Metalurji ve Malzeme

Mhendisliine Giri
Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm
Dersin amac: Metalurji ve Malzeme Mhendisliinde temel
konular tantmak
Prof. Dr. erafettin Erolu

Blm 1: Genel Bak:

Metalurji ve Malzeme
Mhendisliinin tanm; Malzeme
Trleri ve Malzeme Seim sreci

Metalurji ve Malzeme Mhendislii Nedir ?

Metalurji Mhendislii, metal ve
alamlarnn cevherden balayarak
insanln hizmetine sunulma aamasna
kadar geen tm kademeler ile ilgilenen
bir bilim daldr.
Mhendislik almasnn yer ald her
alanda
kullanlacak
malzemenin
zellikleri byk nem tamaktadr.
naat sektr, otomotiv sektr, uzay
almalar, elektronik cihaz yapm ve
bunun gibi deiik birok mhendislik
alannda zelliklerinden yola karak
doru
malzeme
seimi
yaplmas
gerekmektedir.
Bundan
dolay,
Metalurji ve Malzeme Mhendislii,
malzemenin
retiminin
yannda,
kullanm yeri ve amacna ynelik
zelliklerinin
eitli
yntemlerle
deitirilmesi
dier
bir
deyile
gelitirilmesini de iermektedir.

rnein, implant malzemesi

Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm

Dal
Gelien teknoloji, daha spesifik zelliklere sahip
malzeme ihtiyacn ortaya karm, mhendislik
alannda metal d birok malzemenin de
kullanmn
beraberinde
getirmitir.
Bu
dorultuda, metal d malzemeler de (seramik,
cam, kompozit, vb) metalurji ve malzeme
biliminin ilgi alanna girmitir.
lkemizde, ilk metalurjik tesisler demir elik
retimi arlkl olarak devlet tarafndan
kurulmutur. Kurulan ilk demir elik tesisi
Karabk Demir elik letmeleridir. Bu tesisin
ardndan Ereli Demir elik Fabrikalar ve
daha sonra skenderun Demir elik letmesi
kurulmutur.
Bunun yansra demir d metal retim tesisi
olarak da Seydiehir Alminyum Tesisleri ilk
kurulan metalurjik tesislerdendir. Bugn
lkemizde, gerek demir elik retimi ve gerekse
demir d metal retimi gerekletiren orta ve
kk lekli birok iletme bulunmaktadr.

Metalurji ve Malzeme Mhendislii

Blm Dal
Metalurji ve Malzeme Mhendisleri
yeryzndeki
mineral kaynaklarn
ve
hurdalar ileyip
onlar nihai
rnlere
dntrr, metal bileiklerinden seramik
malzeme retir ve kompozit malzeme imal
eder.
Metalurji mhendisleri sadece metal
retmezler ayn zamanda rettikleri rnlerin
mukavemeti, sertlii, tokluu, korozyon
davranlar gibi zelliklerini de belirlerler.
Metalurji ile matematik , fizik ve kimya
bilimleri arasnda sk bir ba vardr. Bu
temel bilimler metal retim metodlarnn ve
malzemelerin zelliklerinin anlalmasnda
temel olutururlar.
Metalurji ve Malzeme Mhendisi, demir-elik,
demir d metal, metal d malzeme reten
veya ara maml zerinde ilem gerekletiren
her trl tesiste alma imkan bulmaktadr.

Seramik bak

Hafza pilinin zamanla

bilgisayarda yol at
korozyon !

MALZEME NEDR?
Malzemeler retim ve imal
ilerinde kullanlan fiziksel
maddelerdir.
Malzemeleri yeryz kabuundan ve
atmosferden elde ederiz.

rnekler :
Silisyum (Si) and Demir (Fe), yer

kabuunun srasyla a.% 27.72 and
%5.00 ini oluturur.

Azot and Oksijen, atmosferdeki
kuru havann srasyla hac.%78.08
ve% 20.95 ini oluturur.

Malzeme Trleri

Metalik Malzemeler

Bir veya daha fazla metalik elementten oluur.
 rnek: Demir, bakr, Aluminyum.

Metallik element metalik olmayan elementi (C, N gibi) bnyesinde

barndrabilir.

Inorganik olup atomlar dzenli bir ekilde yer ald kristal yapya
sahiptir.

yi elektrik ve sl iletkenlie sahiptir.

ou oda scaklnda dayanml ve snek olup yksek
scaklklarda bile nispeten dayanmlarn korurlar.
Metal ve alamlar*
Demir esasl
r: elik,
Dkme demir

Demir d
r: Bakr,
alminyum

*: Bir metal alam, iki veya daha fazla metalden ya da metal ile metal
olmayan elementlerden oluur.

Malzeme Trleri
Polimerik (Plastik) Malzemeler

Organik (karbon ieren) uzun molekl zincirlerine
ve ana sahip ou kristal olamayan malzemeler

Bazlarnda kristal ve kristal olmayan ksmlar
beraberce bulunabilir.

Elektrii kt iletirler. Dolays ile yaltkandrlar.

Mukavemet ve sneklilik byk deiiklikler
gstermektedir.

ounlukla dk younla , dk bzonuma ve
yumuama scaklna sahiptirler.

rnekler:- Poli Vinil Klorr (PVC), Polyester.

Uygulamalar :- Beyaz eya, DVD, Kumalar vs.

