Professional Documents
Culture Documents
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
AC VE DC MAKNELER
523EO0070
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................................... iv
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR .......................................................................... 3
1.1. Doru Akm retim Esaslar 3
1.2. ndklenmi Gerilimin G Etkileri 6
1.3. DC Generatrlerin alma Esaslar 7
1.4. Generatrlerde Komtasyon Kutbu ve Dengeleme Sargsnn Kullanm 8
1.5. DC Generatrlerin Yaps ve eitleri 10
1.6. DC Generatrlerin almas 11
1.6.1. Dardan Uyartml nt Generatr .................................................................... 13
1.6.2. Kendinden Uyartml nt Generatr .................................................................. 13
1.6.3. Kompunt Generatr ............................................................................................. 15
1.6.4. Seri Generatr ...................................................................................................... 16
1.6.5. DC Generatrlerde Gerilim ve Polarite Miktarnn Denetimi ............................. 16
1.6.6. DC Generatrlerde Arza Giderme ...................................................................... 16
1.7. DC Motor ve Paralar 18
1.7.1. Endvi.................................................................................................................. 18
1.7.2. Gvde................................................................................................................... 18
1.7.3. Fralar ve Donanmlar ....................................................................................... 19
1.7.4. Motor Yan Kapaklar ........................................................................................... 19
1.8. DC Motorun alma Esaslar 20
1.9. DC Motor eitleri 21
1.9.1. Doal Mknatsl (Permanent-Magnet) Motorlarn almas ............................. 21
1.9.2. Seri, Paralel ve Bileik Sargl DC Motorlarn almas.................................... 21
1.9.3. Frasz DC Motorlar ........................................................................................... 22
1.10. DC Motorlarn Mekanik zellikleri 23
1.11. DC Motorlarn stenme (Seilme) Oran ve Verimleri 23
1.12. DC Motorun Ynn Deitirme Basamaklar 23
1.13. DC Motorun Hz Denetimi 24
1.14. DC Motor Kayp eitleri 25
1.14.1. Bakr Kayplar .................................................................................................. 25
1.14.2. Demir Kayplar ................................................................................................. 25
1.14.3. Rzgar ve Srtnme Kayplar .......................................................................... 25
UYGULAMA FAALYET 26
LME VE DEERLENDRME 28
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 31
2. ENDSTRYEL DC MOTORLAR .................................................................................. 31
2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan DC Motorlarn alma zellikleri ve
stnlkleri 31
2.2. DC Motorlarda Arza Tespiti 32
2.3. DC Motor Denetleyicilerinin almas 35
UYGULAMA FAALYET 37
LME VE DEERLENDRME 38
RENME FAALYET-3 ................................................................................................... 39
i
3. AC MOTORLAR ............................................................................................................... 39
3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri 39
3.2. Faz Motor Paralar 40
3.2.1. Stator.................................................................................................................... 40
3.2.2. Rotor .................................................................................................................... 40
3.2.3. Motor Yan Kapaklar ........................................................................................... 43
3.3. AC Endksiyon Motorunun almas 43
3.3.1. Rotorda ndklenen Akm ................................................................................... 43
3.4. Motor Balantlar 43
3.4.1. Tork Hz ve Beygir (Hp) Gc in .................................................................... 43
3.4.2. Dn Ynn Deitirmek in ......................................................................... 45
3.4.3. Gerilim Deiimi in .......................................................................................... 45
3.4.4. Hz Deiimi in................................................................................................. 45
3.5. Motor Bilgi Levhalar 46
3.6. Fazl Senkron Motorlar 48
3.7. AC Tek Fazl Motorlar 48
3.8. Tek Fazl Motor Paralar 49
3.8.1. Stator.................................................................................................................... 49
3.8.2. Klemens (Terminal) Balants............................................................................ 49
3.8.3. Rotor ve Yan Kapaklar ........................................................................................ 49
3.8.4. Merkezka Anahtar............................................................................................. 49
3.8.5. Ar Akm Rlesi ................................................................................................ 49
3.9. Tek Fazl Motorlarn Hzn ve Gerilimini Deitirme 50
3.10. Tek Fazl Motorun Balang Torkunu Artrma 50
3.11. Kk (Kesirli) Gl Motorlar 50
3.11.1. Kk (Kesirli) Gl Motorlarn alma Karakteristikleri ............................ 51
3.12. Yardmc Sargl Bir Fazl Motorlar 51
3.12.1. Zt EMK (Elektromotor Kuvvet) ....................................................................... 52
3.12.2. Kullanm Alanlar (Uygulamalar)...................................................................... 52
3.13. Yardmc Sargl Kalk Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 52
3.13.1. Elektrik Diyagram ............................................................................................ 52
3.13.2. ift Hz veya ift Gerilim Kullanm in Motor Balants ............................. 53
3.13.3. Devir Yn Deitirme...................................................................................... 53
3.13.4. Kullanm Alanlar (Uygulamalar)...................................................................... 53
3.13.5. Akm Rlesinin almas ................................................................................. 53
3.14. Yardmc Sargl Kalk ve Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 54
3.14.1. Potansiyel Rlesinin Kullanm ......................................................................... 54
3.15. Yardmc Sargl Daimi Kondansatrl Bir Fazl Motorlar 54
3.15.1. Hz Deitirme ................................................................................................... 55
3.15.2. Gerilim Deitirme ............................................................................................ 55
3.15.3. Devir Yn Deitirme...................................................................................... 55
3.16. Glge (Ek) Kutuplu Motorlar 55
3.17. Replsiyon Motorlar 56
3.18. Fazl ve Bir Fazl Motorlarda Arza Giderme 58
3.18.1. Enerji Uygulandnda Motorun Dnmemesi.................................................... 58
3.18.2. Enerji Uygulandnda Rotorun Dnmemesi (nilti) ......................................... 58
UYGULAMA FAALYET 59
ii
LME VE DEERLENDRME 61
RENME FALYET-4 ...................................................................................................... 64
4. AC GENERATRLER ...................................................................................................... 64
4.1. AC Generatrlerin almas 64
4.2. Statordaki AC Gerilim 67
4.3. Faz Gerilim retme 67
4.4. Generatrlerin Bakm ve Arza Giderme 70
UYGULAMA FAALYET 73
LME VE DEERLENDRME 76
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 77
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 79
KAYNAKA ......................................................................................................................... 80
iii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD 523EO0070
ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi
DAL/MESLEK Endstriyel Bakm Onarm
MODLN ADI AC ve DC Makineler
AC ve DC makinelerin almasn, devre balantsn ve arza
MODLN TANIMI
tespitini anlatan bir renme materyalidir.
