Elektrik Makineleri II

Asenkron Makineler

MUSTAFA TURAN
Sakarya niversitesi
Elektrik Makineleri II
Ksm 1 - Asenkron Makineler

Yazar
Yrd.Do.Dr. Mustafa Turan

T.C. SAKARYA NVERSTES

1
 Bu ders malzemesi hhenz
enz tamamlanmam bir kopyadr.
kopyadr
Gncellemeler yaplacaktr.

(Srm 0.2) - 23 Ocak 2009

This document
nt has not been completed yet (V. 0.2)

Baz haklar sakldr.

Some rights reserved.

2
DEKLER

1. ASENKRON MAKNALARIN YAPISI ................................................................. 5

1.1. Giri .............................................................................................................. 5
1.2. Rotor Yapsna Gre Asenkron Motorlar ..................................................... 6
1.3. Stator Gvdesi Ve Stator Sa Paketi ............................................................ 6
1.4. Sincap Kafesli Asenkron Motorlar ............................................................... 8
1.5. Bilezikli Yada Rotoru Sargl Asenkron Motorlar ....................................... 9
2. DNER ALAN .................................................................................................. 11
2.1. inden Doru Akm Akan Bir ap Sargnn MMK'i ................................ 11
2.2. inden Alternatif Akm Akan Bir Faz Sargsnn MMK'i ......................... 11
2.3. ok Fazl Makinelerde Bileke MMK ....................................................... 13
2.4. Asenkron Makinelerin alma lkesi ........................................................ 15
2.5. Kayma ........................................................................................................ 16
2.5.1. Generatr alma .................................................................................. 17
2.5.2. Motor alma ........................................................................................ 17
2.5.3. Transformatr alma ........................................................................... 17
2.5.4. Fren alma........................................................................................... 18
3. ASENKRON MAKNANIN EDEER DEVRES ......................................... 19
3.1. Asenkron Makinenin Tam Edeer Devresi .............................................. 19
3.2. Asenkron Makinenin Yaklak Edeer Devresi ........................................ 23
3.3. Asenkron Makinenin Fazr Diyagram ...................................................... 24
3.4. Sincap Kafesli Rotora Ait Parametrelerin ndirgenmesi .......................... 25
3.5. Edeer Devre Parametrelerinin Belirlenmesi in Yaplan Deneyler ....... 30
3.5.1. Bota alma Deneyi { Pm = 0 , V1 = V1n } ........................................ 31

3.5.2.

Ksa Devre / Kilitli Rotor Deneyi n = 0 , V1k = V1 I = I ............... 32
1k 1n

3.6. Asenkron Makinenin G Dengesi ............................................................ 34

4. DNDRME MOMENT ................................................................................. 37
4.1. Asenkron Makinenin D Karakteristii ..................................................... 38
4.2. Kalk / Yol Verme Momenti ..................................................................... 39

3
 4.3. DEVRLME KAYMASI ve DEVRLME MOMENT ............................. 40
4.4. Kloss Denklemi .......................................................................................... 42
4.5. rnekler ...................................................................................................... 42
4.6. Dner Makinelerde Mknatslanma Reaktans ........................................... 49
5. ASENKRON MOTORLARA YOLVERME ve HIZ AYARI .......................... 52
5.1. Asenkron Motorlara Yolverme ................................................................... 52
5.1.1. Yolvermenin Etkileri .............................................................................. 53
5.2. Yolverme Yntemleri ................................................................................. 54
5.2.1. Direk Yolverme ...................................................................................... 54
5.2.2. n Diren le Yolverme ......................................................................... 55
5.2.3. Kua Balamas ...................................................................................... 56
5.2.4. Yldz-gen Balama ........................................................................... 56
5.2.5. Oto-Trafo le Yolverme .......................................................................... 58
5.2.6. Bilezikli Makineye Yolverme ................................................................ 60
5.2.7 Asenkron Motora Yumuak Yolverici ile Yolverme ................................. 61
5.3. Asenkron Motorlarda Hz Ayar ................................................................. 62
5.3.1. Kutup Says Deitirilebilen Sarg Kullanarak Hz Ayar .................... 62
5.3.2. Frekans Deiimi le Devir Says Ayar ................................................ 64
5.3.3. Bilezikli Asenkron Motorun Rotor Devresine Diren lave Ederek Hz
Ayar 66
5.3.4. Gerilimin Deitirilmesi le Hz Ayar ................................................... 67
5.4. Asenkron Motorun Frenlenmesi ................................................................. 67
5.4.1. Mekanik Frenleme .................................................................................. 68
5.4.2. Ters Akm ile Frenleme .......................................................................... 68
5.4.3. Doru Akm ile Frenleme ....................................................................... 69
KAYNAKLAR ........................................................................................................... 76