Malzeme Trleri
Seramik Malzemeler

Birbirine kimyasal olarak bal metalik ve metal
olmayan elementlerden oluan, organik olmayan
malzemelerdir.

Kristal yapda veya kristal olmayan yapda veya
bunlarn karm olabilir.

Mekanik olarak krlgandrlar.

Yksek sertlik, yksek scaklk dayanm, yksek
anma direnci gstermektedirler. Isy az geirir.
Bu bakmdan yksek scaklk sv metal ve sl ilem
frnlarnda astar olarak kullanlr.

Dier uygulamalar : Andrclar (abrasifler), inaat
malzemeleri, mutfak eyalar vs.

rnek- Porselen, cam, sislisyum nitrr.

Malzeme Trleri
Karma (Kompozit) Malzemeler

ki veya daha fazla malzemenin karm

Dolgu ve glendirme malzemeleri ile balaycdan
ibarettir.

Malzemeler birbiri iinde znmez ve birbirlerinden bir
ara yzeyle ayrlr.

ki tip karma malzeme:o Lifli (Fiber): Fiberler, ana faz (matris) iinde.
o Parackl (Particle): Anafaz iinde paracklar
o Ana faz (matris) metal, seramik, polimer olabilir.
rnekler : Cam lif ( epoksi veya polyester matris iinde
glendirici malzeme)
Beton ( akl talar ve elik ubuklar ile glendirilen
imento ve kum)
Uygulamalar:- Uak kanatlar, inaat.

Malzeme Trleri
Elektronik Malzemeler

Hacm olarak byk miktarlarda deil, fakat ok
nemli malzemeler.

Silisyum (Si), en ok bilinen elektronik malzeme

P, Sb gibi eitli katklarla (Dopants) elektrik
zellikleri deitirilebilir.

rnekler:- Silisyum yongalar, tranzistrler

Uygulamalar :- Kompter, hesap makineleri,
uydular, cep telefonlar vs.

Malzeme Seim Sreci

1. Uygulama
zellikler
Uygulamaya uygun gerekli zellikler tespit edilir. zellikler:
termal, mekanik, optik, manyetik, elektrik ve korozyon (yenim)
2. zellikler
Malzeme(ler)
zellikleri veren malzeme belirlenir. Malzeme: Bileim, yap
3. Malzeme
Proses
Gerekli olan proses veya sre belirlenir. Proses, yapy ve
rn eklini deitirir. Proseslere rnek:Dkm, sinterleme,
ekillendirme, tavlama, birletirme, kaynak

ana malzemenin karakteristik zellikleri

Metal

Seramik

Polimer

Mukavemetli

Mukavemetli

Snek

Krlgan

Ekseri
mukavemetsiz
ok snek

Elektri
lektrii iletir

Elektri
Elektrii iletmez

Elek
Elektri
trii iletmez

Is
Isy iletir

Is
Isy iletmez

Is
Isy iletmez

Saydam de
deil

Saydam olabilir

Saydam de
deil

Parlak

Is
Isya dayan
dayankl
kl

Dk yo
younluk

mplant malzemeleri,
insan vucudunda
kullanlan insan yaps
malzemelerdir.

Vucut implant iin malzeme seimi ?

DEV 1: Vucutta kullanlan implant malzemeleri nelerdir ? Neden bu malzemeler
kullanlr ? Hangi yntemlerle implant retilmektedir ? Aratrnz.

Blm 2 Malzeme Yaplar ve

zellikleri

NEM: Bir malzemenin kristal yaps o malzemenin btn fiziksel

zelliklerini etkiler. zellikle metallerin zellikleri kristal yapya
byk lde baldr.

Kristal Kafes Sistemleri

Atomlar aras ekme kuvveti atomlar bir

arada tutar.Buna karlk atomlarn
elektron ykleri nedeni ile birbirini itme
kuvveti de vardr. ekme ve itme
kuvvetlerinin dengede olduu uzaklk
atomlar aras uzakl belirler. Bu
uzaklk genellikle 0.1-0.2 nm kadardr.
Is enerjisi verilerek atomlar aras
uzaklk artrlabilir. Hatta atomlar
birbirinden tamamen ayrlabilir.
Mhendislikte kullanlan malzemelerin
ou kat halde olup atomlar boyutta
tekrarlanan bir atomlar dzeni iinde
bulunur. Byle dzenli atom kmelerine
kristal yap denir. Birim kmelerin her
biri birim kafes veya hcre adn alr.
Atomlarn dizilii 7 ana kafes sisteminin
birinde gerekleir. Bunlar, kbik,
tetragonal, ortorombik, trikklinik,
hegzagonal ve rombohedral
sistemleridir.
Atomlar genelikle birim kafesin
kelerinde,yzeyinin ortalarnda ve
merkezde bulunurlar.
Birim kafesin kenarlarna ve kenarlar
arasndaki alara kafes sabitleri denir.
Kbik sistemde kenar uzunluklar kafes
sabiti a ile gsterilir ve bir birine eittir.
Kenarlar bir birine diktir.

Metallerde Kristal Kafes Sistemleri

Atomlar hem kpn kelerinde

( birer atom) ve hem de
merkezinde (1 atom) bulunuyor
ise bu kristal yapya Hacim
Merkezli Kbik (HMK) kristal
yap denir. HMK kafese sahip
metallere rnek olarak Cr, V,
Mo, W ve Ta verilebilir. Fe 911
C nin altnda HMK yapya
sahiptir.
Atomlarnn kafes kelerinde
(birer adet) ve yzey
merkezlerinde (birer adet)
bulunduu kristale Yzey
Merkezli Kbik (YMK) kristal
yap denir. YMK kristal yapya
sahip metallere Cu, Al, Ag, Pb,
Fe (>911 C) rnek verilebilir.
YMK, en ok atomsal kayma
ihtimali olan kafes tipidir.

