YAYINMA

Malzemelere ait işlemlerde önemli olan reaksiyon ve süreçlerin (döküm, kaynak, ısıl işlem)
çoğu belirli bir katı içinde (genellikle mikroskobik düzeyde) veya bir sıvı/gazdan ya da bir başka
katı fazdan malzeme içine doğru gerçekleşen kütle transferine dayanır.

Bu olaylar tamamen atomsal hareketlerle, malzemenin bir yerden başka yere taşınması
olan yayınma ile gerçekleşir.

Yüzeyleri sürtünme nedeniyle aşınan, ayrıca dinamik yüklerin etkisinde yorulma tehdidi
altında çalışan dişli çarklar için aşınma ve yorulma direncini arttırmak amacıyla yaygın bir
şekilde yüzey sertleştirme işlemi uygulanır.

Vickers sertlik değeri (VSD)

Yüzeyden uzaklık , mm
• Bir metale ait atomların diğerinin içerisine yayınmasıyla
gerçekleşen olaya birbirinde yayınma veya empürite
yayınması denir.

• Makro ölçekte, birbirinde yayınma, Cu-Ni yayınma çifti

örneğinde olduğu gibi, uzun bir süre sonra
konsantrasyonda oluşan değişimle fark edilebilir. Burada
yüksek konsantrasyonlu bölgeden düşük konsantrasyonlu
bölgeye atomların sürüklenmesi veya taşınması söz
konusudur. Saf metallerde de yayınma gerçekleşir ancak
konumlarını değiştiren atomların hepsi aynı tür atom
olduklarından bu, kendinde-yayınma olarak
adlandırılmıştır.
Şekil 5.2
 YAYINMA MEKANİZMALARI

Normal kafes noktasındaki bir atom ile komşu kafes boşlu ğunun yer
değiştirmesiyle boşluk yayınması gerçekleşir.

Soru: sıcaklığın boşluk yayınmasına nasıl etkilediğini tartışınız.

Hidrojen, karbon, azot ve oksijen gibi arayer bo şlu ğuna yerle şebilecek
kadar küçük empürite atomlarının yaptıkları yayınma hareketine arayer
yayınması denir.

Matris veya yeralan empurite atomları nadiren arayer konumunda

bulunurlar.

Arayer atomlarının daha küçük ve bu nedenle hareket etme

yeteneklerinin daha yüksek olması nedeniyle, çoğu metal alaşımlarında,
arayer yayınması, boşluk yayınmasından çok daha hızlıdır.
Şekil 5.3 (a) Boşluk ve (b) arayer yayınmasının şematik gösterimi
KARARLI YAYINMA

Yayınma, zamana bağlı olarak gerçekleşen bir olay

olduğundan, makro ölçekte taşınan elementin miktarı
zamanın bir fonksiyonudur.

Yayınma veya kütle transfer hızının bilinmesi önemlidir.

Yayınma akısı (J) olarak ifade edilen hız, katı içerisinde

birim kesit alanına dik olarak, birim zamanda yayınan kütle,
M olarak (veya eşdeğer atom sayısı) tanımlanır.

Yayınma akısı zamanla değişmiyorsa, kararlı yayınma hali söz konusudur.

Her iki yüzeyindeki konsantrasyonun (veya basıncın) sabit tutulduğu bir
metal plakada, kesit boyunca gaz atomlarının yayınması kararlı yayınma
için verilen tipik bir örnektir.
Şekilde eğri üzerinde belirli bir noktadaki eğim:
konsantrasyon gradyeni.
 Fick’in birinci kanunu

D orantı sabiti yayınma katsayısı olarak adlandırılır

Aktivasyon enerjisi bir mol atomun yayınma hareketi yapabilmesi için gerekli olan enerjidir.

Soru: Kararlı yayınmada, yayınmanın etkinliği hangi değişkenlerden, ne yönde etkilenir ?

 KARARSIZ YAYINMA
Pratikte katı içerisinde yayınan atomların birikmesi veya eksilmesi sonucu belirli bir noktadaki yayınma akısı ve konsantrasyon gradyeni
zamanla değiştiğinden, gerçekleşen yayınma kararlı değildir.