4
1. ASEKRO MAKALARI YAPISI

1.1. Giri

Endstride kullanlan elektrik makinelerinden, en salam, en az arza yapan, en ucuz

olan ve en ok kullanlan asenkron makinelerdir. Asenkron makinelerin, senkron
makinelerden en byk fark dnme hznn sabit olmaydr. Bu hz, motor olarak
almada, senkron hzdan kktr. Makinenin adnn, asenkron makine oluu bu
zellikten kaynaklanmaktadr. Asenkron makineler, bir fazl, iki fazl, fazl ve ok
fazl olarak yaplrlar. Gnmzde, fabrikalarda, evlerde, brolarda bir ve ok fazl
asenkron motorlar byk lde kullanlmaktadr.

Asenkron makinenin alma teorisi ve yapm ilkeleri 1820-1831 yllar arasnda

ortaya atlmtr. 1825 ylnda Amper kanunu ve 1831 de Faraday kanunu
bulunmutur. Fakat Endstri Tipi bir asenkron motor 1890 lardan nce
yaplamamtr. Asenkron motorun temel ilkelerini kapsayan ilk patent 1888 de
Nikola Tesla tarafndan alnmtr. 1888 de ilk imal edilen 5 hp lik motorun
yaklak arl 456 kg. iken, bugn ayn gteki motorun arl yaklak 40-50 kg
dr.

Asenkron makineler, alternatif akm makineleridir ; genellikle sabit duran stator ve

dnen rotordan oluur. Statorlarnda bir, iki, yada ok fazl sarglar bulunur. Stator
sarglar ad verilen bu sarglara, alternatif gerilimler uygulanr. Hzlar yk ile ok az
deien motorlardr. Dnen rotorda bir, iki, yada ok fazl sarglar bulunur. Rotor
sarglar ad verilen bu sarglarda gerilim ve akmlar, stator sarglar alanndan
endksiyon yolu ile endklenir. zel amal kullanmlar dnda, rotor sargsna d
bir kaynaktan gerilim uygulanmaz. Stator ve rotor arasnda kalan hava aralnn
radyal dorultudaki boyu sabittir. Dnen rotor, duran statorun iinde olduuna gre
statorun i evresi yarap ve rotorun da d evresi yarap sabittir. Byle bir yap

5
zellii bulunan makinenin, rotor ve stator sarglarnn z endktanslar rotorun
konumuna yada dnme asna bamll ihmal edilebilecek kadar azdr.

1.2. Rotor Yapsna Gre Asenkron Motorlar

Asenkron makineler; bir, iki, yada ok fazl olmak zere bir ka watt gcnden
15000 kW gcne kadar imal edilebilmektedir. Bu motorlarn stator sarg gerilimleri
ise 110-660 Volt ve hatta byk gl makinelerde 15000 Volt olabilmektedir.
Makineler rotor ve rotor sarglarnn yaplna gre iki gruba ayrlr:

Rotoru Sincap Kafesli olan motorlar

Rotoru Bilezikli ve Sargl olan motorlar

Asenkron motorlar ister bilezikli ister sincap kafesli olsun statorlar ile bunun tad
stator sarglar genellikle ayn zellikte yaplr. Sincap kafesli motorlarn rotor sargs
ubuklardan oluan sincap kafesi biiminde bir sargdr. D devreye hibir u
karlmamtr. Bilezikli motorlarda ise rotorda, yaltlm ok fazl bir sarg vardr
ve bu sargnn ular bilezik-fra sistemi ile d devreye alnmtr.