Hacim Merkezli Kbik

Kristal

Atomlar sert kre

eklinde
gsterilmitir.

Yzey
Merkezli
Kbik Yap

Metallerde Kristal Kafes

Sistemleri

Hekzagonal kristal
yapda atomlar altgen
prizma eklinde dizilirler.
st ve alt tabakalarn
kelerinde altar adet
atom bulunur. Bu
tabakalarn ortasnda
birer adet atom bulunur.
atom orta tabakada
bir gen
oluturmaktadr. Kafes
sisteminin bu yaps,
hekzagonal kafes
tipindeki atomlarn az
ekil deitirebilir
zellikte olmasna neden
olur. Hegzagonal kafese
sahip metaller: Mg, Ti,
Co, Zn, Cd.

Hekzagonal Kristal Yap

Atomlarn yerlerini
ak ekilde
gstermek iin
atomlar kk kre
eklinde
gsterilmitir.

Atomlar sert kre

eklinde
gsterilmitir.

Metallerin kristal yaplar ve ekil deitirme kabiliyetleri

Metallerin mekanik zellikleri kristal yapya byk lde baldr. Kristal kafese
dardan bir kuvvet uygulandnda, metal atomlarnn konumlar karlkl kayar.
Kuvvet etkisi az olursa , kendi kafesteki yerinde skr ve kuvvetin kalkmas ile
tekrar balangtaki yerine dner. Bylece metal elastik deformasyon gsterir.
Kuvvet tesiri byk olduunda, kristalin bir yerinde kayma sonucu metal atomlarnn
kararl dzeni bozulabilir. Uygulanan kuvvetin kalkmasndan sonra metal eski
dzenine dnemez ve bu yeni karal konum olduu gibi kalr. Metal malzeme kalc
olarak biim deitirmitir. Buna plastik deformasyon denir. Kayma ileminden
sonra metal atomlar arasnda ncekinde olduu gibi yine benzer ba kuvveti
oluur. ekillendirmeye, kuvvet etkisinin srekli olarak devam etmesi halinde,
malzemenin ykleme blgesindeki btn atomlarn konumlar kayncaya kadar
devam eder. Ondan sonra yklemenin devam etmesi halinde malzeme krlr veya
kopar.
Kristal kafeslerin bu yaplar metallerin souk olarak ilenebilmelerini salar. Bu
adan bakldnda en ok kayma ihtimali olan kafes, en iyi ekil deitirmeyi
gsterecektir. ekil deitirme kabiliyetlerine gre kafes tipleri unlardr:

ok iyi ekil deitirebilir kristal kafes: Yzey merkezli kbik kafesi

(rnek:Pb, Al, Cu ..)
yi ekil deitirebilir kristal kafes: hacim merkezli kbik kafes (rnek W,
Ta, Cr))
Az ekil deitirebilir kristal kafes.: hegzagonal kafes (r.Mg, Zn..)

Malzeme zellikleri
NEM: Her trl konstrksiyonda ve her trl makine-alet yapmnda en nemli konu malzeme
seimidir. Malzeme seimi ise, sz konusu makine veya knstrksiyonun kullanma yerinin koullarna
gre yaplr. Malzemenin zellikleri bu koullara uygun olmaldr. Malzemelerin eitli zellikleri
aada tantlmaktadr.
Fiziksel zellikler: Younluk, metalurjik yap gibi.
Kimyasal ve elektrokimyasal zellikler: Kimyasal bileim, korozyon gibi.
Mekanik zellikler: eitli scaklk ve kuvvet uygulandnda malzemenin mukavemeti (ekme, basma,
kayma, darbe mukavemetleri gibi), elastiklii, sneklii, krlganl, sertlii ve anma direnci gibi.
Issal zellikler: zgl s ve s genlemesi, s iletkenlii .
Elektrik ve magnetik zellikleri: Elektrik iletkenlii, magnetiklii
Akustik zellikleri: Sesi geirmesi, sesi yutmas ve yanstmas
Optik zellikler: Renk, yanstmas, geirmesi veya yutmas.
Bu blmde baz zellikler ve lm teknikleri anlatlacaktr.

Younluk

Younluk, birim hacimdeki malzemenin ktlesidir. Teorik younluk, birim hcredeki

atomlarn arlnn birim hcrenin hacmine blnmesi ile bulunur.
Birim hcredeki atom
says:YMK iin n=4, HMK iin
n=2dir.

teorik

A
m
Na
= =
V
V
n

Atom
arl
(gr/mol)
Avagadro says
(atom/mol)
Birim hcrenin hacmi, cm3 (Kbik
birim hcrede a3dr.)

Atomlarn boyutta dzenli dizilii kristal yapy oluturur. Kristal yap tr bilinirse birim
hacimdeki atomlarn toplam says ve arl kolayca bulunabilir. Ancak, doada bulunan
kristallerde baz atomlar dzenli dizilmedii iin deiik trde kusurlar vardr. Bundan tr
hesaplanan teorik younluk, gerek younluktan biraz fazladr. Mesela, bakrn gerek
younluu gerek=8.89 g/cm3, hesaplanan teorik younluk ise teorik=8.94dur.
Younluk, metallerde 2-21, seramiklerde 2-6 ve polimerlerde 0.7-2.5 gr/cm3 aralnda
deiir. Malzemelerin ortalama younluk deerlerini kyaslarsak en yksek younlua
metalik malzemelerin sahip olduu grlr.
metal > seramik > polimer

Burada > byktr

anlamndadr.

