THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ

EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI

8.1

SEKİZİNCİ BÖLÜM

MANYETİZM

İÇİNDEKİLER

8.1 MIKNATIS.

8.2 MAGNETİK ALAN.

8.3 MIKNATISIN KUTUPLARI.

8.4 KIRMIZI VE MAVİ KUTUPLAR.

8.5 ÇEKME VE İTME KURALLARI.

8.6 MIKNATISLANDIRMANIN METODLARI.

8.7 MIKNATISINI ALMA YÖNTEMLERİ.

8.8 MIKNATISLI VE MIKNATISLI OLMUYAN MATERYALLER.

8.9 SERT DEMİR VE YUMUŞAK DEMİR.

8.10 KARASAL MANYETİZMA.

8.11 MANYETİK DEĞİŞME ( magnetic=manyetik=mıknatıslı).

8.12 MANYETİK DIP

8.13 ALANLARIN ETKİSİ.

8.14 DİREKTİF KUVVET.

8.15 DÜNYA MANYETİZMASINDA DÜZENLİ DEĞİŞMELER.

8.16 DÜNYA MANYETİZMASINDA TAHMİN EDİLEMEYEN DEĞİŞMELER.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.2

8.1 MIKNATIS.
Binlerce yıl demirin oksidi magnetite olarak adlandırılmasıyla küçük demir parçalarını çekmesi
incelendi. Bu özellik, manyetizma olarak bilinir.
Magnetite de bilinen diğer bir özellik, North-seeking yeteneğidir;Eğer ahşap üzerine yerleştirilir ve su da
yüzdürülürse kendi etrafında sallanır ve kendi kendini Kuzey –Güney yönünde düzen aldırır, bu nedenle
buna ilkel pusula denir. Yakın geçmişte bazı metalik elementler bulunmuş ve metal karışımlar (başlıca
‘demirli’-demir ve çelik) yukarıdaki özellikleri gösterilebilir ve bu tur mıknatıslanmış materyalin çubuğu
mıknatıslı çubuk olarak bilinir.

8.2 MAGNETİK ALAN. ( magnetic=manyetik=mıknatıslı)

Mıknatıs alanı, kendi etrafındaki alan içindedir ve manyetik etkiyi hissedebilir. Bu belki bir parça kağıdın
üzerinde çubuk mıknatıs ve demir parçalarını üzerine saçmakla örneklenebilir. Kağıt üzerinde parçalar
hareket ettiği zaman Şekil 8.1 de gösterildiği gibi alan düzen alır.

Şekil 8.1 The Pattern of the Magnetic Field.

8.3 MIKNATISIN KUTUPLARI.

Şekil 8.1 den görülebileceği gibi ‘ kuvvet hatları’ demir parçalar tarafından mıknatısın uçlarına doğru bir
noktada birleşerek izini sürer.
Manyetizmanın en güçlü gösterildiği yerde bu iki alan mıknatısın ‘kutupları’ olarak adlandırılır. Mıknatısla
değişik şekillerde yapılmıştır ve her bir mıknatıs daima iki kutba sahiptir.
Birim kutbu ortaya çıkamaz ve eğer pusula iki parçaya bölünürse, her bir parça iki kutba sahip olacaktır.

8.4 KIRMIZI VE MAVİ KUTUPLAR.

Çubuk mıknatıs eğer serbest olarak sallandırılırsa (veya pusula ibresi) dünyanın manyetik alanında
kendini Kuzey-Güney istikametinde aşağı yukarı hizaya sokar.
Kuzeyi gösteren ucu North-seeking veya kırmızı kutup olarak bilinir. Diğer ucu da South-seeking veya
mavi kutup olarak adlandırılır.
Yapısal olarak, Şekil 8.2 de gösterildiği gibi kuvvetin manyetik çizgileri kırmızı kutuptan dışarı çıkacak
doğrultuda yön alırlar ve mavi kutuptan geri dönerler.
Tekrar Şekil8.2 den söz edilirse, Mıknatısın uygunluğu için iki yarıya bölünmüştür, ilk yarı kırmızı
kutupu,diğer yarı mavi yarıyı kapsar.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.3

Şekil 8.2 The Red ve Blue Poles.

8.5 ÇEKME VE İTME KURALLARI.

Eğer iki çubuk mıknatıs bir çizgi de uc uca yerleştirilirse, öyle ki bir ucun mavi kutbu ile diğer ucun mavi
kutbunun birbirini ittiği hissedilir. Eğer her iki mıknatıs da etrafında döndürülürse, bu nedenle kırmızı
kutup kırmızı kutba yakın olduğundan yine uçlar birbirini itmeye çalışır. Diğer taraftan ise bir mıknatısın
mavi kutbu diğer mıknatısın kırmızı kutbuna yakınsa aralarındaki çekme hissedilir.