1.3. Stator Gvdesi Ve Stator Sa Paketi

Stator iki temel alt ksmdan oluur :

nce silisyumlu 0.5 mm lik dinamo salarndan yaplm sa paketi
Bu sa paketini tayan alminyum veya pik dkmden yaplm stator gvdesi
a.
Stator Sac Paketi: Stator sac paketi, stator sarglarn tayan ve manyetik aky
ileten ksmdr. 0.5 mm silisyumlu saclar, asenkron motorlarn yapmnda gerek
arlk ve gerekse fiyat bakmndan nemli yer tutar. Saclarn yzleri, ince bir
yaltkan lak tabakas ile kaplanr. Salar laklandktan sonra genellikle 170-360 C
scaklkta frnlarda kurutulur. Laklarn sacn her iki yzeyinde kullanlmas halinde,
sac kalnl 8-25 m kadar artar.

Stator saclarnn oluklar ile rotor sarglarnn oluklar zel ve otomatik tezgahlarda
kesilir. nce stator sacnn d evresi, rotor oluklar mil, kama yeri kesilerek alr.

6
Hava aralna gre de stator sacnn i ap ve rotor saclar elde edilir.

Stator ve rotor saclar bir araya getirilerek 7-10 kg./cm lik bir kuvvetle
sktrlrlar. Stator saclarnn meydana getirdii sac paketi eksenel ynde soumay
kolaylatrmak iin 3,5,7, cm lik paketlere ayrlr. Bunlar arasnda uygun profiller
konarak 0.51 cm lik radyal kanallar braklr. Byk motorlarda stator paketinin
soutulmas iin eksenel kanallar alr. Ayrca souma yzeyini arttrma
bakmndan stator sacnn d yzeyi girintili yaplr.

Asenkron makineler, alternatif akmla alan makineler olduundan statorlarndaki

manyetik alan iddeti zamanla deimektedir. Bu deiim fuko ve histerizis
kayplarndan oluan demir kayplarn meydana getirir. Bu kayplar kk tutmak
ve stator sa paketinin fazla snmasnn nne gemek iin statorda yzleri yaltlm
ince silisyumlu salar kullanlmaktadr. Normal asenkron motorlarda kullanlan
salarn 50 Hz ve 10000 gauss yada 1 wb/m lik manyetik endksiyonda demir
kayplar 3 W/kg kadardr. Kayplar azaltmak iin, salar ou kez tavlanr. Ayrca,
sa paketlerini sktran cvatalar salardan yaltlr ve ksa devre meydana
gelmesine engel olunur. Bu yaltm yaplmad taktirde deien manyetik ak
dolaysyla endklenen gerilimler, ksa devre yolundan byk ksa devre akmlar
geirir ve ar snmaya yol aar.

Stator oluklarna bir, iki, veya ok fazl sarglar yerletirilir. Ayrca motorlara
deiik zellikler vermek bakmndan stator oluklarna ok deiik biimler
verilmektedir. rnein, stator oluklarnn ak, kapal oluu vs. Stator ile rotor
arasndaki hava aral 0.25 mm - 4.25 mm arasnda yaplr. Asenkron motorlarn
hava aral bydke bota alma akm da byr. Bota alma akmnn kk
tutulmas iin hava aral da kk tutulur.

b. Stator Gvdesi : Stator gvdesi, stator sac paketini ve bunun sarglarn tar,
rotorun yataklanmasn ve motorun sabit bir yere balanmasn salar. Motorlarn
standart byklkleri mil ykseklii H (mm) ya gre tanmlanr. Kk motorlarda,
rnein standart bykl 80-90 olan motorlarda stator gvdesi ou kez
alminyumdan yaplr. Gvdeyi tayan ayaklar elikten yaplr.

