MALZEME BİLİMİ VE MÜHENDİSLİĞİ

Bölüm 4 – Atomik ve İyonik Dizilmeler

Düzenlerde Hatalar

1
1
 Hedefler

1) 3 temel hatayı tanımlamak:

ƒ Noktasal Hatalar
ƒ Çizgisel Hatalar (dislokasyonlar)
ƒ Yüzey Hataları

2) Değişik tür hataların neden ve etkilerini

araştırmak

2
2
 İçerik

4.1 Noktasal hatalar

4.2 Diğer noktasal hatalar
4.3 Çizgisel hatalar (Dislokasyonlar)
4.4 Dislokasyonların gözlenmesi
4.5 Dislokasyonların önemi
4.6 Schmid’s Kanunu
4.7 Kristal Yapı Üzerine Etkisi
4.8 Yüzey hataları
4.9 Hataların önemi

3
3
 İçerik

† Tüm malzemeler atomik dizilmede büyük

hatalar içerir. Bu hataların malzeme
davranışları üzerinde büyük etkisi vardır.

4
4
 Bölüm 4.1. Noktasal Hatalar

† Noktasal hatalar – Kristalde bir veya birden fazla

bölgede oluşan kusurlardır. Boşluk şeklindedirler.
† Genişlemiş hatalar – Kristalin malzemede belirli bir
hacmi içine alan atom veya iyonların oluşturduğu
hatalardır.(ör. Dislokasyonlar ve istif hataları)
† Boşluk – Bir atom veya iyon kristal yapıda
bulunması gereken yerde yoksa boşluk oluşur.
† Arayer hatası – Bir atom kristalde latis noktası
dışında bir yere yerleşirse ara yer hatası oluşur.
† Yeralan hatası – Normal latis noktasında bulunan bir
atom başka bir atom ile yer değiştirirse oluşan hata
türüdür. Değişen atomların genelde boyutları aynı
değildir.

5
5
Hatasız Yapı Boş Kafes Köşesi

• Sıvı metal katılaşırken,

plastik şekil değiştirme
ve yüksek sıcaklıkta ısıl
titreşimlerin etkisi ile
meydana gelir.

Arayer Atomu Yer Alan Atomu

•Bir veya birkaç atomun

oluşturduğu bölgesel
kafes düzensizlikleridir.

•Hatanın çevresindeki
atomların hatasız
dizilimlerini engeller.

6
6
 Frenkel Hatası Schottky Hatası

İyonsal cisimlerde kararlı yapı için net elektriksel yükün sıfır

olması zorunludur. Bunlarda zıt işaretli iyon çifti eksik olursa
Schottky Hatası, yer değiştirmiş iyon Frenkel Hatası oluşturur.

7
7
 (c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning
Noktasal hatalar: (a) boşluk, (b) arayer atomu, (c) küçük yeralan
atomu, (d) büyük yeralan atomu, (e) Frenkel hatası, (f) Schottky
hatası. Tüm bu hatalar etrafındaki atomların mükemmel düzenini
bozarlar.
8
8
 Örnek 4.1.Boşluk Konsantrasyonuna Sıcaklığın
Etkisi

Oda sıcaklığında bakırdaki boşlukların konsantrasyonunu

hesaplayınız. Boşluk konsantrasyonunu denge halinden 1000
kat daha yüksek konsantrasyonlara çıkarmak için hangi
sıcaklığa çıkmak gereklidir?
Bakırda bir mol boşluk için 20.000 cal ihtiyaç olduğunu düşün.
ÇÖZÜM
YMK yapıdaki Cu’nun latis parametresi 0.36151 nm. 1cm3 deki
atom sayısı:

4 atoms/cell
n = −8
= 8.47 × 10 22
copper atoms/cm 3

(3.6151 × 10 cm)
3

9
9
ÇÖZÜM

Oda sıcaklığı, T = 25 + 273 = 298 K:

⎛ Qν ⎞
nν = n exp⎜ ⎟
⎝ RT ⎠
⎛ cal ⎞
⎜ − 20,000 ⎟
⎛ atoms ⎞
⎜ mol ⎟
= ⎜ 8.47 × 10 ⎟
22
. exp
⎝ cm ⎠ ⎜ 1.987 × 298K ⎟⎟
3
cal
⎜
⎝ mol − K ⎠
= 1.815 × 10 vacancies/cm
8 3

1000 katına çıkarmak için gerekli sıcaklık:

⎛ Qν ⎞
nν = 1.815 × 10 = n exp⎜ ⎟
11

⎝ RT ⎠
= (8.47 × 10 ) exp(−20,000 /(1.987 × T )), T = 102 C
22 o

10
10
 Örnek 4.2. Demirdeki Boşluk Konsantrasyonu

HMK yapıdaki demir kristalinin yoğunluğunun 7.87g/cm3 olması

için gerekli boşluk konsantrasyonunu hesaplayınız? Demir için
latis parametresi 2.866 × 10-8 cm.
ÇÖZÜM
Teorik yoğunluk latis parametresi ve atom ağırlığından
hesaplanabilir.

11
11
ÇÖZÜM (Devamı)

İstenilen yoğunluğa göre hücredeki atom sayısını

belirleyelim: 7.87 g/cm3:

Bilindiği gibi hücredeki atom sayısı 2 olması beklenir.

Dolayısıyla hücre başına 2.00 – 1.9971 = 0.0029 boşluk
mevcuttur. 1 cm3 teki toplam boşluk:

12
12
 Örnek 4.3. Demirdeki Karbon Bölgeleri

YMK demirde, karbon atomları oktahedral bölgelerde ve

hücrenin merkezinde yerleşmişlerdir. HMK demirde
tetrahedral bölgelerdedirler.
YMK latis parametresi 0.3571 nm HMK latis parametresi
0.2866 nm. Karbon atomlarının yarıçapı 0.071 nm.
(1) YMK yapıda mı yoksa HMK yapıda mı en yüksek
distorsiyon görülür. (2) Tüm arayerler dolduğunda her iki
kristal yapı için karbonların atomik yüzdesi ne olur?

13
13
 Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson

(a) HMK yapıda arayer bölgelerinin gösterimi ¼, ½, 0 (b)

YMK yapıda ½, 0, 0 ara yeri. (c) YMK yapıda kenar orta ve
merkez ara yer bölgeleri.

14
14
ÇÖZÜM
HMK’daki demir atomunun yarıçapını hesaplayalım:

Ara yer atomunun yarıçapı:

15
15
ÇÖZÜM
Aynı hesaplamalar YMK yapıdaki demir ve ara yer atomu için
yapıldığında:.

Arayer bölgesi HMK da YMK dan daha küçüktür. Her iki

bölgede karbondan küçük olduğundan C, HMK’yı YMK’dan
daha fazla distorsiyona uğratır. Sonuçta, HMK arayerine
YMK dan daha az atom girmesi beklenir.

16
16
ÇÖZÜM
2. 24 arayer atomu için yer vardır ancak her bir bölge/yer
birim hücrenin yüzeyinde bulunduğu için bu bölgelerin
sadece yarısı bir hücreye aittir. Böylece:
(24 bölge)(1/2) = 12 birim hücre başına ara yer
bölgelerinin sayısı
HMK daki C’ların atomik yüzdesi:

YMK da ise oktahedral arayerlerin sayısı

(12 kenar) (1/4) + 1 merkez = 4 brim hücre başına arayer
sayısı
YMK demirde C’nun atomik yüzdesi:

17
17
 Örnek 4.4. Germanyum Yarı İletkeninde İlaveler
(Dopants)