SRE 40/32
Doru Akm Esaslar, Alternatif Akm Esaslar ve Kumanda
N KOUL
Devre Elemanlar modllerinden baarl olmak.
AC ve DC makinelerin balantsn yapabilmek, arzalarn
YETERLK
tespit edip onarabilmek.
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ortam salandnda, AC ve DC
makinelerin balantsn yapabilecek, arzalarn tespit ederek
onarabileceksiniz.
Amalar
1. DC generatrleri (dinamo) ve motorlar altrabilecek,
arzalarn tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
MODLN AMACI
2. Endstriyel DC motorlar altrabilecek, arzalarn
tespit edebilecek ve onarabileceksiniz.
iv
GR
GR
Sevgili renci,
nsan yaamnda kimi hayati davranlar mevcuttur. Nefes alp vermek, yemek imek,
grmek konumak gibi. Ama hi kimse detayl dnmedike bunlarn varln ve hayati
deerini alglayamaz. Eer nefes alp veremiyorsak havadaki iyi kt kokularn ne anlam
olabilir. Grp konuamyorsak ses ve grntnn ne anlam olabilir. Hi farkna
varmadmz ama srekli kullanmak zorunda olduumuz yaam kaynaklarmz olmasa,
hayattaki gzelliklerin ne anlam olur?
1
2
RENME FAALYET1
RENME FAALYET-1
AMA
ARATIRMA
1. DC GENERATRLER VE MOTORLAR
1.1. Doru Akm retim Esaslar
Bir iletkende gerilim oluturabilmek endksiyon prensibine dayanr. Endksiyon
prensibine gre; iletken ve manyetik alann birbirlerini etkileyecek ekilde konumlandrlp,
en az birinin hareket ettirilmesi sonucunda iletkendeki ykler harekete geer. Bu olay
sonucunda iletkende bir gerilim meydana gelir. letkende meydana gelen akmn yn sa el
kuralna gre bulunabilir. ekil 1.1i inceleyiniz.
3
ekil 1.1: Sa el kural
4
ekil 1.2de mknatsn N-S kutuplar arasnda iletken 1,2,3 ve 4 ynlerinde ayr ayr
hareket ettirilmektedir. letkenin bu ynlerdeki hareketi sonucunda iletken zerinde sa el
kuralna uygun olarak akmlar meydana gelir. ekil 1.3, 1.4 ve 1.5te bu akmlarn oluumu
grlmektedir.
5
ekil 1.5: letken 3 ve 4 ynlerinde hareket ediyor.
Dikkat edilirse ekil 1.5te akm olumamtr. Sa el kuralna gre de akm olumas
mmkn deildir.
Manyetik alanda hareket ettirilen iletkende akm oluabilmesi iin; iletkenin alan
kuvvet izgileriyle arasnda bir kesime as olmaldr. ekil 1.5te iletken, alana paralel
hareket etmektedir.
rnek 1: Kuvvet izgilerini 900lik bir a ile kesecek ekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket hz 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alann deeri 10000 gaus/cm2
dir. letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz?
zm 1:
6
=900, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmi.
=450 ise Sin900=1
e B l v Sin 10 8 formlnde deerler yerine konursa;
e 10000 250 40 110 8 1 Volt bulunur.
rnek 2: Kuvvet izgilerini 450lik bir a ile kesecek ekilde hareket eden iletkenin
boyu 40 cm, hareket hz 250 cm/sn ve ierisinde bulunduu alann deeri 10000
gaus/cm2dir. letkende indklenen EMKnin deerini bulunuz?
zm 2:
=450, v=250 cm/sn, B=10000 gaus/cm2 verilmi.
=450 ise Sin450=0,707
e B l v Sin 10 8 formlnde deerler yerine konursa;
e 10000 250 40 0,707 10 8 0,707 Volt bulunur.
Dikkat: letken ile alan izgileri arasndaki a =900 iken sin900=1 olacandan,
iletkende indklenen gerilim maksimum olur. =00 iken sin00=0 deerini alacandan
indklenen gerilim minimum olur. ekil 1.3 ve ekil 1.4te =900 iken, ekil 1.5te =00dir.