7
Stator gvdesi ayaksz olan, sabit bir zemine balanmak iin, flanl yaplan
motorlara ksaca Flanl Motorlar denir.

1.4. Sincap Kafesli Asenkron Motorlar

Bu motorlarn statorlarnda normal alternatif akm sarglar bulunur ve (ekil 1.1)

Rotor sargs, rotora alan oluklara yerletirilir. Rotor oluklar, otomatik tezgahlarda
kesilerek alr. Rotor sargs, oluklara yerletirilen plak ubuklar ve bu ubuklar
her iki utan ksa devre eden ksa devre halkalarndan oluur (bkz. kapak resmi).
Sincap kafesli motor deyimi, rotor sarglarnn bu biimde yapl nedeniyle
kullanlmaktadr. Normal alma koullar altnda, rotor ubuklarnda endklenen
gerilim 10 voltun altndadr. Bu nedenle, rotor ubuklar rotor sac paketinden
yaltlmaz. Rotor sac paketi de, statorda olduu gibi 0.5mm lik yzeyleri yaltlm
silisyumlu saclardan yaplr. Rotor sac paketi statordan hava aralna geen aknn
manyetik yolunu oluturur. Sac paketi, rotor sarglarn tar ve manyetik yoldan
endklenen momenti mile iletir.

ekil 1.1 Stator - rotor sarglarnn grn (Statorda iki katl sarg kullanlmtr)

8
Rotor ubuklarnn Biimleri:

a) Yar ak, yuvarlak rotor oluklarna yerletirilmi normal ubuklardan olumu

rotor ; oluklara plak olarak yerletirilen ubuklar bakr yada basnla dklm
alminyumdandr. ubuklarn her iki yan ksa devre halkalar ile ksa devre
edilmitir. Bakr ubuklar halinde, ksa devre halkas ubuklara her iki balarndan
lehimlenirken, ubuklarn alminyum olmas halinde ise ksa devre halkalar
dkm esnasnda, bu ubuklar ile birlikte dklr.
b) Derin oluklar olan rotor ; bu oluklara genilii az, ykseklii byk olan bakr
yada alminyum ubuklar yerletirilir. Derin oluklu motorlarda, yol alma
momenti byk ve yol alma akm kktr.
c) ift sincap kafesli rotorlar ; rotor saclarnda iki tr oluk almtr. Normal ve
derin oluklar. Bu oluklardan rotor yzeyine uzak olan oluklara motorun normal
alma rotor kafesi yerletirilir. Normal ve rotor yzeyine yakn olan oluklara ise
yol alma kafesi yerletirilir.

Motorlar deiik kutup saysnda, rnein 2p=2, 4, 6, iin yaplr. Yaplan

hesaplardan, rotor sac paketinin mekanik dayankll bakmndan, 2p=2 kutuplu
motorlarn snr gc olarak 12000 kW ve 2p=4 kutuplu motorlarn snr gc iin
yaklak 20000 kW bulunmaktadr.

1.5. Bilezikli Yada Rotoru Sargl Asenkron Motorlar

Bilezikli asenkron motorlarn rotorlarnda genellikle fazl sarglar bulunur.

Sarglar yaltlarak rotor oluklarna yerletirilir. fazl rotor sargs yldz olarak
balanr ve yldz noktas darya karlmaz. Mil zerine bal ve milden yaltlm
bilezik, rotor ile birlikte dner. Rotorun fazl sargsnn giri ular bu
bileziklere balanr. Bilezikler zerinde sabit duran fralar yardmyla rotor sarg
sistemine, d kaynaktan genlii yada frekans deitirilebilen gerilim uygulanabilir.
Ayrca sarglara dardan empedans da balanabilir. Rotor sarglar tek tabakal veya
iki tabakal alternatif akm sarglar tipinde olabilir. Bu sarglar, stator sarglarnda
olduu gibi ya normal iletkenlerden yada ubuk sarglardan oluur.

