UDK : 621.3.
01
Bir Elektrik Devre Eleman; Jiratr
Prof. B. D. H. Tellegen
Pratik dnce le saf bilimsel yola meyle
den dnce arasnda geleneksel bir ekime
vardr: lki genellikle hemen faydalanlabilecek
bilgi, ile ilgilendii halde dieri temelleri d
nr ve pratik adamn belki de lzumsuz bula
ca sert dncelerle daha byk bir akk dansatrlerden ibaret devrelerle mmkn ola
ve genellie ulamaya alr. Jiratrn Prof.
Tellegen tarafndan bulunmas saf bilimsel me
todun mhendislie yapabilecei hizmetin par
lak bir misalidir: Jiratr balangta hipotetik
bir imkn, mkemmelliyetin hatr iin tarif
edilmi bir imkn olarak dnlm, sonradan
ve belki olduka artc bir ekilde mikro dal
galar leminin bir gerei olmutur.
Devre eleman ad verilen diren, bobin ve
kondansatrlerle tekil edilen devreler elektrik
mhendisliinde ok kullanlr. Bu devre ele
manlarnn iinde ve bunlarn aralarnda bir
enerji dnm ve al verii vardr. Direnler larnn bulunmasn denemek eklinde de ifade
de elektriksel enerji s enerjisi ekline dn
ebilir; bobin ve kondansatrlerde enerji depo
edilip sonra tekrar braklabilir. Devreler dar
ile enerji al veriini salayan u (terminal)
iftlerine sahiptir. Bir u ifti aralarnda ani de
eri v olan bir gerilimin bulunabilecei yahut
ilerinden ani deeri i olan bir akmn akabile
cei iki iletkenden ibarettir. (ekil 1). U ifti
ekil : 1 Tefc u iftli devre
yolu ile bir dt sresi iinde devreye verilen
enerji ivdt dir ve bu pozitif veya negatif olabi
lir. Devre, saylan u iftlerinin saysna eit
olmak zere ulardaki akm ve gerilimler ara
snda bantlar tayin eder. Mesel devre bir R
direncinden ibaretse bir u ifti vardr ve ban
t v=R i dlr.
Diren, bobin ve kondansatrlerle tekil edi
len devreler :
Kullanan iin devre birinci derecede u geri
limleri ve akmlar iin yazlm olan bantlar
32
eviren : Yldz LEBLEBC
Y. Mh.
la karakterize edilir. Bu akm ve gerilimler
arasndaki bantlar istenen bantlar olduu
mddete devrenin gerek yaps kullanan iin
ikinci derecede lzumludur. O halde bu bant
larn hangi takmlarnn diren, bobin ve kon
can bilmenin byk nemi vardr. Btn
mmkn bant takmlar bir depo tekil eder
ve bunlar kullanacak olan istediini seebilir.
Tam bir depo yani mmkn bant takm
larnn tam bir listesini elde etmek iin nce ba
tntlarn genel zelliklerine bakalm; bundan
sonra bu zelliklere sahip her bant takm
iin diren, bobin ve kondansatrlerden ibaret
bir devre kurmann mmkn olduunu gster
meyi deneyebiliriz. Bu, diren bobin ve kondan
satrlerle kurulmu devrelerle gerekletirile
bilen bant takmlarnn gerek ve yeter art
edilebilir.
Bantlarn genel zellikleri bunlarn u ge
rilimleri ile akmlarn birbirine balayan sa
bit katsayl lineer diferansiyel denklemlerden
ibaret olmalar yani zamana bal olmayp sa
dece deneyi meydana getiren elemanlarn b
yklkleri ile belirtilmi olmalardr. Ayrca
devrede herhangi bir enerji kayna yoktur; ya
ni devre pasif dir. Diferensiyel denklemlerin
katsaylarnn baz zellikleri devrenin pasif ol
mas gereinden kartlabilir. Mesel zellik
leri birinci mertebeden bir diferensiyel denklem
le ifade edilen tek u iftli bir devre dnelim.