10

Younluun nemli olduu

uygulamalar

Younluu yksek olan metaller

rnein W (19.3 g/cm3), Pb, U
Wolfram alamlar yksek
younluundan dolay radyasyon
emici malzeme olarak tp alannda
kullanlmaktadr.
Ayrca, W ve U esasl alamlar
kinetik enerjili zrh delici malzeme
olarak kullanlmaktadr.

Radyasyon emici kalkanWolfram alam

Younluu dk olan metaller

dev 2- Dk younlua sahip metaller hangileridir? Dk

younlua sahip metalik malzemelerin kullanm alanlar nelerdir ?
Aratrnz.

rnek: Younluk hesab

Soru: YMK kristal yapya sahip bakrn teorik younluunu

(gr/cm3) hesaplayn. A=63.55 gr/mol, Na=6.023x1023
atom/mol. Birim hcredeki toplam atom says n=4, Birim
hcre kenar veya kafes sabiti a=0.3614 nm. 1nm=10-7 cm
Cevap:

63 .55
6
.
023
x10 23 = 8 .94 gr/cm 3
Cu =
(0 .3614 x10 7 ) 3
4

Not: Uygulamada, mhendislik malzemelerinin younluklar Arimet prensibine veya

parann hacim ve arlk lmnden hesaplanr.

11

Ergime ve Kaynama Noktalar

Ergime ve kaynama noktalar atomlar aras balarla ilgilidir.

Katlarda kuvvetli balar, svlarda ise zayf balar vardr. Kat
halden sv hale veya sv halden gaz haline geerken bu balar
kopar. Ba enerjisi ne kadar yksek ise, katnn ergime noktas ve
svnn kaynama noktas da o derece yksektir. rnein, NaCl de
atomlar birbirine iyonik ba ile balanmtr. Ba enerjisi 183
kkal/moldr. Sodyum klorrn erime noktas 800 oCdir. Buna
karlk demir metalinde atomlar metalik bal olup ba enerjisi 200
kkal/mol ve erime noktas 1535 oCdir.
Genel olarak ergime scakl yksek olan malzemeler,
dayanklklarn ergime scakl dk olan malzemelere kyasla
daha fazla muhafaza ederler. Seramiklerin ergime scaklklar
yksek ve kimyasal karallklar iyidir. Fakat,mekanik ve termal
oklara kar direnci azdr. W, Mo, Ta gibi baz metallerin ergime
scaklklar ok yksektir. Wolframn ergime scakl 3410 C dir.

Isl Genleme

Katlarda atomlar birbirine skca bal

olduundan malzeme iinde serbeste
hareket edemezler. Ancak, atomlar
bulunduklar noktalarda scakla bal
olarak bir titreim hareketi yapabilirler.
Bir kat cisme s verildii zaman verilen
snn kinetik enerjiye dnmesinden
dolay atomlarn yapmakta olduklar
titreim hareketi artar, kapladklar hacim
geniler. Bu olaya sl genleme denir.
Verilen s artrlacak olursa hareketlenen
atomlar bulunduklar kafes sisteminin
dna karlar. Kristal kafesi terk eden
atomlarn etkisiyle kafeste bozulma olur,
bunun sonucunda metal erir.
Malzemelerin sl genleme katsaylar
ergime scaklklar arttka azalr. Bunun
nedeni ergime scakl yksek olan
malzemelerde ba enerjisinin ok yksek
olmasdr. rnein:Mg elementinin
ergime scakl 650 oC ve sl genleme
katsays =26x10-6 cm/(cmoC); Fe
elementinin ise ergime scakl 1535 C
ve sl genleme katsays =10x10-6
cm/(cmoC).

Uzunluktaki
deiim

Scaklktaki
deiim

lk uzunluk
Lineer Genleme katsays
Malzemelerin lineer genleme katsays, scaklk
ile malzeme bir boyutundaki deiim llmek
suretiyle yukardaki forml ile hesaplanabilir.

12

Is ve Elektrik letkenlii

Is iletkenlii: Is enerjisi, serbest elektron

hareketi ve atomlarn sl titreimi ile iletilir.
Serbest elektronlar, sl titreime gre 10-100
kat daha fazla sl enerji iletirler. Bu nedenle
metallerin s iletimi dier malzemelere gre
daha yksektir. yonsal ve kovalent balarda
sl enerji yalnz atomlarn sl titreimi ile iletilir.
Bu tr malzemelerin s iletkenlii ok dktr.
Bu tr malzemeler sl ynden yaltkan
saylrlar.

Elektriksel iletkenlik: Malzemelerde

elektriksel iletkenlik, elektriksel alan etkisinde
kalan serbest elektron hareketleri ile salanr.
Metallerde valans elektronlar serbest halde
bulunduklarndan kolaylkla yksek iletkenlik
elde edilir. yonsal ve kovalent ba ieren
malzemelerde serbest elektron
bulunmadndan iletken saylmazlar. Ancak,
baz kovalent bal malzemelerde (Si, Ge vb.)
yabanc atomlarn (P,B vb.) ilavesi ile yeterli
sayda elektron serbest hale gelerek elektrik
iletimi salayabilirler. Bu tr malzemelere yar
iletken denir.