9
Rotor bileziklerine
ine yol alma direnci balanarak
balanarak, yol alma akm snrlanr ve yol alma
momenti bytlr. Ayrca rotora
rotora, tristrler veya dier uygun dzenekler yardmyla
frekans ve genlii ayarlanabilen bir gerilim uygulanarak hz ve g kontrol
yaplabilir. Fralar bilezikler
ilezikler zerinde ounlukla srekli olarak temas halindedir.
Baz motorlarda fra ve bilezik anmasn nlemek iin fralar bilezikler zerinden
kaldrlr ve zel bir dzen ile rotor bilezikleri ksa devre edilir. Bu halde motor
rotoru ksa devre edilmi
lmi asenkron motor gibi alr.

ekil 1.2 Bilezik - fra dzeninin grn

Fralarn bilezik zerinde devaml olarak almas halinde fralarn anmas

nedeniyle meydana gelen tozlar makine iine girebilir. Motoru bu tozlardan korumak
k
iin,, bileziklerin bulunduu ksm ou zaman motorun geri kalan ksmndan
ayrlmtr (ekil 1.2).

10
2. DER ALA

2.1. inden Doru Akm Akan Bir ap Sargnn MMK'i

Statorda x evresi boyunca datlm bobinlerden N(x) zamana gre deimeyen bir
akmn aktn dnrsek, bobinin retecei mmk;

F(x) = IN(x) (2.1)

olarak yazlabilir. Bu durumda stator evresinde x ynndeki F ekil 2.3deki gibi

olur. Bu mmk dalgasnn stator evresinde sinsoidal deil basamakl bir dalga
olduu ve harmonikler ierdii aka grlmektedir.

Kutup ekseni

Fk

Ntr ekseni 0
2
Fk

ekil 2.1 Datlm bobinli, 2 kutuplu bir faz sargsna ait mmk dalm (Fk kutup bana
den mmk dir).

Kutup bana mmk;

NI (2.2)
Fk =
2
olup, N bobindeki toplam sarm saysdr.

2.2. inden Alternatif Akm Akan Bir Faz Sargsnn MMK'i

imdi; faz sargsndan zamana gre kosinsoidal olarak deien (2.3) bir akm
aktn kabul ederek aa kacak olan mmk dalmn inceleyelim.

11
 i( t ) = 2 I Cost (2.3)

En genel halde sarg faktr k we olan, 2p kutuplu simetrik bir faz sargsna ilikin
sarm dalmnn, Fourier almndaki herhangi bir e. harmonik bileenini ele alalm
ve (2.3) 'deki akm uygulayalm. Zamana ve stator evresine gre mmk dalm;
Fe ( x, t ) = Fem Cost Sinex (2.4.a)

olur. Burada e uzay harmonik numaras olup,

N 2 I 4 (2.4.b)
Fem = K
2p e we
olarak ksaltlm ve bir faz mmknin maksimum deeridir. Bobinleri stator evresine
datlm ve kosinsoidal akmla uyarlm bir makinede eitli uzay
harmoniklerinin retecei bileke mmk;
2 2 N1 k
F (x,t) = I k w1 sin x + w 3 sin 3x +L Cost (2.5)
p 3
eklinde olacaktr. (2.4.a) ifadesinde Cost yerine Euler alm yazlrsa;

e jt + e jt (2.6.a)
Fe ( x, t ) = Fem Sinex
2

Fe ( x, t ) nin maksimum deeri olarak

Femx = Fem Sinex (2.6.b)

tanmlanrsa bileke mmk;
Femx jt Femx jt (2.6.c)
Fe ( x, t ) = e + e
2 2
birbirine zt ynde t hz ile dnen genlikleri e ve maksimum deerin yars olan
iki adet dner fazr elde edilir.
Femx

Femx Femx
2 2

t -t

ekil 2.2 Alternatif alann bileenleri

12
inden alternatif akm geen bir faz sargsnn rettii alan; y ekseni zerinde t ile
titreen iki e genlikli ve zt ynl dner alanlardan meydana gelmektedir. Bu alana
alternatif alan denir. Netice itibar ile ekil 2.3de grlen sargya, alternatif akm
uygulanmas halinde (ekil 2.1; d.a. iin izilmiti) mmk dalgasnn basamakl
eklini muhafaza edip, zamana gre pozitif ve negatif Femx deerleri arasnda
titreecei aikardr.

