A..F.F.

Dner Sermaye
iletmesi Yaynlar No:1

Stephen
Gasiorowicz

kuantum
fizii

Stephen Gasiorowicz
Mitinesota Universitesi

kuantum fizi i

eviri: Prof. Dr.. Ayla elikel

Redaksiyon: Yrd. Do. Dr. Hauash Gr
Ankara niv. Fen Fakltesi, Firk Mh. Blm

evirenin nsz
1970 lerin ilk yllarnda Ankara niversitesi Fizik Blm rencileri, Berkeley
niversitesi'nde hazrlanm be ciltlik diziyi, o zamanki tm gretim yeleri ve
yardmclarnn byk bir zveri ile tpk basmn Trke'ye kazand rmalar sonucunda,
blk prk ders notlanndan kurtulup dzeyli ve kendi iinde tutarl ders kitaplanna
kavumulard . S. Gasiorowicz'in 1974 y lnda John Wiley & Sons yaynlar arasnda
kan
P4oie4 kitab , elden geldiince basit tutulmu matematiksel yap s ile
lisans dzeyindeki bo luu doldurmak zere, o yllarn heyacam ile Trke'ye
evrilmi, ancak telif creti denemediinden uzun yllar teksir halinde kullanlmtr.
lk basks Ankara niversitesi Fen Fakltesi Dner Sermaye Yay rlan arasnda 1991
ylnda yaplan kitap , grenciyi ileri dzeydeki konular ilemeye hazrlama zellii ile
dier niversitelerde de kullan lmaya balaynca 1995 ylnda ikinci ve imdi 2000
ylnda nc baskya gereksinim domustur.
Soyut kavramlann en kolay ki inin ana dilinde zmsendii gerei, geride kalan
eyrek yzylda yaynlanan pek ok deerli kitabn da Trke'ye kazandnlmasmn
nemini ortaya koymaktadr. Fizik grencilerinin uzak olmayan bir gelecekte dnyada
yaynlanan kitaplar Trke okuma olanana kavumalar dileiyle...

2~ve,.~

Ocak, 2000
Ankara

: .

> F>

K 1" L

7
Blm 1: Klasik Fii. in S n rlar
Si yah oi . 51 mas :Wien ve Rayl ei dh eans yasal ar ; P1 arick
ornUlU. Fotoel ek trik ol ay. Compt on olay . El ek t r on k 1 r na rra
Bort:- atomu; postl at 1 ar denel sonular ; Kar 1 bul unma II ket Dal ga -Par ac k pr bi ft!ri .

27
331 bn 2: Dal da paketleri ve Kesinsizi. i k Ba . nt l ar
Gaussi yen dalga pak et,i ; pak.et e'r in yay lmas . ; oru, n . z ;De
Brodl le ba nt.1 s Kesi rsizl i k ba nt 1. ar ; r elek tr onun
konumunun ;31 Ul mesi ; if t yar k deneyi Bohr at. ornundak i y
r tingel er i ri gerek 1 1 i ' ; ener i -zaman k esi nr., 1 21 i k ba nt s
Say sal kesti rirkler iin ba rit..1 lar n k ul laru 1 mas
Ekini: 3: Schrdinger Dalga Denk lerni :
zgur parac k denk 1 emi Olas l k yorumu, Ak k or unumu. Bek 1 enen deer ler Momentum i lemcisi Beklenen de eri ri gerek
I 1 i . Bir potansi yel iindeki parac r denklemi.
BlU 4.

45

57
Dzforiksiyortlar ve Dzde erler
Enerji bzdeer denk 1 eni . Kutu iinde parac k. zdeer
ve zronksiye.mlar;bzfonksi. yoniar n (Ii k .1 i ; a I nt pos
',t atlar ve a.. ll n katsay ar n n yorumu. Parite. Momentum zfonksi yonlar ; boyl and' r 3. 1 amaz durumlar ; katmerl ilik
ve e- zarnanl l k zfonksiyonlar .

75
Miltim 54 Bir Boyutlu Potansiyeller
Potansiyel basama ;yans ma ve gei katsay lar . Potansiyel
k uyusu ve ba .1 dur unl ar Potansi yel engel i sizi p geme ; Souk
yay n:: nce tabak al a.rdan s z p geme; alfa bozunumu. Mol ekili 1 er i n
bi r boyutlu modeli ve deita fonksiyonu potansiyeli Kroni g
Penney modeli. Har moni k sal ngan.
Blm Be. Dalga Mekani inin Genel Yap s

111 .

zfonksiyonlar ve a i m teoremi;vektr uzaylar 1 le

benzeriik.izgisel i l emc 1 er ; her Itti t i 1.. l emci 1 er ; tamil k
k atmer 1 il 1 k cie is edebilen czlenebilirlerin tam k times' .
Kes nsizli k ha r,t 1ar.Kuantumkuram n n klasik s n r

127
MI kim: 7: Kuant un Mekani. ind.e :t lentri Yntemleri

lemciHarrnonik sal ngan problemi ; ar tt r ma ve eksi 1 t meI

ler . Dalga fonksiyonunun ol as k
leri ; bzdurum ve zdeer.
genlii olarak yorumu. ilernciler cinsinden bir sistemin
zaman iindeki gel i imi ;Schrdi nger ve Hei senber d g6rUntil eri.
Pk.' 1 "M

Parac k Sisteffl erl

141

`;
,
4N,
r,,gerem WY!YiOri
k ,::ir numu;kUtie merkezi hareketinin ayr lmas ;indirgenmis
narac klar;yer deisti.rme alt nda baki m,
i:`z 3.s .
r- ',fh i
ar
;
nde Fe:r

311 . :;1

lCu

155
merke7i 1-1,, reke nin ayr lmas ;dYlnmeler alt nda
de smezlikac sal momentumun ayT liria.s .Radyal denklem.U
, . tu iin Fermi enerjisi.
1 f57

J 3o),11.3.z SchrLdinger Denklemt

Ac151 310mentum
;ve

n z.di3,er prbiem n n

ab seI yr,tem..41tt rma ve

in

eksiltme i lemcileri;

L.egend:-.e fenks yonlar .

dyal Derklem

179
davran ;btlytik r'ler iin davran zgUr
parac k ; kt esel Bessel fonksiyonlar ; gelen ve gi den kresel
dalgalar ; evre kaymal ar . Kare kuyu: bal durumlar . derin

kuyular;kabuk yap s ;stirekli zlim er

BlUm

Hidrojen Atom

195

Radyal denklem n basitlestirilmesi.Kuantum say lar ;katmer

iiiik,Dalga fonksiyonlar ve "y6rUngelerle ba int lar .
IMIUm 13: Elektronalr n Elektrik Alanda Etkile mesi

209

Maxwell denklemierl.Elektronlar n vektr potansiyel ba las m .Biteviye bir manetik alan iindeki elektronlar n
denlem .Normal Zeeman olay .Biteviye bir manetik alanda
elektron hareketi.Kars l bulunma ilkesinin a klanmas .
Ak kuantumianmasi.Bohm-Abaranov olay .
227
Bltim 14: Islemciler,Matrisler ve Spin
Harmonik sal ngan islemcilerinin matris gbster mii.1 a sal
momentum i lemci s nin matris gsterim .Spin 1/2 matrisleri;
spinrler.Bir
.
manetik alan iindeki spinin presesyonu.
Parama netik rezonans.
243
.Spin
;tekli
ve
l
fonksiyonlar

iki spin 1/2 nin toplam

ybrUnge a sal momentum toplam .D arlama ilkesi ve a sal

Boltim 15: A sal Momentumlar n Toplanmas

momentum durumlar .

Ekler A: Fourier Tmlemi ve Dei ta Fonksyoniar

B: islemeiler
Not:Kitab n kalan blmleri ikinci cilt olarak basilacaktir,

Blm 1
KLASIK FfZI IN SINIRLARI
Ondokuzuncn yzy l n sonlar ve yirminci yzy l n ba lar fizikte bir
bunal ma tan k oldu.Bir dizi deneysel sonu klasik fizik ile ba da mas tamam yla olanaks z kavramlar gerektiriyordu.Sonunda,kkl varsay mlar ve parlak deneyierin biiyilleyici etkile imiyle bu kavramlar !' geli mesi Kuantum
kuram na yol at l .Bu blmdeki amac m z,szn etti imiz bunal m n nedenlerini anlatmak ve sonradan anla lan nemlerin.i gznnde tutarak,bu yeni kavramlar sergilemektir.Tarihsel s ra bak m ndan do ru olmamakla birlikte,sergilememiz kuantum knram na gei i

okur iin daha az gisemli yapacak-

tir.la nimin parac k zelikleri,maddenin dalga zelikleri ve fiziksel niceliklerin kuantumlanmas gibi yeni kavramlar inceleyece imiz a a daki olaylardan akacakt r.
A. Siyah Cisim I mas
Sir cismin, s t ld g nda ma yapt grlr.Denge halinde,yay nlanan k il frekanslar n n btn spektrumunu kaplar; spektrumsal da l m hem
dalgaboyuna,hem de s cakl a ba l d r.

frekansa ya da eadeger olarak n

.2 dalgaboyundaki enerji olarak l yay nlama gc denen bir E( k,T) niceli i tan mlanabilir. >' dalgaboyundaki geBirim zamanda birim yzeyden yay nlanan

len ln mdaa ciamin so urduu kesir de,A maiiiyrganl olarak tan s lan r.Is l. ma
alan ndaki kuramsal ara t rma 1859'da Kirehhoff'un al mas yla ba lad .Kirchhoff verilen bir

71 iin,E yay nlama gcnn A sogurganl g na oran n n tm

cisimler iin ayn oldu unu gsterdi.K rchhoff yay nlayac ve so urucu olarak
paralel iki levha gznne ald ;ve denge ko ulundan,yay nlanan enerjinin sokurulan enerjiye e it oldu unu (her
her iki levha iin

71 iin),dolay sxyla da E/A oranlar n n

ayn olmas gerekti ini gsterdi.Bundan k sa bir sre

, Kuantum kuram n n geli iminin ilgin bir yks,M.Jammer,The

Conce tual Development of Quantum Mechanics, McGraw-Hill, New York,
19 'da bulunabilir.

Kuantum Fiziki

sonra da,bir siyah cisim icin,B ( ->t, T) fonksiyonunun evrensel bir fonksiyon
oldu unu gzledi; siyah cisim , stne d en tm n m tamamen so uran(yani A = 1) bir yzey olarak tan mlan r.
Bu fonksiyonu inceleyebilmek iin olabilecek en iyi siyah cisim n m
kayna n elde etmek zorunludur.Bu sorunun k lg n bir zm bir T s cakl na
kadar s t lm kapal bir hacimdaki kk bir delikten kan n m dikkate
almakt r.Kovnkun i yzeyinin przleri gnnze al nd nda,deli e d en herhangi bir nim n yeniden ortaya kma ans OlMad n kt r.Bylece delikle gsterimlenen yzey hemen hemen bir "tam sogurucu"dur ve sonu olarak bu
delikten gelen n n gerekten "siyah cisim n m "d r.Deli in yeterince
kk olmas ko uluyla,bu n n kovu un duvarlar na d en n n kadar olacaktir.Bundan dolay ,nce duvarlar T s cakl nda olan bir kovu un iindeki
I inin da l m n anlamam z zorunludur.
Kirchhoff termodinami in ikinci yasas uyar nca kovuk iindeki n m n,
ak n n gne ba l .olmaysca n gsterdi.Ayr ca n m n
tekdiaze yani her noktada ayn nlaca n ;ve bunlar n tmnn,ayn s cakl ktaki
2
Yay nlama gcnn ko-

kovuklarda her daIgaboyu iin ayn olaca n gsterdi.

vuk iindeki ta( ,N ,T) enerji yo unlu una ba l oldu u,basit geometrik d nceler kullan larak gsterilebilir.Bu bag nt ,

tt( >_ ,T)

4 E(,T)
C
dir.Enerji yo unlu u kuramsal ilgiye konu olan bir niceliktir ve daha iyi anla labilmesi,1$94 de genel d ncelerden hareket ederek 3 ,enerji yo unlu unun
t (? ,

T) = ?t -5 f (

(1-2)

biiminde olaca n gsteren kien'nin al malar ile mmkn olmu tur.Buradaf

hol bir tek degi kenin bilinmeyen bir fonksiyonudur,Daha elveri li oldu undan,
yerine f ekans n fonksiyonu olan 14( ),T) enerji yo unlu u kullan l rsa,

,T) = uP,T

c
ek)

)) 2-

v. ( -N , T )

(1-3)

Bu konulara birok modern fizik ve istatistik fizik ders kitab nda yer verilmi tir.Knynalq_ar bu blmn sonunda bulunmaktad r.
3 w . en adyabatik olarak bzlen kusursuz yans t c kresel bir kavu u
gznne ald .
fonksiyonu olarak,enerjinin yeniden da l m yans madaki Doppler kaymas n n sonucu nlmal yd .Bak. F.K. Hichtmyer,E.H.Kennard and
J.N. Cooper,Introduction to Modern Physice, McGraw-Bill,New York,1969, Blm V .

Klasik Fizi in S n rlar 3

T= 1449 K
x T= 16/prK
o 2.- T 425-9 K

XT

ek.1-1. Denk.l-2'nin denel dokrulamas '.'1.1( a,T)/T 5

7T 'nin evrensel

bir fonksiyonu olarak verir.

olmas gere inden,Wien yasas
'U( 1) . 11 ) = 9 3 4)

(1-4)

biimini al r.Deneyle do rulanan bu yasan n ( ek.1-1) sonular iki tanedir:

1. Siyah eisimu n mnnherhangi bir s cakl ktaki pektrumsal dakil mi
verilirse,ba ka herhangi bir s cakl ktaki da l m yukardaki ifade yard m yla
bulunabilir.
2. f (x) ya de e de er alarak g(z) --fonksiyonunun herhangi bir x > 0
de eri iin bir maksimumu varsa,enerji yo unlu u ve dolay s yla yay nlama giiefinn maksimum oldukuman dalgaboym

;1/4

(1 75)

mak - T

biimindedir,burada b evrensel bir sabittir.

Wien, g(N)/T) 'nin biimini ngrmek iin,art k tarihilerden ba kas n ilgilendirmeyen bir model kulland .Buldn u biim

-0/T
g( 1)/T) = Ce

(1-6)

idi,ve ok dikkate de er elarak.iki ayarla abilir parametresi olan bu biim

yksek frekans(alak dalgaboyu) verilerine ok iyi uyuyordu.Ancak bn forml

4 Knantum Fizigi

Jr.PlanCl<
Ra 1ei iii -JearS

mAm

7g000 30,000

sopio sa000

arii^dee

..r.ZA'rt4en

abo l.

(b)

(e)

ek.1-2. (a) e itli s cakl klardaki bir siyah cismin s d g gficn diag l m .
0
(b) 1600 K 'deki verilerin,Planek ve Rayleigh-Jeans formiilleri ile kAr la t r lmas .

klasik fizi in baz ok genel kavramlar ile uys muyordn.1900 y l nda Rayleigh,
871 s>2
a.k(

)),T) C

kT

(1-7)

-16
sonucunu kard .Burada k = 1,38 x 10
erg/derece Boltzmann sabiti ve
0
c= 3.00 x 10
cm/sn k h z d r.Formilln kar lmas nda kullan lan doyanaklar unlard : (I) Enerji e lfilSfimnn klasik yasas ; buna gre, dengede
bulunan szkonusu dinamik sistem iin serbestlik derecesi ba na ortalama enerji kT dir 4 , ve (2) Bir kovuga hapsedilmi (N), -) +eh) ) frekans aral g ndaki
elektromagnetik n. mtn kip say s n n (yani serbestlik dereceleri say s n n)
hesaplanmas

' E bl m yasas serbestlik derecesi ba na enerjinin kT/2 olacagial ngrr.

Bir sal ngan iin-ki elektromagnetik alan n le'ipleri. basit harmonik sal nganlard r-kinetik enerjiden gelen kT/2 katk s na,ayn byklkte bir potansiyel enerji katk s e lik eder ve sonu kT olur.

.12.

Bu sonu bize yine gerekecek ve Bol. 23'te lkaracag z.Kip say s

dr,ve enine elektronagnetik dalgalar n iki boyutlu harmonik sal ngana kar l k
gelmesi nedeni ile,hu say fazladan bir 2 arpan ile arp lir.

Klasik Fizi in .S n rlar

(17) Rayleigh-Jeans yasas (yasan n lkar lmas nda, Jeans'in katk s azd r) yksek frekanslarda deneye uymaz,fakat alak frekanslardaki denel e riler
( ek.1-2) ile uyu ur; Wien forml ise yksek frekanSlarda iyi al maktad r.
Rayleigh-Jeans yasas ,ngord toplam enerji yo unlu unun(tm frekansIar zerinden

tmlenen

) sonsuz olmas ndan dolay ,genel anlamda do ru de ildir.

I900'de Max Planek,yksek frekans Wien forml ile alak frekans

Rayleigh-Jeans yasas n n aras n zekice doldnrarak,bir forml buldu.Du forml
),T) -

1)3

8n3h

(1-8)

k,)/kT

dir,burada h Planck sabiti ayarlanabilir bir parametredir,say sal de eri.

h = 6.63 x 10 -27 erg sn olarak bulunmu tur.% yasa, -)
-

0 oldu unda Rayleigh

Jeans yasas yl a yakla r; ve frekans byk iken,ya da daha do rusu, h ) kT

oldu u zaman
h.)/Vr
8-nh
c3

lt(),T)
8

,)3

(1

) -I

e-~

(1-9)

C3

biimine indirgenir.Planck' n (1-8) formln,kip say s bunu (1-7)'den,enerji yo unlu unu kT 'ye blerek elde ederiz] ile,serbestlik derecesi ba na ortalama enerji olarak yorumlanabilen ba ka bir arpan n arp m biiminde,
111)

C
o

8 TINiZ

hs.,/kT

/
-- 7
44!"kT

kT

),) kT

(1-lo)

olarak yeniden yazal m.Bbylece,frekanslar n kT/h ife kar la t r ld nda kk c

mad klar zaman klasik e bIdadm yasas n n de i ti ini grrz.E bl m yasas n.daki bu de i im,kiplerin frekansiar na ba l bir ortalama enerjisi oldu unu,ve
yksek frekans kiplerinin ortalama enerjisinin ok kk oldu unu gsterir.%
etkin kesilir Rayleigh-Jeans yo unluk formlndeki gl ortadan kald rm: birim bac ml hir.kov ktaki toplam enerji art k sonsuz de ildir,ve

J e c ,)

U(T)
8 h
c3

k."1"

--

(kT)r
h /J

4 T
Sirk

i<T)

4 (Jr
o

e
x

e x 1

(1-11)

Kuantum Fizi i

buluruz.Bu tmlev hesaplanabil r,

ve sonu olarak birim hacim ba na. toplam

n n enerjisinin,Stafan-Boltzmann ifadesi olan

U(T) =

(1-12)

:elde edilir;burada a =. 7,56 ''10 -15 er /cm 3 derece 4 ' dir.Bu sonu,ba taki sa-
y sal sabit d nda termodinamik usiamlama ile ok nceden

de kart lm t r

As l e bl m yasas ndan uzakla ma hi beklenmedik bir ey de ildi.Bunun bir

sonucu z s lar n Dlung-Petit yasaslyd .Tm katilar iia,atom(ya da molekl)a rl klar ile z s lar n arp m n n sabit oldu unu deyimleyen bu yasa ile
?
uyu mazl klar n gzlenhiesi 1872 y l na kadar uzan yordu.
Bu uyu mazl klar z
8
s n n alak s cakl klarda azald n gsteriyordu.
Formlnn bu kesin ba ar s Planekt ,onun 'kayna n ara t rmaya yneliti;. ve iki ay iinde,elektromagnetik alan n her bikipine karg l k gelen e-

nerjinin(kT ortalama de eri ile) srekli olarak de il,bunun yerine bir

en

kk enerji kuantumunnn tam katlar olaraludejigti i i varsayaraa,formBll karabilece ini buldu.Bu ko ullar alt nda,T s cakl nda dengede olan bir

- sistem iin,
F
-

P(E) -

kT
(1 - 13)

e- E/kT
E

Boltzmann olas l k da l m kullan larak,her bir kipe kar l k gelen ortalama

enerjinin hesab .,
E =

Z E (E)
-nE./kT

nE., e

-rteikT
e
O

M1

3 _x

= n1.0

ece-

e Ze

clY

1
47

TT4
---

15

E bl m yasas nare N sal ngan1 . 1 ,bir toplulu un (a:ralar nda esnekkuvvetler olan atomla n olueturdukUbi rgii bu iekilde da'*iniilliir) enerjisi 3NkT
dir; kat igindeki:.sal r ganlar,kaPall bir ortaudaki n wgibi iki boyutlu de il boyutlu oldu undan 3 arpan vard r.Bir
moln z s s ise,T'ye gre t.
rev al n p N = N Avagadro say s n n konulmas yla elde edilir.Bbylece
C, =3No k = 3R o?ur,burada R = 8,28 x 10 7 er derece 'dir,

z s lar,Blm 20'de k saca tart lacakt r

Klasik Fizigin S n rlar

Kl

enx

X.

fl O

e -11

' x

Cr

-x

( 1-1 4 )

sonucunu veri .Bu sonu,

E = ha

(1-15)

zde lemesini yapmak ve kip say s n de i tirmemek ko uluyla (1-10) ile nyn ur.
Planck kavuk duvarlar ndaki atomlarin.bilinmeyen bir nedenle',

(11

= 1,2,3,...)

enerjili "kuantumlar" halinde ma yapt sav n ne srd.Bir ka y l sonra

Einstein eiekttamanetil
gsj n m n
lulu u gibi davrand n ortaya koydu.

iiliener'i
J l(u"t"n"r""bir"E
Planck' n say n n tutarill g da byle-

ce sa land .
Kuantum bas na ta nan enerji son derece kktr.Optik blgedeki l f k,
reeg

21= 6000 A iin,

in) = h

6.63 x 10-27x 3.00 x 10

10

3.3 x 10

6 x lo -5

-12 erg

dir.Buna gre,100 watt'llk bir kaynag n yay nlad bu dalgaboyundaki k kuan-,

tumlar n n say s

N=

IDO x 10 7

3.3 x 10

-12

x 10

20

knantum/sn

d r.Bu kadar ok say da kuantum bulundu undan, n parac k do as n do rudan

do ruya gremeyi imizin a lacak bir yan olmasa gerekir ; makroskopik boyutlarda klasik optikten bir sapman n beklenemiyece ini grecc is.Yine de,Planck' n
kendi formlne verdi i anlam,bizim n m konusundaki gr lerimizi kknden
de i tiriyor.
B. Fatoelektrik Olay
Planck forml ne kadar ba ar l olduysa,bunun sonucu olan n m n kuantumlu do as n anlamak da o kadar zor oldu.% kavram n benimsenmesine nemli bir
katk Albert Einstein' n al mas ndan geldi ; Einstein 1905'de,grnr ve ;or.-

Verilen bir
frekans nde istenen her tam say kadar kuantum bulunabilir,dolay s yla n = 0,1,2,3,..... olmak zere enerji nb )
de erlerini alabilir.

Knantum Fizigi

tesi

k ile ayd nlat lan metallerde gzlenen baz de i ik zelikieri a k-

lamak iin, n kuantumln do as kavram n kulland .

Fotoelektrik olay n ,1887'de Ilertz bulgulad .liertz,elektromagnetik dalgalar konusundaki nl deneyleri ile u ra rken,ikincil devredeki k v lc m araliginin ular birincil devredeki k v leimdan gelen mortesi

I kla perdelen-

di i zaman,ikincil devredeki indiiklenmi k v le min uzunlu unun k sald n

buldu.11ertzlin gzlemleri byk ilgi ekti ve yap lan ba ka deneyler ile
g daki gerekler ortaya kar ld :
1.

Parlatilm s metal levhalar nland g nda elektron yayinlarlar

10

pozitif iyon yay nlamazlar.

2.

Levhalar r -elektron Yay nlayip yay nlamamalar n dalgaboyuna

ba lid r.Genel olarak metalden Metale de i en bir e ik de eri vard r: Yaln z,

frekans verilen e ik frekansindatibyk olan k bir fotoelektrik ak m do-

urur.
3.

Ak m olu uyorsa,onun bykl k kayna n n ye inli i ile oranti.-

4.

Fotoelektronlar r enerjileri k kayna n n ye inli inden ba ms z-

l d r.

d r,fakat gelen n frekans na izgisel olarak ba l d r.

Fotoelektrik olay klasik elektromagnetik kuram erevesinde anla labilmel dir: nk metallerde elektronlar n bulundu u nilinir,ve bunlar n n n
sogurnrak ivmelenece i diisndlebilir.Bununla birlikte,olay n frekans ba ml l bu ereve iinde anlas lamaz.Bir elektromagnetik dalgan n ta d enerji,
kayna !) ye inli i ile orant l d r ve frekans n enerji ile hibir ilgisi yoktur.Bundan ba ka,olay n klasik bir a klamas ,tek tek fotoelektronlarda toplanan enerji yo unla malar n kapsamal d r.Ayr ca da bu a klamada,hu yo unlasmalar nedeni ile,yeginlik azald ka gecikme artmak zere, n w n geli i ile
elektronun ayr l l aras nda bir zaman gecikmesi bulunmal d r.Gerekte ise byle bir gecikme,gelen I inin) ok d k ye inlikteyken bile gzlenmemistir: byle
-

bir gecikme varsa da,10

su'den daha byk de ildir.

Einstein, j n frekans olmak zere, in m h

enerjisi kuantumlar-

dan olu an bir topluluk olarak dil iind.liir tek kuantum bir elektron taraf ndan
yutulursa- yukarda szn etti imiz 10 -9 saniyelik st s n rdan daha k sa zaman
alan bir sfirele-,elektronun enerjisi bir 111) miktar kadar artar.13u enerjinin
bir k smi elektronn metaiden ay rmaya harcanacakt r.W

12 fonksiyonu

denen bu

enerji miktar n n metallen metale de i mesi beklenebilir,ancak elektron enerjisinden ba ms z olmal d r.Geri kalan enerji elektronun kinetik enerjisini
saglar.Olay byle betimlendiginde,elektronun

Bdyle oldu u

v h za ile n

e/m blmii ile saptanmi tl.

frekans

Kla..ik Fizi in S n rlar

40 50 60

70 80 90 100 110 120

)c 90

43
sn-

ek.1-3 Metalden(lityum) kan elektron ak m n durdurmak iin gerekli geciktirici potansiyelin,ya da e de er olarak,elektron kinetik'enerjisinin,gelen n
frekans na gre de i imini gsteren fotoelektrik olay verileri.Do runun e imi
h/e 'dir.
aras nda
1

2 ....
n""

ba nt s n n olmas beklenir.Bu forml,e ik etkisini ve -elektronun kinetik enerjisi ile,frekans aras ndaki izgisel bag ntly kapsar.Ak na ile kaynak yeginli i
aras ndaki orant da,foton denilegelen k kuantamlar na dayanarak anla labilir:

10

Kuantum Fizi i

Daha yedin bir k kayna daha ok foton yay nlar ve bunlar da daha ok elekt
ron a a kar rlar.
Kapsaml deneyler yapan Hillikan,Einstein'in formlnn do rulu una kana .
( ek.1-3).Hillikan deneyleri ve daha nceki deneyler

u gere i gsterdi:

lad

I k bazen bir paraelklar toplulu u gibi davran r ve bu "parae klar" bireysel

olarak davran gsterebilirler.Bilyie olunca,tek bir fotnnun varl n d finebilme ve zeliklerini ara t rma olana do maktad r,Ba deneylerin bir yan rn ise metaller konusunda elde edilen bilgiler oldu.k.nin birka elektron
volt(1 eV = ,6 x 10-12 erg) basama nda olduu ve bunun metallerin teki zelikleri ile uygunluk sa lad bulundu.

C. Compton Olay
I n m n parac k do as : konusunda en dolays z kan t veren deney Compton
olay denilen deneydir.Compton verilen bir dalgaboyundaki n m n(X- nlarl
blgesinde),hir metal yapraktangeirildi inde,klasik n n kuram yla ba da mayan
bir ekilde sa ld ni bulgulad .Klasik kurama gre olay n i leyi i,gelen n mla zorunlu sal n ma geen elektronun yeniden I inin yapmasidir ; ve bu
2

yi ,bir Fl a s nda,gelen n m n dalgaboyuna ba l olmayan ve (1 + CO2 o) gibi de i en bir ye inlik gzlenmesini iingrr.Compton verilen bir a dan sa lan
n m n iki bile eni oldu unu buldu: Bunlardan birinin dalgaboyu gelen i inim nki ile avn ,brnn dalgaboyu gelen n m n dalgaboyuna gre a ya ba l
bir miktar kadar kaym t r( ek.1.4).Compton,gelen nim 11 -.)

enerjili foton-

lar n bir demeti olarak ald ; ve sa lan n m n "de i mi " bile enini,tek
tek fetonlar n tek tek elektronlarla esnek sa lma yapt n d nerek a klayabildi.Eenek bir arp mada enerji gibi momentum da korunmal d r ve dolay s yla nce foton iin bir momentum tan mlanmal d r.Creli parac k kinemati ine
benzeterek,
= h

// c

( 1-1 7)

oldu unu kan tlayal m.Bu de er,enerji ve momentum aras ndaki greli ba ntidan
kar:
E

[<, 2 ) 1 4-

( T

(1-18)

Burada rn. parac n durgun ktlesidir.Bu momentumdaki h z

v =

ag

pc

dp -

- ( n,,,,;c 412+ C ? c al1/

1

(1-19)

jl r.Fotonun h z her zaman G oldu una gre e fotonun durgun ktlesi' s f r olma
11d r. Bylece (1.18) ha nt s

= l e

Klasik Fizigin S n rlar 11

J,

2.
o
ek.1-4. Karbondan seilen n m n spektrumu.Solda 0,7078 A 'de
de i memi izgi ve sa da 0,7314 0 'de kaym izgi grlvor.ilki l ilk gelen n m n dalgaboyudur.

konuldu unda,(1-17) elde edilir.(120) ba ntis ,bir

elektromagnetik dalgan n enerji ve momentumunun incelenmesinden de kar labi-

verir,ve burada E = h

lir,aneak buradaki benze in tart mas daha basittir.

imdi ilk momentumu ; olan bir fotonun,durgun bir elektron zerine geldi-
elektron P momentugini d bnelim.arp madan sonra,Potonun momentumu
mu ile geri teper.Momentumun korunumu( ek.1-5),

p =

(1-21)

verir,buradan da
-.2

P2 = (P - P')2

.2

(1-22)

- 2P

kar.Enerji korunamu ise,

nNC" ,

NN)'

F l

INN2

(1- 2 3

P 221 412

oldu unu gsterir,burada m elektMonun durgun ktlesidir.Bylece,

v.,+ck +

kNY
1,

)- )1

iy,c 2- Yr

2n.kc 2 (kN)h,) + nI c 4

olur.te yandan (1-22),

1,2 =

h r

c i

biiminde yeniden yaz labilir.Bu ise,

2 t

cos (,)

12

Kuantum Fiziki

S a tan
fo'E on

Gerike>en

G a ten
ok or,

ek.1-5 Compton olay n n kinemati i.

p2 c2 = (in) -h)>' ) 2 + 2(h ))(b4' )(1-cos 0)

(1-24)

demektir;burada 0,fotonun sa lma a s d r.BOylece

( -coso) = rn c'

- N)')

veya e de er olarak,
-

h (1- cos 0)
c

(1-25)

elde edilir.De i mi bile enin lmleri yukardaki ngr , ile ok iyi uyu ur.
De i memi izginin atomun btiinnden sa larak olu tu u san l r.nk bir atom elektrondan binlerce kez daha ktleli oldu undan, m yerine atom ktlesini
koyacak olursak dalgaboyundaki kayma ok kfigk olocakt r.Uzunluk boyutunda olar
k/frac niceli ine elektronun Compton dalgaboyu denir ve bykl
h
mc

2.4 x 10

-10

em

(1-26)

dir4lektronun geri tepmesi de llmii ve karara ile uy tuku grlm tr.Bundan ba ka, kan foton ve geri tepen elektronun e zam a nl olarak ortaya kt
da,yksek zaman zme gl

dijade deneylerle - belirlenmi tir.byleyse ar-

p man n baya "bilardo topu" tipinde bir arp ma olarak yorumlanmas nda,yani fotonun parac k gibi davran konusunda herhangi bir phe yoktur.Ancak
n n dalga zelikleri de gsterdi inden,ve k r n m ve giri im olu turdu undan baz kavramsal glklerin kmas n beklemeliyiz.Gerekten var olan bu
glkleri blmn sonunda tart eca s.

Klasik Fizi in S n rlar 13

D. Elektron K r n m
Optikteki FerMat ilkesi ile mekanikteki en az eylem ilkesi aras ndaki ben.

ze imden yola kan De Broglie,1923'de u say ne srd : ,I n m n dalga-parac k

ikili do as n n kar l olarak maddenin de bir parac k-dalga - ikili do as bulunmal d r.Buna gre belli ko ullar alt nda parac klar dalga zelli i ta mal d r.
De Broglie paraelga ba lanan dalgahoyu iin u ifadeyi ne siirdii: 11
h

( 1 - 2 "7 )

'P

Burada h Blanck sahiti,ve ? parac g n momentumudnr.De Broglie'nin al mas byk ilgi grd ,ve bir ok kimse elektron k r n m n gzleyerek,formln do rulanabilece ini ne srd. Bu olay n denel gzlemi,Dovisson ve Germer'in deneyleriyle oidu.Davisson ve Germer elektronlar n bir kristal yzeyinden aa lmas nda,belli dogrultalardaki sa lmalar n yeglendigini buldular.
ekil 1-6,ne olup bitti inin basitle tirilmi bir grntsdr.Dnemsel bir
yap dan dalgalar n sa lmas nda kom u sa lma"dzlemleri"nden gelen dalgalar aras nda,byklg (211/;\) 2 a sin 0 olarak verilen bir evre fark bulunur.Bu evre
fark , n bir tamsay olmak zere, 21.1 n 'e e it oldugunda,yani
2 C sin 0

(1-28)

n
iin,yap c giri im olu acakt r.(1-27) baglantle n n kurulmas ko uluyln,Davisson
ve Germer'in gzledikleri giri im deseni yukardaki forml ile uygunluk saglayahilir.Bu dogrulama dalga mekani inin geli mesinde nemli bir ad m olu turmu tur.
Parac k k r n m deneyleri o zamandan beri hidrojen ve helyum molekl demetleri ve yava ntronlarla yap lmaktad r.Ndtron k r n m zellikle kristal yap s n n incelenmesinde yararl d r.K r n m deneyleri iin gerekli enerji konusunda
kabaca bir bilgi edinmek iin,kristal aral klar n n Angstrm basama nda oldu unu

o
belirtelim.Nikel kullanarak yap lan Davisson-Germer deneyinde a sabiti a = 2.15 A
-8
6.6 x 10 -19
`idi.Bundan dolay 3t, 10
cm basama nda ve bunun sonucu f,.. hL/2
gr.cm/sn'dir.Bylece elektronlar iin kinetik enerji f /2na e = (6.6 x 10 -19 ) 2/

11

De Broglie ha nt a ,Blm 2'deki dalga tart mas ndan akla ok yatk n

bir sonu olarak kar.

12 De Broglie

nerisinin do rulanmas n n tarihesi Jammer,The

Conceptual Development of Quantum Mechanics adl kitapta bulunabilir.

14 Kuantum Fizi i

fek.1-6. Elektron seilmesi geometrisinin ematik izimi.

(2 x 0.9 x 10-27 ) 25 2.5 x 10-

erg,ve ntronlar iin p2/2rrn =(nrke/roy, )x(elekt

ron enerjisi) :r2g (1/1840) x 2.5 x 10 -10 erg 55 1.3 x 10 -13 arg olur.Bu enerjiler,
daha uygun olan elektron volt cinsinden yakla k olarak s ras yla 160 eV ve 0,08
eV
Makroakobik blekte,parac klar n dalga grnm bizim onlar gzleme yeteneklerimizin d iuded r.10 cm/s h zla giden, 0,1 mm bykl iinde bir damlan n De
Broglie dalgaboyu

,k =

6.6 x 10 -27A x 10 -5-:= 1.6 x 10 -22 em idirProtonin "b-

ykl" 10-14 em kadar oldu una gre,boyutlar 10-4 cm'den nemli lde byk
Olan bir nesnenin,dalga zeliklerini gzleyebilmenin bir yolu olmad a kt r.I nimin parac k zeliklerinde oldu u gibi t ikili grnmyaln zea,momentum ve boyutun arp m h basema nda oldu u zaman ortaya kar.Bu anlamda,klasik zelikleri
belirleyen

kkl dr.Knantom mekani inin yap s n n,bu durumu ok iyi be- ,

timledi ini grece iz.

E. Bohr Atomu
n4 . peraciklar n n ince levhalardan seilmesi konnsunda,1908'de Geiger ve
Marsden'in yapt deneyler byk a sa lmas n n nemini gsterdi.Byk a sas lmasi,atomon Thomson modelinden bekleuenlerle hi uyo muyordu.Bu modele gre
elektronlar,srekli bir art yk da l m n n iine gmlm lerdi.Rutherford verileri a klayan yeni bir model nerdi: Art ykn tm ve atomun hemen hemen tm

Klasik Fizi in S n rlar

13

kfitlesi,atomun boyutIar na gre kk olan bir blgede,yani atomun cekirdeginde

2
toplan yordu.bir 1/r kuvveti ile ekirde e dogru ekilen .elektronlar,ekirdek
evresinde gezegensel yrngelerde dolanlyordu.Nodel her nekadar oC parac g
aa lmasint nicel olarak a klad yaa da iki a lmaz glkle kar kar ya idi.
Model elektrunlar iin periyodik bir hareket ngrdllgnden l atsralarirn n n
spektrumlar nin nedenini a kl yam yordu.Spektrumlar beklenen harmonik yaply
(titre en bir yay gibi) ta m yordu,bunun yerine
5 t.

1
1

yap s n gsteriyordu,burada

ri ve

1/ )

(1-29)

ni tam say lard r.Ayr ca atomlara daya-

n kl yap kazand racak bir i leyi ten de yoksundu: Dairesel ya da eliptik bir
yrngedeki elektron sabit ivme kazan r,ve elektromagnetik kurama gre,1 ma
yapmal d r.Bylece do an sabit enerji Yiti i yznden,ok k sa bir zamanda
(10 -" enbasamag nda),elektronlar n ekirdege gmlmesiyle atom kmelidir.
Bu modelin nerilmesinden tam iki y l somra,1913'cle . Niels Bohr bir dizi
postlat ileri srd.Bu postlatlar klasik fini e:kesin olarak uymamakla birlikte,
spektrum yap s n a klad ve atomun dayan kl l konusundaki problemi ortadan
,.kald rd .Bobriun nerileri unlard :
1. Elektron-lar yalrrizca,belli yo-rzrgrl~e-dolmnnbilrrerr -bn-yrngelerde a sal momentum,

l /2 T1

'nin tam kat olmal d r,Yani,r yarlapl dairesel y-

rngeler iin elektron h z

rr r =

nh

(1-30)

2. Tl

ile k s llanm t r,ve ayr ca bu yriingelerdeki elektronlar ivmelerine kar n

ma yapmazlar.Bu elektronlar n kararl durumlarda olduklar sylenir.
2. Elektronlar izin verilen yrngelerin birinden brne kesikli gei ler yapabilirler ve enerjideki E-E' degi imi,

E - E

(1-31)

frekansl n n olarak ortaya kar.Ayr ca bir atom,elektronlar n daha yksek

enerjili bir yrngeye geirterek, n m aogurabilir.
Dairesel yrngelerle ilgileniyorsak,hidrojen,bir defa iyonla m helyum
ve bunun gibi bir elektronlu atomlar iiu,bu postlatlar n sonular ok kolayca karilabilirNekirde in yk Ze , elektronunki -e ve yrngenin yar ap r

13

Eliptik yrngeler iin ok daha zengin bir yap ortaya kar.Blfim

12'de bunun stnde durulacakt r.

16

Kuanium Fizi i

ise,ekirde in ktlesini sonsuz alarak,Coulomb kuvvetini merkezka kuvvetle

2
mv

Ze
r

(1-32)

eklinde dengeleriz.bu,(1..30) ile birleatirilince

2 TT

V=

(1-33)

hn
ve

9 9

n hz e 2 rn

r -

4 n

(1-34)

verir.Enerji ise,
2

E =

mv

e
r

2 Tr e4 Z 2-rn

( 1 -3 5 )

2 2
h n

dir; ve 2.postlilat ile bemen,(1.29) genel biimine gtrfir( ek.l. 7).

Bu niccliklerin byklkleri hakk nda bilgi edinmek iin bunlar n hesab na girmeden nce,yararl olacak baz yaz m biimleri ileri srocegiz.Kuantum
mekanigindeki birok formiilde h'den ok h/2ng;i iikiir.lbnno

h:

iin

(1 - 36)

- 1.0545 x 10-27 erg-sn

2IT
tan mlar z.Enerji ifadelerinde basit olsun diye,

yerine v. a sal frekans n

kullanaca z.burada
CA.)

= 2 riN)

dr-Bylece (1.31)9

E - E
olur.Benzer olarak,la n m kuantumu
=*i.4
enerjisini ta r.Ayr ca "indirgenmi dalgaboyu" iin,

(1 40)
-

211

bag nt s nin tan mlanmas uygundur;bylece De broglie bag nt s l

(1-41)
oldu unu gsterir.

Klasik Fizigin S n rlar

17

1.0

ek.1-7. Bidroden atomunun Bohr atom modelinden kar lan spektrumo

kuantum say lar n n varl eliptik yrngelarin incelenmesinden kor.Bnerji ditzeylerini birle tiren izgiler ba et atomik gei leri
gsterimler.

Bohr'un a sal momentum kuantumlama ko ulu,

rn yr=nt (n=

(1-42)

verir.Ayr ca,
oC

1
iN

(1 -43)

137.0388

boyuteuz"ince yap sabitinin" ortaya at lmas da ok uygundur,ve bunu yakla k

18

Kuantum

z gi

olarak,1/17 alaeni;Az.13-.1 nicel;kler trfinden,sok

daha basit ifadeler elde ederiz,

bunlar:

Z ok

(1-44)
rnc

ve
E

1.

(Zd '

n- C

(J-4 5)

n2

Dikkat edikirne,uzanink boyntanda olan yar ap,elektronan indirgenmit;,

em

dalgaboya; ve enerji, nNC. z trnden ya?. lm str.Tilm atMik hesnplard=a enerji,

uzunlalzamnu ve momentumm s rayla m C 2'. 4i/rnc

k-t/rnc:1 .:xe nxc tUriinden

k 'nin kat olafak ortaya kaeakt r.

yazaag z.nelsal momentum her zaman

Dimili 6ohr kuran ndan kan baz

pnc2 .7.= (l.51 x 10

-"-=== 0.51

ninelikieri beaaplaynI m:

eV

MeV

3.9 x 10 -11 em

z Lo

-21 5

(1-3/46)

"

ve l cyleae u sonular bninnur

(a) n d k

1) lohr ybrngesin

137 4,,
o

ap ,

0.53

(I 47)

Z rn C

(b) Sn dtigiih llobr ydrugesindeki elektronun baglanma erler

elektronn E . O (n

kar l k) dzeyine korkak iin gerekli enerji,

2

13.6z

dar.klyleee,iirnegin hidrojenrie

= 1) , n=2 diiZeyinden n.1 dzeyine gei

) eV = 10.2 ed 'luk enerji degi imine kar l k gelir.Bura erg'e 4.
virerek,yay nlanun inim n frokanz beaaplanabilir,lakat bana
mc 2**( 1- 1 1 -L)

3 ec

1.3 x 10

-21

1.5 z 10 16 rad/an
nde kullanmak daha uygundnr.E deger olarak,

radien

Klasik Fizi in S n rlar

2 -n

ur

19

16 r

3.

Me
0

2g.

1200 A

elde edilir ve bu mortesi blgeye d mektedir.

Bohr kuraman n hidrojen gibi atomlardaki ba ar s ,"Bohr atomu" zerindeki
i
ba ka ara t rmalara h z kazand rd .Bohr Ve ba kalar n n ola anst baz ba ar larano karg n,kuram n e reti oldu u a kt .Elektronlar n ne zaman sulama yapaca
konusunda bir' ey sylemedi i gibi,kuantumlama kural da dnemsel sistemlere k s tlanm t .Sommerfeld ve Wilsoniun daha genel olan,
(1-49)
kapal
yrnge
ifadesi e bidrojen atosunun dzeyleri ile ilgili olanlar d ndaki problemlerin
zmnde yarare scl .Burada Ir, 9 koordinat na kar l k gelen momentumdur.Bohr
kuramandan u sonular kt :
1. Kar l bulunma ilkesi. Bu ilke ba l ca unu syler : Klasik fizi in
sonulara,knantum mekani i aonular n n s n r hali olarak kaosanmal d r.Bu s n ra,"kaantum say lar " byk oldu unda,rne in Behr atomunda byk n iin,ula l r.Bir kez ku~-Olaylar_n. tatnrIL bir kuram kuruldu mu,bu kursa kendili inden klasik fiziki bir s n r olarak kapa yordu.Gone de ilke,kuramsal san lara
k lavuzlukta ok yararl oldu; ve Heisenberg kuantum mekani ine dev s ramas n
bu ilkeden yapt .Bohr atom modelinde kar l bulunma ilkesinin nas l sa land n grmek iin, n ok byk olduunda,bir elektronun 1N4-1 kuantum Say l
bir yrngeden n kuantum say l bir yrngeye "atlad " zaman yay nlad a alman frekans n dnellm. rik a alQ. momentumu 4i'den ok byk oldu undan,bu
frekans blgesi klasik s n r aramak iin iyi bir blgedir.Klasik olarak, r h z
ile bir dairesel yrngeye dolanan elektronun,kendi hareketinin frekans ile a amas beklenir; bu frekans,
Z d. n c

Z etc

-nr

) 2m c2

_ 214,

2 111-4:

(1-50)
n3

olmal d r.tite yandan gei e e lik eden an m n frekana ,(1-31)'e gre

2
MC (Z0) 2

4=
211

14

214,

n + 1) 2

Bak S.Rozental(basan),Niels Bohr, North Holand Publishing,

Amstardam,1967.

(1-51)

20

Kuantum Fizi i

olur ve n ii 1 iin
iki 'ye yaklas r.Dunun anlaml bir sonu oldu una dikkat
ediniz.nkii yaln z,bir n+1
n gei ine e lik eden frekans temel frekansa
kar l k gelir.

byk de olsa,n+2

u atlamas na e lik eden n m n klasik

kar l yoktur.kuantum mekani inde."dairesel yrngeler" iin n+2

n gei-

inin bulunmad n Bn,Iiim 22'de gree iz. 15

2. A sal momentumun kuantumlanmas tekidar nalarda.dgearlidir.Bunnn
eliptik yrfingelere uygulanmas ,hidrojen gibi atomlar n spektrumunun daha tam
bir anlat m ni verir.A sal momentummn kuantumlu olu u,1922'de Stern ve Gerlach i6L
in

deneylerinde do rudan gzlenmi tir.

F. Dalga-Parac k Problemi
I n m nAalga ve parac k zeliklerinden ikisini de , sergilemesi gere i,

a a daki d ncelerden grlecn i- gibi,derin bir kavramsal glkdo urur:

1. Fotoelektrik olay zerindeki incelememiz,rizellikle yay nlanan elektron
say s ile n m ye inli i aras ndaki ili ki,elektromagnetik n m n ye inli inin kayna n ya~lad foton say s ile orant l oldu unu kuvvetle ngrr. im-,
di bir D nce Deneyi lizerindd di rel m.Ru deneyde n m,bir ift yar k sisteMinde k r n ma u raa n.Kayna n Ye inli inin,ekrana ortalamo , olorak,saat ba na bir
foton ula acak biimde azalt ld -gn varsayallw.hlnmemi fotonlarle u ra mam z
erekti ini , belirtelim: Compion'olay da,fotoelektrik olay gibi hir fotonu, r
frekansl fakat enerjisi

4w i dan kk olan paralara ay rman n olanaks z ol-

du unu gsterir.elen n m n ye inli ini azaltmak,klasik k r n m desenini atkilernomelidir,nkil asl nda,kaynaktan foto raf levhas na ok byk say da foton
gelecek biimde,yaln zca zaman le ini uzatm oluyoruz.Levhaya bir saat ara ile
gelen fotonlar aras nda bir ili ki olamaz,onun iin bu srete,herhangi

bir anda

bir foton bulundu unu d tinebiliriz.Bir fotonun,bir parac k olarak,yar klar n

birinden ya da briinden geece i san l r.D iince Deneyi ayg tim za fotonan

15 El ptik yrngeler iin byle gei ler oluabilir(burada gznne al nmad ); ve bu,kar l r bulunma ilkesi ile uyu ur.
16
suBu konular,her modern fizik ders kitab nda tart l r(bu
nundaki kaynaklara bak n s).
17
Bir D nce Deneyi,tasarlanabilen bir deneydiraoknik ynden yap lamasa da,bilinen fizik yasalar ile uyu ur.iihylece,gne yzeyindeki ekim ivmesinin dllmesi bir D nce Deneyidir; oysa, k h z n n iki kat h zla giden bir
uzay gemisinden grnen,gne n n Doppler kaymas nin llmesi samad r.Blm 2'de bir D nce Deneyi kurarken,bunun fizik yasalar yla tutarl olmas na ne
kadar ozan gstermemiz gerekti ini grecegiz.

Klasik Fizi in S n rlar

21

yar k"1" *den mi yoksa "2" 'den mi geti ini syleyen kk bir izleyici eklersek,
fotonlar geti i yar a ba l olarak iki s n fa aylrabiliriz.Birinci s n f iin 2. yar kmpatabiliriz,nk foton bundan gemez.ikinci s n f iin de
1. yar kapatabiliriz.Bylece,zaman n bir yar s iin bir yar k,teki yar s
iin br yar k kapal olarak deneyi yinelersek foto raf levhaa ndaki desenin ayn kalaca n bekleyebiliriz.Bununla birlikte ikinci deney bir giri im deseni vera
medi inden desen ayn kalamaz.Dyleyse,fotonun hangi yar ktan geti ini bildiren
izleyicinin varl n n deneyi etkilemiyece i yar :ayin:1 ile bir tutars zl k vard r.
Heisenberg belirsizlik ilkesini incelerken grece iz ki,izleyicinin etkisi giri im deaenini y kay,sonu olarak da bir tutars zl k yoktur.Bu a amada,bir izleyici
yokken her fotonun bir dalga gibi davranaca n ,ve fotonun hangi yar ktan geti ini aorman n anlams z oldu unu.belirtmek yeterlidir.Gene de her yar k iin, n m n bir ortalama ye inli inden sz edebilirizt Bu durum tek tek fotonlar iin,
sadece bir yar ktan ya da briinden geme olas l ndan sz edebilece lmiz anlam na gelmelidir.
2.

lentuplemmi n m n bir ziheleyieiden gei ini anlamada,yine olas l k

kavram na ba vurmak gerekir.Bilindi i gibi I. ye inli indeki bir nx ,I 0cos 2o(

ye inli ine d ecektir; burada c, kutuilayini ile zdmleyicinin eksenleri aras ndaki a d r.Tek tak fotonlar n blnemez oldu unu kullanarak,bbyle bir zay flama yaln zca yle a klanabilir: Bir fotou,ayg t n yapla nayani

a s na

ba l bir geme olas l ile ya geer ya da sistem taraf ndan engellenir.

3.

Ayn ekilde,uzak bir y ld zdan gelen n m gznne al n z.f ld z,c

h z ile yay lan,uyar lm bir elektromagnetik alan kresel dalgas n n kayna d r.

Bireysel fotonlar thrnden,fotonun

(burada

fotonun yay nlanmas ndan beri

geen sredir) yar apl bir klire zerinde ince bir tabaka olarak yay ld n d nmek akla uygun de ildir; nk "gerekten" byle olsayd ,fotonun foto raf levbas nda ya da gzn a tabakas nda bir tek noktaya d mesi sa duyuya ayk r olurdu.
Bununla birlikte kresel da l m ,bir fotonun verilen bir kat a dd bulunma olas l olarak yorumlayabiliriz.
4.

Bazen verilen bir deneyi hem parac k hem de dalga dilinde yorumlamak

ola and r,fakat gene de klasik olmayan bir grnm i e kar r.Dicke ve Wittke "
a daki D nce Deneyini nerdiler( ek.1-8).Telleri dzgn aral klerla dizilmi a ,
ailindirik bir ku kafesini gznne alal m ve aral k
d. = 2 IT

18
R.B.Dicke ve J.P.Wittke,Introduction to Quantum Mechanics,
Addisan-Wegley,Reading,Mass., 1960.

22

E it aral kl telleri ve lgili

ilgili geometrik nicelikleri gsteren

'Dicke-W ttke "kafes "nin.kesiti.

- olsa

rada R silindirin yar apl ve N tel sdy s d r.Sil nd.irin . ekeeni z

ki bir karnag n yay nlad l n m dsnelim.Teller bir k r n m ag gibi

Demet ilk do rultusu, be bir O a s yaparak karsa,ve a ile.dalguloyn aras nda

c eto sl =

nA

(n=

,a d4
2

T1 R y

in

(1-52)

Nn
bu rnt a varaa,maksimum ye inlik elde ederi.Yeg nlik tepesini,paraoiklarin koy

'kufesinin tellerinden

apa' boyunca sa ld klur n vwrsayarak da a .klayabili-

sin B 'd r,ve bylece kafese aktar lan a sal

riz.Kafese aktar lan mmentum

momentum
L =
olur, inull

214t/X

lf ,

1-53)

&in

Le Droglie l ng nt zz kullan tIrsa,

2 it 4 Nn

R ain A = Nn

(1 -54)

211R 4in A

elde edilir,yani a sal momentam k a tnellnduri N arpan ,kus ko esinin bir 27 /N

az; s kadar dndrldgnde yine ayn grnmesi ile ilgilidir,ve bu ilerde anlas lueukt r.

Klasik i'izi in S n rlar

23

Kuantum Ilekaui inin modern kuram 1925'de Beisenberg,Born,Schrbdinger ve

D rac'in al malar ile ba ladi.Bn kuram,klas k d fin n bir k sm n bir yana
b rakmak kar l nda,eki meli kavramlar n tmn uzla tirmanin bir yolunu bulur.
i fizik rencisi olman n sevinilecek yanlar ndon biri,bn gzel kuram ve onun ara-

c l ile maddenin zeliklerini anlamadaki Orkemli ilerlemeleri de erlendirebilmektir.

Problemler
1. Bir koukdaki enerji yo unlu u ile yay niama gc aras ndaki (i - 1) ba ntiaini tan tlay n z. [Yard m.A a daki ekle bak n z.Glgeli hacim eleman n n b-

dA

(10 = dV 'dir; burada r, dA alan a kli nin ba langica

uzakl ldir; A di4eyle yap lan a ve 56
a kl k boyunca dik eksen ile yap lan
ba ucu a sid r.11acim eleman udaki enerji,dV ile enerji yo unlu unun arp m d r.

ykl il r 2 dr cin A c19

I n m e ynseldir,bOylece kan n m, dA cos A /4 -nr / :

kat a s n n enerji
ile arp m olarak verilir.4 Bu nicelik G ve 0 ap.lar zerinden tmlenecektir.

E er ,

zaman arnl ndaki n m ak s aran yorsa,dr zerinden de

c Q1 'ye kadar

tmlenecektir,

burada

O'dan

c6k , verilen zaman aral nda n m n

gidece i uzaklikttr.)
2. (1 - 1) ve (1-12)'yi kullanarak,bir siyah cismin birim

alan ba na

lam ma h z iin bir forml bulunuz.Gne in bir siyah cicim gibi

d al

top-

24

Kuautam

vavsoylnAz.~h r up .1t e, ,,, 7 x 10 " ew,gnein dnyaya ortal~ nznkh l

d r 1,5 c :10 13 em, ve gilne

hiti ywai giine4 tepede iken dnya iizerine dii1eu

enerji 1,4 x 10 6 erg/em 2 an olarak verilmi olaun.Bo bilgileri kullanarak gne in

yzey sleakl . 3n keetiriniz.

3. (1-9) verildi . inde bir

dalgeboyu aral gindaki enerji yo unlu unu

hesaplayiniz.Buldugunuz ifadeyi kullanarak enerji yo unlu unu en byk yapan

b T biiminde oldugunu 4bk3teriniZ,
;k . A
deerini bulun -42z. )1 111
'un
ma.r
ak
b a yi hesaply n z ve gUne.5in yzey exeakl g iin keetirdi inis de eri kullanarak

gne 1 ,,J111M1 in

;k leak 'n bulunnz.[Y4rd m, b'yi hesaplarken (5-x) e

5'

denk-

leminde x'i zmeniz ge .rekeeektir.liunu izgel olarak ya da ard tk yakla mlar

ile ziintiz; ard .k yakla mlar ynteminde,nee E

yntfdmi
k l n z.)

4.

L`
iine enerjieinin ne kadar 4000

1 iin x

o
7000 A - dalgabuylar aras nda 1

nm t r? Problem l'de kestirilen T'y kullan n s.gay eal sonular elde etmek

iin enerji ytigonluganu izge ka d nu

5.

Evrende,3 K denge sleakl na kar l k gelen kura cicim nim n n var-

l gin Osteren-baz ..densl ksos ti~ardir:N?ss1.4k11111 sresl kgelloS ,

Isfato sln, nersi,besaplar m z.
6.

3500 X

dalgboymeski

dalgaboyundaki morOtesi k bir potasyum yzeyine ddi yor.fo-

toelektronlar n en byk enerjisi 1.6 eV Idur.Potasyumun i fonksiyonu nedir?

o
7. Aliiminyumun fotoelektronlar n n en byk enerjisi,2000 A 'l k is nim
o

2.3 eV ve 5130 A iin 0.90 eV'dur.811 verilesi kullanarak Planek sabitini

ve alminyumun i tenksiyonunu hesaplay n z?
8. 100 MeV 'llk bir foton duran bir protonla arpi yar.Foton iin olabi-,
lerk

en byk enerji yiti i nedir?

9. 100 keV'lik bir foton duran bir elektrunla arp yor.90 'lik axyla
shxl yor. -Potor un arp madan sonraki enerjisi nedir? Elektronun arp madan
Zonraki kinetik enerjisi eV olarak nedir ve hangi do rultuda geri teper?
10. 100 MeV enerjili bir elektron,3 10 7 .Z

dalgahoylu bir foton (kara

cicim i nim nin evrensel 4oastl.,ftmune kar l kt r)

arpi yor.Elektronun

yl*Lrdi iAzial~lie ,tynerjl, d kadardS24' ,

II. Bir X nlar demeti duran elektronlardan sas llyor.Demet ekaenine
o
gre 60 a yla seilen X nlar n n dulgaboru 0.035 A ise,X nlar n n enerjisi nedir?
12. Azot ekirdegi(kiitiesi:4 14<proton ktlesi) 6.2 MeV enerjili bir foton yay nliyor.eklrdek ba lang ta durgunaa,ekirde in geri topmv enerjisi eV
olarak nedir?
13. (a) 1 eV'luk bir elektronun (b) 10 MeV'Iuk bir protauun (e) 100 NeV'Iuk

Fizi in Sinirleri

25

bir elektronun (Uyar Gareeel enerji formln knllan n),(d) 'as l bir nBtronnn
(kinetik enerliai,T = 30(1 K iin,3 kT/2 olan bir ntron olarak tan mlan r) De
Broglie dalgaboyu nedir?

o
14. Dzlemsel aral i 3,2 A olan bir kristoli gznne al n.3 gtriaim

makaim lmu grebilmek ere iyle (a) elektronlar,(b) helymm ek.irdekleri (ktlesi
244 x proton ktlegi) iin gerekli enerjinin byklk bosama nedir?
-15. Bir mikroskobun bzetileee i en kk aral k kullan lan dalgaboyunun
o
o
bbviiklk basamag nded r.(a) 150 A 'l k,(b) 5 A 'lik areliklar bir elektron mikroskobunda ey rmek iin hangi enerjili elektronlar gereklidir?

14. Hidrojen ntomnnun durakta bir durnmunda,elektronun tam say da dalgaboyuna kar l k gelen dairesel bir yrngeye oturdu u varsay l rsa,Bohr kuram n n annalar yeniden elde edilebilir.ln nu gster niz.
17.

a da 0,5 1

Bir kristalde kom u diizlemler arnal uzakl k llecektir. 5 'lik bir

dalgaboyandaki X

nlar gzlenmi se,aral k ne kadard r? Hangi

a da ikinci. Maksimum ortaya kar?