Bu durumda a, b, c ve d sabit olmak zere
di dv
f bi = c dv (D
dt dt
yazlabilir. Devrenin pasifliinden a, b, c ve d
nin iaretlerinin ayn olduu gsterilebilir.
Ular ksa devre edersek yani v = O yapar
sak akm
di
a 4. bi = O
dt
denklemiyle belirtilebilir. Bu diferensiyel denk
lemin zm C bir integrasyon sabiti olmak'
zere
b
i = C e
dir. Pasifliin sonuncu olarak ksa devre edil
mi devrede akm srekli olarak artamaz, o hal
Elektrik Mhendislii 96
de a ve b nin iaretleri ayndr. Benzer ekilde
ular ak devre ederek yan i = O yaparak c
ve d nn de iaretlerinin ayn olduu gsterile
bilir Doru akm ve gerilimler iin (1) denk
lemi
b = dv
eklinde basitlelr. Burada b/d oran devrenin
doru akm direncini verir. Devre pasif oldu
una gre bu byklk pozitif yani b ve d nin
iaretleri ayn olmaldr.
Kolaylk iin zellii bir arada gruplaya
cak ve diren, bobin ve kondansatrlerden ku
rulu devreleri karakterze eden bant takm
lar lineer, sabit ve pasiftir diyeceiz. Bir u
iftine sahip devreler bahis konusu olduu md
dete bu zellikler yalnz gerek deil ayn za
manda yeterdir. Brune gstermitir k i ] ) her
hangi bir lineer, sabit, pasif bant diren, bo
bin ve kondansatrlerden kurulmu bir devre
tarafndan gerekletirilebilir, zel olarak (1)
a b
denklemi biimindeki bir bantnn (
>>
c ^ d
a b
ise) iki diren ve bir bobinden, ( ~> se)
o ^ d
iki diren ve bir kondansatrden kurulmu bir
devre tarafndan gerekletirilebilecei gsteri
lebilir. Bu iki devre de grlmektedir. Diren
bobin ve kondansatrlerden baret ve birden

o
ekil : 2 Tek u iftli ve birinci mertebeden
devreler
fazla u ifti olan herhangi bir devre in ba
nt takmnn lineer, sabit ve pasif olmakla
kalmayp resiprosite diye bilinen zellie de sa
hip olmas gerekir. Bu zellii aklamak iin
iki u ifti olan bir devre alp, u gerilimlerini
u akmlar cinsinden ifade edeceiz, bu maksat
iin bantlar ani deerler cinsinden deil
kompleks byklkler cinsinden yazmak daha
uygun.olur. Bylece :
V, = Z n M Z 1 2 1 2 1
v 2 = z 2 I i, + z 2 2 1 2 j
yazlabilir. Burada Ij, I 2 , V, ve V2 u akmlar
ve gerilimlerinin kompleks deerleridir. Akm
ve gerilimleri de gsterilmi olan ynde alacak
olursak daima
Z2 = Z 1 2 ( 3)
olaca gsterilebilir.
1) O. Brune, J Math Phys 10. 191, 1931
2) M Bayard, Bull Soc fran Elect S, 497, 1949
ve BJ3 H Tellegen, J Math. Phys 32, 1, 1953.
Elketrik Mhendislii 96
ekil 3 M u iftli devre
Birinci u iftinden akan I, akm ve ikinci
u iftinin arasndaki V, gerilimi dier iki b
yklk cinsinden ifade edilirse (2) bantsn
dan
I
z [
Z
Z2 ZJJ Z z,2 z 2 1
v v, r (4)
v2 _
JSl
z
,
Yukardakl ikinci denklemde V in katsays bi
rinci denklemdeki I2 nin katsaysnn ters ia
retlisine eittir. (2) denkleminin katsaylar
arasndaki (3) bants ile biraz evvel sylenen
(4) denkleminin iki katsays arasndaki ban
t resiprosite bantlar olarak bilinir.