2.3. ok Fazl Makinelerde Bileke MMK

ok fazl alternatif akm sarglarnn olutuu bileke mmk i bulabilmek iin, m

Fazl alternatif akm sistemini, birbirinden 2/m1 radyan a kadar telenmi (ekil
2.3) alternatif akm sargsna uygulayalm. zel durum olarak m1 = 3 alnrsa, bileke
mmk;

F( x, t ) = FR ( x, t ) + FS ( x, t ) + FT ( x, t ) (2.7)

ekil 2.3 Birbirlerinden 120 telenmi 3 fazl sarglar a) El sargs, b) Zincir sarg

yazlabilir. Efektif faz akmlar I R = I S = I T = I olarak konulursa;

2 4 (2.8)
i R = 2 I Cost , i S = 2 I Cos t , i T = 2 I Cos t
3 3
3 fazl sarglar makine evresinde 120 telenmi olduklarndan, N(x) sarm ifadeleri
de ardl fazlar iin 120 telenir. Yani,
2 4 (2.9)
N R = N ( x) , N S = N x , N T = N x
3 3
2.4, 2.7, 2.8 ve 2.9 'dan

13
 2 2 4 4
Fe ( x, t ) = Fem Sinex Cost + Sine x Cos t + Sine x Cos t
3 3 3 3
(2.10)
olarak e. harmonik bileke momenti elde edilir. imdi,
1 (2.11)
Sina Cosb = [Sin( a + b) + Sin( a b) ]
2
almn kullanarak 3 fazl sistem iin temel bileen mmk lerinin oluturduu
bileke mmk 'lerini irdeleyelim. e yerine muhtelif tek saylar konulup bileke
harmonik momentlerin varl irdelenebilir. Burada sadece e = 1 alarak dner alana
ilikin temel bileen mmk lerinin bilekesini inceleyelim:

2 2 4 4
F1 ( x, t ) = F1m Sinx Cost + Sin x Cos t + Sin x Cos t
3 3 3 3
(2.12)
Parantez ii ifadelerin ksaltlmas iin zdelikler kullanlrsa;

1 1
Sinx Cost Sin ( x + t ) + Sin ( x t )
=
2 2 (2.13)
2 2 1 4 1
Sin x Cos t = Sin x + t + Sin( x t )
3 3 2 3 2
4 4 1 8 1
Sin x Cos t = Sin x + t + Sin ( x t )
3 3 2 3 2
+ +
3
F1 ( x, t ) / F1m = 0 + Sin ( x t )
2

3 (2.14.a)
F1 ( x, t ) = F Sin ( x t )
2 1m
olur. Bu ise hz t olan ve x ynnde dnen bir alan simgeler. Bu alann genlii bir
faz genliinin 3/2 (m1/2) katdr. Ayrca 2.14.a ifadesi fazr olarak da gsterilebilir:
m1 (2.14.b)
F1 ( x, t ) =
F e jt
2 1m
Bu dner alan asenkron makinenin temel alma gereini oluturur.

Statordaki oluklu yapnn oluturduu harmonikli faz mmk dalgalarnn eitli

harmoniklerinin oluturduu bileke mmk incelenirse (e =3, 5, 7, 9...), 3 ve 3n kat
harmonik mmk lerin toplamnn sfr olduu, 5. harmonik mmk lerin toplamnn

14
5tt hznda ve temel bileene ters ynde dnd, ve 7. harmonik mmk lerin
bilekesinin ise temel bileen ile ayn ynde dnen bir alan olduu
oldu grlebilir. Bu
harmonikli mmkler asenkron makinenin d karakteristiini nemli lde
etkileyebileceklerinden tasarm aamasnda gz nnd
nndee bulundurulmaldrlar. Dner
alann makine evresinde ilerleyii ekil 2.4te verilmitir.

