MALZEMELERN ELEKTRONK ZELLKLER

Malzeme zellikleri ve Bunlara Teorik Bilimlerin

Yaklam;
Malzeme zellikleri iki temel bilimin atsnda incelenir. Fizik ve
Kimya.

Ancak malzemelerin zelliklerini inceleyen bu at nemli teorik

alandan oluur;

Termodinamik,

Kinetik ve Ktle Aktarm,

Kuantum Mekanii.

Termodinamik; maddelerin ve onlarn oluturduu sistemlerin

ortalama enerjilerinin hesaplanmas iin gerekli kaide ve yasalar
oluturan bilim daldr.

Bu yasalardan hareket edilerek sistemlerin durumlarnda olan

deiikliklerin yaratt enerji deiimleri hesaplanr.

Kinetik ise; maddeler arasndaki reaksiyonlarn zamanla geliimi

konusundaki kaideleri ortaya koyan bilim daldr.

Ancak Termodinamik ve Kinetik bilimi bu gelimeleri madde yaptalar

olan atom ve molekler dzeyde aklayamazlar,dolaysyla bunlarn
yaplarndaki oluan deiimleri veya etkilerini aklayamazlar.

Baka bir deyile bu bilim dallar sistemleri genel yasa ve kaideler iinde
inceler.

Atomik ve molekler dzeydeki incelemeler 19. yy sonunda ve 20. yy

ilk eyreinde gelitirilen Kuantum Mekanii teorisi ile yaplmtr.Bu

1
 teorinin gelimesi ancak atom yapsnn tam olarak anlalmas ile
mmkn olmutur.

Bir rnek verirsek, Termodinamik ve Kinetik bilimi;

Ik nedir ?

Yaps nedir ?

Ik neden renklidir ?

Neden maddeler renkli grnr ?

Neden metal parlaktr ve k geirmez ?

Neden cam k geirir ? , gibi sorular cevaplandramaz.

Ayn ekilde ;

Neden baz maddeler elektrik iletirken bazlar iletmezler ?

Manyetizma nasl oluur ?

Maddeler nasl davranr ? , gibi sorulara da cevap veremez.

Kuantum Mekaniinin geliiminde iki temel kavramn aklanmas

yatar.

1. Atomun yaps nedir?

2. Ik nedir? Imalar nedir?

Ik Nedir ?

Modern k teorisi Maxwell tarafndan ortaya konmutur ve n bir

elektromanyetik ma olduu ifade edilmitir.

Fizikten bilindii gibi deiken elektrik alan, deiken manyetik alan

yaratr ve bu tersinirdir.

Eer deiken manyetik ve elektrik alan oluturan bir ossilatr

yaplrsa, bu ossilatr uzaya elektromanyetik ma yapar.

2
 Ikta byle bir ma sonucu oluur ve oluan ma uzayda belli bir
hzda yaylr ( Boluk hz: 2,988*108 m/s ) ve bu hz n getii ortama
gre deiir.

Ik mademki dalgal manyetik ve elektrik alanlarn sonucu oluuyorsa

saf enerjiyi temsil eder ve ktlesi yoktur.

Ancak Kuantum Mekanii buna ilaveten n parack etkisi

kavramn gelitirmitir. Bu Kuanta veya Prlt kavram olarak da anlr.
( Parack-Ktle gibi davran etkisi )

Bir Kuanta, bir dalga boyundaki k prltsna eittir.

Elektromanyetik malarda, ma enerjisi mann frekansna

baldr. Bu bantlar ;

c h.c
E = hu u= E=
l l
E: Enerji Joule

u: Frekans ( Hz,1/s)

h: Plank Sabitesi ( 6,62*10-34 j/s )

c: Ik Hz ( cm,m )/s

l: Dalga Boyu ( cm,m )

Bu grlere en nemli katk, ktleye sahip hzlandrlm bir

paracn dalga karakteristii gstererek yol almas kavramdr.
Bu kavram De Broglie tarafndan bulunmu, Kuantum
Mekaniinin temel ta olmutur.

h
l = p = m.n , momentum
p

**Ktlenin saf enerjiye dnt hz k hzdr.**

3
 Tabii olarak, Kuantum Mekanii ancak Einstein n izafiyet teorisi ile
bir btnlk kazanmtr. Burada en nemli husus k hznn ( saf
enerji hznn ) bir limit hz olarak tanmlanmasdr.

Bu aklamalar grafiksel olarak yle gsterebiliriz.

H: Imann Manyetik Alan Bileimi

E: Imann Elektrik Alan Bileimi

Ancak bu bir dzlem polarize may temsil eder. Gerekte ma

her dorultuda olur.

O halde ma, k dalga boyu veya frekansna bal olarak deiik

enerjide olabilir. Imalar bu durumda bir spektrum olarak gsterebilir ve
zelliklerine gre isimlendirebiliriz.