Üç değişik Ge kristali küçük konsantrasyonlarda (Si), (As), veya (B)

içermeketdir. Bu elementlerin valansına göre, bu malzemelerden ne
tür bir yarı iletkenlik beklenir? Bu elementlerin Ge’ya ait bölgeleri
işgal edebileceğini düşünün.
ÇÖZÜM
Si eklendiğinde Ge ile arasında 4 bağ oluşturur. Bu nedenle
ne verecek ne de alacak elektronları olur. n-tipi veya p–tipi iletkenlik
sergilenmez.
As eklendiğinde her bir As atomu 5 valans elektronu
getirdiğinden n-tipi iletkenlik beklenir.
B eklendiğinde B valansında 3 elektron bulundurduğundan p-
tipi iletkenlik beklenir.

18
18
 Bölüm 4.2.Diğer Noktasal Hatalar

† Interstitialcy Arayerimsi– Normal atomun kristalde

arayer alanını işgal ederse oluşur.
† Frenkel hatası – İyon arayer bölgesi oluşturmak için
hareketlendiğinde arkasında boşluk bırakır.
† Schottky hatası – İyonik bağlı malzemelerde görülen
noktasal hatadır. Nötr hali koruyabilmek için stokiometrik
olarak gerekli anyon ve anyon boşluğunun
oluşturulmasıdır.

19
19
Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson

İki değerlikli katyon tek değerlikli katyonla yer

değiştirdiğinde bir değerli bir katyonun boşluk oluşturarak
ayrılması.
20
20
 Bölüm 4.3 Çizgisel Hatalar/Dislokasyonlar

Hatasız bir kafesteki çizgi hatalarıdır.

ƒ Vida Dislokasyonu
ƒ Kenar Dislokasyonu

21
21
 Bölüm 4.3 Çizgisel Hatalar/Dislokasyonlar

† Dislokasyon – Kristalin malzemedeki çizgisel hatalardır.

† Vida dislokasyonları – Kristalin burulması ile bir atom
düzleminin spiral bir rampa üretmesi ile oluşur.
† Kenar dislokasyonları – Kristale ekstra yarım bir
düzlemin girmesi ile oluşur.
† Karışık dislokasyonlar – Kısmen kenar kısmen vida
dislokasyonu içeren dislokasyonlardır.
† Kayma –Metalik malzemelerin deformasyonudur, kristal
boyunca oluşur.

22
22
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

Mükemmel kristal (a) kesilip bir atom aralığı kadar kaydırılmış,

(b) ve (c). Kırılma/kesilme boyunca oluşan çizgi vida
dislokasyonudur. Burgers vektörü b vida dislokasyonu
etrafındaki eşit atom aralığını kapatmak için gereklidir.
23
23
Mükemmel kristal (a) kesilip extra yarı düzlem eklenir
(b) Ekstra düzlemin alt kenarı kenar dislokasyonudur
(c) Burgers vektörü b kenar dislokasyonu etrafındaki
eşit atom aralığını kapatmak için gereklidir.

24
24
 Kenar Dislokasyonunun İlerleyişi

‰ Burgers vektörü kenar dislokasyonuna diktir.

25
25
Karışık dislokasyon. Kristalin ön
yüzündeki vida dislokasyonu kristal
kenarında kenar dislokasyonuna
dönüşmeketdir.

26
26
 Vida Dislokasyonunun İlerleyişi

‰ Burgers vektörü, vida dislokasyonuna paraleldir.

27
27
‰ Kaydırma dislokasyonun bir atom aralığı kenara hareket
etmesine neden olur.
‰ Bu işlem devam ederse dislokasyonlar kristalin dışında bir
basamak üretilene kadar kristal boyunca hareket ederler.

‰ Bir basamak oluşturulana

kadar dislokasyonun kristal
boyunca hareket etmesine
neden olur.

‰ Kristal şekil değiştirilmiştir.