Akmlarn evrede dalm

mmk dalgasnn makine evresinde dn

ekil 2.4 fazl sargda dner alann oluumu ; zamana gre akmlarn ve mmk nin deiimi

2.4. Asenkron Makineleri

Makinelerin alma lkesi

Makinenin statoruna yerletirilen fazl veya ok fazl sargya uygulanan ayn faz
saysndaki alternatif akmn oluturduu bileke m aks zamana gre sabit
maksimum deer ile hava aral evresinde dner. Bylece rotorda bulunan
sarglar
arglar evreleyen bu ak, rotor sarglarnda Faraday kanununa gre alternatif bir
gerilim ve akm endkler. Dner manyetik alan ierisindeki bulunan iletkenlerde bu
akm; iletkenlerde Lorentz kuvveti oluturur. letkenin
letkenin bir ucuna etkiyen bu kuvvet

15
dier ynde aksi istikamette olaca iin
iin, rotor merkezine gre bir moment meydana
getirir (ekil 2.5) ve rotor hareket eder. Rotorun erimesi muhtemel en byk hz;

60 f1
ns = (2.15)
p
senkron devir saysdr. Fakat makine bu hza hibir zaman eriemez
eriemez,, zira bu hzda,
dner alan hz rotor iletkenlerinin hzna eit olacandan (relatif hz sfr olur),
iletkenlerde gerilim ve akm, dolaysyla dndrme momenti oluamaz. Eer makine
bu hza kartlm olsa bile, d kuvvet ortadan kalknca makine ns den
en daha kk
bir n devrine der. Bu hz ise makineye uygulanan fren momentine baldr.

r=D/2

ekil 2.5 Rotor ubuklarnda moment endklenmesi

2.5. Kayma

Asenkron makinenin alma pr

prensibinde
ensibinde bahsedilen rotorun dnme hz ile dner
alann hz arasndaki relatif ilikiye kayma denir. Rotor hznn senkron hza gre
relatif olarak ne kadar deitiini belirtir. s ile gsterilen kayma, genellikle 0 ile 1
arasndadr. Bu bal ifade o
ou
u kez yzde olarak verilir. Kayma aadaki gibi
tanmlanr:
ns n n (2.16)
s= veya s = 1
ns ns

Dikkat edilirse s kaymas, ns ve n nin deerlerine bal olarak deimektedir.

Buradan kaymann farkl deer aralklarnda, makinenin farkl iletme koullarnda
alaca ortaya kar.

16
2.5.1. Generatr alma

Dner alann hznn ynne ait iaret pozitif ve referans olarak alnd takdirde,
rotorun dn hz, ns senkron hzn zerine kt takdirde, kayma negatif deer
alr. Makine ns in zerine kendi kendine kamayacana gre bir d tahrik
makinesi ile kartlmaldr. Bylece n devir saysna bir limit konulamayaca iin
kayma,

s0

arasnda deiecektir.

Bu artlar altnda makinede endklenen gerilim ebeke geriliminden byk olaca

iin akm 180 yn deitirerek ebekeye doru akacaktr.

2.5.2. Motor alma

Bu alma durumunda, elektrik enerjisi mekanik enerjiye dntrlmektedir.

Makinede dner alan ve rotor hz ayn yndedirler. Haliyle retilen gerilim ebeke
geriliminden ufaktr. Makine mekanik enerji retmek ve muhtelif kayplarn
karlamak iin ebekeden bir enerji ekmektedir. Motor alma; rotor devir
saysnn sfr olmas haline kadar srer. Haliyle,

0< s < 1

olur.

2.5.3. Transformatr alma

Kaymann bire eit olduu zamandr. Yani rotor durmaktadr. Statorda meydana
gelen alan, aynen trafoda olduu gibi rotor sarglarnda bir gerilim retir. Ancak
rotora uygulanan fren momenti, oluan dndrme momentinden bykse rotor
dnemez ve trafo gibi alr. s = 1 dir.