4
ZET
Kuantum Mekanii teorisi atom yaps ve ma prensipleri zerine ina
edilmi olup malzeme zelliklerinin atomik boyutta aklanmasna olanak
salamtr.

Malzemelerin Elektronik zellikleri

Elektrik ve manyetik alan iinde malzemenin davran malzemeyi

oluturan atomlarn yrnge elektronlarndaki etkileimle tanmlanr.
Bu nedenle konuya Malzemelerin Elektronik zellii denir.

Malzemelerin Elektronik zelliklerini en ok atomlarn d yrnge

elektronlarnn davran etkiler.

yrnge elektronlar ise bu etkilere kar d yrnge elektronlar

tarafndan korunur, bu nedenle elektronik zellie katklar ok azdr.

Elektronik zellikler ise d yrnge elektronlarnn atoma ne derecede

bal oluu ile yakn ilgilidir.

ki ar durumu incelersek;

5
 1. D elektronlarn kendi atomlarna skca bal olmas.

Bu durumda elektronlar kristal iinde serbest dolaamaz. Bu tr

elektronlara Valans elektronlar denir.

2. Dier bir durumda ise d elektronlar atomlara zayf kuvvetle

baldr. Kristal iinde serbeste dolaabilirler. Bu elektronlara Serbest
elektron denir.

rnek: Alkali metallerin d yrnge elektronlar, bunlar yksek iletkenlik

( sl ve elektrik ) olmasna neden olur.

Mhendislik Malzemelerin Elektronik zelliklerin Snflandrlmas

zellikler Uygulanan Elektronlarn ve Oluan Elektronlarn

Etkiler yonlarn Davran zellikleri
Elektrik letkenlik Elektrik Alan Coulomb arj Elektron ve iyonlarn
g (elektrik akm)
Elektrik Elektrik Alan Coulomb arj Elektron ve iyonlarn
Polarizasyon statik yer deiimi
Magnetizasyon Magnetik Alan Elektronlarn kendi ve Elektronlarn
yrnge etrafnda dnlerinin magnetik
dn alana paralel veya anti
paralel ynlenmesi
Elektromagnetik X-In, U.V, I.R, Elektron enerji Elektronlarn yeni
Radyasyon ve ve Grnr Ik seviyelerin seviyelere gemesi
Absorbsiyon kuantalamas ve yeni Enin elektromagnetik
seviyeler emisyonu ekli

Malzemeye elektrik alan uygulandnda elektronlar ve iyonlar

Coulomb kuvvetlerinin etkisi altnda uzun yol alrsa bu malzemeler
letkendir.

6
 Dk scaklkta iyonik kristallerde olduu gibi bu kuvvetler altnda
arjlar ksa mesafe iinde hareket ederse Elektronik Polarizasyon olur.
Uygulanan etki kaldrldnda arjlar denge konumlarna geri dnerler.

Bu olay genellikle kristal iinde mekanik genleme oluturur. Bu tr

zellikten yararlanlarak Transdser yaplr. ( Titreim yapyor, sonar
yapm )

rnek: Kuvars (Saatteki kuvars kristali pil tarafndan belli frekansta

titretirilir ), Rochelle tuzu, Turmalin Kristali ve yapay seramikler
( BaTiO3 ve PTZ -kurun titan zirkonatlar- )

Elektrik akm bir dairsel iletkenden geerse magnetik alan oluur.

Benzer ekilde elektronlarn yrngede dnleri bir magnetik dipol
oluturur.

Eer dardan bir magnetik alan uygulanrsa bu dipoller alan ynnde

ynlenebilir.

Bu zellikten yararlanlarak, kalc magnet, elektromagnet, elektromotor,

g trafo yapmnda yararlanlr.

Maddelerin bir elektro magnetik radyasyona tabi tutulmalar ( E =h.u )

yrnge elektronlarn st enerji seviyelerine karr. Atom tekrar kararl
hale geince E karakteristik elektromagnetik malar oluturur.

Sabiteler
c = Ik Hz = 3.108 m/s

N = Avogadro Says = 6,02.1023 molekl/mol

R = Gaz Sabiti = 8,314 joule/mol.K = 1,987 cal/mol.K

h = Planck Sabiti = 6,62.10-34 joule.s = 6,62.10-27 erg.s

k = Boltzman Sabiti = 1,38.10-23 joule/K

e = Elektron arj = 1,6.10-19 coulomb = 4,8.10-10 stat.coulomb

m0 = Elektronun hareketsiz ktlesi = 9,11.10-31 kg

1 eV = 1,6.10-19 joule = 1,6.10-12 erg ( 1 joule = 107 erg )

7
1 Calorie = 4,19 joule ( 1 joule = 0,239 calorie = 2,78.10-7 kw.saat )

Elektronik Enerji Seviyeleri ve Band Teorisi

Elektronlarn, madde iinde atom ekirdeine bamll;

1. Elektronlarn ekirdee sk balanmas Valans Elektronlar

2. Elektronlarn madde iinde serbest olmas Serbest Elektronlar

Bu iki hal aras elektronlar Quasi-Free (serbest gibi) davran gsterir.