18.

Bohr kuantumlama kurallar n kullanarak,bir harmonik sal ngan n ener-

ji ddseylerini hesaplay n z; harmoiiik sal ngan iin enerji p 2/2m t ranu 2 r 2/2 'dir;
yani kuvvet m 0.4) 2 r 'dir.Kendinizi dairesel yrngelere kle tlay n z.Rydberg formlnnenzeri nedir? A sal momentuman knantumlanmas nda kullan lan n knantum

aayin n n btn de erleri iin kara li i bulunma likeainin sa land n gbateriniz.

19. ok byk k. ii

V(r) n V o (--F)

ile verilen bir potansiyel

iin

Bohr kuantumiama kurallar n kullanarak enerji durumlar n heaaplay niz.Potenaiyelin biimini iziniz ve enerji de erlerinin E n er: en 2 'ye yakla t n gdateriniz.
20.

ivmeli bir e yknn yay nlad enerji demek olan g.klasik olarak
2

er /sn

e
ile verilir,burada Il ivmedir.Dairesel bir yrngede

ak.= r/r 'dir.n kunnium sa-

y s ile belirtilen bir Bohr yrngesindeki bir elektronun yay nlad gc bulunuz.Bulunan sonn,kar il bulunma ilkesine gore,n ok byk oldu unda dz kaa -

tum

sonula nynlikal d r.
21.

Bir yrBilgedeki bir elektronun b zunnm h zi,p n m gnnn boannum-

da yay nlanan enerjiye blm. ile ton mianabilir.4 n m enerjisi iin Bohr kuram ndnki ifadeyi ve P iin problem 20'deki ifadeyi kullanerak,elektran n yrngeainden -1 yriingesine bir gegi yapt zaman.bozunum h z n n "kar l k gelen"
de erini hesaplay n z. Bn hoz n um h z n n de eri n = 2 iken nedir?Nuantum say lar n n byle kk de erleri iin kar l bulunma ilkesi geerli oimAyara ndan

26

Kuantum

bu deer,gervk kulnitam mekaniksel sonula ayumaz.)Geie,n ydrunesinden n-m

h z ) -I ne kadard r?

u h z ndir?fimr
e
d = (b onm
z nu
ydrng esine old u u zaman b ozunm
22. Dzlemsel bir ddnerin klasik enerjisi,
E = L2/2 I

ile verilir,bura ta L a sal momentum ve 1 eylemsizlik mament dir.Dlinerin enerji

ddzeylerini elde etmek iin Lohr kuantamlama kurallar n uygulay nizn l, ile

,zds-

ile gsterilen durumlara geielerdeki 1%. n m iin Bolr

terilen durnmlardan

frekans ko ulu varsay;l rsa,(a) kar l g bulunma ilkesinin geerli oldu unu ve
(u) bunun i yanl zea

61I = 7 1 geislerinin alaca n bildirdi ini gsterin z.

o

23. Bazen molekller,ddnerler gibi davran r.Diinme spektrumu 10' A basama4: ndaki

lelnimla belirtilirse,ve bu 11 2 gibi bir molekldeki atowlare

aras uzaki it kestirmede kllan l rea,ne e it ayr lmalar( olarak) elde edilir?

Kaynaklar
F.K.fl chtmyer,E.11.Kenuard ve J..Cooper,introduction to Modern Physics,
McGraw-Hill,New York,1969.
Rohert Martin lUsberg,Fundamentals of Modern Physics,Wiley,New York,1961.
Arthur Beiser,Perspectives of Modern Pbysics,ReGraw-Hill,New York,1969.
John D.MeGervey,Introduction to Modern Physics,Academic Press,New York,1971.
Robert B.Leihton,Principles of Modern Physics,McGraw-Hill,New York,1959.
Martin Ilarplus ve Richard N.Porter,Atoms and Molecules,W.A.Benjamin,
New York,1970.
Eyv nd 11.Wichmann,Quantum Physics,McGraw-Hill,New York,1969?
Richard B.Feynman,Robert B.Leighton ve Matthew bands,The Feynman Lectures on
Physics,Addisou-Wesley,Readingss.,1963.
Listedeki ilk be kitap modern standart

fizik dersinin konular n kapsar,

yaln z dzeyleri ve nem verdikleri korlar farkl d r.Onun iin bunlara fazla
kuramsal olmayan bir inceleme iin ba vurulabilir.Wichkann' n kitab ,kuantum
kuramina al lmam bir giri verir.Tm nemli noktalar vurgular,uitel uygulamalar n geni bir alan n kapsar ve konuyu biraz bilen

okura yeni bir ba-

k a s sa lar.The l'eynman Lectures kolayca nitelendirilemez.P rlanta gibidir

ve lisans ve lisans stndeki her renci taraf ndan oknnMal d r.b retmenler durumu bildi inden,hepsini bol bol okurlar.

Berkeley Fizik Program Cilt 4.

blm 2

Dalga Paketleri ve Belirsizlik Ba intilar

Kuantum mekani i,Blm i'de tart lan timi olaylar: anlamnm z saglar.bundan ba ka atomlar,molekller,atom ckirdekleri ve bunlar n kmelerinin anla lmas
zaraniuder.Kuaatum mckanigini incelemeye Schrdinger denklemi ve onun zmleriuiu uyu.un yorinia ile ba layscag z. 1 ha denklen

fizigin alani dJ nda

kaldig ndan,onu klasik fizikten elde etmenin bir yolu yoktur.Bn denklem ancak,

Schrdinger'in yapt i
: ki gibi,De Brogliele daha nceki kevray yolunu izllyerek
kestirilebilir.Biz bu kestirimi,elektronlar n dalga yu parac k zeliklerinin nesil

grerek,b raz de i ik bir yoldan yrtece iz.

Devran larx her ',asaleti dalga gibi olan parv c klar n ekillenimlerina

d nmek zordur.Du nedenle Freenel ve Yourg' u k r nim deneyleri,le g n dalga kur.-

m nin tam olarak benimsenmesi ile sonnlanmi t r.te yandan,ok iyi yerelle mi
olan dalgalar n ekillenimleri,d nlebilir.(Bir gk gliriemesi,dalgalor n stste gelmesiyle zaman iinde yerelle mi bir olay olu kas na bir rnektin) Byle yerelle mi "dalga paketleri", farkl frekanal dalgalara verilen bir uzay blgesinin
d nda birbirini hemen hemen tam olarak endrecek biglmde,stste getirerek yap labilir,Bunun yapilmusi Fourier tmlevlerani gerektirir,ve bunlar Ek A'da Fourier
serilerini bilen ve i in matemati i zerinde durmuyan

iin setlenmi-

tir.

n k olarak,
-

Y(x) =

fdk g(k) e
00

De i ik bir yakla m ll.P.FeyamAn, li.D.Leighton,ve M.Sand

ctures on Phyeics,Cilt IIU,Aill4ison-Weeley,Reeding,Mass. 1964'

Feynman

de bulunabilir,

27

28

Kuantum Fizi i
wr

ile tan mlanan fonksiyonu gznne alal m.f(x)'in gerel k sm

'2,k =

ile verilir,ve bu

dk g(k) cos kx

2 Tf /k dalgaboyundaki dalgalar n bir izgisel stste gel-

mesidir; nk verilen bir k iin x, x + 21T/k olarak de i tirilince dalga kendisini yeniden retir.

g (k)

(2-2)

seseliw.0 zaman tmlev al nabilir: k' = k-k olmak zere,

o
ma

Y(:)

dk
-.o

,
g1k)e

1,..x.

cw , t.zW,, e_otk' t

' xj" ciit'

G Lk

(i-z1244)]

e -(zt/4)

-.o

buluruz,burada son busamakta kareleri tamamlad k. Bu,k'--(ix/2ot.

)=1

yazmak,

ve tmlevi gene gerel eksen boyunca b rakmak iin yap lm t r. 2 Burada,

ee

r Jk e 14

k'

(2- 3)

oldu u kullan l rsa,

e4 e

f(x)

111k.ITe

elde edilir.

- (x1/4.4. )

1 oldu undan,

e.

(2-4)
arpan bir "evre arpan " o-

larak bilinir.Bbylece f(x)'in mutlak karesi,

I2 =

f(x)

it -z112.<

(2-5)

olur. of kk seildi i zaman,bu fonksiyon ok belirgin bir tepe gsterir.x=0

evresinde,2TZ basama nda
ler:nk X a

VrT:

bir geni likle yerelle mi bir fonksiyonu gsterim-

oldukunda,fonksiyon tepe de erinin 1/e 'sine d er.x-uza-

y ndaki geni lik k-uzay ndaki ile ilintilidir.g(k)in n karesi,k 0 dolay nda 2/4Fot.
geni li inde bir tepesi olan bir fonksiyondur.Burada bir ters kar l kl l k vard r:
x'de ok iyi yerelle mi bir fonksiyon k'da yay lm t r,ve bunun tersidir. ki "geni lik"in arp m ,

,6
o

Aer.

. 2 \F2 ;

=4

Karma' de i kenler kuram na almOcusbir

inund rabilir.

(2-6)

okur,

kendisini buna kolayca

Dolra Paketleri

29

olur.ayisel sabitin gerek de eri nemli de ildir; nemli olan ot'dan

bak m-

siz olmas d r.Dn,birbirlerinin rourier diW ms olan fonksiyonlarin genel bir

teli idir(brl. 2.1).nunn

Ax

formiiHi ile gsteririz,burau

(2-7)

(:)(1)

Ax ve Ak. iki da l min "geniali "leridii; ve

bu arp alln,ilgilendi isiz fonksiyonlara Iniglilabilen bir say oldu unu ve

i'den ok kk otmadi in

C)(1) ile anlat yoruz.

birden kiiiik yapmak olanaks zd r.

nr,

Ax

ve l k 'n n ikisini

dala paketlerinin genel bir zeli idir,

fakat hemen gbreee imi -4 gibi kuantum mekan , nde bez) ok derin ieermeleri
d r.
Denk .2-1 ' de,

.i. kvc-

basit dal; alarIn n s .rekli bir iistdSte elmoin-

den oln5anm, kir f(x) fonksiyonnnu gznfire aldik.BOyle bir

l a paketi zaman

iinde nas l yay lir? turun

4;7

ek.2-1. Kare birtilf bir dalga paketi isin,dal a paketi

dnlis:mikoras ndk

ar-

ile onun l'ourier

30

Knantum

yan t tek tek dalgalar n nas l yay ld k na ba l d r.Gen41 olarak basit bir dzlem dalga (yaln zca x do rultusunda bir uzaysal de i imi bulundukundan,fakat y

ve z do rultusunda bulunmad ndan byle adland r l r),

..kx

(2-8)
amsal frekanst r. k niceliki dalgahoyuna

biiminde yaz labilir.Burada t). 2 Ir)

k = 2 XI

ile ba l oldu undan,bu basit dalga ba ka bir biimde yaz labilir:

, ),

eni (X

--N)k)

(2-9)

e
Bo luktaki bir k dalgas n n yay lmas n d finyorsak,o zaman

c/X

alt da

basit bak nt s bulunnr.Bylece basit dalga

2-ITA:(X

C1) t>,

-11) [le

skr

ara-

k(x - clt)
= e

olur. imdi bu basit dalgalar n g(k) genli i ile stse gelmesini al rsak,t an nda
e.

f(x,t) _I ak g(k) e

.14,(74c0

f(x+:t)

elde eder z.Bu,ba lad k m z biimin ayn s dmr.Yaln zca

(2-10)

= 0 'da yeralle me yeri-

ne x - et = 0 'da yerelle mi tir.yleyse k dalgalar nan bir dalga paketi,bozulk,

uadan c- k hz ile y*FIltmbt-

'-

Fakat biz,paraelklar betimlemesi d nlen dalgalarla ilgibmiyoruz,ve

bu yzden

.). ke olmas na gerek duymayakiliriz.Genel olarak c , , k'n n bir

fonksiyonu olacakt r,bylece

olur. imdilik

coMi

dk g (k) e

f(x,t)

(e-11)

tu(k)'n n biimini bilmiyoruz ; fakat onn,f(x,t) . nim zgrce ha-

reket eden klasik bir parac ka benzemesi gerekindea belirlemeye al sacak z.

k-uzay nda bir k o de eri dolay nda iyice yerlle mi bir dalga paketini
gznne alel m.Bup ot byk olmak zere (2-2) gibi bir seime kar l kt r.Bunun
x-uzay nda keskince yerelle mi bir f(x) fonksiyonunn gbaterimlemeyece i do rudur,
fakat bu biim heseplar m z kolayla t r r,ve k sacas mene zekice k,tstirimler
yapmay deneyebi/iriz.(2-11)Ideki tiimlev k=k 0 'da merkerlendikinden ,w(k) . y k o

kom ulu unda serlya aar z ve cr (k)'y k'n2n ok h zl de i meyen bir fonksiyonu
.e2srak d tinbrm.Bylece

(i< )

Lu (

k.) + (

'L
k

4- 1 (k

% )
uu

i ka

(2-12)

k..

yazabiliriz.Kesin olsun diye (2-2) biimi kullantl r ve k-k o rk'

e-

L"' (L ) ti f

b11%,u/dk],1

yam l rsa,

(2- 13 )

ralga Paketleri

3i

elde ederiz.OLeick: evre v.rpani hir yana b rak l r a,: ve t koordinatlar nIn biimi eeketin yuyilms b z uln,yaci grup hizina,n

cl x)

'.1" =

/k o

3 Bylece,

ul.lu unn leuvvetla ne sUre

(2-l5)

az

tan m n yuparal,
LC 1,(x.-w(k,,Jj ew e

f 4,t) =

(2-16)

bulurnz.Bu gene . ,(`?-4)'e Atfirer thmlevdir;filiyle ki,x-y ni.

ve rX -4- .4: ,p'/

e.:C1..-x--..NoW)

44 --rixu% kit/4 (-,, + 13c)]

elde edilir ve bo fonksiyenun mutlaklcaresi r

,
4/2- :- 1.4
f(x ,
e
t) I 2
.bu,tepesi

ve C< yeri'

kenurSd,

k 2/2(42 +,3%i a)]

liz ile giden'hir dalga paketini gsterir,fakat onun belirli

. bir genigliki yoktur: t =0 *da Of olan t, elik rIsin di

+ 13 2 t2

olur,

demek ki puket ajwirsaktad .r. GeniS1 il<

T . Vr"; 4 +

0,142" ."2

gt4

ile orantIll oldu undan, o( biyiikse yani nraysal olarak gen

Ignirsa,"alma oran kiiilk olacakt r.
En nemli aennu4U ti (2^Lmomen
1.1-

veAcinetik

ile ba2

bir- Fa~ew <ptii sterayyorse,

,

dIAJ

.1 k
almsai gerakir.Aynica:1

(2-18j

m
n lraannuM

intialuea dnerileat,

3 Zu,I i n yay lmas zel halinde

buldu umuz

W = lie ile kesinlikle uyuanr.Dahe genel olarak,knllonilan usla rlam; bir paketin tepesiein nerede elneea0
olgnanna bagltdir; tepe,kx - c,ut evresinin:k'nin foni;siyouU . <;larak minienno olcrugU,
yani x--(-4-) =7. O oldu u yerde olnamn e illmindedir.

32

Kuantum Fiziki
(2-19)

E . (..4
ba ntis kurulursa, yle ki

(2-20)

2 M

o l sun; Tuta ll olmak ipin

2 -fr

(2-21)

azmamla ~Els. Ala ba :1 ,41.

De broglie taraf ndan kar lm t r.
ba nLis n

(2-1/) iadeal p

benzer bir yuldan,ilk nce

oiluvtken
1;4?) (p

E+),4,
(2-22)

y(x,t)=

214I
biiminde yaz labilir.Yukar da yapt m z gibi, E = p 2 /2m oldu u,pntansiyelden
ba ms z blgede hiZi npa.29a4ik" i hareketini betimliyorsak, -.44 (x,t) dalga paketi
..(X k)

= \(2:71A,

/J? 46 to

r.L.
j

r2.-;
412

E eL(r. Ek)/ 4,,

(40) 1:_>=._ e .g fit--EAh

2rn
(2-23)

paral diferansiyel denkleminin bir genel zmdr.Bu denklem ve onun bir potan-

siyel iinde hareket eden, bir parac k haline genellenmesi,yukar dm ana izgileri verilen tart malardananemli lde soyutlanma gs -terir.Denklemlin bir sanly:2

gsterimledi i zerinde durulmal d r: Klasik fizik difmryinde ne 4J0 yerine

ne de k dalga say s yerine p4% koymay hakl karacak bir neden, yoktur.
Gene dalga paketlerinin at lmas gl ile kar kar yay z.Bir (2-17]
Gauss paketini gznne al rsak, ot 'n n ne kadar byfik oldu una bakmadan, ,.w'alman n gze arp c bir lye ula aca bir an bolunacakt r.Bu deneyimle eli ir; nk deneyimler rne in ok kk ekirdeklerin 3 x 10 9 y ll k (10 20 8n)
bir dnem sresince de i medi ini a ka gsterir.Blm l'de biraz tlat lan
olas l k kavramlarl,Blm 3'de gfirece imiz gibi,burada nemli bir rol oynar; ve
gerekte Ist lma,paraai a t= 0 'da yerelle ti i yerden uzakta bulunmas
olas l gnan biJytk1114ii anlam na gelir.
Dalga paketi tart mam zdan lkard m z en nemli nitel gzlemlerin biri,
c ve k uzaylar ndak geni likler aras ngalbulunan

33

Belirsizlik Ba nt lar

A k 6 ;> 4

(2-24)
ile arpar ve la.k = p kullan rsak

ters kar l kl l k ba ntis dir.Bunu

(2-25)
Heisenberg belirsizlik ba intilarin elde ederiz.Geni likler x-uzay veya momentum uzayinda parac n bulunabilece i blgeyi gsterimledi inden,x-uzay nda iistenirse,o zaman (2-25)'e gre,kla-

yice yerelle mi bir dalga paketi Aearm w

sik fizikte benimsenenle eli ik olarak,pakete iyi tan mlanm bir momentum
ba lamak olanaks zd r.Ayn nedenle,dar , s n rlar iinde tan mlanm bir momentumla belirlenen bir dalga paketi uzaysal olarak ok geni olmak zorundad r.Bu,momentum ve yerin ikisinin birden belirlenebilece ini vurgulayan

klasik

betimleme

zerine konulan s n rlamalardan biridir.Huantum fizi inde bir sistemin parac k

davran ve dalga grnm gibi,momentum ve yer de sistemin tamamlay el zelikleridir; ve kuramda bunlar n ikisinin birden e zamanl olarak saptanabilece i bir
deney olanaks zd r. . 'nin kfikl ii,klesik fizi in al lm kavramlar n n yaln zca mikroskoliik aistemler iin ba ar s z olaca n gvenceler.rnekin 10 - 4 gr
ktleli bir toz paras 10 4 cm/sn h zla hareket ediyor olsun; arp mdaki belirsizliklerin biri milyonda bir ise, o

zaman

Ap

~10 -6 olmas ,

Ax

'

10-21

cin olmas demektir; bu bir protonun yarlap ndan 10 -7 kez daha kktriClaski

lkihr rfleepoindeki elektron 19111 durum' bOylelLo ildlr.

sek,

zaman

L x

4hn/moot

bir

micit/n al r-

byklU yrngelerin yar aplar basama n-

da olur.
A a da,birka D nce Demeyi zerinde duraca z; bu deneylerde parac kdalga ikili inin,(2-25) ba nt s ndaki bir bozulmay nlemek iin nas l i ledi ini ayr nt l olarak gsterece iz.
(a) bir elektronun yerini bime: Bir elektronun yerini lmeyi amalayan
ek.2-2'deki denel dzene i d nelim.Elektronlar,iyi belirlenmi px momentumu
ile art x do rultusunda giden bir demet olu tursunlar.Elektronilan.:aa lan gzleyerek elektronun nerede yerelle ti ini grmek iin mikroskop(mercektekran) kullan l r.I eksi x do rultusunda gndeririz; belli bir elektron belli
bir fotonu saacak ve foton mikroskoptan geecek biimde geri tepecektir.Optikten bilindi i gibi mikroskobun glizmesi elektronun yerelle ebilmesindeki kesinliktir.Bu,

(2-26)
sin
d r ve burada i1

n dalgaboyudur.

yeteri kadar kltlr ve sin qi

kk yap labilece i grlebilir.Hu

de byfitliirse,

ise

Ax'in

istenildi i kadar

imdi grece imiz gibi,elektron

Ekran

rs"\vrcek

E \ ekkro re

ilgeeek heisenberg mikroskobanmn.

:ek. 2-2. E1 ,2kironnn y

namen

karill bc!a yapilabilir.Kmaf,-

yit

mutlu x-l ile eni ile ilgili b

eMatik izimi.

tum kuram bize,meree in arkas ndaki ekran zerine yaz lanlarin aslxxida,eletronlardou sailarak oraya vuran bireysel fotonlar olda'tunn syler,Fotonon sa lmadan
sonraki doraltmsu,alkliin saptadll alnin s n rlar Ol+is;i ide belirsizdfr.hu
nedenle elektronun geri tepme momentumnnun - ,

2
C

kadar belirsizdi

h >

- s'Irtk

sin Q3
ein

g4Uikten kurtulabilir miyiz? N saeasl,fotonun do rnitusm onun momontumm

ile iiirtil li.r,Fe '

xi tepmeaini tilebi I

dolay siyla elektronun) meme

elir

.ek,fo -lonun(ve

do;;ra dur;Jaket
un m

miroskohm 1.>ii defa "g'6zlenen" sistemin bir paras olarak

mu belirlendiginden

yeri iin tasslanmallyxz.inkti Mikroskl.p da

defa da

kesinbelirsizlik ba4 ntzsarza mymalid x; ve momentumm belirlenmi ise,yeri daha

,
"kllk" A izlem aygitlarx dalmakesinsizlikla kar
likle

siya kulaea ,Atir.

(ii) (.,;ft-yerik denzLL

y vil,:Lfi7 geerek ero

li iki y
bir elekt rnun

lx

i a iTe desoninin.elektronun euftii delikt.en tietiini bilmek

el klr

1..,r i

ada fr'tvnlar iin t,

,fakat

k rin m

imi re

35

Belirsizlik Bahnt lar

mant k bak m ndan uymad n ortaya kaymu tuk.Bbyle bir bilgi desenin,yar klar n
birinden veya brnden gelen elektronlar n bir stste gelmesiyle olu acag n
sylyorduaakat bu bir giri im deseni vermez.Blektronlar n hangi yar ktan geti ini belirleyen bir "izleyici"nin,giri im desenini y kt ni gstermek iin Lelirsizlik bag nt s n kullanabiliriz.Yar klar aras uzakl k ot ve yar klar n ekrana ilzakl g d olsun.Yap ci giri im ko ulu
".

(2 29)

sin 0 = n

d r,bylece ekranda biti ik maksimumlar aras ndaki uzakl k d sin A n+1 - d sin O n =
d;kja dir. imdi bir elektronun yerini, ekran n hemen arkas nda,bir Ay <:a/2 kesinli iyle belirleyen bir izleyicinin bulundu unu d tinelim; bu bize elektronun hangi
yar ktan geti ini syler ( ek.2-3). Bu durum, elektronun y do rultusundaki momentumuna
p
y

> _-_2h
a

(2-30)

byklfinde bir belirsizlik vermelidir. Bylece

Qp

>

2 h
2
- ,1
a p

(t-31)

olur. Byle bir belirsizlik elektronun ekrandaki yerinde, en az ndan 2',Xd/a buyklnde bir belirlenemezlik verir. Ve bu, maksimumlar aras uzakl ktan daha

KatLnak

1.4!
Yar k

ekran

Buluta
tkran

ek.2 3. zleyicisi bulunan ift yar k deneyi.

-

36

Euantum Fizi i

byktr; bylece al an bir izleyicinin giri im desenini silece i ve hibir

mant k eli kisi olmad sonucuna var r z.Ku kusuz,tam tersine mant ksal tutarl l n
A;:

y > b

(2-32)

olmas n zorlad n tart abiliriz.

(c) Bohr atomundaki yrngelerin"gersekligi". Blm l'de belirtildi i gibi
Bohr atom modeli yar aplar Rn

r n 2 / o( ne ile verilen yrngelerle il ilidir.

yleyse verilen bir yriinge tasla n n llerini belirleyecek bir deney yle olmal d r: Atomdaki elektronun yeri,
Ax <... R

( 2- 33)

od; me

n-

kesinliiyle Ollmelidir.Bm,elektrona Ap mc ot/2n byfikl nde denetlenemez

bir momentum aktar lmas demektir.Bu ise,elektronun enerjisinde
6E

1)

Ni

MC

Ot C

2n

2 2
mc 64
2

(2-34)

buyakid nde bir belirsizlik olmas demektir; ve bu,yrngedeki elektronun ba lanma enerjisinden ok bfiyktr.yleyse byle bir lm,elektronu yrfingesinden d ar atacak ve sonuta yrngenin tasla n izmek olana kalmayacakt r.
(d) Enerji-zaman belirsizlik ba nt s . (2-25) ba nt s n al r ve onu,
P &P . k xm
;Zo
P

biiminde yazarsak,ilk arpan sistemin enerjisindeki belirsizli in bir lm

olarak; ve k x/NY ikinci arpan n ,sistemin zaman iinde yerelle ebilmesinin

At belirs'zli i olarak yorumlayabiliriz.Bu,enerji-zaman belirsizlik bagint s n n

A E A t :;?,

(2-35)

oldu unu sOyler.Byle bir ba nt ,dalga paketinin (2-22) biiinden de kar labilir; nk E ve t, p ve

gibi,ayn terskar l klil k bag nt s ile ortaya l-

karlar.Bu ba nt grelilik kuram ile de ne srlm tr; nk momentum ve enerji gibi,uzay ve zaman da birbirine ok s k bagl d r l:Gerekte gbresiz kuantum mekaniginde uzay ve zaman biraz farkl bir rol oynar; ve bizim (2-25)'i kuantum mekani inin anlat m ndan karahilmemizin tersine,bu durum (2-35) iin do ru de ildir.
Gene de enerji-zaman belirsizlik ba :Alt s (2-25) gibi,knantum mekani inin nitel
yap s n n bir paras d r.

5 (ct,7') ve (E/c:14;)':1 4.n ikisi de,Loreniz dnsfimleri alt nda kendi ilerinde dn en drtl vektrlerdir.

Belirsizlik Ba ut lar

37

Einstein,kuantum mekanig niu geligmesindeki temel katk lar na kar n e onan

sonular iin her zaman endi e duymu tur; ve 1930'daki Solvay Kongresi'nde 6 ,
(2-35)'in ortaya att s n rlamalmrdan grn te ka nan bir D nce Deneyi ne
srm tr. Einatein iinde n m bulunan bir kutu ve kutu iinde bulunan bir saatle denetbenen bir kapak nermi tir.Kapak mekanizmas bir deli i,iatenildi i kadar
k sa bir dt zaman iin a k tutacak biimde dzenlenmi tir.Kutudan kan fotonun
enerjisi,&utuyu kapa n a l ndan nce ve sonra tartarak tam do rulukla belirlenebilir.
Bu uslamiaman t Bohr taraf mdan riitlmesi,bir D nce Deneyinin fizik yasalar na uymas gere inin gzel bir a klamas d r.Bobr, ek.2-4'de gsterilen ayg t
gznne alarak u nok - talar vurgulad :

1. Bir

tarta,bir lek gstergesinin bir

dp

tir.Bu ism,kutunun momentumunda

4% ./Sx

dx

do rulu u ile okunmas demek-

ile verilen bir belirsizlik olma-

s demektir.
2.

Bir

Am

ktle de izimi bulgulanacaksa,tart bir T zaman almal d r.Bu

sre,kiitledeki de i imden gelen gl Am itmesinin(g = ekim ivmesi), ,dp 'den oka

byk olmas n sa layncakkadar uzun olmal d r; yani

dm

gT
3.

>>

/Ax

(2-36)

Geerlili i iyi bilinen eadegerlik ilkesine gre,bir ekim alan nda dh z nda

zey konusdaki bir Alr

x
c

(2-37)

ile verilen bir de i km gerektirir.Bu

AT
gT

Am

verir,bu da
n c 2

dT = dE

dT

(2-38)

demektir, Bu enerji-zaman belirsizlik na nt sin n geerlili ini gsterir.

belirsizlik ba nt lar ,-.J.k. roskobik fizikte kaba say sal keatirimlerde kullan labilir.Bunu birliR rre7;.cle aelklayalim,bnnlar n ilki hidrojen atomudur. Atom

6 - Bk. *':ela Bobreun gzel denemesi : Einatein ile Atom Fizi indeki Bilgikuramsal :roblemler Konusunda Tart malar , Atomic Physics and Human Knowledge,
John

Rkt

Sona C1958)'de basilm t r.

E de erlik Alkesi,bu kitab n sonundaki zel Konular kesim 2'de tart lm t r.Ayr ca da,i1kemin Einatein taraf ndan biimlendirilmi olmas hogtur!

38

Kuantum Fiziki

ek.2-4. AE At > h ba nt s n n bozulusunu gstermek iin dfizenlenmis

Einstein deneyinin yar -gerekci i;iMi.North Holland Publishing CompanY,
Amsterdam' n izni ile,Niels Bohr,Atomic Pbvsies and Human Knowledge,John
Wiley (1958)'den al narak burada yeniden bas lm t r.

_iindeki elektronun konumunun bilinmedi ini ve Imbewoja

koordinat n n r oldu-

unu dfisfiniirsek,o zaman

pr

(2-39)

r pinsindan itad~tmalal A verir:

2
Es --2-2m

Belirsizlik Bag nt lar

e

2mr

39

(2-40)

Enerjinin minimum de eri,

) E
------)1-

mr

e
r2

&bn elde edilir,bu denklem

2

r =
me

(2-41)

mc Of

verir,ve kar l k gelen E enerji de eri

E =

mca(

(2-42)

2
dir.Enerjiniu gerek de erini elde etmemiz olgusu bir dzendir,nk (2-39) yerine rahatl kla pr

h ya abilirdik ve o zaman de i ik bir sonu elde ederdik.

Gene de E,do ru deerinden yaln zca bir say lal sabit kadar ayr l rd ve genel byklk basama yine ayn olurdu.nemli olan klasik kuram n tersine,beliraizlik
ilkesi nedeniyle enerjinin a a dan s n rlanm olmas d r: -r'yi klterek,yani
elektronu ekirde in daha yak n na koyaraigeksi) potansiyel enerjide bir artma
elde edilir;fakat bu,kendisiyle birlikte kinetik enerjinin artmas zorunlulu unu
da ta r.
Ba ka bir rnek olarak ekirdek kuvvetleri problemini gznne alal m.Bunlar n erimleri bir fermi,yani 10 -13 em basama indad r.Bu

* /Ir ~10 14 gi em/e

olmas demektir.Bu momentuma kar l k olan kinetik enerji,

P
2M

10-28
3.2 X 10

-24

"J 3 X 10

-5 erg

(2-43)

dir.Burada M nfikleon(proton ya da ntron) ktlesi 1,6 X 10 -24 gr'd r.Potansiyel

bunu kar lad gibi ba lanmay da saglamal d r,bu yzden
Ni "J 3 X 10-5 erg " 20 MeV

(2-44)

olmal d r.Gene bu,kabaca bir byklk basama d r;fakat potansiyel enerjinin atomlardaki gibi eV ile de il,MeV ile llece ini gsterir.
Bir ba ka a klama da ekirdek kuvvetlerinin Yukawa mezonu kuram ndan gelir.1935'de Yukawa ekirdek kuvvetlerinin,nkleonlardan birinin yeni bir kuantum
yay nlamas ve brnn bunu so urmas ile do aca n ne srd; bu yeni kuanturn,
pi-mezonu(pion da denilen)dur. 8 Bu kuantumun ktlesi o. ile gsteriliree,o zaman

Bu k saca,Ozel Konular'daki Yukawa kuram ile ilgili olan kesim 5'de

tart lm tir.

40

Kuantum Fizi i

onun yay nlanmas bir

yaln zca bir
hit

6E "JtAc a

enerji dengesizli i ortaya kar r ve bu

t/tkei..
zaman iinde olur.Parac n bu

srede gidece i uzakl k e .M

- 15
em al rsak,

'h/tte

basam ndad r.Uzakl k iin

r o = 1.4 X 10

lse

f1m

-27

X 3 X 10

10

erg "..! 130 MeV

1.4 X 10 13

(2-45)

buluruz.En sonunda pidnun bulunmas ile,bu kestirimin ok do ru oldu u anla ld ;

nk pion iin
tAc 2 (2'.!.. 140 MeV 'dir.
zet olarak,parac k ve dalga zeliklerini birle tirmek iin deneme trndeki en ocuklu giri imimiz bile deneyle tutarl d r ve bizi atomik grnglerin
klasik dzeydeki betimlenmesinde bir belirsizli e gtrm tr.Bu belirsizlik hem
D nce Deneylerinin tutarl tir betimlenmesi iin gereklidir,hem de gzlenenlerle uyum sa lar.

Problemler
1. (2-1) ile tan mlanan bir dalga paketini gznne 'al n z,burada g(k)
k < -K
-K < k < K

= N
= 0.,

K < k

olarak verilmi olsun.

(a) f(x)'in biimini bulunuz.
(b)
,/ '1 dx lf(x) 1 2 = 1
olmas n sa layan N de erini bulunuz.
(c) Bu de er,N'nin

dk

1 s (k) 1

1
211, ,

olmas n sa layan seimine nas l ba l d r?

(d) (a)'daki yan t n z iin
Ax'in akla yatk n bir tan m n n,11'nin dems

z
olarak
erinden ba

Ak Ax >
verdi ini gsteriniz.

2.
/ (k)

2N
2
k + ot

wI

Belirsizlik Ba nt lar

41

olarak verildiginde f(x)'in biimini bulunuz.Gene iki fonksiyonu iziniz ve

A:: > 1

k
nin sizin

o( seiminizden ba ms z oldu unu gsteriniz.

3.

4ik2

2m
bak nt s n n geerli eldu u,zgr bir parac n Gauss dalga paketinin yay lma
problemi riigznnenl n z.
(a)

Dalga paketinin bykl 10

-4

cm ve 10 -8 cm olmak zere,paket bir

bn gsteriyorse,
(b)

Paket 1 gr ktleli bir +cismi d gsteriyor ve bykl 1

cm ise,(2-17'Yi

kullanarak,dalga paketinin bilykl nde'lSn'de olu an kesirsel de i imi hesapley n z.

Geni li i 'Irt/nc birimi ile anlatmak uygundur,burada m paketin gsterd
par ac g n
demeti 10 41km. uza a gidecek biimde pskrtlm tfir.ilk pa-

4. Bir elektro

ketin byUkl 1 mm ve kin:etik enerjisi (a) 13.6 eV,(b)100 MeV isepard yerdeki
bykl ne olacakt r?
aras ndaki bag nt her zaman K.E. =

("yar . Kinetik enerji ve momentum

p2/2m degldir!)

5. Bir dalga k lavuzunda daigaboyu ile frekans aras ndaki bag nt ,

+p'

,> 2

) 2

ile veribiyor.Byie bir dalgan n grup h z nedir?

6. s andaki yzey gerilim dalgalar iin,frekans ve dalgaboyu aras ndaki

ba nt

1/ 2
2 71 T

ile veriUyor.Burada T yzey gerilimi ve

bu h zla,

/r

:AJ

yo unluktur.Dalgalar n grup h z ve

olaraktan mlanun evre h z aras ndaki ba nt nedir?

Yerekimi dalgalar (derin su) iin,ba nt

1/2
") =
2 7t
ile verilhyor.Grup ve evre h zlar nedir?

42

Kuantum Fiziki
2

7. Enerjisi >

+ 12
m clJ z2
2m

ile verilen bir barmonik sal ngan n taban durum enerjisini kestirmek iin belirsizlik ba nt s n kullan n z.
8. Bir n=2 Bohr yrngesindeki elektronun Blm ',problem 21'de hesaplanan
"yar mrn" kullanarak,n=2 enerji dzeyinin enerjisindeki belirsizli i hesaplay n z.Buldu unnz sonu bu dzeyin enerjisi ile ne lde kar la t r labilir?
olan ekirdekler,s k s k 1-10 Meb tipik enerjili
9. Tipik bykl 10 12
elektronlar yay nlar.Belirsizlik ilkesini kullanarak 1 MeV enerjili elektronlar n,
bozunumdan nce ekirdek iinde bulunamayaca n gsteriniz.
10. Tasla a a da gsterilen ayg t,belirsizlik ba nt s nda bir bozulma
olaca n gsterir.Yanlamas na olan yer

Ay

a kesinli i ile belirlenebilir,ve

L'yi istenildi i kadar byterek gelen denetin enine momentumn olabildi ince kltlebilir.Ayg t ayr nt l biiMde zmleyerek,yukarda yap lan kapal varsay m
taya kar n z ve belirsizlik ilkesinin bozulmad n gsteriniz.

Ka yni ,

L
L, : d

KAYNAKLAR
Dalga paketleri birok dere kitab nda tart lm t r.Bu dzeyde en yararl olanlar
unlard r:
S.Borowitz,Fundamentals of Wave Mechanics,W.A.Benjamin,Inc.,New York,1967,

Belirsizlik Ba nt lar

43

J.4.Powe11 ve B.Crasemann,Quantum Bechanics,AddisonWesley,Reading,Mass.,

1961.
D.Bohm,Quantum Theory, PrenticeBall,Englewood Cliffs,N.J.,1951.
Kuantum mekani i ders kitaplar n n hapsinde belirsizlik ilkesine yer verilmi tir.
Olduka ayr nt l tart malar,Bohm'un yukar da ad geen kitab nda ve
W.Heisenberg,The Phyaical Principles of the Quantum Theory, Boyar Publications,
Inc.,1930 'da bulunabilir.
Belirsizlik ba nt lar n n tart malar ,bu kitab n sonunda listelenmi olan daha ileri dzeydeki kitaplarda da bulunabilir.

13 1. .:)1(.2,1 3

Schrdinger Dalga Denklemi

Blm 2'de, zRiirce hareket eden bir pnraell belli yaklae mlar iinde betimleyen bir dalg ipaketinin sagb d bir para' diferansiyel denklem elde etmi tik.Bu bak mdan,

4 2.

(3- 1)

2 rn
denklemini,bir zgr marac g n bel mlenmesi iin uygun denklem olarak alaca z.
(2-23)';In ikar lmas ndaki s ray te'rgine evirerek,ba denklemin en genel
ni:n

p ( f)

-.zm

(3-2)

olde l nn grrfiz.Umftevin ; .in ;t deivi boyland rma,arpan n n nedeni Denk.(3-26)'da

'l (x,r) iizii aiiniin yorumlanmas .enn alici bir nokt a --

denkftemin

d r; bu yoruma geme , bm nce,den! , lemin zaman trev bak m ndan birinci busamaktan
olmas gere ine likkt edelim.u,bir kez ynin

1,(x,0) ba!lang deeri ve-

rildiyse toki biitnn amanlardaki de erlerinin bulunabilece ini belirtir.Dunun

byle oldu u denlemin ya

da

en genel zmn hiiminden bellidir; say sal bir

bilgisayur n i grd gibi

(X t, +

y x ,t)

olmaktad r.

t)

(X,

2m

(3:3)

-4, ( x,0) werildi2inde p'(p) fonksiyon]: (3-2)'den bularabilir,t

iin..
jr

1f(x,0)

Vr 2

d l (4(p) e

13'c t>,h

(3- 4)

TT )f

denklemi tersine 5.evrill):Ur ye bir kez 0(p) b lirire,zM tm t de erleri,

yerine

Ay r k bir aap le

At

[y(x,t

"y(x,tq / At

/5 -0

kiiiik fakat s f r olaak

mm z
zere,,
al nmal d r.

i)1/(x,t)/ ?

46 Kuantum Fiziki
iin bilinir.Diferansiyel denklemde hi bir ''belirsizlik" olmad na dikkat ediniz:
Bir kez dalga paketinin ba lang durum bel irlendiyse

buraya kadar '141(x.0) ze-

rinde hi bir k s tlama yoktur--daha sonraki tm anlarda dalga paketi tam olarak
belirlidir.
y (x,t) iin bir yorum ararken unlar ak lla tutmally z:

(1)

Genel olarmk

^y(x,t) karmal bir fonksiyondur rne in . (2-16)3, ve (2]

1.1f(x,t)i - fonksiyonu,
parac i. x ,,loulundugunu sand m z yerde byk, onun d nda kfiktr.1114Bliim 2'de
tart lan

alulmos zeli ine de ba l dar.Max Born'nun nordi i,

P(x,t) dx

denklemi,

= 1 .4(x,t)I

(3-5)

2 dx

1V(x,t) dalga fonksiyonu ile betimlenen parac n t an nda x ile x+dx

aras nda bulunabilmesi olas l n ,tan mlar,ve bu neri dalga fonksiyonunun uygun
yorumunu aa lam olur.P(x,t) olas l k yo unlu u gereldir,parac n bulundu u
san lan yerde byktr ve bu yo unlu un

ilvillamx

belli

parac n

anlam na gelmez; bu,zaman ilerledike parac n t=0 ikem b rak ld yerde daha
az olas l kla bulunmas demektir.
Ila yorumun geerli olmas iin,
ao

P(x,t) dx = 1

(3- 6 )

olmas n - i~me-l-iy.is-,nk, para.c k bir yerde balunmal d r..(1) gibi, izgisel bi r

denklemde,

1/(x,t)

zm bir sabitle arp labilir,ve bu gene bir zm olarak ka-

l r.11ylece Denk.(3-6), y(x,t) ziimlerini kareleri tmlenebilen bir fonksiyon- ,lar s n f na s n rlar.A a da grece imiz gibi,
ta

dx

1 -*(x,0)1 2

00

(3-7)

olmas n istemek yeterlidir,yani ba lang dummlelefonksiyoniar n n karesi

tmlenebilir olmal d r.Bu u demektir: Sonsuz bir tiimlev aral g nda
t-1/2-6
suzda en az ndan
'un h z yla s f ra gitmelidir: burada E

V(x,0), son,istenildi i

kadar kk olabilir,fakat pozitif bir say olmal d r.Ayr ca, y(x,t) dalga fonk
siyonlar n n x'e gre srekli olmas da gereklidir.
Fiziksel bak mdan anlaml nicelik

1 1f (x,t)1 2 olda undan,denklemin zmn -n

evresi pek nemli grnmeyebilir.bu yanl t r! Denk.(,-I) izgisel oldu undan,

1,ti ( x,t) ve

-40 (x,t) zm ise,

Y(x,t) =
de ziimdiir; burada

, ve

0( 1

4(x.t)

c< Y(x t)

(3- 8 )

istekael karmel say lard r.(3-8)'deki yx,t)'nin

mutlak karesi,a ka grld gibi, iki terimin ba ' evresine ba l olacakt r:bu
ok neMlidir.flunn grmenin daha fiziksel bir yolu klasik optikteki

ift-yar k de-

neyine bakmaktir;giri im desenini,bu deneyde bu iki yar a e lenen dalga fonksiyonunun iki paras aras ndaki evre ba nt s belirler.Ku kusuz,tm tenimlerin ortak
bir evre arpan n n nemsiz oldu u do rudur.

47

t* ch , b~ger Do1 ,4o Denklemi

ioulipt=0 'da konular (3-6) ko v lunanber

ZaNaP (4Ver

i oldu unu getorere-

iz.Bunun iin bize,Dr nk.(3-1) ve onun karma' eleni i olan,

fr

4"l

'Y (x,t)

"'

- i+

, 1

lk"

1,(x,t)

(3-4)

c x
denklen i Uerekir. Bylece

r( x,

"ay,

+ y,

)t

> T"-

Y
)

olur.Aklyi
fi

2im
ile tatl mlareak,

P( xit) +

(3- 11)

a x
e rsokk

ollaunn

dx P(x,t) =

x,t) =

00

bulnruz; Onkil kareyi Amianobilen funksiyonlar iin e

Ayr ca

aor azda s f r olur.

Ou..lunsadx,bn bizi ak d.a ve doloy lyia ola l k

1.1)(x)*de

glWiriirdU.0y ,,,a,fiziksel olarak gbA-

yogunlunda deha-fonliyonu 2
in

le ,, obileu bir

tokillikler o)amaz.

(3-11) u nc sr. b r 11.. , ltnun yo ald_ r.Bu,l ir x b Agoudokl yo onluto o-

i aan bir de meni i,e iu1Ftt. 1E i/lrn t k~ net bir degl rloyle kar! lludi

La A iatl'f;

1 -6

6
dx P(x,t) =

jf- d x
x
(1.',t)

l elta Qa,nks1vt,ulari isia tlrL Ek A.

vs)

48

Knantum

V(x)'in sere' olmas koeuluyla,(3-1) denklemi,

i

-,) ," ,, , t),

t,

at

1/(x,t)

2m

V(x)^4, ( x,t)

(3-14)

'') x 2

(x,t) ve koranum yasas yine geerlitart saca m z gibi (3-14),hir V(x) potansiyelinde-

olarak de istirilirse,P(x,t)'nin tan m ,

dir.ku dnemlidir;fink ilerde

ki bir parac k iin Schrdinger denklemidir. boyuta genellestirme kolayca yap l r ve Denk.(3-14)
1

i -,1

-e> ii(x,y,z,t)

'1f N 2

.._

."t

( " 2

-;) 2

dx -

?y'

---7
,.. ,- +

2m

' 2

r +,-2" )

"z

. .Y

(xY,z,t )

-t- V(x,y,z) - 1((x,y,z,t)

olur,hu k saca

42--V V('Z.,t)

4-

1/(1.' ,t)

(3-15)

2m

olarak yaz l r.Denk.(3-11)'in genellestirilmesi,

-*
P(7% t) (1.--",t) . o

(3-16)

t,
verir, burada

1 -4, 0% t >1
ve

(r,#)

L 'fi( ,t)

(3-17)

ki (7,t)-9 -eyri,thf/(;,t)1

(3-18)

2im
dir.
P(x,t)

olas l k yo unlu u verildi inde,x'ir fonksiyonlar n n beklenen de-

erleri hesaplanabilir.Genel olarak,

dx
(x)y(x,t)
(3 -1 9)
< f(x)> = j(dx f (x) P(z,t)
3
olur ,Bunun yaln zea,tilmlev yak nsaksa anlam vard r.Momentumu x cinsinden nas l
yazaea miz bilmedi imizden,momentumun beklenen de erini hesaplamak istersek bu
denklem bize yard mc olmaz. yle yapmaya al al m; Klasik olarak,
p = mv = m

dx

(3-2 0 )

dt

olduundan,

3 Soniu,ayr k,p i olas llki bir "rnek uzay" iin

bir de i keniu bu uzay fizerinden ortalama de eri ise, <f>

1: pi = l'd:ir; herhangi

2:

r.p.

olur.

49.

Scbrdinger Dalga Denklemi

< P> = m

<:>= ttt

dt

-y'(x,t)

i dx

(3-21)

dt

yazaca z,bu

-/p4*
dz

<P> m

verir.Tlimlev i areti alt nda hi bir dx/dt olmad na dikkat ediniz.Zamanla dey(x,t)idir,ve x'in zamana giire de i mesini bu de i im sa -

ien tek nicelik

lar.Denk.(3-1) 1 i ve karmal e leni ini kullanarak,

<P>-

00
I d

41

2
.?

N},

.)

x2

2i

x2

elde ederiz.Durada

?*Y 4

. .,v)_ -?-1,4<- 1

?T

X2

i
1

? - \ I' "'
dx (
1
-----

ax

aNI:`- x ?y,
IL

) X
-?

.,!) ) . , ,,'t

dx

)t'
\
-,, x

},

,7. 07x ---- ) +

*-

+ - t' "

'-',

oldu undan,tmlenen
(

,1,-x,t) + 2
x

biimini al r, ve bunun sonucirolarak:

<p>

= I dx

(x,t)

3-22 )
)x

olur;nk karesi tlimlenebile fd ksiyonlarda trevin tiimlevi s f rd r.

hu,momentumun

(3-23)
i lemcisi ile ghsterilece ini ve daha genel olarak,

<f(p)>= fdx
olaca n syler.

y(x,t) f

x,t)

(3-24)

5n

Knantum Fizigi
Bu gosterimle donanm olarak simdi,Denk.(3-2) 1 de ortaya kan 0(p)'nin

fiziksel anlam n eart abiliriz.fineelikle,0(p) zamana ba l olmad g ndan,bu

denklemi t.O'dainoelemek yeterlidir.

x)=

dk

v-2141 f dp gs(p)e
2V

0(17 k) e

oldugnnu ve b r Pourier tmlev iin tersine evirme formlfinb kullanarak,

0( .., k )

2Bt

fdx

bulurnz.Bunu
I

dx

(3-25)

y(x)e L "'L"

V. 2141
olarak da yazabiliriz.Byleee

9>*( P) 95 (P) = f dP 1>"(P)2;T;-

dP

buluruz.Bu sonu matematiksel

---J

dx

J(

dx y(x)

dx

v(x) e."
-. -;`

fd p cp/ p )

\l/ 4 (x) = 1

;10 X.A.,
(3-26)

YaZiada Paraeval teoremi olarak bilinir.Bu teorem,

bir fonksiyon l'e boyland r ld ysa onun Fourier dnsmiiniin de l'e boyland r ld n syler.
Bundan sonra
<P>.

dx rJ (.)

J dx

d(x)
1

dx
d

"\t,*( x)

dx

= f dp

(p) p

12Tur
dx

dP

cfr

(P)

e.

m x, e r

NI 2 71%.%

f dp s6(p)

St) * ( P)

(3-27)

yi gz nne alal m.Bu sonu,Denk.(3-26) ile birlikte,0(p).nin momentum usay ndaki

10(p) 1 2 ,
(
x,t)
Denk.(3-14)?..
-4,

dalga fonksiyonu olarak yorumlanabilece ini kuvvetle cliisndrr.Byleee

parac p momentumunda bulman n olas l k yo unlu unu verir.
bn bir zm oldugundan,0(1),t)1Yi

Schrdinger Dalga Denklemi

y(x,t)=

jr.

4:

51

rx
(3-28)

dp0(p,t)C

lli

ile

tan mlayabiliriz.Gerekten,genel olarak %(p,t)'nin (3-26)'y ,(3-27)'yi ya

da onlar n yorumunu de i tirmeyen bir zaman bag ml l vard r.Okur,x- ve p-uzay

aras ndaki bu bak ma kar n,p = ( .K/i)(
x)'in bir i lemci oldu unu,oysa
/
x'in i lemci olmad n d iinmesin diye,x'in de gerekten bir i lemci oldu unu
mosvleyelik.x-nzay nda zellikle basit bir biim ortaya kar,fakat (x),),
mentum uzay nda hesaplamak istersek,yukarda kullan lanlara ok benzer yntemlerle

<f (x)>

--fdp

--)
0* ( p, t) f ( 14,21
ap

(3-29)

0(p,t)

oldu unu gsterebiliriz.Da ka bir deyi le,x i lemcisinin momentum uzay ndaki gsterimi

x =

(3-30)
ap

olur.
i lemeilerin,kuantum mekani inde temel bir rol oynad klar n bulaca i,ve
yava yava onlarla ilgili bir ok ey renece iz.11u noktada,yaln zca unlar belirtece iz:
1. Al lm say lar ') teraine,i lemciler her zaman s rade i tirmezler.
1A,B) = AB BA

(3-3 1 )

'y tan mlarsak,o zaman

[p,x1y(x,t ) .

xy x,t> x
fl

NP(x,t)

(
,d

x,t)

(3-32)

olur,yani

(3-33)
de i me ba nt sin elde ederiz.Bu,klasik bir f(x,p) fonksiyonunu i lemci biiminde yazarken bir belirsizlik verir.11iz,f(x,p)iyi x ve p'ye gre bak mla t rma kural n benimseyece iz.Bilylece,
xp
x

2 (xp+px)
1 / 2 ,
2\
p+ -expxrpx

(3-34)

ve , benzerleri,bulunur.
Daha sonra grece imiz gibi,x ve p de i kenlerini ba layan belirsizlik ba nt sln n
arkas nda da,bu iki de i kenin sirsde i tiremeyi leri vard r.

52

Yilantum

rizi i
ile ortaya lk si,p'nin beklenende erinin

2. p islemeisinin,ba ndahi

gerelli i konnsunda can m z s kabilir.Bnnunia birlikte,p'nin gereildli n olgusuno 44yulayabiliriz.Dalga fonksiyonunun sonsuzda s f r olmas ko ul rja,ki karesi tm/enebilen fonksiyonlar iin bu byledir,

rdx \t'(x)

<P> P> = j

?'4'

1dx Y(2)

?x

\r '1 Y)

dx
x
- 42L f Chr
X

\-(Y)

(3 - 35)
elde ederiz.Arasira kareyi tiimlenemeyen,fakat bellilieriyo liklik ko ul' r bulunan
Conksiyonlari kullanmak gerekir,rne in:

N}, (x)

(3-36)

(x+L)

L blgesinde al maya s n rinrsak,

Kendimizi O < x

ji (k4^) gene hermitien

bir islemeidir,nkii Denk.(3-35)'te,

<

( 1/'tx.)(x))

dx

""' <P>'

?It

C>

I4'(L)1 2

32- I 'y (0)1

=O

(3 - 37)

olnr.Akla yatk n film dalga fonksiyonlar iin,beklenen de eri gerel o4an bir i lemciye hermitien i lemci denir,ve- dolay s yla p de x gibi hermitien loir islemei4
dir .
Bn blm

sm

noktay belirterek

bitirelim:(AN/i,r)x) = 1>01,

zdesle me-

si ile,

yy

i i

'

41 (x,t)._
?t

2m

denklemini

? .`ir(x,t)
? t

r(x,t)

.?

for

22

Y(2,t)

(3- 38 )

2m

biiminde yazabiliriz.Sag yandaki islemei tam olarak,zgiir bir parne enerjisidir.runu,bir potansiyel iindeki

parac .a genelle tirirsek,

(x,t)

fo n'

2m

4_ v(,)]

(x e t)

Islemeilerlo ilgili baz mat-ematiksel geritemeller Ek-11'de tar

(3-39)

silmi t r,.

SchrOdinger T)alga Denlemi 53

ya da dal n ar; ka,

W.

;h1, ( x,t)

-ili

.> t

2m

t) .4_ v(x) ,y (x,t)

?4,(,r1
?x,1

(3-40)

yazar z.(3.-1) . i genellu tiren bu denklem,g4resiz kuantum mekani inin temel denklemidir,ve ilk olarak Schriidinger taraf ndan inerilmi tir'.Ynkarda elde edilen Schriidinger denklemi,

t,

'(x,t1 =

1.1(x,t)

(341)

at
biiminde 3e yaz labilir,burada H enerji i lemeisidir.1d'ye . ,ogu zaman Damiltonien
denir,nk[i o,klasik mekaniksel Hamilton fonksiyonununHi leffici dilindeki anlat m d r.
V(x) erel bir potansiyel ise,p ve dolay s yla p2 birer hermitien i, lemci oldngondani
2
4 V(x)

(5-42)

2m
de bermitiandir.
zeb olarak: 1.

Dalga fonksiyonlar n n zaman bag ml l ,birinci basamaktan olan

iri a (x ' t) =
?t

"l? (x,t)

para! diferansiyel denklemi ile verilir; burada 11,p 2/2m

+V(x)

i lemcisidir.

2.

Dalga fonksiyonlar ,karesi tmlenebilen fonksiyonlar olarak ala rlanm -

3.

Parac g n x noktas nda bulunmas n n olas l k yo unlu u

t r.

P(x,t)

= I Kx,t)1 2

dir.

4.
-t/(x,t)=

fdp -0?(p,t)

4/2

2 nt\
ile tan mlanan 0(p,t) fonksiyonu nu mentum uzay ndaki dalga fonksiyonudur,ve para la] p monentumunda Indutmas n n okas llk yo unlu u
5.

1,1,(( p,t)1 2 "!dir.

's ra deistirme zelikleri bu-

It momcntumu vm x konumu

lunmad igin,say lar(b n ayr lan niceliklerdir.x-uzay nda,monentum i lemcisi

p
X

5 Art k p(;ideki

op indisini b rak yoruz.Onu yaln zca,p harfi ile betimlenen

bir say ile kar t rma tehlikesi oldu u zaman kullanaca z.

b4

'-.uanium

biimini al r;ve p uzay nda,x lemeisi

x
.ap
al r; kis de,x ve p aras ndaki
.

[r x3 =

temel de i me liag nt si ile tutarl d r.

imdi art k kuantum mekani inin nicel bi tart mas iin bu , r z.Dalga
pul . etinin bir parac g gosterimlemesi kavram ndan da yaz egiik.Bu kavram
Schrdinger denkleminin akla yatk n olmas n :sa lamak iin yararl yd ;fakat kimdi,parae "dalgalardan yap lm " gibi d iinmeden,bize parac n nerede oldu unn syleyen, y(x,t) ve onun olas l kla ilgili yornmudur.
Problemler

I. Denk.(3-2) ve (3-4)' kullanarak zgr parac k Schrdinger denkleminin

j(dx'K(x,x ; t) f(x . ,0)

y(x, t)

biiminde yaz n z.l (x,x';t) iin,bir thmlev biiminde bir gsterim elde ediniz, e
tmlevi de erlendiriniz.
li(x,x' ;O) =

(x-x'

oldu unu gsterinin.

2. Bir V(x) potansiyeli. l nlunan,(3-14) Schrdinger denklemini d nnz.
gerel. olmas ko uluyla, y(x,t) bu denklemin bir zm ise,(3-11) korunum yasas n n gene geerli oldu unu gsteriniz.
3. V(x)'in karmel oldu unu varsay n z.??,(x,t)/ .2>t ve d/dt j(dxD(x, t)
iin birer ifade elde ediniz.So urma durumunda sonuncusu 'negatif olmalid r.au,

Y(x) iin ne syler?

4.
x,t)

e2

y( x, )

? t2

(14")

Klein-Gordan denklemini gz nne alin z.

y* 2'Y

(x,t)'llin biimi,

olarak verildi ine gre,(3-11) biiminde bir korunma yasas bulundu una

Schrdinger Dalga Denklemi 55

15(x,t)'ain biimi nedir? Klein-Gordon denklemin n,bir tek-parac k denklemi iin
(yani Schrdin;er danklemi iin bir banka seenek) neden iyi bir aday olmadl

m sunda

kn-

bir tart ma verebilir misiniz?

xx

5.
1y(x) =

"

OL

verildiiine gre, unlar hesaplay n z:

(8)

<xn >

a.

(1)) 1i<x 2 >

6. Prob.5'tek.i dalga fonksiyonu ile betimlenen bir sistem iin,momentum

uzay dalga fouksiyonunu besaplay n z,Bunu kullanarak,
(a)<pn
(b) <P
<P>2
yi hesap-lay n z.Du sonucu ve Prob.5(b)'deki sonucu kullanarak,

x Llp

'nin de-

erini bulunuz.
N

\I>(x )
x

+ a

dalga fonksiyonu verildi ine gre,

(a) 1/(x)'i boyland rmak iin gereken N'yi hesaplay n z.
(b) Yukardaki dalga fonksiyonnnu,<x n >'yi hesaplamak iin kullan n z.
n'nin hangi de erleri yak nsak tmIevlere gtiirfir?
(c) <p2 > 'yi do rudan do ruya,ve momentum uzay dalga fonksiyonunu kullanarak hesaplay n z.
(d)

<x2> <x> 2
P ne V <P 2 > <1) > 2

tan mlar n kullamarak,ba problem iin bis

25p

'yi hesaplay n z.

8.
e

i lemci ba ntis n n do rulu una gsteriniz.

A
CA .

i lemcisi,

00

/..> in

olarak tan mlanm t r. [Yol gsterme. f(p),p'nin herhangi bir fonksiyonu olmak
zere e':fcik ge--;- "l f(to)
lan n z.]

9.

<

( d/dp) gsterimini kul-

'yi hesaplay n z,ve

0<; .71. aral na s n rlanm olan

a sal de i keninin,1,(8)

56

Kuantnm

fonksiyonunu gznne al n z.Eer dalga denklemleri y(17)...Alf(--11) ko uluna sa larsa,

d

L
i

.10

islemeisinin hermitien oldu unu gsteriniz.

10. Bir parae n 0(p) momentr uzay dalga fonksiyonunu gz nne al n z.

Eer bu fonksiyon p'nin yaln z pozitif de erleri iin tan mlanm sa,x'in hermitien

bir islamc olmas iin 0(p) hangi ko nllar sa lamal d r?