Birden fazla u iftine sahip devreler iin
resiprosite zelliine sahip herhangi bir lineer,
sabit, pasif bant takmnn diren, bobin ve
kondansatrlerden baret bir devre tarafndan
gerekletirilebilecei Bayard ve deerleri tara
fndan gsterilmitir 2) Burada bant takm
lar iin sylenmi olan zellikler gerekdir ve
ayn zamanda yeterdir.
Bylece diren, bobin ve kondansatrlerden
kurulu devreleri gerekletirmee muktedir b
tn mmkn bant takmlar deposu tamam
lanm oluyor.
Lineer, sabit ve pasif sistemler :
Bununla beraber yukarda elde edilmi olan
sonu tatminkr deildir. Dncelerimizi la
boratuvarlarda bulunmu olan diren, bobin ve
kondansatrlere dayanarak yrttk. Elektrik
mhendislii bu elemanlar devrelerin kurulma
s in kabul edivermitir. Btn bunlarda key
f ve tesadfi bireyler vardr. Devreleri kur
(2 )
mak in bu elemanlar kullanmamz hakikaten
lzumlu mudur? Bu soruya msbet cevap ve
rebilseydlk, dier bir soruyla yz yze gelecek
tik: Acaba baka elemanlar, laboratuvarda kar
lamadmz elemanlar dnlebilir mi?
Bu sorular incelemek iin bilinen devre ele
manlar ve bunlarla kurulmu devrelerin esas
larndan balamayp probleme bir baka ynden
yaklamamz gerekir. Sadece ulardaki akm
ve gerilimler arasndaki bantlarla karakteri
33
 ze edilen u iftlerine sahip kapal kutular
(black boxes) gz nne almamz, bunlarn ii
ile ilgilenmememiz gerekir. Bundan sonraki k
smda konuyu lineer, sabit, pasif sistemlerle s
nrlyacaz. Tabi snrlar daha az sk tutabi
lirdik: Mesel iinde enerji kayna da olan sis
temleri (amplifikatrler gibi aktif sistemler),
deiken katsaylar lineer denklemlerle karak
terize edilen sistemleri (deigken sistemler), ya
hut lineer olmayan denklemlerle karakterize
edilen sistemleri (lineer olmayan sistemler) de
gz nne alabilirdik. Bu sistemlerin zellikleri
yukarda gz nne alnm olan devrelerin zel eklinde bir denklemle karakterize edilir.
liklerinden olduka farkldr. Ve bunlarn tabi
atlar daha karmaktr. Bu sebeple bunlan bir
tarafa brakacaz.
imdi en basit lineer, sabit, pasif sistem
eitlerini bulmay deneyelim. Tarif olarak
bu en basit sistemlere devre elemanlar diyece
iz. Bu yoldan herhangi bir lineer, sabit, pasif
sistemin bir devre olarak bunlarla gerekletiri
lebilecei bir takm devre elemanlar takmna
tam bir takm gz ile bakabiliriz.
En basit szc ile ne kastettiimizi be
lirtmek iin, bizim kapal kutularmz snfla
mamz lzm gelir. Bu ii u iftlerinin saysna,
bunlar karakterize eden diferensiyel denklem
lerin mertebelerine ve bunlarn elektriksel ener
ji harcayp harcamadklarna yani elektrik ener
jisini sya dntrp dntrmediklerine g
re yapacaz. O halde ilk adm olarak tek u
iftli, sfrnc mertebeden ve elektriksel enerji
harcamayan sistemlerle ie balamamz gerekir.
Bu sistemlerde devreye giren g, herhangi bir
anda sfr yani iv = o; dolaysyla ya i = O
(ak u ifti) veya V = O (ksa devre edilmi yoruz. Bunlar, fiziksel elemanlar olarak tarif
u ifti) olmaldr. Buradan bir devre eleman
kmaz. Snflamamza uygun olarak, ikinci a
dm ayr snf sistemin yani (1) tek u ift
li sfrna mertebeden ve enerji harcayan, (2)
tek u iftli birinci mertebeden ve enerji har
camayan, (3) iki u iftli sfrnc mertebeden
ve enerji harcamayan sistemlerin incelenmesi
olacaktr.