Kural olarak:
Aynı kutuplar birbirini iter, Zıt kutuplar birbirini çeker.

8.6 MIKNATISLANDIRMANIN METODLARI.

Manyetizma belki mıknatıslandırılmamış demir çubuğun içinde takip eden metotlardan biri tarafından:

a) Çubuğu tekrarlı olarak aynı yönde

mıknatısın bir uçuna çarparak, çubuğun
bir ucu mıknatısın kırmızı ucuna son
temas etmesiyle mavi kutup olarak
ayrılır. Şekil 8.3 yöntemi ve demir
çubuğun kutuplandırılmasını gösteriyor.

b) Demir çubuğu manyetik alanın

kuvvet hatları ile düzene sokarak
titreşim veya hammering’e tabi tutulur.
Üretim sırasında bu durum (dünyanın
manyetik alanında) uçağın manyetiz-
masının temel nedeni olur. Şekil: 8.4
demir çubuk da kutuplaşmaya neden
olan manyetizmayı gösteriyor; burada kuvvetin hatlarının gidişatında devamlılığı, her zamanki
gibi mavi kutup içine doğru yönlenir. Benzer örnek olarak dünyanın alanında bir uçakta, kuzeye
yönelen istikamet üzerinde olarak üretilir ve sürekli olarak cihaz içinde kırmızı kutup burunda ve
mavi kutup kuyrukta olur.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.4

c) Yumuşak demir olduğu durumda ise (Paragraf 8.11 da) basitçe manyetik alana tabi
tutulur. Zıt kutup nedenli Şekil 8.4 de gösteriliyor.

Şekil 8.4 Making a Magnet by Vibrating or

Hammering

d) Örnek olarak solenoid içine yerleştirilmesi

tarafından (telin silindir şekilli bobini) direk akım
taşıyor. Bu en tatmin edici metottur ve akım
bobinden geçtikçe bobin ekseni boyunca çok
güçlü manyetik alan üretir, bu nedenle
manyetizmanın yüksek derecesi demir içinde
neden olur. (Not olarak manyetizmanın büyüklüğü
ki limitsiz olmamasına neden olur çünkü belli bir
seviyede demir manyetik olarak ‘ doymuştur).
Şekil 8.5 çubukta solenoid içinde neden olan
manyetizmanın kutuplaşmasını gösteriyor. ( Eğer
akım akışı tersine dönerse manyetik iki kutupluluk da tersine dönmek ister).

Şekil 8.5 Magnetisation by Solenoid.

8.7 MIKNATISINI ALMA YÖNTEMLERİ.

Bir çok veya tüm manyetizmanın mıknatıslandırılmış parçalardan temizlenmesinin üç yolu vardır ve
aşağıda listelenmiştir.

a) Shock. Mıknatıslanmış bir demirin çubuğu dünyanın manyetik alanı ve hammered

tarafına doğru açılarda yerleştirilebilir.

b) Heat. Eğer model (specimen) yaklaşık 900 C ye ısıtılırsa, çekicilik özelliğini

kaybeder ve specimen cools ‘a nitekim geri dönmez.

c) Elektrik Akım. Değişebilir akım taşıyan solenoid içine bileşen yerleştirilir, genişlik ki
yavaş yavaş sıfıra doğru azalır. Güçlü değişebilir manyetik alan değişebilir akım tarafından
üretilir ve bu değişken akım modelde manyetizmanın( bu bir mıknatısın kutuplanması) yönünü
ters tutar.

Yalnızca kutuplaşma tersine dönmüş oluyor, fakat magnetiseşının azalmış olmasıyla akımda azalır.
Modelin manyetizması çok çabuk sıfıra veya sıfıra yakın olarak düşer.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.5

8.8 MIKNATISLI VE MIKNATISLI OLMUYAN MATERYALLER.

Manyetik materyaller ‘demirli’ metaller demir ve çelik, çelik demir metal alışımlı karbon gibi materyal ile
kobalt, nikel, krom ve tungstendir. Bu metaller ‘ferromagnetic’ olarak adlandırılırlar ve uçak da
mıknatıslanabilir ve uçak pusulaları üzerinde sapma yaratabilirler.
Uçak yapısında kullanılan birçok materyal mıknatıslandırılmamış ve pusulalara etki etmeyen yapıdadır.
Bu tür demirli olmayan maddeler alüminyum, duralumin, pirinçten olan, bakır, plastik ve boyadır.