Ksaca aklamak gerekirse; elektrik enerjisi retmek iin iki temel eleman ve bir
ileve ihtiyacmz vardr. Bunlar;
7
ekil 1.6: ki temel eleman ile ilevin bir araya getirilmesi ve generatrn alma prensibi
Geriye kalan bunlarn uygun biimde bir araya getirilmesinden ibarettir. Bir araya
getirilirken dikkat edilmesi gereken husus; hareket gerekleirken iki temel elemann
birbirlerinden etkilenmesini salamaktr. Bunun iin de, ya manyetik alan iletken demetinin
ierisinde oluturulur veya iletken demeti manyetik alan ierisinde tutulur. Yani dner
mknatsl veya dner bobinli olur.
8
Komtasyon kutuplar ana kutuplarn arasna tam ntr blgesine konur. ekil 1.7de
komtasyon kutbunun kullanm grlmektedir.
Endvi manyetik alannn kutup manyetik alanna kar gsterdii zorlua endvi
reaksiyonu denir. Byk gl generatrlerde endvi reaksiyonunun etkisi dengeleme
(kompanzasyon) sargs kullanlarak giderilir.
ekil 1.8: Dengeleme sargsnn kullanm (a) ve bu sargnn endvi reaksiyonuna etkisi (b)
9
1.5. DC Generatrlerin Yaps ve eitleri
DC generatrlerin yaps balca drt ksmdan oluur. Bunlar:
10
ekil 1.11: Deiik kolektr ve fra rnekleri
Yn deiken olan bu akm tek ynl olarak dar alabilmek iin kolektr
(komtatr) ve fralardan oluan bir dzenek kullanlr. ekil 1.13 ve ekil 1.14
inceleyiniz.
11
ekil 1.13: DC generatr ve ksmlar
12
1.6.1. Dardan Uyartml nt Generatr
Uyartm sargsn kendi rettii enerji ile besleyen generatrlere kendinden uyartml
denir. Sarg ular harfle gsterilirken dardan uyartml nt generatrden farkl olarak
kutup sarg ular C-D ile gsterilir. ekil 1.16y inceleyiniz.
13
ekil 1.16: Kendinden uyartml nt generatrler ve balantlar
a-Yalnz ana kutuplu nt generatr b- Ana kutup ve yardmc kutuplu nt generatr
c- Ana kutup, yardmc kutup ve dengeleme sargl nt generatr
14
1.6.3. Kompunt Generatr
Hem seri hem de paralel iki farkl kutup sargs bulunan generatrlerdir (ekil 1.17).
15
1.6.4. Seri Generatr
Uyartm sargsnn endvi sargsna seri bal olan generatrlerdir. Sarg ular
gsterilirken nt generatrlerden farkl olarak kutup sarg ular E-F harfleri ile gsterilir.
ekil 1.19u inceleyiniz.
16
1.6.6.1. Kutup Arzalar
Kolektrde oluan arzalar, gvdeye kaak ve iki veya daha fazla dilimin ksa devre
olmasdr. Dilimler aras temizlenerek giderilebilir.
Fralarn kolektre bast noktada erare meydana geliyorsa frada arza vardr.
eitli sebeplerden kaynaklanan bu arza frann deitirilmesiyle giderilir.
17
1.7. DC Motor ve Paralar
Doru akm motorlar, doru akm elektrik enerjisini dairesel mekanik enerjiye
dntren elektrik makineleridir. Yaplar DC generatrlere ok benzer.
1.7.1. Endvi
1.7.2. Gvde
18
1.7.3. Fralar ve Donanmlar
19
1.8. DC Motorun alma Esaslar
erisinden akm geen iletken, manyetik alana sokulursa iletkene bir kuvvet etkir.
Etkiyen bu kuvvetin yn sol el kural ile bulunabilir.
ekil 1.24te sol el kural grlmektedir. Sol el kuralna gre; iaret parma ynnde
bir manyetik alann (B) olduu ortama, zerinden orta parmak ynnde akm (I) geen bir
iletken sokulursa, iletkene ba parmak ynnde bir kuvvet (V) etkidii grlr. Buna gre
DC motorun almas, ekil 1.25 ve 1.26da grlmektedir.
ekil 1.26da grld gibi, manyetik alan oluturan kutuplarn doal mknats
olduu motorlardr.
Seri, paralel (nt) ve bileik (kompunt) motorlarn almas ayn adlarla anlan DC
generatrlerin almasna benzer. Motorun endvi ular A-B, uyartm sarg ular C-D,
yardmc kutup varsa endviye seri balanp k H ile belirtilir. Motora yol vermek iin
kullanlan yol verme direncinin ular ise L ( ebekeye balanr.), M ( Uyartm sargsnn C
ucuna balanr.) ve R ( Endvinin A ucuna balanr.) harfleri ile belirtilir.
ekil 1.27: Bileik (a), seri (b) ve paralel (c) motorlarn balants
21
1.9.3. Frasz DC Motorlar
DC motorlarn dnen ksmlar sabit mknatstan, duran ksmlar ise mini bobinli
sarglardan olumutur. Bu tip motorlarda kolektr ve fra dzenekleri yoktur. Duran
ksmda bulunan sarglarn zerinden geen akmlar, optik ya da manyetik sensrlerle
kontrol edilmektedir.