28
28
 Kayma

‰ Dislokasyon hareketi ile şekil değişimini sağlayan işlem

kayma olarak adlandırılır.
‰ Dislokasyon çizgisinin hareket ettiği doğrultu kayma
doğrultusu, kenar dislokasyonları için Burgers vektörlerinin
doğrultusudur.
‰ Kayma esnasında kenar dislokasyonu Burgers vektörü
tarafından oluşturulmuş düzlemi ve dislokasyonu dışarı
götürür; bu düzlem kayma düzlemi olarak adlandırılır.
‰ Kayma doğrultusu ve kayma düzleminin bütününe kayma
sistemi denir.

29
29
Kayma çizgisinin şematik gösterimi ve Burgers vektörü.
(a)kenar dislokasyonu (b) vida dislokasyonu

30
30
(a) Dislokasyona kayma gerilmesi uygulandığında (b) atomlar yer
değiştirir bu dislokasyonun kayma yönünde bir Burgers vektörü kadar
hareket etmesi ile olur. (c) Dislokasyonun devamlı hareketinin sonunda
bir basamak oluşur ve kristal deforme olur (d) Tırtıl hareketi dislokasyon
hareketine benzetilebilir.

31
31
Metalik Yapılarda Kayma Düzlemleri ve Doğrultuları

Kayma doğrultusu sıkı paket (atom yoğunluğunun en fazla olduğu)

doğrultudur ve kayma düzlemi bir sıkı paket düzlemidir.

32
32
Örnek 4.7. Seramik Malzemelerde Dislokasyonlar

MgO’daki dislokasyonun şematik gösterimidir. NaCl yapısına

benzer olup latis parametresi 0.396 nm’dir. Burgers
vektörünün uzunluğunu belirleyiniz?

MgO’daki kenar dislokasyonu

ve kayma doğrultusu ve
Burgers vektörü gösterilmiştir.

33
33
ÇÖZÜM
x noktasından başlayıp y noktasına kadar
dislokasyon çevrimi devam eder. b Burgers vektörüdür. b
[110] doğrultusunda olduğu için düzleminde dik olan
{110}. b uzunluğu iki en yakın (110) düzlem arasındaki
uzaklıktır.

Burgers vektörünün büyüklüğünün hesaplandığı bu

formül kübik olmayan sistemlerde uygulanmaz. Burgers
vektörünün büyüklüğünü kayma doğrultusunda tekrar
edilen uzaklığa eşit kabul edilmelidir.

34
34
 Örnek 4.8. Burger Vektör Hesaplaması

Bakırda Burgers vektörünün uzunluğunu hesaplayınız.

Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson

(a) Bakırda
Burgers
vektörü. (b)
(110)
düzleminde
atomların
yerleri

35
35
ÇÖZÜM
Bakır YMK kristal yapısına sahiptir. Latis
parametresi:0.36151 nm. En sıkı paket doğrultuda tekrar
edilen mesafe yüzey diyagonalinin yarısıdır.

Burgers vektörü veya tekrar edilebilen uzaklık:

b = 1/2(0.51125 nm) = 0.25563 nm

36
36
Örnek 4.9. Tercih edilen kayma düzlemlerinin tanımı

HMK demirin (112) düzleminin düzlemsel yoğunluğu 9.94 × 1014

atoms/cm2. (1) (110) düzleminin düzlemsel yoğunluğunu ve (2)
(112) ve (110) arayerleri hesaplayınız. Hangi düzlemde kayma
oluşur?
Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson

(a) YMK
bakırda Burgers
vektörü. (b)
HMK birim
hücrede (110)
düzleminde
atomların
durumları

37
37
ÇÖZÜM
1. Düzlemsel yoğunluk:

2. Arayer boşlukları:

Düzlemsel yoğunluk ve arayer boşlukları (110) düzleminde

(112) düzleminden büyüktür, bu yüzden (110) kayma
düzlemi olarak tercih edilir.
38
38
 Bölüm 4.4. Dislokasyonların Gözlenmesi

† Dağlama noktaları/pits – Dislokasyonların yüzeye ulaştığı

alanlarda küçük boşluklar oluşur. Bu boşluklar
dislokasyonların varlığı ve yoğunluğunun tespiti için
kullanılır.
† Kayma çizgileri – Metalik malzeme yüzeyinde binlerce
dislokasyon tarafından üretilen gözle görülebilir
çizgilerdir.
† Kayma bantları – Birçok kayma çizgisinin toplamıdır ve
gözle görülebilir.