8.9 SERT DEMİR VE YUMUŞAK DEMİR.

Ferromagnetic materyal iki sınıfa ayrılabilir, sert demir ve yumuşak metal. Sert ve yumuşak sözcükleri
materyalin fiziksel özelliklerini değil de manyetik karakteristiğin’ den bahseder.
Güçlü mıknatıslama alanı sert demirde manyetik doymuşluk üretilmesini gerektirir.
Sert demir manyetizma ‘sürekli’ olarak söylenebilir, bunun anlamı materyal , tipik çelik cobalt veya nikel
kapsayarak, mıknatıslandırılan alandan uzaklaştıktan sonra sonsuz süre için mıknatıslanmış olarak kalır.
Bu tür maddeler sürekli mıknatıslar için oldukça kullanışlıdır. Yumuşak demir manyetizma ‘geçici’ (veya
‘kısa süreli’ veya ‘induced’) maddeler yalnızca bir hafta mıknatıslandırılan alan ile manyetik olarak
doyurulması kolay olur fakat alan kaldırıldığı zaman, üzerindeki etki biraz kalır veya mıknatıslanma
olmaz. Saf demir hemen hemen bu özellikleri gösterir.
Bazı materyaller manyetik karakterleri ortaya çıkarır ki bu yumuşak demir ve sert demirin arasında bir
yerde bulunur. Bu maddeler mıknatıslandırılmıştır fakat bu ‘sub-permanent’ manyetizma parça olarak
veya tamamı ile zaman içersinde kaybolur.

DESCRIPTION METAL EASE OF RETENTION OF

MAGNETISM MAGNETISM
HARD IRON COBALT AND HARD CONSIDERABLE
TUNGSTEN LENGTH OF TIME
STELL
SOFT IRON SILICON IRON EASY PRACTICALLY
PURE IRON NIL

8.10 KARASAL MANYETİZMA.

Dünya merkezine yerleşmiş büyük bir sürekli
mıknatıs gibi kendi yüzeyi üzerinde manyetik
alan üretiyormuşçasına davranır.
Şekil 8.6 da gösterilen kutupların bu var sayıya
dayanan dünya mıknatısı dünyanın dönen ekseni
üzerinde yatmaz ve simetrik olmayışı manyetik
değişmini arttırır. Dünyanın mavi kutbu Kuzey
Kananda’da 70N 95 W alanı etrafı içinde yatar,
kırmızı kutup Antarktika altında yaklaşık 72 S
‘dir.
Şekil 8.6 Earth Magnetism.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.6

8.11 MANYETİK DEĞİŞME ( magnetic=manyetik=mıknatıslı).

Herhangi verilen noktada dünyanın alanının yönü serbestçe-sallanan mıknatıs tarafından işaretlenebilir.
Bu tür mıknatıs kendi kendine kabaca Kuzey –Güney yönünde kırmızı kutbu ile kuzey manyetik kutbu
yönünde düzene sokar.
Mıknatısın boylamsal ekseni noktada mıknatıslı meridyenin yönünü tanımlar. Mıknatıs meridyen
dünyanın alanının yatay bileşeninin yönünde dünya
yüzeyi üzerinde bir noktadır.

Açı, yatay alandan, noktadaki manyetik meridyen ve

noktadaki doğru meridyen arasında hesaplanır,buda
manyetik değişme (manyetic variation) olarak bilinir.
Değişme Doğu veya Batı olarak dizayn edilmiştir ve bu
durum ya mıknatıslı kutbun Batıya yatıyor olmasına
veya Kuzeyin Doğusuna uzanır olması durumuna
bağlıdır.
Değişme sıfırdan 180 arasında değer alabilir ve sonra
doğru meridyen Kuzey coğrafik bağlantı üzerinde Kuzey
manyetik kutup ile kuzeye ait yarı kürede benzer olarak
var olur.
Şekil 8.7 Magnetic Variation.

8.12 MANYETİK DIP. ( Dip: Herhangi bir yerdeki arzın mıknatısi sayısı ile ufuk
arasındaki açıdır).
‘Manyetik ekvator’ dışında kuvvet hatlarının yüzeye paralel olduğu yerde, bir ucu serbestçe sallanan
mıknatıs dikeyin altında en yakın kutbu işaretleyerek dıp olur.
Manyetik ekvatorun Kuzeyi, mıknatısın kırmızı kutbu
Güneyin mavi kutbunun düşük olduğu gibi düşüktür. Açı
,dikey alanda,mıknatısın ekseni ve yatayı arasında
hesaplanır ve buna dip açısı denir.
‘Manyetik ekvator’ Coğrafi ekvatoru (enleminin temel 10
de) oldukça yakın takip eder ki çizim üzerinde dip
açısının sıfır olduğu yerde noktaların birleşimi hattı
tarafından dünya üzerinde temsil edilebilir.
Eğer serbestçe-sallanan mıknatıs manyetik ekvatorun
Kuzeyine veya Güneyine hareket ederse dip yavaş
yavaş yükselir, İngiltere de yaklaşık 66 ye ulaşıyor.
Dünyanın manyetik kutupları üzerinde dip 90 dir ve
sonra mıknatıs dikeydir.