[(3-3o)'u kullan n z.]

BLM 4
zfnakeiyoular ve dzde erler
Blm 3'de elde edilan zamana ba l Schrdinger denklemini gz nne
alal m:

i /t

-6 V(z,t)

2
lk

at

2m

2
Ir2(x't)
+ v(x)
-.,
dr

lr(r,t)

(4- )

ve bunu,tek de iokenli bir ift adi diferensiyel demkleme imdirgoyerek zmeyi deneyelim. Bunun iin,
r(x,t)

(4-2)

T(t)u(z)

yazel m;bu yezie,

u(x)

dT(t)
2m

dt

d2m(x)
4x 2

V(x)u(x).

T(t)

almas n ierir.Bunu u(x)T(t) ile blerek,

dl(t)/dt

2 2m)(d2u(z)/dx 2 ) 4- Nr(a) a(a)

-(

T(t)

(4- 3)

u(z)

elde ederiz.Bu bm nti,yalniz her iki yemi ayni sabit* eeitle

e lamir.Bu

abit*

E diyelim.

,
ft

dT(t)
ET(t)

(4-4)

dt
deakleminin zm,C bir sabit olmak zere

T(t) = C e

(4- 5)

olur.dbr demklem,
2

2m

2
d- u(x)
2
dx

4- V(x)u(z) = Bu(x)

(4- 6)

dir.Bu deakleme o u kez,zamandan ba l:az-1r Sehrdiager demklewi demir.BunUal Yaln el gerekten (4-1)'inkinden de isiktir.(4-1) deaklemi y(x,t)inin zamane iindeki

57

58 Kuentum Fizi i
geli imini betimler; Denk.(4-6) ise bir zde er denklemidir.Bunun ne denek istedi ini a klamak iin,geen blmde k saca de indi iniz fakat tan mlamoad g m z
iglemci kavram na dnmeliyiz.
En genel olarak,bir /*aksiyon zerine etkiyen bir iglenci,ean ba ka bir
fetakeiyona dngtriir.Birka rnek zerinde d nelin
Of(x) = f(x) + x 2
Of(x) = [f(x)] 2
Of(z) = /(3x 2 + 1)
Of(x) = [olf(x)/dx]

Of(x) s df(x)/dx-2f(x)
Of(x) =

7 f(x)

(4-7)

Bu rneklerin tmnn ortak zeli i udur: Bir f(z) fonksiyonu verildigilde,

Of(x)'i belirleyen bir kural vard r.Bir de,izgisel i lenciler denilen zel bir
iglemeiler s n f bulnaleaktad r(genel 0 i lemeilerinden ay rmak iin bu igleacileri L ile gsterece i ).Bualar,
L [f (x)+1. 2 (x))ooLf (x)+Lf 2 (x)

(4-8)

zeli ini ta rlar ve e iatekael bir karmel say olmak zere,

Lcf(x) = cLf(x)

( 4- 9)

dar .Bylece,listemizdeki yaln z son iki iglemei izgisel iglemcidir.

rnekte oldu u gibi,gizgisal bir i leaci bir fenksiyeau ba ka bir fonksiyon* dn treeektir;

Lf(x) -

df(x)

2f(x)

dx
Fonksiyonlar -boyutlu uzaydaki vektrlere benzer olarak d nmek
Bi! iglemeinin i i bir vektr banka vektre dniigtrmaktir.flin vektrleria birim
uzunlukta *iman zel halinde,bir i lenci birim kr* zerindeki bir nektay bir
begkaa na dngtrecektir.Bu zel (fakat ok uygun) rnekte,bir i lemi bir eksen
evreeinde bir dnme elabilir(gek.4-1).iglemei,x ekseni evresinde rne in 30
lem alt nda e itli vektriere ne olaca n gzmzde likbrdnmeosu.B
canland rmak kolayd r.0zel bir zeli i olan iki !rektr bulunacakt r: Kuzey ve giilttykutuplar gsteren birim vektrler,dame alt nda yine kendilerine dn eceklerdir.Bu,(4-6) gibi bir iglemei denklemine zel bir rnektir;(4-6) denklemi,

fluE (x)= Eu E (x)

(4-10)

Bir de, , karettizgisel iglemeiler vard r; bunlar iin (4-9) denklemi

Lcf(x) = ca Lf(x) biimini al r.

zlonksiyonlar ve zdekerler 59

ek.4-1. Tm vektrleri,birim kre zerinde bulunan vektrler yard m ile,30 dnA'),

dren iglemcinin bir gizimle betimlenmesi: Ekvator stndeki vektrler

bir orta anlam stndekiler iin (B -e, B'),ve birkutuptakibir rektr iin
(C

C'= C)'dir.

olarak yaz labilir.Bu denklem,zel bir fonksiyonlar san f na etkiyen H Bamiltonien

iglemciainin,etkidi i fonksiyonu bir sabitle arp lm g olarak geri verece ini ayler.Bu sabite zde er denir.Denklemin zm E'ye ba l d r,ve bundan dolay zm
bir E ile etiketliyoruz.H iglemciainin E zde erine kar l k gelen uB(x) zmne

ezionksyon denir.zde erlerin srekli veya kesikli olabildiklerini grece iz.

(4-2) zm ilB x)e biimindedir.(4-1) izgisel bir denklem olduundan,Einin izin verilen de erleri iin bu biimdeki zmlerin bir toplam da bir
Oziimdr.Bylece (4-1)'in en genel zm,

(x,t) =-.

(Z

dE) c(E) uE (x)e

(4- 11)

olur.Burada,C(E) zde erlerin isteksel bir fonkaiyonudur ve toplam E'nin kesikli

de erleri zerinden,tmlev ise srekli zfte erleri zerinden al n r.H i lemcisinin

60 Kuantum Fiziki
zde erlerine enerji zde erleri denir;bunu,lignin
2

H.=

(4-12)

V(x)

2m
biiminde olmas da dii iindrr4ok basit fakat retici bir rne i tart madan nce,e er Y potansiyeli a k olarak zamana ba l iae,denklemin ayr lmas n n yap lan yacak n belirtelim.Daha sonra,byle bir durumda enerjinin bir hareket sabiti olmad n grece iz.

A. Bir Kutu Iindeki bir Parac k iin zde er Problemi.

Denk.4-6'y ,
V(z)== O

< ct
ba ka yerde

= 00

(4-13)

potansiyeli iin inceleyelim.Bu,dalga fonksiyonunun 6z!>0L iin s f r olmas gerekti ini syler,hu ise
(4-14)

u(ct)= 11 (- 9 )= O
demektir.Kutunun iinde,

2
d u (x )
2

olur.nce,g

A.

2g

u(z) .1. 0

( 4-15)

0 oldu u zaman (4-15) denkleminin,

2
d u(z)

dz

u(z)

(4 16)

K c
biimini alaca n* dikkat edelim,burada
ve

1(.3.. = 2m IglA 2.. dir.En genel zm

'in izgisel bir birle tirimidir,vebu zmlerin (4-14) s n r ko ulla-

r n sa lamas olanaka zd r.hyleyse enerji zde erleri pozitif olmal d r.

k

2ag
p.--

(4 - 1 7 )

yazd k m zda,(4-15) denklemi

2

d u(x)

dz

2
-F k u(x)

(4-18)

biimini al r,ve bunun zmleri *in kx ve cos kx'tir.0 (-) (x) ile gsterece imiz
sins zm iin,a n r ko ullar
ksx = alt

n = 1,2,3,

(4-19)

 yonlgr v

Oulegerler

61

olaca n syler ve bylece,

,k2

n 2 Tr 2
E,

2m a.

(4-20)

olur.Boyland r lm zmn,
u(-)( x )

sin

'ff c

(4-21)

oldu unu ao#raleaak kolayd r. a ( ! ) (*) lalaaatamoillea

ka. s (n--4-)1;

~ima* a dfla* iin,

n = 1,2,3,.....

olmal d r,bu ise

(4-22)

4\ 2
4 n (1/2) 2 2

(4 23)

E (4.

2mo.2
demektir.Bu yzden boyland r lm s
cos n -(I/2) jyrz
(4-24)

o ( "4") (x)=
Va
biimindedir. ( 1
- ) i aretlerini n,z -*

yanalmaal alt nda ft tek olma zeli i

ile ilgili oldu unu grece iz.

zmler,

ra

diu(+)(x
.(.)(,) = Jr d.u(-)(.)- .(-)(.

dxu( ) (x) *

i(2 -) (x).-- 0

(4-25)

zeli ini ta rlar,yani dikeyboyluluk ko ullar n' sa larlar.zmler gerel oldu undan,karmal e lenik alma asl nda gerekli de ildir,fakat ilerdeki kullan mla tutarl
olmas iin konulmu tur.
En alak enerji durumu'olan taban durumu
enerjisi
E (+) ,.

(+) /kx/ ile gsterimlenir,ve bunun

7 2 h 2

$mc

(4-26)

dir.zmler ger e ldir ve bundan dolay ,

<P>= O

(4-27)

sonucuna var l r.Bu,do rudan hesapla veya bir bak m d ncesiyle - kar labilir:Gerel olan zmlerden herhangi biri iin <p> (41/i) biimindedir.<p>'_
nin gerel olmas gerekti inden,yaln z gerel fonksiyonlar kapsayan bu tmlev s f r
olmal d r; veya e de er olarak tmlev,aralar na d/dz'in konuldu u iki tane ift veya

62 Knantum Fiziki
iki tane tek fonksiyonunun bir arp m n kapsar.Bylece toplam tmlenen,x'ia bir /
tmlendi iade
,tmlevia tekfonaiyudr;vebk
ml bir aral k zerinden
de eri s f r olmal d r.
e itli zmler iin <p 2 > 'yi besaplayabilirizAutunun iinde p 2m 2mE

olduundan,
< P2 > = 2mg!i)

(4-28)

(4-29)

buluruz.Burada,
20.

<p2 > s., 2n 741 ). il

ba nt s n n belirsizlik bak nt s ile tutarl oldu una dikkat ediniz2 .Ayr ca,bir
gzmdeki dn say s ne kadar oksa,enerjiainin de o kadar yksek olaca n be.=
lirtehim(4ek.4-2).Byle oldu u,bir zmn d 2u/dx 2 ile llen e rili i bykse,=
kinetik enerjieinin de byk olaca ndan anla labilir:zel olarak,fonksiyondakii
de i im bykse,
42
2m

dru 'x'

2
d u
2
dx

4,2
2m

ie

du* du
'"x dx dx

4=2
w" 2m

r
J -x

2
du

f dx

nin de eri de byk olur.

R. A rm Postlatlar
=

mr0 s n r ko ullar n sa layan,isteksel bir y(x) fonk-

siyonu bizim zmlerimizden kurulebilir.Bu,tm zmlerin

1) (I ) =

r E+) u (+) (x) + Au(-) u,(,-) (x)]

(4-30 )

2- LA

biiminde bir ststegelmesi olacakt r.A (t) katsay lar n belirlemek iin dikeyboyluluk ba nt lar kullan labilir.rnekin,(4425Pten yararlanarak
dx(a+)* (x)y(x)

A( + )
m

u (+)* (x)u (+) (x)dx+ A (-)fu (+)* (x)u (-) (x) dx]
M

111

= A (+)
oldu unu hesaplayabiliriz;bylece
k)
(.) .1,( x )
A(
xun

(4 31)
-

Daha st zfonksiyonlar iin, Az Ap 'nin zde erle birlikte bymesi .

genel bir zeliktir.

dzfonkaiy- onlar ve dzde erler

63

ek.4-2 Bir kutu iindeki parac n zzmleri..

buluruz.Ozgr dalga paketi tart mam zdaki gibi,bu isteksel ba lang

paketinin zaman geli imini hesaplayabiliriz.0 () ( ) bzmlerinin her biri
WIA
r 'Pr zaman
b ml l n kozand ndan [Bkz. 1(1 4-11)] , genel olarak
(x, t =
r =4

A ( ) u (+)
-4E(+4A
n r"

4-

A (-) u(-) (x) e

0.

"

(4-32)

elde ederiz.A () katsay lar n n fiziksel anlam konusunda bir d

nce kazanmak iin,
enerjinin bir istekeel durumdaki beklenen de erini Imasplayllam.K tm s igiadr
I

/ffia olduhadsm,s, kl ts - d i sdalwAl4bir~Mn

Bu

-4.1~14tindsa vs

(x). 2(*.t)
(;) ( x )
. u,

oldu undan,(4-25) dikeyboyluluk ba nt lar n

kullanarak

(4- 33)

64 Kuantum Fizi i
< H>

= f dx "f,""(z)

.jr dz
x

NIJ (x)
A(4).
u (+) (x si*
11
n

.M

A(-)" u (-)
11

tl

(z)1:F

E (+) A(+) u (+) (x)+E ( -) A (-) u (-) (x)]}

113
M
m
ED
D1
E(''') 1 A( - ) 1 2 )

(E(+)1A( + ) 1 2
131
110

D3

(4-34)

1D

elde ederiz.Tam olarak ayn yoldan,

j" -y*(x) i

(x) =

oldu u da gsterilebilir,ve bu

oo

ti A(+)1
I

2 , IA (-)12) =

( 4- 3 5 )

olmas n ierir.(4-34) denklemi (4-35) boyland rma ko ulu ile birlike, u sonucu d( 4- 1
, isteksel bir durum iin enerji kiliimniin E ' - ' vermesi olas l
ndrdr:
n
olarak yorumlanabilir.Enerjiniu olabilen de erlerinin yaln zca n E (1- de erleri oldu unu belirtelim,bu yzden belli bir lm yaln zca E (t) de erlerinden birini verebilir.

IA() 1 2

n
dlm,hangi paket iin her zaman bir E k() enerjisi
(bir zde er) verecektir?
A kta grld gibi,ancak
A() ; 2 .
I o
I
ise byle olacakt r;bu \p( )

g,k

(4-36)

= 147 ) ( z) olmas demektir;burada 14,4 (x),47 ) zde e-

rine kar l k gelen Szfonksiyondur.Bu,bizi ok nemli bir sonuca gtrr:

y(z) ile betimlenen genel bir paketimiz olsun.Dir enerji lm yap l rsapsonuta
yaln zca H Hamiltonien illemeisinin bir zde eri kabilir;bu zde erin kma olas l

P(ign )=J f dxu: (z) Ny (z )1 2

(4-37)

d r(burada genel olmas iin (t) i aretlerini b rakt k).Ayr ca,En hzde erini veren
;
_i_ismden
sonra sistemin durumu u n (x) zfonkaiyonu ile betimlenir;nk byle olmazsa,lmn yinelenntesinin ayn sonucu vermesi

gerekmeyecektir,oysa

lmn bir anla-

m olmas iin,verilem bir sistemin bir lsnn yeniden elde edilebilir olmas temeldir.Burada shylenenler,bir kutu iindeki parac k problemine zg degi dir.Tekrar
tekrar grlece i gibi,daha genel sig temler [bir V(x) bulunan] iin,ve Hamiltonienler d ndaki ba ka hermitien i lemciler iin de geerlidir; ve bu sylenenler kumatum mekani inin dznde yatar.

bzfonksiyonlar ve zde erlea 65

C.Parite

Bir kutu iindeki parac n zionksiyonlar iki s n fa ayr lm gt sx'a gre

ift olanlar (+) ile LOsterilmi ti,ve x'e gre tek olanlar (-) ile gaterilmi ti.ry(x) dalga paketiyle ba larsak,o zaman (4-50) 1 daki
ne in z'e gre ift olan bir
tm A (-) !lmr s f r olmsl d r.Bylece denklem (4-32),paketi her zaman x'e gre ift
n
kalaca n gsterir.Ayv ey ba lang ta tek olan bir paket iin de gearlidir.Bdy-

ince x = evresinde tak ziall olarak merkezlenmi olan kutumuz igin,"teklik" ve

"iftlik"im zamandan ba ms z oldu unu buluruz.Bizin iin,herhangi bir hareket sabiti ilgin bldu undan,tart may biraz daha geli tirece iz.
Bumin iin P parite i lem:dahisi tan tal m;bu fglenciain

-x yans ma-

suni' yapmakt r.Byiece,herhangi bir '11/(x) paketi iin,

P

sk (x) = NI/ (-x)

( 4-38)

olur.ift bir paket iin,

P g(+) (x)= 1r (+)

00

( 4 -39)

ve tek bir paket iin,

-,,v ( - )( x

)=

-y(")( x )

(4-40)

buluruz.Bu iki denklem ,zde er denklemleridir; ve gsterdi imiz gibi,ift fonksiyoalar P'nin +1 zde erli zfonksiyonlar ,tok fonkaiyonlar ise P'nin -1 zde erli
zionksiyonlar d r.Bir kutu iindeki parac k probleminde,nn( i) (x) fonksiyonlar
yaln zca H'nin zfonksiyenlar de ildir; ayn zamanda P'nin de lizfonksiyonlar d r.
zdo erler yaln zca 1 olabilir:
Pu(x) =

1 u(x)

(4-41)

oldu unu dfi nelim.P'yi yeniden nygular ak,

P2u(x)

c P 91x(x):=:X 2 u(x)

(4 42)
-

buluruz.Fakat P 2u(x)= m(x)idir,nk iki yans ma hi bir eyi de i tirmeyecektir.

Bu yzde' ;k 2 = 1 ,yani \= 1 olur.istekael bir "N4.0 (x) fonksiyonu her zaman,

bir ift vs , bir tok fonksiyonun bir toplam olarak yaz labilir:

(i)

N(x) + N'( -x)]

[Y(x)

(4 43)
-

yleyse,n reki Orne imissde tart lan H'nin zfonksiyonlar n n tam benzeri olarak,
herhangi bir fonksiyom

hu yeni i lemcinin zfoaksiyonlarl trnden de a labilir.Bu

da hermition i lencilern genel bir zeli idir: Herhangi bir liermititn inlentinin
zfonksiyoniar bir tam kme olu tururpve herhangi bir fonksiyon bu zionksiyonlar
trnden a labilir.lierhamgi bir y(x)

durumu iin <P> 'nin gerel oldu unun

gsterilmesini okura birak yoruz;bu zelik,P i lemciainia hormitien olmas n ierir.

66

Kuaatum Fiziki

X -

ek,4-3. Yans malar alt nda bi bir bak m olmayan kutu.

Kutuytt z =Oda merkezledi iniz iin,teklik ve iftlik kea ortaya km aras na koyaayd k r yine bir ey de i neyeeekti; ve bu kez ise
z = oya gre yans malar iin,bak n bulunaeakt .Ancak byle bir bak m ok a k 1
t r.Kutuyu 0 ile 21a

dekildir.Buradan al nacak dera,bir kuantum mekaaiki problemini zerkenpher zaman

Hamiltonieu'daki bak nlara dikkat etmek ve bak mlar ea a k biimde aergileyecek koordinatlar aemektir.Kutu dzgn de ilse ( ek.4-3),koordinatlarl ne kadar deki tirirsek deki tir lim ortaya bir bak m knaz.Bamiltonien i de bak c m
bulunmas nemli bir olgudur 3 .Bir ift fonksiyoleun hangi ko ullar alt nda her za-

man ift kalaca ara tir l rsa,bak n belki deha a kta grlebilir.

y(..0),

.N1) ( + ) (k)

(4-44)

olsun aman iindeki : ge.1 i i=

,1( ( 3t,t)

(4-45)

" -t,
ile

erilir.Bu

denkleme P'yi uygularaak,

P -y(x, )= Pll 1)(z,t)

(4-46)

elde aderiz.Ancak'zel ko ullar alt nda,

PK

y(x,t). HP y(z,t)

(4-47)

3 Kutu problemini Ozerken,duvarlar potanaiyelin,dolay s yla Hamiltoniea'in

bir paras olarak d nrz.Bamiltonien yerine s n r ko ullar ndan sz etmenizin
nedeni budur.

zfonksiyonlar ve bzdegerler
olabilir;bu ba nt ,x

67

--x iin H ift ise sa lan r,bu da V(x)'in ift bir fonk-

siyon olmas demektir(nk d 2/dx 2 ifttir).Bhylece

[P .f l ,t)]
-

II ri>

ex,t)j

(4--48)

yazabiliriz.Bu nedenle,
y (+) (x,t)= +(I + P) r(x,t)

(4-49)

ve

2-(1

e)J (-) z,t)

(

P)-,}, (31t)

(4-50)

fonkaiyonlar .ayr ayr Schrdinger denklemini sa larlar,ve ba lang durumunun ift

(veya tek) olmas na ba l olarak birbirlerine kar mazlar.Pariten n zamandan ba ms z
olmas ko ulu yanl zca,olabilen tm durumlar iin
(4-51)

(P11 11P)14/(x,t) = 0
ise sa lan r.Bu P ve H i lemeilerinin s ra de i tirmesi demektir:

[P,n] o

(4-52)

Bu nemli ko ulun olduka genel oldu u grlecektir: Zamana a ka ba l olmayan ve

Hamiltonien'i ile s ra de i tiren herhangi bir i lemei bir hareket sabitidir.zel
olarak,e er potansiyel zamanla de i iyorea,yani V(x,t) ise,klasik mekanikte oldu u
gibi,enerjinin kendisi de bir hareket sabiti de ildir: V,t'ye ba l yaa,denklemi bir
zaman bailml l denklemine ve bir enerji zde er denklemine ay rman n olanaks z
oldu unu dsnnz.
D. Momentum hzfonksiyonu ve zgr Parac k
Parite konusundaki tart malar,zfonksiyonlar ve zde erleri bulunan i lemcinin yaln zca H enerji i lemcisi olmad n gstermi ti. imdi momentum
iin,zde er denklemini gzelim:
( 4 -53)

(x) = Pu (x)
PoP u P
P
pop = (4i/i)(d/dx) oldu undan,bix denk'
du (x)
P

4a

dx

( z )

(4-54)

verir.Bu deaklemin zm,

rx
u (x) = Ce
P

( 4- 55)

dir.Burada C boyland rmayla belirlenecek bir sabit'tfr;ve p zde eri gereldir,bbylece

zionksiyon 4- 00 'da veya -po 'da patlamaz. Bu,p zerindeki tek ba kosuludurspopinin

68 Kuantum Fiziki
srekli bir spektrumu vard r deriz.(4-25)'e benzer olerak,zfonkStyonlar n dikeyboyluluk konollar na uymas n bekleyebiliriz.

f ax

u; (x) u p (x) = IC12

= 271

r dz e

Ltr_r")..h

IC1 2.k

(4-56)

(p-p')

oldu unu gz nne alal m.

1
u P (I)

x ^

(4-57)

f2-r4

seimiyle,(4-56) denklemi
on

r dx u

, (x) u (x) = d (P P')

P

(4-58)

'verir.Bu denklemin (4-25)'ten tek de i ikli i,kesikli indisler iin uygun olan
Kroenecker deltas yerine,srekli indisler iin

S mn

(p-p') Dirac delta fonksiyo-

nunun gelmesidir.
Herhangi bir

-y(x) dalga paketinin,zfonksiyonlar n bir tam kmesi trnden

a labilmesi burada da geerlidir.Burada (4-30) denkleminin benzeri,srekli bir p

indisi zerinden toplam yapt m z yans tmal d r,bylece
Ifx/IN
(x) =

dP (P)

yazar z.(4-57).deki kapal yoruma gre

(4-59)

6-1;W

10(p)1 2 ,isteksel bir y(x) paketi iin

bir ~atom lmnn p zde erini vermesi olas ll d r,burada

l"

(p)

dx (

\'*

/4

(4-60)

(z)

)
dir.Bylece,Blm 3'de

4,6(p) iin yap lan vareay m do rulam oluruz(Bkz.Denk.

3-30).
imdi zgr parac k Bamiltonien'ine dnelim.V(x) her yerde a f r'olunca,enerji zde er deklemi
2
d u(x)

2
-I- k u(x) = 0

dx
verir,burada k 2=2mE/AN 2 dir.zmler

(4-61)
-.ika

2kx

ve e

, veya bunlar n izgisel

birle tirimidir,rne in cos kx ve sin kx biimindmair.Bu zmlerin tmnn glika

;kx
udur: Bunlar n kareleri tmlenemez;nk jr dx A e
+B e
, A ve

B'nia tm de erleri iin raksar.

zfonksiyonlar ve Ozdegerler

69

Bu glkten kurtulman n yolu vard r.

(e) (4-61) ile tan mlanan problemi,bir kutu iindeki parac g n s n r durumu
olarak dii iinebiliriz;bu s n r durumda kutunun duvarlar sonauza''gider,yani c -e 0>
olur.Bu s n rda, 'nin ok byk olmamas ve bylece,

, ( 4- .6 2)

=k
nin eonlu 4olmas ko ulnyla,(4-21) ve (4-24) zmleri 1/V7

z.boyandirma'arpan1
)'deki

lar n n d nda tam olarak bellidir.0 zaman (4-24) ift zmlerinde(n-2

atebiliriz,ve
sin kx

cos kx

(4-63)

Y0.

Ya

zmlerini elde ederiz.1/(c , arpanlar n koruyabiliriz: Sistem iinsorabilece imiz

herhangi bir fitiksel sorunun yan t nda,bu arpanlar d ecektir 5 .Buhlar kormmak bazen yararl d r; nk onlar n sonuta bulunmalar ,bir yanl l k yapild g n gsterir.
(b) Dalga Paketleri ile de al abilii-iz.

'Ax
)11 (x) = CJ

(4-64)

biimindeki bir gziim,(4-59)'un zel bir du '-umndur;bu zel durum iin

4> (p) =

2iiK' S (p

(4-65)

k)

d r.Bu,tepesi sonsuz(yksek) olan bir momentum-uzay da l m demektir.Bu s n rlay c

gp) yerine,ok keskin bir tepesi olan
;s z dnelim.0 zaman

e
11+:00

:(274, g(p Sk)

fonkaiyonunu ald --

yerine,

f
= e

dp
kx

et

g(p 4 k)

qx-PF,

dq e '

g(q)

gelir;bu,x'in ok geni bir fonksiyonu ile arPlix olan

(4-66)

dzlem dalgasi-

d r.Bu fonksiyonu,fiziksel bak mdan ilgin olan blge boyunca hemen hemen sabit olacak kadar geni yapabiliriz. imdi momentum6ki belirsizlik .h/(x-paketinin boyu)
byklk basamag nda olecakt r,ve payda.makroskobik buyiiklkteyse bu belirsizlik
nemsiz say labilir.Bylece,fizigi hi deg14tirmeden matematikael gerekleri sa lar z Gerekten dalga paketi betimlemesi,asl nda fiziksel olarak neler oldu una
en yak n bir betimlemedir.nk ba lang durumunu haz rlaman n herhangi bir yo4

rei de sonlu tutuyoruz,ve cl'n n sonlu bir kesri olan x'in de erleri ile

zel olarak ilgilenmiyoruz.

5 Duvarlar n varl gina -ba l olan bir soru fiziksel olarak anlams zd r.Ornegin,
"Bir dalga paketinin duvarlara gitmesi ve x O'a dnmesi ne kadar srer?" sorusu,fiziksel bak mdan ilgisiz diye s n fland rd g m z bir sorudur.

70 Kuantum Fizi i

la,rmstim bir alsktram taham ma ma atl iammost,kii bir saman mysmiamada tam bir
momamtam.idaturnme yaratamas.

(c) e

zka

gibi bir dalga fonksiyonu iin,paraelk uzay n herhangi bir bl-

gesine kapat lmam t r,bu yzden parac herhangi bir yerde bulma olas l a f rd r; glk bu olgudan gelir.Parac uzay n herhangi bir nin blgesinde bulma olas l n kapsayan sorular sormazsak,ortaya hi bir sorun akmaa.Boyland rma
gl nden kaanman n bir yolu,olaw l k ak m ya da ak ile al makt r; Blm
3'n ba nda tart lma olan ak ,

j ( x)

dir.0

e ce '

d y-

d 1/ izi

[)

2im

U f(x) ]

(4-67)

dx

dx

biimindeki bir dalga fonksiyonu iin ak

1C1 2

p/m ; C

biimindeki dalga fonksiyonu iin ise ak --tC1 2 p/m'dir,Bir-boyutlu bir problem

iin v p/m h z ile giden parac klar n,1 paraclk/em jo unlu undaki *kasan n
tam olarak v olduunu belirtelim-bu bir x = xo noktas ndan saniye ba na geen
parac k aayis d r-; bylece

IC1 2 'nin,em

ba na d en parac k yo unlu unu gste-

rimledi ini anlaraz.byleyse (4-57),em ba na 1/2114

yo nalu undaki parac klar

gsterimler.
U boyutta,
(4-68)

C e

olacakt r ve bu,pareelklaran -714r = 1-1.7m h z yla giderken,

olmak zere aklICl 2

P'ye dik bir birim yzeyden cm 3 ba na' ACl 2 yo unlu uyla geen parac klaran bir
ak na kar l k gelir( ek.4-4).

(4-61) enerji zde er denkleminin 2

ve

biiminde iki ba m-

siz zm vard r; e de er olarak,coa kx ve Bin kx gerek zmleri ifti de be msazd r.11angi ifti seersek aeelim,bir kutu iindeki bir parac k probleminin
tersine,enerjileri ayn olan iki zm bulundu unu belirtelim.Bn,alk s k ortaya
kan bir duruma rnektir: Hermitien bir i lomeinin ayn zde erine kar l k gelen

birden fazla ba ms z zfonksiyon bulunabilir.Byle oldn unda,bir katmerlilik

r.

vard
Yukardaki iki halde,iki zm diktir: k
jr dx(e

0 iin,
mo

dB

-14x

jcx

= J

2/1.tx
dx

=o

dx sit% kx cos kx = O

(4-69)

dir.Her zaman,buradaki gibi,do ru olan izgiael birle tirimler yapma olana vard r.
Ku kusuz,byle izgiael birle tirimler,zde erin(rne in enerji) farkl de erlerine
6
kar l k gelen zfonksiyonlara diktir
.

Katmerli iki zfonkaiyonu ay rt eden nedir? (

6

Bak. Ek B.

kmesi iin

hzfoaksiyonlar ve zde erler 71

0.W

zneale
temeen
14zr4axIkkar

Taci

nd sanede
?Esen perae k ar
)

ekil 4-4. Parac klar n h z ve ak aras ndaki be nt ;ak ,h za dik bir birim
yzeydez birim zamanda geen parac k say s d r.

ayr m hyledir: Bunlar momentum i lemeisinin zfonkaiyonlar d r,ve

p.
op

d j'/"'
i

+4ke

dx

N 247o)

oldu undan farkl momentua zde erlerine kar l k gelirler.Benzer olarak,(coe kz,

sin kz) ifti ise,perite i lemcisinin farkl zde erlerine kar l k gelen zionksiyonlar d r:
P cos kz = cos kx
P sin kx = - cin kx

(4-71)

Her iki halteddel,katmerli zfonkeiyonlar eylran,onlar n ayn zamanda ba ka bir her-

mitien i leacinin de defonksiyonlari olmalar d r.

> op ve P i lemcilerinin ikisinin

de,bu problemdeki
f, /2m Hamiltonien'i ile de i ae zeli i vard r.ilerde bunun,
ortakAZtonksiyonlar n varl iin gerekli bir ko ul oldu unu grece iz.5rne in,far
i me zeli i yoktur nk (4i/i)(d/dx),z

x alt nda i aret de i tirirveP'nid

ve bu yzden bh'i lemcilerden birinin zfonksiyonlar hi bir zamen,brnn

z-

fonksiyonlar olamaz.
nceledi imiz bu iki basit problemden knantua aekani i konusunda pek ok ey
renmi olduk.Bu konulara ilerdeki blmlerde .dnehe li ve bunlar genelle tirece iz.Blm 5'te gene baz ok basit problemleri gz nne alaca z,faket bu kez matematikeel zeliklerden ok fiziksel sistemler zerinde durace z;yle ki,bu problemleri bu fiziksel sistemlerin basit modelleri olarak imeeleyace iz.

72 Kuantum Fiziki
Problemler
1. A a daki i lemciler veriliyor:
(b) 8 2 -1/(x) - x

(a) O y(x) = x 3 "y(x)

(e) 0 3 y(x) =
(e) 0 .y(x)
5

17(x)

d x y(x)

(d) 0 4 1) (x)

d-4/(x) 4- a

dx

6 -\/(x).

Bunlardan hangileri izgisel i lemcidir?

2.
0 6 f(x) =
zde er problemini

>k 1p(x)

znz. ilzde erinin hangi de erleri i karesi tmlenebilen z-

fonksiyonlara gtrur?( pueu: Denklemin iki yan n n x'e gre threvini alln z)
3. A a daki de i me ba nt lar n hesaplay n z:
(a)

(b)
[A,Bleyi hasaplaman n yolu,A(B'y )-B(ANy ) . yi Cf bi iminde yazmakt r.
4. (4-21J ve (4-24) danklemleriyle verilen u (i)'(x)- iin,

r< x 2

yi besaplaylniz.(4-28)'de verilen <p 2 Yyi kullanarak,

Ap Ax
i hesaplay n z.Bu,daha st durumlar iin belirsizli in n ile artt n belirten ze-

liktir.
5. Kenarlar x = 0 ve r = L'de olan bir kntudaki bir ,parac k iin Schrdin-_
ger denklemini
N (o)

(L)

s n r ko ulu ile znhz.zde erler ve boylandir lm zfonksiyonlar nelerdir?

b. Bir parac k,kenarlar x = o.

'da ola* bir kutuda taban durumunda bulu-

nuyor.Kutunun kenarlar birden bire z = b 'ye (b a ) gidiyor.Yeni potansiyel

iin,parac staban durumunda bulma olas l nedir? lk uyar lm durumda bulma
olas l nedir? Ikinci durumdaki basit yan t n basit bir a klamas vard r.Bu nedir?._
.A ,

7. Bir narac n,kenarlar z = ci 'da olan kltunun sol yar s nda yerelle -

mis oldu u biliniyor.E er sol yar daki tm x de erleri e it olas llkilysa,

dzfonksiyonlar ve zde erler

73

parac k"' t=0'da betimleyen dalga fonksiyonu nedir? Deha sonraki anlardaapara-

eak

olarak kalacak m d r?
Bir enerji lmiinn,taban durumu enerjisini ve ilk uyar lm durumun enerji-

sini vermesi olas l ni hesaplayinlz.

8. Bir parac k kenarlar x = 0 ve x = L'de olan bir kutunun taban durumundad r.Kutunun duvarlar birdenbire t 0 'a gidiyor bylece parac k zgr oluyor.Paraalk n momentumunun (p,p+dp) aral nda olmas olas l nedir? Duvarlar n kald r lmas ndan sonra parac n enerjisi p2/2m dir,va bunun taban durumu enerjisine e it olmas gerekmez.Enerji korunumunun bu grnr eksikli i iin bir a klama verebilir misiniz?
9. Yukardaki hesaplamalar ,ba lang ta

zdurumda bulunan parac k iin

yineleyiniz.Kar lak gelen olas l n,

2n 2 1x

1--(-1) n cos pLit

fi L 3

r(pA) 2(n T(/L) 2 ] 2

olarak verildi ini ggteriniz.Da l m iziniz.Da l m n belirsizlik ba lat aine uydu unu,ve n byk oldu u zaman,sonucun kar l bulunma ilkeaiyle upu tu unu gsteriniz.
10. zgr uzaydaki bir parac k ba lang ta,
c( \ 1/4
dalga paketi ile betimleniyor.
(a) Momentumunun (p,p+dp) aral nda olmas olas l nedir?
(b) Enerjinin beklenen de eri nedir? Yan t neden olduka kabacad r; dalga
fonksiyonunun "boyutlar na" ve belirsizlik ilkesine dayal kaba bir uslamlama verebilir misiniz?
11. Bir parac g n dalga fonksiyonu
- icx
zkit
= A e
4- B e
ile veriliyor.Bunun gsterimledi i ak nedir?
12.
y(x) = u(x)e
dalga fonksiyonu ile betimlenen bir parac n ak s nedir? Burada u(x) gerel bir
fo ksiyondur.
13. Kenarlar x = t a 'da olan bir kutu iin zfonksiyonlar gz nne alal m.
Tmlev i lemi yapmadan,
x 2 p3 + 3xp 3x + p 3x 2
niceli inin beklenen de erinin,tm zfonksiyonlar iin s f r oldu unu kan tlay n z.

74

Kuantum Fizi i

14.

P l' (x) = )P (-x)

ile tan mlanan parite i lemeisinin hermitien bir glemei oldu unu 'bn tlay n z.Ayr ea P'nin +1 ve -1 hzde erlerine kar l k gelen dzfonksiyonlar n n dik oldu unu da
itan tlay n z.

Kaynaklar

kinci basamaktan diferansiyel denklemlerin hzeliklarinin kuantuM mekan ine ba l

olarak ayr nt l bir tart gmas ,J.L.Powell ve B.Crasemaon,Quantum Meehan es,AddisonWesley,Ine.,Reading Mass.,1961,ve D.S. Saxon,Elementary Quantnm Meehanies,Holden-Day,
San Franeiseo (1968)'de bulunabilir.
Ayr ca,kitab n arkas nda listelenmi olan daha ileri ders kitaplar ndan herhangi birine bak n z.

BbLitid.

BR-BOYUTLU POTANS YELLER

Burada tek boyutlu hareketin baz basit problemlerini Ozece iz.Bunlar,baz

klasik olmayan etkileri a klad ndan ilgintir; ayr ca da,biz -boyutlu bir dnyada ya yorsak bile birok fiziksel durum etkin olarak bir-boyutludur.
A. Potansiyel Basama
Bu problem iin V(x)'in biimini,

z .<

V(X)=--. O
Y

O
O

( 5-

olarak allyoruz( ek.5-1).

4; 2

d2u(x)

2m

V(x) n(z)= Eu(.)

(5-W

dz2

Schrdinger denkieikinis

V (z )

Ve
X.=0

ekil 5 1. T.otansiyel basama .

-

75

76 Kuantu Fiziki
2
d u(x)

2m

da -

L E - V(x)

(5-3)

u(x) = 0

k'2

olarak yazal n.All ld gibi,

2mE

- k

(5- 4)

"k2
dlyel m,ve
2ra(E - Vo )

(5-5)

niceli ini de tan mlayal m.V(x)= 0 olchalt .X.(0 iin,(5I-3)'n en genel zm

u(x)

ikx

+R e

(5-6)

biimindedir.Bu,art x do rultusunda giden bir ak ya kar l k gelir,ve bu ak nn

bykl

r,
C( e

Y, k
dir.

j.k x

kx.

)(ik e

-ikR -Litz
e) - karmel eglenigij

R 12 )

ti,k s

yel olmasayd ,

+R

l km

(5-7)

kNIr/M olan bir gelen dalga olarak grebiliriz.Ribir po ansi'i btn x'ler iin zm olarak seebilirdik,bu yzden R'yi

e-1.1"'

potansiyelin varl na ba lar z.Bu potansiyel,R

na neden olur; yans yan ak ise

yans yan dalgas n a do mas -

4 kIR1 2/m'dir.

x >O iin,zm
u(x) = T e.41>4

(5-8)
Ll c.

olarak yazal m.* >0 iin ea genel zm, e,

ve

'in bir izgisel birle -

tirimidir;fakat .. 11'<" 'in bulundu u bir terim i+ 00 'dan eksi ynde gelen bir dalgay betimleyeeektir.Oysa,kurdugumuz"deney"de,sag yandaki dalga yaln zca geen dalga olabilir.(5-8)'e kar l k olan ak ,

J-

+IQ

(5-9)

12

dir.Problemde zamana ba l l k olmad ndan,(3-11) korunur yasas j(X)'in x'den ba ms z olmas n ierir.Du yzden soldaki ak sakdaki ak ya e it olmal d r,bylece
4Sk

elmas al bekleriz.

(1-

IR1 2 )=

IT12

(5-10)

Bir-Boyutlu Potansiyeller

77

Dalga fonksiyonunun sreklili i,

1 +R= T

(5-11)

olmas n ierir;bu beint z = O'da iki zmn egitlenmesiyle elde edilir.Potansiyelin ereksiz olmas na karg n,dalga fonksiyonunun e imi de sreklidir; byle olduu,(5_3).a,.... 'dan LE 'a kadar ( E istendi i kadar kk ve pozitif) tmleyerek
ve dalga fonksiyonunun sreklili ini kullanarak grlebilir:
E

--e

du

dxd

dx

ad: )

dz

dx

h2

e.

[.

V(z) E] u(x) = 0

(5-12)

ilerde dnece imiz bir durumu da belirtelim: E er potansiyelde Vo S(x-4) gibi bir
terim bulunursa,o zaman denklemin ct-- E. 'dan Q + E. 'a kadar

/ du

dx

) .._ ( ddu )
x

c.-1, e

2m
4:, 2

A-- E

"

tmlenmesi

a.+E.
f
dx V cS(x --ek) u(x)
o
a E'

2nt
= V u(Ct)
o
2

5-13)

verir.
Bizim potansiyelimiz i n treyin sreklili i,

(5-1 4)

ik.(1 R) = iqT
olmas n ierir.Bylece R ve T'yi zebiliriz ve
R=

k- q

2k

k + q

T =k + q

5-15)

elde edebiliriz.Buradan da yans yan ve geen ak lar hesaplanabilir:

2
4k
41k
n
ili

ni

IT,

4Nk
la

4k4

(5-16)

(k + q) 2

Bir de,gunlar belirtelim :

1. Klasik mekani e gre,bir potansiyelbasamag na gelen bir parac k yava lar(enerjiyi korumak igin),fakat hibir zaman yans maz.Burada ise,bu durumun tersine, gelen parac klar n belli bir kesri yans r.Kuskusuz bu,parac klar n dalga

78 Kuantom Fiziki
zeliklerinin bir sonucudur; n iki ortam n arayzeyinden paral yans mas bilinen bir olayd r.
2. (5-16) yard m yla,(5-10) korunum yasas n n gerekten sa land n kolayca
dogrulay-abiliriz.
3. E >> V o iin,q -* k'd r ve yans yan ak n n gelen ak ya oran olan 1111 2
f ra yakla r.Bu durum, u sezgi ile uya ur: ok yksek enerjilerde,basamag vars
l dalgan n yayilmas nda kk bir tedirgeme olu turur.
4. E enerjisi V 'dan kkse,o zaman q sanal olur. imdi,x > 0 iin zmn,
o
mo 'da patlamas n diye,
-1</lx

u(x) = T

( 5- 17 )

biiminde olmas gerekti ine bakarsak,

k i ql

k +ilgi

k+i

(5-18 )

oldu unu grrz.Bylece klasik mekanikteki gibi,ba durum igia'taa yanl z vard r.

Alacak
T

w k +2ki

(5-19 )

(q

man s f r olmad g n ,ve dalgan n bir paras n n yasak blgeye s zd n belirtelim.

Bu s zma olay ,yine dalgalar n belirtgenidir;ve biraz ilerde grece imiz gibi bu
olay,klasik bir betimlemede parac klar tam olarak durduran engellerin,bir
yolu ile geilmesine" izin verir.nndeki katsay karmal al nsa bile,gergel bir zm iin j(z) s f r oldugundan,sag yanda hibir ak bulunmaz.

B. Potansiyel Kuyusa
imdi de,

V(x)= 0
= -V

.(

- o < x < o..

s 0

Cl

<x

(5 - 2 0

potansiyelini gznne alal m( ek.5-2).Yine,

k2

2mE

(5 - 2 0 5

si 2

ve

q2 =

2m(E + V n )

41 2

(5-22)

Bir-Boyutlu Potansiyeller

79

t
Va

ek.5-2. Potansiyel kuyusu.

yazal m. u zmleri hemen yazabiliriz:

-e. 9-14 -k-

u(x)= A
u(x) = T

x =

x
'

< <. a.

k x_

e.

a<x

(5-23)

Bunlar,soldan gelen bir "k k/m ak s na,yans yan bir 4:c D11 2/m ak s na ve sa a geen bir i k IT1 2 lm ak s na kars l k gelirler. 1" CL

'claki her iki siireksizlikte o-

lusan yans malar nedeniyle,kuyu iinde her iki ynde giden dalgalar bulunur.Ak korunumuna gre,
+ k

41

(1 --IR(2)=

2 -IB

ilk

T1

(5-24)

elde etmemiz gerekir.Dalga fonksiyonlar ve tiirevlerinin birbirine uydurulmas su

drt denklemi ve +ir

zka.

eLkck.

-.ika

^qa

+Be

Lica,

ik(e -Be ) = ig(Ae '

Le:,
Ae +Be
, ya
ig(A e
B e-11(4)

iki' e

-Bee i c(
-B

o.

=Te
=

icra

;_ km.
(5-25)

Biraz da cebir,
( q 2 ....k 2) oin 2,10.

2.zice

i e.

2 2
2kq cos 2qa- (q +k )sin 2qa.
T=

2kq

e
2kq cos 2q5:

(5-26)

i (q 2+ k 2 )sin 2qa.

sonnlar n verir.Yine,E V o ise, q 2-k 2 <,< 2kq oldu undan hemeh hemen hibir yans ma yoktur;ve E

0 iken geirim s f ra gider.hzel ilgi' eken bir durum vard r:

siz 2qa. = O oldu u zel duramda,yani

n 2 T2 t. 2
E = V +

8m a.2

n = 1,2,3, ...

(5-27)

80 Kuantum Fizi i

enerjileri iin,bibir yans ma yoktur.Bu asl nda,alak enerjili elektronlar n

(0,1 eV) soy gaz atomlar ndan sa lmas nda neler oldu unu a klayan bir modeldir;
rne in,ola and byk geirim veren neon ve argon. lk olarak Ramsauer ve
Townsend'in gzledi i bu olay bir geirim rezonans olarak betimlenir.Daha tam bir
tart ma,ku kusuz -boyutlu d nceleri kapeamalid r Dalga dilinde bu olay,x=fi'dan
kez yans yan dalgalar aras n-

yans yan dalga ile x = 0, k y s ndan bir,iki,,

daki y k c giri ime ba lan r.2q q ms nlT

rezonans ko ulu,

ila
n

_ 2 7T
q

(5-28)

biiminde yaz labilir;ve bu,Fabry-Perot giri imlerini betimleyen ko uldur.

E > 0 iin yukar da verilen zmlere ek olarak,E C. 0 iin de potansiyelin
> 0 demektir] gze arpan zmler vard r.

eksi olmas ko uluyla Ebu (5-20)'de V o

Bu zmler kesikli olarak ortaya karlar.

2

2mE
4,2

(5-29)

yazol m.Kuyunun d ndaki,sonsuzda s n rlanm olan zmler,

Kx
u(x) = C I L
u(x)=

x <

c2 e

<

( 5-30 )

dir.Gerel fonkaiyonlarla u ra t m zdan,kuyu iindeki zmleri

u(x)= A cos qx 4-B sin qx

- Q < x

< c

(5- 31)

biiminde yazmak daha uygundur.

2m

q2

(V0 -1E1) > 0

olduunu dikkat ediniz. x = q

el e

(5-32)

k y lar nda,zmlerin ve trevlerinin e itlenmesi

)1. a. = A cos qc - B cin go.

-?(c

== q(A ain qco. + B cos go. )

->to

e =

M{. C2 e

A cos qo. + B ein qo.

= -q(A sin go. - B cos qo )

(5-33)

verir.Bunlar,

Kq
=

A sin qo --B cos c ct

A cos qc + B sin qo.
A sin q0.+ B cos go.
(

A cos qo.- B sin qc

5-34)

Bir-Boyutlu Potansiyeller

81

Tek
c6zZrsier

,4
-,z'Orriter

L *
IT

ek.5-3. ekici potansiyel kuyusunda,kesikli spektrum gzmleri.

vermek zere birle tirilebilirler.Bunlar birarada,AB = 0 olmas n ierirler;bu da,

zmlerin x'e gre ya ift (B = 0) ya da tek (A = 0) olmas demektir.Bu,aonsuz kutuda kar la lan bir durumOur.Dalga fonksiyonlar ,kabaca ek.5-3Ide gsterilen bigimdedirdlig dilm bulunmayan taban durumupifttir.Bu basit sistemlerin genel bir
zeli idir.Bnerjiyi belirleyen ko ullar,(5-34)'den
= q tan qa.
q cot qa.

ift zmler
tek zmler

(5-35)

olarak bulunur.Bunlar ayr ayr inceleyelim.

(a) ift zmler :
2ndr o cL2

y = cia

(5-36)

yaz m ile,(5-35)deki ilk ba nt ,

tan y

(5-37)

Y
verir.tan y ve \,12 y2/y 'yi,y'nin fonksiyonu olarak izersek( ek.5-4),kesi ne noktalar zde erleri belirler.Banlar kesikli bir kme olu turur. ;k bydkge,.0 y 2ly
e rileri daha teye gider; demek ki y.potanaiyel daha derin ve/veya daha gui oldu u
zaman Llk
Ualuu l durum bulunur. ekil ayr ca, 2\ ne kadar kk olursa olsun,her
zaman en az bir ba l durum bulunaca n da gsterir.Bu,bir-boyutlu ekici potansiyellerin belirtgenidir ve -boyutlu potansiyeller iin do ru de ikdirjig-boyutlu
potansiyeller daha ok,a a da tart aca m z kek-zm problemi gibi davran rlar.

82

Knantum Fiziki

w/2

31/2

21T

STi2_

3.1c

71c/2

ek.5-4. Kare kuyuda ift zmler iin,kesikli zde erlerin yerle i a.Artan
e riler ten y'yi,azalan e riler ik'n n farkl de erleri iin

2, y2 /y

egrilerini gsterirler.

bydke,hzdegerler y'ye gre e it aral kl olmaya ba larlar,ve kesi Me noktalar

yakla k olarak,

Y L'j' (n

n = 0,1,2,...

(5-38)

ile verilir.Bu tam olarak,eonsuz kutudaki ift zmler iin zde er ko uludurpre
ngrlebildigi gibi bu,potansiyelin dibinde-uzanan durumlar iin,kuyunun gerekten sonsuz derin olmas n n ok nemli olmad n gsterir.
(b) Tek zmler:
Burada zde er ko ulu,,

eot y

(5-39)

verir.--eot y = tau( /1/24. y) oldu undan ek.5-5'deki izim,tanjaat egrilerinin

1/2

kadar kaymas d nda ek.5-4'dekinin ynis d r.Buyk ik'lardaki davran

hemen hemen ayn d r,yeln z (5-30) yerine

n'ff

= 1,2,3,...

(5-4 o)

Bir-Boyutlu Potansiyeller

31,/2 2i

nlz

83

5114 3t 7111.2

ek.5-5. Kare kuyuda tek zmlerin kesikli zde erlerinin yerle imi.Artan e riler -cot y'yi; azalan e riler,
gsterirler.

21'n n

farkl de erleri iin 151:7/y 'yi

( T1/2) 2 iin hibir zde er bulunmad na dikkat ediniz.

gelir.ift zmlerin tersine,burada ancak Nh 11 214 > 0 iee,yani

2tlr

2
0,
o
.#.% 2

>

(5-4 1 )

ise,bir kesi im vard r.

Btn tek zmler x = O'da,a f r olur; ve bu yzden tek zmler iin ba l durum problemi, ek.5-6'da gsterilen potansiyel kuyusundaki ile ayn olacakt r,
nk ek.5-6'daki potansiyel kuyusu iin de,u(0) = 0 ko ulu konulacakt r.-boyutlu evrendeki dalga fonksiyonlar iin de,byle ko ullar konuldu unu grece iz.
V(%)

ek.5-6. Kare kuyu ba l durum probleminin tek zmleri iin e de er potansiyel.

84 ,Kuantum Fizi i
C. Potansiyel Engeli
imdi,
V(x) = 0
= Vo

(5 -42 )

potansiyelini gznne alall a.Tert smmm z ,E < Vo onerjilerine s n rlayal m klasik

fizikte,bu enerjiler iin engelden hi bir s zma olmaz( ek.5-7).Engelin iinde,
d2u(x )
dx

2
412

Vo )

U(X) A.

deaklemini buluruz,ve bunu

d 2u ( x )

u(x)= O

(5-43)

olarak yazabiliriz.Bu denklemin,

u(x) Ae
genel zm,

t.

Lkx.

x < o.

+Re

u(x) = e

(5 - 4 4 )

x <

;.kx.
= T e

>

(5 -45 )

zmlerine uydurulmal d r.Fakat bizim,bu problemi zme s k nt s na girmemiz gerekmez;nk sonuglar,(5-26)'dan

,Z

(5-46

( 20/ +1 2 )(V,

1t

konularek elde edilebilir.Bylece,rne in

Ta--

-2;.kc

2k 8,

2k!k. cosh 2 (c

(5-47)

sinh 2111a.

V(z)
e

E
-a.

ek.5-7. Potansiyel engeli.Enerji,bir klasik parac n engelden tam olarak yans yaca byklktedir.

Bir-Boyutlu Potansiyeller 85
bulunur,ve bu

(2k

1112=

)2

(5-4 8)

,. )2 sinh2

(k2

(2k1j. ) 2

verir.Enerji,engelin tepesinden a a da bile bulunsa geirim vard r.Bu bir dalga olayad r,ve kuantum mekanignde parac klar da bu olay gsteririer.Bir parac n bir
engeli,tnel olu ile gemesine s k s k rastlan r; bu yzden biz,baz uygulamalar
tart aca z.Ayr ca tta byk iken,geen ak n n gelen ak ya oran n n,

1T1 2

'
( 21 )2 e

_4

(5-49)

k' 4-K oldu unu da belirtelim.

2

rka, [

2m ot

42

1/2

(v o E)

(5-50)

oldu undan 1T1 2 ok duyarl olarak,engelin geni li ine ve engelin geliri enerjisinden
ne kadar byk oldu una ba l bir fonksiyondur.
Genel olarak,fiziksel olaylardaki engeller keresel de ildir; bylece baz uygulamalar tart mak iin,nce biimi dzgn olmayan bir engel iin 111 2 geirim katsay s n n yakla k bir ifadesini elde etmeliyiz.egu potansiyel iin tam zmler ol
am/a na gre,geirim katsay s na hesaplaman n yolu,Wantzel-Kramers-Brillouin(WKB)
yakla m tekni ini kullanmakt r l .Tart mam z ok matematiksel olmayackkt r.
(5-49)'un iki garpandan olu tu unu ve bunlardan ikincisinin ok daha nemli
oldu unu gzliiyoruz.Eer
log111 2

",

2(kC )(Ket)

-2 il, (2 a ) + 2 log

(km.) 2+

(ta,_ ) 2

yazar ak, K. c en n akla yatk n de erleri iin,birok durumda ilk terimi ikinciden
bask n oldu unu gryoruz.Yumu ak bir e ri engeli,kare ,Jaiieli engelleri yanyana
koyarak olu turmay ye liyoruz.

Geirim katwayllat kk oldu u zaman,bun-

lar birbirini' arp m olurlar 2 (gerekten,ak a n o u yans d g ndan,herbir dilimdeki

geirim ba ms z ve olas l ok ok kk bir olayd r)Bylece yakla k olarak,
log 1Ti

2
p r
ars:etler

12
logT rva I
eariter

-2 L li

1
2

=<K>

WKB yakla m iin,bkz. zel Konular kesim

3.

Bu sylenenler,yaln zca en nemli olan stel k s m iin do rudur.Bhyle ol-

dugu,engel geni li i iki kat yap ld nda,1112 geirim katsay s n n karesinin elde
edilmesinden anla labilir.

86 Kuantum Fizi i

e k.5-8. Yumu ak bir engeli yanyana konulmu karevpotanaiyel engellerle olu turma
;yakIn kl t .

-- jr d' \/ ( 210/4i2 )[v(x) E]

engel
yaaabiliriz.Paral eagellerde Z5 x geni lik ve .(P<> bu engeldeki ortalama K,
die.;Sonra,engel geni liginin en dar olakilece i limite geilmi tir M .Bu deyimden,
enerji ile potan iyelin hemen hemen e it oldugu"dnm noktalar " yak n nda,yakla m n ok do ru almad grlebilir; nk burada,(5-49) denklemi (5-48) iin iyi bir
yakla m de ildir.Ayr ca da V(x),x'in yava de i en bir fonksiyonu olmal d r,yokaa
e ri bir engel ancak dar dikdrtge lerin bir y n olarak d iialebilir.Burada yine, 1
(5-49) kt bir yakla md r.WKB yakla m n kullanan zel bir inceleme,dnm noktalar yak n ndaki davran n bir tart mas n da kapsar.o n ama iin,

IT 1 2

2f cl-.V(2- ,

v c.) E .1

(5-52)

yazmak,gene uygun bir yakla md r; burada tmlev,kare kkn gerel oldu u blge zerindendir.
D. Tnel Olay
Atom ve ekirdek fizi inde parac n tnel yolu ile gemesi olay olduka
yayg nd r; ve biz bunu,iki rnek zerinde tart aca z.
(a) Bir metaldeki elektronlar d nfinz.Blm l'deki fotoelektrik olay tart mam zda belirtildi i gibi,elektronlar metal iinde bir potansiyel ile tutulurlar;
bu potansiyel, ek.5-9a'da gsterilen sonlu derinlikte bir kutu ile betimlenebilir.
Gerekte elektronlar,kutunun ok geni olmas yfiznden,ok yo un olan enerji dzeylerinde kmelenmi lerdir.Verilen herhangi bir enerji dzeyinde ikiden fazla elektron
yer alamaz;bu,elektronlar n bir zeli idir 3 .Bylece metalin en kk enerjisi durumu
iin,Fermi enerjisi denilen(bu zgr elektron say s na ba l d r)belli bir enerjiye

3 Elektronlar n bu zeli i Pauli d arlama ilkesi ile betimlenir.Bu ilke Blm 8'de tart lacakt r.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

87

gs

(L)

(a)

ek.5-9. (a) Metuldeki,elektron enerji dzeyleri.E F Fermi enerjisi ve W i fonksiyonmdur.(b) Bir d elektrik alan n n de i tirdi i potansiyel.

kadar olan tm dzeyler dolmu tur.S cakl k 0 K'in zerinde oldu u zaman,birka elektron s sal olarak yksek dzeylere uyer l r,fakat oda s cakl nda bile bu say kilOktr.Fermi enerjisi ile 1<nyunun tepesi aras ndaki fark,elektronu d ar karmak
iin gereken enerjidir;,bu,fotOsIektrik olayla ilgili olarak tart lan i fonksiyonudur.Ya fotonlarla ya da s t karak,enerji aktar lmas yla elektronlar d ar kar labilirler.Ayr ca bir d elektrik alan uygulanmas ile de kar labilirler.Elektron
dzeyler "denizi"nin yznde ise,d alan elektronun grd W potansiyelini (W-e Er)
olarak de i tirdi inden ( ek.5-9),so uk yayma olu ur.Geirim katsay s ,
[ 2, (W_ e E,L )/0"2. ] 4 / 2
-,z_f a
2
'Tl = e
(5-53)
dir.Burada,
(A 4. Bx) 3/2

j*.

Bx) 1/2 =
3B/2

oldu undan,

11. 1 2

(4 V".2--

(W/e

(5-5 4

bulunur.Fowler-Kordheim forml denilen (5-54),yaymay yaln zca nitel olarak betim- - '
ler.Kolayca hesaba kat labilen bir etki,grnt yk nedeniyle elektronun,bir de ek
olarak metal yapra a do rn,geri gekilmesidir.incelenmesior olan br etki,metal
yzeyinde bulunan yzey kusurlar d r.Bunlar,elektrik alan n yerel olarak de i tirirler; ve E s teriminde grnd nden,bu durum byk bir fark do urabilir. yi
bir rastlant olarak,a terimi Fermi denizinin yzndeki engel kal nl trnden
yaz labilir;nkii bu kal nl k,

(5-55)
e
olarak verilir.