(1) Tek u iftli, sfrnc mertebeden ve ayn denklemle karakterize edilebilir. Bu elekt
enerji harcayan sistemler. Bu sistemler.
= R i, R ;> O (5)
eklinde bir denklemle karakterize edilirler. Bu
rada R in pozitif olmas gereyi, devrenin pa
sifliinin yani iv nin pozitif olmasnn bir sonu
cudur.
(2) Tek u iftli birinci mertebeden ve
enerji harcamayan sistemler :
Tek u iftli ve birinci mertebeden sistemler
(1) eklinde bir denklemle karakterize edilirler.
Gsterilebilir ki, eer b = O ve c = O veya
34
a = O ve d = O olursa bu, enerji harcamayan
bir sistemi karakterize eder. O halde bu sistem
ler iki trldr. Birinci tr
di
(6)
dt
eklinde bir denklemle ve kinci tr
dv
= C
(7 )
dt
Yukarda sylenenler u ekilde karlabilir.
(1) bantsna uygun olan bir sistemin empe
dans
dir.
Sistemde enerji harcanmamas iin btn
frekanslarda Z nin reel ksm sfr olmaldr.
Buradan ac = O ve bd = O kar, a = O ve
b = O; Z = O ve c = O ve d = O; Z = 0 5
demek olacandan, bu zmler hesaba katl
maz. Bylece ya c ve b nin ya da a ve d nin bir
arada sfr olmas icabeder ve bu iki hal sra
syla (6) ve (7) denklemlerini verir. Devrenin
pasif olabilmesi iin (evvelce gsterildii gibi)
a, b, c ve d nin iaretlerinin ayn olmas gerek
lidir. Buradan L = a/d ve C = c/b nin pozitif
olduu sonucu kar.
nc snf en basit sistemi incelemeden
nce, yukarda bulunmu olan (5), (6) ve (7)
sistemlerine daha yakmdan bakacaz. Yukar
da belirtildii gibi bunlara devre elemanlar di
edilmeyip denklemlerle tarif edilmilerdir. Mese
l:
di
v = L
dt
denkleminden bunun bir bobin i ifade ettiini
karamayz. Bir sperkondktr, iletimi sala
yan elektronlarn ktleleri hesaba katldnda
ronlarn kinetik enerjileri bobininin magnetk
enerjisi ile ayn anlama gelir.
ideal olarak tarif edilmi olan devre
eleman ancak yaklak olarak gerekletirile
bilirler. Mesel (5) kk dalm kapasiteli
ve kk elf endktans bir direnle, (6) k
k kaypl ve kk dalm kapasiteli bu
elfle ve (7) kk elf endktansl ve kk
kaypl bir kapasite ile temsil edilebilir. (Bu se
beple denklemlerde R, L ve C sembolleri kulla
nlmtr.)
Kullanan iin, devre elemanlarnn ne ekil
de gerekletirildikleri ikinci derecede nemli
Elektrik Mhendislii 96
olan (5), (6) ve (7) ile verilen d. zelliklerdir.
Bu, evvelce devreler iin yaplm olan hatrlat
maya benzer : Kullanan bunlarn i yaplar ile
pek az ilgilidir.
(3) ki u iftli, sfrna mertebeden
enerji harcamayan sistemler :
Bu sistemlere, u iftleri yolu ile verilen top
lam g her an iin sfrdr. Yani lv i2, V! ve v2
u akm ve gerilimlerinin an deerlerini gster
mek zere ve bu byklkler iin seilen yn
lerin ekil 3 e uygun olduu kabul edilerek
V + I2v2 = O
yazlabilir. Bu bantdan :
ix = n i 2 *j
v, = n"v, j
ve
v =  S 2
v2 = S i t
denklemleri ile karakterize edilen iki eit sis
tem kar.