Bu tr elektronlarn davrann tanmlayalm

Dalga Mekaniine Giri

1900 de Planck elektromagnetik radyasyonun, foton denilen ve E p =

h.u bantsna uygun enerji kuantalar eklinde yaynland buldu.

1924 te De Broglie belli bir hzda hareket eden tanelerin dalga

eklinde davrandn buldu.

h h
l= Pmoment = m.v =
m.v l

1927 de Davisson ve Germer ayn zamanda G.P. Thompson

elektronlarnda difraksiyon verdiini buldular. Buda elektronlarn
karakteristiini gsterir.

Atomik Enerji Seviyeleri

Bir enerji ile canlandrlm atomlarn emisyon spektralarndan,

elektronlarn yalnz belirli enerji seviyelerinde olabilecei grlmtr.

E E p ( foton )
Bu enerji seviyeleri arasnda olan ma frekans; u= =
h h
1913 de Bohr hidrojen atomunun enerji seviyeleri ile ilgili u
banty gsterdi,

8
 2p 2 me e 4 13, 6
En = - = - eV
n2 h2 n2

n = Temel Kuantum Says = 1,2, ...., n (tamsay)

= Azimutal (orbit) Kuantum Says = 1,2, ..... , (n-1) ( s=0, p=1, d=2,.....)

m = Magnetik Kuantum Says =

ms = Spin Kuantum Says = 1/2

Pauli Dlama Kural

Ayn drt kuantum saysna iki elektron atom iinde bulunamaz. Ancak
bir enerji seviyesinde farkl spin de iki elektron olabilir.

Heisenberg Belirsizlik Prensibi

Elektron gibi kk bir taneciin yrngesindeki konumu ile

hareketi arasnda bir belirsizlik vardr. Bu belirsizlik Heisenberg Prensibi
olarak bilinir ve yle ifade edilir.
D x.D p = h 2p

x = Elektronun konumundaki belirsizlik

p = Elektronun momentumundaki belirsizlik

** Eer bir elektronun hzn biliyorsak yerini bilemeyiz, eer yerini biliyorsak
hzn bilemeyiz.**

Molekler Enerji Seviyeleri

Elementlerin atom numaras (Z) bydke atomik enerji seviyeleri

kompleks olur.

Molekllerde ise enerji seviyeleri daha fazla ve daha komplekstir.

9
 ok atomlu yaplarda elektronlarn potansiyel enerjileri ve elektron
hareketleri komplike olup, ayn zamanda atom ekirdeklerinin de
birbirlerine gre titreimleri kuantalamtr.

Bu nedenle molekler spektralar ok sayda enerji bantlar ierir.

Sonsuz uzaklktaki atomlar birbirlerine yaklatrrsak elektronlar

dier ekirdek ve elektronlarn etkisine girer ve elektronlarn enerji
seviyeleri deiir ve atomik enerji seviyeleri molekler seviyelere ayrlr.

N kadar ayn atomu ieren bir moleklde her atomik seviye N kadar
molekler seviyeye ayrlr ve her seviyede 1/2 spinli iki elektron
ierebilir.

Hipotetik H6
moleklnde ise her
seviye 6 ya ayrlr.

2s ayrlmas daha nce olur, nk 2s seviyesi 1s e gre ekirdekten

daha uzaktadr.

Bu tr etkileim Z atomlarda grlr. nce n kuantum says

yksek olan enerji seviyeleri bantlara ayrlr.

10

D yrnge elektronlar valans elektronlar olarak isimlendirilir.

Na metalinde; Z = 11 1s2 2s2 2p6 3s1

3s yar dolu bir banttr ve 3p ile akt iin de fazla sayda bo enerji
vardr. Bu yzden elektronlar st bantlara atlatp elektrik iletkenlik, sl
iletkenlik v.s. yapmak mmkndr.

r0 denge konumunda 3p ve 3s bantlar birbirine girmi durumdadr.

Ancak atomlarn denge konumlarnda bu bant akmas her

malzemede grlmeyebilir.

Bantlar aras elektronlarn olmad blge enerji asndan yasak

blgedir.

Na iin 2p ile ( 3s+3p ) arasnn olduu gibi.

Na da denge r0 3s in minimum enerji seviyesine rastlar 2p henz

bantlara ayrlm deildir.

11
 Elektronlar enerji seviyelerini nce ilk banttan balayarak doldururlar.

( Pauli Prensibi dikkate alnarak! )

Dolan en st enerji seviyesi Fermi seviyesi olarak bilinir. Ef

Ef nin saysal deeri birim hacimdeki elektron saysna baldr.