Fazla snm bilgisayar

Metallerin s ve elektrik iletkenlikleri

Mekanik zellikler

Mekanik zellikler mhendislik uygulamalarnda yaygn olarak kullanlrlar. Hemen

hemen btn mhendislik dallar, zellikle malzeme ile yakndan ilgilenenler,
malzemeyi tanmak, mekanik zelliklerini tespit etmek, deney yapmak ve sonularn
irdelemek zorundadr. Yine malzemelerden yaplan her trl alet ve eyann kalite
kontrol ve verimli bir ekilde seri retimi, ancak mekanik deneylerden faydalanlarak
gerekletirilebilir. rnein, malzeme mukavemeti, konstrksiyon ve makinalarn
mr ve verimlilii ile ilgili ok nemli bir zelliktir. Mekanik deneylerle tespit edilen bu
zellik, dizaynlarda malzeme seimini etkileyen en nemli faktrlerden biridir.
Mekanik deneylerin kullanlma yerleri zetlenecek olursa, aadaki ana amalar
sralanabilir:

Belirli bir dizayn iin kullanlacak malzemenin uygun olup olmadnn

tespit edilmesinde,
Yeni bir dizaynda, eitli malzemelerden hangisinin daha uygun olacann
tayin edilmesinde;
Belirli zelliklerdeki, malzemelerden yaplm alet ve cihazlarn kalite
kontroln de, performanslarnn tayininde ve kullanlar srasnda ortaya
kan aksaklklarn tespit ve giderilmesi ile ilgili almalarda;
Malzeme bilimi ile ilgili teorik almalarda ve teorik kurallarn pratie
uygunluunun tespitinde.

13

Mekanik zellikler-sertlik

nemi: Malzemeler zerinde yaplan en genel deney

sertlik lmdr. Bunu balca sebebi deneyin basit
Uygulanan
oluu ve dierlerine nazaran numuneyi daha az tahrip
etmesidir. Dier bir avantaj ise, yaplan basit sertlik
Batc
Kuvvet
lmleri ile malzemenin ekme mukavemeti hakknda
ucun ap
bir fikir edinmek olasdr. rnein eliklerde, ekme
Brinell Sertlik
mukavemeti sertlik ile artar.
zin ap
lm yntemi
Tanm:Sertlik, greceli bir l olup srtnmeye,
izmee, kesmeye ve plastik deformasyona (kalc
Brinell Sertlii (BSD) Kuvvet / (izin kresel yzey alan)
ekil deitirme) kar diren olarak tarif edilir.
lm: Sertlik lme genellikle, konik veya kresel
Burada =Orantl anlamndadr.
bir standart ucun malzemeye batrlmasna kar
malzemenin gsterdii direnci lmekten ibarettir.
Uygulanan
Uygun olarak seilen bir sert u, tatbik edilen bir yk
veya kuvvet altnda malzemeye batrldnda malzeme
Kuvvet
zerinde bir iz brakacaktr. Genel deyimle
Rockwell Sertlik
malzemenin sertlii bu izin bykl ile ters
lm yntemi
orantldr. En ok kullanlan sertlik lme yntemleri zin
Rockwell sertlii
unlardr:
derinlii
-Brinell sertlik lme yntemi: 5-10 mm apnda
RSD 1 / (iz derinlii)
bilyenin numunede birakti izin ap
llr.Uygulanan kuvvet:250-500-1500-3000 kgf.
Kuvvet
-Rockwell sertlik lme yntemi: 120 tepe asna
sahip elmas konik ucun numunede brakt izin
Vikers
derinlii llr.Uygulanan kuvvet:10-150 kgf.
sertlik
-Vickers sertlik lme yntemi: 136 tepe al piramit
lme
elmas ucun numunede brakt izin genilii
yntemi
llr.Yk: 1-120 kg.
Bu lmeler arasnda ilikiler olup, evrim tablolar
Batc ucun
Vikers sertlii
vastas ile bir lme deerinden dierine gemek
geometrisi
mmkndr.
(VSD) Kuvvet/ (z alan)

Malzemeye bir d kuvvet uygulandnda, malzeme iinde bu

d kuvveti dengeleyen bir kar kuvvet oluur. Denge halinde
birim yzey alana den kuvvete gerilme () denir.

Gerilme

= F/A

Kuvvet

Mekanik zellikler-ekme testi

Burada =Gerilme, (1 N/mm2=1 MPa, 1 kgf/mm2=9.81 MPa)

K= Kuvvet, (N, kgf)
A= kesit alan ( mm2)

Uzamadaki deiim

Mhendislik gerilmesi, kuvvetin balangtaki alana (Ao) blnmesi ile

bulunur.

Orijinal uzunluk

Gerilme altnda kalan bir malzemenin boyutlarnda deiim olur.

Malzeme boyutlarnda birim uzunlukta meydana gelen deformasyon,
uzama (
) olarak ifade edilir.

Mhendislik uzamas (%) =(L-Lo)/Lox100=(

L/Lo)x100

Kuvvet

Mhendislik gerilmesi = F / Ao

Burada L= malzemenin gerilme altnda llen uzunluu

Lo=Malzemenin gerilme uygulanmadan nceki uzunluu
L=Uzamadaki deiim
Mhendislik uzamas uzamadaki deiimin (L) ilk uzunlua (Lo)
blnmesi ile bulunur.