(8) ve (9) denklemleri u ekilde karlabi
lir. Sfrna mertebeden iki u iftli bir sistem
iin, u gerilimlerini u akmlar cinsinden ifade
etmek stersek;
v2 = a 2 1 ! + a 2 2 i 2 J
yazabiliriz. Buradan;
i, v, + i 2 v2 = a n i,  + (a 1 2 a 2 1 ) i x i 2
(11)
kar. (10) bantsnn enerji harcamayan bir
sistemi gstermesi iin, (11) i ve i2 nin btn
deerleri iin sfr olmaldr. Bylece au = O,
(a J 2 f a 2 1 ) = O, 2 2 = O ve buradan (9) ba
nts elde edilir. ix ve i2 yi va ve v2 cinsinden
veren denklemlerden hareket edilirse yine (9)
bantsna varlr. Bununla beraber va ve v2
nin ix ve i2 cinsinden (yahut i ve i2 nin vx ve v2
cinsinden) fade edilemiye,cel sistemler d
nlebilir, i, ile i2 ve vx ile v2 arasnda yazlan
bantlarla karakterize edilen sistemler byle
dir. Bunlarda l ve i2 yahut vx ve v2 bamsz
deikenler olarak seilemez. Bu sistemleri in
celemek iin i ve v2 yi v ve i, cinsinden (yahut
Vj ve i2 yi ij ve v2 cinsinden) ifade eden denk
lemlerden hareket edilebilir ve bu yoldan (8)
bantsna ulalabilir.
Bylece bulunan (8) ve (9) sistemlerini iki
yeni devre eleman olarak kabul edeceiz. (8)
sistemine ideal transformatr ad verilmitir.
(9) sistemi iin ideal jiratr adn teklif et
tik 3). (5), (6), ve (7) iin yaplan gzlemlerin
benzerleri bu iki sisteme de tatbik edilebilir.
3) B D H Tellegen Philips Res. Rep 3. 81. 1948
4) H G. Beljers, PMlips Tech. Rew.
Elketrik Mhendislii 96
deal transformatr, sk kuplajl kk ka
ypl ve byk elf endktansl iki bobinle tem
sil edilebilir. Bu hakikatte transformatr kav
ramnn orijinini tekil etmitir. Ayn kavrama
ve ulamak iin imdi takip etmekte olduumuz
yol, ideal transformatr neden ayr bir devre
eleman olarak almamz gerektiini gsterir.
Resiprosite hakkmda sylenenlerle (4) denkle
minden ideal transformatrn de, bu zellie
sahip olduunu grrz, ideal jiratr ise (2),
(3) ve (9) bantlarnn karlatrlmasndan
aka grlebilecei gibi resiprosite zelliine
sahip deildir. O halde, yukarda grdmz
gibi diren, bobin ve kondansatrlerden kurulu
bir tertip daima resiprosite zelliine sahip ola
candan, jiratr bunlarla temsil etmek imkn
(8 ) szdr. Jiratrin gerekletirilmesi iin baka
fiziksel yollar gereklidir. Bunlardan biri, ferro
magnetik malzeme indeki jiromagnetk olay
lardan faydalanma yolu, bu derginin baka bir
(9)
saysnda aklanacaktr. 4)
Jiratrn, devre elemanlar takmma ilve
edilmesi, u gerilimleri ile akmlar arasnda ya
zlmas mmkn olan bantlarn saysn art
trr. Bu art lineer, sabit, pasif sistemler iin
resiprosite artm zorunlu almayarak e ba
lamamz sayesinde mmkn olmutur. (9) sis
teminin lineer, sabit ve pasif olduu halde re
(10) siprosite zelliine sahip olmamas, bu zelliin
lineerllk, sabitlik ve pasifliin bir sonucu olma
dn gsterir.
JiratrUn bz zellikleri :
deal jiratr, bir akm bir gerilime evirmek
ve bunun tersini yapmak zelliine sahiptir. Di
ren boyutunda olan s katsaysna jirasyon di
renci ve l/s e de jirasyon iletkenlii diyoruz. Ji
ratr devre emalarnda ekil 4 deki sembolle
gstereceiz.
t
+
) ( *


ekil 4 Jratrdn sembol
deal jiratrn aadaki zellikleri (9)
dan kolayca karlabilir.