0 0K de Ef e kadar tm seviyeler dolu ve onun stndeki enerji

seviyeleri botur.

Ef enerji seviyesi altnda, enerji seviyeleri arasnda elektron geileri

olmaz.

Geiler, elektronlarn yeterli derecede enerji alarak Ef zerindeki bo

seviyelere olabilir.

akan bantlarda elektron ieren maddelerde Fermi elektronlar

ok az bir enerji ile bant iindeki bo seviyelere kolayca geebilirler.

Kristal iinde gezen bir Fermi elektronu Serbest elektron olarak

dnlebilir.

Eer elektron hareket halindeyse, onun bir v hz, kinetik enerjisi

ve ( K ) dalga says olur.

Metallerde Serbest Elektron Teorisi - Tolman Etkisi

Kuvvetle ivmelendirilen veya ivmesi aniden azaltlan bir metalde voltaj

oluur.

Bu durum elektronlarn sanki bir bo kutuda bulunmas gibi.

Klasik teoride serbest elektronlar bir gaz bulutu gibi ngrlr ve her
tane 3/2 kT lik bir sl enerjiye sahip olarak dnlr.

Bu gr metallerin yksek elektrik iletkenliini ve zgl ssn ancak

kalitatif aklar.

Serbest elektron davran, (1920) Sommerfield in dalgamekanik

teorisine gre aklanr.

Tek boyutlu bir model ele alalm. L uzunluunda bir dizi atom olsun.

12
 Kuantum Says Dalga Boyu

L 1 2L
2 L
Pot. En.

3 2L/3
. .
x=0 x x= L . .
. .
Fonk. (x)

n 2L/n
Dalga

Metalin dnda elektronlarn potansiyel enerjileri sonsuzdur ().

Bu, elektronlarn metal iinde kalmas gerektiini syler. Elektronlar,

metal iinde (+) iyona Coulomb kuvveti ile ekilir.

Elektronlarn metal iinde kinetik enerjisi yle bulunur;

Elektronlarn hareketi Schrdinger denklemi ile tanmlanr.

d 2 y 8p2 m
+ 2 ( E - V )y = 0 (1)
dx 2 h

y( x ) = Elektronlarn dalga fonksiyonu

V = Elektronlarn potansiyel enerjisi E V Kinetik Enerji

E = Elektronlarn toplam enerjisi

2
y dx = x, x +dx arasnda elektronun bulunma ihtimali

2
y = Elektron younluu

E V = Kinetik Enerji ( Serbest Elektronlarn )

1 2 p2
E - V = mu = ( p= momentum ) (2)
2 2m

13
De Broglie ye gre;

h h
p= E = m.u = h.J =

(3)
l
l

2
d 2y
2p
+
y =0 (4)
dx 2
l

Bu denklem genlii, y olarak titreen bir durgun dalgann

denklemidir. (rnein, titreen bir ipin ular durgundur.)

2px
2px

y( x ) = ACos
+

B Sin

(5)

l
l

A ve B katsaylarn bulmadan nce (5) denkleminin Schrdinger

denklemi ile ayn olduunu gsterelim.

(5) in 1. trevini alrsak eer;

dy 2p
2px
2p
2px

=- A
Sin



+
B


Cos
(6)
dx l
l l

l

2. trevini alrsak;
2
d 2y 2p
2px

2px
=-


ACos

+
B Sin

(7)
dx 2
l
l
l

y( x )

2
d 2y
2p
=-
y (8)
dx 2
l

14
 imdi (5) denklemindeki A ve B katsaylarn bulalm. Bunun iin baz
snr artlar gereklidir.

1. x = 0 ve x = L de dalga fonksiyonu ve elektronlar bulma ihtimali

2
y dx 0a gider. ( Elektronlarn metal dnda olmamas )

2. x = 0 ve x = L aras elektronun bulunma ihtimali 1 dir.

zetle; y(0) = 0 , y( L ) = 0 (9)

y
2
( x) dx = 1 (10)
0

lk art (5) e uygularsak,

2p(0)

2p(0)

y (0) = ACos
+

B Sin
=0



l l

Cos (0) =1 olduundan A = 0 olmal.

A=0 (11)

Bu da y( x ) dalga fonksiyonunun,

2px
y( x ) = B Sin olmas demektir. (12)
l

Kuantalamak, tam say katlar ekline gelmek demektir.

Metalin dier ucunda y( L ) = 0 ,

2pL
y ( L ) = 0 = B Sin (13)
l

15
 Bu art 2L/ nn tamsay veya B = 0 ise salanr.

B = 0 olmas y ( x ) in tm metal iinde 0 olmasdr. Yani serbest

elektron yok demek. Bu olamaz ! yleyse 2L/ tamsay olmal.