14

ekme testi
ekme deneyleri metal ve alamlarn dayanmlarn belirlemek iin kullanlr. Bu deneyde, metal numune
nispeten ksa zamanda ve sabit hzda, kopuncaya kadar ekilir.

Gerilme-Uzama erisinin aklamas

ekme dayanm
Elastik
snr

Kopma
dayanm
Boyun verme burada
balar
Yumuak snek elik

Gerilme

Deneyin balangcnda dk gerilmeler altnda malzeme

elastik olarak uzar, bu da yk kaldrld zaman parann
ilk uzunluuna dnecei anlamna gelir. Yk, plastik veya
geri dnmeyen uzama olacak kadar byk ise elastik
snr alr. Elastik snrdaki plastik deformasyonun
balad gerilmeye akma dayanm denir. Deney
parasnn boyunu daha da uzatmak iin gerilmeyi artrmak
gerekir. Gerilmenin ulat en yksek deere ekme
dayanm denir. Bu noktadan sonra deney parasnda
baz malzemelerde (r.yumuak elik) boyun verme balar
ve kesitte daralma olur. Gerilme, kopma olana kadar
azalr. Kopma anndaki gerilmeye kopma dayanm
denir ve ekme dayanmndan dktr.Boyun vermeyen
malzemelerde ekme ve kopma dayanmlar ayndr.
Kopma anndaki uzamaya kopma uzamas veya toplam
uzama denir. Krlgan malzemelerde uzama az, snek
malzemelerde fazladr. Snek yumuak eliklerde %30-40
uzama grlebilir. Buna karlk krlgan seramiklerde,
uzama %1in altnda olabilir.

Akma dayanm

Kopma uzamas

Plastik deformasyon

Uzama (%)
Dk karbonlu eliin ekme
testi erisi

Elastik snrn altnda gerilme, uzama ile lineer olarak artar

ve bu iliki aadaki Hooke Yasas ile ifade edilir:

=E

Burada E=Elastik modl (Young Modl)dr ve dorunun

eiminde bulunabilir. Birimi, N/mm2 veya MPadr.

ekme testi
Uygulamada genellikle ekme dayanm,
kopma anndaki uzama veya toplam uzama
ve akma dayanm deerleri rapor edilir.

Krlgan malzeme

Soru: Ticari saflktaki 10 mm apnda daire kesitli bir

metal numunenin orta ksmdaki lm boyu iaretleri
birbirinden 50 mm uzaklktayken kopmada bu uzaklk 67.0
mm olmaktadr (Aadaki ekil). ekme testi, numunede
akmann 100 kgf da baladn ve numunenin en yksek
150 kgflk kuvvete dayandn gstermitir. (a) toplam
mhendislik uzamasn, (b) akma dayanmn ve (c) ekme
dayanmn MPa olarak hesaplayn.
50 mm
Orijinal
L0
numune

Gerilme

Snek malzeme

Elastik
blgeizgilerin sol
taraf

L=

Kopmada lm
uzunluu (67 mm)

Kopma
sonras
numune

Toplam uzama
Cevap:

(a)Toplam mhendislik uzamas (%) =(L-Lo)/Lox100

=(67-50)/50x100=%34

Uzama (%)
Krlgan ve snek malzemelere ait gerilmeuzama erilerinin kyaslanmas. Krlgan
malzemelerde uzama azdr.

(b) 1 kgf=9.81N, F=100 kgf=981 N,

Alan=Ao=(D2/4)=3.14x102/4=78.5 mm2
Akma dayanm=F/A=981/78.5=12.5 N/mm2=12.5 MPa
(c) 150 kgf=1471.5 N
ekme dayanm=F/A0=1471.5/78.5=18.7 N/mm2=18.7 MPa

15

BLM 3 - DEMR ve ELK RETM

nemi: Dnyada retilen metallerin yaklak %90n demir ve elik oluturur. Bunun byk
bir blm dk alaml* karbon elii halindedir. Karbon elii, gerek mukavemeti, gerekse
ilenebilme zellikleri bakmndan makine ve ekipman imalat iin en uygun metaldir. stelik
fiyat da en ucuzdur. Karbon eliinin en byk dezavantaj, korozyona (r. Oksitlenme) kar
dayanksz oluudur. Ancak, korozyona kar alnan nlemler (kaplama, alamlama gibi) ile
korozyon hz azaltlmaktadr. Demir ve eliin endstride yaygn olarak kullanlmasnn balca
nedenleri, doada dier metallere nazaran ok bulunmas, retiminde dier metal retim
yntemlerine gre daha az enerji gerektirmesi ve zelliklerin geni snrlar iinde
iyiletirilebilmesidir. Demirin zellikleri, alamlama ve sl ilemlerle, dier metal malzemelerde
ulalmayacak lde deitirilebilir. Hemen hemen tm bilinen teknolojik yntemler ile
ekillendirilmesi mmkndr.
Endstride saf haldeki demir endstride kullanlmamaktadr. Yksek frnlardan elde edilen
ham demirler saf olmayp, iinde bir ok safszlklar (empriteler) bulunmaktadr. Bu demirler
ya dkme demir olarak kullanlmakta, ya da iinde bulunan karbon oran drlerek karbon
elii haline getirilmektedir.
Saf demirin nemli baz zellikleri: Erime noktas=1535 o C, Younluk:7.87 g/cm3
ekme dayanm:245-280 Mpa, Akma dayanm:70-140 MPa, Sertlik:82-100 Brinell
Bir alam, iki veya daha fazla metalin veya bir metalle metal olmayan elementin
karmdr. r: Fe-C,Cu-Zn