39
39
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

Dislokasyonlar, kayma düzlemleri ve dağlama noktaları.

40
40
SiC’de dağlama noktalarının optik görüntüsü. Dağlama
noktalarından oluşan çizgiler düşük açıklı tane sınırlarını
gösterir.
〈1 1 20〉

41
41
Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson

Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson
(c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.

Ti3Al’deki dislokasyonların Geçirimli Elektron Mikroskobu

görüntüsü. (a) Dislokasyon /çoğalma pileups (x26,500).
(b) Al’de 100x büyütmede kayma çizgileri ve tane sınırları.
(c) Kayma bandlarının gelişiminin şematik görünümü.
42
42
 Bölüm 4.5. Dislokasyonların Önemi

† Plastik Deformasyon güç veya gerilim uygulandığında

malzemelerin şekillerinde oluşan geri dönülmez
değişimdir.

† Elastik Deformasyon – Gerilim ortadan kaldırıldığında

deformasyonun/şekil değiştirmenin ortadan kalkmasıdır.

† Dislokasyon Yoğunluğu –Malzemenin bir santimetre

kübündeki toplam dislokasyon uzunluğudur.

43
43
 Bölüm 4.5.Dislokasyonların Önemi

‰ Kayma işlemi özellikle metallerin mekanik davranışlarının

anlaşılmasına yardımcı olur.
‰ Metallerin dayanımının metalik bağdan tahmin edilen değerden
neden çok daha az olduğunu açıklar.
‰Metallerde süneklik sağlar.
‰ Metal veya alaşımların mekanik özelliklerinin kontrol edilmesini
sağlar.
‰ Dislokasyonsuz bir malzeme yüzey boyunca bağların tümünü
koparmakla kopabilirdi.
‰ Dislokasyon kaydığında ise bağlar yalnızca dislokasyon çizgisi
boyunca kopar.

44
44
 Bölüm 4.6. Schmid Kanunu

† Schmid’s kanunu –Kayma gerilimi, uygulanan gerilim ve

kayma sistemlerinin oryantasyonu arasındaki ilişkidir.
τ = σ cos λ cos φ
† Kritik kayma gerilimi – Bir dislokasyonun harekete geçip
kaymaya başlaması için gerekli gerilimdir.

45
45
 (c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a
trademark used herein under license.

Kayma gerilmesi τ kayma sisteminde oluşur. ((ø + λ) toplamı

90° olmak zorunda değildir. (b) Kayma sistemlerinde
dislokasyonların hareketi malzemeyi deforme eder.

46
46
Fr = F cosλ (c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a
trademark used herein under license.

Tr = σ cosØ cosλ
Tr = Fr / A (Kayma yönünde kaydırma gerilmesi)
σ = F / A0 (Silindire uygulanan tek yönlü gerilme)
47
47
 Örnek 4.10. Kayma Gerilmesinin Hesaplanması

Schmid’s kanunu kayma düzleminin uygulanan gerilimi dik

olduğu durumda uygulayınız?

/ Thomson Learning
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing

Kayma düzlemi uygulanan

gerilime dik , açı 90° ve
kayma gerilimi oluşmaz.