Şekil 8.8 Resolution of the Earth’s Field.

8.13 ALANLARIN ETKİSİ.

Toplam kuvvet T nokta da dünya alanı serbestçe sallanan mıknatıs yönünde hareket eder. Toplam
kuvvet,dip açısı ve noktadaki manyetik değişim bazen bu nokta için ‘manyetik element’ olarak bilinir. Bu
toplam kuvveti yatay ve dikey bileşenleri H ve Z ‘yi sırasına göre çözmek uygundur.

8.14 DİREKTİF KUVVET.

Dünyanın yatay bileşeni H ‘direktif kuvvet’ olarak bilinir. Çünkü bu bileşen ki manyetik pusula ibresini
manyetik meridyenle düzene sokar, bu nedenle deyönsel referans sağlar. Dünyanın herhangi bir
manyetik kutbuna ulaşıldığında bu bileşen Z değerinin T ‘ye yaklaştığı sürede 0 etkili olur. Kutup
üzerindeki 90 dip ve sıfır direktif kuvvet H ile, manyetik pusula yararsız hale gelir.
Manyetik ekvator bölgesinde direktif kuvvet H ‘nin etkisi Z sıfıra yaklaştığı sırada(dip açısı gibi) T ‘nin
değerine yaklaşır.
REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.7

Kolaylıkla görülebileceği gibi direktif kuvvet H düşer dip açısının yükselmesi ve vise verse ile Şekil 8.9
gibi resimlendirilir.
H ve dip açısı arasındaki ilişki görüldüğü kadar basit değildir, bunun sebebi toplam manyetik kuvvet T
‘nin zaman ve pozisyonu ile dünyanın alanının pattern’ni içindeki düzensizlikler ve değişimlerdendir.
Yatay bileşen H ‘nin etkisi manyetik ekvatorun yaklaşık 60N enleminde çok kabaca manyetik ekvatorda
H’nin yarı değerindedir.

Şekil 8.9 The Effect of Latitude on the Components of Dip.

8.15 ÜNYA MANYETİZMASINDA DÜZENLİ DEĞİŞMELER.

Secular Değişme. Dünya’nın alanı yalnızca simetriden yoksun olmayıp aynı zamanda bilinen
periyodik değişmelere de konudur.
Bunlardan Secular değişmeler en önemli ve coğrafi kutuplar üzerinde manyetik kutupların yavaş
hareketleri tarafından üretilir,bu devrin periyodu yaklaşık olarak 960 yıldır.
Kuzey manyetik kutbu yavaşça batı tarafına hareket eder,bu belli bir amacı olmadan manyetik değişimi
başlıca etkiler.
İngiltere’ de batıya giden değişim genel olarak annum başına 7 dakika ‘nın oranı olarak azalıyor ve
Londra da ki önceden bildirilen değişme ile 2240 yılında sıfırdır.
Varyasyon değişmenin yıllık oranı navigation çizimde gösteriliyor bundan dolayı varyasyon isogonala
karşı basılır ve kolayca güncelleşebilir.
Diğer düzenli değişmeler diurnally, yıllık ve on bir-yıl zaman periyodu üzerinde olarak bulunur, bu devir
sonra kolaylıkla sunspot aktivite’nin onbir-yıl devre bağlı olarak görülmüş olur, bu değişmeler daha önce
bahsedilen secular tipten farklıdır ve bunlar normal navigatının etkisi için yeterli büyüklükte değildir.

8.16 DÜNYA MANYETİZMASINDA TAHMİN EDİLEMEYEN DEĞİŞMELER.

Yoğunluk değişmesinin manyetik ‘stormları’ ve üçünde son bulan düzensiz aralarda var olur.
Alışılmamış geniş sunspot’lar tarafından üretilmiş olması için bu phenomena ortaya çıkar.
Bu manyetik stormların en büyük etkisi geçicidir fakat manyetik varyasyon içinde önemli değişmelerdir.
Değişim İngiltere’de 2 yi muhtemel olmayan bir biçimde geçer fakat Artric ve Antarktika’da değişim 5
geçebilir ve bir saat içinde son bulur. Direktif kuvvet H’nin değeri de yüksek enlem de değişir ve verimli
pusula operasyonları için minimum gerektiren değerin altına düşer.

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.8

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004
 THY UÇUŞ EĞİTİM AKADEMİ MÜDÜRLÜĞÜ
EĞİTİM DERS DÖKÜMANLARI
8.9

REVİZYON NO : ORJİNAL
REVİZYON TARİHİ : 15.12.2004