,x

Yüzey konsantrasyonunun sabit tutulduğu, 6 farklı süre için

yayınan atomun (c) mesafeyle değişimi (konsantrasyon profili)
 Fick’in ikinci kanunu

Cx , t süresinde, x derinliğindeki oluşan konsantrasyonu ifade etmektedir.

YAYINMAYI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
DİĞER YAYINMA YOLLARI

Atomsal yer değiştirme, dislokasyonlar boyunca, tane

sınırları ve dış yüzeyde de meydana gelebilir. Buralarda
oluşan yayınmaların hızı, hacim içerisinde gerçekleşenkilere
göre çok daha yüksek olduğundan, bunlara bazen “kısa-
devre” yayınma yolları denir.
 III. haftaya ait sorular

1. Aşağıda yazılan kavram ve terimleri kısaca açıklayınız: a) Yayınma b) Empürite yayınması c) Kendinde (Türdeş) yayınma d) Boşyer yayınması e) Arayer yayınması f)
Aktivasyon Enerjisi g) Yayınma Katsayısı
2. Yayınma hızına etki eden faktörleri, nasıl etki ettiklerini açıklayarak yazınız.
3. Boşyer yayınması ile arayer yayınmasını, yayınma hızı açısından nedenleriyle birlikte karşılaştırınız (2 tane neden belirtiniz).
4. Bir metal malzeme içerisinde küçük ve büyük çaplı atomların yayınma hızı nasıl değişir?
5. Bir atomun yayınabilmesi hangi koşulların sağlanması gerekir?
6. Bir atomun ince ve kaba taneli iki ayrı malzemeye yayınması durumunda yayınma katsayısı nasıl değişir?
7. Ergime sıcaklığı düşük ve yüksek olan malzemede bir atomun yayınma hızı nasıl değişir?
8. Atomların titreşimleri ile yayınma arasında nasıl bir ilişki vardır?
9. Kristal yapı kusuruna sahip olan ve olmayan iki malzemenin hangisinde yayınma daha kolaydır?
10. Kararlı yayınma ile kararsız yayınma arasındaki farkı kısaca yazınız?
11. 1000oC’ de YMK yapılı demirde (γ-Fe), hidrojen ve nikel atomlarının yayınma katsayısını hesaplayınız ve aralarındaki farkı açıklayınız? (Hidrojenin demir içinde
yayınmasında aktivasyon enerjisi, Qd= 43160 j/mol, yayınma sabiti, Do=0,0063x10-4 m2/s, Nikelin demir içinde yayınmasında aktivasyon enerjisi, Qd= 268160
j/mol, yayınma sabiti, Do=4,1x10-4 m2/s )
12. Aşınma dayanımını arttırmak amacıyla çelikten yapılmış bir dişli çarkın yüzeyi sementasyon işlemi ile sertleştirilecektir. Yüzey ve yüzeye yakın bölgenin alacağı
sertlik içeri yayınan karbon miktarıyla orantılıdır. Fırın atmosferinin konsantrasyonu ağırlıkça %1,0 C’ dir ve dişli çark ağırlıkça %0,2 C’ lu çelikten imal edilmiştir.
Dişli çarkın yüzeyinden 0,75 mm derinlikte % 0,6 C konsantrasyonu sağlanabilmesi için 900oC ve 1000oC‘ de ne kadar süreyle ısıl işlem yapılmalıdır. (Qd= 148
kj/mol, yayınma sabiti, Do=2,3x10-5 m2/s)
13. Ağırlıkça % 0,14 C’ lu çelikten imal edilen bir dişli çarkın, 925oC’de sementasyon işlemi yapılarak, yüzeyinden 0,5 mm derinlikte ağ. %0,8 C konsantrasyonunun
sağlanması ve işlem süresinin 7 saati geçmemesi istenmektedir . Bu şartların sağlanması için karbürleme ortamının konsantrasyonu ne olmalıdır?