Temel prensip ve alma ekli DC motorlarla ayndr. Tek fark bobinlerin sabit, sabit
mknatslarn rotora bal olmasdr. Yani bu motorda rotor ve stator yer deitirmitir.
Bunun avantaj, fra ve komutatr sisteminin kalkmas, dolays ile srtnmeden ve
fra/komtatr (kolektr) ikilisinin oluturduu direnten dolay oluan elektrik/mekanik
kayplarn ortadan kalkmasdr. Ayn zamanda bu tasarm, mekanik olarak
denetlenmediinden ve bobinlerin saysnn artrlmasna da izin verdiinden, bu
motorlardan ok yksek tork almak mmkndr. Mahzurlar ise, komtatrn yerini
elektronik bir devrenin almas yani motorun alabilmesi iin ek donanmlar
gerektirmesidir.
Komutatr/fra sistemi ile kolayca elde edilen karmak ateleme sistemi, d devreler
tarafndan yaplmaldr. Bu da motor iin olmasa da motoru kullanmak isteyen kiilere ek
maliyet getirmektedir. Ayn gteki bir motora oranla daha kk, daha hafif olmas, salkl
devir kontrol yaplabilmesi, ek maliyeti affettirebilir. ekil 1.28 ve 1.29u inceleyiniz.
22
ekil 1.29: Drt kutuplu doal mknatsl rotor (a), sekiz kutuplu doal mknatsl rotor (b) ve
frasz DC motor rotor ve stator (c)
PA = PV Pk Verim =Pa/Pv
23
ekil 1.30: DC nt motorun devir yn deitirme balants
24
ekil 1.31: nt motor hz kontrol devre balants
25
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
DC MOTORLARI ALITIRMAK
26
DC motora yol vermek
27
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada verilen oktan semeli sorularda doru olduunu dndnz bir
seenei iaretleyiniz.
28
PERFORMANS DEERLENDRME
29
KONTROL LSTES-1
ELEKTRK-ELEKTRONK
Alan Ad: Tarih:
TEKNOLOJS
Modl Ad: AC-DC Makineler rencinin
Ad Soyad:
Faaliyetin Ad: DC Motorlar altrmak
No:
Faaliyetin DC motorlar altrabilecek, Snf:
Amac: arzalarn onarabileceksiniz. Blm:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini
AIKLAMA: doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile
tekrar alnz.
DEERLENDRME LTLER Evet Hayr
1 Gvenlik nlemlerini aldnz m?
2 Gerekli el takmlarn bir araya getirdiniz mi?
3 Motor akmna uygun ampermetre setiniz mi?
4 Motor akmna uygun voltmetre setiniz mi?
5 Bir adet sigortal alter setiniz mi?
6 Birer adet uyartm ve yol verme direnci setiniz mi?
7 lem basamaklarn tespit ettiniz mi?
11 Arzay onardnz m?
DEERLENDRME
30
RENME FAALYET2
RENME FAALYET-2
AMA
ARATIRMA
2. ENDSTRYEL DC MOTORLAR
2.1. Endstriyel Uygulamalarda Kullanlan DC Motorlarn alma
zellikleri ve stnlkleri
DC motorlar daha ok endstride kullanlr. Motorun dairesel hz uygulanan voltajla
doru orantldr. k momenti ise bobin akm gc ile doru orantldr. Eer hareket
hassas bir ekilde kontrol edilmek isteniyorsa geri besleme kullanlmaldr. Genel DC servo
motorlar, zerlerinde yer ve hz alglayclar bulundurur. Byk motorlarda bobinli statorlar
bulunurken, kk olanlarnda sabit mknats statorlar bulunur. Samarium kobalt
mknatslarnn kullanlmasyla yksek g/arlk oranlarna ulalr.
31
ekil 2.1: Endstriyel DC motor
stnlkleri
Hzl ve hassastr.
Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir.
Ucuzdur.
Yeni modeller ok ksa zamanda retilebilir.
Mahzurlar
Dk moment ve yksek hzda alr. Bu sebeple hareketi deitirecek
aktarma organlarna ve dililere ihtiya vardr.
Dililerdeki boluk, hassasiyeti snrlar.
Elektrik atlamalar yanc ortamlarda tehlikeli olabilir.
Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
Pozisyonu sabitlemek iin fren gerekir.
32
Elektrik motorlarnda grlen arzalarn %41ini kapsayan yataklama
problemleri, ayn zamanda motorda srtnme ve sarm kayplarna sebep
olduklarndan tr enerji tketimini artrr.
Paralarn balanslarnn bozuk yaplmas veya yaplan ilemden dolay yksek titreim
olan alanlara yeterince titreim izolasyonu yaplmamas da titreime sebep olur. Hatal
eksenel ayarlamalar (kaplinlerde ve kaylarda), hatal montaj ya da operasyon srasndaki
deiikliklerden kaynaklanr. Bu durum motor yataklarna ar yk binmesine bunun sonucu
olarak da srtnmenin artp yataklarn mrnn azalmasna sebep olur.
Stator sarm problemleri elektrik motorunun hem enerji tketimini artrr, hem
de verimini hzl bir ekilde drr.
33
Stator sarm sorunlarnn esas sebepleri unlardr: Termal izolasyonun bozulmas,
sarmlarn neme maruz kalmas, mekanik basklar. Bunlarn sonucunda ilk olarak ayn bobin
iindeki kondktrlerin izolasyonu bozulur. Daha sonra bu, ayn fazdaki bobinlere ve de ayr
fazdaki bobinlere srar. Kondktrlerdeki deiiklerin belirlenmesi, makinenin bozulmadan
nce tamir edilmesine veya yenilenmeye imkn salar.