88

Kuantum F'zi i

Metal

Tanel ola nin

ola tua
r. e 5ter

14gutenan

serdim

eV

Er

ek.5-10. Bo lukla ayr lm iki metal aras ndaki tnel olay iin enerji diyagram .
Metaller aras tnel olay ,ancak sa yanda bo durumlar varsa olabilir.bbyle bo durumlar,sa yandaki Fermi dzeyini alaltan eV basama nda bir gerilim uyguland zaman yarat l r.

ki metal yaprak birbirine yak n konursa,gene ayn etki ortaya kar. ek.5-10 )da,bir potansiyel fark yokken ve varkenki durumlar gbaterilmi tir.Potanaiyel fark
yoksa tnel olay alnnmaz,,iin14-ongel
iki yan ndaki dzeylor doludur.Zay f bir
elektrik alan n n etkisi bile,engelin biimini biraz de i tirir( ek.5-10).-bu nemsiz
bir etkidir-ve engelin bir yan ndaki Fermi denizini a a indirir.Gerekten bu,engelin bir yan nda,br yandaki dolmu dzeylere kar l k olarak baz bo dzeyler verir; ve bylece e

21(2"Vdi 2 >a.
(5-56)

geirim katsay s ile,tnel olay olu abilir.Bbyle bir arpan,bir diren gibi davran r.Yaz k ki,bu deyim aral k geni li i ct'ya ok duyarl d r,ve i fOnksiyonu birka
elektron volt basama nda oldu undan geni lik birkaangatriimbasama nda olmal d r;
fakat metal yapraklar n yeterince dz ve ko ut yap lmas olanaka zd r.Bu yzden bu
forml,aralar nda bir oksit tabakas bulunan iki yaprak (Ni-NiO-Pb) aras ndaki ak mlarn yorumunda uygulan r;buradaki aral k 50 X kadar kk yap labilir,ve yorum nitel olarak do rudur.
Sa daki metal bir stniletkenlik durumunda ise,ilgin bir olay ortaya kar.
Byle bir durumun bir belirtgeni udur : Fermi dzeyinin zerindeki dzeyler iin,

Bir-Boyutlu Potanaiyeller 89
Tnel
'akm

e-,
eV

2 Li. E ti eri

arabS

ek.5-11. Metal ile iiatniletken aras ndaki tnel olay iin enerji diyagraml.
ek.5-10'da gsterilen metalden metele tnel olay n n tersine,buredaki enerji aralaga iin tnel olay na izin verilmemi tir.Bu durum,ak m-gerilim belirtgenini,gsterildi i biimde de i tirir.

dzey yo unlu unda bir aral k. bulunur:hunui anlaml,EF

aras nda hibir izinli durum olmamas demektkr; burada

6 ve
h,

Ep

enerjileri

10 -3 eV basama anda-

d r ve bu 10 eV basama ndaki BF Fermi enerjisi ile kar ila tar lmal dar.Bu dzeyler ortadan kalkmem lardar,fakat a a ya ve yukar ya alk m lard r:bu yzden,araligin hemen stnde ve alt nda dzey yo unluklar ok bflyiiktr.Elektrik alan . yeterince kkse,yani

<

2k/e ise,elektronlar n gidece i bir yer bulunmad ndan

hibir tnel olay olu maz.Ak m-gerilim ba nt s n n nitel zelikleri ve enerji diyagram ek.5-11'de gsterilmi tir.Bu zelikler deneyle iyi upu ur.
(b) Tnel olay ekirdek fizi inde de nemlidir.ekirdekler ok karma k
nesnelerdir,fakat belirli durumlarda onlar bir potansiyel kuyusunun dzeylerini
dolduran ba ms z paracaklar olarak grmek uygun olur.Bu grnm ak lda tUtularak,bir ekirde in bir ot-parac gx (Z .=2'li bir Helyum ekirde i) ve bir yavru
ekirde e bozunmas yle betimlenebilir: 1-parac l,yavru ekirdek ile ot-par-

ac k' aras ndaki Coulomb potansiyelanden do an engeli,tnel olaya ile geer. otparac bir ba l durumdayma gibi d dnlMez: Byle olsayd ,ekirdek bozunamazd .Daha do rusu ck:parac g pozitif enerjili olarak al nm ve bozunumu yaln zca
engelin varl yla yasaklanm t r 4 .

4Itici bir kuvvetin,iki neanenin ayr lmas na nas l nlendi ini kavramak
g geliyorsa,bu srecin tersi olan ok yakalanmas na d nnz.Engelin, ok-parae n d ar karmaya ynelik oldu u a kt r.

90 Kuantum Fiziki

V (r)

ek.5-12.

ck

bozunuma iin potansiyel engeli.

(5-57)

TI 2 = e -G
yazarsak,o zaman
G = 2

22

) 1/2 r

dr (

)1/2

Z
Z1 2

(5-58)

olur; burada,R ekirde in yar ap 5 ve b dnb noktas d r; binin de exi,tmlenen

s f ra e itlenerek bulanur( ek.5-12).Z 1 yavru ekirde in ve Z2 (burada 2'ye e it)
yay nlanan parac n ykdr.Tmlev,tam olarak bulunabilir:
1/2
1/
1 1
= NT.
jr dr ( --(
2.\11/2
--(
R
]
(5-59)
\b
t i
r
b /
\ b/
R
D k enerjilerde(Coulomb engelinin,r=R'deki yksekli ine ti e )b ) R olur,ve
sonu olarak

/ 2mZ 1 Z 2 e

1/2

[ .172

)1/2 1
(5-60)

5 Gerekten,ekirdek yarlai n n ilk kestirimleri Ok-bozunamtma gre yap lm t r. imdi ise,ekirdek yarlaplar n bulmak iin yk da l m n n bykl
kullan l yor; bu byklk,elektronlar n ekirdeklerden sa lmas ile cillyor.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

91

elde edilir,burada b . Z 1 Z2e 2/E'dir.gr son h z olmak zere, d-parac n n enerjisi iin E = me2/2 yaz l rsa,o zaman

211Z Z
1 2

- 2 ii 0( Z1 22( )-L-

(5-61)

eolur.
Bir d-paraeL n nekirdekten d ar. kmas iin geen zaman yle hesaplanabilir: Bir tek kar la mada engelden geme olas l e -G klir.hyleyse gei

n!

iin gerekli kar la na say s n

e G idir.Kar la malar aras ndaki zaman 2R/le ba-

sama ndad r,burada R yine ekirde in yar ap ,u, ise c-parac n n ekirdek iindeki h z d r.Bylece yar mr,

2
G
e

(5-62)

olur. d-parael n n 'ekirdek iindeki h z olduka belirsiz bir kavramd r,ve bu

btnyle ok klasik kir hetimlemedir;bu Yzden e G inin nndeki arpan,daba elveri li bir kurum olmadskestirilemez.Buradaki d nceler bize,onun byklk basama konusunda bilgi yurmek iindi 0.1 MeV'llk bir d-parac iin,
tv

= V

\I
2E

2E

mc

2
4 X 940

)
3 X 101i,

X 10 10 cm/an

dir.Ayr ca R
R

1.5 X 10

-15

A l/3 em

(5-63)

al rsak,A . 216 oldu unda ndeki arpan n de erini,2.6 X 10 -21 olarak buluruz.Ayr ca G'yi,
G

n.!

E
4

(5-63)

rnirci;;;T

biiminde yenidenrYaariz.Bylece alak enerjili

d'lar iin,

Zl

(5-64)
.4;.sabit 1.73
10
- V E(MeV)
dz-izgi grafi i ngrlr.Burada, r saniye yerine y l olarak lld nde,ndeki
Igg

sabitin bflyklk basama 27-28 'dir. ek.5-13,ok say da o4 yay c s n n yar mr

verileri ile iyi bir uyumun elde edildi ini gsterir.Bu uyum,
logio

1:

z
C

1
VB

forml ile sailanm t4r,burada C 1 = 1.61 ve C 2 =

28.9+1.67., 2/3 'dir.Bylece,ok

basit d nceler,verilerle olduka arp c bir uyum Ba lar.

N 'si i kr ;
say tarlian uirek olan

Ida 144
14 174/ o

...reillte1. iin
z Z/3)

01.

i Zei Is
e5

e 9rc

14 100 41

yar i;M:0 n

(Tl olarak) Le s 'M.

10

s, s

il
th 231
i/fr
i.1.1236

Z4 = Z. Z 1

U 23V.

5rn 146 4'

,/ U 236
,/
Gd IS<>/<+' 01U 234
i, U 133

1.

147 / 8o, :141

" 147
cd
"4 nd
148/4' t/ 231 D,Gd
153/

11 1510 /

, U 232

ar

Dy 151

ra 226

/
F.., 253 .20 U 230

45

" " 4/4` rtnhi

im 2504 42:/52,
/ Fm 256 11

742

Oy '66/ ,rt1 u as e Pa los

/
111:711
Ply-Trr,710,,..184
, 227

/ lPo 216
4' At 217
fr 2164 Pa 115

o Z ..s

Z.
"d d
Sol 62
e
63

Gd

71
"f
Pt
76
Po
04
At
65
E. 116
Fr
67
9a II
Ac
00
Th
00
INI
U

/1
51
55
Fm 100

Am

82 'nin aaintia olan

Si 82 'nin 4St mda odan

71, 85
66
t)y

,a3tc tart

Al 214

2t3
tti

215

10

1k 'nun,C2 C I N/ Nri 'ye gre izimi; burada C, 2= 1.61 ve

g10 2
-- 28.9+1.6 Z /3 'dr,C 'nin yava bir de i imi vard r.4E.K. Hyde,I.Perlman ve
2
G.T.Seaborg,The Nuelear Properties of the Heavy Blements,Cilt 1,Prentiee-Halt,
ek.5-13. 1o
C2

Inc. (1964)'den al narak,izinle bas lm t r.)

92

Bir-Boyutlu Potanaiyeller

0..0( 'lar n yay nlanmas nda,G arpan R'ye ba l d r;

Enerjisi daha ok olan

ve R = r o

.93

A1/3 ise,r o ' n bir sabit oldu u bulunur.Bylece ekirdek yarlap n n

d nda,potansiyelin yerine bir Coulomb engelinin gelmesi geerli bir kavramd r.Yine,basit nitel d nceker verileri a klam t r.
ekirdekler araul bir tepkimenin(rne in yakalanma) olas l ,

-2(z, z.AFE- )
e

(5-65)

arpan ile azal r.Bu ulgu,d k emerjilerde ve/veya yksek Z'ler iin byle tepkimelerin seyrek oldu unu geterir.Bu nedenle, s lekirdek reaktrlerinin yap m nda
tm giri imler,hidrojeuin(ael nda a r hidrojen-Dteryum) yanmas na dayan r:
H

H
H

2
2

+ R
+

2
2

B3

--d>
--;P

He 3 + n

(3.27 MeV)

H'

(4.03 MeV)

(17.6 MeV)

11e

nk Z'si..daha byk mlementleri kapsayan tepkimeler,gok daha ytikaek enerjiler

yani ok taha yksek s cakl klar gerektirir; buna kar l k olarak da,daha byk
kapatma problemleri do ar.Ayn neden1M,ekirdek reaktrlerinde a r, mlementleri
ikiye bbl ek iin,ntronlar kullan2l. r.D k enerjilerde,protonlar da kullan labilir; nk bu enerjile:rdeki protonlar,ekirde e tepkime verecek kadar yakla amazlar.

E. Bir-Boyutlu Halekl Modeli

Bir ift potansiyel kuyusundaki bir parac k rne i,molekllerin nas l olu sabit kalmak zere byk derinlik

tu n.rkonnaunda baz gr ler ortaya koyar.V o a.

ve s f r, geni likle sim rlanm bir kare kuyuyu ineelersek,cebirsel i imiz ok kolayla r.dn durumda,bir delta-fonksiyonu kuyusu elde ederiz; bu potansiyel kuynsu
ile i lem yapmak kolayd r.Byle oldu unu gstermek iin nce tek bir ekici potansiyel 1c:quer:na gznne alal m:
(

2.R12 ) v( x)

0-66)

(x)

E < 0 ikmn,zlecek olan denklem,

dir,bnrada

+k =

2m

IE

'dir.

x = O' n d ndaki her yerde,zm d 2n/dx 2

bu zm,m

5(2) u(x)

K.1 u(x)=.

d2ux)
dx

(5-67)

denklendni sa lamal d r;ve

u=0

on 'da s f ra g:idecekse,

u(2)=

e
e

Kx

x>

x <,

(5 -6&)

94 Kuantum Fizi i

ek.5-14. Bir-boyutlu ift potansiyel kayusu.Burada dalga fonksiyonunun , biimi de,

sa l bir durum iin izilmi tir.

olmal d r.Dalga fonksiyonunun sreklili i nedeni ile,ndeki katsay lar ayn d r

(ve burada bir olarak seilmi tir-bu fonksiyonlar sonadan boyland rabiliriz).
Art k,dalga fonksiyonunun trevi srekli de ildir.Daha nce de tart ld gibi
[Denk.(5-13)] ,

(41)
JC. =2

=.
174 Z% 0.,

Of

04

n(D)

(5-69)

buluruz.Son ba nt zde er ko ulun verir:

_K
ya da,
K

91

(5- 7 0 )

2a
d r.ift kare kuy iin,(5-66) yerine

(2m/.h2
gelir Bu potansiyel,x
.

) v(x).:__ _a_ [s( x ... (1 )11- 8(x +ek)]

x

(5-71)

de i toku u alt nda bak ml oldu undan pariteleri

belirli olan zmler bulunaca n bekliyoruz; ve nce ift zmleri inceleyelim.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

95

1. ift zmler iin,

x>

u(x) = e
2=A cosh tkx

ct

x>

x<

=e

(5'.-72)

yazar z,ve dalga fonksiyonunun sreklili i

- bic
A coeh Ka

(5-73)

verir.Bak m nedeniyle,threvIerin siirekaizlik ko ulunn yaln zca x = llda ugalamak

yeterlidir.x =cx 'da uygulanmas ndan yeni bir ey gelmayecektir.Bhylece,

?te

- tc.cx

r(A sinh

(5-74)

elde ederiz;ve hzde er ko ulu,

tank K,a=

(5-75)

olur.Bu ko ul izgel olarak ek.5-15'te gsterilmi tir.tanh y ve ( 21 /y)-1 e rilerih olduu zaman sa yan n s f r oldu u

nin yaln zca bir keei im noktas vard r. y =

a kt r,oysa tanh y > O'd r.11ylece kesi im noktas iin y

< i1

yr ca

'biu

tanh y < 1 oldu undan kesi im noktas nda () < 2 olmel d r,bu ise

>

2c

(5-76)

demektir.Bunu (5-70) ile kar la t r rsak,ift kuyu iin enerjinin daha byk bir
negytif say oldu unu grrtiz;'bbylece ift potansiyel iin enerji daha a a dad r.
Bir potansiyel iftinin ye inli inin bir tek potansiyelinkinden byk olmas buradan
gelmez.Iki protona ba l bir elektron ile bir protona ba l bir elektronun kar la t -

ek.5-15. tanh y

6zdeger ko ulunun zm.

96 Kuantum Fizi i
r lmas durumunda da byledir.ift potansiyel iin ba lankan n daha s k olmas n n
nedeni ek.5-16'da gsterilmi tir: H zla azalan bir stefl fonksiyonu,luik l ml bir
fonksiyon(burada cosh x) ile uzla t rmak daha kolayd r;ifik e imdeki sreksizlik
ekilde grld gibi az olur.Oysa ayn fonisiyonu,potadsiyelin br yan nda da
e it bir e imle azalan bir stel fonksiyonla uzla t rmak zordur'aGerek dfinyada,
aralar nda kk bir uzakl k bulunan iki protona ba l bir elektronun enerjisi,bir
proton ve ok uzaktaki bir hidrojen atomuna ba l elektrenun enerjisiaden daha a a dad r; stelik.de ilk durumda,protonlar aras ndaki itme daha etkiadir.Burada da
gene,dalga fonksiyonu kendisini,ba at etki olan geometrik durumla uzliatt rmaktail ".
2. Tek zmlerin biimi,
u(x) m. e

> OL

a>z>

A sinh

0.

< c

(5-77)

olacakt r.Bu kez de,kar bak m nedeniyle,ko ullar rne in x

'da uygulamak

yeterlidir.Dalga fonksiyonunun sreklili i

A sinh

(5..78)

verir.Sfireksizlik denklemi ise,

7K4a.
-.1te

-(A cosh

e- 't

(5-79) .

ek.5-16. Tek ve ift delta fonksiyonu ekici potansiyeljeri iin ba l durum

dalga fonksiyonlar .

Bir-Boyutlu Potaneiyeller

97

a"

ek.5-17. tanh y = ( il /y 1) -1 dzde er ko ulunun zm.

olur.Ikisinin birle tirilmesi,

coth rta4r~.-1
(5-8 0)
c1/4ozde er ko ulunu verir. ek.5-17'de bu denklemin tersinin e risi izilmi tir,bu
tanh y'nin (

5N/y . 7 1) -1

'e gre gizimidir.Bu fouksiyonlardan birincisinin ba lang

noktas ndaki e imi 1k4l ciden bykee,yaln zca bir kesi im noktas bulunacakt r; bunun
iin de,

:k > i

(5- 8 1)

olmal d r. y = 21/4/2 iin ( 22/y-1) -1 terimi 1 verdi inden,kesi me y < 91/4 /2 iin
olu mal d r; bu da,

(5-82)

2a

demektir.Bglece,e er bir ba l durum varsa tek zm,ift zmden daba zay f ba lanm t r.S f rdan gemesi gereken dalga fonksiyonu kuyular aras nda dik olmaya zortan r; ve bu yzden ancak,daha yava azalan bir stel fonksiyonli uzla abilin n
byklne ba l olarak uyar lm bir durum bulunabilir veya bulunmayabilir.
imdi de,enerjisi
olan u (x) taban durumu ile,enerjisi E t olan u t (x) uyarilm durumunun bir ststegelMesini 4 d nelim( ve t,ift ve tek demektir);
11., (x).= u (x)

Burada

ck'n n seimi,

J
-4o

dx

0( U t (X)

(5-83)

12
114, (x)1 'yi olabildi ince kk yapacak biimde-

dir; bu ise,"elektron"un olabildi ince sa yanda yerelle mesi demektir.Bir t zaman

98 Kuantum F'zi i
sonunda dalga fonksiyonu,
;

y(x,t). ti vr (x)e

+ '''' u t (x)e

-). E +/+,
= e,
[tl

-k(E i

(x) +

o e

E)+A

u t (x)4

(5-8 4 )

elaeakt r,bylece iki para aras ndaki evre ba int si de i ecektir.bzellikle,

-e

4 E E )

= -1

(5-85)

gibi bir zaman sonra,t = O'da sa yanda nas l yerelle tiyse,elektron bu kez de sol
yanda ylece yerelle eeektir.byleyse,elektronun iki potansiyel aras nda gidip gelmesi olarak betimlenebilen bir eal ngan davran vard r; bu sal n min frekans ,
E
uJ = 2 UJ
4.
d r.Byk

= 2

- EL_
(5-86)

GUtg frekans na e lenen peryodun,iki kuyuyu ay ran engeli

iin

"tnel olay ile geme zeman "na yakla k olarak e it oldugu,Kesim C ve D'de sunulan yntemle gsterilebilir;kendisini inand rmas iin,bu i i okura b raklyoruz.Bn,
amonyum molekl iin bir modeldir.135yle bir frekans byk incelikle lmenin yollar vard r,ve bylece ok dogru len bir "saat"imiz olor 6 .
F. Kronig-Penney Modeli
Genel olarak metallerin kristalimsi bir yap s vard r,yani iyonlar uzayaal
bir dnemsellik gsterecek biimde dizilmillerdir.Bu dnemselli in,zgr elektronlar n metal iindeki hareketi zerinde bir etkisi vard r,ve bu etki imdi tart ecag*m z basit modelde gsterilecektir.
Dnemsellik potansiyelde olaeakt r,bunun iin
V(1!
olmas gerekir.x

) = V(x)

de i tirmesi ile

(5-87)
4,,x2/2m)(d2/dx2,
) kinetik enerji

terimi de i medi inden btn liamiltonien CL yer degistirmeleri alt nda de i mezdir.S f r potansiyel darumunda,verilen bir E _q 2 k 2/2m enerjisine kar l k gelen zm,

f)(x) = e

(5-88 )

Amonyum moleklnn bir tart mas iin,bkz. R.P.Feynman,R.B.Leighton

ve M.Sands,The Feynman Lectures on Physies Cilt III,Addison-Wesley,Reeding

Masa., 1965.

Bir-Boyutlu Potansiyeller

99

olur,yerde i;itirme ise,

k a.

(x+ a.
'40 ( + 0. ) =- C

14.0(x)

(5 -89)

verir. Byleen ilk zm,bir evre arp m ile arp lm olur;ve bu yzden,
(5 90)
-

diz...yleyse gzlenebilirler,xide ve x + 0. 'da ayni olacaklard r; ve biz x`de mi,yokea

x + 0. 'da m:31. oldu umuzu syleyemeyiz..0rne imizde ayr ca, "y(x) ve -.1, (x +O. )'yi
ka
ay ran evre 5 .yarlan n n,
e
biiminde olmas gerekmedi ini de vurgulayaca z.
Cebiri basitlestirmek iin a itici delta fonksiyonu potansiyellerinin u serisini
alaca z :
412
2m

V(x)--

"
Ot rk=-=

n a )

(5-91)

x = n a noktalar d ndaki zm zgr parac k denkleminin zm olacakt r,yani

sin kx ve nos kx

'in bir izgisel birle tirimidir(basit olmas iin gerel fOnksi-

yoularla ala yoruz).(n - 1)

a <

c <

na ile tan mlanan lin blgesinde,

Ni(x) = An sin k. (x
oldu unu,ve na < x <

An+1

(:a 1)

Bn eus

k (x

(5 - 92)

ila tan mlanan Rn+i blgesinde,

0.

[x (n +

sin

1)0,11

13n+1 cos

x -(n

1)

(5-93)

oldu unu v n3ayal m.Dalga fonksiyonunun areia ili i (x = na. ),

-A

11+1

sin ka A- B

n+1

cos \<.m..= Bn

(5 - 94)

verir;ve (5 R3) sreksizlik ko ulu burada,

-

n+1

cos ko

Bn+lsin

km. -

An B
ek.
tl

(5-95)

olur.Biraz diizenleme ile,

A

n+1

Bn+i
elde edilir,burada

g=

A cos ka
n

(g cos ka

ain ica )

Bn

(g nin ka + can ka.) Bn -I- An nin ka

(5-96)

ka.

(5 92;9 ve (5 93) dalga fonksiyonlar aras nda,

-

(Rn+

)- e

(5-97Y

'( 11.)

ba nt s bul.utintal d r;bu ba ntin n sa lanmas iin de,

.4>
E' An
B

n+1

+--

Bn

(5-98)

linfintum Fii i

100

olmalld r.hu sonular (5-96)'da yerine konuldu u zaman,

(e

<IS

-- na

kay (e -- g

sin

ka

-co. 3

kck

sin

k (g

cos

sin

ka )

bag nt s n v eren b r tutarl l k ko ulu buloruz;ve bu,

2.10
20
e
--e (2 cosko.,F g sin km.) 4-1= 0
olmas demektir.

e.

ile arp m,
cos = cos

kot++ g

sin

k o.

verir.
"WrialLalitaiz iin,
(5-UM)

Y(Rn)
biimindekiperiyodik a n r ko ullar n al rsak,o zaman (5-98)'6en

1 sonucu

kar,buradan da

o,'

1, * 2,...

(5_Illol)

bllunur.O'yi qa ile gsterelim,burada q periyed4ks n r ko ullar ta yan w. e hibir

potansiyelin yani hibir iyonun bulunnad ,Na uzunlu unda bir kutu ii nhAi elektronun dalga Ney s d r.11ylece (5-99),
cus qa = cos

ka

;k

"n ka"
k o.

(5-K02)

biiminde yeniden yaz labilmelidir.Bm ok ilgin bir sonutur,nk sol yan her zaman 1 ile aln rlanm t ruani E

. 42 k 2 /2m enerjisinin alabilece i de erler

ze-

rinde,"kristal"imizin parametrelerine ba l olan k s tlamalar vard r. ek.5-kWde,

= ha

'n n lonksiyonu

olarak

cos sin x/2x'in izimi gsterilmi treYatay

izgi cos qa 'n n s n rlar n gstertr,ve e rinin erit d nda kald x blgeleri yasak blgelerdir.Bylece yasak 'blgelerle ayr lm olan izinli enerji ku aklar'
vard r.Yaaak bir ku a n ba lamas ,

k o = nrt

I, 2,

3,...

(5 1.03)
-

ko uluna karplik gelir.Ve bm,dik geli. iin tam olarak Bragg yans mas ko miudur.
Elekt:-onlar n .doldurduitu enerji dzeylerinin daha fazla elektron alamayaca olgusu(bu,ilerde inceleneeektir) gznne al n rea,Kronig-Penney modelinin metal,yal tkan ve yar iletAen kuramlarlyla ilgisi oldu u grlr.11ylece bir metalde
k smen dolmup olan bir enerji ku a bulunabilir.Bir d elektrik alan uygodan rsa,
elektronlar lvmelenirler,ve kendileriu,e uygun gelen momentum durumlar varsa.,elektronlar d alan n etkisi ile bu momentum durumlar n doldururlar.Yalltkanlarda tam olarak dolmu ku aklar bulunur;ve yak nlarda hibir bo durum olmnd g ndan,bir elektrik
alan elektromlar ivmelemdiremez.Elektrik alan yeterince kuvvetli ise,elekitronlar
yasak bir enerji aralig m n stnden 'atlayabilirler" ve bo bir izinli. enerji

BarBoyutlu Potansiyeller 101

ek.5-18. x'in fonksiyonu olarak cos x

9L/2) (sin x/x)'in izimi.Yatay iz-

giler 1 s n rlar n gsterir.E rinin ku ak d na uzand x blgeleri yasakt r.

ku ag na gidebilirler.Au bir yal tkan n bozulmas demektir.Yarliletken ok dar bir

yasak aral bulunan bir yal tkand r.Burada,ko ullardaki kk bir degi me,rnegin
s cakl ktaki bir art "atlama"y yapt r r ve yal tkan bir iletken durumuna geer.
G. Ilarmonik Sal ngan
Son rne imiz olarak harmonik sal ngan inceliyoruz( ek.5-19). imdiye de in
inceledigimiz rneklerin tersine,zlmesi gereken diferansiyel deuklem yle nemsiz de ildir;ye bu problemi tart man n bir nedeni de,byle denklemlerin zm teknikleri ile ilgili bir eyler renmektir.

102

Kuantum Fizi i

Y)

ly(r)1 1

n =3

n=.2

rt=1

n=0

ek.5-19. En alt drt zdeger iin harmonik sal ngan ft zfonksiyonlart ve olas l k yogunluklart.zfonksiyonlar n iftlik ve teklik zeli ine dikkat edini .

Klasik Hamiltonien,
2
lI

t 2

(5-1 0 4)

1- 2

2m

biimindedir,bundan dolay zdeger denklemi,

k2
2m

d 2u ( x ) 4_
2
dx

tK /n

olur. imdi

kx2u(x)

Eu(x)

(5 - 1 0 5 )

al ngan n,

(5-106)

frekans n tan mlayal m ve

2E
(

5-107)

+ l")
yazal m.Ve,
Y

\/

(5-108)

de i ken de iqtinkesini yeparsak,son olarak denklemin u basit biimini elde

Bir-Boyutlu Potansiyeller

103

ederizM

du
dy

+(E y2 ) u = o

(5-109)

Burada grnen btn nicelikler boyutsuzdur.

2
iken herhangi bir E zde eri iin,
y -o 01.0
sizdir.Bu yzden u(y)'nin asimptotik olarak,

r 'nun bulundu u terim nem-

(1 2 . 0 (y)

dy

(5 - o)

Y211 0 (y)=. 0

denklemini sa lamas gerekir.Bunu 2du o /dy,ile arparsak,bu denklemi

2
d
(
dy

2 d
Y ody

dy-)

I,

biimimde,ya da e de er olarak,
2

( duo
dy

y2o 02

(5-112)

dy )

biiminde yeniden yazabiliriz.Denklemin

sa yan ndaki terimi nemsiz

sayaraak,bu denk-

lem byk lde besitle ir-Bunun yap labilece ini varsayal m ve sonra bu varsay mn
do ru olup olmad na, bakal m t.Sa yan atarsak,
du

(e 4. y2o02)1/2

dy
buluruz,burada C bir tmlev sabitidir.Sonsuzda hem u o (y) bemc'de (kn o/dy s f r olacandan,C = 0 olmal d r-Bylece,
du
yuo

(5-113)

dy

bulunur,bunun sonsuzda da geerli olan zm,

n o (y) =

(5-114)

" 2.

dir. imdi byk y'ler iin,

2

dy (.,2o 2,
o
ile kar la t r nca,2yu 2 = 2y e
0
riz.Burada,

(y2 e-

) " _43 2
. U4 Z

dy
'nin gerekten nemsiz oldu unu do rulayabili(5-115)

u(y):= h(y)
gibi,yeni bir h(y) fonksiyonu ton mlarsak,o zaman diferansiyel denklemin,
d 2h(y)

dy2

-. 2y

clh(Y) -C 1)11 (Y) = 0

dy

(5-116)

104 Kuantum Fizi i

biimini alaca kolayca grliir.Bu byk bir basitle me gibi gzkmez,fakat sonsuzdaki davran a klam oluruz,ve imdi y = Oyek n ndakidavran a bakabiliziz.Bunun
iin,

COP

/21

h(y) ==

(5-117)

r=0

kuvvet serisi a limin deneyelim.Bu,denklemde yerine konursapy" 2 **im 1atem11.1.1c.$111m

1)(;h14.- 2) c m+2.

(5-118)

(221 E +1) 0.:,

indirgeme ba nt s n sa lamas gerekir.Bylece,

el i ve rildi inde,tek ve ift

a o ve

seriler ayr ayr tretilebilir.Bunlar n kar mamas ,Hamiltonien'in yans malar alt ndaki de i mezli inin bir aonucudur.iateksel E iin,m'Jitbyk de erlerinde(rnetin
m > fl"),
(5-119)

Q,

buluruz.Bylece zm yakLa k olarak,

h(y)=(y'ye gre bir okterim101-

(IN

yN+2

YN+4

N(N +2)
23

y N+6 +

N(N + 2)(N + 4)
d radmrada,basit olsun diye yaln z ift zmleri ald k.Buradakk seri,

a052" N

,2,N/2

(Y2)N/2-1

1)1

4-

(N/2 -I)!

---

%3

KN/2)!

biiminde yez labilir;bu,bir okteriali4- bir sabit

(N/2
X y'

ey

1)!
biimindedir.Bu,

(5-115)'de yerine konursa,sonauzda s f r olmayan bir zm elde ederiz.indirgerne

ba nt s bir yerde son bulunsa,yani

(5

E :.--- 2N 4.1
olursa geerli bir zm bulunabilir.

21c. = (-2) k

14. (N

120 )

'nun bu zel de eri iin indirgeme %a n -tas',

2).... (N -72k + 4) (N 2k + 2)

Ct o

(5-121)

(2k)!
ve
....2) k (N + 1)(N 7- 1)....(N 2k 4-3)(11 --2k
0..24.+4 = 1k
(2k +1M

(5-122)

verir.Bylece, u sonulara ula r z:

1. Kesikli,e it aral kl zdeterler vard r.Denk.(5-120),
E=

(5-123)

Bir-Boyutlu Potansiyeller 105

olarak evrilebilir.Bu al lm bir biimdir;nk enerji ve frekans aras ndaki bu

ba nt ,Plancke n n m alan kipleri iin buldu u ba nt ile ayn d r.Byle olmas
rastlant de ildir;nk elektromagnetik alan n 414ba kiplere ayrilmas ,asl nda
iftlenimsiz harmonik sal nganlara ayr lmasidir.
2. h(y) okterimlileri boyland rma sabitleri d nda 1111 (y) Bermite okterimlileridir,ve bunlar n zelikleri birok ders kitab nda bulunabilir.Asl nda biz bu ayr nt larla ilgilenmiyoruz,ve harmonik sal ngan problemiti yine zece iz; bu yzden imdilik bu konular kesiyoruz.Ayrica,harmonik salingan n klasik mekendkte oldu u gibi
kuantum mekani inde de nemli olmas n n nedenini belirtme e de eri. Bir sistemin denge
durumundan herhangi kk bir tedirgenmesi kk sal n mlar do urur,bunlar da her za-,
man

41400aa kiplere,ba ka deyi le ba ms z salingenlara ayr labilir.

3. (5-125)'den grld gibi en alt durumun bile bit enerjisi vard r.Buna

s f r-nokta enerjisi denir.Bu enerjinin varl btnyle kuantum mekaniksel bir etkidir ve belirsizlik ilkesine dayanarak yorumlanabilir.lielyumun a r alak s cakl klarda "donmamas1",fakat ola an baainlarda 10 3 Kelvin derecesi basama ana kadar s v
uj frekans b-

kalmas olgusundan d'a s f r-nokta 'enerjisi aorumludur.Bafif atomlarda

yktr,bu nedenle rne in azotta bu etki grlmez.Bu eaerji,ayr ca da atOmlarareal

kuvvetlerin myrint ll zeliklerine ba l d r,ve av hidrojenin donmael bu yii;dendir.

Problemler
1. x-eksenininsonln bir blgesinde yerene mi isteksel bir potansiyeli gznne
el n z.Potansiyel blgesinin solundaki ve sahildeki zmler a rayla,

Ae

zk x.
-4.kx

e +De.

+ B e

ile verilmi olsunlar.

C = S
B= S

11
21

A +

12

A + S D
22
!
!

yazarsak,ya da ba ka deyi le,"giden" dalgalar "gelen" dalgalara

( 8 11
CBD

olarak ba larsak,

821

8 12) (
s

22

106 l(uantum Fizi i

i s 2 4. i s 12 =
I 111
' 12'
i s 12 + 1 s
12 = 1.
22'
' 21 1
S

4
S +

4
S,

21S22= 0

11 12

ba nt lar n n geerli oldu unu gsteriniz.Bu beg nt lar,

S

S
(

ll
21

5 12 )
S

22

matrisinin niter oldugunu silylemeye gelir.

( pucl! Ak korunumunu,ve A ve D'nin isteksel karmel sayular olabilece ini kullan n z.)
2.

V()

0
= Vo
.= O

R<
a < x <
x < o.

s
ve S
elerini heseplay n z,ve
potansiyeli iin,sa lma matrisinin S _ . S
- 22
11 ' 12' 21
Problem l'de kan tlanan genel ko ullar n gerekten sa lamd n gsteriniz.

3. S 11

eleri k'n n fonkaitonudur.

22

s 11 (-k)
S

22

= S

11

(k)

(-k) = S22 (k)

22

8 12 ( "k)= S21 (k)

oldu unu,ya da ba ka deyi le,bu matrisin

S(-k) = S+ (k)
zeli ini ta d n gsteriniz.
4. Potansiyel kuyusu iin tek zmleri gznne al n z(rne An Denk.5-39),
bu zmler s f r a sal momentumlu -boyutlu potansiyel kuyusn iim bir model
olarak kullan labilir.Potansiyelin aral k' 1.4z10 -13 cm ve sistemin ba lanma enerjisi -2.2 MeV olarak verilirse ve kullan lan ktle 0.8z10' 24 gr ise,motansiyelin
derinligini MeV olarak bulunuz.
[Yard m; (1) nce,uzunluk ve ktleleri yle ktle birimierine evirimiz ki,aral k
d(K

ve

balanma enerjisi E ( /4 c l ) biiminde olsunlar.Vmrilen ktle

uygun olabilir.(2) Baglanma enerjisi ok kfiktr,byle Ici hemen hemem s f rd r.S1f r olsa idi,(5-41) ko ulu Vo ' verirdi.Bu de er yak nler nda seriye a n z.
5. Sekrbdinger denklemini gerekten 4zmeden,zUmleri yle kur nnz.ki,

Bir-Boyutlu Pntansiyeller 107

a a daki durumlar iin yaln zca dzonksiyonlar n ve tfireyierinin e itlenmesi'1;a1sn :

Vo
ca

t
v,

Bu problemi zerken, u ko ullar griZnnde tntunuz: , (a) Potansiyel-olmasayd ,soldan

gelen ak -.N. k/m olacakt ; E -< Vo al n z.

X=0

'X

(b) Potansiyel olmasayd ,sa dan gelen ak m n bykl

4Nk/M olacakt ; E 1: V

al n z.
6. (5-35)*(leki bir ba l durumun ko ullar n n,(5-25)'in paydas n n k = j4.K. "da
s f r olmasa gere inden elde edilebileci*In -gsteriniz.Bunan neden bir rastlant olmad n tart abilir misiniz?
7.

V(z) s

S(x

--b)

potansiyeli iin sa lma matrisini gznne al n z ve bunan,

biiminde olaca n gsteriniz.Bu matrisin iiniter

oldu unu,ve matrisin eleri

108 Kuantum Fiziki

ama oldu u amma ba l ~lar togul aa verdi ini kaalliklay n ..(au durum,-

1<'
gia

Valwiaca
8.

e lagacakt r.)

Parac k' olabildi ince balang cin :tak yan nda yrerekle tirecek olan,

Denk.-83'deki C< 'yi hesaplay n z.

Ilarmonik sal ngan n en alt zfonk;siyonn iin ialga fonksiyonlar n

9.

ayr nt l olarak hesaplay n z.

10.

Rarmonik sal ngan potansiyelinin kk bir ktibil terim ile terdirgen-

di ini dusunUnz,oyle ki,

V(X).-7

olsun.

BALAJ

cip

x 3)

bykse l( 1 /mua ) 1/2 belirtgen boyatu ile karAlat r nca], taban du-

rumdaki bir parac g n en sakdaki blgeye "s zmas "n n ne l adar zaman ald n kestiriniz.Yaln z bu tedirgenme varken,hibir en d k enerji durumu bulunmad na dikkat ediniz; nk yeterince byk x iin,potansiyel istendi i kadar derin olur.
11.

A a da gsterilen,
V(x) 4,2 2mx

x>

potansiyelini. gznne al n z
\ -leav

E enerjili bir paraclk n bu potansiyeldeki yar mrn ke tiriniz(d staki potansiyel boyutlu bir dnyadaki aerkezkag bir engeli gaterirl.Sonular n z
boyntsnz oran cinsinden ifade ediniz,burada E .41i 2k 2/2m ' cli: s.
12.

3n
olan Kronig-Penney potansiyelini gznne al n z.
(a) x

ko. 'n n fonksiyonu olarak,

cos x

egrisini ayr nt l olarak iziniz.

91/4
2

s in

1 alivlz.

kGR

Bir-Boyutlu Potansiyeller 109

(b) Yasak enerji ku aklarinln,k

nlT

'nin hemen stnden ba lad n

gsteriniz.
(e) ?k artarken izinli enerji ku aklar n n darald n gsteriniz.
(d) +2k 2 /2m enerjisini,o'nun fonksiyonu olarak iziniz.
13. Bir molekln (5-71) ile tan mlanan modelini gznne al n z.

b-

yk oldu u zaman,

A- z
2mizt 2
oldu unu gsteriniz.

Kaynaklar
Kronig-Penney modeli urada da ayr nt l olarak ineelenmi tir:
E.Merzbacher,Quantum Mechanica(2.nci bas m),John Wiley and Sons,New York,1970.
"Ku ak kuram "n n daha ayr nt l bir tart mas iin bkz.
C.Kittel,Introduction to Solid State Ph sies (4.ne bas m),John Wiley and Sona,
Inc.,New York,1971,Blm 9.
Engelden s zman n,WKB yakla m n kullanan daha tam bir tart mas iin kitab n
aonundaki listede verilen daha ileri ders kitaplar ndan birime bak n z.

ae

BLM 6
DALGA MEKAN GIN N
GENEL YAPISI
Blm 5'te fiziksel bak mdan ilgin olan,

'F'

2
4- V(x)

2m

-1-- (
2rn

dx

4. v(x)

(6-1)

biimindeki birka Hamiltonien iin,

(6-2)

Hui(x)=. EuR (x)

denkleminin zmleri olan enerji zfonksiyonlar elde edilmi ti:Bir sistemin zaman
iindeki geli imini belirlemesi nedeniyle,H Hamiltonien i lemcisi zerinde hnemie durulmu tu. Bir sistemin ba lang durumu herhangi bir

140, (x) dalga fonksiyonu ile

betimlenebilir.Bn dalga fonksiyonu zerindeki tek k s tlama udur: Faresi tmlenebilir olmal d r; bu durum,
jrdx 17(x) 1/(x) .<
olarak anlat lahilir.Genelli i bozmadan,

(6-3)

emu

"\i/(x) bir sabitle arp labilir; ve byle-

ce bu dalga fonksiyonu,

fdx 11, *(x) y(x)

(6 - 4)

olarak boyland r lm olnr.Zamana ba l Schrdinger denklemi,

S'

11 (x,t) --= .11 Y(ryt)

65)

dalga fonksiyonunun zaman geli imini hetimler,ve u z(x) enerji zfonksiyonlar verildi inde bu problem hemen zlebilir.zmn nas l oldugnnusbyleyen genel bir teorem
111

112 Kuantum Fizi i

vard r: isteksel bir

NV(x) fonksiyonu,H'nin zfonksiyonlsrin n bir tam kmesi t-

rnden a labilir; ya da ba ka deyi le,

11, (x) =

(6- 6)

C- l (x)

EE

olarak yaz labilir.Eger HWin zfonksiyonlar n bovland r lm olarak seer ve E'nin

farkl de erlerine kar l k gelen zfonksiyonlair n dik oldu unu gznne al rsak,o zaman

(6-7)

l Et (x) uz .(x) Slx = S Eev ,

olur; bu sonu Ek B'de kan tlanm t r.Buradan da a lma katsay lar ,

dx nE ,(x) y(x) mm

Z CE

CE

uE ,(x)

E (x) dx

EE'
(6 -8)

= C E'
olarak belirlenir. imdi,her bir enerji zionksiyonn iin zaman ba l l k:1min,

(6-9)

uE (x,t)= n E (x)

biiminde oldu unu gznne alal m.Byle oldu u,(6-9).un (6-5)'te yerine konmas yla
kolayca grlebilir; ve buradan,
- E4c/4:,

y(x,t) mm

uE (x)

(6 - 18)

olur.ok say da rne in incelenmesinden rendi imiz gibi,enerji zdegevleri kesikli

ve/Veya srekli de erler likabilir.Bu yzden,zde erlerin pektrumunun kesikli ve/veys
srekli oldu unu syleriz.hyleyse (6-6) asl nda,bu iki duruma kar l k gelmek zere,

enuED 00 -4- f am(E) y x,

(6 - 11)

olmal d r; ve (6-7),kesikli de erler iin

Jr uZ(x) n En (x) dx =

am

(6-12)

ve srekli de erler iin,

jru:(x) m E ,(x) dx = cS. (E E')

(6- 13)

verir.Olabilen tek seim bn de ildir.Potansiyel kurusu veya engeli proUemlerinin

zmlerinde grd mz gibi,enerji zdeger denkleminin zmleri yle flonksiyonlarden

Dalga Mekani inin Genel Yap s

113

kurulabilir ki,hu fonksiyonlar potansiyelden uzaklarda,momentum zfonkeiyonlar olurlar.lfurada,enerji ve momemtum aras nda bir ba nt vard r(potansiyelden uzakta,E=p 2/2m);
bylece zmler yle boyland r labilir ki,(6-13) t n sa yan yerine
boyutta

S(p-p'),veya

&(7- l'') gelir.

Ayr ca a l m katsay lar iin,postfilat olarak bir yorum nermi tik:

ICE 2 ,

Y(x)

ile betimlenen durumun bir enerji lmnfin,belli E zde erini vermesi olas l d r.dzel herhangi bir liim yaln zca bir zde er verebilir; fakat klasik fizi in tersine,blnun hangi zde er olaca n ngremeyiz: Yaln zca,bu lgmn belli bir E de eri vermesinin olas l n biliriz.Klasik kuramda oldu u gibi kuantum mekani inde de, bir anlam
olmas iin,herhangi bir liim : yinelenebilir olmalid r.Beylece,bir gzlemci bir sistemzerinde tek, bir liim yaparak,enerjinin rne in bir E / de erini bulnrsa,bu sistem iin
sonraki bir enerji blm gene E l vermelidir.Bu nedenle,ilk liimden sonra sistemir dnrumu yeni bir dalga fonksiyonuyla betimlenir,bu ise u E (x) zfonksiyonndur; ancak o zaman yinelenen bir lgiim,1 olas l ile E l verir.Ve bale n,"bir liim bir durumu gzlenebilirim bir zdurumuna izd rr" deyimi kullan l r.
A l m teoremi,bir A vektrnn N-boyutlu vektr uzay ndaki dikeyboylu birim'
vektrler trnden axl m n n bir genelle tirilmesi olarak grlebilir;
cs

A=

A.

-1-0.0, .4. N

(6 - 14)

birim vektrleri,

(6-15)
ba nt s n s lklarlar,ve bunlar n E (x)'lerin

benzerleridir.

-- A *A

et.k"

Ct k katsay lar ,
(6-16)

ile verilir,bunlar da C E 'lerin benzerleridir.Kuantum mekani inde vektr uzay dilini

s k s k kullanaca z.Bylece

CE

katsay lar n ,oku kez y(x)'in u E (x) "boyunca izd-

mleri" olarak grece iz,ve

CE

4(x) 1/(x)

dx

(6-17)

niteli ine bir skaler arp m diyece iz.Dirac' n yapt na uygun,nlarak,skaler arp m
iin u uygun yaz m kullanaca z;
( x) Ni/ ( x) dx

<931\p>

(6-18)

Uygun dalga fonksiyonlar ile tm N-boyntl .vektrler toplulu u aras ndaki benzerlik gerekten ok derindir.Herhangi iki vektrn toplam ,

--.
A+B=C

(6-19)

114 Ruantum Fiziki

olarak yeni. bir vektr verir,ve bir vektrle bir say n n arp m gene bir vektrdr;
bu durumun tam benzeri olarak,karesi tmlenebilir herhangi iki fonksiyonun toplam ,
ve karesi tmlenebilir bir fonksiyonunun isteksel bir say (karmal) ile arp m da gene karesi tmlenebilir bir fonksiyondur.Skaler garp m kavram n ,bir durum iin
-a
(6-20)
<: A i B ) = A.B
olarak,ve br durum iin
<

(6-21)

-y>a fdx % *. (x) yx)

olarak tan mlarsak,her iki durumda da izgisel bir vektr uzay m z olur.Tek fark,kuantum mekani indeki vektr uzay n n sonsuz boyutlu olmas d r.(6-21)'deki , srekli x
etiketi,

N
= Z CX. 6 1.=.1

(6-22)

deki i indisinin roln oynad iin,gerekten bu uzay srekli bir biimde sonsuzdur.Bu durum,hyle bir vektr uzay n n gerek bir matematiksel incelenmesinin ok da- 1Fa- karma k olmas demektir.nk (6-21) gibi tmlevlerin yak nsakl k , sorunu kar,ve
sonlu boyutlu bir uzay n tersine taml kan tlamak ok daha zordur.Matematiksel syleyi le,karesi tmlenebilenfonksiyonlar bir Hilbert uzay kurarlar,ve enerji zfonksiyonlar temel vektrlerinin bir tam kmesini olu tururlar.
Sonlu boyutlu veya daha genel vektr uzaylar nda bir i lemci,bir vektr ba ka bir vektre,veya buradaki durumda karesi tmlenebilir bir fonksiyonu karesi tmlenebilir bir ba ka fonksiyona dn tren bir ey olarak tan mlau r.Biz asl nda,

c< f 1 + P 7 2) = o"

'V 2

(6 -2 3 )

zeli ini ta yan izgisel islemcilerle ilgileniyoruz.Blm 4'te tart lan basit
rnek,R'nin
<

^ (x)H

(6-24)

x dx

ile tan mlanan beklenen de erinin gerel oldu unu gstermi ti.Fiziksel olarak llebilen bir nitelik igin,byle olmas beklenir,ve bu yle genelle tirilir:Gzlenebilir bir niteli i gsterimleyen bir i lemeinin,tm Ny-Weler iin beklenen emteri
gerel olmal d r.Bu zeli i ta yan i lemciler hermitien denir.
steksei bir izgisel
< A>

i lemcisi iin,

=je ^lf(x) A 1/(x) dx

(6-25)

"NV
ve

< A>,e

l (x) dx

(6-26)

Dalga MekanUinin Genel Yap s

ol~,unu biliyoroz.At i lemeisi

./

okunur),

17( x ) At

-4/(x) dx =1-

[A -Nr(x),.1

115

dx

ly(

(6-27)

bag nt slyla tan mlan r,ve hermitien e lenik i lemci ad n al r.brne in,

f dx 1
\

dw /

(Y * Y) fd,c.

dat.

cOx

ba nt s ,

dt dx)

dx

oldu unu sterir.Benzer olarak,

(

d
dx

2
2

Lx

O.<

i lemcisinin hermitien e leni inin,

(

dx

* Z t

ci e

olaca kolayca gsterLlir.11ermitien bir ialemci

I fiy(x)]

(11>

-N( x )

......jr ii(x)
olur;ve bn,tm

icin,

y<x)

Ht y(x) dx

(6-2s)

H y(x) dx

y(x)iler iin doru oldu undan,

(6-29)

Ht = H
oldu unu syleriz.ialeacileri de kapsayan skaler arp m n Dirac yaz m ,
(x) A

(x)

<% IA I y>4*

.j.- [

olur.Bliylece l ,

dx <

-N4, (x) 3*

NI/ >
%(x)

( 6-30)
d.

A.'in (6- 27)'d eki tan m ,yeln z A'n n beklenen de erini kapsar. A isteksel
bir karmel say olmak zere lf(x)=.- u(x) -4- 1 Y(x) yazarak (6-27)enin,(6-31) 1 deki
.

birinci ve ikinci sai raras nda bir basamak gerektirdi i kolayca grlr.

116 Kuantnm Fizi i

.../^ (x) AT 0(x) dx

(6-30

<-1/ At 1 f2( >

olur.

Genelli e ynelmemizin nedeni udur: imdiye dek grd mz gibi,ilgin olan

i lemci yaln zca R de ildir. 10,4,

momentum i lemeisi,parite,yer v.b. gibi br

fiziksel gzlenebilirler de hermitien i lemcilerle gsterimlenir.i lemc ler iin

B,C,.... barflerini kullaascag z.Yaln zea,gzlenebilirleri gsteren i lemcilerle ilgilendi imizden,bunlar n tm hermitien olacakt r:
f

A = A

(6-32)

B = B t
ve brleri.

Btn hermitien i lemcilerin hzfonksiyonlar vard r.Ya da ba ka deyi le,yle

bir vekterler kmesi vard r ki,bn vektorlere etkiyen i lemci,bir orant aabiti d nda gene ayn vektrleri verir; buradaki orant sabiti zde erdir;
Au (x) = el u o, (x)

(6-33)

zde erlerin spektrumu,Hamiltonien iin oldu u gibi,kesikli ve/veya srekli olabilir.

Momentum zdegerleri spektrumnnun srekli,parite zdeerleri spektrumunun ise 1
de erleriyle kesikli oldu u bulunmu tu.Enerji zlonksiyonlar ndaki gibi, a.'n n farkl de erlerine kar l k gelen zfonksiyonler diktir,ve bunlar boyland r lm olarak
seilebilirler.Bylece,

ju*(x) le .t.) Jx..

(6-34)

veya yeni yaz m m zla,

I Ad a!
olur,Burada
liyse bir

S ( 0., 01

C6-35)

g(

),hzdegerier kesikliyse bir

Q Kroenecker deltas ,srekS ( o.-- c ') Dirac delta fonksiyonedur.(6-33) ve (6-34) denklemlerinden,
OL .,---.

(x) Ati (x) dx

(6-36)

yani,

(6-37)
sonucu akar.Bylece,bermitien bir i lemeinin zdegerleri gerel olmal d r.Ayr caA
ile betimlenen giizlenebilirin bir tek liimnp sonucu zdegerlerden biri olmal d r,
bu yzden de hzde erlerin gerel olmas gerekir,

Dalga Mekani inin Genel Yap s 117

Blm 4 1 te,Hamiltonien iin oldu u gibi,Hermitien i lemcilerin Uzfonksiyonlar n n da bir tam kme olu turdu unu bulmu tuk.Bunun sonucu olarak,

Z e g ug (x)

(6-3B)

aal m teoremi geerlidir; burada,

Ca

( x)

=1.

y(x) dx = <

11,2 1 y>

(6-39)

dir.Gene C 'r n yorumu,bir olas l k genli idir; yle ki

timlenen sistem iin A'n n bir lmii yapald g nda

, N./(x)

ile be-

zde erini bulma olas l d r.

Gene,yeniden yap labilirlik bir liilated,sonra,sistemin , (x) zdurumunda bulunmas n gerektirir.

Blm 4'te tart lan kutu iindeki parac k ve zgr parac k problemlerinin
ikisinde de zfonksiyonlar n,hem H'nin

hem

de ba ka bir i lemcinin ortak zfonksiyon-

lar oldu unu bulmu tuk.Du ba ka i lemei,kutu iindeki parac k iin parite,ve zgr
parac k iin momentum i lemcisiy.i.11er iki durumda da,hu ek i lemcilerin H ile s rade i tirdi ini grm tk. imdi hangi genel ko ullar alt nda byle oldu unu ara t ral m.
A islemeisinin

zde erine kar l k gelen,

(6-4o)

Au (x) = O. u (x)
u

zfonkaiyonlar n dsfinelim;bir B i lemcisi iin,

(6-41)

Bu (x) = bu (x)

oluyorsa,u zfonksiyonlar ayn zamanda B i lemeisinin de zfonksiyonlar olacakt r.

Bu durum,
A.Bu (x) = Ahu (x) = bAn a (x) = abla m. (x)
ve
BAu (x) = Bo , (x) = o. Bu , (x) = t bu, (x)
olmas n ,yani

(AB BA) u a (x) = o

olmas n ierir.Bu,e er bir tek

1.1

(6-42)

iin geerli olsayd ok ilgin olmayacakt ;:._-

fakat u 'n n tam kmesi iin geerliyse,karesi tmlenebilen btn

g(x)=2: C u (k (x)
,

fonksiyonlar iin,

Zet C, (AB BA) u (x) = (AB BA) Z

C Q u (x)

= (AB BA)-1, (A) = 0

(6-43)

olur,bu ise i lemcilerin s rade iptirmesi demektir:

[A,B] 0

(6-44)

118 Kuantum Fizi i

Kar t olarak,s radegi tiren A ve B gibi iki Hermitien i lemoimiz varsa,ve
bylece (6-44) geerliyse,o . zaman
(x) = BAu

ABu

(x)

aBu a (x)

(6- 45)

A _Bl a (x)] =4.13u a (x)]

(6-46)

yani,

olacakt r.ldylece Bl a (x) fonksiyonu da A'nin cA zde erli b1r zfonksiyonudmr.B er

A'n n a zdegerine kar l k gelen yaln z bir zfonksiyonu varsa bu,Bua (x)'in
u (x) ile orant l olmas n zorunlu k lar:
Bu a (x) = bu a (x)
yleyse u

(6-47)

(x),A ve B'nin ortak bir zfonksiyonudur.A'n n dzfonksiyonlar n n katmer-

li olmad bu durumu,kutu iindeki parac kta grm tk. imdi,A'n n c zdegerine

kar l k gelen iki zfonksiyonu bulundu una d iinelim:
Au

(1)
(x) =

( l
,
u a (x)

Au

( ,
(x)

1.2)

(6 - 48)

(x,

zgr parac k rne inde a kland gibi,bu durumda iki.katl bir katmerlilik vard r; ve biz yaln zca unu syleyebiliriz: Bu")
(
(2') (x), u a") (x) ve u f(x)ein
a (x) ve Bu 0.
izgisel birle tirikleri olmal d r:
CZ>
(f)
11)
Bu , (x) = b il n a.

MU (23 (X) =
bat

(x) -I- b i2 u a (x)

u ")
(x) -ir b
a

11 (2) (x)
a

(6-49)

Ayr ca da,bu denklemlerin izgisel birlegtirimlerini alarak,

By ") (x) = b

") (x)
+y
( )
,
12)
By
kx) = b y a (i)
o,

(6-54))

biiminde denklemler elde edeb iReeitimiz a kt r,brne in,

al

B(u< )

(I)

u 2

)=(b tt +.7 b Zl )u a + (b12. + 1b2, ) va

b + ( ("

u c
(2) )

yez labilir;yaln zoa bukun iin,

z

-L

2b b 22
11

semek gerekir.Bu ikinci dereceden bir denklemdir,ve b+ hzdegerierine kar l k olarak

;kinin iki de eri vard r.A ve B'nin (6-50)'deki ortak zfonksiyonlarin ,u , (x)

Dalga Mekani inin Genel Yap s

ve

119

tl)
u,(x)
o., olarak gstermek daha uygun olacakt r.Bunlar B i lemcisinin farkl z-

de erlerine kar l k geldi inden birbirlerine dik olacaklard r.Uygulamada iki katl
katmerlilik iin,A'n n katmerli zfonksiyonlar birbirine dik olarak al n rsa(rne in,

zgiirr parac k iin olan

e 2,k x

ve

gibi),bunlar kendili inden B'niiksde

zfonksiyonlar olacakt r.
A'n n zfonksiyonlar n bulduktan,ve sonra s rade i tiren bir B i lemeisinin
lizfonksiyonlarl olacak biimde izgisel birle tirimlerial yapt kto sonra bile,gene de
katmerlilik bulunabilir; yani ayn

o, ve b iin,A ve B'nin birka ortak zfonksiyonu

olabilir.yleyse,A ve B'nin ikisiyle de s rade i tiren nc bir C i lemcisi bulunmal d r; ve fonksiyonlar A,B ve C'nin ortak zfonksiyonlar n vermek zere yeniden
birle tirilebilmelidir,burada A ve B'nin katmerli zfonksiyonlar n .C'ylin 5zde erleri
ay rdeder.Bu i lem hi katmerlilik kalmayana kadar srecektir.Fonksiyonlar
kar l kl olarak s rade i tiren A,B,C,

,M i lemciler kmeainin ortak zfonksiyon-

lar n n bir kmesidir.Bu i lemcilerin kmesine s rade i tiren gzlenebilirlerin bir

tam kmesi ad verilir.De i me ba nt lar ,
[A,B1=[A,C3 =

[1343 =[11,D] =

= A,m = o
-

03,m = 0

(6- 51)

v.b. dir.
Au e

b...n,

=
(x) =

(x)

(x)

x ) = mu.L.--

(x )
ne,

(x) ile betimlenen durumun A,B,C,

(6- 52)

x)

,M gzlenebilirleri iin belli de er-

leri vard r.Bir sistem iin bir anda elde edebilece imiz,olabilen en fazla bilgi budur.
nk,A B

M i lemcilerinin fonksiyonu olmayan ba ka bir i lemeiyi dznne al r-

sak(bunlar s rade i tirdi inden,bunlar n fonksiyonu olan bir i lemei kesin olarak
tan mlanm t r),o zaman bu i lemcinin bir lm

m (x) durumu iin keskin

bir de er vermeyeeektir.Genel olarak iki i lemoi s rade i tirmiyorsa bu iki gzlem,bilirin belirlenebilmesindeki kesinlik bir e it belirsizlik ba nt slyla verilir.
Bunu gstermek iin,nce belirsizli in bir tan m zerinde anla mally z.Do al
bir tan m olan,

A) 2 < A2 > _ <A>2

(6-53)

be nt s na da lma da denir.Bunun stnl <A> = 0 bile olsa da lmomas f r olmamas ,fakat beklenen de er A'n n bir zdurumu iin al n rsa s f r olmas d r.Bu ba ntly ,

( A) 2 <(A <A 2 >

olarak da yazabiliriz; nk,
< A2 2A <A>+ <A>2 >=< A2> <A> <A>

(6- 54)

120

huantual'Fizigi

d r.hyleyse ( Q A) 2 , ortalama yak n ndaki dalgalanwalar n bykl ile ilgilidir.

Ve

A) 2 ( zs }3)2

<

oldu unu gstermek kolayd r(Bkz. Ek B).Bylece x ve p iin

( d x) 2 (

(6-55)
x,p],.... 41

LS p) 2 ;>

oldu undan
(6 - 56)

sonucu kar.Bunun kar lmas nda dalga zeliklerinin,x-uzay veya p-u ay fonksiyonlar nin,veya parac kdalga ikili inia kullan lmad na dikkat edinl .Sonucumn

bfitnflyle,A ve B ga lenebilirlerinin i lemci zeliklerine ba l d r.

imdi knantum kuram /3ln klasik s n r yla ilgili olan nemli soruna
Bunun iia,dnee i lemeilerinibeklenen de erlerinin zaman iindeki geli imini in

relemeliyis.Genel olarak,bir.i lemcinin beklenen de eri zamanla de i ir.Zamanla

de ismenin nedeni,i lemcinin a k olarak zamana ba l elmas d r,brne in z+pt/m
i lemeisit ba ka bir nedeni de,beklenen de eri' zamanla de i en bir dalga feakaiyonuna gre al nmas d r.
<A>
Nr
A '-\i/(x,t) dx
( 6 -57)

ya arsak,

--A <A> =1,(,,t)

dt

y/(x,t) dx

+f

Y*(xet)
"at

A y(x,t) dx

1-ff(x,t) A

(x i t)

dx

?)t
<

A
t .>.t +/-(

J t" H `+'(xet)) A y(x,1)

-sr'''(x,t) A (
j, , R y(x,t))

.m

(xMlIA 1., (x,t) dx

x.F.) AH

y(x,t) dx

Dalga MekaniSinin Genel Yapxs

121

nlur,ve bu
dt

,A

= <

(6-58)

demektir.Bunu kar rken H`nin hermit en bir i lemci oldu unu kulland k.A a ka zamana ba l de ilse,herhanj i bir durum iin

Atn n beklenen de erindeki de i menin,

<A> =--<tli,A1>

dt

(6-59)

oldu unu brkyoruz.iglemei H ile slrade istiriyorsa,beklenen de eri her Zaman sabittir,bu durumda gzlenebilirin bir hareket sabiti oldu unu shyleyebiliriz.Hamiltonien,
s rade istiren gzlenebilirlerin tam kiimesinin bir ii esi ise,ibiirlerinin tii ii hareket
sabitidir.
S rayla A =x ae A = p giizlenebilirlerini ineeleyelim.nee,

1
(

<x > = i- < "' x j>

2
P
2m

([

V(x),xi>

oldu unu buluruz.x i lemeisi,x*in herhangi bir fonksiyonu ile s rade i tirdi inden,

[ v(x) r

x 3 =.