Eer k ularn ak devre eder yani
i2 = 0 yaparsak, giri ular ksa devredir yani
v, = 0 dr ve bunun tersi de dorudur. k
ular arasna bir L elfi veya bir C kapasitesi
balarsak, giri ularndan bir L S1 kapasitesi
35
 2
yahut ikinci hal iin bir S C endktans grrz.
Genel olarak k ular arasna bir Z empedan
s balarsak, giri ularndan bir S2/Z empedan
s grrz. k ularna seri veya paralel bir
Z empedans, giri ularna paralel veya seri
bir S/Z empedans ile edeeridir. (ekil 5).
rumda sistemin sadece giri tarafndan k ta
rafna doru yani bir ynde ilettii sylenebilir.
ekil 6b de grlen sistem de benzer zelliklere
sahiptir ve bu, u akmlarn u gerilimleri cin
sinden veren denklemlere yazlarak kolayca gs
terilebilir.
Bu be ideal lineer, sabit pasif devre elema
nna ilave edilebilecek baka eleman yoktur.
Oono ve Yasuura herhangi bir lineer, sabit, pa

ekil : 5 Bir ideal jiratrn u iftlerinden, bi

rine sen bah bir empedans, dier u iftlerine
paralel bal baka bir empedansa edeerdir.
X * s
Kaskat bal iki ideal jiratr bir ideal trans
formatr; kaskat bal bir ideal jiratrle bir
ideal transformatr baka bir ideal jiratr te
F,
kil eder.
Bir jiratrle bir direncin ekil 6a dakl gibi
balanmas

v, = (R s) 1
= (R + s) l + R s (12)

bantsn gerekleyen bir sistem verir. Bylece

bir girii k ular arasnda bir (R + S) i,
gerilim bileeni dourur ve bir i2 k akm
giri ular arasnda bir (R s) i2 gerilim bi
leeni dourur. R =s ise sonuncu bileen sfr
olur ve giri gerilimi k akmndan bamsz
ve sadece giri akmna bal bulunur. Bu du
5; V. Oono ve K. Yasuura, Mem Fac. Engng,
Kyushu Univ. 14, 124, 1954. Ve Ann. T6le~comm.
9, sayfa 73  109, 1954.
ekil : $ Tek Ynl (Uni drectonal) yani
iareti yalnz bir ynden geiren devreler.
sif sistemini be devre eleman kullanlmak su
retiyle bir devre olarak gerekletirilebileceini
gstermilerdir 5 ). O halde bu be ideal devre
eleman tam bir takm tekil eder.
(Bu yaz Philips Tachnical Ravie<Wi, Vol. 18
No : 45 den evrilmitir)

!JI=lll=lll=lll=l=IIOIlll=lll=lll=lll=lll=lll=lll=lll=m=UI=llllllEIIIEIII=lll=lll=lll=inEIII=lll=niElll=lll=lll=lll=lll=
I KONFERANS |
~ 26  Kasm  1964 Perembe gn saat 16.00 da imar iskn Bakanl Konferans
m
MI Salonunda DEUTSCHES ATOMFORUM yesi Y. Mhendis Dr. Muammer etin
elik tarafndan FEDERAL ALMANYA'da ATOM ALIMALARI konusunda bir
konferans verilmitir. Odamz tarafndan tertiplenen bu konferans ilgi ile izlenmitir. T
I _ _ _ _i

MHENDS ARANIYOR
Sultanhlsar Belediyeler Birlii Bakanlndan
15 kV. luk Enerji nakil hatt ile Trafo Postalarnn bakm ve mesuliyetini de
ruhte edecek bir Elektrik Mhendisine ihtiya vardr.
Istlklilerin Sultanhisar, Ata ve Yenipazar Belediyeleri Birlii Bakanlna m
racaat etmeleri rica olunur.

36 Elektrik Mhendislii 96