Hatal balantlardan dolay oluan dengesiz empedans, hatal sarm teknikleri (hem
yeni hem de tamir edilmi motorlarda) ve izolasyon artlar (sarmlardaki ksalklar ve
aklklar), motorun alma scakln ve gvenilirliini tpk voltajdaki dengesizlikler gibi
etkileyebilirler. Bunlara ek olarak motorun kullanm maliyeti hzl ekilde artabilir. rnein;
100HP bir motor fiyat $0.05/kWh olan bir ebekeden elektrik alarak 8760 saat olan yllk
alma zamannn % 85inde kullanlyor ( bir ylda 7446 saat alyor demektir) bu
elektrik motorunun bir fazndaki 0.5 ohmluk bir diren art, bu motorda 2000$ ekstra bir
harcamaya, baka bir deyile motorun bir yllk giderinin %7si kadar bir ekstra gidere yol
aar. Bu hi de kmsenecek bir rakam deildir.
Sarmlara nemi de ieren kirlililik veya gres bulamas, sarmlar arasnda izolasyon
zayflna sebep olabilecei gibi motorun s atma yeteneini de azaltarak kullanm mrn
ksaltr.
34
Rotora ya da soutma pervanelerine yapm tozlar fazla arlk yapar ve balans
bozukluuna yol aabilir. Bu toz ve kirler ayn zamanda hava akmn engelleyerek soumas
gereken blgelere bir nevi s yaltm yapar. Elektrik motorlarnda grlen toz ve kirlilikler
genellikle silikon ve karbon eklindedir. Silikon hayli andrc, karbonsa makul bir
iletkendir ve her ikisi de elektrik izolasyonunu bozup ksa devre olasln artrr.
Kay gerginlii ise dier bir faktrdr. Eer kaylar ok gevek ise kay
kaymasndan dolay ar titreme ve snma oluur. Eer ok gerilirlerse yataklardaki
srtnme ar lde artar ve sonuta enerji tketimi artp sreklilik azalr. Kay-kasnak
ayarlar bu lden ok dikkatle yaplmas gereken ilemlerdir.
Rotor arzalar genellikle, krk rotor ksa devre ubuklarndan, dkm boluklarndan
ya da rotor ve stator arasndaki hava boluu dzensizliinden kaynaklanr.
35
Elektronik devre elemanlar ile yaplan ve src devreleri olarak adlandrlan
devreler ile DC motorlarn hzlar ve momentleri ok hassas olarak denetlenir. ekil 2.3te
deiik endstriyel motorlar ve srcleri grlmektedir.
36
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
37
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. Endstriyel DC motorlarn dezavantajlar arasnda hangisi bulunmaz?
A) Hzldr.
B) Elektrik atlamalar yanc ortamlarda tehlikeli olabilir.
C) Yksek moment ve dk hzda alr.
D) Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar.
38
RENME FAALYET3
RENME FAALYET-3
AMA
ARATIRMA
3. AC MOTORLAR
3.1. Faz Gerilimin Karakteristikleri
fazl AC makinelerde retilen fazl gerilim, endstride R-S-T (L1-L2-L3) olarak
bilinir. R-S-T gerilimleri, aralarnda 120er derece faz fark bulunan gerilimlerdir. ekil
3.1de faz gerilim erisi grlmektedir.
FORMAN
ekil 3.1: 3 fazl AC erisi
39
fazl makinelerde ntr hatt kullanlmaz. faz, kendi aralarnda sra ile ntr grevi
grr. Zaman erisi akmn yn deiim noktasdr. Zaman erisinin altnda ve stnde akm
ynleri farkldr. faz gerilimde her fazn deeri ayr ayr olmak zere, zamanla art ve eksi
maksimum deerleri arasnda deiim gsterir.
fazl motorlarn dnen ksmna rotor denir. Sincap kafesli ve sargl olmak zere
iki eidi vardr. Bunlar;
Stator gibi silisli saclardan preslenerek paket edildikten sonra, zerindeki kanallara
eritilmi alminyum dklp, dklen alminyum ubuklarn iki batan ksa devre edilmesi
ile elde edilir. ekil 3.3te grld gibi alminyum ubuklar kafes eklinde grlr.
40
ekil 3.3: Sincap kafesin ii bo hali
fazl alternatif akmn oluturduu dner alan ierisinde hareket eden sincap kafesli
rotor ekil 3.4te gsterilmitir.
41
ekil 3.5: Sincap kafesli AC motor
Rotor saclar da endvileri gibi kanall olarak preslenir. Kanallara 120er derece faz
farkl fazl AA sarglar yerletirilir. Sarglar yldz veya gen balandktan sonra
karlan u, rotor miline sabitlenmi olan bileziklere tutturulur. Her bilezik, milden ve
dier bileziklerden yaltlmtr. Bu bilezikler, rotor sarglarna faz enerji tayan fralar
basar. ekil 3.6da sargl rotor grlmektedir.
42
3.2.3. Motor Yan Kapaklar
Motoru d etkilere kar koruma ve rotoru yataklama grevi yapar. ekil 3.7de AC
motor ve aksamlar grlmektedir.