(6-6e)

olur; bn yzden bizim,yaln zea u ba ntly hesaplamam Z gerekir:

[p2 ,x1= p [p,xj +.[Ptx] p

2'k

(6-61)

< x > = < )

(6-62)

Bk;ylece,

dt

elde ederiz.P,undan sonra p islemeisi iin,p 2 ve p s rade i tirdi inden,

2
dt

'k

2m

<[p,V(x)]>

buluruz.Son de i t rieiyi hesaplamak iin,

(6-63)

122 'Enantum Fiziki

pV(x) Ny(x)

V(x) ply(x)=

i,
4

dx

[V(x)1/(x)j--i-- V(x)

dV
d! )

Y(x)

(6 64)
-

oldu una dikkat edelim.Bunnn sonucu olarak,

[p,V(x)]

(6-65)

dli
d !x)

ve bylece,
d

at

s P>

dV(x)

(6-66)

dx /

bulnruz.
(6-62) ve (6 - 66) ay birle tirebilir,ve
2
d 2
dt

dV(x)
dx

(6-67)
t

elde ederiz.Bu,bir V(x) potansiyeli iindeki noktasal bir klasik parac n hareket
denklemine ok benzer:
dV(x41)

d2 x
dt

(6 - 6s)

dx11

Bizim,

(6-69)

x l.i =<x :
zde lemesini yapmam z: engelleyen tek ey,
<(1/4

dx

dx

(6 -70)

d <x> v(<x>)

olmas d r.Yukardaki e itsizli in yakla k bir e itli e dn tfi n durumlarda hareket

tam olarak klasik say labilir,byle oldu unu ilk olarak Ebrenfest belirtmi tir.(6-70 "_
in e itli e dn mesi iin,potansiyelin kendi de i kenine gre yava *e igen bir fonksiyon olmas gerekir.Eer,
F(x)

dV(x)

(6-71)

dx
yazarsak,o zaman
2
P(x) = F( <t >

<x>)F'( <t>

(x
2!

<x> )

Dalga !,!ekanig nin Genel Yap s

.123

<x> ) 2> belirsizli i kkse ve a;Il mdaki daha yksek terimler

o1 .(.6x) 2 = <(x

nemsiz saylLabilirse,
<F(X)> Z" F( <x>)

+ <x - <

X>>

( < x>

)
(6-72)

-'4F(<x>)

elde ederiz.r,6-72)'nin geerlili i elektronlar ve br tomalt parac klar iin bile

gerekten do rudur.Makroakopik alanlar iin (6-72) iyi bir yakla md r; e bir h zland r c daki elektron ya da proton yirugelerini,klasik hareket denklemleri ile betimlememize izin verir.

Problemler
1. Eer A ve B herMitien ilemcilerse,(1) AB i lemeisin4h;yalnizca A ve B s raBA ise,hermitien oldu. unu,ve (2) (A+13) 11 i4leMeisinin hermitier
de tiriyorsa,yani AB
oldu unu kan ltlay n z.
2. Herhangi bir iemai iin A+At ve i(A-A t ) 1 1n,
kan tlay n z

t- 'gibi hermitien olduklar n

PQ

in

)3 '1 / n! olarak tan mi lemcisi (

e
0
tlay n z.
oldu
unu
han
e"
i lemcisi

3. il hermitien bir i lemeiyse,

lanm t r) nin bermitien e leni inin,
4.

< ,41 -4,><0 I O> )._>.1<Y10>l z

Schwartz e itsizli ini kan tlay n z.Bunun,fig boyutlu vektrler iin cos 2 g < 1 'e
e de er oldu una dikkat ediniz.
; 0 '1 gznne al niz ve sol yan minimum yapan

< -4, 4-7

(ipucu:

de erini hesaplay n z.)

5. (6-38) ve (6-39) denklemierini gznne al n z.isteksel bir
trnden hesaplay n z,ve
ll >
<0 1 \V>

B'

iin,<01 Y> '

<u. 1-y>

yaz labilecegini i;steriniz.Buna gre,bir tam kme zerinden,

tl

<

toplam birim i lemeiye e de erdir.

7. A hermitiense, <A2 > > 0 oldu unu gsteriniz.
8.
4

R = 1
itateliini

ta yan 11 hermitien i leme s ni gznne al n z.H islemeisinin zde erleri

Yi

124 Kuantum Fizigi

nedir? E er B hermitien olmakla s n rlanmam sa zde erler ne olur?
9. Eer bir i lemci,
t
UU t =U U= 1
Uniter

zeligini ta yorsa,bn iglemciye

denir. <y1 -1.'>=-- 1 ise,

olaca n osteriniz.
,n n

10. E er A hermitiense,

oldu unu gdoteriniz.

11. E er 11J.,1
<n o 1 ul:>= aab
biiminde dikeyboylu bir tam kme kur vorsa,11 birimsel olmak zere
vc,.> = U [u o. >
kmesinin de dikeyboylu oldu unu gsteriniz:(11unlar n anlam ,"temel" durumlar n n
bir kmesine etkiyen birimael bir igleMcinlit,"temel" durumlar n n bir ba ka kmesini
vermesidir.)
12. Sonsuz bir kutu iindeki,n kuantum say s ile belirtilen bir parac k
a ve 4p tan mlar n' kullanarak,

iin (6-54) 1 te verilen

i n

A p 6 x,
oldu unu steriniz.

13. At hermitien e lenik i lemcisi (6-27) ile tan mlanm f,

f dx

da [A 56 (.2* 1)(x)

olaca n gsteriniz.( pucu

95*(x) At -Ny(x)

Bkz. sayfa 115'deki dipnot 1.)

14.

(i)

H --

(b)

Et =

P
2m

2
P
2m

.2
2
1 in <-0 4 x F toz x

&
2

Ilamiltonienleri verildi ine gre,

2 2
m 4.) X

A
2

<x> ve <p> 'nin zaman ba l l n betimleyen

denklemleri elde etmek iin, p momentum ve x konumu aras ndaki de i me bag nt lar n kullan n z.ilk denklemler kmesini znz [(a) hamiltonierh iin] .

Dalga Mekani - inin qenel Yap s

125

liaynaklar
Dalga mekaniginingenel yap s kuanbum mekanigi kitaplar n n tmnde tart lmilt r.
Daha ok girip mitelideki kitaplar aras nda,Urne in suniara bak n z:
D.Dohm,Quantum Theory, Wentiee Hall,Inc., 1951.
R.H.Dicke tnd J.P.Wittk,Introduction to Quantum Mechanics,AddisonWesley
Publishing Co.,Inc.,1960.
J.L.Powell and B.Crasew nn,Quantom Mechanies, AddisonWesley Publishing Co.,
Inc., 1961.
E.Merzbachar,Quantum Met3hanics, John Wiley and Sons,lnc.(1970),deha'ileri ders
kitaplar aras hdad r.

Blm

Xuantum Mekanikinde i lemci

Yntemleri

Dalga mekani inin genel yap s n n tart lmas nda,gzlenebilirleri gsteren

i lemcilere ve onlar n zfonkaiyonlar na e it a rl k verilmi ti.zfonksiyonlar bir
bak ma N boyutlu vektr uzay ndaki birim vektrlerin dikeyboylu bir temeline benzer
olarak betimlenmi ti,--ku kusuz bu durum onlar n nemini, azalt r.--% yzden Blm
5'deki fiziksel problemlerle ilgili tart mam zda,zfonksiyonlar i lemeilerden daha
nemli bir rol oynuyormu gibi grnyordu.% blmde,basit bir rnek zerinde unlar gsterece iz: (a) Yaln zca i lemcileri kullanarak zde er spektrumunu bulacak
kadar ileri gidebiliriz,ve (b) zfonksiyonlar n bir temel olarak betimienmesini biraz
daha soyutla t rabiliriz.Bunlardan ikincisi, imdiye kadar yaln zca x veya L p'ye ba li
olan fonksiyonlar inceledi imiz iin nemlidir.tlerde, x- zay ile do rudan hibir
bag nt s olmayan gzlenebilirlerin bulundu unu,ve bunlar iin ok daha ,soyut bir zdurum kavram n n geli tirilmesinin gerekti ini grece iz.Bu sbylediklerimiz,rnek olarak seti imiz harmonik sal ngan
1
kazanacakt r .

probleminin zmn yaparken biraz daha a kl k

Harmonik sak ngan n

2

2 2
P1
-4--2 si .o.) x
2m
biimindedir,burada x ve p i lemcilerdir.p'nin (

(7-1)
/i)(d/dx)iie gsterilmesi zerin-

de ok durmuyoruz.Bliim 3'de elde etti imiz , a k gsterimin tek yarar ,

P/

(7- 2

1 ster diferensiyel denklemler ister i lemci biiminde olsun,tam olarak zlebilen problemlerin say s azd r.Bu rnek en basitidir,ve bylece bizim amac n z
iin en uygun olan d r.

127

128 Kuantum Fizi i

temel de i me ba nt s d r.Klasik olarak flamiltonien,
H = c.k.>

P 7-Lo

i'0

x i

P
m )

olarak arpanlara ayr lahilir,fakat p ve x a rade i tirmedi inden,

vf m .?"

xi

P ""
r"""2mt

2
+

2m

mu..)
2

M2Ca>

2
),

ia

(l)

2m
xP)
( 7-3)

buluruz. imdi,
A=

r)

+
2mu

At2,,

P
2

(7- 4)

i 2rou3 V

yaz m nl getirelim.x ve p hermitien i lemciler oldu undan,ikinei i lemeinin ha ile

gsterilmesi uygundur.Bu iki i lemei s rade i tirmez;
[A,AtT.

ra

-P2mu.11

1-512) xi

=4,

(7-5)

oldu unu hesaplayabiliriz;ve Ilamiltonien'i yeni i lemciler trnden,

A

t A

(7-6)

olarak yeniden yaaabiliriz.

Hamiltonien'in hasitli i ,A ve At 'In R ile de i me ba nt lar n n basitli inde de kendini gsterir.Bu ha nt lar 'iin 2 ,
[13,A]= [wAtA ,A]=W[At ,A] A
=

4iuu A

(7-7)

ve

[11,A1= [wAt4,A-.1 ]

wAt

'At .]

=^ wAt
2

(7 - 8)

S rade i tiriciler iin,Ek B'de verilen kurallar a k s k kullamaea z:

[A+B,C]=4-A,CHB,C) ve [AB,C]= A [B,C]

[A,C] B

Ru kusuz,i lemeilerin s ralar n n kar tir lmamns ok nemlidir.

Kuantum Mekani inde I lemei Yntemleri 129

elde ederiz.Hermitien

i lemcilerin bulunda u de i me bag ntilar n tretirken,

[A,Bi= f

At Bt=[B t , At.]

(AB BA)t = Bt At

(7-9)

oldu unu an msamak yararl bir teknik oyundur.bzel olarak,

r
(B.A. =LA ,t H!

[R,At i
(--4ku A) t

(7-10)

d r,ve (7-8) buradan da kar.

imdi,
Hs

= Su E

(7-11)

zde er denklemini yazal m.Geen bliimlerde byle bir denklem yazmam z u anlama geliyordu: H'de d/dx gibi diferansiyel i lemciler bulunuyordu. ve DE x'in bir fonksiyonuydu. imdi x'in tm karesi tiimlenebilen fonksiyonlar ile tan mlanan uzay dfi nelim; i lemcilerimiz zel olarak bu uzaya ba l olamnlar.(7-11)'in iermeleri bu uzay
ve bu i leeciber iin uygundur,fakat imdiki yapt klar m za uygun de ildir; nk imdi i lemcilerin neye etki etti ine pek bakm yoruz.Art k i lemcilerin soyut,bir vektr
uzay nda tan mland klar n varsayacag z,ve bu soyut vektr uza n daha sonra x'in
fonksiyonlar n n uzay na ba layaca z.Bu soyutlamay zde er denklemlerinin betimlenmesinde kul,land mlz dile evirmek iin,zfonksiyonlar yerine zdurumlardan sz edeca iz,ve dalga Jonkalyanler veya.dolge peketleri dedi imiz eylere durum vektrleri
diyece iz.fflylece,gzlenebilirlerin a rade i tiren en byk kilisesinin u ab...m (x) zfonksiyonu yerine,bu a rmde i tiren enAyk kmenin Dab...m zvektr veya zdurumu
al nabilir; a,b , m indisleri A,B,...,M gzlenebilirlerinin zdegerlerini verir,ve
a kca grld gibi,bu betimleme en fazla bilgiyi kapaar.
imdi (7-7)'yi alal m,ve DE 'ye etki ettirelim:

yuk
uz

ABU

(7-I1)'in yard mlyla,buredan

IrAuE = (E 4zu) Au E

(7-12)

bulunt r.Bu dankleme gre,11 E ,Wnin E zde erli bir zdurumuysa,Au E de R'nin bir zdurumudur,fakat zde er E --*

'd r; burada enerji,bir

.>

(7-13)

birimi kadar azalm tir.Bu yzden,

Acm = c(E)

1[3 _ 6

(7-14)

fazabiliri .ffinradaki e(E) sabiti gereklidir,nkil ni l'e boyland r lm olsa bile,

130 Kuantum Fizigi

AuE 'nin l'e boyland r lm olmas gerekmez.x bagl l g ndan kurtulmaya nem verdi imizden,boyland rma ko ulunu her zaman,

uE (x)

VJ)

dx = 1

olarak yaz:yorduk; imdi,(6-18)'de tan mlanan yaz mla,bu konulu

<:uE

111E

(7-15)

olarak yazacag z.Tm hzdurnmlar her zaman l'e boyland racagle,ve srekli Wfsktrumun
zdurumlar iin,

S(E<11 E

1 uz ,j
veya

S (p

(7-16)

P')

yazacag z.
imdi (7-7)'yi tE... durumuna uygularsak,tam olarak ayn yoldan,AgE_ L 'un veya
e de er olarak A2 uE 'nin B-2 enerjili bir durum verdi ini buluruz.Byllece,A i lemcisini herhangi bir uE 'ye ardarda uygulayarak,enerjileri gitgide azalan durumlar elde
edebiliriz.Buna uygun olarak,A'ya azaltma i lemeisi denir.A'n n ka kez uygulanabile
ceginin bir s n r vard r; nk (7-1)'in bir sonucu olarak,R'nin beklenen de eri her
zaman pozitif olmal d r.isteksel bir dalga fonksiyonu iin,
<YIP2 F44 ,>=- 1 -`g(x} P> 1/ (x) da

ftP. (x)r
= t2

=J

[P i y(a)] (PY) dx

[P Y(x)1 dx

I d Ni/ (x)/dx

2' dx >

(7-17)

olur,bunu koordinatlardan ba ms z olan yaz mla,

IP2 kV> = <:Pt41 1PY>

= <PIi 1> Ni>

(7-1 8)

olarak yeniden yazabiliriz.x de hermitien bir i lemci olduundan,henzer olarak

<.v I x 2
...,< xt,y I .,e>

. 4,>>. o

(7-19)

yazabiliriz; ve tm vektrlerin kendileriyle skaler arpl nlara,bu vektrlerin uzunluklar n n karesini verir,ve bu pozitif bir say dir.Bglece bizim azaltma i lemimiz
bir yerde son bulmal d r,ve burada bir taban durumu bllunur.Azaltman n sona erdigi
bu durumu n o ile gsterecegiz.Bu durum iin,
(7-20)

Kuantum Mekani inde i lemci Yntemleri 131

olwal d r.Taban durumunun enerjisi,

Hu

o( w A!A -4- 42--4"L) )

41 ""v.

(7%.-21)

dir.

(7-8)'i taban durumuna uy ulayal m:

AtHuo = 4iwAt u o

HAt
oldu undan,

-4- 4- LA.> ) At u
o

=
elde edilir.Enerji bir

(7-22)

'ku> birimi kadar artm t r ; ve At , yerinde bii" deyi le bir .

rma i lemeisi olarak betimlenir.Yaz m m z biraz de i tireee iz; ve bir durumu,taart

ban durumu enerjisi olan
ketleyeee iz.Bbyleee,

tN1A>

E =tvw

'ya eklenen

enerji birimlerinin say s ile eti-

At u

'(7-23)

yazar z.(7-12) denklemi,

(7-24)
Au l = e' u o
olduunu I iiyibr,.Yani A+ uyguland durumlar birer yukar A ise birer a a kayd _

r r.

durumlar l At ' n to 'Adardarda uygulanmas yla elde edilebilir. unun bir

sonucu olarak,enerji epektrumu

E (n

(7-25)

ba nt s yla verilir.gnerji spektrumunun elde edilmesini,higbir diferansiyel denklem

zmeden-be ardk.yr ca zvzktrler iin de,

n

At

vr
,

U =

(7-26)'

genel gilaterimi vard r,burada doru boyland rma sabitini kulland k3 . Bu gsterin yard nlyla,farkl enerjilere kar l k gelen zdurumlar n dikli ini kan tlayabiliriz.Bunun
iin,
`uo 1 Ani (At ) n I 11 .>
biimindeki bir deyimin bir de erlendirilmesi yap lmal d r; bunun iin A'lar n s ralar
At 'lar' dtill tirilerek,Agar saa geirilir; *onunda

u'ym- etkinesi ile s f r

3 Cebirsol i lemler. al k n okur iin bunun ttiretili yolunu k saca betimleye-

lim.(At

i 2 <u I

u o za e n un denirae,

<uo l Aa (At ) n no > buluruz.

)ec

< (A t ) 111 uo 4 (A t ) n n o >

l
imdi (7-5)'i kullanarak,Au (At ) u = Au-1 [n+i(A t ) u-1 + (A t )11 A bant s n tretebiliriz.Bnnu <u o l....111, aras na koydu umuz saman,sak yandaki ikinci terim s f r
verir ve 1013 1 2 253 "'SN 1%1_1 1 2 indirgeme ba nt s n elde ederiz.

1%1 2 = n! (+)" 1.0 1 2 = n! (-) u .Genelliki hoznadan,en 'yi gerel seebiliriz.

132 Kuantum Fiziki

sonucu elde edilir.hrna in,(7-5)'i kullanarak,

A2 (A t

) 3 ..A(At A +M(A t ) 2 az

A(At ) 2

+h ) At= 3f A(A-t ) 2 + A(At) 3 A

+AA t (At A

oldu unu grruz.Ano = 0 olduundan u o 'lar aras na al nm olan son terim s f r verir; ve ilk terim ayn yolla i lenebilir,ve sonunda

<uo I
buluruz ve <u 2

At u o >

< Au o I 13.> -

6'k2 At verir.Bylece,
0

(7-27)

In 3 > = 0 oldu unu kan tlam oluruz.% i lem genel durum iin de

yap l rsa,
<' un

j un>=0

(7-28)

m n

oldu unu da kan tlayabiliriz.

istekeel bir durum vektrnn Wadn idurumlar na a labilece ini syleyen deyim, imdi koordinattan ba ms z anlat mda
00

= Z

Cu

nO
olur; ve Cum I u n > =

(7 -2 9 )

nn oldu undan,
C = <
m

>

4-7-30)

elde ederiz.
Bu bliimn konusundan biraz ayr larak,art rma vi azaltma i lemcilerinin karmonik
sal ngan denklemini Ozmede nas l yararl oldu unu gsterece iz.z-uzay nda,(7-20) 'dinkl emi

( 7- 31)
verir.p ialemciainin z gsterimi olan p = W O(d/dx) kullan larak,
( mcu t +

) n o (z) = 0

(7- 3 2)

dz
bulunur.Bu basit bir diferansiyel denklemdfr, ve zm
uo (z)= C

(7-33)

dir.u o (x)'in bire boyland r lmas gerekir,ve C sabiti buradan belirlenir:

- en

c2

dx
OC>

A,

c *

Kuantum Mekani inde lemci Yntemleri 133

1/4

(7-34)

ff

.rg-rf

bulunur.Ayr nt ll hesab yapaak,uyar lm durumlar da elde edebiliriz:

t
(A ) n u o (k)

un (x)
i

/
{71T Sun
1

1/4

kv

.2mc. di -

zb
(7-35)

Gerekten,diferansiyel denklemin genel zmnn yaz lmas nda en k sa yol budur.

Yaln zca iglemci yntemlerini kullanarak.harmonik sal ngan n n zde arlerini
zebilmayi ba ard k.% problemde,hzdurnmlar belirlemek iin yaln zca amarjinini'
yaat
Sa

''ba ntle nda grlen

(n 4-- ) .41(4)

0,1,2,,.. tam say lar n n bilinmesi yeter.Bhylece s rade ig-

tiren gzlenebilirlerin tem kmesi yaln z Iliden olugu'i- 4 ,ve u n hzdurumundaki n i n di s i

zdurumun tm ieri ini betimler.Bunun iin z-uzay ndaki un (*) zfonksiyonunun ayr cal kl rolnden vazgemek istiyorum.Yaln z, u durum bunun d nda kal r: Bu da,u n (z) 1 in
ek bir bilgi olarak,parac xide bulman n olas l k yo unlu unu(.'u n (x)1 2 olarak)vermesidir.Acaba bu ek iserik,x-uzay dalga fonkaiyonunu ay r r m ? brne in,Blm 3'teki
0 (p) momentum uzay dalga fonksiyonunun roln an msayal m.z-uzny n n Fourier dnsmg olarak bu fonksiyonun ayr cal kl bir rol var gibiydi; fakat daha sonra,rne in
(4-59)Ida,0(p)tnin "yaln zca" bir a l m katsay s oldu unu a klam gt k: 0(p),istekAl(z)iin momentum iglemeisinin zdurnmlar na a l m ndaki katsay yd ; bu ne-

sel bir

denle de,mutlak karesi,o durum iin p momentumumn balinan n slas l al veriyordu.inen r-slarak,*n)1 2 nistemin yerini x'de bulman n olas l k yo unlu udur.Bunu da yle
yorumlayabiliriz: y(x),isteksel bir soyut durumun x np yer iglemcisinin zdurumlar na
a l m ndaki katsay d r.zde er denklemini soyut olarak,
z or>

(7-36)

biiminde yazar z.un 'deki n gibi,burada da x'i bir ingis olarak al yoruz ve bylece
zdurumu etiketlemig oluyoruz.11ermitien bir i lemci olan x np 'nin spektrumu srekli-

dir,ve bunun sonucu olarak a l m teoremi,(7-29)'daki a l m n yerine

n indisi. pariteyi de kapsar.n'si ift olan duruilar pozitif pariteli ve tek

olanlar negatif pariteli durnalard r.161,yens malar alt nda A ve At ' n tek olmalar n n
sonucudur.

134 Kuantum Fiziki

dx C(x)

(7-37)

verir.(7-36) . da tan mlanan hzdurumlar dikeyboylu bir kme olu turdukundan,

fi,(>

<

( - ' )

(7-38)

d r,buradan da

C(x)

(7-59)

< 0,, I -tK>

sonucunu karabilirlz.Bu nicelik bir parac x'te bulman n olas l k genli idir
daha kesin bir degigle,x gzlenebilirinin lm, 1C(x)1 2 olas l ile z nde er*ni
verecektir.x-uzaya dalga fonksiyonunun hibir ayr cal kl rol olmad n gstermek
iin yapmam z gereken,yaz m de i tirerek,(7-37)'yi
y=

dz y(x)

16,

(7-40)

biiminde yeniden yazmakt r.Bu yaz m yaln sca,uygun oldu u iin kullan r zaemel ilkeler,soyut bir uzaydaki i lemcilerle,onlar a zyektrler lyle ve zde erleriyle
ilgilidir,ye geriye kalan bir gsterin sorunudur.Ku kusuz,gsterim konusu btn bwmlar n fizi i olan say lar elde etmek iin ok nnzlidir.Bu nedeni. biz kuram n biimsel yap s zerinde fazlaca durmay p,dalga fonksiyonlar n kullanaakilerleyece iz.
ilerde,elektronlar n ve br parac klar n i spini gibi klasik benzeri olmayan i lemcilerle al aca z ve ba ka gbaterimler kullanma zgrl n deneyece iz.
_Bn blmzsterimden ba ms z olan yntemimizle,bir sistemin zaman iindeki
geli imini tart arak bitirelim,Art k,zamana ba l
i

i\

d -Ny(t)

= H

y(t)

(7-41)

dt
Schrdinger denklemi,soyut bir uzaydaki bir i lemci denklemi olur. Y(t) bir ~trdr ve zamana ba l olan bir yn gsterir.Denklem kolayca zlebilir.zn,
j(t) =e

olnr,bnrada

H14, y(o)

y(0), t . 0 an ndaki yektrdr ve

(7-42)
e ji.4.4

i lemcisi,

4,

e:-1nh'
ft=

al

ile tan mInnm t r.(7-42) zn,zamana a k olarak ba l nlmayan bir A i lyncisinin

beklenen de erinin zamanla nas l de i ti ini betimlamemize izin verir:

<A>t = <V(t)

IA

(t)>

Kuantum Mekani iade lelmoci Yntemleri

-il-Ii/4,
..., (e,

y(0) I
.:Rv4,

<y(0)1 e

135

y(o)>

A e

....ziltA,

A e

S/(0),

= <-y(o)tA(t) - r(o)>
<A(t),).

(7-44)

Bu i lemler s ras nda,

t
..41-Itt.,

_LHV't,
(e
baat s n kulland k ra

. e

zwEA,
. e

(7-45)

144 A,

Ali(i) =

A C

(7-46)

tan m n yapt k.(7-44)te gre,zamandau ba ms z bir A i lemcisinin (7- 42)'deki gibi

samanla de i en bir durma:dahi beklenen de eri,zamanla de i en bir A(t) illeueisinin
[(7-46)edserilen j sammallmi bamala y(0) durnminadki beklenen de eri olarak yaz lebi/4r.Bn,,kantuMmkank iain biimeel< tart mas a :na:len ok yerarl d r4linkli enyut ektr mmay nda dikeyboylu svektrlerin bir temelini bir kez kurup,tmeel Yektrlerinin zmammle nas l deij;i ti ine bakmamak uygundemalyle yapt m z zaman Beisenberg
grnstinde tlal m oluy-orus.A:'Y zamandan bams z almak Bebrdiager gribalishade
al mak demnktir.11aragi urnii ii kanal: rmak kullanal m sonu ayn d r: Bu,sabit eksenlere gre dnen bir eismi betialemmk,ye da dnen bir koordinat sisteminde duran
eimai batt:dam:k aras nda bir seim papmak ' gibidir.Uygun olan eeilir.lieisenberg grn :iade ailt l yormak,durum vektrleri sabit olur ve bunlara bakmam z gerekamz.Bir
gzlenebilirkn zamanla nesil de i ti $r(7-46) ile belirlenir,e'e bu

A(t) a

--ILI

INVei
A e

141/-%
AA

dt

HA( t

41

)._ _1_ A ( t ) H

(11,7;(t)]

(7...47)

werir ve bu biim (6-59)in ok benzer.(6-59),beklenea de erler iin bir denklemdi,fakat biimi bklenen de erkn al nd durumdan ba ms zd ; bu yzden ielemei zeliklerini yans tmel yd . imdi Lse,(7-47) byle oldu unu a ka gstermektedir.
iermonik aal ngen
B =E

c> At A -1-

136 Kuantua Fiziki

dir ve H bir hareket aabiti oldu undan,
H = uu At (t) A(t) +

(7-48)

yazabiliriz.(7-46) 1 y kullanarak,
[A( t) ,At (t)i=

(7-49)

oldu unu gsterabiliriz.Bu nedenlo,(7-7) ve (7-8)'in biialori gene ayn d r,ve

dt

dt

AW= - i w A(t)

At (t)= ituA (t)

(7-50)

elde ederiz.Bylece,(7-50) denklemini zerek A.(t) ve A t (t)'ain mana ba l l iin

--Lu t
A(t)
A(o)
-44.4A

A kt)=

A (0)

(7-51)

sonular n boluruz.(7-4) bak nt sin kullanarak, '

sU> x(0) aincob,

p(t)= p(0) eSz cut

x(t) = x(0) coa u t

sin Ut. t

(7-52)

mu
oldu unu gstermek kolayd r; bu bant lar x(1) ve p(t) i leneilerini x(0) ve p(0)
i lemcileri trnden verir.

Problemler
I. (7-5) de i me ba nt zin ve u

durumunun (7-26)'da verilen ton n al kulla-

narak,
An e= N[aS
n

1-1

oldu unu kaa tlay n z.

(Ipueut Tmevar n yatemini kullan n z.Yani,bu ba nt a n, iin do ruyoa s+l iin de
do ru oldu unu gsteriaiz e ve be atly do rudan do ruya a = 1 iin kurumun.)

2. Yukardaki ba ntly kedlanarak,f(At), At 'la herhangi bir pakterialiai ise,

elf(At )

Af ( At) u
o

dA

Kuamtun Makaaigiade t lenei boatinaleri 117

oldu unu gsteriniz,A'yi,
A

d At

biiminide yasman n (7-5) de i me ba at slyla.tutarl oldu una,v, bunun

d
dz

P i

gzteriminin tam benzeri oldu uma dikkat ediniz.

3. <ua izin a ) 'yi hoseplay n z,ve bunu. a = 1 d eda k filr olaca al

gstertaiz.
<na (Ala;) 'yi beaaplanak yeterlid:tr,ilek <u a !A t fua )

(ipucu:

<,'A na l n a >

<na lAiica)r'cl r.Ve Problem l'deki 'manen kullan n n.)

4.

Problem 2'nia eoanlar al kullanarak,

A Af(At)
e
uo = I(A t -4-") no
olduguam ghateriniz.
(ipucu: Ba problemi zmek iim detel fonksiyonu ileriye aw n z,ve

:1(x +0.)

f (r) (z)
u!

f fr) (z)

f(x)

dx
oldu una kul:Tatil'in.)
5.

Problem 4'n eounlar al kullemarak,

AA

f(At ) e.

t(A t

A4-1)

i lemei ba at s n kurunuz.Bir illenci ba nt al,iateksol bir deirmna etkidigiade

geerli olnal d r,baaa dikkat rdinizAstoksel bir durnm,g(At) u a .biiadade olana.
yleyse,

f(A

C(A

olduguas kaa tlamak gerekir.Bu,

2,,A t 2,A

gazel bag at s ndas1

t
A + [Ad& J + Ti

A e

g(A r ) u o

= f(At +

r
r
LA,

t ii

da,kaa tlanabilir.

6. Yukar dak:i ba intly kullaaarak,

o.A+1>At

e A 6.41. ( 1 /2)0.
=._eee

oldu umu kan tlay nzn.i lem yledirt

A(o..A4-1,4t )

e.
olana.

21c,A

F( )

7%5-a gre tiirey,

t
c

bA

)e

.(A4-1,,At)L
"` A
.c A e
P(2)
e

dF
d?

138 Kuantum Fizi i

Irerir,ve bu

o.A
(QA 4-bA)e

210.

F(X)= c A e.

F ()

--,ur

deumktir .P r ablam 5'i kullanarak,

= (bAt

oLbS,) P( 20

oldngunu,ve bunun sonucu olarak,

= e

F(

-0/2.) 04.L -r,

oldu unu
7. Problem 5'deki ialemi kullanarak,
t
,
At.
?..k
t(A
e
Joe

2.4%)

oldugunupve buradan Problem 6'da verilen yntemi k.11awarak.

ok.A+bAt

1:,At aA <1/2.)4.6 -t,

ee

oldu unu gsterinis.

8. Yukardaki sonucu kullanarak,

kAn;:"^
uu ) At

eLkx.

(-,:k

:.Ak .,1 m

oldu unu gsteriaiz.x (1/ \r- 2,7:(:)( A + ) oldu una dikkat diniz.Bunu kullanarak,
< uo

le

no

Ifadesini heaaplay n s.
9. Yukarda elde edilen sonucu.,
2A(74
fdI

O * (X)
0

(X)

den elde edilen ile ayn olduumu gsterinin.

10.
2

P (t)

mu(t)

2m
verildi ine gre,genel , iglenci hareket denklemi (7-47) e yi kullanarak,buradaki (t)
i lenacisinin zamana ba l l n nns.
11. Bir d elektrik alan iindeki bir boyutlu harmomik sal ngan n,
E=

2
P (t )
2m

a <A) 2x2 ( t ) e E (t)

Hamiltonien'ini gznne elinin.

p(t),x(t)]

---

dr igue ba at s n ve (7-47) denklemini kullanarak x(t) vs p(t) ilemellori iin

hareket denklemini bulunun.Hareket denkleminin,klasik hareket iel klemi ile ayni

Kuantum %kemi inde lemci Yntemleri 139

ldu unu gineteriniz.p(t) nro x(t)'yi x(0) ve p(0) trnden

[x :t i ),.( t 2 )33- 0

snfix.
t

iin

r. ldu unu gsterinis.%,ayn anda a rade i tiron i lemcilerin,farkl anlarda

s ra-

'oie iatirmeainin gerekme li4tini gsterir.

12.

(7-35)

donklemiiini kullanarak n = 1,2,3 iin ii:fonksiyonlar elde ediniz.

Net: Binom serisi a l m nda x vs d/Win s ralar n ayn tutmaya dikkat ediniz.

Kaynaklar
MU blmde tart lan konnlar,kitab n sonunda verilen kaynak listesindeki kitaplar n
bense hemen tmnde i lanni tir.5 rencilerin bu kitaplardan bitki/MO.1m bakmalar tlenir,nk ayn temel konular n de i ik gr a lar ndan sunulu unu grmek her zaman
:yararl d r.

BLM 8

N-Parac k Sistemleri

Tek parac kla ilgili tart mamiz,bir N-Parac k sistemine de kolayca genelle tirilebilir.Bu N parac k bir y(x 1 ,x2 , dalga fonksiyonu ile
betimlenir; ve bu dalga fonksiyonu,

dN

idz i dc2

y(x). ,x 2 ,

xN ) I

(8-1)

,2
129'
ia !, yorumu, 1 -4/(x)1 'nin yoruolarak boyland r l r.
munun bir genellegtirilmesidir; ve bu, 1. paraci z i 'de,2. pdrac x2 `de,
N parac rw ide bulman n olas l k yo unlu unu verir.Byle bir dalga fonksiyonunun zaman iindeki geli imi,
(8-2)

v(x, ,,,,, xN ; t)

diferansiyel denkleminin zmbyle verilir.Burada Bamiltonien yine,

a. Z

Pi

2ffl i

(8-3)

4- v(x l ,xV

klasik biimine kar l k olarak,

(

-62
2)

1
2m

"4-

21aN

1
-4-

oxN

9 (X1,4..l rld

(8-4)

biiminde kurulmu tnr.Tek parac k gzlenebilirlerini betimleyen i kemciler,

[Pi,xj)

ij

(8-5)

ba nt a ndaki gibi,farkl parac klar gsterdikleri zaman s rade igtiriyorlarsa,

kuantum mekani inin geli tirilmi olan nceki tm anlat n' kolayca genellegtirilebilir.

141

142 Kuantum Fizi i

Yerin ekim alan ya da d ar dan konulmu elektrik veya magnetik alanlar
gibi d alanlar yoksa,o zaman potansiyel enerji yaln zca pargac klar n ba l
arala na ba l olur,ve
(8-6)

V = V(x 1.--x 2 ,x i x 3 ,

yaz labilir.Byle olmam' da gerekir; nk,her nas lsa bir hbaslang " n bulunmas n gerektiren bir d ara yokse,bfitn sistemin yerde i tirmesi sistemin hibir
fiziksel zeli ini de i tirmemelidir.Ba ka bir deyimle,(8-0'daki potansiyelin biimi u de i mezli in bir sonucudnr: Fiziksel bak mdan anlaml olan tm nicelikler,
xi

x i 41- 43,

( 8- 7)

dn m alt nda , ile i mezdir.(8-6).n n ok nemli bir zel hali,

L >i

(8-8)

V(x. x.)

oldu u iki-cicim kuvvetleri halidir.Toplama tm i ve j indisleri zerindendir; ve

iki defa saymay ve i e j 'nin say lmas n nlemek iin,* > j ko ulu ile yap l r.Asl nda biz,atomlardaki elektronlar n betimlenmesinde,bilinen CouJomb potansiyeli ve elektron-elektron itmesi ile al aca z; ve burada ekirdek bir ba lang aa /ayscakt r.n-halde potansiyel,

N
W(x i ) 4- :E: V(x.

i>i

x)
j

( 8-9)

ifadesinin -boyutlu bir genelle tirilmesi olacakt r.

D kuvvetler olmad zaman,klasik mekanikte toplam momentum korunumludur.Bu,
2
d x.
mi
dt

V(x l x2' x l

xi

x 3' ' x'N - 1

(8-1())

xa.)

hareket denklemlerinden kar; bu denklemlerin bir sonucu,

d
dt

dt

mx i

x )..-= 0
V(x x ..x
N-1
N
1
2'

d r.Yukar daki denklemin sa yan n n s f r olmas n n nedeni,

(8-11)

'nin

Y'ye etkimesinden,V'nin her de i keni iin e it ve z t katk lar n elmesidir.Bdylece,

P=

bir hareket sabitidir.

dx.
(8-12

dt

N-Parac k Sistemleri 143

Kuantum liskani inde de, ayni sonu gearlidir.Bunu,Ilamiltonien'in (8-7) dnii iimii alt ndaki de i mezli ini kullanarak gsterece iz.De i mezlik,hem
Hu E (x

xN )

(8-13)

be nt s n n,hem de
HuE (x 1 4-c ,x2+o,

)= EUN(x 14.

(8-14)

ba nt s n n geerli olmas demektir. & I yi sonsuz kk alal m,bylece 0( C1 2 )

terimleri nemsiz say labilir.0 zaman,
, , xNt- a )

"(x , , N )
CL

cr x 2

"

o,

xN )

u(x l ,...,xN) -f-

ct

u(i19.-.1xN)

olur; ve bylece (8-13),(8-14) 1 den kar larak,

N
C H

,L

u E (xx N )

(
0:=1
-14

az
Ct

(r =.1 2.i.

))

uE (x 1" . " xN )

Eu (x 1
E

xN )

..-= 41 (5) HU N (xl ,...,xN ) (8-15)

=; "C)x i
bulunur.Omll 'de,
(8-16)
tan m n yaparsak,
(RP PH) lE (X1 ,...,x14 ) =:0

(8-17)

oldu unu gstermi oluruz.x 1 ,x2 ,

,xN "nin herhangi bir fonksiyonunun btn
uN (x l ,...,xN )'ler trnden a labilmesi nlam nda,N-parac n enerji zdurvallar n n da bir tam kme olu turaca ngrlebilir.Bu yzden,yukar daki denklem tm
N4/(x 1 ,...,xN )'ler iin geerli olan,
(8-18)

denklemine evrilebilir;ve buradan,

[1413 3=0

(8-19)

i lemci ba nt si bulunur.% ba nt ,sistemin toplam momentumu P'nin bir hareket

sabiti olmas n iserir.hu,gerekten,usay n do as iin sylenenlerin ok derin

144 Kuantum Fiziki

bir sonucudur.Hibir ba lang c n bulunmad n ,ya da ba ka deyi le,belli bir uzakl k kadar yerde i tirme alt nda fizik yasalar n n , de i mez oldu unu sylemek,
bir korunum yasas na gtrr.Parac k fizi inde burada inceledi imiz biimde potansiyeller yoktur;bununla birlikte,yukarda sylendi i gibi,de i mezlik ilkesi
gene korunan bir toplam momentum verir.
Ba l ca amac m z,hemen inceleyece imiz iki-parac k sistemi olacakt r.Etkile meyen iki parac g n basit bir Hamiltonien'i vard r:
2
2
P
P2
Fl= 2m 4- 2m
2

(8-20)

ki parac k aras nda hibir ili ki olmad g ndan,birini a l:de ve brn x 2 ' le
balma olas l n n,iki ba ms z olas l n arp m olaca n bekleyebiliriz:
P ( xl , x 2)=

P(x l )

?x 2
1

2a

(8-21)

P(z 2 )

Bylece de,
'76. 2

4 2
2

u(I :I2) = Eu(x l ,z2 )

(8-22)

x2

denkleminin zmnn,
(8-23)

11(x l' x2 ) = P'1 (x l ) %2(x2)

olarak ayr labilmesini bekleriz.Bunu (A-22)Ide yerine koyar,ve u(x i ,x2) ile blersek,

(s,2/2.2 )(d2o2 (.2 )/d. 22 )

-( 412/21911)(d 201(xi)/ax1 2 )

ol (ci )

O2

(=2

(8_24)

elde ederiz.Denklemdeki iki terim farkl de i kenlere ba l d r,ve bn nedenle ikisini de s rayla E l ve E2 sabitlerine e itleriz:
E E
) l

t., 2

d2 1 (

2m

dx

x1
2

E 0 (x )
1 1 l

1
d20 ( x 2)
2
2

275,

tx
2'2' 2'

(8-25)

"2

Bu iki denklem kolayca bzlr,ve

+
"(x ,z2)=

elde ederiz.Burada
k

dir.

2
i

2m E
1 1

i,

(8 26)

k2m

2m 2 E2
(8-27)

N-Parac k Sistemleri 145

imdi,
x x

x2

*1'1+ m2x2

(8-28)

m 4-m
1
2
koordinatlar n kullanarak,zm yeniden yazal m; bunlar,parac klar aras ndaki
aral k ve ktle merkezi koordinat d r.
al c 4-* x
1 1
'2 2

2 )' 4. 13

k 1 z 1 + k22 avo((x i

11 1

t la2

yazareak,

fi = k
o( s

2
K
m2k m k
1
1 2

=k

m +
buluruz; bu yzden zmn biimi,

KX kX
" (x ' x2 ).'

(8 29)

olur.Burada K m:k i4k 2 , toplam momentuma kar l k alan dalg saYs ve k ba l mamentuma kar l k olan dalga say s d r.ilk arpan ktle merkezinin hareketini gsterimler,ve ikinci arpan "i" dalga fonksiyonudur.Enerji
4,2K2
E m

4-

2(mi

WIt2
2 -

m2 )

k . 1 -t-

1 )

(8-30)

olarak yaz labilir. lk terim i toplam mnmentumla ve all 4 2 ktlesi ile zgrce hareketeden iki parac k sisteminin enerjisi,ve ikinci terim i enerjidir.
1

= 1

t'

(8-31)

111 2

ile tan mlanan to. indirgenmi kiitlesini getirirsek,o zaman 4 2k2/2/A

etkin olarak

terimi

ktleli ve 'tak momentumln zgr parac n enerjisidir.

(8-20)Ideki Bamiltonien,yaln zea x,-- r,eye ba l olan bir potansiyel eklenerek de i tirildi inde,

kI t12"il

b i 2

u(x ,x2 )4V(x1 -x2 )u( 1 ,x 2 )=Eu( 1 ,x2 )

$2 22
a . 22 )

(S -32)

21i2

elde ederiz.

X =-1 X2
X =

m x
1

m x
2 2

m f4-m
koordinatlar n kullanarak,

1.4
22

t4

X I+ mi

(8-33)

146 Kmantnm Fizi i

sl

X
gl

t4-

a2
-

(8-34)
x

bulnruz.Biraz cebine (8-32) denklemi,

2(m i +le2 )

.)2

4,2

a X2

2fr

biimini al r.

+V( 1 ))11(x,X ) = En(x,X)

8-35)

KX
e

u(s,X)

#(x)

(8- 36)

yazarsak,000 iin

d2d( x 4- V(a) 0(x) sm . 0(x)

2te

( 8- 37)

da

denklemini buluruz; bu,bir bir-parac k 8chrdinger denk lemidir.Hu drmklemde ktle,indirgenmi ktledir,ve enerji
.h212
(8-38)

C -.E
2(m 4- 42 1

dir.Hlm 9'da bn ayr lmay biraz daha kar k bir yoldan elde edecek . imdi
zde parase problemine dijnAji Elektronlar n ayiededilmmez oldu unu gsteren g l kan tlar vardl e.Bbyle
olmasayd ,bir atomun,rne in helyumun spektrumu,deneyde

"hangi e it" elektronlan n bulundu una ba l olarak deneyden deneye de iirdi.13 yle bir de ::i im hibir
zaman gzlenmemi tir.Benzer olarak,ekirdek spektrumlar da her zamm ayn d r;hu
da proton ve ntronlar n ay rdedilemez oldu unu gsterir .Yksek enerji fiziki deolarak br par ac klar n dm,rne in pi.

neylerinin benzer kan tlar

mezonlarin

ay rdedilemez oldu unu gstermektedir.Bn ta n olarak kuamtum mekanik

ae bir zeliktir

Klasik mekanikte ilke oI

(

ac klar n y;4rngeleri iz-

lenebilir; bu yzden,gerekten onlar her zaman ay rdedil ebilirler.

Elektronlaran spin denilen bir i k naern:::: Psar
i ile belirlendiklerini renece iz; ve bylece elektronlar n betimlemmesinde,duru eler spin etAketini de
,

kapsamal d r.Bunun ay rdedilemezli in sonular zerinde daha te bi e etkisi vard r,bunu daha sonra inceleyece iz.
Ay rdedilemez paracaklar iin,Hamiltonien parac klar n koordinatlar na
gre tam olarak bak ml olmel d r.iki-parac k sistemi
ba l l k yokse,Hamiltonien
2
Pl
2m

2
P2
4 -----271

ir(x l.' x2 )

iin spin e liketlerine

(8-39)

N-Parac k Sistemleri 147

olur,buruda
V(z 3 ,x 2 ) = V(x 2 ,x 1 )

(8-40)

dir.Bu br k m simgesel olarak,

(8-41)

H(1,2)= U(2,1)

biiminde yazabiliriz.Hamiltonien paraelklar n spinine ba l ise,o zaman "1",'Y2"

etiketleri spinleri de kapsamal d r.Tm paraelklar n zde oldu u bir N-Parac k
sisteminn bir dalga fonksiyonu

4J(1,2

N) ile gsterilecektir ve bu, o' i eler

apin durumlar n betimlemek zere,daha a k olan y(x l , c? 1 ;x 2

, 0

2 ;...;x141 , OrN ).nin

yerini tutacakt r.
Bir iki-parac k sistemi iin enerji zde er denklemi,
II(1,2) /1E (i1,2) = EuE (1,2)

(8-42)

olur.Etihetleme de i iklik'yapmadl ndan,buna

11(2,1) nE (2.1)= Eu E (2,1)

( 8-43)

olarak dm yazabiliriz.Ayr ca da, C8-41)'i kullanarak

11(1,2) i5 (2,,1)=Eu s(2,1)

(8-44)

buluruz.Parite tart unam Zdaki biimsel y'akla iml izleyerek,P 12 defi iolea i lem i:an tal m; bu i lemei bir durumaetkeyince,1 ve 2 parac klar n n btn

cisini

koordinatlar n (uzay ve spin) - deg toku eder.812 iniu tan m ,

P 12 Y (L ' 2)=

V (2 ' 1)

(8-45)

demektir,Denk.(8-44) ; yle yaz labilir;

HP121111 (14)

= EuE (2 ,1)
= "12ur(1-2)
= P12Efiz(l. 2)

P u lhE (1,2)

(8 - 46)

Ve bu,al ld gibi"

{n , P12

(8.-47)

i lemei bag nt s n onrir.Bbylece parite gibi,P 12 de bir hareket sabitidir.Ayr ca,

parite gibi,
(P12 ) 2 at/(14).= Y(1/ 2 )

dir; bu yzden,P12 'nin de dzdeerleri

1idir.0zdurnmlar,bak mll ve kar bak -

ml birle tirimlerdir;
1S},
(1,2)

42

(8-48)

[ v(1,2) + y(2,01

148 Kuantum Fiziki

(A)(

1,2).

--L--[y(1,2)--l(2,1).1

(8-49)

P12 1 nin bir hareket sabiti olmas oignsu,bir ba lang an nda bak ml olan bir
durumun her zaman bak ml ve kar bak ml olan bir durumun da her zaman kar bak ml olaca n syler.
iki parac n de i toku u alt ndaki bak m veya kar bak m bu parac klar n bir belirtgenidir,bu nemli bir do a yaass d r;ve bu,ba lang durumunun haz rlanmas nda dzenlenebilen bir ey dekildir.Pauli nin bulgulad kl bu yasa unlar syler:
1. Spini yar m-tek-tamsay olan zde parac klardan(rne in,spin 1/2,
3/2,...) olu an sistemler kar bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle
parac klara fermiyonlar denir,ve bunlar n Fermi-Dirac istatisti ine uyduklar sylenir.
2. Tam say spinli-parac klardan (rne in,spin 0,1,2,...) olu n sistemler
bak ml dalga fonksiyonlar ile betimlenir.Byle parac klara bozon denir,ve bunlar n Bose-Einstain iatatisti ine uyduklar sylenir.
Yasa,N-paraelk durumlar na genialetilebilir.N zde fermiyonun bir sistemi
iin,dalga fonksiyonu herhangi bir parac k iftinin de i toku u alt nda kar bak a ml d rArnekin,nygun biimde kar bak g al la t r lmi parac k dalga fonksiyonunun biimi,
[ar(r,2-;5f..-

Y(A) ( 1 . 2 15)-=

11,124- ,3)--+ NKt2,3,1)

V6

V(3, 2 4) + "+) (3,1,2) --y(1,3,2)]

( 8- 50 )

dir; oysa zde bozonun dalga fonksiyonunun biimi,

y (5) (1,2,3)

[1,1,4(1,2,3) + \y(2,1,3) 4-V(2,3,1)

-41 (3,2,1)

-6-y(3.1.2) A-Ni(1,3.2))

(8-51)

dir.
imdi ok ilgin olan zel bir durumu gznne alal m; N fermiyon birbirleriyle etkile mesinler,fakat genel bir potansiyelle etkile sinler.Bn durum iin,

N
H = Z H,

(0-52)

;..1
2
P

yaz labilir; burada

11.
A 2m

V(z z )

(8-53)

dir.Tek parac k potansiyelinin dzdurumlarl UE (m) ile gsterilir,burada

k
Hk

uE k (x k ) = Ek uE k

(8-54)

N Parac k Sistemleri 149

d r.
Hu E (1,2,...,N)

Eu E (1,2,...,N)

(8-55)

denklemi:nin bir zn,

u

(8-56)

(x 2 ) ''' UR (xN )
N

olur, bur ada

tl + E 2 +

=E

(8-57)

o5. etiketlerini a ka yazmad k. imdiki

dir.(8-36)da,x 'lerle birlikte grlen

kar llbak ml yapmakt r.Yaln n iki parac k varsa,

tA) (1,2) = ----

x 12. (x
El ( 1) E 2 2

"Es

2
X 2 ) uE (X 1 ) ]

(8-58)

olaca .a ltt r. pnrac k varsa,kar bak xml dalga fonksiyonunun biimi,

u

(A)

(1,2,3)

nr

[t

El

(x ) u (X ) u (x )
1
E2 2 E 3 3

(x 2 ) uE2 (x 3 ) u
(x
E3 1 )

Bi

(x )
3

"

(x 2) "E I (x l-

_N3-(x 3)

uE (x 2 ) uE (x )
2
3

+u E (x3) uE (x l ) uE (x 2 ) uE (x l ) uE (x 3 ) uE (x 2 )]
3
2
l
3

(859)

olur.N-Osrac k iin yan t,bir determinantt r; buna Slater determinanti denir l :

u lk/ (1,2,...,N)

Nt

u
u

(x i
E

(x )
1

,4 (X 1 )

uE ' (x 2 )
.1 a

u, (x,)

ri

uE (x 2 ) ... uE (2E )
2

U E (X 2 )

uE

(xN )

(8-60)

A ka Obrld gibi,iki parac n de i toku u,determinanttaki iki stunun de istokasw demektir; k .da i areti de istiriM. ki elektron'aynl enerji zdurumnndayaa,nme in E1
ayn olatea ndan,

, ve ikiei de ayn spin durumundaysa spin etiketleri de

cr = Cf' 2 , x = x 2 iken determinant s f r olur.6yleyse bu elekt-

ronlar ayn yerde bulanamaz.Bbyletee,kars bak m gereksiniminden,iki fermiyon aras nda etkin bir etkile me ortaya kar: Nitel olarak,ayn durumdaki iki parac k
birbirleminden uzakta durmaya al s rlar,nk aralar ndaki uzakl k s f ra gitti i
zaman ilkZili dalga fonksiyonu s f r olur.Bglece etkile tneyen parac klar hile,
aralar nda bir itici etkilesme varm gibi davran rlarAllektronlar iin,alaad.111-

N ozde bozan iin,dalga fonksiyonu tam olarak bak ml d r ve genel

biimi (3-60) determinant n n a l m ndaki btn i aretleri pozitif yaparak elde

edilir.

150 Kuantum Fii i

tiren gzlenebilirlerin bir tam kmeainde,ek olarak spine belli iki de erli bir
-

gzlenebilir bulundu unu grece iz.Bylece enerjisi,a sal momentumu,paritesi,

TC

ba ka nicelikleri belli olan bir durumda iki elektron(z t spin de i kenlil

bulunabilir,fakat ikiden fazla elektron bulunamaz.Bu,Pauli d arlama ilkesini

e n rland r lm bir grnmdr.
" ki elektron ayn kuantum durumunda olamaz" demek,elektronun, btnsel
yap s ile ilgilidir.Yeryznde taban durumunda bulunan bir hidrojen atomumuz,
ve bir de ayda kendi taban durumunda bulunan ba ka bir hidrojen atomumuz olsun.
Acaba bu durum,bu iki elektronun z t apin durumlar nda olmas n gerektirir mi?
Bunu yan tlamak iin,elektronlar n spinlerinin "yukar " veya "a a " oldu unu,
ve bu elektronlar n kendi atomlar n n taban durumlar nda olduklar n bilmek
yetmez; ayr ca atanlar n enerjilerinin de belirlennesi gerekir.Bu belirlemedeki
duyarl k nedir? Geni li i L olan bir kutu d nelim,ve atomlar s rayla 04x <L/4
ve 3L/4 < z < L araliklar nde yerle mi olaunlar.0 zaman atanlar n aomentumlar n n belirienebilmesindeki incelik,belirsizlik ilkesiyle s n rlanm t r.Enerjinin olabilen de erleri,
2n2

.1

E n

2ML

(8-61)

olarak verilir; momentumun olabilen de erleri de buradan...

W

L
olarak kar labilir.Atomlar n momentumlar n n lmleri belirsizlik ba nt s
ile s n rlanm tir:
Z p

n4i

(8-62)

ve bu yzden enerjileri,ancek

A lt

pAp

412 71n2

ML

inceli i ile belirlenebilir.Fakat bu,

k2 2
E
n
MI 2
"

(8-63)

(8-64)

de erinde daha byktr.Gerekten,aralar nda 1 metre uzakl k bulunan atomlar

iin,rne in 10 6 cm/s h zla hareket ladiyorlarsa,nev 10 11 'dir; buna gre makroskopik bir durumda klasik aezgiyle bir uyu mazl k szkonusu de ildir.Gerekten ,
l ca sorun udur: ki atom A ve B ile gsterilirae,acaba iki elektron dude,ba
rumunu betimlemede, lielt (Zdy n (z 2 ) dalga fonksiyonu ile,

YA( .1) )ril( =2) -- YA(-2?

V 2

,KB(.1)

N-Parac k Sistemleri 151

dalga feskaiyonu aras nda fark var m d r? Moleklleri tart rken,dalga fonksiyonlar arus ndahi rtmenin atarlar aras uzakl kla listel olarak azald n grecegiz.Atoular birbirlerinden ok uaak iseler,bangi dalga fenksiydnunun kullan ld
somucu de i tirmez.R9 malekiilnde oldu u gibi atomlar yak nsa.ve rne in n,1 basa-

magiuda ise dalga foakiyonlar birbirini rter ve kar l kl ili kisi bulunmayan
dalga fnnkaiyoular nin m ,yokaa kar bak 4xml dalga fonksiyonlar n n m kullan ldxg nemli elur.11emay,bu durum ftin kars bak ml dialga'foRk iyenunum kulloallacag n
Pauli d arlama ilkesinin ilgin bir soaucuPludurx N'alektronun herhangi
bir potunsiyeldeki taban durumu,}/ bozonun veya N ay rdedilebilir parac n taban
durumundan ok degi iktir.rnegiu,
V(x) oo

z G

= O

O < x < b

= on

b < z

(8-65)

sonsuz potansiyel kutusunu d nelim.Schrddinger denkleminin x = O ve x = b'de

s f r okan zm,
on (z)= ain n lY X/b

(8-66)

ile verklir; ve enerji hzde erleri,

rsn

tn2 n 2n2
(8-67)

2mb

olur,burada n = 1,2,3,..'dir.Etkile meyen N bozan iin,taban durumda btn paraelklar n = 1 durumundad r; ve bylece enerji,

(8-68)

E= N W 112
2mb
olarak verilir; buna gre,paraexk ba na d en enerji,
E

4,21r1.2

2mb

(8-69)

durumlar -

olur.Etkile meyen H lermiyon iin durum ok degi iktir.a

n n herbirine yaln zca iki elektron girebilir,buna gre N/2 durum dolar,Ddylece.
toplam enerji,

Nil

7,21,2

E= 2
2mb

ki 11 2

N3

24

2mb

(8-70)

ile verhlir.Son sonucu elde ederken,Neyi ok byk varsayd k; bu yzden son dze- yin bir elektronla mi - yoksa iki elektronla m dolduruldu u nem olmad ndan,
N/2
N/2
N
E n21
2
r n dn
-3-

tlsi

f'

152 Ituantum F 7i i
ba ntis n kulland k.Bylece,parac k ba na d en,
..y.2,1T 2
N

E(8-71)

N2

24mb 2

enerjisi N 2 ile byfir.Eade er olarak,verilen bir enerji iin kuyuyu dolduran bo/3
zon say s E ile orantil d r,buna kar n kuyuyu dolduran fermiyon say s E .1 ile
orantll dir.Fermiyon hal inde,doldurulacak olan en yksek dzey n = N/2 'dir; ve
bu dzeyin enerjisi,
Tt 2N2

EF

(8-72)

8mb2

dir.Bu'enerjiye Fermi enerjisi dendi inden,F indisi konulmu tur.Bunn fermiyon

yo unlu u trnden yazabiliriz; bn yo unluk,bir-boyutlu problemde N/b =1--", 'dur,
ve
2

EF =

(8-73)

8m

olur.Bu uyar lar n anlam na,Blm 9'da yeniden dnece iz.

B arlama ilkesi,atomlar n yap s nda son derece nemli bir rol oynar.e itli elerin de i ik kimyasal zeliklerindeki a r zenginlik,do rudan do ruya,
u olguyla elde edilebilir: Verilen bir enerji zdurumunda yaln zca s n rl say da elektron bulunabilir.

Problemler
1. Bir elektron-proton sisteminin indirgenmi ktlesi nedir? Bu,elektron-deuteton sisteminin indirgenmi ktlesinden ne kadar farkl d r? iki zde parae n indirgenmi ktlesi nedir?
de i toku i lemcisinin hermitien oldu unu kan tlay niz.
2. P12
3. Sonsuz potansiyel kuyusunda,etkile meyen iki elektron dii nnz.iki
elektron ayn spin durumunda ise,taban durum dalga fonksiyonu nedir?
4. Ayn spin durumunda olan,ve

= 0

ba ka yerde

potansiyeli ile etkile en iki elektron dii nnfiz.iki elektronun toplam momentumunun s f r oldu unu varsayarsak,iki-elektron durumunun en d k enerjisi
nedir?