Demir retimi

Demir yksek frnlarda, demir cevheri, kok kmr ve curuf yapc kireta ile birlikte
yksek scaklklarda kimyasal reaksiyonlar neticesinde elde edilir. Yksek frn
tabanndan erimi halde ham demir ve balca silikat, kalsiyum bileikleri ve
aluminatlardan oluan sv curuf kar.
Demir cevheri olarak genellikle hematit (Fe2O3) ve manyetit (Fe3O4) mineralleri kullanlr
Manyetit %72,4 orannda demir ierir. Hematit ise en ok %69,9 orannda demir ihtiva
eder. Doada bulunan mineraller ilerinde daima bir miktar kil, kum vb. maddeler
bulunur.
Baz halde cevher iinde fosfor, kkrt ve arsenik gibi elementlere de rastlanr. Bunlar
elde edilen ham demir iine girerek demirin kalitesi zerine olumsuz etki yaparlar.
Demir cevherinde bulunan yabanc maddeler iinde en fazla miktarda olan silisyumdur.
Cevherde bulunan silisi balamak iin frna cruf oluumunu kolaylatran kireta
ilave edilir.
YKSEK FIRIN: Yksek frn, ekil 1de gsterildii gibi birbiri zerine konmu iki kesik
koniye benzer genellikle 12 m apnda 28-30 m ykseklikte i yzeyleri scakla
dayankl tula ile rlm bir frndr. Yksek frnda malzeme (cevher+kok+cruf
yapc) st ksmdan yklenir. 1 ton cevher iin yaklak olarak 500 kg kok kmr ve
kullanlan cevherin kimyasal bileimine gre 200-250 Kg crf yapc katk maddeleri
(genellikle kire ta) katlr. Kmr yakmak zere alt ksmdan 600-850 oC
scaklnda 2000 kg hava gnderilir.
Frnn st ksmndan srekli olarak yklenen malzemeler aa doru ilerlerken, frnn
deiik scaklk blgelerinde reaksiyona (ekil1e bak) girerek demir cevheri pik demire
dnr. Erimi halde ham demir frn tabanndaki haznede toplanr. Bunun zerinde
younluu daha az olan erimi halde cruf bulunur. Bunlar periyodik olarak erimi
halde dar aktlr. Frna 1 ton cevher yklenmesi halinde yaklak olarak 500 kg pik
demiri ve 200-250 kg cruf elde edilir. Frnn st ksmndan yksek frn gaz olarak
bilinen gaz kar. Bu gazn bileiminde yksek oranda karbon monoksit ve az miktarda
hidrojen gaz bulunduu iin gaz yakt olarak kullanlr. 1 ton cevher kullanlmas halinde
yaklak olarak 2800 kg yksek frn gaz oluur.

16

Yksek frnn ematik

gsterimi
Fe203, Fe3O4+SiO2+Al203

C
Kok
Kmr
Coke

Limestone
Kire ta CaCo3+MgCO3

Ore
Demir Iron
cevheri

CO, CO2 gas

Isya dayankl refractory
elik ceketli vessel
tula duvar
Demir cevheri
layers ve
of kokcoke
katmanlar
and iron ore
Sv demir

Scak Hava air

Sv curuf slag

I
II
III
IV
V

BLAST FURNACE YKSEK FIRIN

1. Is generation
retimi
heat
C+O 2 CO 2
reduction
of iron ore
to metal
2.
Demir cevherinin
metale
redksiyonu

VI

Molten iron

CO 2 +C2CO
3CO+ Fe 2 O 3 2Fe +3CO 2

Demir
retiminde
ana
reaksiyonlar

3.purification
Saflatrma
CaCO 3 CaO+CO 2
Curuf
CaO + SiO 2 +Al2 O 3 slag

Scaklk blgeleri: I=200 oC, II=400 oC, III=650

oC, IV=1000 oC, V=1300 oC, VI=1500 oC

Yksek frnda oluan kimyasal reaksiyonlar:

Yksek frn iinde yukardan aaya doru scaklk gittike artar. ana
kimyasal reaksiyon vardr:
(1) Is oluumu:
C+O2 CO2
Kmrn oksijenle reaksiyona girerek yanmas sonucu nemli miktarda
s aa kar. Artan scaklk ile dier reaksiyonlar oluur.
(2) Demir cevherinin metale redksiyonu: Karbondioksit (CO2) gaz frn
tabanndan yukar doru karken C ile reaksiyona girerek CO gaz oluur:
CO2+C 2CO
CO gaz sayesinde demir oksit aadaki ana reaksiyonda gsterildii gibi
demire redklenir.
3CO+Fe2032Fe+3CO2
Yksek scaklklarda (1200-1500 oC) direk olarak C (kmr) ile de
aadaki ana reaksiyonda gsterildii gibi redklenme olur ve demir
erimeye balar.
FeO+CFe+CO
1290-1500 oC scaklk aralnda deiik oranlarda C, Mn gibi elementleri
ieren demir erir ve frn tabannda toplanr.
(3) Saflatrma: Kireta 800 oC civarnda paralanr ve ortaya kan
kalsiyum oksit, silisyum oksit, aluminyum oksit, kkrt gibi cevherde
bulunan maddelerle reaksiyona girerek sv cruf oluur. Daha az youn
olan sv cruf sv demir stnde bulunur.