48
48
ÇÖZÜM
Kayma düzlemi uygulanan gerilime dik ise σ, ø = 0o, λ = 90o,
cos λ = 0 olacaktır. Bu yüzden τr = 0.
Daha önce belirtildiği gibi bu açıların toplamı 90o değildir.
İstenildiği kadar yüksek gerilim uygulansın kayma
doğrultusunda herhangi bir kayma gerilimi oluşmayacağından
kayma gerilmesi oluşmaz ve dislokasyon hareket etmez.

49
49
Örnek 4.11. Tek Kristal Döküm Prosesinin Tasarımı

Tek kristal alüminyum çubuk üretmek istiyoruz. Kayma

gerilmesi 148 psi. Çubuğu öyle yönlendirmek istiyoruz ki
500 psi yük uygulandığında çubuk eksenine 45o‘lik
eğimdeki kayma yönünde dönüp aşırı yüklenmeyi tespit
eden sensörü harekete geçirsin. Çubuğu ve uygulanacak
yöntemi tasarlayınız?
ÇÖZÜM
Dislokasyon kayma gerilmesinin τr kritik kayma gerilmesine
ulaştığı anda harekete geçer, 148 psi. Schmid’s
kanunundan:
τr = σ cos λ cos ø; or
148 psi = (500 psi) cos λ cos ø

50
50
ÇÖZÜM (Devamı)

Kaymanın çubuk eksenine göre 45o olmasını istediğimiz

için, λ = 45o, ve

Çubuk bu bulunan açılara göre oriente olmuştur. Bu

yüzden çubuk λ = 45o ve ø = 65.2o ye göre oriente
olmuştur.
Bunu katılaşma prosesinde yapabiliriz. Kalıba çekirdek
kristali yerleştirip sıvı alüminyumun tek kristalinin
istenen uygun yönde olması sağlanmalıdır.

51
51
ÇÖZÜM

Tablo 4-2, Mg nin sıkı paket hegzagonal olması ve temel

kayma düzleminin bazal düzlem olması nedeniyle tek
kristal olduğunda orjinal boyutundan daha yüksek
boyutlara uzaması olağandır.

Polikristal Mg ise her kristal komşularının izin verdiği

ölçüde deforme olacaktır. Kesişen kayma düzlemlerinin
olmaması nedeniyle dislokasyonlar bir kayma
düzleminden diğerine geçemeyeceklerdir. Bu nedenle
polikristal Mg nin sünekliği sınırlıdır.

52
52
 Bölüm 4.7. Kristal Yapının Etkisi

† Kritik Kayma Gerilmesi

† Kayma sistemlerinin sayısı
† Çapraz-Kayma – Dislokasyonun kayma sistemindeki
değişim.

53
53
 Bölüm 4.7. Kristal Yapının Etkisi

Kritik kayma gerilmesi,

σ büyükse, metal yüksek dayanıma sahiptir.
Sıkı paket düzlemlere sahip YMK VE HSP
metallerde kritik kaydırma gerilmesi düşüktür.
HMK metaller yüksek dayanım eğilimindedir.

54
54
 Bölüm 4.7. Kristal Yapının Etkisi

Kayma sistemleri sayısı:

HSP metaller önemli ölçüde kayma olmaksızın kırılgan
bir şekilde kopabilirler.
YMK metaller düşük dayanım ve yüksek sünekliğe
sahiptir.

55
55
 56
56
 Örnek 4.12. SPH Metal Tek Kristallerinin ve
Polikristal Malzemenin Sünekliği

Magnezyum tek kristali (Mg), sıkı paket hekzagonal kristal

yapısına sahiptir. Kendi orijinal boyutundan 4-6 kez
uzatılabilirler. Ancak, sıkıpaket hegzagonal yapıdaki polikristal
Mg ve diğer malzemeler çok kısıtlı süneklik gösterirler.

57
57
 Kayma İşleminin Kontrolü

‰ Kafesteki herhangi bir hata, hata bölgesindeki iç enerjiyi

yükseltir.
‰ Kayma gerilmesi kritik kaydırıcı gerilmesine eşit ise, hatalı
bir kristalde dislokasyon hareket eder.