N-Parac k Sistemleri 153

[ipucu: Denklemi,8-37)'ye gtrecek biimde ay r n z ve Pauli ilkesini uygulay n z.]
5. Herbirinin spini 0 olan,ve

V(x l' x 2 ) =

[ ( xl

xe ) ( x2 .4- xo ) ] 2

potansiyel enerjisi ile etkile en iki zde parac k d finndz,burada xo ve

--x o parac klar n denge konumlar d r.
ki-parac k sisteminin spektrumu nedir? hzde parac klar n

apinleri

1/2 oldu u zaman,spektrum ne olur?

6.
2= 2(1'111)

H(p2,x2)

enerji islemeisi ile betimlenen,iki zdes parac gznne al n z,burada

2
R(P,x)
2m

, I
-r --2

tk)

dir.Kiitle merkezi hareketini ay r n z ve sistemin enerji epektrumunu elde ediniz.

Bunun,
2Y(xl'x2)= E Y(xl,x2)
denkleminin Ozilmnden elde edilenle uyustu unu gstriniz,burada
V (x l' x2 )

%. ( x ) "2 ( z2 )

dir.Enerji epektrumunun katmerlili ini tart s n z.

Kaynaklar
Blm 6'n n sonundaki s ralanm kaynaklardan herhangi birine ve ayr ca asa dakilere bak n z:
D. S. Saxon,Elementary Quantum Mechanics, Holden-Day,Inc.,

1968.

D, Park, Introduetton to the Quantum Theory, MeGraw-Hill Co., 1964.

Blm 9

U Boyutlu Schrdinger
Denklemi

-boyutlu uzayda hareket eden bir - tek-paroci n Hamiltonien'i,

2
2
2
Px + Py + r z
(9-1 )
H-+ V(x,y,z)
2m
olur,ve bunu
4.2
H = 2--- -} Ver.)
2m

(9-2)

biiminde yazar z.-boyutlu momentum islemcisi,

,4>

,(9-3)

p=

olarak gasterilir, 4 boyuttaki iki parac k iin Hamiltonien'in genel biimi,

-

H .--

+2

P1
2m 1

... 2

P2

2m

-4- 1T(i, it> )

I
2
'.

(9-4)

ile verilirE er potansiyel,

v(-1 ,i
2 )

--

( 9-5)

eklinde yaln zca parac klar aras ndaki t zakl a baV ysa,o zaman Ilamiltonien,
tm sistemin
71
, 72 -0. 2 4- -a" yerde istirmeleri alt nda de i itez'dir.Dl,Blm 8'de grd mz gibi,toplam momentumun korunumunu ve dekikenlerin ayr lmas na ierir.Aaa da bu ay rmayl,s rade istiren H veP.=;,. + 7;2
i lemcilerinin ortak hzfonksiyonlar n bularak yapac z.Momentum zde er denklemi,
P,3 f(7
7 ) r f( rl , r7'2 )
p
1 ' 2

(9-6)

155

156 Knantum Fizi i

verir,ve bn
"I"
)f( r
12
1

"4"

( 57

f( r 1 , r )
2

r )
2

(9-7)

demektir.E er,
,

-o ,
2=

r 1

-41 k

,o
r2 ,

r2 )

(9- 8)

yazarsak, R .--. ot rl + fa , oldu undan (9-7) denklemi,

(9-9)
biimini al r; ve bu denklemdeki islemler bak m ndan

-7= rl 72 de iskeni bir

sabit parametredir.Bbylece bu denklemin zm,

iP. RA(o<

/3)

, R ) = u( -; )

(9-10)

olur. imdi, ot, ve fi 'n n seimini,

-- 2

4,2

4,2

9' 1
2132

L -15.7q41(ot+p)

= O (9-11)

E topi u( r )e

2 2 V( 17 )

enerji bzde er denklemini basitleatirecek biimde yapaca z.

57

.
+ ot '"'
iR

(9-12)

oldu undan bu denklem,

4, 2

2
Sir

211

2m

+ v( r;1

u(

-e )

2i

) 2 i2

13

iS. <7r u ( -r* )

)=.Etop u(

biimini al r; bunu bulmak iin,denklemde

/3 ,f:)a

u(

).]

( ot 4. )2 ,42

(- 1- )3)
) u(

i>

(ca+p

.(

0,2

21 ot

r )

(9-13)

'ye gre trev al nd ktan sonra,

denklem ;Intel arpana blnm tr.Ser,

n4.

(9-14)

P = 12
seimiyle apraz terimler dsrlrse,denklem
2

... 2

1.2

u( r )

olarak basitleeir.Burada,

V( 1;1 ) o(11. ) -- ( E
top

I>
2( . 1 + . 2 )

) u( 7 ) (9-15)

tt Boyutlu Schrdinger Denklemi 157

1

(9 16)
-

m
ile tan mlanan

indirgenmi ktlesini kulland k.(9-15) denklemi asl nda,

/5^a
m + m2)
E E,
"P 2 (
21
1

(9-17)

enerjili bir tek-parac k Schrdinger denklemidir.Bylece etkin tek-parac k

denklemine giren enerji,toplam enerjiden iki-parac k sisteminin kinetik enerjisi
kadar kktr.tki parac k sisteminin ktle merkezi -T" momentumu ile gider ve
toplam ktlesi m 4-m2 'dir.
Yukardaki denklem y- niceli ini belirlemez.Ancak, R de i keninin P toplam
momentumuyla kanonik e lenik olmas n istersek,yani
(9-18)

[Px ,Rx j=
arbb. olmas n istersek,

`` - I p =

xl

Plx P2x'

(9-19)

buluruz.Bu ise,
ot

+ 13 = 1

(9 -20

olmas ,yani

t
m

(9-21)

1 + m2

olmas demektir.Asl nda ok basit olan buradaki de i kentere ay rmay byle karma k bir yoldan yrtmemizin nedeni,bu i lemin bir-parac k Schrdinger denkleminin ba ka ayr lmalar nda nas l bir yol izleyece imizi gsteren bir rnek olmas d r.Byte bir ay rma,potansiyel yaln z parac klar aras ndaki 1;1 uzakl na
ba llysa olabilir. I r dersek,
+2
H =
V(r)

(9-22)

Ramiltonien'i dnmeler alt nda de i mezdir.; ku kusuz V(r) yaln z ba lang

noktas ndan uzakl n bir fonkaiyonudur,ve

yektrnn do rultusunu veren a -

sat de i kenlere ba l de ildir; ii 2 de akaler bir niceliktir, 'Prvektrnn

uzunlu udur ve P. 'nin ynetiminden ba ms zd r.E de er olarak
~ler alt nda die i mezdir ..Ku kulanan okur,zel bir hal olan z-ekseni etraf nda 8 a s kadar bir dnmeyi inceleyerek bunu do rulayabilir:

158 Kuantnm Fizi i

z' = z cos O - y sin O
y ' = x sin O + y cos O

(9 23)
-

oldu undan
t,

(x,2

( x 2 + y 2 4_ r 2)1/2_4_ r

x ,2)1/2

y'2

oldu u,ve
2
4.<-2)2 (cos
y'

ein

+ cos

+ (sin

oldu u kolayca grlr.

Parite durumunda ve yerde istirmeler alt ndaki de iamezlikte grd mz
gibi,burada da Hamiltonien'in bir de ismezlik zeli i oldu undan genal ir korunum yasas bekleriz.11 ile s rade i tiren iglemcileri bulmak iin z-ekseni etraf nda sonsuz kk bir dnmeyi inceleyelim.Yaln z O baaama ndaki terimleri alirsak,
x' = z - Oy

(9 -24)

y'= y + Ox
buluruz,ve
Bus (x - 0y,y + Oz,z) = Eu E (x - Oy fy + On,z)

(9-25)

olmas gerekir.Bunu O 'ya gre birinci basama a kader aar,ve a l mdan

(9-26)

IluE (x,y,z) = BuE (x,y-,;.z)

ba nt s n kar reak,

rf x
ay

) us kx,y i z) = E ( x

ay

x uE Ixx ,y , ) (9-27)

elde ederiz.Bunun sa yan ,

(Z V Z)

"

olarak yaz labildi inden,ve lE (; ) bir tam kme olugturdu undan,gu de i me ba nt s n n geerli olduunu buluruz:
L =
Z

t1

= x ry
"N
z rx
lar

?,x

(9...28)

olmak zere,

t RIL z J = 0

9-2 9) !

 Boyutlu Schredinger Deakleni 159

d r.L z ,
^4

4.

L=rXp

(9-30)

a sal momentum i lemcisinin z-bile enidir.x- ve y-eksenleri etraf ndaki dnmeleri elsayd k,ek olarak
[11,1, x ] =O
[H,L

= 0

(9-31)

bulurduk.Bylece a sal momentum i lemcisinin bile eni de H ile s rade i tirlr,

yani, a sal momentum bir hareket sabitidir.Byle olmas , u klasik sonucako uttur:
Merkezcil kuvvetler a sal momentum korunumunu gerektirir.
M,L ,L ve L'nin ortak zfonksiyonlar n bulmak isteyebiliriz.Falcat bunlar,
x y
z
s rade i tiren de i kenlerin bir tam kmesini olu turmazlar.rne iu,
[Lx ,Ly j= [yp z - zpy ,zpx - xp z ]
LYPz' zPx.) - r zPy' zi3x1 - [YPz' xrzi
=

[zPy' xPz]

Y [ Pz' z ] Px
x [z ' Pzi PY
tf
"r" (Y1', - xPy )
i 11 L z

(9-32)

ve benzer olarak

[L ,L = i411,
Y z
[Lz ,Lx ] = i4NLy

(9-33)

dir.Bylece,11 ile birlikte,gzlenebilirlerin sirade i tiren kmesini kurmak zere,

L 'nin yaln z bir bile eni seilebilir.Belki daha iyi bir seim yapabiliriz; nk,9-32) ve (9-33)'e gre L2 , L 'nin bile eniyle de s rade i tirir:
r
2
2
IL L ) 14 ,+L - L
+ L
Z

'cfL a L z

141 L

, La

x Ly

=O

21._ri,
,L 214,,
L z xJ L

^ + f , zx11, x +

4- i4lLy L x

Y 2J

L
Lyy
IL z ,L )44L z ,L
yy

i't' t L
y

i L L

Z y
(9-34)

v.b. Bylece a rade i tiren gzlenebilirlerin tam kmesi olarak B,L z (btnyle
anlamaya dayanan bir seim) ve
islemcilerini seebiliriz.41ka grld gibi

t, 2

Eamiltonien x

-y ve z
--z alt nda ie i imez oldu undan,parite-x, y
yi de bu kmeye koyabilirdik; fakat ilerde grece imiz gibi,L 'nin bilinmesi peri-

teyi de belirler.

160 Xnantum Fi zi i
2
'nin zdeerlerini ve hzfonksiyonlar n belirleyeceve L
z
iz; burada yaln zca,bunlar n kullan lmas n n Schrdinger denkleminin znninil
Blm IO'da L

byk lde basitle tirdi ini belirtelim.B1Syle olmas ,a ai; da kar lan ba nt n n sonueudur.Diraz cebir,
x
) 2= {( rt x ; ) x

-1

x ; ))324.

124.
z

<2 (z -

-412 (x

ax
-

x -1-"

x
2
a y2

az ax

.2
a.2

-.2.

'2z

ay

'2

2yz

ay az

ax .2

2y 'a

2x ----

--.6 2

ax

?)2 2

. - 2
z 2 ) 4r Y 2 (

(-J-'' 2 2xy
+ --)
?x2 + a y 2

-2zx

) 32

)( y :z

:7

=.. ...2[x 2 (

+z 2

(9-35)

:z ]

oldu unu gsterir.Benzer olarak,

0?". ) 2y 2jx

__L_4. y
?x

= ....k,2 ( x2

.2 + 2
x2
2

+ 2zx

+z -2L) ( x

.?)2
y2

?) 2

+ z ----

z2

t.

.- 2

;cxy

a 1. y ...............
a .. 1., z 'a
4. x -__.

?Z ?X

z -21-)

ay

?X

OY

-'2

-, -,
ox a

+ 2yz

a Yaz

(9-36)

az

bulunur.Bu ikisinin toplam ,

2 (
-b2 )
4. -2
_.,k2(x24.72.1.z2)( b2
+
2
4-11
x --z
. y2 + ,
x2
?)

az

.?

"

-F y ---- +z -) t9-37)

ay

verir.Byiece,
2
t2
.
22
t p
L + kr . p
= r
4- 141 r . p

(9-38)

zde li ini elde ederiz.i lemcilerle al t m zdan,terimlerin s ras n bozmamak

ok nemlidir.Du zde likten,

P2

,2

Li);

2 4. ( it

 Boyutlu Schrdinger Denklemi 161

ek.9-1. Konuda kullan lan kresel koordinatlar n tan m ,ve (x,y,z) kartezien
koordinatlar ile (r,O,
) kresel koordinatlar aras ndaki ba nt .

"t 2

,.2

,
(r d

ar

2
)

.W

(9-39)

sonucu kar.Bylece Schrddinger denklemi,

f1 2 { 1 2 ((
21,A.

)
r

{r

1
r

24r

2r2

ug (i )

r
+V(r) uE (i ) = Eu B (1 )

(9-40)

biimini al r. Burada do al olarak yap lacak ey,kdresel koordinatlarda al makt r. 0 zaman, O ve 46 a lar n n bulundu u tek idemei 1; 2 olur.Bu yzden,zfonksiyonlar
u ji: (" ) = Y 7

(9 , o)

olarak seersek,L- 'nin zde er denklemi

RE

(r)

(94,41)

162 Kuantum Fi
44.

( 9 ,<P)

(9,

olur; ve (9-40) denklemi,lienk.(9-42)'ye ve bir de tam olarak i nsal olan bir

denkleme hyr l r. zleyeeeimiz yol al lm degi itenitere ayerma yolundan de i ik
Aegildir.Asak,i lemeilerin s vadegi tiren tam kUmsinin belirlenmesinde bak im n
rolUne.onem vermemiz,bn ay rmay etkileyebilir.

koordinatiarda indirgemeye ga-

i-boyatil. enerji Ozdeger denklemini,kiiresel

la

; nk en ilgin potauoiyellel,V=V(r) biimindeki merkezeil potansiyel-lerin olan basku bir durum ise,potansiyelin

----bi

x)

y ) + v5 ( 2 )

d srum icin

2) +[v i (x )

v,(y) -t-

v3
(9-43)

Eu (x7.9
v z)

denklemi
lE (x,yz) =,(x)
x.,
yaz lara

kola

Ey

(y)

2m

vi (x)

k2
--2m

fonkslyonlar

ta k i (x) .

x)

dx

d2
'; ""
------,
42m

(9-44)

(2)
3

Uliir.Borada,as(, yandaki

d2

t,..1

dy'

b)

(y) =

2 '

cl 2
,-, V

(2)

dz -

(y)

l. 3 uu,E 3 (

2)

(9-45 )

denklemlerinin rizilMleridir; ve
E - Et

C x -ike ..3

bag nt s vard r.
zellikle ilgin olan bir rnek,sonsuz d'evarl potansiyel ukurunun
U-boyutlu genelle tiriimesidir.-boyotln kutu kenarlar L olan kp biimindeyse,
o zaman
x

0<x < L
(9-46
v.b.dir.11yleee bir boylandirma arp n d nda genel zm,

TJ
'

z)

Sehrfidinger Denklemi 161

n 2 il y

n,1Tx
u (x

Boyutlu

s 'n

sin
L

a,

sin

(9-47)
L

biiminde olur,ve buradan

2,rt 2

E
2mL

2
2
kil
1 + n2 + n 3 2)/

9-48)

bulunur.Problemde pek ok katmerlilik bulundu una dikkat ediniz: Verilen bir E

iin,(9-48)'i sa layan ne kadar { n i ,n 2 ,n 3 } tamsay kmesi varsa o kadar ok
zm vard r.Al ld gibi,katmerlilik kar l kl olarak s rade istiren i lemellerin varl na ba l d r,bu rnek ayr k bir durum de ildir.Durada,bn i lemeiler
H ,H ve
x y

'dir.lonlar

p 2
Hx =

+ V i (x)
2m
o

Wy
H
Y

+ V 2 (Y)

2m
2

Pz

H =

+ V (z)
3

2m

(9-49)

olarak tan mlanm lard r,ve

+ H +H =H
(9- 5o )
x
y
z
b 1. nt s n saklarlar.
1.1 tane etkilemeyen zde fermiyonnn taban durumu enerjisini ara t rmak
ilgintir; rne in,L3 hae ml bir kutu iindeki elektronlar'wTamsay lar n her bir
(1,1,1),(2,1,1),(1,2,1),... Ulsfi iin iki elektron yerle tirilebilir.Sornyu ba ka bir biimde sormak daha kolayd r: (9-48) ile verilen E'nin,E 7 Fermi enerjisinden kk olaca ka tane {ni ,n2 ,n 3 j tamsay fillisfi vard r? Her figl,-boyutlu
bir uzay rgsnde bir nokta verir; bn noktalarzn say s oksa,o zaman bunlar R
yar apl bir kfirenin iinde bulunmal d r,Rinin de eri (9-48)'e gre
n

2mE
2
2
F
2
+ n 2 + n
= R
2
411,1
2 2 L
3

2
1

(9-51)

olarak verilir.% da,ok iyi bir yakla kl kt r.Bunlar n say s ,tm n i s lerin pozitif oldu u,kfirenin sekizde bir heem yla verilir.Byleee rg noktalarzn n say s ,

4 ir
3

R =

4 7T

3/2

2 inEr

L2)

(9-52)

4a 2 2

olur,ve bu yzden enerjisi Ep Fermi enerjisinden kk olan elektronlarin say s

bunun iki kat d r,yani

(9-53)

164 Kuavtum Fizi i

'dir.Elektronlar n say s ,beklendi i glii,kutunun L3 ha....m yla orant l dir.

SER

(9-54)

elektrnn yo ur l:: u tilriinden,Termi enerjisi.

4.2 7r 2
"
9 in

F.F

3n

Q/3

(9 55
-

lf

nInr.T;plam eve iyi hesaplamakiin,kir ii noktalar n n aay sx

3-4dn
tgl
olarak vazilabilir.1/8 arpan ,(9-48) . deki pozitif tamsay lar kis tlamam zdar ge lir; yukar daki tiimlevde bu k s tlema kald r lm st r,fakat ndeki arpania denkleatirilmiatir.11er rgii noktas ndaki enerji,
TI M

Em n`

(957)

olarak verilir; bylece de toplam enerji iin,

E

4;2 1; 2
ton

u
M4R

2m1,'
+t.? ,0 2
21.al,

"K"

. 4 II

din

"R

R5

(9-58)

20mi bulunur.R,elektron say s na

N= 2.

41I, R3

olarak ba l oldu undan,sonmta

5/ 3

iT42
top

(9-59)

20ml,

3N

(9-60)

elde ederiz.Bunu,n= N/L 3 tfiriinden yazarsak,

it 3

top

=
20m

t
k

3r1

5/3

(9-61)

bulurmz.
Bir potansiyel iindeki bir ok-etektron sisteminin taban durumn,pek ok
donanmas olan biiyiik say daki dolmu '-`ttzeyden olusur.E,'nin tipik de erleri

lig Boyutlu Schrd nger Denklemi ;65

5-10 eV basama indad r.Bylece,bayag s cakl klarda ok az say da elektron xs l

olarak uyar labilir; nk elektrunlar n pek o u ancak,nceden doldurulmu olan
durumlara uyar labilir.Bunun sonucu alarek,atm ba na bir ya da iki duglir elektrnu
olan iyonlar n bir kristal rgs olarak olduka iyi betimlenen bir metalde

s z-

gl s ya yaln zca iyonlar n katk lar vard r.Metale bir elektrik alan uygulan rsa,yaln z "Fermi denizi"uin yzne yak n olan elektronlar ivmelenebilir,nkii daha derinde yerle mi olan elektronlar uygun enerji durumlar bulamaziar. vmelendirilenlerin uzun bir ortalama zgr yollar vardir.tyonlarla arp mada,elektronlar n enerjisi EF 'nin alt na di iiyorsa,bbyle arp malar yasakt r;nk uygun
hibir bo durum yoktur,Bu konular, leat hal fizi i kitalar nda ok

ayr nt l :

olarak ineeleneeektir.

Problemler

1. 3 2

x2

2
4-y olmak zere,silindirsel bak ml bir V(

,g

) potansiyeli

iinde hareket eden bir parac gz nne al n z.Sistemin durumlar n belirlemek

iin kullanaca n z,strade istiren gzlenehilirlerin tam kmesi nedir?
2.

Problem l'deki sonular n z kullanarak,Schrdinger denklemini Bilin-

dirsel koordinatlarda ay r n z.
3.

Bak r iindeki zgr elektron say s n n yo unlu u 8.5x10 22 em-3 olarak

verildi ine gre,(1) elektron volt olarak Fermi enerjisini; (2) Fermi enerjisine
e it kinetik enerjiyle hareket eden bir elektronun h z n hesaplay n z.
4. Bir ekirdek N tane ntron ve Z tane protondan olu ur,ve N+ Z = A'd r.
r o = 1.1 fm (1 fm = 10 13 em) olmak zere;ekirde in yariap R= r o A 1/3 ba nt s yla veriliyorsa ve ntronla protonun ktleleri ok yak n olarak 1.6x10 -24 gr
ise, proton ve ntronlar n zgrce hareket etti ini varsayarak,proton "gaz" ve
ntron "gaz" n n Fermi enerjisi iin bir deyim yazin zal

=126

ve Z = 82 ise

Fermi enerjisi ne kadard r?

5. 5

ktle yo unlu u 10 11 'den 10 16 gr cm-3 'e kadar de i en,taban durumun-

da bir ntron gaz n agz nne alln z.Permi enerjisini

5,

'nun bir fonksiyonu ola-

rak hesanlay n z.Baz enerjilerde,ntron gaz n n greli oldu una,yani enerji ve

momentum aras ndaki ba nt n n greli oldu una dikkat ediniz.Yo uniuk hangi de ere
ula t nda,greli fordrilb kullanmaya ba lamak gerekir?
6.

Yozla m

elektron gaz nda greli olmayan elektronlar n ortalama

enerjisi,

2n e

166 E;antum Fiziei

e verilir,ve daha genel olarnk
22 4 I/2
(p e - -I- n e )

`'

F1

yaz l r.Ortal , ma enerjinin bu genel deyimiqi,

= pr e, c 'nin fonksiyonu

olarak hesaploy n z.Buna kollanarak,g6resiz formlde ve 3) I olan grelilik-tesi bi*!:ede,

--1)<E>

( /n)
termodiaamik formln ile tan mlanan bas nc hasaplay n tz.

Kaynaklar

A sal momentumun burada kullan lan serevedeki iyi bir tart mas
J.L.Pnwell and B.Crasemann,Quantnm Meellanies,Addiaon-Wesley,Ine.,19 1 i1.
Bn kitapta,her -giri kitab nda oldu u gib ,d:boyutln Snhr;,; diner,dvnklem nin
ayr lmas i lenmi tir.

Blm 10

A sel Momentum
- 2
islemcilerinin zde erlerini ve zfonksiyonlaBu bblinndeki i imiz,L 7 ve L
r n bulmakt r.A sal momentum 4 boyutunda oldu undan zde er denklemini,
L zY

.= n 'K

Y ,t ni

L Y tm = kt-i- 1)
biiminde yazabiliriz,burada in ve L (

L o
11`-Y i n)

( n-1)

1) gerel say lard r.1: 2 'nin zde erinin

bn garip yazil n n uygunluku ilerde kan tlanacaktir.islerain esitli yollar vard r.Geleneksel yol I islemcilerini kresel koordinutlarda yozmakt r.
=. r sin 0 cos teli
y

r sin R sin

(10-2)

z = r cos O
oldn undan,
dx = sin 9 cos Ob dr

r cos A cos 4, <IQ r cin 9 sin

dy = sin 9 sin dr + r cos 9 sin

dz

4,

c10 r cin

0,

d 4,

cos 4, d

cos O dr--'r sin 0 dO

( 10-3)

bulunur.Bunlar zlebili r , ve
dr = sin 9 cos 4, dx + cin O sin
1
dO --- (cos O cos ft dx

d0=

( sin
1
r sin 9

dx

dy

cos O dz

cos A sin 4, dy sin O dz)

cos C/s dy )

(10-4)

167

168 Kuantum
verir.% demklemlerin yard mlyia,
---

ax

,:34

_,. -a

,,..., sin ? v.oscp+-j-- cos O cog

ar

sifl ,O

Cin

?9

eosin6_
9

------

en,3

S D_i_

-?)

I.'

_
r 3in Q

s in 9

L)

r sin O

(10-5)

elde edebiliriz,ve sonunda

L =

+)

-a

(10-6)

ay

?y

buluruzAlsal mnmentumun br iki bileeni ise,doha knpall bir biimde yazilir:

L+ = L x

iL y

tan m yomilirsa,o zaman

-.Z+3
y

r nin

_t .4

oe

3.(X

. )

1
---7-- eoa 9e
r
r

in 9 e-

r c (? s

4_

ii

cos 0

'a

ao

4- i C
r sin9

sil' G

olur,bu da
L+

demektirj

4 (

( oo)

co.

ialemeisi,ahyle kmrmlabilir:
LL
+-

(LiL )(
x
yx

L
x

iL )
y
i [1, ,L
x y

(10-10)

oldop:m gzlenerek,

= Lz -4- L L+ i [ L ,L
ffla LL + 12
+

'4) L

(lo-11)

Aisal Momestum

169

bul~r.Son sairds (9 - 32) , knlland k.Wyteee W ve 9f'ye gre itiin=ri bassmaktan bir
diferansiye/ islemb elde etmi olsyeroz,ve*geriy r , (10-1 1 in gsterdiii diferanSiy41 ,-,denklenieri

Ozme*

kellyor.Bm.konm pek ok ~tura mekan4*i ya da klasik elektrodima-

mik dere'kitabinffisitaceleamistir.i imizi eebirsel i lemlerle srdbreesiz,fokat

1, zYi ui = m
zdeger denklemiRi

TC

tl

J1

(10-12)

baz uygulamalar tarti mak iin kenudan biraz ayr lsen z (10-6)

kullan .larak,bu denklem

Y(0,0)= ima .1 m (9,41)

( o - 13)

et9 (0) C

verir,lum yzden zdm,Y

)
ien

fi

4, ,r

m (14.) biimindedir.Burada,

tf

m (95)

(10-14)

denklemini sa lar.An donklemin,

2 r

fo (414),J 2

(10-15)

olacak biimde boylAnd r lm zmleri,

4r. 0

v277

dir.Araeira qhyle b:ir tart ma yap l r:

ilnnalim

360 ' lik bir dnme yani bir

alt nda siatem dkti mez oldu undan,

rtZm

e.

.= 1

olmas gerekir; bu yzden de, m bir tamsay d r.Bu asl nda do ru de ildir.nkii fizikoel gzlenebilirleru giren nicelikler,
buradaki

y(lb)

_f

0 V(0)

1,2 (0

tipindedir;ve

dalga fonksiyonlar ,
oo

( O) =

E
f',Nmrd*

i.rnOP
'Cin .

(10-18)

211

biiminaedir.E er bu isteksel dalga paketlerinin

ck

-e

42/1 dn m alt nda.de i -

memesini (ortak bir evre arpan d nda) iatersek, u sonuca ula r z: m'nin izin verilen em genel ls erleri,c bir sabit olmak zere,m= 4tausay olar.Yaln zea,L z i lem-

cisini 41,

,L
) toplam kmesinin bir paras olarak grreek,e Sabiti iin bir eyyz
ler sbyleyebiliriz.Agag da,zdegerlerin s f ra gre bak uml olarak dag ld g n tert acaguz,hyle ki,c = 0 ya da c= 1/2 olacalitir,Bu blmde inceleyece imiz i lemciler
iin,kendimizi degerine k s tlayacal-; 1z; bu ko ul m'nin bir tamsay olmas demek-

tir.

170 Kuantum Fizi i

L 'nin zde er denklemi ba ka bir ili kiyle de ortaya kar.z-y dzleminde
z
dnen klasik bir dneri gznne alin z.Eylemsizlik momenti I ise,enerjisi
2
L
Ez

21
olur,ve bylece Bamiltonien
L

(10-20)

21
ile verilir.liamiltonien'in zde erlerinin,

'Wm2

E
m

(10-21)

21
tInNO
C

oldu u hemen grlmektedir,ve zfonksiyonlar

'lerdir.11,L

ile s radegi z
tirdiginden,bir katmerlilik vard r,ve verilen Em iin iki zfonksiyon dnmenin iki
ynne kar l k gelir.Eer bir ember zerinde,aralar nda birbirine e it 2

ir /k

a s olan,s k ca tutturulmu N tane parac g m z varaa,ve bu parac klar zde se,

o zaman
11

(0)

= E

enerji zde er denkleminin zm yine

(10-22)

E (95 )
ti.)%0

olacakt rFiziksel sistem,2 11/N

radyanl k(ya da bu a n n bir tam kat kadar) bir dnme alt nda de i mez,ve zmler de bunu yans tmal d r.m'yi bir tamsay olmaya zorlayan trdeki tart malar, imdi de

'Zi

NX(bir tamshyl) oldu unu shyle4 Bylece enerji,

E-

412 (Nm) 2

(10-23)

21
olur.
imdi (10-1) denklemine dnelim; ve Blm

harmonik sal ngan inceleme-

mizi an msatan bir yolla,zdegerleri elde etmeye al al m.L z ve

T., 2

hermitien i -

lemcilerinin hzfonksiyonlar dik olacakt r; zde erler farkllysa,nygun bir boyland rmayla,
< Y tm' I Y La> =

(10-24)

L/ S mm'

yazaca z
<y

(Lx 2+ Ly 2+ L z 2 ) y >

<L xY
> O

LxY

m > <L yY .

/4 m

LyY

m> 4. m 2 4% 2
(10-25)

Okur Blm 1'de tart lan D cke-kittke'nin D nce Deneyi'ne bakabilir.

A sal Mementum 171 oldu undan,

,e(4_ 1)

(10-26)

sonucu kar.
(10-7)'de tan mlanan Lit

islemeileri,a a doki yapacaklar m z iin ok yarar-

.11u i lemcilerin art rrr a ve lezaltmel islemeilerinin rolfin0 oynad klaV n gdrece iz.nce,

"=

(1 0 - 2 7)

L 4- L- +L --

oldu unu grmiist0k.Ayn yolla,

2

L.

1-

Iz

2 + +1 1,

(10728)

oldu unm da glirurz.Do rudan do ruya (9-32)'den bulunabilece i gibi,(10-27) ve (10-28) r.

den de,

2 4

Lz

(10-29)

buluruz.Geriye kalan de i me ba nt lori,

[L+ ,L =[Lx + iLy ,Lz ]=

411,

41L+

( 0~30)

Lz ]:= 1N1,_

(10-31)

ve
L ]se 0 oldn undan,ayr ca da
[1.: 2 4,41 = 0
J

iry! 2 , z ]

32 )

sonular elde edilir.Bu,

2 1 1.):

0 mms 14 'y

=4( e+ 1) 4'.;

(10-33)

.
-4 2
oldu4un l syler; bylece 1 4.1( t m:ler ile L
'nin ,e dzde er 'ile belirlenen Sztonk..
siyonlarld r.Ayr ca,

= (L+ L z -I- 't" 1.+ ) Y

ta

= in f

+ L+Y

~ft(rn + 1) 1. 4.Y .e
oldu undan L+Y

( o-34)

de L z 'nin bir zfonksiyonudur,fakat m-de eri bir birim artmlt r.

Benzer biimde,

-- 1) Ly

oldu unu listerebiliriz; bu yzden

( 10- 35)

m de L z 'nin bir idzronksiyonudur,buradn ise

m-de eri bir birim azalm t r.Byleee L+ 'ye s rayla art ran ve azaltma islemcile H
ad verilir.

L+Y .t =

yazabiliriz.

172 Kuantum Fizigi

Lx

ve L 'nin bermitienlig n n sonucu olarak,

iLv ) = Lx "4".: iLy =

(Lx

(10-37)

elde edilir.Bu yzden,

< L Y .e

m i LtY . 1,1 >

(10-38)

(10-39)

ba nt s n n bir sonucu,
<Y

1.1L.,.. .,Y

(10-27) ve (10-28) ba nt lar ,

olur;ve bylece

Lx I (1:2

Lx2

*L

x)Y

L a,

> 0

(10-40)

olmas n ,yani

olmas n gerektirir.

( ,e+ 1) > m2 1-m

(f -4- I) > m 2 -- m
Q ( f?+ 1) > 0 oldu unden,genelli i yitirmeden,

(10-41)
2
> O alabiliriz .

0 zaman,(10-41)

<m<

(10-42)

oldu unu gsterir.

Ber m'nin bir enkilk de eri (m =
L...Y

p =

olur.(10-27) 1 yi kullanarak ve bunu Y ,

m-

-W+ 4N2

varsa,buna kar l k gelen zdurum iin,

(10-43)

'ye uygulayarak m_ 'yi hesaplayabiliriz:

,k 2
(10-44)

elde ederiz.Benzer olarak,m'nin bir enbyk de eri (m = m + ) varsa,

ky'

=0

(10-45)

olur; ve (10-28) 1 in enbyiik zduruma uygulanmas ,

4, mi:k2

=m 2

(1 0-4 6)

verir.Bu yzden,
m

=-

m=

(10-47)

bulanur.Enkfik de erden birim ad n larla(L + en n ardarda uygulanmas yla) enbyiik de ere ula abildi imizden, u sonular buluruz( ek.10.1); (a)

(21 + 1) tane durum vard r,

yani 2t 4- 1 bir tamsay d r; (b) m'nin alabildigi de erler,

m=
dir. 'nin,

1 Eker

. +

1,

= 1/2,3/2,... gibi yari-tek tamsay de erler alabilece ini,

Q G

-1 bulmu olsayd k,yaln zca L =

yerine yeni pozitif L'yi alacakt k.L(141) =>,( 4-1)

cekti.

1,

+29

P -1'i

tan mlayacakt k,ve

eski

olaca ndan bir ey de i meye-

A sel Momentum

(12 2)4,
ek.10.1.

f)S

'nin verilen bir

de eri iin,L , i lemcisinin

*pektrumu-

'nin tamsay

epini ineleyece imiz Blm 14'te tart aca z.Bu blmde kendimizi
olan de erlerine k s tlayace4 z.

(10-36)'da tan mlanan (4( /,m) katsay ler n da hesaplaYebiliriz.

c+(1,n)" I 2 S lt,.

L^Y
YI;re 1>

<iY em

em>

.e

=<

>

(i 7, 2 -kL z ) y t .>

m(m

1 )]

oldn undan,mygun bir evre seerek,

-k

c+(

( + 1) m(m

)j 1 /2

(10-48)

elde ederiz. lemei yntemleriyle buraya kadar gelebiliriz. imdi,zfonksiyonlar iin

0vv 6 kresel a lar ciasindem uygun (ifadeler elde etmek isin,1. ve L i lemcilerinin a k biimlerini kullanaea lz.Yapacaklar m z,(7-31)'den (7-35)'e kadarki yapt klar m za ko ut olacakt r.nerildi i gibi,
Y
ynzal .

I m(0 , St)

inN95

(0) e

(10-49)

ko ulu,
cot i

) e

Lt
(e) e

LU+1)4)
cot 6

(o) = o

(10-50)

-)

N Kr ontuw Fizii

verir.Bn denklemin zmniin,

.(q (0) = (sin 0)

(10-51)

oldu u kolayca bulunur,arpan olarak gelecek uygun bir sabit daha sonra boyland rma
ko ulundan elde edilecektir.isteksel herhangi bir durum,azaltma i lemiyle
(sin 0)

( 4 ,95 ) =

(10-52)

olarak elde edilirobnee,

L_Y it (14, 9!>) = 71 e

--

cot

) (sin 0 )

cot 0 ,)

(sin (4)

.i-e0

oldu unu gznne alal m.isteksel bir f(0) fonksiyonu iin,

(

f(0)-

cot

ih

d0

d
d0

c2--)

r( sin O) (sin 0) 1 ]

n
1
(sin A '

(sin 0)L f(0)

(10-53)

oldu u gsterilebilir; bylece,

Y ,t ,.t ....1 = C

(sin Orelde ederiz.Bundan sonraki ad m da,

. ,,

L>

,1

(10-54)

d0

yerine 4?-1 gelmesi d nda ayn d r; ve (10-53)'

tekislmbuz(10-54)*teldinfoksy*etir.Blc,

,,..

?,

-2

''

;M-2)0

d "*. sin 0) 1Z-1

(k sin 0) 1-1

d9

.i.(.? 2) 9

= c" (-1)2 e
(sin g) e -1
bulunur.0
s rayla

cos 0, -1/(sin 0) (d/d0)

d9

_2

.PC C

e(sin
IP

# <- -LI )(sin0)21

d9
(sin 0)4.
d

sin Q

(sin 0) 2 !)

(10-55)

dO

d/du de i keni trnden,(10-54) ve ( 1 0-55),

ZU-1
Y il

1.

4) Z..4

ILdu {(1. - u 2 )1]

'4-2

(si r! A) L-2

[O, - u 2 )_]

du

verir,ve genel biim

(j6
Y
Olur.

4.. s = C

e
(sin 0) 111

du

[(l. 2 )i

(10-57)

Apxsnl Momentum

175

Bo Ozfonksiyonierin boylanfbr lmslari gerekir.Tmlev araliklari O<

<
< H < ir olan kresel a lar ile ugrat g mizdan(Bkz, ek.9.1); ve kre ynzeyi
jizerinden(r =
dS1
oldoundau,
(Y

a r

>

JrO

0 (10

53.n

dr
0./ t(31 2

( o-5 8)
yazalam z gerekir.poradaki tnmlevin usandiric d r.Bo yzden uygun biimde
boyland r:ilm l olan Y .e m (4,15) 'leri,geleneksel evreleri ile yazmakla yetinece iz:
1/2
Y P,( 0 , ^)

(- 1-) 11

rn

i
l

kir

(ece

e.

(10-59)

(i+ ra)f

Bunlar,
YQ

_m

= ( 1)

(10-60)

Y L eo

zeli ini ta ularBag'll Legendre okterimlileri,

1),,t m (u) = (-1) Z+m

11 2 )

212 1r.!

m)1

(10-61)

da

olarak verilir; bu okterimlilerin negatif m iin de erleri,

m(

-)!

10-6 2 )

+.)!
bag nt s nelan elde edilirAzfonksiyonlardan birkaln siralamak,bizim amac m z iin
yeterli olacakt r:
Y

(-2*?S

'

cin 0
8T(
Y

1,0

:=

cos 0
4 r
35

2,2

2.i k

nin

Q-

32-n-

y
2,1

"

sin
87(

cos

176 Kuantum Fiz gi

\i-

V 2,0

5
16Tr

(3 cos

- 1)

(10-63)

(9-40)'da oldu u gibi,r. 2 'nin bir zfonksiyona etkimesiyle (44)1N 2 elde

edildi ini bildi imizden, imdi,enerji fizdegerler ni ve fizfonksiyonlar n belirleyen
nsal diferansiyel denklemi yaz hiliriz.e itli potansiyeller iin,ok ayr nt l
olarak tart sacag m z denklem,
[ 1

d ( 1,

d )

dr

dr

d
1")R E.t,

dr

(r)

V(r) Itr t m (r)s BRE i m (r)

(10-64)

dir.Bn denklemin m'ye hi ba l olmad n belirtelim.Bylece verilen bir I iin,

her zaman 4- 1) katl bir katmerlilik olacakt r; nk olabilen tm m-de erleri
iin enerji ayn olacakt r.
Problemler
1. Bir molekl iki zde1 atomdan olu uyor; bu atomlar taban durumdad r ve
spinleri s f rd r.Molekln olabilen uyar lmalar aras nda dnel nyar lmalar da~d r.Yaln z z-ekseni etraf ndaki dnmeler gznne al n rsa,H= L z 2/21 olur;ve atomlar aras ndaki uzakl k sabit al n rsa,dnme spektrumu ne olur? Atomiar n spini 1/2
ise,ve her ikisi de ayn spin durumundaysa spektrum nedir?
2. (10-63)'te s ralanan kiiresel harmonikleri x= r sin 0 cosCp ,
ifade ediniz.

ve z = r cos H cinsinden

y = r 8in H sin

(u) Legendre okterimlileri,(10-61)ifadesi cinsinden tan mla-

3. Pz (u)

nabilir.Bu tan m kullanarak,P t (n)'nun

(1 - u 2 ) P

(u)

24( 0 ) +N+ 1) P . e (n) mm 0

denklemini sa lad n gsteriniz.

4. P, (u) Legendre okterimlilerinin,

u.h>
4 + 1)

Ge+

- u2 )

( !+.1)

(,.//

(1 - u 2
upt

indirgeme ba nt lar n sa lad n gsteriniz.

5. (10-61) e i kullanarak,
ao
z) P (u) = (1 - 2uz + z2)-1/2

oldu unu gsteriniz.

= O

A sal Momentum 177

6. Drt boyuttaki dnmeleri tart mak iin bu blmde zetlenen i lemi kollan n z.Unin bu duruma genellestirilmi i,

L. j a.

1(x.

.)

(i,j .. 1,2,3,4) olarak yaz lahilen islemciler kiimesidir.

(J I ,J 2 ,J 3 )= (L 23 ,L 31 ,L 12 )
ve

(K 1' 12' Ir3 )=

(L 14' L24' L34 )

tan mlayal m.
(a)

Bu alt i lemeinin tmnn kendi aralar ndaki de i me ba nt lar n bulunuz.

(b)

3(+)..

( :1"-1 )

iilemcilerinden her birinin axual momentum de i me ba nt lar na uydu unu ve birbirleriyle aarade i tirdi ini ghsteriniz.Buldu unuz sonucu kullanarak,kar l kl olarak
s rade i tiren i lemeilerin mailhelOMM kmesini,ve bir zfonksiyonu etiketlemek iin
kullan labilecek kuantum say lar n belirleyiniz.
7. tateksel bir V(r) potansiyeli iinde ve bir / a sal momentum durumunda
olan bir elektronu gznne al n z.Rlektronu
n zca

Iri(

1.4 noktas nda bulma olas l n n yal-

' nin bir fonksiyonu oldu unu gsteriniz.

[Yol Gsterme:

-t- 1) tane m de eri iin zmlerin katmerli oldu una ve zel bir

s ralama yap lmam sa,tm m de erlerinin e it olas l kla oldu una dikkat ediniz.
22,, +1

I Y L,e( g /4 )

41'1

formiiln kullanan z.]

8. Kresel bak mil bir potansiyel iindeki bir parac k,
-crz
yz
zx)e
14/(x,y,z)= C(xy
dalga paketiyle betimlenen bir durnmdad r.A sal momentumun karesinin lhmnn 0
vermesi okas l nedir? ~ma 6 t 2 vermemi olas /IL& nedir?

rant bmImadmys o. =

de eri . 2-'ele-

iim battal milos liklar l ordir?

9. Kusursuz diizgn bir silindir iin u modeli gznne alanaz.Bu e it aral kla yerle mi M/N ktleli zde parac klardan olu an R yar apla bir halkadir.
Bylece halkan n ktlesi M ve eylemsizlik momenti MR 2 Pdir.A sal momentumun olabilen
de erlerini hesaplay n z.Bnerji zde erlerini hesaplay naz.S f r a sal momentumlu
taban durumu ile itk dnel durum aras ndaki enerji fark ne kadard r? N,rmo iken
bu fark n sonsuza yakla aca n geteriniz.Bun nala,2 .7f

fAi

radyanl k dnme alt nda

bak mla olmayan"entilmi " bir silindirin kar l k gelen enerjisi aras ndaki fark gsteriniz.Bu rne e gre,kusurenz dzgn bir silindirin dndiiriilmesi olanaks zd r,

11- 8 Kunotura
b'ci y g e bir

ve htivte olman u alr;nya tutarl rl r: ok

me

delidir ,
-4' 2
10. L
'yi

tou mianan

I)

[Yol gsterme: 7.

tley;:e leyioi

a/

'nin naglad d fernnsiyel danklemi ye

ON

Den',(.(10-4 ,)j'4a

l.

dep;iskeain kulla -, n zj(s n 40

'n n,bu deuklemin

in olan dzumil oldoguna beteriniz.

Kaynaklar
(unlar,sayfa 501'de s ralanan ki .aplar n her birinde bulunan temel kry u)ardir.Wrome alt ndaki de mezl in sonular n daha iyi anlamak iin 11zellikleAu kitaplara
baktn z:

K.Gottfried,guantum Mechanics,Vo1 .1,V.A.Benjamin,Inc"

M.E.11~,Elementary Theory of Angnlar Momentum, John krile y and Sons,L c.,1957.,

Blm 11

I INSAL ~KUM

(10-64) insal Schrdinger donklemi,

d

dr

tU1-1)K2 1

))
'

[V(r)

nfm(r)

2tAr

dr

Ru tza(r)
2taR
R a (r) aa

z -fonksiyonunun indie/erinde,X tiketi yerine n

olarak yaz labilir; burada Rn

kulland k4e itli potansiyeller iin bu denkl min laxiimleriat ara t racaglz.inceleyeregimit potensfyeller1, nemli bir relibal olan Coulomb potansiyeli di nda,sonsuzda lirlden daha h zl s f ra gitmek ko ulu ile k a tlana t r.Ayrica potansiyel'erin ba lang noktas ndaki itekilli inin 1fr2 Fclen dahe az oldu unu da varsayaca z,yle ki
Lim r

(11 2)

V(r)au 0

olann.Bazen,
(11-3)

un tn(r) = rR
fonksiyonu:in tan mlamak uygun olur.
.2

dr

2 '

_ 2

t (r)

dr f

2
u n tm(r)

(11-k)

dr

oldu undan,

, \

d2 unsalr)

dr

2t,

- V(r)

+ 2

lu
t(L 1) +,2

2 tur 2

I a (

(11-5)

sonucu kar.Bu desklem a a daki de i iklikler d nda bir-boyutlu denklems pek

ok benzer:

(e) V(r) potansiyeli,itici bir mark/acil engelin klenmesiyle,

V(r) -o V(r) -4-

w+I)IN 2
2 ,,u.r.

11-6)

olarak de i mi tir.
179

180

K lamtum ?Izitt
V(r)1,

V (r)

ek.11-1. Asil potansiyelin bir kara kuyu olmas durumund

r 8(r)1,1 nin nal

denaklamindak etkin potansiyel.

(b) a n ta(r) I nin tan m ve dalga fonksiyonunun baglaag noktaveladaki son1u-

u a ta (0 )=

(11-7)

olmas n garektirir.Bu da problemi daha ok,sol yanda V ,

olan bir-boyutlu

probleme benzetir( ak.11.1).

nce

deaklemi ba lang noktas yak n nda nceley

bak m ndan tm indisleri d hrel m.r

2
d u

dr

oldtunda,denkikaimizdeki bulet terim/er

,?( + 1)

,ve kolayl k

( -s)

nk (11-2) sakland g nda,yeterince kitik r'ler iin potarn iyein katk s yok.Deaklamdep
u(r) ni r

(11-9)

deneme zlmmli yerine-koyaraak,

(

1)

E 4- 1) --. O

olmas ko ulu ile deaklemin atlanacait nx belluruz; bu ko ul, 0

(11-1o)
+ 1 ya da

- 1 varir.n(0) w 0 ko ulnau satlayan,yami r .114.1 gibi davranan nme dzenli

zm, r
gibi davranan oInime de dzensir zm denir.

Ig nsal Denkle

181'

Byk r'ler igia potansiyel terimini dli iirebiliriz,ve denklem

2
d u

2t.,K
u

biimini al r.Kareleria tiimlenebilmesi ko ulu,

GO

i' d 3 r

i 2~

no

j
o

r 2 dr f dllRais

2
r dr,Ra fm (r)1 2
o
olmas n gerektirir,bu da
m

fo dr ka tl (r)
demektir.Buaua

110AUCG

irt.( 0, o ) 1 2
(3.1-12)

olarak dalga folkeiyonu soneusda mif r olmal d r.lf < O ise,

2 talg

1%

- (7"'

olur,ve asimptotik zm
u(r)

-oc

biimiadedir.lier 3 >O ise,naeak bir kutu iinde boyland r labilen Oismler elde
ederil(lidlm betekitart maya bak m s).
2 ,.
- k
(11 16)
"2
-ikr
'ula bir isgisel birle tirimi olecakt r,uygua birle olmak iisere,Osiim e ikr ve e
-

tir m, yle belirlenir; Asimptotik Osilmtin,be leagl nektasinds ~eni' olan gUsUme
baglan aUrekli olmal d r. imdi birka rmegi ineelayelim.
A. gtir Para k
braekte V(r)

vardir.(11-1) lexa-

'dir,takat gene de merose

anl dexiklemJ,
r) 4- k R( o

kr degigkeeissz tanimlareak,

1)
2

182 Kus tum Fiziki

od eria.Ger ektom da bu de klem bas t funk iyealer tr de dzlebilir.dzmler kresel Bemsel feakei s elara,mlarak bilinmektedir.Ds t ll zm,

t
, t (S')

(-O

an

diri ve dzen:de dza,

.t( s

(11-20)

t- 1

dir.ilk birka foakeiyea aak de e relanniqt rt

o(

0 ;

3 '

1(

)=...

C010

JaitL

L mi_
32

al(g, ) 5

eos3

S
1

sinsi

()

\ 33 3
1ftilyk

sis.3._

"'S'
(11-21)

non

Q )

-"

s'lar iin ilgin olan birleltirimler kresel liar kel feakeiyott lar d rY

41) (3 ) =Q(S)

+inat.i )

(11-22)

ra
42)

g ) = 1.4

(11 -23)

(3)1 *

imdi de,ilk bi ka %ilkel fonksiyonumu verelim:

111)

( S')
( 3

ia'

)
(

1y 2,1,

--L--

3,.

e".:

___2L. __,./___
g
V2

ii

(11-24)

zellikle qu durumlar ilgintir:

(a)laglang 'soktu' yak n ndaki davran q

3 t iin,
(11 -25)

1.3.5.. ..(2t + 1)

',Imsel Deaklea

183

ve
)

1)

(11-26)

.5?
olur.
(b)

s >>1. in

ii.,

siL

(11-27)

( 5)

ve
....

at( .E)

-J cop (

(11-28)

3o

asimptotik ifedeleriai elde aderis.Baylece de,

141) (

L'-'---e'/2)

(11-29)

olur.Baslaag mokta lida dsenli olan zm,

it (kr)

Rt(r)

(11-30)

dir.(11-27j'ain kullan lmas ile,bnana asimptotik biimi iin,

R (r)44

z(kr_A -R/2) 1

(11-31)

2ikr
bnlunur.Bmsu bir "gelen" ve bir "gide*" kresel dalganin toplam olarak botimleriz.
Bu terimUmfteye Oyla vzr l r.Bir-boiutlu ak n ' geaelle tirilm.yi,
,

y*(;) ly(7 )

'Z

y(;)

(11-32)

dir.8yk r'ler iin yzln sca lg asel dogrultudrki sk n n ilgia olduanu drecetiz.
olan gineal eki,
116ylece,~ a ler il m xiaden
tmlenni,

1-33)
olur.

N1)

(;)

YL,(0,

(11-34)

r.

biiaiudcid bir zm iin,

(15-.

diduguadan

)12
o

-35)

184

Ruantum Fizigi

2 if

r
I

<

ikr

Xikr
e
-

- 1 l<

'hkiC1 2

Fx

karmel e

1
2

enigij

(11-36)

elde ederiz. i aretleri giden/gelen *kileri gsterir.liesab m zdan kan 1/r2 arpan ,ak korunumu iin de gerekten gereklidir; nk r yarlalpl kre yzeyinde* ge-

en ak ,
(11-37)
ba ms z)
jr 2 d5li r =(r'den
dir,(11-31) ziim"" iin gelen ak ,l/r 2 d ndu
_ ^k,k

e Lbr /21 2. _ _ 'g k

i
2k

i -

(11-3s)

4k2

olur,ve bu giden ak n n bykl ne e ittir.Bn yzden net ak sif rd ri hi bir ak .

kayna buln mad ndan,byle olmas da gerekir.
Genel olarak,berbengi bir zmn-V(r) =;LO olan ittn lez'i de ka,sayanbiiali,
byk r'ler iin [(11-16) 'y izleyen uslamlamnlarlal,
[

Rt(r)r.--'

e-L(kr-47V,t)

Sl(k) e

4(kr-iwh)}
(11 -39)

2ikr
01mal d r.Ak konumu ise,

18 (k)1 2

(11-40)

=1

olman n'', gereklirir; byle olmaseyd ,giden ak gelen ak dan farkl olu.rdn.Mutlek kir
reel bir olan bir fonksiyon'ber zaman,

si(k). e 2.ZSd(k)

(11-41)

biiminde yaz labilir. 51,(k) gerel fonksiyonuna evre kay as denir,ink asiaptot k blgedeki (11-39) psal fonksiyonu,
R ( ) 2:f

(k)

cin

kr

tiC

/2 4- 61(kill

(11-42)

kr
olarak yeniden yez labilir.hadei evre arpanu d mda bu fonkeiyoa,asimptutik
[cin (kr -

LR

/2)j/kr.q- olan

4,,

(kr) sgilr parac k Uzmtiaden,yalm zca evredeki

t(k) kaymes kadar ayr l r.

t

do rultusuadaki ek da,

21

( 7-1-

karmel u lenigi)
,

r3

i nsal Dmklem

185

alan arpan ile arp ld g sa-

teriminin bulundu una dikkat ad:link; bu yzdenr 2dft

man.bbyle bir ak i izaal akidaki bagat terim* gre 1/r gibi s f r* gidar.Ba zelik,
byk uzakl klarda yaln zca g naal .k y m*mli saymam zi dogrular.

B. liare,linyu,Bagl Durumlar
r

V( r)

(11-43)

> a

potansiyelini gznne alal m.Bu durum iin naal deaklei.

d2R

2(-:.2 1)

2dl

2 14

R +

dr

dr

da

d 211

k(

I)

4, 2

2 E

= o

R+
dr

+ E) R = O r < a

dr

(11-44)

`5,

+2

biimindedir.E < 0 olan ba l durum zmlarini ratal m.

4.30

2.
-

t, 2

yazariz.Ba lang noktas nda dzenli olmas gereken r

en

(11-46)

R(r) =
dir.r > e zm r

* zm,

iin s f r olmal d r.(11-44) denklemlerinden ikincisi kre-

sel Bessel fonksiyonu denkleminin tam ayn a d r,yaln zea burada k yerine o< gelmig-

tir.e

gibi davranan zba, imdi stal olarak azalan bir fonksiyon olur; bylece

r > a iin,
(11-47)

41) (i ok r)

R(r)

buluruz.Bu iki zm ve trevleri r = a'ds birbirlerine egitlenaelidir.Bylece,

d iz(y) dg

c<

L(
ko ulu bulunur.

(9)/dY
(11-48)

ck

,V 0 ve E'yi kapsayan bu denklem ok karmagik traasandant bir deuk-

lemdir. e = 0 iin,u(r) = rR(r) fonksiyonu kullsuil rsa bu dcaklem olduka basitlagir.

r
itleyerek elde edilir.Ayr nt lar,bir

dzdagerler, r= a'da A cin Kr ve Da

'y e

186

Konutu!, Fiziki
s n Kr

rt

ok. 11-2. okici bir kar, kuyu iin,bagl kir durum oldu unda (-fm. O),
u(r)

rR(r) dalga fonkoiyoannun biimi.

a1l9t rma olsrak,okura b rak lm t r; birinci ye ikinci ba li durumlarla n(r) insel dalga fomkolyoaunun biimi. ok.11-2 ve 11-3'te grterilmigtir.
Ke )) .t oldu u ok derin bir potansiyel hali iim,Duak.(11-48)'e dnelim.%
halde danklemia sol yani bai itleeir; byle oldu unu

(f) 'num s aimptotik bii-

mimi kullanarak do rulayabiliri2.11esaplame,(1J-48)'in

-4-

biimini

41114WRA1111

t cot

2k

(*at yan)

(11-49)

gt terir.8ag yanda,V e bulunmas,vo 1E <( V e ise, t(a . nlis byk

ton

Kr

ek. 11-3. ekici bir kare kuyu iin hakl iki durum oldu unda (-ev. o),
u(r) .24 rR(r) dalga l'onkeirovunun biimi.% 5ekilde,yeinx sca ikinci ba l . durumun
dalge fonksiyonu iuilmiltir.

I usal Dazklen

187

olaae ,kota je t fr s f ra yax n olmam:al iarir.Byleee yakla k olarak,

)

(11-50)

2
elde

Vu

olur,burada

2 p.Vo
(11-52)

2
dir; biiyleos Bank.(11-50),
[31

+ 1)/2

(11-5 3)

1 +

"to c..

2V O
verir.Bu yzden,tn

1, 1 1 1ar i/n a l:uyum:un dibinden uzaktaki duzeyler yakla k

olarak e it ral kl d r,ve aral k

AB

p,j

(n 54)
-

2 VG
dir.
Bu konuyla ilgili bir problem boyutlu sonsuz kutudur.Buradi

V(r) =0
sa 00

diri ve
2 p.

(11-56)
dersek,r = O'da dzenli olan dsm,
(11-57)

R(r)= A i(kr)
olur.zdegerler,r

*ida mn s f r olnas ,ko uluyl* belirlenir:

(ke) v. O

Birka f de eri iin kkbor ~g d. siralansa tir.

8.18

9.36

3.14

4.49

5.76

6.99

628

7.73

9.10

10.42

9.42

188 Iaantum Fiziki

Verilen bir L iin birinci kkn = 1 ile,ikinci kk b = 2 ile,v.b. olarak etiketlereek,ve

de erleri iin benimeenal olan,

S : = O
P = 1
:

F : Z = 3

G : Q =4
spektroskopik ymaxaxox kullsn rsek i ,dzeyierin ortaya kt s ra,
IS; IY; 1D; 2S; 1P; 2P;

1G; 2D; IR; 3S;...

olur.
Byle bir sonsuz kutu

iinde bulunan ntron ve protonlardan olu mu bir e-

kirdek modelini gznne alal m.Ntronler ve protonler 1/2 spinli pergse kler,yani
fermionlar oldul--- 1ar ndan,verilen bir durumda ikiden fazla ubtron ya da proton bulunamez.Protoulsr clii liniiyorzak,18 durumunda yaln zca iki pruton bulunabilece ini gzleriz.Bundan aonraki dzeyde

Q = 1 oldu undan durum verd r,ve bu dzeyi elti

proton doldurur,10 dzeyi iin minin olabilen be de eri vard r( = 2 oldu undan),
bylece bu "kabu u" doldurmak iin on proton gerekir:Bylece,proton say lar

2,8(= 2+6), 18(= 2+6+10),20(= 18+2). 34(zz 20+14),40,58,68,90,92,106,..., oldu unda,

dzeyler dolmu olacakt r,ve benzer durum ntronlar iin de gegerlidir.ekirdeklerin
gerek bir incelemesi,proton ve ntronlar n maibirli" say lar n n 2,8,20,26,50,82,
oldu unn;yani gekirdeklerin,kapale kabuklar veren dolmu dzeylere 194:141 zel,
nitelikler sergilediklerini giaarrir.Gerak meibirli" eayllarla bizim ilkel modeli=iltica elde edilenler aras ndaki fark,spfne ba l olan ve dzeyleri bir para kayd rarak say larl yeniden m relayan bir ek potansiyel bulunmas ndan gelir.Kebuk modeli
tava anlam yla kuruluree,gekirde in pek ok zeli ini eg klar.A k olmayan ey,
de in neden bir kutu iindeki peraelkler toplulu u gibi devrencli d r.

C. Fare 1uyax,Siirekli zmler

E > 0 oldu unda,
2
- k-

1-59)

1
Bn yaz m n tar bsel kkeni.spektrum izgilerini
S
eekin),prineipal
(be ,be l ca) Diffuae (yeygin),.... olarak nitelonselesine ve btxnleran sonradan beenmeeine dayan r.Dn yaz n n ok anlam yoktur,faket yerie mietir.Buradaki yazma
atom fisi indakinden degig ktir,Atom fisi inin gole eksel yez m nde
.e- de eri indimlere eklendi inden,s ralan
I8,2P,3D,GS,4F,3P,56,4D,611,3S
olarak yezil r.

Ir sal Denklem
yazazlz.r

189

di:fzenli ve lizengiz 5,9..iimlerinin bir

a zm o l4n bui .uruoyon deukre

blrlegtirimi oteck&ktir;
R,,(r)

W-60)

Bj (kr) -4- Cri(kr)

Oysa r < ziimii,dzenli olan

nl(r)=

(Kr)
Ait
ziirii olmaildr.br ceki gibi,rade d.
,

Vo )

2 /1.4(E

(11 62)
-

2
dR t
r = e'da,

fonksiyonlar n n e itlenmesi

1
Rt

dr
d 4 ( j,

ke.