Statorda oluan dner alan rotor sarglarn keserek bu sarglarda bir EMK indkler.
Deiik kalknma akm ve alma gc iin motorlar yldz veya gen altrlr.
Yldz bal olarak altrlan motorlar kalknma annda ebekeden daha dk akm
eker. Devir says ayn olmasna ramen alma gc gen bal motora gre zayftr. AC
fazl motorlar dorudan yldz altrlabilir. ekil 3.8de faz bobinleri ve yldz bal
bobinler grlmektedir.
43
ekil 3.8: faz bobinleri ve yldz balant
ekil 3.9 ada klemens kutusu, bde ise yldz balant grlmektedir. Kpr atlan
u yldz bal olup, dier uca ebekeden R-S-T fazlar balanr.
ekil 3.9: fazl AC motor klemens kutusu (a), yldz balant ekli
Delta (gen) bal motorlar kalknma annda ebekeden yksek akm eker. gen
bal motorlarn alma gleri yldz balantya gre daha yksektir. 4KWtan byk gl
motorlarn dorudan gen altrlmalar sakncaldr. Byk gl motorlar yldz olarak
kalkndrlp ardndan gene geirilir. ekil 3.10da faz bobinleri ve gen bal bobinler
grlmektedir.
44
ekil 3.10: faz bobinleri ve gen balant
ekil 3.11 ada klemens kutusu, bde ve cde gen balant grlmektedir.
Motor dn ynn deitirmek iin motora gelen herhangi iki fazn yerini
deitirmek yeterlidir.
AC motorlar oto trafosu ile, n diren (yolverme) ile ve ydz gen dnm ile
deiik gerilimler altnda altrlr.
3.4.4. Hz Deiimi in
fazl AC motorlarn devir saylar, frekans ve kutup says deitirilmek sureti ile
deitirilebilir.
Elektronik yapl frekans deitiricilerle (ekil 3.12)
Dahlender balama ile
45
Birbirinden bamsz stator sarglar ile
Dili sistemleri (redktr) kullanarak (ekil 3.12)
ekil 3.12: AC motor devir ayarlama iin; frekans deitirici (a), redktr (b)
ekil 3.13te klemens kutusu (a), gen bal klemens kutusu (b) ve yldz bal
klemens kutusu (c) grlmektedir.
46
Kimlik numaras
Gvde tipi
Motor tipi
Motor model tipidir. rnein A GM L4a , Typ Gm 200L vb.
Faz
Motorun ka fazla altn gsterir. rnein 1 faz , 3 faz vb.
Hz (rpm)
Motorun devir saysn gsterir. rnein 1350d/d, 1120rpm , 2850U/min vb.
Gerilim
Motorun normal alma gerilimini gsterir. rneim 380V, 220V vb.
Akm
Motorun normal alma akmdr. rnein 3A, 5.7A, 4.2A vb.
Frekans
Motorun alma frekansdr. rnein 50 Per./sn,50Hz vb.
Servis faktr
alma periyodu
Motorun balant eklidir. rnein yldz-gen
zolasyon snf
Ortam scakl
Motorun alma ortam ssdr. rnein 1200C, 1800C vb.
Nema kodu
ekil 3.14te motor etiketi grlmektedir.
47
ekil 3.14: Motor etiketi
120 f
ns
2p
ns : Senkron devir says
f : alma frekans
2p : Kutup says
48
3.8. Tek Fazl Motor Paralar
3.8.1. Stator
Bir fazl motorlarn sabit duran ksmdr. Grevi kutup manyetik alann oluturmaktr.
3 fazl asenkron motorun statoru gibidir. Stator oluklarna 900 faz farkl olarak ana sarg ve
yardmc sarg yerletirilmitir. Ana sarg kaln telden ok spirli olarak sarlmtr. Statorun
2/3n kaplar. Statorun 1/3ne de yardmc sarg yerletirilir. Yardmc sarg ince telden az
spirli olarak sarlr.
49
ekil 3.16: ( a ) Direkt stmal tip, bir fazl ar akm rlesi. ( b ) Endirekt stmal tip, bir fazl
ar akm rlesi. ( c ) Endirekt stmal tip, bir fazl ar akm rlesinde stc tel ve bimetalin
grnts.
50
ekil 1.18: Histerisiz motor
51
ekil 3.20de bir fazl yardmc sargl asenkron motorun prensip emas verilmitir.
Ana ve yardmc sarg, stator oluklarna 90ar derece faz farkl olarak yerletirilmitir.
Stator sarglarna uygulanan gerilim bu iki sargnn birincisinden normal geerken ikinci
sargdan 900 faz farkl geer. Oluan bu faz farkndan dolay iki fazl bir dner alan meydana
gelir. Dner alan ierisindeki sincap kafesli rotor ubuklarnda EMK meydana gelir.
52
ekil 3.21: Yardmc sargl kalk kondansatrl bir fazl motor
ki devirli yardmc sargl motor elde etmek iin iki ayr ana sargya ve iki ayr
yardmc sargya ihtiya vardr. Oto trafosu ile ana sarg ve yardmc sarg gerilimleri
birbirlerinden farkl olarak ayarlanabilir. Bu yntemle devir ayar yaplabilir.
Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnn yeri veya ana sarg
ularnn yeri deitirilir.