17

Yksek frndan kan rnler

Yksek frndan elde edilen asl rn pik demiridir. Bunun yannda yksek frn
crufu ve yksek frn gazlar gibi yan rnler de elde edilir.
1) Pik Demir: Bnyesinde %90dan fazla demir ve %3-5 orannda karbon bulunan
ham demire pik demir denir. Yksek frndan elde edilen pik demirin bileimi
kullanlan hammaddeler ve frn iletme koullarna baldr. Pik demirin kimyasal
bileimi (Arlka %)ortalama olarak yledir:
Fe:>90% C:%3,0-4,5 Si: %1,0-4,0 Mn:%0,2-1,5 S:%0,4-0,10
P:%0,10-1,0
Pik demirleri ya elik piki ya da dkm piki olmak zere iki ekilde kullanlr.
Yksek frndan alnan ve elik retiminde kullanlacak pik demiri erimi halde
dorudan doruya elik nitelerine gnderilir. Dkm pikleri, dkme demir
retiminde kullanlp, yksek frndan sv halde alnp kalplara dklerek
dkmhanelere gnderilir.
2) Yksek frn crufu: Demir yksek frn crufunun kimyasal bileimi aada
verildii gibidir:
SiO2:%30-35,CaO:%35-45, Al2O3:%10-15, MgO:%2-10, S:%1-2, MnO:%0,1-1,2
FeO:%0,2-0,4
Cruf frndan 1300-1400 oC scaklnda erimi olarak dar atlr. Yksek frn
crufu byk lde ani soutma yaplarak imento katk maddesi olarak
kullanlabilir.
3) Yksek frn gaz: Yksek frn iersine verilen yaklak 2 atmosfer basntaki
scak hava, ateleme ile balayan yanma olay ve kok kmrnden karbon
alnmas iin harcanmaktadr. Frn iersinde aadan yukarya doru kan scak
hava, yanma olay ile oluan CO, CO2, H2 ve N2 gaz ile birlikte yksek frnn st
ksmndan darya atlr. Frna verilen havay n stmada kullanlan yksek frn
gazlarnn ortalama bileimi yledir:
CO:%13-16, CO2:%22-27, H2:%3-5, N2:%56-57

alma Sorular-Vize
1-Metalurji ve malzeme mhendislii nedir ? Aklaynz. alma alanlarn yaznz.
2-Malzeme seim srecini aklaynz. rnek veriniz.
3-Malzemeleri trlerine gre snflandrnz.
4-Metalik, seramik ve plastik malzeme nedir ? Temel zelliklerini yaznz.
5-HMK kristal yapya ait sahip wolframn teorik younluunu hesaplayn. A=183.5 gr/mol,
Na=6.023x1023 atom /mol, n=2, a=0.316 nm. 1 nm=10-7 cm
6-Malzemelerde ergime noktasnn yksek veya dk olmas nasl aklanr ?
7-Isl genleme nedir ? Ergime noktas yksek olan bir metalin sl genleme katsays,
ergime noktas dk olan metalin genleme katsaysndan daha byk veya kk
mdr ? neden ?
8-Malzemelerde s ve elektrik nasl iletilir ? Aklaynz. Hangi tr malzeme daha iyi
elektrik ve s iletir? Neden ?Yar iletken nedir ?
9-Mhendislikte mekanik zellikler neden nemlidir ? Mekanik deneylerden elde edilen
veriler hangi amala kullanlr ?
10-Sertlii tanmlaynz. nemi yaznz. Nasl llr ? lm tekniklerini aklaynz.
11-Gerilme nedir? Mhendislik gerilmesi ve uzamas nedir ? Formllerle beraber
aklaynz.
12-Dk karbonlu elie ait ekme testi erisini iziniz. Elastik uzama, akma dayanm,
ekme dayanm, kopma dayanm, kopma uzamas ve plastik deformasyonu eeri
zerinde gsterip aklaynz
Devam var.

18

13- Hooke yasas nedir ? Formln yazn ve ekme testi erisi zerinde gsteriniz.
14- Krlgan ve snek malzemelere ait gerilme-uzama erilerini izin ve fark aklayn.
15- ekme testi ile ilgili bir problem.
16-Demir ve elik neden mhendislik malzemesi olarak ok kullanlr ? Akla.
17-Yksek frnda demir retiminde kullanlan hammaddeleri yaznz. Ne iin
kullanldklarn akla.
18-Demir retiminde neden kire ta ve kok kmr kullanlr ? Akla.
19-Yksek frnda demir retimi srasnda oluan ana kimyasal reaksiyonlar yazn.
Hava, kok kmr ve kire tann kullanm amacn aklaynz.
20- Yksek frnda demir retimini aklaynz.
21-Yksek frndan kan rnleri aklaynz.
22-devle ilgili sorular.
23-Kristal yap nedir ? Birim kafes ve kafes sabitleri nedir ? Kbik sistemde kafes
sabitleri nelerdir?. ekil izerek gsteriniz.
24-HMK, YMK ve Hegzagonal yaplar aklaynz. Hangi metaller bu yaplara sahiptir?
Hangi kristal yapya sahip metaller kuvvet altnda kolayca ekil deiimine urarlar?

19