Bu durumda ikinci snr artn kullanrsak

L

2px

Sin
2 2
B dx = 1
(14)
0
l

2
B= olur. (15)
L

Metal iinde serbest elektronlarn dalga fonksiyonu,

2
2px
y( x ) = Sin
eklindedir. (16)
L l

Tekrar x = L de y ( x ) = 0 artna dnelim,

2L 2L
=n l n = n =1, 2, 3, ..... (17)
l n

Bu sonu metallerde serbest elektronlarn snn rasgele

olmadn gsterir.

n = Serbest elektronlarn dalga boyu iin kuantum saysdr.

Bunu (17). ve (16). Denklemlerde yerine koyarsak;

16
 2
2p x
y n( x ) = Sin



(18)
L l n

n = 1, 2, 3, .......

2
npx

y n( x ) = Sin

olur. (19)
L
L

Serbest elektronlarn kinetik enerjisi De Broglie bants

ve denklem (17) ye gre yle yazlabilir.

1 2 p2 h2
K .E = mu = = 2
(20)
2 2m 2ml

ve kuantalam enerjiler ise;

h2 n2
En = n = 1, 2, 3 ..... (21)
8mL2
*Tek boyutlu ifade*

3 boyut iin elektronlar kenar L olan bir kutu iinde gibi

dnlr ve serbest elektronlarn kinetik enerjisi;

h2
2 ( x
En x , n y , n z = n 2 + n y 2 + nz 2 ) (22)
8mL

eklinde ifade edilir.

nx, ny, nz, eksen ynnde kuantum saylardr.

Verilen bir kuantum say setinde en fazla iki elektron

bulunur.

17
 (22). ifade, metallerde serbest elektronlarn hepsinin ayn
enerjili olmadn ancak birbirine yakn enerji seviyelerinde
bulunabileceini gsterir.

Problem: Bir boyutlu ve tek valansl bir metalde atomlar aras mesafe
2Ao dur. Eer serbest elektronlar en dk enerji seviyesinde ise
elektronlarn kinetik enerjisini eV olarak bulun.

zm: L uzunluunda N atom varsa N serbest elektron var demektir. En

N
enerjik elektronlarn kuantum says n= dir. ( Pauli
2
prensibinden gelir. )

a = 2Ao = L/N
2
h2 N
2
h2 ( 6, 63.10- 27 )
Emax = = Emax = = 3, 76.10- 12 erg
8mL2 32ma 2
2 32.( 9,11.10- 28 ) ( 2.10- 8 )
2

3, 76.10- 12 erg
Emax = = 2,35 eV
1, 6.10- 12 (erg / eV )

Problem: nx = 1 , ny = 1 , nz = 0 kuantum durumunda neden serbest

elektron olmaz.

zm: Kuantum says asla 0 olmaz. 1 den balarlar.

2L
l nz = , dir.
nz
nz = 0 nz = olur.

Buda elektronun metal dnda olabilmesi demektir.

18
 Kuantum Durumlar ve Enerji Seviyeleri

Enerji Seviyeleri
nx,ny,nz h 2 Seviye Elektron


( n 2 + n y 2 + nz 2 )


x Says Says
8mL2

1, 1, 1 3 1 2
2, 1, 1 6 Seviye
Says 1, 2, 1 6 3 6 Elektron
1, 1, 2 6
Says
K.E =h2/8mL2

2, 2, 1 9 6
14 2, 1, 2 9 3 6 12
1, 2 2 9
12 3, 1, 1 11 6 1 2
11 1, 3, 1 11 3 3 6
1, 1 3 11
9 2, 2, 2 12 1 2 3 6
1, 2, 3 14
6 1, 3, 2 14 3 6
2, 1, 3 14 6 12
3 2, 3, 1 14 1
2 3, 1, 2 14
3, 2, 1 14

rnek: Kenar L olan bir metal kpte aada belirtilen kuantum

artlarnda ka elektronu bulunur ?

h2 h2
50. E 51.
8mL2 8mL2
51 nx,ny,nz 7, 1, 1 ve 5, 1, 1 ile salanr.

3 seviye 3 seviye

6 elektron 6 elektron

50 nx,ny,nz 3, 4, 5 ile salanr.

6 seviye

12 elektron

Toplam 24 ( 6+6+12 ) elektron verilen aralkta mevcuttur.

19
 Enerji Seviyelerinin Younluu

Metallerde ok sayda serbest elektron olduundan kuantum says da

yksektir. [ N(E) ]

N(E); birim kristal hacim iinde E ve E + dE arasnda kuantum seviye

younluudur.

nz
Orjinden R mesafedeki kafes
noktatsnn kuantumu,

R 2 = nx 2 + n y 2 + nz 2
(23)

h2
ny E= 2
.R 2
8mL
(24)
nx

Kuantum saylarnn (+)

olmas gerei.

Seviyelerin bulunduu
1
4
hacim,
pR 3

dr.Bunu enerji forml ile birletirisek,

8
3
3/ 2
p
8m E 3/ 2
N qs =
2

( L=1 iin) (25)

6h

Eden az, birim hacimdeki kuantum seviyelerinin says.