53
ekil 3.22: Elektromanyetik anahtarn kullanm
54
ekil 3.24: Yardmc sargl daimi kondansatrl bir fazl motor
3.15.1. Hz Deitirme
Oto trafosu ile gerilim ayar yaplmak sureti ile devir ayar yaplabilir.
Oto trafosu ile, ana sarg ve yardmc sarglara farkl gerilimler uygulanmak suretiyle
devir ayar yaplabilir.
Motorun devir ynn deitirmek iin ya yardmc sarg ularnn yeri veya ana sarg
ularnn yeri deitirilir.
55
Glge kutuplu motorlarda dn yn daima ana kutuptan, yark kutba dorudur.
Dn yn deitirilmek istendiinde, yatak burlar ve rotor kartlr ve deiik ynde
tekrar yerlerine taklr. Dn yn srekli olarak bir alter ile ayarlanmak isteniyorsa, ikinci
bir ksa devre sargsnn daha bulunmas zorunludur. Glge kutuplu motorlarn verimleri
dktr. 1 W - 250W arasnda kk gler iin yaplr ve pikaplarda, teyplerde, stc
vantilatrlerinde ve meyve skclarda ok sk kullanlr. ekil 3.25te glge kutuplu motorun
kesit emas grlmektedir.
56
ekil 3.26: Replsiyon motor
57
3.18. Fazl ve Bir Fazl Motorlarda Arza Giderme
3.18.1. Enerji Uygulandnda Motorun Dnmemesi
Sigortalar atktr.
Termik atktr.
Motor iki faza kalmtr.
Kablolarda kopukluk vardr.
Motor yanktr.
58
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
Kumanda panosunda, motor Gvenlik tedbirlerini alnz.
srekli altrma devresini
kurunuz. 4KWn altnda bir asenkron
motor temin ediniz.
Motor klemens kutusunu
anz.
60
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. Aadakilerden hangisi faz gerilimin karakteristiklerinden deildir?
A) faz ayn makinede retilir.
B) Fazlar aras elektriki a 120er derecedir.
C) Her fazn gerilimi ayn deerdedir.
D) Yldz noktasnda gerilim maksimumdur.
3. Bobin ular; 1. bobin U1-U2, 2. bobin V1-V2, 3. bobin W1-W2 olan bir asenkron
motorun yldz balants hangi kta doru verilmitir?
A) U1-V1-W1 ksa devre, U2-V2-W2 ebeke
B) U1-U2-W2 ksa devre, U2-V1-V2 ebeke
C) V1-V2-W1 ksa devre, U!-U2-W2 ebeke
D) W1-W2-U2 ksa devre, V1-V2-U1 ebeke
6. Yardmc sargl bir fazl motorlarda yardmc sarg nasl devreden karlr?
A) Zaman rlesi ile B) Merkezka anahtar ile
C) alter ile D) Kontaktr ile
61
PERFORMANS DEERLENDRME
Yukarda verilen asenkron motor gibi; 3 faz 380V, max. 4KWlk bir asenkron motoru
gen olarak yksz altrnz.
62
KONTROL LSTES
ELEKTRK-ELEKTRONK
Alan Ad: Tarih:
TEKNOLOJS
Modl Ad: AC-DC makineler rencinin
Ad Soyad:
Faaliyetin Ad: AC motorlar altrmak
Nu:
Faaliyetin AC motorlar altrabilecek, Snf:
Amac: arzalarn onarabileceksiniz. Blm:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini
AIKLAMA: doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile
tekrar alnz.
DEERLENDRME LTLER Evet Hayr
1 Gvenlik nlemlerini aldnz m?
2 Gerekli elemanlar biraraya getirdiniz mi?
3 lem basamaklarn tespit ettiniz mi?
4 Kumanda devresini hazrladnz m?
5 Kumanda devresinin almasn kontrol ettiniz mi?
Motor klemens balantsn gen olarak
6
hazrladnz m?
7 Kumanda devre kn motora baladnz m?
11 Arzay onardnz m?
DEERLENDRME
63
RENME FAALYET4
RENME FALYET-4
AMA
ARATIRMA
4. AC GENERATRLER
4.1. AC Generatrlerin almas
Generatrler mekanik enerjiyi elektrik enerjisine eviren elektrik makineleridir.
Manyetik alan ierisinde dnen bir iletkende endksiyon yolu ile bir elektromotor kuvvet
olumas prensibine gre alr. Doru akm generatrnn almasna benzer.
Generatrlerde kolektr yerine bilezikler kullanlmtr. Generatrler duran endvili veya
dnen endvili olarak iki trl yaplr. ekil 4.1de dner endvili generatrn prensip
emas verilmitir.
64
ekil 4.2, 4.3, 4.4 ve 4.5te, kutuplar doal mknatstan oluan dner endvili bir
generatrde alternatif akmn elde edilii grlmektedir.
ekil 4.3 cde iletken manyetik alana paralel hareket ettii iin akm olumamaktadr.
Bu noktada akm, yn deitirmektedir.
65
ekil 4.4: Alternatif akmn ters ynde oluumu
ekil 4.5 Gde iletken manyetik alana paralel hareket ettiinden akm olumamakta
fakat, akm yn deitirmektedir.
66
ekil 4.6: N-S kutuplar arasnda dndrlen bobinde oluan ACnin ekli
Formldeki deikenler;
2pn
Burada frekans f .......Hz forml ile bulunur.
120
2p : Kutup says
n : Devir saysd/dk.