)%ag

s_K0.

k r Bdjt /ds

Cdnt ,/e1 .5>

(11 - 63)

Cr4

3). ko,

verir,ve buradan C/B oran beseplanabilir.Bu oran,(11-42)'de grlen evre koymas na

begl mabilir.Bunu, yle yapar z: (11-60)' n,byk r iin

(r )
t

B
kr

eB

( kr 4
2

eos (kr

( -64)

olan asimptatik bi miu.,(11-42) ile kar la t rmak gerekir.(11-42),

co.

kr

i Sit

olarmk yeniden yaz k raa,

- d ten o t kk,

(11-65)

B
ba nt s n n aa landi grlr>

C/13'nin (11-63)'ten gerek hesab , t a o d nda ueend r cad r.Ba l durum

probIeminde oldu u gibi,u(r) s rR(r)inin kullan lmas hesab byk lde kolayla t r r.tau So iin bir ifade elde etmek,yein zca A sin Krenin r >a a'da b san kr

coz kr'ye e itlenmesine gerektir r.Bu halin sonular ek.11.4 ve 11.5'te ema olarak izilmi tir.Bu ekiller,ekici potaneiyelin dalga fonkeiyonunu ie ekme a ilimin-

de,itici petanaiyelin i e d a itme e iliminde oldu unu gsterir.Blm 24'te arp ma

kuram n], tart rken bu konulara dnece iz.
Bu blm bitirmeden nee,zgr parac k deuklemini iki yoldan zerek elde
edeb4lece imiz nemli bir bag nti zerinde duraca z.zmlerin biri i n,ayr lm

190 lnentum Fizi l

ok. 11-4. ekici potaneiyel iiu,u(r

rli(r) atirekli zm (

= O).

t a (0, 95) kresel bermoniklari ile arp mlar nin

elen (11-30) Oiiimlerinin uygun Y ,

bir stste gelmesi olarak,

t
o Z.

j a (kr) Y

k tt (0,

(11-66)

bulunur.
(

2+ k 2)

( 1 1-6 7 )

biimindeki jizglir parac k denklemiuin iSbr Ozilmnde e eal ve sinaal kis mler eyrilmem qt r; bu ozfia
.f

icr

ok. 11-3. itici Twf~y-4t/ i1n,u(r)v, rk(r) ei1rekli ziimb

(k

Nies*: Bonklaw
diielr deigesid r.Bu yzden, d
.

a syi (13-66)da

-,!} (7) g a

191

yaearak bul bi-

c.(0, (p) krestal a lar , c voktorunl latokeel oloxnk sei/wi bir a ekaenine

gr. koerdis atla d r(kt. ek. 9.1). a ekaeoinia cla rnitusuou,k'no dagraltuau olarak tanimlaroae ( imdiye kadar iatekael bir degrultuydu),

Jcru,s

(11-69)

alur.Baylece,(11-66) 1 nin sol yan )21( ba ucu a a na ba

almaz,ve bu yzden ea yan-

da yaln z al s. 0 olan tariteler grnabilir.Bbylece,P ,,e (ona Q)"lar Legendro okterinlileri olmak zere,

2t + ) 1/2
1

0 (

( c oe 0)

0 ,95)
414

olduunu kullan raak,

e

2t+

kr c4ry

(kr) /:t(caz 0)

(11-71)

411

ba zat o n elde ederio.Y

ilerin_dikeyboyluluk ba nt s n n ve (11-70) t in do rudan

bir sonucu olan,

----2

_4

a(coe, 0) P (cam 0) P

05

0) 5E

(11-72)

21+ 1

bagintla n kullanarak,
it(kr)* 2 t.41( (2 t-1-1) .11 1/2 /
4

dePt (z) eikrz

(11-73)

bu urnz.Tmlev iin,bir izolgeye bak labilir; ya da tmlov,kr -> 0 limitinde iki yan kar la t rarak bezeplanabiliralar iki durum da,00nu olarak
Lkr (4%9
(2t + 1) i

S. (kr) P. (elko 0)

(11-74)

t=C,
axl m n verir; bu sxl m,arp ma kuram n n tart g lmaa nda ok yararl olacakt r.

Problemler
1. ekici bir kare kuyu iin,

0 ba l durumlar n gznne altntz.Bagl

bir durum iin hzdeger ko uluna bnluauz.Ancak bakla olan bir durun iin potansiyelin
derinli i ne kadard r?
2.

Dteromun (e it ktleli bir ntron ve bir protondan elu lan),bir

ba l durumu eldugunn,ve potaasiyelin kare biimli

t=

oldu unu ~Beyiniz; poteasiyelin

192

Xuentum Fiti i

eri iair

2.3 z 10 -13 en elsua.Baglanma enerjisi 2.8 MeV olarak veriliyor,potansi-

yelim deriali iai bulunur.

(1pueu:

Problem l'de tart lan sif r ba laama anejisi durumu evresinde ail m yap mtron protoa etkile mo dain,eri-

3. Ntron-peotea wa lmae n gsaihe

iai 2.8 x 10-13 em vo derinli i 20 Mal( olan bir kere kuyu poteasiyali arac l il. ol-i
duguau versay n s.

= 0 iin ok d k nerjilerdeki evre kaymasla enerjinin bir

foaksiyoau olarak hesaplay n z.

4. Bir karo kuyu potansiyeli iin

0 arra kayma lial hool play n z.Deak.

(11-65)'to n sonra zetlenai olma i lemi kullanarak,okici ve itici p steasiyel

sinir ikisi

iin de besaplay alb.15'nia byk ve kk,V e ' n byk ve kk elaaml gibi:

e itli limitleri tart als.

5. isteksaleri iadeva

deriali indeki bir kare kuyu iin

-= 0 sa lmas nda

evre kaymas nin her zaman,

k cot

k,

= # 4- r et k2/2 4-0(k 4 )

gibi bir ac l olarak yaz labilece ini glisterinir.a vo r t iin knyuaua parametreleri trnden bir ifadei elde ediniz.
6. r > a'da s f r olan istekeel biimli bir potansiyeli gz nne al niz.Pataasiyel iindeki i asal foaksiyoaun
1

dR(r)

dr

= f

rz n

(R)

logaritaik trevi, merjinin yava de i en bir feaksiyoau

= 0 olduunu d ti-

rn.
eaerjili bir ba l durumu varsa,f0 (113,)'ai da oMi nedir?

(a)

Petaasiyf lia

(b)

fo (R),Wden ba ms saa,ffimerjiain bir feaksiyaau olarak euro kaymas me elimi

(e) Z er f o (15)= f o (1113 ) k (B.1B )fc: fas,f; *yr* !cayman'''s nas l girer?
iare kayma.' yerine,(b) ve (c)'yi k cot

60

(k) trnden hesaplamak daha basittir,va

aoaular n n gstermek bak m ndan ye lonabilir bir yoldur.

7. yk)la ,aeden k'a n bir tek fanksiy sau alaca i ksausunda genel bir uslamlama voriaiz.Kare kuyu iin de byle .1(14~ de rulayla s [rne in (11-65) 1 i
kullaaaraki .8, (k), (11-41)'do tan aland la gr*,
S (k)
t

a S (k)
t

olduguau gsterinin.
8. S., (k) faakaiyaauau,
V(r) = oo

r < a

V(r) = 0

r > a

biimindeki bir potansiyel iin hesaplayin z.

= 0 ser* kaymaala gsane alimin.

Bu emri kapsaml ak kk ka iin aedirnek byk ka iin nedirUlu potanaiyolin,iin

alz lamaya bir kre iin bir model elduguaa dikkat ediniz.

I aaal Denklem

9.

193

(11-63) zm ile birlikte,kreoal Bessel fankaiyealar m n (11-25) ve

(11-26)'da vorilea,ba lang noktas yakia ndaki de erlerini kullanarak,k -e 0 iin

ten 54 (k) --.1 0 olaca n gsteriaiz.Verilen bir

'

't iia,bu hangi h zla s f r* yakla-

exr?

10.
V(r)

V oi, L * 2

- )/a

....

2e

patasolyeli ii* (Mors potaaaiyeli alarak bilinen)

-(r-ra),c 3

-e = 0 s noal deaklemiai gznne

allaix.Diferansiyel denklemi basitlestirerek,onerji hzde erlerini bulunuz,Bunu yapmak

iix,yeni bir x Ca -rc4 de i keni tan mlayarak,buradaki Cevi denklemi olabildi iace
kolayla t racak biimde seinix; sonra da danklemi,Bldm 5rde incelenen basit harmanik
salla an plenblemiadeki yolla i leyia z.
Potansiyeli giziniz.Derin ve geni bir potansiyel iin,potaneiyelia dibinde asanam ba l durumlar n bir harmonik sal ngan n ba l durumlar na yakla t n gsteriniz
ve bukuwinedenini a klay alz.

Kaynaklar.
Kuantum meksai arevasindeki ikinci basamaktan diferansiyel deaklemleria genel zelikleri u kitapta tart lm st rs
j.L.Pawell sad B.Craaemaaft,Sluntum Machaaies,Addison-Weslay ,Inc.,1961.
Byle deaklemleria daba geni bir tart mas ise u kitapta bulunabilir:

P.M.Morae and H.Peabbach,Notbods ef Thearetical plyaice,McGraw-Hill Benk Co.,

h c"1953.

Blm 12

llidrojen tonu
fildrojen atmeu en basit stondur,nk yaln zca bir elektronu ard r.BOylece
Schrdinger denkleni,ktle merkezi hareketi ayr ld ktan sonra bir bir-parac k denklemi olur.Burada yaln zca bir elektronu bulunan hidrojenimei atmalar inceleyece iz,
fakat ekirde in bir tek protonden daha karma k olmas na izin verece iz.Bylece potansiyel,
Ze

V(r)=

(12-1)
r

olur; ve nsal Schrdinger denklemi,

d2
(

dr

2
d
2ft
-O- --) R + ------ t. R +
r
dr
l
L.

Z.

/(t+ 1 412
,, r 2

(12-2)

verir.Ba l durnnler,yeni E <0 zmleri zerinde duraca z.Bir

814

I '

s ;i

r2
r

4,2

(12-3)

de i ken de i tirnesi yapmak uygundur. zaman denklem,

d211

dR

dg

Ili;
-----7- 4
+- ----

(I/ + 1)
,2
Y

1
R 4- (--- --)R ma 0

(12-4)

verir; burada
1/2

Ze2
(
N 2 E1

1/2
(12-5)

Zo( <
2011

boyntauk parametresini tan nlad k.Denklemin ikinci biimi hesab koleylo t r r; nk ak= 1/137'dir,ve enerji durgun ktle birinlericinsinden
birlikte,birinci biim,c k h z n n gerekten denkleade grnnedi ini,yani bu denklemin tam olarak gresiz bir denklen oldu unu a ka gsterir.

195

Keantum Fiai i
(12-4) deuklemini,art k aliat g.miz b2:r yolla tll,,ye alzaliciAuee bnynk

davrael:,,lui ikarnlim.Bynk 5 iin denklemde kalan terimier,

d`S
0

(12-6)

d 5.

()Ir; ve aennuzdaki davrani i uygun uyan dznl R

e YAZ 'di Alarmonik salingan ince-

lememizdeki gibi,

R( 9 ) =

2-

(12-7)

y)

yazalira; bnnu (12-4)'te yerine "yarek,(;(y ) iin bir denklem elde adoriz.Burada

yeniden vermeyeee imiz biraz eebirle,

dG

dy

..e(e.4.1)

(12_8)

ds
.!?

denklemi bulunnr,1mdi G(9

iin,

3 1 Z Cin S>r'

G(

(12-9)

ta.0
biimli%

i kn e serisi a i m n yapal m.11(y )'nun,ve dolay altla li(9)'nun ba -

langi noktas nda

t gibi davrand ,Bel im 11'in ba nda (11-2)'yi sa layan tUm

potansiyeller iin giiaterilmi ti(12-9),diferansiyel denialeade yerine konures,e itli ciL; katsay ler aras nda bir be int bulu ruz.indirgeme ba ntis en difersnsiyel
denklemden elde edilir: (12-8)'de,G(y ) = "t 11(g) yam l rsa,
me
11 (Y)

OL,,S n

n=o

a l mi
2
d H

d 5

/ 2 +2

dil

7% -- 1 -- P

H= O

-1)

diferansiyel denklemiui sa ler.Buradan

nctogn _i

1) +

O (12-12)

5'

ya da
ao

n+1) [n

4- (2., +2)0.,,, 1 1 4- (A

v ,so
buluruz.Bu bagxnt n a Izer teriminin s f r olmas gerektiinden,

Ridrojen Atomu

C.,

(r. 41)(n -4-

197

(12-13)

2 ,/ 2)

indirgenme bag nt arn elde ederiz.Buyk n iin bu Oran,

n+1

(12-14)

olur,ve harmonik er:ling:n probleminde oldu u gibi,(12-9) serisi sonlu olmed ka,soneuzda iyi davranan bir R(y) zm bulamay z.Buna gre,verilen bir / iin,bir n = u r
de

erinde,
+1

nr

(12-15)

elmal d r. i ndi,n ba kuantum say s n

ns n rL +1

(12-16)

olarak tan telayal m.n zatean,n r > 4 oldu undan u sonular kar:
1.

n >

2.

n bir tamsay d r.

3.

-} I dir.

n be nt s ,
1

E im

ta. e
2

(Z)

2
(12-17)

olmas n ierir; B l,eski Bobr modelinin al lm bir aonnendur.Bu ifadede indirgenmi ktlenin bulundu una dikkat ediniz; ku kusuz,diferenaiyel denklem yakla m nda
byle olmas garip de ildir.Eaki Bobr kuram nda,klasik yerngelerin uygun bir ineelemesi,sonradan alsal momentumun kuentumlanma ko uluyla k n tlanffil t r; bu incelemede
de,enerji formlnde indirgenmi ktlenin kullan lmael gerekmi tir.m elektron ktlesi
ve M ekirde in ktlesi olmak zere,
mM
(12-18)
es + M
indirgenmi ktlesinin varl u anlama gelir:
E. B.

me 2/241

( Z e<
+ m/M

(12 -1 9 )

frekensler ,e itli bidrojenimei atomlarda atomdan atoma biraz de i ik olur.Ozellikle,bidrojen ve dteryum-edter"mde,M ekirdek. ktlesi proton ktbeainin iki kat na

198 kuant,n't Yi

ek. 12-1. Tam olarak l/r biiminde olmayan bir potansiyel iin,yrngeler birbiri
zerine kapanmaz ve burada gsterildi i gibi egirilir.Potansiyel la nsal olduka,
yrngeler dzlemsel kal r.

ok yak nd r--apakt romlar ree ndaki fark, 1932 'de Urey ve al ma arkadaalar n n
dteryumu bulmalar na yol am t '.
Enerji

'ye ba l de ildir,yeni verilen bir n iin /4-1

n olan tm

durumlar n enerjileri katmerlid-ir.I nsa-1 denklem m'ye ba l olmailg ndan,verilen

bir

.t

iin enerji durumlar nda (2 ,

duk; burada ise, nsal denklemin

4- 1) katl bir katmerlilik olmas n bekliyor,t'ye ba l olmas na kar n ek bir katmerlilik

bulduk.Bibir a k nedeni olmad g ndan,byle bir katmerlilige nceleri nraslant sel" denmi tir.Fakait bu,"a kl k'tan ne nla ld na bagl d r.Z ten l/r potansiyelinin baz zel yanlar olduu klasik mekamikten bilinir: Yrngeler,e irilen yrngeler biiminde ( ek.12-1) olmak yebine,uzaydaki ynelimini koruyan elipalerden
olu ur.Potansiyeldeki utak bir de i iklik bir e irilmeye neden olur.flyle de i iklikler e itli kaynaklardan gelebilir,rnl in,Kepler probleminde ba ka gezegenlerden ileri gelen tedirgenmeler.Herkr'iin gezegensel yrngesi incelenirken,br gezegenlerin etkilerinin gz nne al nmaelyla,Merkr'n yrngesinin gne e en yak n noktas n n yzy l ba na 42" 'lik bir e irilmesinin hesaba kat bmad g bulunmustu.Ve bu,sonunda Einsteinin n genel grelik kuram ile a klanm t ; bu kursa,
l/r Nevton patenziyeline 1/r 2 potansiyelinin tem katk s n n eklenece ini ngrr.
guantum mekani inde de tedirgenmeler vard r; bu yzden
1

-t

katmerlili i

Ku kusuz,spektrnm iegilerinde greli olaylardan ve elektron spininin var-

l ndan do an ba ka kaymalar da vard r.Bunlar daha sonra tart lacakt r.

llidrojen Atomu

199

asl nda 1071endigi gibi degildir.Gene de,ilk yakla kl kta verilen bir n iin

.t

'nin
olur,ve bunlar n herbiri iin (2 .Q 4. 1) -katl

olabilen de erleri=

katmerlilLk vard r.Bylece toplam katmerlilik say s ,

I (2i+ 1) = n 2

(12-20)

twO

dir.Daba kesin konnguresk,apini nedeniyle elektron iin olabilen iki durum oldu undan,do ru katmerlilik say s asl nda 2n2 'dir.
imdi diferansiyel denkleme dnelim:02-13) indirgeme ba nt s nda,
n
al n rsa
k 4.../4-1n
12.
a
=
(12-21)
k
(k + 1) (k + 21 + 2)
olur,ve
n

kat

ak

(k +..Q4 1)
-

(k + 1)(k 4- 2.t -I- 2

n - (k 4..e)

(12-22)

k(k+ 2t+ 1)

-- 1)
1 .(21+ 2)

oldu unu bulyruz.Bu denklem yard m yla,H( g ) iin kuvvet serisi e l m n elde edebiliriz.B de er olarak da,a(ii )'nun denkleminin ba l Leguerre okterimlilerinin
denklemi oldu unu' gzlerizt
(2(
) x Ln

i)

_t_4

(12-23)

Matemetikoel YazInda ,bu gokterimlilerin izelgesi ve eQitli zelikleri bulunabilir 2 .

Yeniden r nsal koordinat na dnlr ve boy and rma yap llree,ilk birka
zeinsal fonksiyon hesaplanabilir.hunler a a da s relaum t r.R n i(r)'lerin A a daki izelgesinde,
clo =
(12-24)
ti.0

of.

mieeli i killanilm tirt

Z
H1D (r)

Z.

3/2

Zr

Z -/2

2 okc,

ata j

z
(r)

3/2 ...

20,0

Sen derece yararl bir kitap: M-Abramowitz and I.A.Stegun (eda.),

llsodbook of Mathematical Ponetione,Nationa/ Bureau of Standards Publiestion,1964.

200

Knantum Fiziki

7r
Zr

Z
R,

\ 2 0,, )

V 3

( Z /

3/2

3 o..
Z

3/2

1 -

a.

2 V(-1

) -- -- (
27

Zr

Zr

2
27 a,

3o..

4 V( 2

3.) (

2(Zr)

2Zr

60..

30

-Zr/3 0.

3/2 ( Zr )2 - Zr 3c4.0

r
4.

(12 25)
-

A a daki nitel ozelikler zzmlerin rnek olarak denenmesinden ortaya

km t r:
(a) Kk r iin 1. 1 davran q ,dalga fonksiyonunu -I ile artan bir yar ap
eri imindekk kalmaya zorlar.Bu davran ,elektronlar n ekirde e yaklasmas n nleyen itici merkezka engelin bir sonucudur.
(b) ndirgenme ba nt s ,R(1)'nun

l'inci dereceden bir okterim-

li oldu unu,ve bylece I im:sel do rultuda n r tane d m(alf rlar ) oldu unu gnteri r

Kr)

( 12-2 6 )

r 2 {R, i (r-)] 2

olas l k yo unlu u da l m nda n --t tane mtmnek" olacakt r. Verilen bir n iin,
kendisinin I zz n

1 en byk de erindeyken,yalniz bir tmeek yard r.(12-25) 1 -

in abyledi i ve diferanaiyel denklemin zmnden grlebilece i gibi,

(r) OC r
olur.Du yzden P(r) ce r

- zz r.,/,,,.. r
2n e

dP(r)

2n-1

n-1 - 27-' 1-A.m

(12-27)

olas l ,r'nin
27

/
)e-22r
a " =O

(12-28)

dr
denklemiyle belirlenen,

n a. o
r .--:

(12-29)

Z
de erinde tepe yereeektir,Bu r de eri,dairesel yrngeler iin Bohr atomu de eridir.

t 'nin daha kk de erleripolas l k de l m nda daha ok tmeek verir.Bunlar n,b*yk kuantum say lar s n r ndaki eliptik yrngelere kar l k geldi i gsterilebilir.
(c) Blektronuoba lang noktas ndan bir r uzakl ndabulunma olas l n gs...

'en P(r) ' inasi olas l k younluunun gisimlarilgalga fonksiyonlar nn yardmyla yap labilir.
ek.12-2 genel deseni gsterir.Dalga fonksiyonunun da a sal bir paral oldu unu
an msamally a,bn k sm n mutlak karesi
(cos
(cos o) ba l Legendre

Pin

fonksiyonlar n n izimleri ek.12.3'te verilmistir.m artt ka,olas l k yo unlu unun

(r-RW)j z
rR(r)
Ar

O2

L;r,mi

,er,
,t4
r

rRtt),,
(e- Rfr)T

R +. 1

.? o

ta)

rl

(r-12
o.

o. 6,r1
o
r
(rRI.r)) 1

r
o

IL)

ek. 12-2. n = 1,2,3,4 de erleri ye 4. 'nin olabilen de erleri iin u(r)= rR(r)
l nsal dalga fonksiyonlar ve u 2 (r) nsal olas l k yo unlu u fonksiyonu. Soldaki ordinat u(r)'y ye sa daki ordinat u 2 (r)'yi lmektedir.Dalga fonksiyonlar
srekli ve olas l k yo unluklari kesikli izgilerle verilmi tir.Apsis r'yi %birimleri cinsinden lmektedir.

201

202 Kuantum Fizlgi

0.2

r Ikt r'3( \ ;: 2;

0.1

30

-o-0.z

El
(r-R(r))"

-0.3
R

-0.4
(

c)
(r. R1r))1

r R.l..)

M .3

0,3
0.2 r

.
'

I
J

1
\1
1

0.10

%.

O
.iirZinebzn r
-0- 11

r42(r)
(r

R(r-))2

L^C.

(d)
ek. 12-2.'nin devam

e-eksen/nden ekvator dzlemine do ru kayd g grlr.

Denk.(10-55)'ten grlebildi i gibillY(oos 0)1 2 e

jmi = t

oldu u zaman,

si6 216 olur.bu fonksiyon

B = IT/2'de bir tepe verir. -t artt ka,tepenin geni li inin t.

gibi azaldi i

gsterilebilir; ve bylece byk kunntum say lar ?, iin,dzlemsel yrngelerin

klasik grnln elde ederiz.Tepenin noulu geni li i,asa daki d ncelerden an2
ve sonu olarak L x 2 + L 2 ==t olur.
oldu unda L z 2 = t'dir
Y
Bylece a sal momentum vektr hibir zaman tam olarak bir eksen boyunca ynelelas labilir.

maz,Fakat,m'nin katmerlili i 'yrnge"yi ba ka bir eksene gre yneltmemize izin

verir; bu yzdenpasl nda seilmi bir z-ekseni yoktur.bylece L x iin zde erli

bir bxdurumn olan bir durun, .a- ldkrultubundr yoneltilebillr.Bu durum iin,dalga

(r Rir)) 2
n 3
N,

ogs
0.03
i r;rn

r-

-09

R (r):

,;ci.' ncen r

.ftfrlr
^ 3,

t .1

(e)

0.

r-

(f>
ek. 12-2. Din devam
203

t4"Kinfien r

ok. 12-2.inin devam

204

 O OB

0.07

J-

rR
.1

04:7
0_04

N.

oo3.
- o.oz

\,
..
'...

i''''.

0,01
.

e . birimi

.1,-. .r.:zndtn r

30

r Rt,-)

(J

ek. 12-2.inin devam

205

206 Kuantr.m Fizii

(e)

- -.4- .x

p2 t. 2 (e)

vz" ,( e>

-pii2co)

ek. 12-3. z-ekseni ile ekvator dzlemi aras ndaki 8 a eln n bir fonksiyonu olarak,bakl Lege:1(1re okterimlilerinin biimleri; burada ekvator dzlemi x-ekseni

ile gheterilmizt r.

fonksiyonu Y G,(8,0)'lerin bir Ozgisel birleltirimi olaeakt r,fakat katmerlilik

nedeniyle enerji z'ye gre ynelen yrngelerinkiyle ayn olacakt r.
(d) Dalga fonksiyonlar verilmizae,
oo
< rk z.4 f dr r 24-k [lIn t (r)J 2

(1230)
-

o
n eeligini besaplayabiliriz.Yarerl birka beklenen de er a a da verilmiztir:
0.0
<r)v.-

I)]

2Z

Ilidrojen Atomu 207

22

ckon

r-

L 5n +1 - 3

(it+

1)]

22'

n
Z

2
(12-31)

Problemler
1. (1) Bidrojendeki,(2) dteryumdaki(ekirdeksel ktle = 2 X proton ktlesi),
(3) pozitronyumdaki(bir elektronla,ktlesi bir elektron ktlesinin ayn olan bir pozitronun ba l durumu) 2P -o IS gei lerinin dalga boylar n kerolle t r n z.
2.ekirde i bir proton ve iki elektrenelsw0lu an trityumun taban durumunda bir

elektrm olmnSeBir ekirdek tepkimesi birdenbire ekirde i t iki proton ve bir ntrondan
olu an He 3 'e dntiotryor.Clektronun I1e 3 .1in taban durumunda kalmas olas l n beeaplay n z.lib ktronnn p momentumlu zgr bir elektro olmas olas l nedir?
217 ) - 3/2 'di
e
r
epinli
bir
elektrcn
iin,Sehrodinger
denkleminin
greli
benzeri (bu
3. S f
Not: dzgr bir elektronun momentum zionkeiyonu

gerek bir elektrona uygulanamaz),

p 2e 2

(E V) 2

In 2 c 4

denkleminin iolemel enlat m olan,

E

Ze

+le

'4e

denklemidir.
(a) Io nsal denklemi bulunuz.
(b) Ilidrojen atomu problemindeki insal denklem ile (e)'da elde edilen nsel denklem aras ndaki yak n ba lant y gznnde tutarak,ade er spektrumunu bulum
4, <1/r> n Cnin deyimini kullanarak,lateksel bir hidrojen atomu bzdurumu
iin(Z isteksel),

<T >, ,

2
P

2m

deyimini besuplay n z.ku potansiyel iin genel olarak,

oldu unu gsteriniz.Bu,Viriel teorem nin zel bir rne idir.

208 Kuantum.Fizi4i
5. Bir protonun Coulomb alan iindeki bir elektron,

r_
6 1 4 Y100 ) + 3 41j2 1 (.)

V210 (I)

\r;-e-) N) 21-1 (1)3

dalga fonksiyonu ile betimlenen bir durumdad r.

(a) Bnerjinin beklenen de eri nedir?
(b) 1,2 'nin beklenen de eri nedir?
(o) L a tnin beklenen de eri nedir?

6. Bir protonun Coulomb alan iindeki bir elektron,

o<

(?-)

) 3/2-c.(2-r/2

dalga fonksiyonu ile betimlenen bir durumdadlr.Blektronun,hidrojen atomunun taban

durumunda bulunabilmesi olas l nedir?

7. Bir elektron,bidrojen atomunun n = 2, -t =1, m = 0 durumundad r.Blektrenun momentum uzey ndaki dalga fonksiyonu nedir?
8. f(;,;)nin herhangi bir durmkl durumdaki beklenen de eri bir sabitt r.
Bir
2,

p 2m V(r)
Ramiltonien'i iin

dt

r.p>= <1.11,7.;
"t

oldu unu hesaplayin s,re

> =Cr'. V(r)>
oldu unu gsteriniz.Bnnu kullanarak Problem 4'deki sonucu kurunuz.
9. Ru blmde gelitirilmill olan tekni i kullanarak,
-.2

R =

mnnr

2m
olan boyutlu harmonik eal ngan problemini tartxqin s.Ba l Lague re okterimlilerinin bu problemde de ortaya kt na dikkat ediniz,

Kaynaklar
Ridrojenimsi s tonlar n tam bir tarti mas u kitapta bulunabilirs
B.U.Condon and G.8.8hortley,The Theory of Atorxia Spectre,Cambridge
Unirersity Prean,Cambrid e,1959.
Ayr ca bu problem,her kuantum mekent i kitab nda tart l r.

ydLm 13
ELEXTROKLARIN ELEKTROMANYET K ALAN LE ETKiLE MESi

Blm 12'de bir elektronun bir nokta ykten ileri gelen durgun Coulomb alan
ile etkile mesini ineoledik.Bunn,bir d manyetik veyn elektrik alan ile etkile meye genelle tirmek isi ,nee klasik kuram gzden geOrmeliyiz.Gauss birimleri trnden yeellan Ma rwefl denklemler ,bo lukta

.s"7i. ( 1,t)=- o

x 13( 5-, t ) -+-

E7.( -11. ,t)=.

V x B(7,t)
olur; burada

0 ve

--o

at
4 -n

(7,t)

4 it
e

.)

(13-4)

-;(i,t),yk ve akla yop,unInklar d r,bunlar 1(i,t) ve

elektromanyetik alanlar n n kaynaklar d r.Bayleee,

as

(7,t)

"?`. -;

at

(;..,

t) =- o

(13 - 5

yk k s -unu denklemi kendili inden na lan r.

l% iki denklemi,alanlar bir

p(7,t) !keler potansiyeli ve birl(ilt)

rektr potansiyeli ,ciasiadosn ifade ederek sa layabiliTia,

C3 x 7 (

t)

,
z -z,t) =
e

at
209

21i>

Fizi i

E va B alanlari, ck

ve A'y tek alarak belirlemezler:

)

i'(r,t) = A(r,t)

251(;,t)
</>/ ( 7,t)

W-7)

ei3 (=.% -t)-+

:)t

vs 11 alanlarini verdi i kolayca

ile verilen yeni potansiyellerin dm,ayn

) kiimesindan (.4.;,CP)'ye olay diniiisiim bir ayar dniieiimii olarak bili-

nir,ve E ve W l n degismezli i isteksel f(i,t) fonksiyonunu en uygun biimde sememize izin verir.
;',imdi,(13-3) ve (13-4) kayna a-ba l ,

ve

_.9` x ( V x . .

4n

V zi> ( 7 , t)

;:(i...,t)

A) +---7;--

574>

'dt 2

t'

?-t

Aoklim giftizi verir; ikinci Aonklem,

i
i jll'(1", t ) 4-1
e2

2., .
A(r,t)

-. (-.
+V V. A

)
e

- t2

4A 't

)i

(r,t)

(13-9)

y evillan Ii-r.Yrik da l m durgun ise,yani j (r) zamandan ba meiz

alarak
yari

f:*(,, t)

(13-10)

olacak biimde semek uygundur.f(i,t) i nin bu seimine Coulomb ayar adx verilir.
Y;1 halde,

4 "Tr. 3 (i!)

V:0(

(13-11)

elde ederiz,yani zamandan ba ms z skaler bir potansiyelimiz olcr,ve

ylece

)nin denklemi
?12 -.1 .9:(;, t)

1
- C7 A(i,t) +2
e

4:

(13-12)

*Lr'2

biimini al r.
Vik da l m durgun olmad zaman,Lorentz ayar denen,

V.A(1",t)

-le

"(7:st)
t

(13-13)

ayar n .taok daha uygl ndur.Bn,vekthr potansiyelin denklem ni ayn birak rifakat
iimdi . skaler potansiyel de bir dalga denklemi aa lar.nemii bir teknik nokta,

(13-9)'un elde edilmesinde kullan lan

z

X(VXA)=

57(7.

A)

Elektronler n Elektromanyet k Alan ll.e Etkile meai 211

baiOnt s n n yaln zca karteziyen boordinatlarda geerli olmns dir.Biiyieee ba ut da
.

grnen

S7'3'1(i%t),x,y ve z trnden heasplaumal d r.

ktlesi r. alan naktssel bir elektronun bir elektromanyetik filan ile etkile memini betimleyen denklem klasik Lorentz kueveti denklemidir:

2*
d r

x ;(;,t)]

dt'

(13-14)

Alanlar olmad zaman,elektronun klasik Hamiltonien'i

(13-15)

p.-

dr;bu Bumiltonien'de,
p
de

e
-7- A(r,t)

(13-16)

esi yap l ve -e0(i-.)potansiyeli eklenirse

iz durgun akaler potansiyel-

lerle al aca z),

A*.(

2 14

).]

03-17)

- e <I>

bulnnor. imdi,(13-]4)'n bu yani liamiltonien'den elde edilece g. ini ileri sUruyoruz.Bil

say n kan tlanmas ni bir all t rma olarak okura b rak yoruz 1 -Buna kar lik olan
Sehrddinger denklemi,
1
2frx

( ___.. _ V-e
.

+ -!--- --2) ,44;,t) ,-.-- [E + e O

(;-',t)

(r)]

(13-18)

olur:burada,durgun potansiyel sag yana al nm t r.S01 van i lenirse,

(i*-1>
. e -: \
et e Aj

'%.%

`r -t- e

21-,
,k2
2
= -- -V N.,....
2t,
-

i e k _. -.

A.57 ,i,

t"c

i e k ... ..
k 2 e7
... 2'"Nv - --- A . 17y -I2t,
i''c

iek ( <j:iht. +
2t,e.

2 Az

21,e

e 2 -.2
A y
2
2t,e

13-19
()

verir.Dzgn bir sabit 1;

- manyetik alan iin
1 r* x B
A--- --2

(13-20)

alabiliriz .Buna gre,A'n n bile eni

1
2

Bkz. dipnot 4,s.216.

Bn seimin tek olmad na dikkat ediniz;nak B'yi degi tirmeksizin,A'ya her-

hangi bir fonksiyonun gradientini ekleyebiliriz.Aneak bu segim,ok uygundur.

212 Kvantuo Fizi i

A

(y8

zB .zB zB ,zB yr '\

z
y
Y
x

olur,ve sonu olarak

( 1

VXA=

Bx

Bx ,By , 13 x )

. B
yzden

3.9)'daki ikinci teri.,

----- B.; X C7 y
2

2 tA e
e

--- VriW

D.r

21.,c

2 rAc

elur;ve B ni* do rultuau z-eksenini taa ml yoraa,nc teriis

2
e 2

2 ( x i3 )2.,t, =

8 ip. c

e 2 B2

i r21132_
.
ri..i0/ 1) 0

St c

Bi..c

2
2

(13-22)

Y1/
2)

(A "I'

verir.Bu,iki boyutlu bir harmenik sal ngan n potaaaiyeli biimindedir.

o
raa_

Bu iki terimi* bflykliiklerini karo laot ral m. <Lx > 'yi 4 baaama nda,ve
x 2 + y 2> ,_ i. a 2
ap olmak zere <
'yi 0Behrya baaamag nda alarak,bu iki terimia

(0 2/81 c 2 ) aB

2
1
4

CV,

/G 2

4" C

c) 4. B

(e/2

C/

548

e/a 2
o

548(4, 8 X lo -10 ) /(0 , 5 . 10-8 ) 2

B

9 X 10

(13- 23)
gaues

kuluruz.Bylece laboratuvarda elde edilebilecek eoitten alanlar iin,yani B < 10 4

gausin,tomlserdklitmuneszold
u kesindir.11 1 ye gre izgisel claw terim de Conlemb potaaeiyel enerjisi ile kar laot r larak,benzer bir
yoldan keatirilebilir:
(e/2 F, c)
-2 ,a
e/ 0

4,

B
-,
.

1
2

/ /Ac

'

e/a.

BZ

274

B
d
e/a'

"...
~

(13-24)

5 X 109 gauss

111Byleco, ,izgisel terim atomaal enerji diizeylerini yaln zca pek az tedirgeyecektir.
Kareli terim iki ke fi alt nda ok nemli olabilir: Manyetik alsa ok ye inse; 10 12
gausbykl
ndeki bu alanlar n ntro y ld zlar ai yzeyinde buluaabileceklerine

Elektronlar n Blektromanyetik Alan ile Etkile mesi 213

inan l r; ve bu,atomlar n yap s n kkten de i tir r 3 .1(areli terim elektronun bir
d alandeaki makroskopik hareketi gznne al nd nda da nemlidir.
nce yaln z ba na izgisel terimi d rielim ve z-do rultusunu 113'nin do rultu-

su ile ak acak biimde segelia.Bnylece B = 0 oldu u zamanki Ramiltonien,

e
OL

]i l

2 p c

(13-25)

teriminin eklenmesi ile de i mi olur.Larmor frekans denen,

eB
= LA.>

2 he

(13-26)

2
frekana n tan mlayal n; L ve L 'nin ortak zdurumlar olan enerji zdurumler ile
al yortm k,(13-25) ek terimi bir zdurum zerine etki etti inde bir say verir:
11 1 11, 1,M .

unta (7)

( 1 3 27 )
-

Burada m,apsal momentmmun z-bile eninin zde Sridir; -I

(2

.
L t dir.Verolan
1m
+1) kms katmerli enerji dzeyleri bylece,(2 k. +1) hile e e yar l r;bunler e-

it aral kk d r,enerjileri

B =

(Ze<) 2

p c 2

+ 4\4.4k Lm

(13-28)

n2
ile verilir.Yar lman n bykl ,
eB't'
----2 1.,, ,c

eig

2 t....c

l
ao e

e/aQ

. 24,, (

t4c <
2 r, C

k
tc 2/\ -

B
C/A 4)

B
e/a2

X 13,6 ev

( 2,4 X 10
dur.
Seim kurallar na(ilerde tart lacakt r) gre yaln zca m-de erinin e f r ya
da bir birim de i ti i ge:i ler izinlidir.Bn yzden, ek.13.1'de grld gibi,li = 0
oldu u semanki gei i sterimleyen tek izgi s izgiye yar l r.Bupola an Zeeman
olay d r.Gerekten,atomdaki elektronun spiui s f r durumunda olmadika,elektron

R.Cohen,L.Lodengnai

d - Rodermau,Phys.Rev.Letters '35,467(1970).

14 RuenA3,2J Piz
Tr =

t Btni, c

ISE
E
Est

=
i.

.0

= 1
E 4! L
2re

'"

5 E

-14-1
C E- 0

ek.13-1. Ola an Zeeman olay : Manyetik alanda yar lm

-14=

2 ve

= 1

durumlar sras nda,olabilen 15 gei ten yaln zca 9 tanesi olu ur.Buniar,iier izLi m = m i-a s = -1 , O , l'e kar l k gelirler.
gi olarak

spininin manyetik olanla etkile mesi yukarda ngrlen deseni dekistirir.Daha genel alan ola and Zeemen olayi,spini rendi imiz zaman tartisilacakt r.
2

B, li terinin nemli,ve Coulomb potansiyelinin nemsiz oldu u ko ullarda,

sabit manyetik alandaki bir elektronun zmn tart mak olduka ilgintir.Bu ko ullar alt ndayine z-do rultusnnu tanimlayscak biimde seilirse,Schrdinger
denkleni
2

i+

eB

e
L z 'y

+
8 tc.

21.4 e

2
( x2

y 2 )Ne

E'y

(13- 29)

olur; burada (13-19), (13-21) ve (13-22) kullan ln st r.(x 2 + y2 ) "potansiyelinnin

varliki,deklskenlerin ayr lmas iin .silindirik koordinatlar n kullan lmas n esin-I
ler.

x=

cos

Y =

s> sin cp

(13-30)

Elektronlar n Elektromar.yetik Alan ile Etkile mesi 215

yazarak ve Blm 10'un ba nda zetlenen i lemleri izleyerek,

...

--,

C O S s --

acP,

cos g5

'b

1),S,

-a,

----

ay

n 95

bs

(13-31)

'tt'

sonucuna ules r z; ve buradan,

1

-?.

as

-, ,2
o D

)2
..'2
57 2. S. .."..."
'L. + .....".-""."
"."..- + .......r.....
2 + ....".
.3"92
3

az

13-32)

elde ederiz. imdi

im

NI(7)

Zkx.
C

(13-33)

yez l reapu z (y)'nun os, ]ad i

2
d u
1
214---ds

du
ds

4,2

"

32

ea

42 c

4 .112 c 2

u .--- 0

(13-34)

diferan iyeli denklemini buluruz.

Fe:B
x =
2 'be

5'

(13-35)

de inkeni tUrnnden,denklemi

2
d u

du

--x

dx

(13-36)

dx

olarak yeniden yezabiliriz,buruda

42 k2
91i

csBi

(13 - 37)

2 t&

dir. ualar belirlemek olduka kolayd rs (a) u(x)'in sonsuzdaki davrani

2
d o
dx
deaklemindez,n(x)

2
x n

a -x12
2
olarak belirlenir; (b) n(x)'in x = O yak aladaki davra-

n i ise,
2
d u
1
da
----5- 4.. --- ---x
dx".
dx
de

e u( )

n41

1s2

---7- u"..:.: 0
z

olarak belirlenir.Bylece,

'0( 2 ) = r

-x1/2

G(x)

(13-3s)

216 Inaitom Fizigi

yoznY

vi 4; (x)'is sa lad d feransiyal denklemi helleririz.

kiraz cebirit,

( 21mj + 1

dG
(13- 39)

+ (.7, 2 2 ;set ) G
dlx

lt

sonucuna ula

(13-44)

Y =x 2
de

en ie i tirYCe. yepi/irsa,ho den 1 m (12 11) ile ayn hi me getirilebilir. O

zaman denklem,
d 2G

I imi + 1

4y 2Isel

KIG
dy

biimini al r. imdi Blm 12'deki yolu tutabiliriz.(12-11) ile kar la t rmaya

,1,2,3,... olmak iimere,Ozdeger ko ulunun
1 +iml
= n
2

(13-42)

olms ger kir.Bu,zdo2rultuaundaki zgr hareketin kinetili enerjisinin kar lmas yla bulunan E 4 2 k 2/2x enerjinin:D,
s.2 k 2

el34i

(2n

LA. C

4 3)

-9-1m1 4- n )

olarak yerilece ini,ve

U(Y)

(1 3 4 4)

n r1ml (Y)

olaca n ierir.
hzm,yaln zea klasik s n rda tart aeag z.Bunun iin,nce klasik kuram

g -Ozden geirelim.(13-17) liamiltonien'inde,akaler potansiyel terimi yoksa,

V

+ (e/c)i.

(13-45)

4
1
huloruz ; ved e rIS oldu undan,
2
fArXr=rXp+-,-L

4--;X;) (13-46)

[ it.r3) r B

4
Bamilton mekani ine al k n olmayan okur,k1=p 2 /21.a. +V(r) iin,dx/dt=
11// aPx ,
dp.r/dt.- -2111/ Z/x,.b. d nklemlerinin Nevton denklemlerine e de er oldu una kendini
nand rabilir.11u denklemler,daha karma k olan
iin de geerlidir.

+ el(i)/c j 2/2/.

Hamiltonien'i

Blektronta - n Nlektromanyetik Alan Ile Etkilesmesi 217

er i4hiir do

7()

(1 -47)

zde li;inden yararland k.Bu denklemin zhilegeniui al rsak

o

x ;),

"

( 3, 2 + y 2 )

2c

elde edzri.z,iu Ise

ee

(13-

9 " =

XC

demektir.Blektrood etki eden kuvvetin

e

(13-49)

vXB

itadui,dairesel hareket iin

lav_

evB

(1 3-50 )

bag utis na gtrr.Bu bag nt (13-48) ile birlikte,biraz cebirden sonra

2

eB

L
tAc

(13-51)

ve
2c
---- L
z
eli

/9

(13-52)

ver,
imdi yeniden,enerjinin (13-43)1~1~ dx clim.Akia yatk n B iin, 'k'nin
kklgii nedeniyle enerji yaln zca,(2n r41 +1m1 + m) ok bykse makroskopik byklkte olabil r.Burada iki bal vard r: (a) m < 0 ise,hu u 'nin ok byk olmas n ierir.
r
n , L Imirk y okterimlisinin derecesini belirier; bu,fonksiyon
laki sifirlar n say s
r
d r', ve bu ok bykse,klasik yrngenin yereile ti i kk eri imli y iin bu fonksie
yon byk olamaz.(b) m > 0 ise.katsayi (2n r + 1 + 2m) olur; ve hu,minin byk olmas

ko uluyla,kk n r iin de byk olabilir:Bylece enerji,

,2
E "

5 Denk.(12-23)

eB

(13-5 3)

1 e,bn denklemin elde edili ine ve 5.200 . deki tart maya bak n z.

218 Kuan um Fizigi

olur; ve bu e kIns k sonula uyum ilndedir.Beklendigi gibi,
L

'va

(13-54)

'm

de erinin pozitif olduguna dikkat ediniz.

Is nsal olastl k da l m n n tepesi ile belirletten,yrnge yarlap nin da,
klasik de ere kar l k geldi ini gsterebiliriz.n r = 0 alal m.% halde L IIR (y) bir
nr
sabittir; ve (13-38)'e gre,dalga fonksiyonunun karesi
41,x )

>C

= 1 2 I m1

(13-55)

olur.liunun,
dP

2x 2tm1 +1 ) ;. ,( 2.

2iml -1

(2)ml

=O

dz
oldu u yerde.yani
(

13-56)

noktas nda bir maksimumu vard r; ve bu,

2c

1/2
41

(13-57)

0)

eB
verir. u problem kars l g bulunma ilkesinin gzel bir rne idir.
Manyetik alanla etkilesme konusunda ilgin birok kuantum mekaniksel olay vard r,biz simdi bunlar inceleyece iz.(13-18) Schrdinger denklemi ayar de iemezligi ilkesini boznyor gibi grns ktedir,nk denklemde ortaya kan i (g,t)'nin

( 13- 58 )

A --> A + Q f( .i,t)
dnii altanda.Rarniltunien
2

'k v

-.
1,

(13-59)

2p

ye gre dnsiir.Dalza fonksiyonunun r 'ye ba l olabilen bir evre arpan ile de ismeminin hibir fiziksel sonucu olmad olgusunu kullanarak, ayar degiemezli ini kurtarma olana vard r.Boylece,(13-58) denklemine
(I?, t )

) -N+) (

(13 - 60)

t)

dn mnn eelik etmesi gerektl kosulunu koyarsak,Denk,(13-18 'in sol yan

4-, -

e
,
---- +
c

Blent.ronlarxxs Klektromsoyetik Alan le Etkile nesi 219

e
+ -- A +
c

.
f

+A
biinix i al r

.)

~
Viy+

Vf

--Vi'

-4-4."A r

vA) y

(13-60

- ylece.

e
\ -

(13 6 2

seimi ile,yani
xy(7,t)

- (1-eAc)ff)

(15- 63)

(?,t)

dn:ilan yusaal ile ayar de i mezli i yeniden sa lanm olur.

B = 0 olan alsnelz blge,

-0
-e
S"IXA=0

(13-64 )

olmas n ierir; buna gre ,bir fonksiyonun gradienti olarak yaz labilir:

A ee Vf

(13-65)

Bu yzdeu,slans s blgedeki bir elektronun hareketini iki yoldan betialeyabiliriz:

Ya hi alan bulunmad n dU iinrs, ve enerji zfonksiyonu denbleni iin

--I-- (.--!) 2 + V(11.;)] 1,1/

2 ,Ll
i

--0- K \t!

(13-66)

yazar z; , ya da denklemi,(13-65)'de verilen vektr potansiyel ile

1

21.4.

tl r-z
( ---- v
i

..,
+A

1.1)M
+ V \l/

=E ..'+' /

(13-67)

olarak yazar,ve
(

al r z.f(i"',t)

fNC );

(13-68)

fonksiyonu,(13-65)'i zerek A(r,t)Oinsinimm yaz labilir:

/(;,t)

(13 - 69)

burada tnlevin yolu,saptanm isteksel bir noktadan rne in,ba lang tan ya da son-

-0
Buzdan r

noktas na kadard r.Tnlevin,yaln zca B e. 0 olan alnns z blgede anlam

vard r; fink 1 ve 2 ile belirtilen farkl iki yol boyunca al nan tnlevler aras ndaki fark,

220 KUantus Fiziti

ek. 13-2. 1 ve 2 yolu boyunca al nan

Au.,).d;, t'cse levleri genel olarak ayn

de ildir; nk fark,kspell ilaekten geen manyetik sk ya e ittir.

Jt

jr cPA(;, , t)

A(7',t)

dg'

A(re,t)

" x

lir.Burada Stokes teoremini kulland kpre

(13-70)

,bu iki yolun s n rled yzeyden geen

manyl tik alan n alt old r.( ek.13-2).Bl yffl dea,yala m a

<D

0 ise,(13-68)'deki evre

arpan izgi tmlevindeki yolun seiainden ba ms z olecakt r.Delge fonksiyennnun

tek-degerli olmas isteniyorsa,byle bir ba ms zl k gereklidir.
1311 iki yol ak iindeyee,o zaman iki yol boyunca giden elektron]ar farkl evreler kozan rlar.ilin bir sonu udur: Blektron,yalln ba lant l degil,fskat iinden

cl5

ak s geen bir "delik"i 'saran alens z bir b6igede hareket, ediyorsa,bir evri-

ai tamemlad t nda ek bir e 4-t4711c evre arpan kezon r.Elektronun.dalta fonksiyonunun tek-deterli olmas gereksinimi,ve bu yzden evre arpan n n bir blmas t kuet lan ak n n knentumlo olaca n ierir:
-

<I>

11

0 , + 1,

(13-7 1 )

Elektronlar n,lgincien ak geen bir blgeyi saran tistniletken bir halkadaki

6
hareketind.,byle bir durum ortaya kar.1961' let:yep lan ilk deneyler , u taslak zerine kurulmustu; Oetniletkenden yap lm bir halks,kritik s ceklit n stndeki

'B.S.Deaver and W.Fairbank,Phys.Dev.Lettere,7,43 (1961); R.WA1 and N.na

ayni yerde,7,51(1961).

Blektronlar n Rlektromasys k Alan Il Etkile mesi 22).

T >1. k

<

' ek.13-3,Bir liatniletken T > T k (kr:itik s cakl k) alcal g nda,ba ka herhangi bir
metal gibi davran r;ve iinden manyetik ak izgileri geebilir.S cakl k, T < Tk
k ak izgilerini iter.oluncaykdrsehlatmiknor,veyt
Bunlar n baz lar halkan n iinde tuzoklanm olur.Kuantumlanm olan ak ,bu tuzaklamba ak d r.
bir s cakl kta,d bir aanyetik alana konulmu tur; yle ki,metal art k stniletken
degildir.stniletkenler mauyetik alan izgilerini itti iaden,iIerinde ince bir yzey
tabakas d nda

1 = 0 d r.Bu Meiasner olayid r7 .Halka kritik s cakl n alt na kadar

aogutulunca,stniletken olur,ve manyetik ak ha/kan n iindi tuzaklan r( ek.13-3).13u

ak = uatalikl Sir lm,

4) -

2 ..TX 'ir-%

e
e

(13-72)

(2e)
de i ikli i
ga

geerli oldu unu ghaterir.Bu i bizim stibailetkenlik grn- imdiki anlay m zia tntarl d r; buna gre ustniletkenlerde

troa iftlerimin(2e ykl! ) "ilintili durumlar " ' al lan temel uicelikleri
olu tururlar.
Dalga fonksiyonunun evresinin ak ya ba l l in n ba ka bir ortaya ki ,ilke
olarak,bir giri im deneyinde grlebilir( ak.13-4).Burada,bir ift yar k deneyinde
yar klar aras na manyetik *k y ku atan bir sarma' konmu tur.likrandaki giri in deseni.
dalga fonkeiyonunun iki paras n n,

(13-73)

77ivantun ekan ginin byle makroakopik ortaya k lar n n essiz bir tart mas
iinzellikle - Feynman Lecturea on Phyaies,Cilt III'deki Blm 21'i tleyelim.

222 Kul ntu

- zig

Cii

Yol I
Elskir c, rs.

Yn k

ek. 13-4, Ru at lm manyetik ak)n n elektron giri im desen nde olu turaca koymay dlen deneyin taslak izimi.

biimindeki Ustiistegelmesinin sonucudur; bursda

lu izleyen elektrono betimleyen paras n ve

"\114

,dalga fonksiyonunun 1.nci yo-

2,nci yola kar l k gelen para-

"s4,"2

y gaaterir.Sarmal n varl g nda,

l4)2. e

e
(-4

elde ederiz.BOylece ak ,

,1

kt/4

' 4' Ac 4.
ve

-spz
'

0.e/-4 cVz

) e,(ze/4,c)f dr. 1;

(1,-74)

neden
aras nda nkil..birryrn t- eg- iir
ilj
cine
i-

b*r; ve bu,girisim desenini degi tirir. lk olarak Ahsranov ve Bohm'un belirladi i

bu olay denel olarak giizlenmi tir 8 ,

Problemler
1

iin,
dx
dt
dp

dt

?,

px

a II
'

R.G.Chambers,Phy. Rey. Letters t 5,3 (1960).

klektronlar:n hlektromanyetik Alan Ile Etkilesmesi 223 .

u hareket d nklemler o verdi

gosterin s:

denklari,

Demiltonien'inin,

- r1
e [E(7,t)
-f- X
e

dt2

et

Lorentz kovveti deaklemini verdi ini thateriniz4 Not: Ilesaplar n zda,

di

d;(i.".',t), _____
dt
Z

dt

dy
----- -__-it ?y
a x

da
dt

a %,
----r.

oldu unu kullan a z;nkii hareket denklemlerine (ve Bamiltonien'e) giren alanlaran,
pargac t n bulundu u konumda de erlendirilmesi gerekir.]
4
3. 10 gaul sluk bir alandaki bidrojeuin 3D -a 2P gegi indeki Zeeman izgisinin dalgaboyunu besaplay n z.
4. S ras yla yar aplar a ve b olan-iki silindir aras ndaki bkkeys*kapat lNil bir elektro. daliinnz(b>a).(a) Schrdingnr denklemini sil ndirik koordinatlerde ay r n z (Denk. 13-32 ile karalla t rin z),ve denklemin Bessel fonksiyonlar
ile gztilebilecetini gsteriniz.Enerj zde erinin belirlenmesindeki ko ullar nelerdir? (b) Enerji zfonksiyonlar n n katmerlilitini tart a n z.Bu katmerlilik nereden
ileri gelir? Bessel fonksiyonlar iin,Problaa 8'clan sonraki nota hakim.
5. Bu problemde kapat lm bir manyetik ak n a,ak tpniin d nda bir blgedeki bir parac n ag sal momentosunwnasilfdraistirdigini-gbateren-hir..rna i.0sece iz.

g < a silindirik blgesine kapat lm bir mauyetik alan dii nnz.Ak ,l

olsun. 5

a blgesinde manyetik alan yoktur,ve bn yzden vektr potansiyel

A(

,o,z)

ac

(,,z)

bi mindedir.
(a)

= 0 ayar n n , seimi,
V 2A = O

olmas demektir.Bu denklemin (13-70)'i sa layan bir zmnn,

A_
2
oldu unu gsterin z.

224 Koantum Fizi i

(b) Bma m eksenl evresindeki,
,

e
aionl mumeotomuno silindirik koordinatlarda besoplay n z,ve yukardaki
L

+
i

iin,

-2'n

ile verildi ini g3steriniz.

(c) ty =;ky zde er problemini znz,ve i-izfonkeiyonlar n tek-de erliliginin ak knantomianmas ns gtrdk- n gsteriniz.
6)

(ft/c) A(g t)l a

[;
H e--

2t.a.
Ilam ltonien'i ile betimienen bir sistem iin,

+ 9. j = o

-t
ba int sin sa layan j ak s nin,
j -

[ y

2i1

2ie

ti

y*-N4)

'he

ile verildi ini gsteriniz.Ayr ce Problem I'deki Hamiltom bereket de/iklimi,rinin,

d

o
dt
olman n' ierdigiui steriniz,burada

dir.

7.

(-y13,,0) olarak seilen ayarls,d s bir ; = (0,13,33) manyetik elnnin-

dake,ykl bir parlec k problemini d ilnnz.Eareket sebitleri nelerdir? Hareket

denklemlerini zerken g debildikiniz kadar gidini ,ve enerji spektrumunu elde ediniz.Ayni problemin Z= (-yB/2,1(13/2, D), A = (-y140,0) ve A = (0,x13,0) ayarlar ndnki Ozmlerinin her u halde farkl grnmesine kar n,neder ayn fiziksel
durumn gsterimleclikini exkleyabi!ir misiniz?

(0,0,13) manyetik alan ndaki ve apraz

(E,O,U) elektrik alan nda-

ki bir ytikli perael i gznne allu z,Proble* 7'de sz edilen ayardan hengiNini,bn problem iin ku)lanirsialz? zde4er problemini znti .
Not. n tammay olmak zere,
d2e
dz'

1 de
z

n2 N
2
-.4
1

Elektronanyetik Alan le Etkileamesi 225

deakleminim dnzewli

nt;in leri,
re

c.0

(iz/2) 21

J n (z)

)!

t!(Ii

2 )
%otel ton,1(sig tlar ,vt diizeggiz iziialeri.

Na(z) 777

Y.2

ii

J ,(z) lex

le

1 -a

GCe

(iz/2)

0 -t!

( k

1.)!

4'

t 2
t +n

t
=. 0,5772 ...)

aw t

"

L!

(leg

2t

4-

rk..<

Neumann fel ketyoular olarak iliair.aualar a mol ptotik elavrom elorl

1/2

J n(z)

k
2

LI- 1 4- O (

coo

1/2

(z)

*in ( z --- "T! z f

biimiz lotir.lualar a

.71
4

ayrx t ll bir itili1eaasi matematikzel fizitim

zel fookziyozaorl ila :ilgili herhangi kir kitapta bulunabilir.

aaruaklar
11*r manyatik alandaki sfiektron hareMetinin a4itli ynlerinin 4u kitaptaki tnrt imasa
ok ilgintir
R,P.Feyoman,11.B.Leighton,and M.Sond,The reynman Lec

AddisonV sley,Inc.,1965.

Phveicg

Blm 14
I LZMCILER,MAYRISLIR,vs SP N

ilektronun pini gznne linmadan,atomlar n garlork bir tart mam' yap lamaz.
Anlaml ad na kar n,eloktronun bu rm li inin klasik benzeri yoktur,ve,hemen grlece i gibi,biraz soyut yntemlerle i lenmesi gerekir.lbry e ki,koordinat uzay n* yak ndan ba l bir betinlameden yola kan bu ileri inceleme iin baz hoz rl klar miz
var; daha rmapharmonik mal ngan (Blm 7) vs

i' 2Y
Le r

'12 t( .+ I) Y

ii,

t-x ar

(14-1)

biimindeki ag sal momentum zde ar problemlerinin ikisini els Menai yntemleri ile
tart m t k.ftarmonik sal ngan iin,

un

.hu)1/2

(A r )n

(14-2)

olarak tan mlanan durumlar bulmu tuk; bn durumlar iin,

Hu

idi.0

+ku,>(n + -1- ) u
2

( 1 4-3)

zerine art m& ve azaltma i lemeilerinin etkilerini de,

At an
n

(u + 1)-\ u n+1

(14-4)

vs

(14-5)

ku

olarak hemaplayabilmi

k.Ayr ca,
<na u n>us

fen

(14-6)

oldu unu grmermi tiky bu,iierhangi bir hermitiau Merminin (burada E) sdurnw1 r
iin geerli k linabilen bir deyiedir.04:-.3)`ion 145) 1 e kadarki:. denklemler:'
ile

mkale

arpa s n al reak,
fless >

<um

2 27

nD

(t -rrT)

757 = rn5
nunq

Iluvn Tinn T?tTwe aA'mxiwl lonlzo9 nunun.inp . n5InT5T unung.JTqu rr, ziareuuTn4op
ai utInq nq t TST .TasTewinqap2 sT4qww. nTuTa TToweiiT 5 *A d auk'a thru InIallu .r#11q

r "( 5)"(J)

(t -TrI)

= "( 5,1)

'Tutdiva 113aFs u Tu uTimulfr '-urirr ut.4..0 noenmirce epn-Far grup* wit

-Tp T.T.t rqup l Tx ym xTq uTu,d epuequs nllapan l nTo uTii i,Y~TaTp

'z3140Id

<Nrij

a. nl n gemin erupq m % aTri Tluertinq Ttl=rerw7es/T.:TcFTFt" uq.teqduTsspa r pTa

O
an

(o -grI)
-O
O
O
O

-O
O
O
O

_2)

O
IN
U

O
O

"I' le .zazungstuninq

Inow TaTA*5 sn mis el ml o Tr turcifu5 Ju nqr < i r l

QUalaftlffill teFouT lg 9ALUIXT$112T aTnT rTp

sTlmq

o I r >

uout4aaTT4k .s1

iimn cuolew uTuf~te

/14 Jur lrTiTufgaTT%Tp u.rvirr.rxa nrournep sTeT.x ys'JwinTTTir nq.qypaTT42 tuxulzu.4

f
.

no Tn>

unu) ITuth rquq trqupepu. nqll n.rnTnq

= < nivl tn .>

(4-1rI)
1+14'w

5:'

4(1 + .),A

<

< an y at >

<".v
ISM Oftlt[Vill

/ lemeil r,Matrialer,ve Spin 229

biiminde mal a.en kat sayilar ,

Cu - <iix

olarak ver111r.1% ymloO,

< i

F1

eni,

r(

13 i >

.Z

<u

1F lun >
,.> <un 0 ui

<ui

n
olurpre bu,

< ui

/P in

I L n>

yazmak ko ulu ile,(14-1.2) ( nin ayn s d r.hirim i lemoiyi

> <u .