Enerji seviyelerinin younluu ise,

3/ 2
p8m
dN qs
N(E) = =

E 1/ 2
(26)
dE 4
h
2

(26) , (25) in trevi

20
 Seviyelerin younluu enerji(E) ile parabolik artmaktadr.

Fermi-Dirac statistii

Enerji seviyelerinde elektronlarn bulunma ihtimalini verir.

Atomlarn enerjilerinin scaklkla deiimi Boltzmann istatistiini verir.

E
P( E ) = exp
-

(27)

RT
P(E) : Atomun, sl enerjisinin, E ve onun stndeki enerjiye sahip olma
ihtimali.

Boltzmann ifadesi atomlarn 0 0K de minimum enerjide olacan

gsterir. Ancak elektronlarn dalmn vermez. nk Pauli Dlama
prensibine uymaz.

0 0K de, kenar L olan ve N serbest elektron ieren bir metalde tm

elektronlar Ef nin altndadr.

Ef ve altndaki toplam enerji seviyeleri (25) nolu denklemle,

3/ 2
p
2
8mL E f
N qs L =
3

olur. (28)
6

h
2

Her kuantum seviyesi 2 elektron ierdiinden.

N
N qs L3 =
2
3/ 2
N p
8mL2 E f




= (29)
2 6

h
2

21
 2/3
h2
3N

Ef = 3

(30)

8m
pL

N
=h : Birim kristal hacmindeki serbest elektron says.
L3
2/3
h2


3h
Ef = olur. (31)
p
8m

Ef metallerde her atomun serbest elektron katksna ve birim

hacimdeki atom saysna ( kristal yap ) baldr.

Elektronlar minimum enerji seviyesinde olmaya alrlar, ancak

bazlar s enerjileri nedeniyle st enerji seviyelerinde olabilir. Bu dalm
Fermi Fonksiyonu ile ifade edilir.

PE : Ef ve ondan yksek veya altndaki enerji seviyelerinin ( E ) dolu olma

ihtimali.

1
P( E ) = (32)
( E - E f ) kT
exp
+1

Seviyeler azaldka atom atlama

ihtimali azalyor.

1. E > Ef ise T 0 , P(E) 0 a

gider.

2. E < Ef ise T 0 , P(E) 1 e

gider.

F(E) elektron dalm fonksiyonu

= Enerji seviye younluu N(E) x Fermi fonksiyonu P(E)

22
F(E) dE = E ve E +dE enerji aralnda birim kristal hacimdeki serbest
elektron says.

F(E) = 2 N(E). P(E) (33)

T scaklk etkisiyle E > Ef elektron bulunabilir ancak says az

Dk enerji seviyelerinde elektron says azdr.

Bu model, bant modeline alternatiftir. Burada serbest elektronlarn

enerji seviyelerinin srekli gibi (Quasi) olduu grlr ve seviyelerde bir
kesinti olmad grlr !!!

Ancak serbest elektronlara iyonlarn etkisi (ekirdek) ve bunlarn

periyodik potansiyel enerji dalm serbest elektronlar iin yasak blgeler
ierir.

Problem:HMK yapdaki Na atomunun 0 0K de en enerjik serbest

elektronunun kinetik enerjisini (eV) ve hzn bulun. ( a=4.28 A0 )

zm:HMK yapy 2 atom temsil eder, N=2

23
 2 2
Birim hacimdeki elektron says : h(cm ) =
3
3
= -8 3
= 2,55.1022 cm- 3
a (4,28.10 )

2 /3
( 6,63.10- 27 )
2
h
2
3h
2/ 3
3 2

Ef =


= - 28
.
.

8.( 9,11.10 )
8m p )
3
(
p
4, 28.10- 8

Ef = 5,05.10-12 erg = 3,16 eV

1/ 2
1
2.E f

K .E. = E f = mu2 u =


2
m

1/ 2
2.5, 05.10- 12

u =
- 28
=1,05.108 cm / sn

9,11.10

Problem:Ef (Ag) = 5,51 eV ise, 300 0K scaklkta elektronlarn bulunma

ihtimali 0,1 ve 0,9 olan enerji seviyelerini (eV) cinsinden bulun.

(300 0K de kT 0,026 eV )

1
zm: P( E ) = 0,1 =
exp
( E0,1 - E f ) kT
+1

( E0,1 - E f ) kT
exp
=9

E0,1 = Ef + 2,2 kT = 5,51 + 2,2.(0,026) = 5,57 eV

Benzer ekilde E0,9 = 5,45 eV

24
Atomlarn Periyodik Potansiyel Alan Etkisi

Serbest elektronlara, iyonlarn ( ekirdek ) periyodik potansiyel enerji

alanlarnn etkisi.

deal serbest elektronun K.E. ve arasnda De Broglie bants

vardr,

1 2 p2 h2
K .E = mu = = 2
dir.
2 2m 2ml

2p
tanm : k = , alga says vektr olup yn elektron (34)
l

2p
k = .p
(35)
h

h2 2
K .E = 2 . k (36)
8p m

Dalga vektr yar srekli bir deikendir. Ancak izin verilen dalga
vektrleri birbirlerine o kadar
yakndr ki , k hemen hemen srekli
deiken olarak varsaylabilir.