58
58
 59
59
 Bölüm 4.8. Yüzey Hataları

† Yüzey Hataları – Kristalde iki boyutlu düzlem oluşturan

hatalardır. Ör. Tane sınırları
† Hall-Petch eşitliği – Metalik malzemelerde kayma
gerilmesi ve tane boyutu arasındaki ilişkidir.

σy = σ 0 + Kd −1/ 2
† ASTM tane boyutu numarası (n) – Kristalin malzemede
tanelerin boyutlarının ölçümüdür. 100x büyütmede 1 inç
karedeki tanelerin sayısıdır, N ile aşağıdaki formül
uygulanarak bulunur.
N=2 n-1
† Küçük Açılı Tane Sınırı – Kristalde bir grup dislokasyonun
küçük oryantasyon sapmalarına yol açarak yüzey
boyunca hataya sebep olmasıdır.

60
60
 Bölüm 4.8. Yüzey Hataları
‰ Malzemeleri bölgelere ayıran sınırlardır. Her bölge aynı kristal
yapıya fakat farklı yönlenmeye sahiptir.

Tane Sınırları
‰ Bireysel taneleri birbirinden ayıran yüzeydir ve atomların
düzgün yerleşmediği dar bir alandır.

‰ Üç tane sınırına yakın

atomlar dengeli bir aralık ve
dizilme oluşturmazlar.

61
61
(a) Üç tanenin sınırlarına yakın eşit aralıklı veya
düzende değildir. (b) Paslanmaz çelik taneler ve
tane sınırları

62
62
 Tane Sınırları

Metallerin özellikleri tane boyutu mukavemetlenmesi

ile kontrol edilebilir.
Tane boyutu Tane sınırı miktarı

Hall-Petch Bağıntısı;
Tane boyutu ile metalin akma dayanımı arasındaki
ilişkiyi ifade etmektedir.
σy = σ0+Kd-1/2
σy : Malzemenin kalıcı şekil değiştirdiği akma dayanımı-
gerilmesi
d: Tanelerin ortalama çapı
63
63
 (c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning
Oda sıcaklığında çeliğin akma dayanımına tane
boyutunun etkisi.

64
64
 Örnek 4.13. Çeliğin Tasarımı

0.05mm tane boyutuna sahip mild çeliğin akma dayanımı

20,000 psi. Aynı çeliğin akma dayanımı tane boyutu 0.007 mm
olduğunda 40,000 psi dır. 30,000 psi akma gerilmesine
ulaşması için çeliğin ortalama tane boyutu ne olmalıdır.
ÇÖZÜM

Tane boyutu 0.05 mm de akma gerilimi

20 × 6.895 MPa = 137.9 MPa.
(1,000 psi = 6.895 MPa).

65
65
 ÇÖZÜM

Tane boyutu 0.007 mm, akma gerilimi;

40 × 6.895 MPa = 275.8 MPa.
Bu yüzden:

K = 18.43 MPa-mm1/2, ve σ0 = 55.5 MPa olarak bulunur.

Hall-Petch eşitliği
σy = 55.5 + 18.43 d-1/2
30,000 psi veya 30 × 6.895 = 206.9 MPa,
Tane boyutunun 0.0148 mm olması gerekir.

66
66
Palladum’un mikroyapısı (100x).