(14-17)

biiminde yezmak,b lillege yararl olan bir diisanektilive bu biimiyle

matria

a sindski P Ye

< i Pill

uj >

i lemeilerinin aras na konuldugunda (14-15)'i verir.Matria

ba lant s iin bagka bir kan t,

<n I r u n >

av

<ru D

>

n ip t

(14-18)

ba at s sdan gslir.bu bat nt ,P i lemcisi bir matrisle gsteria loadi iade,P I hermitfen l lenik i lemoiminin ise bermition e lenik matriale gsterimleneoe ini giiata-

rir;Onk

bermitien a henik matris,

(Ft).*

(14-19)

azlC

olarak tannalsn r.
Bu tart mada hmrmonik *almam
m als ilgili hi bir ey shylemedi imiai dikkat

hadmrumlar adan yola kt -

edinis,Onlarla

ilgili tek aypois-

lar n E'yi gbaterimblymn matriai kSaeganle tirmeleridirAla ka bir tam kme

i in

lb egea olmayacak r* bude erlerini,yani kii sgen oldu u sameaki matria elerini bulmak kolay oimayaeakt r2 va L s 'yi birlikte k eg usle tir n durumlar olarak tan mlanm t r,
yi sabit b rak reak,yani yaln z m de erlerinin de i ti i durumlar al rsak,k sa
bir yas ala,(14-Wto ikinci ba nt s

1 ffi>

(14-2o)

yerir.Ayrica (10-40),(10.-52) ile birlikte

1+ 1) ai(

1/2

m ',izt 1

(14-21)

230

Kuantue riaigi

o1dugunu yler.De ige, t '

Lt

1 agleel momentum ielemeileri iin

4 (o
o

o
o

(O
O
C

0
0

O
kt

O
0

O
0

NnF

4t

L. .

(14-22)
0

(14-24)

aetrie gaterimlarina gtrr8atirler aniden iaga ve ebtur lar yukardan aaeglyN alank
1,0,-1 wireamna gre atiketlenmietir.Bu matrislePin datigme begintiltarin

zere e m

a litladigmn do rulamak kolaydir.rnegiu,

tL,L_J=

4-

O
(0

o
0

O )
0 (57:
0 0

0
112
0

I-2-

0
2
0

O
o
oJ

0
0

0
0

(I

0
0

42 ({}
o

0
2
0

O\
0
2/

,
2 ha-

0
O

0
(0

V7.2-
0

r'i

0000

1
o

0
0
0

o
0
-I

m. 2 $ L

14-25)

'Durumlar arae ndaka genel ba intiler de atris gsterimi ila yamilebilirArn4-

kin,
(14-26>

-A

gibi bir bat ntayi gznne alelim.Dunun,bir n i tam kmeeimin herhangi bir yesiyle
akeler arpimini elireak,

<ui

st5 >

(14 27
-

elde ederia.Ayrica,(14-17) biimindeki birim illemcinin A ile

<u t iN-y>
verir.

<Ili, A

>

<

4.5 raenne konulmak'',

10>

(14-28)

46>

[110>
<%10)--* <u 3 f0>

(14-29)

iylemciler,Matrialer,ve Spin 231

biiminde bir c( n initua vektr olarak yezara lk,ve benzarince de

Cu l Nr>
<u21

< un

<u 31 Y>

>

19 3
(14-

yazaraak,(14-26)'nla matta goaterimi

Y
olur.Bylece

atriolar

<

"k in

(14-31)

c< n

idlemcileri,ve abtun vektrleridurumlarl aterir.Anla ma olarak,

4);.; akeler arpimi

<

IR

* *

n>

( '5( 1'

(. 2'

(14-32)

biiminde bir aatir olarnk yazilir;bu yzden beno in, <.41 NI)> akaler arp m

.( 5 11,

<01 ur,><%H4'
/e n

(1k-33)

olarak yazilabilir.
Bir zda sr d iklimi,(14-26)'ain zel bir balidir.lbn.

(14- 34)

A 4;6 . atli
demaktilk,ve rar4rixl biiminde

(14-35)
olarak yazilir.Bu,

A
A

22

12

13

23
a

6)

danklomino el e erdir; va'yalnazets 8 4r bu matricin deteaminent:, aitir oloraa,bu de

iesa in salkr olmayan bir zm vard r:
dot

'n

Bu,eonla matr.ialorle ciiaterimleneu hyiemci.ler iin zde erleri (ve mv

O, 5
bulma-

niu iyi bir rolodur,fakat no yazik ki.00neuz metrialer iin ig byle hardi. de ildir.
ankeiyonIer ve dIK'eranciyellerle al torimieme aoeua inin belusimasii

232
b

tm i4lemT1er:' bu yel)u g:isterileme,Za baalt r el ,

ImnPt - r,ge,

1/2 4 eal momeatnmuna kar l k gelen lelemeilerdir.Deak.(10-1) ve

blze,
Y

4.

el`

_ J/2

(14-3s)

oldu umu a yler;ve (10-54),

L_ Y

coe 4
- Lb/.2
----=== e
sin

1/2,1/2

(14-39)

ba nt s n besaplamas t sa lar.Fakat bal,Y 0 _ 1/2 ile craraf ll de lve 'ayr ca

. O va 7(

:Af

iz

1/2 : iin gI1k1e vard r; ve matria ghl tar

tekil1 k4r'.14hylece,

1/2'den sz etmek yerine S m 1/2 spininden s z ',d eo .-

rimlerine damemiz gerekir. t

herfiral i.x; 'ye kar l k gelen yrtiageeel a eal momeratum iin kullasaca-

a.Spin i lemellerl Sz ,Sy vs S z 'dir,ve

o

(14-40)

v.b. de i me ba nt lar ile tan mlan rlar.

Bunlar ,2 2'1ik matrielerle ghsterimlemek istiyoruz.(14-20) ba ml s ,

1/2

(14-41)
)

ve (14-21) ise,
S

S_ au

(14-42)

verirler.Bn

S =,

cr'

(14-43)

olarak yazakellris; buradaki

(14.- 44)

s trisl,ri,P*uli smtrieleridir.Huriler n (14-40)'t sa lamalar gerekti inden,

[ (y)x , cr= 2i 0.'z

(14-45)

v.b. do i me ba ml lar n sa larlar; ayr ca,

2
0

(14-46)

:l eme ler,MmCrisler,ve Spia

233

ve

o'.

Cr y

Cr'y

(14-47)

bag ntilar n da sa larlar.Buniar :Ipin 1/2 gboterialerine bzgii ba ant lard r,ve rne in
t s 1 matrisleri iin geerli de illerdir,
s

'nin bedurumlar ,.1aftnbr denen iki b le enl .bir sutun vektrle gsterilecek-

tir.Bu baspiuhrleri bulmak iin,

( 14- 48 )
denklemini O:eyiz:bu denkleki,

olarak,veya

olarak yszabiliriz.Art bzmiim iin v . 0, va eksi ssi m iin m = 0 'd r.Hdylec r,

S z +(0)3 i ipin yukar ve [ ;i z =:.-(1/2) -h ipin a a d rmmiarima kar l k gelen
bsspinbrler iin,olraslylo

(x4-49)

yasar z.
Ili:tel:sel bir spinr bu tam kmeye ag labilir:

( ol

-4- o<

Ve a lma postiilatlar u yorumu verir: lot I 2

1o: 1 2

(14-50)

1 0.1_1

ve

nitelikleri,
(14-51)

a. I
04 4

biiminde do ru olarak boylandir lm iseler,

(3
0(

adnn +(1/2)*x ve -(1/2)4N

srin:U S 'Ekin bir ldurumu U:e

z

2
vermesi olas l klar e s raslyla 1c< 4. 1 ve

2
101_1

olur.

234 Kuantum Fizii

Her zeman,S 'y kgegen almak zorunlu de ildir. S COS
ilemeistain zduramlar n arlyorask,

sit tp )

(S x CO* efr Sx

1- S sinO,

<14-52)

denkleminiui zmemiz gerakir.Hu denklemi a k olarak,

coz G

(f)

oi sin

<p)

(+01,0

biiminde yazabiliriz.au,
e
U

- ;14
(14-53)

verir.hyleyee,
(14-54)

1
-l'a karg lik gelen zvektrler s ras yla,

olur.

. 1S 2

(14-551
e

dir.

b'yi

, /2

0/2

4 27r olarak de itiriraek,aiie1.rn igaret degittirdiginiu gz-

lenmesi ilgingtir.Hn,apini yerim tek tameay olan dalga fonksiyonlar n n (fermiyon

durumlar ) belirtgenidir; byle olmas kuantum mekami ini bozmaz,tlak -) yaln zca
bir evre arpan d r.immmlk In ,alaal momentumu yar m tek tampay olan klasik bir
makroakopik dalga paketini kurulamayacag ni syler.
ieteksel bir

<
veya eadagor olarak,

buluroz.Byleze,

G; durumu verildi inde, 8 ?nin beklenen de eri hesaplanabilir:

>

1. < x i > <tIj><jN>

iIeraciler,Matrielar ve Spin

'Z

<S .\
Yi

0(

255

'4- e

c4 +, OL -)

(i4-56)

buludo*.liermitien i lemciler 10.1a beklendi i gibi,bunlar n tmnn gerel oldu una dikkat ediniz.
Daha eonra,bir elektronun apiniala,~1mAkied*ema admmmmum-Mmusiltomeem'kmdo Y rngaael eg sal momentuala ittlenimli olarak ortaya kt n grece iz.hrna in bir
elektron bir kristal erganfin kdiesin yerle ti inde,o u zaman apin,clektronatiAs xd tek- zgrlk derecesi dlarak ineelehabilir.Spini nedeniyle lektronun bir

. man-

yetik 9inkntup-mmus ti olacakt r,v bu mapettlimeummt i

.(14-57)
2mc

dir; burada,g jiromanyetik oran 2'ye ok yak nd r;

( I 4-

2.0023192

(1 4- 58 )

21x

ve m elektron
Byle yerella lmi bir lektron igin,(11, bir B manyetik alan n varl uds,Hanfitosfen
tam olarak

( 14- 59 )
kese
ei- (t)
potanziyelonerjisime eqittir.l(t)

durumu iin Schrdinger denklemi,

- (t)
L ag ds1 mousntumuyla bir daire zerinde hareket eden"klasik" bir elektron,manyetik momenti W o -ehi2mc olan bir ak n ilme i olu turur-9pin tmyle kuantum mekaniksel
bir de ikon oldu undan,(14-57) ancak bendetme yolu ile tart g labilir.Bunun do rulanma-;
s iin,greli Dirac denklemine gerek vard r; g = 2 olduu da,bn denklemden kar.g g. 2nin dzeltmeleri kuantum elektrodinami inden gelir.Spinin klasik olmayan grnglerini,
onun bulucularl olan S.Gouclamit ve G.Oblenbeck (1925) gstermigtir.

236 Kuontum Fizigi

CS/

dt

B 1 1( t

(14-60)

4mc

dir.B 'nin dogrultusu z-eksenini tammmlayacek biimde seilirse ,ve

r

a+ (t)
3,11

c'

Ny( t)

(i4-61)

(t)

1. 4>L

vizi 1 rsa,denklem
ag4 B

( I

r+ )
(1 4- 62 )

imee

biimini alir.smler farkli

(::1= ( 01 ) ,ve

O -1

ti irekanslar na kar l k gelirler. w = egB/seme iin

=-4egB/4me ) iin ( c,:c: ).=, ( C11 ) elde odilir.BOylece,ba llangi durumu

(14-63)

olurse,daba sonraki bir anda ,durum

- iw

k ,)

4 C

geB
0.1

(14-64)

'=
kmc

b e

olaeaktir.t = 0 an nda spin,Sx 'in +(1/2ft sdegerli bir zdurumu olsun;yani spin,
"z-ekseni dogrultusunu gstersin".Buna gre,

1 0!

bylece,

eli d r.6yleyee ,dalia sonraki bir anda

1/7

LvA.
(e

**

o/

- cosi 2

e
4

(14-65)

meeller,Matrieler,e, Spin 237

;)1,11.:aktxt.BeuziPrine,

.+S MArt

< sy>

f.
(f O

kW k

'

Y.

7;~'''

a
a

t/

i e

(14 66)

iu 2 Li t

2
bulunur.Bylece tip n,B 'nin de dogrultusu olan z-akseni etraf nda
2 u
2cc

eB
mc

(14-67)

frekane pla egirim yapar.

Bir kat iinde,bir slaktronna g jiromanyetik arpan kat iinde tkiyal kuvvetlerin dogas adan atkilenir.ginia billiamesi,bu kuvvetlerin n* olabilece iz* deggin
ok yararl ba ko ullar saglar,ve bu nedenle g'yi hie/bilmk nemlidir.Bu,gimii betimleyecogimiz paramanyatik recoaans yntemi ile yap labilir.
Tek zgrlk dareceai apin durumlar olan bir elaktromia;m:do rultusuadoki,zamana gre sabit,byk bir Bo manyetik alan n n ve r-dogrultusuadaki,sal nan kk bir
B cos u t alan n n etkisi alt nda oldu unu dgnelim.Bu durumda Schrdiager denklemi,
a(t)

gt.

dt

4me

Naos wt

a(t)

(14-68)

itk
b(t) I

b(t)

-B o

CO8 Lui

olur; bu ise,
ogB0
O a

egB1
vu

gz

4mc

(14-69)
4me

olmak zere,
da(t)

yoo

a(t) +

cos uut b(t)

dt
db(t)

000 uu t a(t) ua.b(t)

(14-70)

dt
verir.
t
A(t)zz a(t) t .Uu.,
(14-71)

B(t) = b(t) e- o
oisun.Bnnlar,

dA(t)
dt

2L u.t.
-

ta, ton

ex t B(t)

238 Kuantum Bizi 1

;A z
B(t)

as(t)

...0 not* tu t A( t) e

dt
1

t
tur

(14-72)

A(t)

deaklemlerini aa larlar.Bumlar elde ederken bir yaklas kl k yapt k:

..z.(

+ e

4,4,4k.
=-

LA1 itt

COO

to. u.) ,t

e
2
yazd k.Biz uJ == 2 ta. de erleriyle ilgilenece imizden,ve ber ikisi de byk oldu undan,att m z terim ok hisli eal n r,ve bunun katk s n a ortalama olarak s f r olaca n bekleyebiliriz.libe ayr nt l bir inceleme de bu gzlemi destekler.B(t) e yi
leyebilirizt

B( t )

dA(t)
QJ

"(2'"4*-e

(14-73)

dt

olduunu kullauarak,A(t) iin ikinci baeamaktan bir difereasiyed (Naklen: elde ederiz:
2
d A(t)
dt

dA(
i( 2 uu. --

dtt)

(14-74)

A(t).. 0

Bu delikler iin,

(14-75)

A( t ) = A(0) e
Oziin deneyelim.Bu,(14-74) ite yerine konulds unds,
+ (2 tu.

w )).

O
4

deahlewinia kkleri, 'y

(14 - 76)
2
olarak belirler.
Bn genel zlim,
A( t)

+ A_ e

(14-77)

bflmindodir;va buradan
B(t)

A+ a

(41,

bulumur4os olar
+e
in 3.
A4 e
-4-

(14-78)

239

Islemeiler,Matrisler,ve Spin

verir.t ==0 an nda elektronun spin art z-do roltusuno gnsteriyorsa,a(0)= 1 ve

b(0) = 0 oldu undan,

A+ + A- =1
;1/4~A_ =O
elde edilir;buradan da,

bulunur.Daha sonraki bir t an nda spinin eksi z -do rultusunda bulunma olas l
b(t)1 2'dir:
.._

1b(t)12

7 .,,,..2,_

..i._t

2.

W42.
=

..) .,.

. . ,t +

2
W<

,.>
(2 <--c. - ) 2 -,- L.r
2
(l1

1 -e

.,.

-j-(2 ,I

1 - cos

1
( 2 .... - u..> ) 2 4- ki.) 2

\f. ( 2 W.

., 2
) 24-

t1-142 "[.,
(14-81

Wi tx.>,tt>0 oldu undany bu nicelik kktr.B alan n n frekans 2 w 'a ayarlan rs;

olas l k
1- cos ,t
b(t)I 2 -t

(14-82)
2

biiminde,bire yaklasar."Yukar " durumun enerjisi "a a " durumunkinden farkl olduundan,d s alandan so urulan byle bir enerji fark rezenans frekans n belirler; ve
bylece

e ,ve buradan da g byk bir kesinlikle llebilir.

Problemler
1. Harmonik salin an n taban durum vektrn,

/
uo =

0
0

240 Knautun

ziki

olarak verilnisee,(14-2) ve (14-10)'u kullanarak n l ,u 2 ,u 3

heseplayin z.Uenel desen

nedir?

<nm

Iu s

>

mea

oldu una kendinizi inandiriniz.

2. Verilen bir

vektr iin (149),(14-10) ve (14-11) hermonik salingan illencileriyle a a daki nicelikleri besapluy n z.
(a) <11).

h ) < .2 > ,

< p2 > C p>

bessplayiniz.

(e) Bunu kullanarak, Ap

[Not. p ve s'in A ve At trnden deyinlerl,(7-4)'ts s bulunur.]

3.

Harmonik 'solingen igin,x 4 'n nstris gsteri/zinde sol iiatteki 4 z 4 k esi-

ni hesoplay n z.
4.

3/2 aqlsal nonentneu iin,(14-20) ve (14-21)'" k 1 anarak L

, L

ve L 'nin
z

netris gsterinin' heseplay niz.

[L

't"

1
yJ

a.b. de 1gne be xetilarinin sa land ni dogrulay n z.

5.

L "'
/
2 Y

Basiltonien'l veriliyor. a) Slatenim aies1 non at lm"' 1 oldu u zaman, (b) Sistemin
eisal nomentunn 2 oldu u zanan,R'nin ozde erieriu" bulunuz.
Not. 41sal moneatua 2 oldu unda L , L ve L 'nin costris gOoterialeri,
y
z

/2

O 0

0 0

0 -1

O O

a e

4f"6

o
o

o
0

o
o

iler,Netri

Spin

241

iZ o
0

2 /

(L i )

&en elde edilebilir.

natriain n zde erlerini heaaplay nlz.hzvek

nal,

r?

7. Apael monentumu 1 olan ve

1

lk

( -3

durum vektryla gsterimlenen bir sistemi gznne al n z.Lz ' in bir lmnn 0 de erini vermesi olas l nedir?
8.

Agl al monentuau 1 olan bir siatemi gzaiiiie

al n z.L z Ly41,yL z i leacisizia

ztoakaiyonlar ve bzde erleri Nedir?

9. Spini 1/2 olan bir siatemi gznne al n z.Sz4Sy illeaairinin zde erleri
ve zvektrleri nelerdir? Bu i lemcinin bir lmliin yap ld n ,ve eietemin byk
zde ere kargilik gelen bir durumda bulundu unu varaay n z.Sz ' nin bir Olmna 41k/2
vermesi oleall nedir?
10.

Heisenberg grnlndeki bir i leacinin de i me h z n n denklemi,D nk.(7-47)

ile verili S (t),... i leacilerini gznne al n zilimiltonion

x

K.,

(t)
2mc

olarak verillyoraa,ve de i me ba nt lar Sz ( t),Sy (t).] s i k

i leacilerin hareket deaklemleri nedir? b

S z (t) v.b. ieeler,bu

(0,0,B) iee,g(t) , yi S(0) tlsadem gz-

nz.
11.

Spini 1/2 olan bir ciaim,t m 0 ftniade s $ tek

zde erli bir badurn-

z
mundad r.Ayn sade bir B m (0,0,B) manyetik alan iine konulmu ve bir T zaman iin
e irim yapmaya b rak lm t r. anda manyetik elen,bile ealori (0,8,9) olacak biimde
-e

ok h zl olarak y-do rultuenna dndrlm tr.Bnadan sonraki T zaman aral sonunda,

S 'in bir lqm yap lm t r. "/2 de erinin bulunmas olas l nedir?

242 Kamat:un Fia i i

12. Spihi 1 olan bir parac g n bir d maayetik alan iindeki davran n
ineeleyinla.B

(0,0,1) xeiniz ve ba laag durumunu,

S.n = S x iin 8 coa9b # Sy si O aim96

ula

4,,0 .

--.;;-L

S x cos 8

ard ik badagerli hadurumlar udam biri olarak elini:.

[ipucu (14-22)'den (14-24) kadarki verilen matri gbuterimlerini kullan n t.1

Kaynaklar
Spin ile ilgili konular ataadarttir,ve tart malar in ai2 iia sormad k i ralanan
kitaplar t8mblide bulu abilir.

B;51iim 15

AISAL MOMENTUFILARIN TOPLANHASI

SpAnieri S; ve S illemelleri ile ketirlenen iki elektronneuann elde:tozlu varsayin z.Bu i leeei kmelarinin herbiri standart

8,3041

momantum detilma bagiat l rl-

ni saklarlar:
S

S ly
v k

la

2:'

2y

] e k s

(15-1)

2z

r,b, Fakat bu i lemei kmeleri birbirleri ile iiradagiatirir, nkil ba ka baaka pmraciklara ba lam olan zgrlk dareeeleri
(15.-2)
I

imdi S toplam apinini,

-O

-7

olarak tanielayalim. ;'nin hile eulerinin aagladagi de i me bagiat lari,

S ,S j

4- S

2et

[- S2

S Ix' S ly]
(S iz + S

S 2y1
Sz

c.k, olur.% yzden S'ye toplam *nin damak dekrudur. iedi S

(15- 4 )
ye S x 'nin dadeperl-

rini re dafoak lyonlari belirleyabillris,

Ba iki-mpin imtemimin makina* drt durnea yerdir.bir:Lnei alaktrenue apinh-

2( ifl
+ lle gsterireak,
<
"

2- (fl

81
a n

0.5-3)

244 Kuentum Fisi i

,, (2)

olur; ve ikinci elektronun

durum,

spinrd iin de durun bono benzer.Bylece bu drt

x (t) (2.)
O) (1)
X_ ,

01
(2)
X+ X+ ,

X_ X

01

(2)

X_

(15-6)

olur.Bu drt durum iin S z tnin zde erleri,

(2)

(i)

sz

(I)

(2)

4- X = (s iz + 8 2z ) X+ X.
X

denkleminden,

12)

tl)

(z)

(Si z X(f)+ ) X +

X + ( 5 2z X+ )

0) ( 2 )
(4) (2)
S z X X = X + X,
CO

' a "- 4- A (0 <2.>

e-X-

(I)

=a O

(0 (2.)
- *k X_ X_

X_ X_

( 5-7)

olarak bulunur.m-de eri 0 olan iki durum vardir.Bu iki durumun bir isgieel birle tiriminin,bir S= 1 durumu verece i beklenebilir; ve bu durum,

= 1 ve m = -1 ile

birlikte bir l olusturur.Buna dik olan birle tirim ise,S= 0 tekli durumunu olu turacakt r.Bu beklentiyi dorulamak iin,

8_ = 81 _ +

82 _

(15-8)

azaltma i lemcisini kurelim,ve = 1 durumuna uygulayal m. Bu bize,ntheki bir katsay d l nda,S = 1 blsiinn

=0 durumunu vermelidir.Bunu gstermek iin,

) x (i)

)( .)

(15- 9 )

oldu unu kullanana; bu ba nt ,

o -t)j (

/ o)

t.

(15-1o)

oj o

howahltidau blluslobilir.Gerekten de,(15-9)'u ullanarak

01 (2;
<
(2)
01

S_ X * ?(

81 _

X 4. S

(2)
<(t)(2)
= t, 0)
X X- +
-- -k X + X
x (1) x (2).,L
(z)
(15-11)

V7
buluru .Bu izgisel birle tirim bcyland r lm t r,ve ndeki

kr;+

dengeleme

arpan , I = m = 1 iin (10-36) ve (10-48)'den bklenenle uyn ur. imdi,bu izgisel

birle tirime S_ 'yi uygular,ve

(i) ti)
8- X
= 0
olduunu gznlinde tutarsak,bir S

(15-12)

1 aieal momentum durumu lOu bekledi imiz

Axsal Homentumlar a /oplaumazi 245

VI 2

eld* ederiz.

(15 11) : dik olarak kurulan ve do ru olarak boyland rilan 4br dur.
-

(2)
.01
.
+ X

( 1)
<2.
X
UU oldujuna

biiriudedir;v* ba ka orta olmad t ndan,bunau bir S O

un is yoklamak amac yla,
.v <l),(3.)
^ 4- A-iki dMeuma,iia,

(1)

(15-15)

21 yi boaapl yorus. -i.2 'yi,

2

g 2
1
=8

2
2

-4- S

S
-

2
2

28laS2*

2
2

4 2S.S

- -

12

+S

SS

(15-16)

2*

olarak yazalim.Onne,
1

x+ = r-2=

,
k

(L)

41 2x+

ve benzer olarak

4,2 x+

(t5-18)

buluraz.Ban an sonra,
2S

(15-19)

1z 82zit = 2(21-)(--4-jf ) X* =

oldu unu heaaplarlz.Son olarak da,

<s
%

(8 1+ S2- + S 1- 52+ )

(O

(t> s x en

x+

2- -

s1+9c<"
s 2- -x (z)
+
-

(2)

(f)

->c_

8 2+

X+

8 2+

(z)

denkkemi e (15 9) ve (15 12) 1 nin yardimlyla

-

4' S 1-82+ )

' $12 114

(J5 20)
-

lrer1r,13(iy1k3(
1

jr

= S
\ Ot

2 s(s

+1) xt

(l.5-21.)

elde edilir; burada S = 1 ve O'dir; ve bunlar, t durumlarine kersilik gelirler.

Bylece 1/2 spinli iki parac g n toplam drt durumnnun,bir l ve bir tekli toplam spin durumu verecek biimde yeniden birlestirilebileceg ni getermls ol-

duk.ije{riir

pinler

iin,liu iki betimleme tam olarak e de . erdir.Bunuula birlikte,kuv-

vetierin spine ba l oldu u fiziksel bir sistem varsa,tek tek spinlerin hzfonksi--, 2
2
yem /ar art k H ile rne in S. , S. ve S, , S
'nin ortak zfenksiyonlar de il-

dir; fakat bunlar H, S

21 z

2.
'nin ortak zfonksiyonlari olabilirler.

, S , S, ve S
z

Bu,bir rnekle kolayca grlebilir.

ki elektron aras nda,
1

V(r) = Vi(r)

(15-22)

2-- 5 1 52 V (-r)

nde enine ba l bir potansiyelimiz varse,S iz ve S 2z 'nin ikinci terimle s rade i.ltirmedipini kolayca greb liriz; bu ylizden,bu potansiyeli kapsayan H'nin
zda umiari,S iz ve S 2z 'nin zdurumlar n n basit bir arp m olamaz. Ancak
oldu unu gzniine al rsak,,

-512
7. - S 21
2

(15-25)

'nin sfonksiyonlar ns etkidi inde bu te-

rimin yerine zdeger gelebilir,ve o zaman

V(r)

i (r)

V 2 (r)
( 1

s( s

V i (r)
-3 ) V

(r)
(15-24)

olur.Gerekten,byle bir *Fine ba l potansiyel ntron-proton sisteminde gzlenir.

Ii durum,bir 5 =1 durumdar--tra dlitaroadar--;fakat yaln zca V2 (r)
bilen

O iin ola-

il durama d* vard r.
119 11 11 0 1M*Ymm bir S
Illerdeki uygulamalar iin ok daha nemli olan,apinle yii ngesel aisal mo-

mentumnn birlest rimidir. L ozaysal koordinatlara ba l ,faket S begl olmad ndan

bunlar a. 'rade i

S
bre
. .n1-as y a tan mlr.nan

toplam aaal momentomonun bil.se ler

Homcmt~ar n Tpplanm'sa 247

des

ba AnAllA r11-41 ti aA glo,ydenkLir. imdi

j

( 15- 27 )

J 4-

2)
(15-28)

L + S_

i l nciler' i n in

ieg ael hJr1 t rAt-

tr,-,

terini
(15-29)

+ P Y ,t.,..+1

+1/2.

j z ' nin (m+1/2)4

J 2 'nin de z-

izgisel birle tirimini gznne alal m. Bu,kurulu u bak m ndan,

fily ,bu birle tirimin

6zd arli bir ziomkaiyonudar. imdi ve

fonksiyonu olmas n sa layacak biimde belirlayeee ia.

1.+Yt m =

ni

+ 1) 0(m

i)] 1 /2 -k

, +1

1 /2

= [(t4- u + 1) (

-t, n +1

L-Y t, = [(t + 1)

+ m)] 1/2

S+ X + =

= 0

(15-30)

X +

ba nt la Ini kullanarak,

Ja

+ 2m(

Yt , X +

0("W

1/ 2

+ [ (t - e)(-t + e + i)
y

1/2 Y t, ,,

21 ) yt

+Na{

4- 1 )

2 (rn 4- 1)( --

+ [( t m)( t -F m + 1)] 1/2 Yt, X +

bulra.%

nt ,
=
1) ti- rn
biiminde olacakt r; bunun iin 41e,
)( i

0( It (t + 1) +
p

(I +

(15-31)

(1+ 1)(0( YL m X 4.

) (15-32)

Obt

+ .] + p [(t .) (-t+ + I)] 1/2

j + cet( t .)(

+ 1)]

+ )p

(15-33)
olmal d r.% Jos,
(t DIM+ 03 + 1 )

+ ,1 )

+1)-- n ]

x tii(j+ ) --t(t+ 1)-4+Ir+ j

248 Kuantum Fiziki

olmas n gerektirir.A ka grldg i gib ,bnnun
(15-34)

olarak iki zm vard r; bu zmler iin,

t - A
(1 5-35)

4
t+
1/2 iin,biraz ceb rden oonra

dir.

(15- 36)

2 ./ + 1

elde ederiz(Aol nda biz yaln zca bunlar n oranin elde gideriz; burada verilenler
boylandir lm s biimierdir).Bylece

olur.

Y,

21 t-

+ 1 /2 r" -1-

(15-37)

= t -1/2 zmnn,
yo

..z.,ro-f

2, 4-
biiminde Imolai gerekti ini keetirebiliria; nk bn zm, >

(15-38)

t 4- 1/2 zmne

dik olacakt r.
Bu iki rnek,aisal momentumlar n toplanmas nda kapaanan genel zelikleri
2
-. 2
(1)
(1)
:duL2 ve L 2s 'nin Y
a klar; Ber L 1 ve L iz 'nin Y
rumlar n biliyoraak,(2 1 1 + 1) (2 .1 2 + 1) tane arp m dalga fonkoiyonu kurobiliriz;
Y

()

1,

(2)

(15-39)

Bunlar,

(15-4o)

L 2z

iglemcle nin ozdegerlyle a n iland r labilir.Bu zde er m 1 4m2 'dir,ve bir en byk
1,4 12 de erinden-t i -,2 derine kadar ukan r.Yukards tart lan basit durumlarda
oldu u gibl,m-de eri ayn olan l'onkolyonlar n farkl izgiael birict rimleri

farkl de erlerine *it olacukt r.dza idaki zel ede

iin olabilen hirirtirtn1eri eirallyoruz.Y.,
ass ut kullan yoruz:

(f)

t l = 4, 1 2

2 zel rne i

iin,(a l ,m2 ) k salt-

Ag sal komentomlarin Toplanmas

e-de eri

4,2
4,1j (3,2)
4, 0 (3,1) ( 2 , 2 )
4,-1
3,0) (2,1) (1,2)
2,0
1,1) {0 ,2)
4,-2
3,-1
3,-2
2,-1
1,0
0,1) -1,2)
2,-2
1,-1
0,0
-1,1) (-2,2)
(-1,0) (-2,1) (-3,2)
1,-2
0,-1
0,-2
-1,-1) (-2,0) (-3,1) (-4,2)
-1,-2
-2,-1
(-3,1 (-4,1)
-2,- 2
-3,,-11
-13
(-4,
-3,-2
-4
-4,-2

3
2

U
-1
-2

-3
-4
-5
-6
Burada,(2

say

mi ,m2 birlentirialeri

6
5
4

249

3
4

5
5
5
5

5
4
3
2

1 1 + 1) (2 / 2 + 1)'e uygun olarak,toplam 45 birl cytirim vard r.

1 1 + 12. 2 ' lir; byle oldu/u, J 2 'yi
( 1)
Y
'ye uygulayarak kolayca do rulanabilir:
/ t l,.

Bn ylikask durumun toplam axisal mosentumu

Y

O/
l,t,

(O

Y .4 ,

Y,

(2)

-.2

= (L + L2 + 2L 1z L2z

[1 1 (
= .k2 ( ./

.( +1)

1. 2 )(

i +

iselgede tartly lau snekte,

LI .L2_

<2.>
Yt
,

L_L24. ) YLI,e4

11

/ 2 ( ./ 2 + I) + 2

( ()

/ 2 j Y.LIL

O>
<2)
1- ^2 + 1 ) Y t, Yti

i )

(15 41)
-

= 6'd r.

J_ = L _ + L2_

(15-42)

lylemcisinin ardarda uygulammas ,izalgedeki her sat rdan bir iegisal birleytirim
ay racakt r.Bunlar

6'ya ait 13 durumu olu!turacak va geriye bir tek e sc 5 du-

rumu,iki e = 4,...,bir e = 5 durumu kalacakt r. e = 5 durumunun

= 5's ait olma-

s son derece akla yetk ndur,ve gorgikken do rulanabilir.Yine ardly k uygulamalar iz tlgedeki her sat rdan bayka bir iegilol birlestirim aear,ve bunlar

= 3 ve en sonunda

= 5't ait 11 durumu oluyturur.% iylemin yinelenmesi s i = 4,

i= 2'ye ait olan kilmeleri elde sc sce imizi ghaterir.% okkatl l klarin toplam
45 ynpar
+ 11 + 9 +7 + 5 = 4 5
Bu kitab n alan d s nda kald gxndan,bu bilesenlere ayirmanin ayr nt lar n
iylemayecegiz.Yaln zco sonular veriyorus
.-, 2.
(2)
( e ) 7. ( O
arpiellarl
J 'nin
r
hzdurumlar trndan biierrfiestl ere nyrIlabilir;burada
j

i
de erlerini alabilir

t l + .(.2 , 1 3 + 4 2-

1,...

('-. 4 1) 4-
-

zde'*rrli

4- 2 1

<15-43)

Kwft

Fleigi

b) (15-37) ye (15-5?),

a mx

(o

(.2)

(15-44

,y- ,

Clebsch-Gordan eer s ni verecek biimde genelle tiribel4lir:C

1,

as;

tsay lari W gner katsay lar olarak bilinir,se da isLenlerin e it

2 2'

I de erleri.

bu ketsay lar veren zelgelar hazir_ a nm gt r.Bia yalnizea,a ka heauplad -

km z t

. 1/2 iin alan katsay lar kullunaca iz.

okkatl l do' rulayabiliriz: Durumlar n say s n toplarsa

(15-

4-

4-

,) + 1] + [2( l + .2 1)

[2(

1]

L2) +

It,
=

[2(

4, -

n)

11

. (2

2 +

1)(2 l 4-1)

(15-4

ald ederiz.
Son olarak su a klamay yapal m.zdes parac klar tartis rken,iki
troaln(voya-dsha ,, gemel Mlardk kki forriyoull ) bir sistowin,bu iki parac n deg stoku u alt nda lars l ak siml olan bir durnmda bulunman gerekti ini belirtmistik.
Bu degi tokus yaln zca uzaysal koordinatlar n degil,spfin ei iketlerillin de degisi-

kusunu kapsar.dzde iki spin 1/2 parac n n bir sietymi iin,dur nslar n
fl)
(z)

X 4. X +

0) 0.)
-4( X ") X (2) 1- X_ X )
(o

x_(2)

(15-40

biimindeki S = 1 Olan,spin etiketlerinin degistokusu alt nda bak ml d r;oyma

S p-- O iin olan

F2a-

(1.)

(I)
_

i) 42)

X_

(15-47)1

teklisi karg bek s ml d r.Shylece bir illii durum iin uzay :izi' dalga fonksiyonu
kar bak s mll,ve

tekli durum iin bakns ml olmalzd r.Bir iki-parac k siste-

minin uzaysal dalga fonksiyonu,klitle merkemi siatemindm

u(i)

= R n t ,.(r)

( 15-40

genel biimindedir.Bu iki parac g n koordinatlar n n c',egistokusu,

r *

r
TC

-,

+ "N

(15-49 )

Alan' Momentumlar n Toplanmas 251

de i mesine e degerdir.Boylece i nsal fonksiyon degi meden kal r.Fakat bu donn um
Alt nda,

Yk r,

0,4')

-->

( il -0, <,IS 4 - Tr )

= ( - 0 .1 Yt,

05 - 50)

( 0 .4' )

oldu undan,l durumlar n / yrngeael a aal momentumu tak,ve tekli durumlar nki
ift olmal d r.bunun bir uygulamasin ,belynm atomunu tart l rken grece iz.
Bu edylediklerimizin ilgin bir uygulamas temel parac klar fixiginde rtaya
kar.Bnigularmas gereken ok karars z temel parac klardan en nemlisi Yukava'nin
ngrd TZ mesonu idi.ekirrlek kuvvetlerinde nemli bir rol oynayan bu parac k
/t

4.,

o
it ,

it

biiminde yk durumunda ortaya kar.Spini 0 olarak bulanaingtur;

bylece surun udur: Bilinen parac klar n yani proton ve. ntronun i paritelericin
art oldu u vareay ld na gre,acaba bir pionun - Il mezonuna bu ad verilir-dalga
fonksiyonu yans malar alt nda tel aidir,ift midir/ A a daki deney ne arlmgtr.
Bir 11enin bir dteron taraf ndan yakalenmaa n gznne alin z.Yava bir
pion,siv dteryum iinde egitli igleyiierle enerji yitirir;bu yitirip (pa) akir-

dli i etraf ndaki en alak Bobr yrngesine indi inde sona erer,ve o zaman ekirdek
kuvvetlerinin etkisiyle yakalan r,
71

d -* n -1-

ekirdek tepkimesinde a sal momentum l'dir; pionun apini a f rd r,en alak Bohr durumunun yrngesel a i al komentumn f rd r,bu yzden tek katk dteronun 1 olan
a aal omentumundan gelir.Byliteri e bu iki nntron a sal momentumu 1 olan durumda bulunmal d r. ki nritroann toplam apini 0 iae,yrngesel aaas1 noan ntu 1 olmal d r.
ki ntrom duckmunun toplam apini 1 ise yriimileael aasal moansatum 0,1, ve 2 olabilir; nk bir birimlik iki alaal momentalenn toplam 0,1, ve 2 verebilir.ve bir bia aal momentumla toplanmasa 3,2, ve 1 variebi-

rimlik aasal mumentamun

lir.Fakat iki zdal fermiyonun tekli durumunun yrngesel a aal momentusau ift almal d r;b4y1*** ku iki ml mminum kekli durumu d arlann slur, l ~man iee,ydr*mgosiel al lal ~atma tek olmal d r: bylece l dernm,yrorgnfiel *11~1 wermentum 1 isepolugabilir.Ve (15-59)'ye gre,byle bir durumun paritaai tektir;bu yzden
pionun paritesi tek olnalid r.SpektrumsaI yasimda,durnmiar
2S +1

(15-51)

gdaterimine uygun olarak etiketlanSrler,IIuramlarin toplam s n f

3 P 3P
, - 1,3 P "- D -3 D

3
3
3
ntronn
n durumlar ise,
2
O'
3 2' D l' 'F 4' F 3* P 2' ... ' 'dir ki
k s tlana
n

u
durlmlarzna
i
ualomlamaal
ile,bn
tm
s
Ferni-Dirac istatisti
I
1
3
3F
t r:
So , D2 ,..., P 2,1,0 , 4,3,2 ," V. bunlar n iinden,yainiaca 3 4, dur aunrsrn
3

i,

n aal momantumu l'dir.

""

252 Kmantum F zi i
P bl oaaler
15- 1 ve (1',-38)' ,L yrnugesel a sal mom ta le Sl i

tciplso-

mas na genellestiriniz.
(a) S 4 ve S'etin vdorumlar n butonu burada

O
t
O t ii
sl

-..--...-s ( o
s
ki'
olarak verilir.

ve 3_ 1

(b)
etkisi

olarnk yaz lan bcu durnalara ,

ve

'nin

unuz.
(e)

2
= L 2 + S + 2L

z Sz

+ L + S_ + L_S +

iglemcisinin,

e< Yt,

mS

4' Yt, +i

gibi birlestirimier zerine etkisini besaplayiniz.

(d)

, ve

aras ndaki ba gat lar ,

1 2,41,

4.12

J.

denkleminden elde ediniz.

2. Spini 2,1, ve 0 olan durumlar olu turacak biimde birle tirilebilen ild
tane spin 1 parac i iin,(15-46) . a n benzerini buluncm.Parac klar n spin rektrleri iin

5 4.1
(4) ,--
(L), (.)
_4
y

am
z
k Uilan n z.

5. Bir dhteronun apini l'dir.isteksol bir L awm1 momentum lurumuudaki fiki

dteronun olabilen spin ve toplam a sal momentum durumlar nelerdir? Pauli ilke
sini unutmayln z.
4.

1 spinli bir parac k,

V(r)=,

-15;.1: V 2 (r)

( S .L) 2V 3 (r)

biimindeki merkezcil bir potansiyelde hareket ediyor.

J= L

+ 1, L, ve L-I durum-

lar nda V(r) 'nin de erleri nelerdir?

5.

11'nin paritesinin belirlenmesi ile ilgili tart may gznne al nuz.

/t - 'nin sp niuin 1 oldu unu,fakat

1i + d

2n

tepkimesinde gene bir L = 0 yrngesel durumunda yakaliind ggn varsay n z.Olabilen iki-ntron durumlar hangileridir? Tx 'nin pariteni eksi olsayd hangi durumlara izin verilirdi?
6.

1T'nin apininin 0 ve paritesiniu eksi oldu unu varsay n z,fakat

cl

--o

211

tepkimesinde P yhrngesinden yakalans u.iki ntronun tekli bir durumda olmas gerekti ini gsteriniz.

A al Mumentumlur n Toplaumael 253

7.

Bir spin sisteminin lismiltonien'i,

H=A+

BS .S
1 2

4-

`(S iz

4- S

2z

$1:2
olarak verilmistir.iki parac k sisteminin bzde erlerini ve hzdurnmlar n u durumlar iin bulunuz: (a) Parac klarin ikisinin de spini 1/2'dir. (b) Parac klar n birinin spini 1/2,l riiniin apini 1(dir.(a)'daki iki, parac n Szdes oldu unu
varsayiniz.
8.

Spinleri

ve

01"2.

Pauli ilemcileri ile betimlenen,1/2 apinli iki

parac gznne al n z. ; iki parac g ba layan birim rektr olaun,ve

12 = 3( C?1

<3'2.
)
6''.1
e )8

i lemeisi tan mlan n.tki parac k bir S . 0 (tekli) durnmundayaa,o zaman

8 12Xtekli =
olaca n beteriniz.141 bir durum iin,

(S 12 - 2)(5

12 4- 4) Xu9 ii

olaca n gsteriniz.

Kaynaklar
Burada tart lan konular,ber kuantum mekani i ders kitab nda su veya bu yoldan
ielenmietir.Ayx nt lar n bir o u a a daki kitapta bulunabilir:
M.B.Rose,Elemantary Theory of Augnlar Momentum, John Wiley and Sonn,inc.4957.

RK A

FOUR EB TitMLEV
ve DELTA FONKS YONLARI

PerLyealts 21, olma bir f(x) p siyeiilt

f(x) = f(x

fooksi7oat ou diiiinelim,yle ki

2L)

(A-1)

dir.Byle bir fonkeiyoa (L,L) aral inde bir Fourier serisiae eilabilir ve gerinin
biimi
00

00

cos ta' x

f(x)=
n

B ulu

C>

x) =

Lnit >c/
a

(A-3)

biiminde yeniden yazabilece imix kesindir,iiuk

COa

ein

x
L

inteac

,l

L
1

.L.vt x.

2i

dir.Katsayiler,

L
j dx C

rnn

21

(o

dikeyboyluluk beint si yardimiyla belirlenebilir.Byh,ee

d 1- x)

oir,

(A-2)

r ..{

ele

nnx

e..

M=

Ka ntnm F zigl
4n. ile ererek,(A, ' yeni

ik ard :s k tam say _ arwa ndaki fark]

yezal m.ln fark bir oldngundan,
innx/L

2--

f(z)

A Tl e

1-%

rr

11:

elde oder z.Yaz m a,iza

n

L
ye

r An

== Ak

L
yazarak deg'itIrelim.Ayrica da,
A (k)

(A- 9)

27x

yazabiliriz.Bu yzden (A-6),

1,.x.

A (k)

f(x) = L

(A-10)

6k

2.r

Ak sonsuz kk olaca odan,k srekli bir

pap l rsa,o zaman
deikene yaklas r.Bir tmlevin Riemann tan m n an msareak,limit halde (A-18)'un
os
Lkx
(A-11)
A(k) e dk
f(x) =
1
f
V 21 --00
olur. lmdi Layr

blimic de yaz labilecegini grtirz.AW katsay s ,

L

L
A(k)

I--

2TI

dzf(s) e

2L

ek

oa

Ir2;

kx.

dal (z)

(A-12)

ile verilir.A-11 Be A-12 denklemlerl Fourier tmlevi dnii iamlerini tan mlarlar.tkinci denklemi birincide yerine koyarsak,

f( ) =

/r

oo

oo
kkx

dk e

-Lk
dYf(7) e

(AI3)

Fourier Tmlevi ve Delta Fonksiyonlar 257

elde ederiz.Bir sak ncas olmad gindan,tmlevierin s ras n de toku ettigial zi
varsayal m.0 zaman,

_...

f(x) . ,f

...

PC:

drr(Y)

.kfx.-

2/Y

dk e

)1

(A-14)

_,,,c,

elde ederiz.bonun do ru olmas ii.a,

eo

ile tan mlanan ve Dirac Delta fonksiyonu denen

bir fonksiyon olmal d r; bu fonksiyon x
si sonsuz kk oldo undan,r

(A-15)

dk e

S(x

y) niceliii,ok de i ik trden

y iken s f r elmalid r,ve

_$ffliillime.

blge-

y = O iken de uygun bir biimde sonsuza gitmelidir.bu

yzden o,al lm matematikeel anlamda bir fonksiyon de ildir,fakat

daha ok.

bir "ge-

nelle tirilmi fonksiyon" veya bir "de l m"d r l .Yaln z ba na bir anlam yoktur,fakat
u ko ulla tan mlanabilir: bu fonksiyon her zaman,

r dxf(, ) s

a)

biiminde ortaya kmal d r;burada f(x) fonkaiyonn,delta fonksiyonunun argdman n n ald de erler aral nda yeterince yumu ak olmal d r.Sonunda yazd xm z btn bag nt lar n yaln zca tmlev i areti alt nda olu tu u d ncesi ils,delta fonksiyonunun varl n kabul edecek re kendisi ile i lem yapaca z.
Delta fonksiyonun u zelikleri gsterilebilir.

(i

(ax) = -- I-la(

S(z)

(A-16)

Bunun nradan kt grlebilir:

f(x)

dyf(y)

17)

y)

ve y = ag yazarsak,o zaman bu

r(

) = ini

r d7ir(fii )

S[a(

3-

verir.Ote yandan,
f(a

) = f

olmas ise,sonucumuzu ierir.

I Da l mlar kuram matematiki Laurer t Schwartz taraf ndan geli ti.rilmie{tir.

bir giri incelemesi M.J.L ghthill,Introduction to Fourier
funct ons,ambridge University Press (1958)'de bulunabilir.

Analysis and

Generalized

293
(ii)

1 A -16)'diiii kan hi -k' .;^: og nt4,

(x

)=

r,(x --- e) 1-

+ a)

(A-V)

kar.13yleQe

s f r olmas oignanudan -

a ve x=--e

,I r.Bu,deltu fonka yonnu argamaninxn

iki katk vard r:

S (x +

8) +

(x
+ a!

[5(x

a)

.&(z

a):1

21a1
Daha genel olarak,

(A-19)
df/dx
tikelmo blgesindeki kkleridir.
Delta fonkaiyOnunnn (A-I5) gsterimine ek olarak,yararl olabilecek baka
giiaterimler de vurd r.Bnnlar n birkaslni tartisacaglz.

oldu u gsterilebilir: burada x i eler,f(x)"in

(*)

k
dk e

Lim

S(x)

(A-20)

biiminde yazabilecegimiz (A-15) biimini gz driline alal m. ku

1

S( )= Li
L-.Do

e
ix

sin Lx

= Lim

(A-2 1 )

L
'verir
(b)

x <:

1
=
m o

ile tanimlanan

(Ar22)

-a <
a

.6(x,a) fonksiyonunu dsnelim.0 zaman

6(x). Lim

L5(x,a)

(AT23)

Fobrier Tmleyi ve Delta Fonksiyonlar 259

olur.

6(x,a) ile ba lang - yak n nda ymu ek olan bir f(x) fonksiyonuuun arp m -

nin bir tmlevinin ba lang taki de eri seip karaca a kt r.

Lim

dxf(x) A(x,a) = f(0) Lim j". dx A(x,e)

a-o

A-1, 0

= /(0
(c) Ayn nedenle,alt nda kalan birim alan ile boylaud r lan herhangi bir tepe
fonkaiyona,tepenin geni li inin f ra g i tti i l mitte bir <telt& fonksiyonns yakla r. unlar n da,delta fonksiyonunun gsterimieri oldu unu kan tlamay okura b rak yol- n ;
e

8( ) = Lim
80

-1(

+ n

re
-

*C

Z.

1
N..

8 (x) = Lim
a-oe
(d) Pn (x) genel simgesi ile gsterdi imiz dikeyboylu okterimliler ile i gbrmemiz gerekebilir.Bunlar,
dxPm (x) Pn (x) w(x)

(A-26)

mn

zeligini ta rlar; burada,birim ya da basit bir fonksiyon olabilen

(1.1(x)'e a rl k

fonksiyonu denir.Bu dikeyboylu okterimlilerin bir serisine a labilen fonksiyonlar

iin,

(A-27)

f(x)
yazabiliriz.11er iki yan cu(x) P(a) ile arpar ve x zerinden

In =

fee

dy eo(Y) f(y) m(Y)

tHmlereek ,
(A-28)

buluruz.Bunu (A-7)'de yerine koyaraak,"genelle tirilmi fonksiyoular" ile i grmesini de biliyorank,toplam ile tiimlevi zgrce degi toku ederiz,ve

f(x)

dy

Pn (x)
dYf(Y)

oJ(Y)

f(Y) Pn (Y)

Pn (x) w (Y) Pn (Y))

(A 29)
-

elde ederiz.Bglece gene,delta fonksiyonunun bir ba ka gsterimini elde ederiz.

P (x) , in rnekleri Legendre okterimlileri,Hermite okterimlileri ve Lugnerre okten
rimlileridir; bunlar n hepsi kuantum ekanigi problemlerinde ortaya karlar.

20

Kuantam

Delta fo -nksi

I u t tr zamon hir t. ley

)?cti alt nda

yci.

klak ir fonk.siyonla

arpilmi, olarak or oya lktlindan,onull ti.irevlerine anlam irerebiliriz.drna in,

C

(
dxf(x)

-dx

8(x)

f(z) 5 (x)

dx

dx

dx

df(x)

dx

dx
(A-30)
O
ye bnzerleri.Delta fonksiyonu son der.?ce yararli bir geretir,ve

matematik-

sel fizigin ber yerinde onunla kars laacaktir.

Delta fonksiyonunun tmlevi,

c

dr S (y a) O

x E a

= 1

x > a

O(x

(A-31)

a)

dirpre bu tl4ev,bu sreksix fonkaiyon iin standart yasiol r.Karsit olarak,basamak

treei,Dirac delta fonkaiyonudur:

fonksiyonu denen 0(x

d

dx

a)

8( 3t

(A-3$)

EX 3

i lemeilerle ilgili baz konular ineeleyeeegiz.Usa yatk n

Ny 2 (x)
dalga paketleri klimesi,karesi td alenebilen fanksiyonlardan olusur, NK(z) ve
Bu ekte,lzgisel

Neresi ti+mlenebilir feaksiyeelar ye -4.< 9 ,03 istekeei 1~1 say lau, olmak.. zere,
-

p v 2 (x)

w(x) =4/1 (x)

uuy olu turur,deriz.Bu uzay

old nnsadtzn, y l ler bir

I aresi tumlenebil

(B-1)

zerindeki bir A iglemcisi,

A Nr(x)

(B-2)

qh(x)

qS(x) de karesi tmlenebilirdir,Tdm i lemeiler aras nda ,Lz-

i lemini yapar,burada

zi.sel islemeiler denen bir altkme yard r,bunlar. u Uzelikleri ta rlar:

..cy(x) = a
burada

o(

steksel bir kartmal aabittir;

A

E .<Y,(.)+.

olur.Pa ka bir altkiime bermitien

1B

--1,2

(.)

A Y(x)

ve

0(

J=c

karmal say lar olmak zere,

A Yl (x ) + P A Y2 (x)

emeilerdir;usa yatk n tm
4

y(x)'ler iin,

<A = fdx y (x) A -f,( x)

beklenen de erleri gereldirjinee tm usa yetkin

Ni/ 2 (x)

(B- 4)

(B-5)

y i ve y 2 'ler iin,

(x) dx = f (A -tJ 2 (x):11. 'y i ( x) dx

(B-6)

in geerli oldu unu gsterelim.

<A>'n n

fd

-SY* (x) A \Y(x)

dx

[A y(x)]* 'y(x)

(B-7)

261

on+

ierir. .imdi burada, V(x) yerine,

,4)( 74 )=, -4,, i ();) 4

(x)

k pYa ll M. Bu ,

d,( -1/4y 3:

-,V;)

-/ dx(

r
A- ,

dx

}aer rt.tien

dx

1,2

ku)lonsrak,
(ix y l A

dx y 2A y i

d,

112( ,, Y1) B-11)

elde ederiz. >1/4 iatek:sel bir karmel

Beyi oldu undan, X'r.lu katsay s ve, 9' n kat-

sayas iin olan hag ntJlar ayr ayr saglanmalldir.Bylece,

dx

y2 A y l =

d.(A y2 ) \

r,

(B-12)

olur,
ganitlamak istedi imiz bundan sonraki sonu udur: Bir hermitien
zfonkaionlar diktir. u iki denklmmi gznne

kiLAzdee*leit
al n z:

A N/ 1(x) ' e l Yi(x)

ve

(B-13)

1A. 112( -)]* = .2 NIJ;(x)

Bir hermitien islemcinin badekerleri gerel oldugundan,a 2 'nin gerel oldu una dikkat

ediniz. lk denklemin

s ;

ile ve ikinci

ile ekaler a rp m n alal m.

denklemin

Bylece,
dx

y 2A yi ( i) = a l

jd.(k y2 )*

yi (x)

f 1)/142 (x) 111 (x) dx

a 2 f `y a (x) `f/i(x) dx

(B-14)

olar.Bunlar birbirinden ikar rsak,

(a l a 2 ) jr -1; 2 (x) yi (x) dx =

Jr dx

,y;A yi

f di(A ,y2 -41

(B-15)

elde ederiz.Bylece,a l # a 2 ise,

1 172
bulurus.

(.)

yi (x) dx = O

(B-16)

1?earc le -9
A

lemcis4inin herm3tien e leiini A ilz

jf d r ( A y2 )

y 2 ),

Ny i

olur,ye bbylece herzitien bir illen ci

A
il ir

(AD)

kenitlayrgbiliri*Bunufl iin,
*
~J

y 2 (AB)
'

-9'

(A B

(A'

sil )

t
*
y 2Pt (A
Y) )

`r

(B-20)

oldu una dikkat edelim.Bunun bir genelle tirilmesi,

t

(ABC

= Zt ...Ct BtAt

(B-21)

dir.Bnyleee iki bermitien i lemoinin bir arpim ,yaln zca iki i lemdi s radei tiriyorsa bermitien olur:
(AB)

t t
B A . BA = AB +

(B-22)

Ba ka bir sonu ise,herhdngi bir A i lemeisi iin unlar n bermitien olaeag d r:

A+

(B- 23)

1.(A - At )

Bundan oonra,"beliraislik ba nt lar n " kan tleyal m.

( A) 2

A2 ) (A)2 = <(A - <A > ) 2 >

(B-24)

tan m n yapal m.
U A - <A>

B - <B>

(}1-25)

Knantum Fiii

54

olun

Ye

(B-26)

,,Ox'dnne olul zo.G .ocan,

)=

dx

04 9S

(11-27)

olacakt r.i. ve B berm tien oldukundan,U ve V de herio tiend r.Dhylece.IGN)

dx(U y) '*

+i
=

7J

'21/4 2

Xti )

(u-y)4' ( v

2, Vy)
(V1))

d (V

B) 2 4- i)i

)1

i\ [ (3,v

AB) 2 +

A) 2 + >,2 (

=(

(v -y)* (u

ax vt>* ( tr2 + ?+2 v2 +

=(zA) 2 +

V *.iv) (11 -1"

dx(I;N, 4- i

dx

\t7 u,v 11) > o

<14 13 1>

(3728)

olarak yeniden yaz labilir.Minimum,

i < [A,B1> =

221/4 ( dB) 2

(B- 29)

iin olu acakt r.

(B-3o)

2(

A13) 2

zmU ( ,X)'da yerine konur**,

A )2

2
4A

B 2

<[ A, B ) >2
2(

A a )2

>o

elde edoric;l nrodan da,

( A) 2 AB) 2

(B-31)

< 1 [A B) >

bniurys.ltaslant olarak,min mum de erin olu tu u "41 iin.Uy ve

VN.,'

birbirleri

ile orantIlld r.x re p >leecileri halinde,hu

11(11

Ipx

SJ(z)zo O

(B-32)

dx
elmaa demehtir;bunuu

(R-33

:cluNu texel d.urumu 6%losik ly~'udur. imdi qu

hb~lk
hra tirC rl

A)

ciu)1 kom,yu

> )2

(t-34)

belfaizik baintlel,f1slga kavrsiciarini,ys da bir dalg a hi!iimi i1r ,,nun Foarier

nycail e ras:iudaki karg l klil k .hi kallemmadaa tiiratilmi ti.Ootodar,ttimUyle
A xar.A xiial.rea sbili ls iaia i lumal 4asliblerime ba l d r.
eki,alrade i tiricilerin baz ieeliklerini s ralayarak bitirdim.

tk,B1

(B-35)

tB,AJ

A,B] . = (AB) - (BA) .

ic B

t t
A B

[ Bt ,Ati

(B- 36)

(iii) A ve B hermitien ise,i [A,B) de bermitien'dir.Bu,Uneeki seliklerden

kar.
AB,Ci = ABC - CAB
ABC - ACB t ACB - CAB

(B-37)

= A r13,C) t [A,CJ B
(v) Terim terim,
A -A = o +[A,B3+
e Be
2!

EA,B)] 4.--I--[A
3!

[A,B]]]

(B-38)

oldu u gbaterilebilir.Bu Baker-Rausdorff lemmaa olarak biliair,ve i lemellerle

ed y rkem.yararlidir.
(vi)
E

[B,C1] -fr [B, tC,A)J

[C, [A ,Bi]

=O

( B-39 )

oldu u kolayca sa lanabilir.Buna Jacobi bade li i denir.

I lemeilerin,ve bn i lemcilorin tan mland klar lagied uzatleir n geni bir tart -

mas J.D.Jackoon,Mathematica ter quantum Mechanica,W.A.Benjamin,Inc.,New York

(1962)'de bulunabilir.