Ta
ma
men serbest elektronlar iin enerji
dalga vektr tam bir parabol
grnmndedir.

25
 Elektronlar dalga eklinde kristal iinde hareketleri srasnda
iyonlarn periyodik potansiyel alan tarafndan difrakte olurlar.

Difrakte olan elektronlar daha teye geemez, buras yasak banttr.

nl = 2d sin q
(37)

n = tamsay, kuantum says deil.

p
Bir boyutlu kafeste q = ve d = a alrsak,
2

2a
lc = (38)
n
n = 1, 2
lc = Difraksiyon iin kritik dalga boyu.

np
kc = (39)
a

26
k K.E.parabolik bantda, knn belli deerlerinde difraksiyon nedeniyle
enerjide kesintiler ve bantlar oluur.

Brillouin Zonlar
E k erisinin yar srekli olduu blge zerindeki alanlara
Brillouin Zonlar.

Tek Boyutlu ;

Bu bant aralar yasak blgedir.

Bant genilii Eg kristal yne baldr. (3 boyutta baz ynlerde
bant olmayabilir.)
Enerji bantlar alt seviyeden balayarak Pauli Prensibine gre
doldurulur.

27
2 Boyutlu ;

Malzeme Snflandrma (Metal,Yar letken,zolatr)

Malzemenin Elektronik Yaps
Elektrik iletkenlii iin serbest elektronlarn enerji kazanarak st
seviyelere kmas ve burada momentum kazanmas gereklidir.
Bunun iin st seviyelerin bo olmas gereklidir.
Metal, yar iletken ve izolatr yaplar arasndaki fark bundan
kaynaklanr.
Bir Brillouin Zonunda enerji seviyesi younluu [N (E)], Brillouin Zon
una yaklatka ykselir ve sonra ani der.

28
Metaller: Metaller iin iki durum sz konusudur.
1. Zon akmas;
Yasak blge olumuyor.

2. Bir zonun tam dolu olmamas;

Metallerde bant akyorsa az enerji alarak st seviyesine geebiliyor.

29
 Bant akmas yoksa ve elektrik iletebiliyorsa bu da bantn tam dolu
olmad anlamna gelir. Eg mesafesi e- nun st seviyeye kabilecei
kadar dk.

Yar letkenler:

Bantlar aras mesafe olduu iin elektron geii olmuyor. Valans

bantndan alyor yasak blgeyi atlatp dier banta sokmaya alyor. Yar
iletkenlerde Eg kk . Genilii ayarlayarak kk yapyorsun. Soutarak
e- atlama ihtimali der, belli bir scaklk limitinde atlama olur.
Pille ve scaklk etkisiyle atlama yaptrlabilir.
zolatr:

30
 Elektron atlamas olmaz. Eg mesafesi ok uzak. Istma ile de elektron
atlamas olmaz. Yasak blge almaz.mesafesi ok uzak. Istma ile de
elektron atlamas olmaz. Yasak blge almaz.

Metallerin Statik Elektronik zellii

Serbest elektron teorisi metal yzeyinde Potansiyel Enerji : 0
olduunu ve elektronun yzeyden kaamayacan ngrr.
Ancak metal yzeylerinde Potansiyel Enerji belli bir seviyededir ve
belli artlarda elektronlar yzeyden kaabilir.

Fonksiyonu
= W - Ef

31
 Fonksiyonu : W dan az olan Ef nin zerindeki enerji i fonksiyonudur.
Valans band ile Fermi Enerjisi arasndaki fark i
fonksiyonudur.

Kontak Temas Potansiyeli

fonksiyonu B > A, A B deince elektron akm olur. Tam deilen

yzeyin arkasnda fazla elektron var, ( - ) fazlal, ( + ) ????????????
Denge artnda Kontak Potansiyeli Vc (Volt)

y B -y A
Vc = e : Elektron arj , y :
e
Fonksiyonu

Problem: Fonksiyonu (y) ; Ag = 4,73 eV

Au = 4,82 eV , temas halinde oluacak
kontak potansiyeli nedir ?
Cevap: Temas halinde; Ag (+) Au (-) olur.

4,82 - 4, 73
Vc = , Vc =0,09 Volt
e

32
 Voltaj oluumu farkl elementler arasnda olur, ayn elementler
arasnda olumaz.

Temas Kontak Potansiyeli

ekirdeklenme iin zaman bulamaz.