67
birbirine 120 al olarak yerletirilmi bobin vardr. Bu bobinin birer ucu
kprlenmi ve elde edilen drdnc uca ntr hatt denilmitir. bobinin k ularnn
adlar R-S-T'dir.
Generatr iine yerletirilmi olan sarg ekil 4.8de grld gibi, N-S manyetik
alan altndan geirildii zaman kuvvet izgilerinin etkisiyle sarglarn iindeki elektronlar ve
oyuklar hareket etmeye balayarak akm oluturmaktadr. Oluan bu fazl alternatif akm
fazl alclar tarafndan kullanlr.
Generatrn rettii elektrik enerjisinin gerilim deeri ekil 4.9da grld gibi
deiim gsterir. Bobinden AC alabilmek iin bilezikler kullanlr (Baknz ekil 4.1).
68
ekil 4.9: retilen faz alternatif gerilimin erisi
Aadaki ekilde deney amal yaplm basit bir dner mknatsl generatr
grlmektedir.
Generatr milini evirmek iin uygun dzeneklerle su, rzgar, Lpg, petrol rnleri,
kmr, yer alt termal kaynaklar gibi maddeler kullanlr. Elektrik motoru ile de evrilebilir
fakat, retilen enerji motora harcanan enerjiden daha kk olacandan, faydadan ok zarar
ettirir.
69
4.4. Generatrlerin Bakm ve Arza Giderme
Generatrlerde meydana gelen arzalar iki blmde incelenebilir. Bunlar, generatrn
dndaki ve generatrn iindeki arzalar olarak ayrlr.
Genel gz kontrol
Yakt seviyesi
Motor ya ve su durumu
Motor hava emi ve k rahatl
Ak balant kablolarnn durumu
k alteri ve acil stop butonunun pozisyonlar
Devreye alnan generatr; dizel motor alt halde enerji vermiyorsa srasyla;
Transfer panosunu,
Kontrol panelini,
Klemens kutusunu,
Uyartm (tahrik) akm diyotlarn,
Uyartm ve ana sarglar kontrol ediniz.
70
ekil 4.11: 2500 KVAlk generatr ve ksmlar
72
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
lem Basamaklar neriler
Generatr balantsn yapnz. Gvenlik tedbirlerini alnz.
Motor ya ve su
kontrollerini yapnz.
Ak balant kablolarnn
durumunu kontrol ediniz.
Generatr klemens
kutusunu ydz olarak
hazrlaynz.
Transfer panosunu
hazrlayp, ebeke ve
generatr kontaktrleri
arasnda elektriki
kilitlemeyi salaynz.
Transfer pano
kontaktrlerinin ntlenen
R-S-T k ularndan, yk
73
ana sigortasna faz
balant yapnz.
Arzal generatrn
arzasn tespit ediniz.
74
Arzal generatr onarnz. 20. madde dorultusunda arzay
tespit ederek gerekli balant
ve/veya sarg arzasn onarp
ilemleri tekrarlaynz.
75
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1. DC generatrler ile AC generatrler arasndaki en belirgin fark nedir?
A) DC generatrde kolektr AC generatrde bilezik kullanlr.
B) DC generatrde daimi mknats AC elektromknats kullanlr.
C) DC generatrler fral AC generatrler frasz kullanlr.
D) DC generatr dizel motor ile AC generatr benzinli motor ile kullanlr.
76
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Yukardakiler gibi byk ( faz) veya kk (bir faz) bir generatr ile yk beslemesi
yapnz.
77
PERFORMANS DEERLENDRME
KONTROL LSTES
ELEKTRK ELEKTRONK
Alan Ad: Tarih:
TEKNOLOJS
Modl Ad: AC DC MAKNELER rencinin
Ad Soyad:
Faaliyetin Ad: Generatrleri altrmak
Nu:
Faaliyetin Generatrleri altrabilecek ve Snf:
Amac: arzalarn onarabileceksiniz. Blm:
Bitirdiiniz faaliyetin sonunda aadaki performans testini
AIKLAMA: doldurunuz. Hayr olarak iaretlediiniz ilemleri retmeniniz ile
tekrar alnz.
DEERLENDRME LTLER Evet Hayr
1 Gvenlik nlemlerini aldnz m?
2 Gerekli elemanlar biraraya getirdiniz mi?
3 lem basamaklarn tespit ettiniz mi?
4 Generatr genel kontroln yaptnz m?
5 Generatr klemens kutusunu yldz baladnz m?
Transfer panosunu elektriki kilitlemeli olarak
6
hazrladnz m?
ebeke ve generatr ularn transfer panosuna
7
baladnz m?
Transfer panosu kontaktr ortak kn yke
8
baladnz m?
Gvenli bir ekilde ebekeye enerji verip, ardndan
9
generatr devreye aldnz m?
10 Generatr arzasn tespit ettiniz mi?
12 lemleri tekrarladnz m?
Tm elemanlar ve takmlar yerlerine kaldrdnz
13
m?
DEERLENDRME
78
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 B
2 D
3 B
4 A
5 A
6 B
7 C
8 C
1 A
2 D
3 C
4 C
5 D
1 C
2 C
3 A
4 C
5 A
6 B
7 D
1 A
2 C
3 A
4 B
5 A
79
KAYNAKA
KAYNAKA
Yrd. Do. Dr. BAL Gngr, zel Elektrik Makineleri, Gazi niversitesi,
Ankara 1997.
80