67
67
 Örnek 4.14. ASTM Tane boyutu Hesaplaması

Farz edelim ki 1 inc karede 16 tanemiz var ve fotoğraf 250X

büyütmede çekilmiş olsun. ASTM tane boyutu numarasını
bulunuz?
ÇÖZÜM
250x büyütmede inç karede 16 tane sayarsak 100x de:
N = (250/100)2 (16) = 100 tane/in.2 = 2n-1
Log 100 = (n – 1) log 2
2 = (n – 1)(0.301)
n = 7.64

68
68
 Küçük Açılı Tane Sınırları

‰ Dislokasyonların bitişik kafesler arasında küçük bir

yönlenme bozukluğunun oluşturduğu bir dislokasyon
sırasıdır.
‰ Kenar dislokasyonları tarafından oluşturulan küçük açılı
tane sınırları eğik sınırlar, vida dislokasyonunun neden
olduğu sınırlar ise burkulma sınırları olarak adlandırılırlar.
Thomson Learning
Publishing /
Brooks/Cole
(c) 2003

69
69
 Küçük açılı tane sınırı bir grup
dislokasyon tarafından oluşturulur.
Diğer taraftaki latisten θ kadar açı
oluşturarak ayrılır.
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

70
70
 İstif Hataları

YMK metallerde olur ve sıkı paket düzlemlerin istiflenme sırasındaki

bir hatayı gösterir.

ABCABCABC … (YMK metalde hatasız istiflenme)

ABCABAB, CABC (YMK metalde istif hatası)

71
71
 İkiz Sınırları

‰ Düzlem boyunca kafes yapısındaki

oryantasyon bozukluğunun özel bir ayna
görüntüsü olan bir düzlemdir.

‰ İkizlenme belirli metallerin şekil

değiştirmesi veya ısıl işlemi
sırasında olur.
‰ İkiz sınırları kayma işlemi ile
kesişir ve metallerin dayanımını
arttırır.

72
72
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

Mükemmel kristalde gerilim uygulandığında (a) atomların yer

değiştirmesine sebep olur, (b)ikizlenme oluşur. Kristal ikizlenme
mekanizması ile deforme olmuştur.
73
73
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning

Pirincin tanelerindeki ikizlenmenin mikroyapısı (250X).

74
74
 75
75
 Bölüm 4.9. Hataların Önemi

† Kayma Prosesinin Kontrolü ile Mekanik Özellikler

Değiştirilebilir
† Deformasyon Sertleşmesi
† Katı Çözelti Sertleşmesi
† Tane Boyutu Sertleşmesi
† Manyetik, elektirik ve optik özellikler üzerine etkisi.

76
76
 (c)2003 Brooks/Cole, a division of Thomson Learning, Inc. Thomson Learning™ is a trademark used herein under license.

Dislokasyon A noktasından sola doğru yönlendiğinde noktasal

hata ile engellenir. Sağa yönlendiğinde ikinci dislokasyon olan B
ile engellenir. Sağa doğru daha fazla ilerlerse de tane sınırları ile
karşılaşır.

77
77
Örnek 4.15. Kararlı Yapılarda Tasarım/Malzeme
Seçimi

Isıl işlem fırınlarında seramik tuğlaları tutmak için ankraj

üretmek istiyoruz. Bu ankraj çok yüklenildiğinde kırılmak
yerine sünmeli ve 600oC üstündeki sıcaklıklarda
mukavemetini korumalıdır. Değişik kristal hatalarını
mukavemetlendirici mekanizma olarak kullanarak bu
ankrajı tasarlayınız?
ÇÖZÜM
600oC üstünde kullanılabilmesi için malzemenin polimer
olmaması gerekiyor. Metal veya seramik olmalı.

78
78
ÇÖZÜM (devam)

Sünek olması için dislokasyonların hareket etmesi ve

kaymayı sağlaması gerekmektedir. Bu yüzden seramik de
olamaz.

Demir içine C veya V atomları yerleştirerek yani yeralan

atomları yerleştirerek noktasal hatalar oluşturabiliriz. Bu
hatalar dislokasyon hareketlerini engelleyerek
mukavemetin artmasını sağlarlar.

Elbette başka tasarım gerekleri de vardır. Örneğin çelik

ankrajların oksitlenmemesi ve seramik tuğlalarla
reaksiyona girmemesi gereklidir.

79
79
Fe’nin mikroyapısı.

80
80