Potansiyel voltaj llebilir mi ? ki farkl malzemenin temas
potansiyeli voltmetre ile llemez, malzemeler temas ettirilip ekildiinde
belli bir mesafede tutulup elektronlarn sapma yaraplarndan llr.
Elektronlar (+) ynde saparlar.

rnek:

33
Metallerde Fotoelektrik Olay
yle bir malzeme alyoruz ki i fonksiyonu hu ile tetikleniyor, e- yasak
blgeyi aabiliyor.
Istlarak ta elektronlar fermi stne tanabilir.

Istldnda en az i fonksiyonuna eit olduu zamanlar scaklk e- lar

Fermi stne tanabiliyor.
Termiyonik Emisyon

34
 Is etkisiyle metal yzeyinden elektron emisyonu olabilir.

Metalin Fermi Fonk.s etkisiyle fonk.seviyesinde ise yzeye dik

gelen elektronlar yzeyden kaabilir.
Eer elektronlar yzeye bir a ile gelirse momentumun yzeye dik
bileeni dikkate alnr.

Termiyonik emisyon Richardson-Dushman denklemi ile ifade edilir.

y
J = AT 2 exp
kT
J : Akm Younluu ( A/cm2 yzey akm )
A : Sabite = 120 A/cm2K2
T : Scaklk (K)
y : Fonksiyonu

Problem: Metal yzey normaline 60o ayla gelen bir elektronun yzeyden
kamas iin min.K.E. nedir ? (ymetal : 4eV )

Px 2 p
Cevap: 4eV Px = P cos q q= cos q = 0, 5
2m 3

p2 Px 2 4eV
K .E . = = 4 eV = 16eV
2m 2m cos 2 q ( 0,5)
2

Problem: 100 m apnda W telinden (yw : 4,5 eV ) 2500 K de 100 mA lik

elek.emisyonu isteniyor. Telin uzunluu ka cm olmaldr ?

35
 - ( 4,5 ) ( 1, 6.10 -12 )
J = ( 120 ) ( 2500 ) exp
2
Cevap:
(1,38.10-16 ) ( 2500 )

J : 0,67 A/cm2

Alan = p ( 0, 01) l =
0,1
=
Akm 15
l: = 4,8 cm
0, 67 Akm Yo. p

Metallerde Termoelektrik zellik

1.Seebeck Etkisi

Bir teli alp tek bir tarafn strsak stlan tarafta E f yi aan elektron
says artar. Dier tarafta da artar. Ancak stlan ksma nazaran daha
azdr.
ki taraf arasnda voltaj fark oluur.
Voltaj fark scaklkla orantldr.
ki utaki voltaj farklarnn scaklkla deiimi Seebeck katsays ile
ifade edilir.
a) Bu etki hem metallerde ve hem de yar ile...?????? etki daha
byktr.

36
 dV12 dV1 dV2
Vseebeck T S12 = = -
dT dT dT
b) Bu etki ayn metal ulu bir
voltmetre ile llemez.

Yksek Fermi Enerjili elektronlar ksa devre yapar.

c) Voltaj ancak farkl iki metal kullanlrsa llr. llen V

deeri iki metalin Seebeck volt farkdr.

Voltmetreyi ya bir tanesinin arasna yada iki tanesinin ucuna koyup

sttmz zaman oluan voltaj farkn lebiliyoruz.
A ve B metallerinin Seebeeck katsaylar farkldr. Bu farkn scaklkla
deiimi sonucu oluan voltaj llr.
Bu etki termokupln alma prensibini oluturur.
1. Saf Cu Constantan (% 60 Cu - % 40 Ni ) ............300o C
kadar
2. K Cromel Alumel ............1200 o C
kadar
( % 90 Ni - 10 Cr ) ( % 94 Ni 2 Al 3 Mn 1 Si )
3. R tipi ; Pt - %10 Rh.Pt ............1500 o C
kadar
4. S tipi ; Pt - %13 Rh.Pt ............1500 o C
kadar
5. % 6 Rh.Pt - % 30 Rh.Pt ............1800o C
kadar

37
 6. W Rhenium alamlar ............... > 1800o C
2.Thomson Etkisi
Bir metal ubuk stlrsa voltaj oluur.
Eer bu ubuktan konvansiyonel elektrik akm geirilirse
elektronlar souk utan scak uca geer. Bu elektronlarn Kinetik
enerjisinin ykselmesi demektir ve s absorblanr.
Eer akm ters evrilirse elektronlar Potansiyel enerjilerini
kaybeder ve s verirler.
Is alverii [ I2R veya Q (Joule) ] Thomson etkisidir.

dQ(Thomson ) dT
= -x J x
dt dx
dQ(Thomson )
: Birim zaman ve hacimde oluan s
dt
x =Thomson Katsays
Jx =Akm Younluu
dT
= Isl gradyan
dx

38