17
2.5.4. Fren alma

almakta olan bir makinede dner alan ynnn iki fazn yeri deitirilerek
aksedilmesiyle ns -ns olur. Bu durumda bir ynde dnmeye devam eden
makinenin aksi ynde dnmeye zorlanmas sz konusu olmaktadr. Bylece
makineye dnd ynn aksinde fren momenti uygulanm olur. Bu nedenle bu
iletmeye fren alma denir. Makinenin kaymas pozitif olur ve 1 in stne kar.

ns n n
s= = 1+ + 1s+
ns ns

Aksi ynde dndrlmeye gayret edilen makine sratle yavalar ve devir says sfr
(n = 0) olur. Bunu mteakiben makine aksettirilen dner alan ynnde dnmeye
balar. Eer makinenin aksi istikamete dnmesi istenmiyorsa, ebeke anahtar
alarak makine enerjisiz braklr.

18
3. ASEKRO MAKAI EDEER DEVRES

3.1. Asenkron Makinenin Tam Edeer Devresi

Rotoru sargl makinenin rotor ularnn ak ve rotorun durduunu, statora ok fazl

gerilim uygulandn dnrsek; statordaki dner alan hava aral zerinden geip
rotor iletkenlerinde gerilim endkler. Bu endksiyon trafodaki gibidir. Zira hava
aral kltlp sfra gtrlrse yapsal olarak trafo elde edilir (ekil 3.1).

R1 X1 Stator Rotor

V1 E1 E20

ekil 3.1 Asenkron makinenin trafo benzetimi (s = 1, rotor durmakta)

Fakat rotorun hareket ettiini dnrsek, rotor sarglarnda endklenecek emk ve

bunun frekans devir saysyla ters orantl deiecek ve n = ns olduunda E2 ve f2 = 0
olacaktr. Duran halde trafo gerilimleri,

E1 = 4.44 m f N1kw1 (3.1)

E2 = 4.44mf1N2kw2
(3.2)

yazlabilir. Bu ifadelerden gerilim evirme oran;

E1 N k (3.3)
g = = 1 w1
E 20 N 2 k w 2

19
diye tanmlanr. Makine dururken, s = 1 olup, bu durumdaki rotor gerilimi;

E 2 s=1 = sE20 = E20 olur . (3.4)

s = 1 iken f2 rotor frekans f1 e eit olacak, s = 0 olduunda da stator ile rotor

arasnda fark hz olmadndan E2 ve f2 = 0 olacaktr. Bu iki iliki aadaki gibi
ifade edilebilir.
s = 1 f2 = f1
f2 = sf1
s = 0 f2 = 0

s 0 ve s 1 iken rotorda f2 frekansl gerilimler endklenecek ve f2 = sf1 olacaktr.

Bunu yukardaki emk ifadesine katklarsak,

E2 = 4.44m(sf1) kw2 = sE20 (3.5)

olur. Rotor dururken, E2 = E20 , hareket halinde ise E2 = sE20 olur.Rotor dururken
X2 = 2f1L2 idi. Durma durumunda X2 = 2f1L2 olan rotor kaak reaktans;
hareket halinde deiiklie urayarak;

X2 2sf1L2 olup, X2 = s x2 (3.6)

eklini alr. Elde edilen trafo benzeri ifadelerden aadaki trafo modeli kolaylkla
oluturulabilir:

R1 jX1
A A
s jX 2 R2

&I
&
V
1
E& 1 m s E& 20
1 &I
2

B B

ekil 3.2 Edeer devrede indirgeme yaplmadan nceki durum

Byle bir benzetimden sonra, hesaplarda kolaylk salayacak olan, rotoru statoruna
elektriksel bal edeer devreye adm atmak istiyoruz.

20
Rotorda endklenen E2 = sE20 emk i kaymann fonksiyonu olduundan statora
indirgenip A A ve B B birletirilemez. Bilindii gibi iki ayr devrenin birbirine
paralel balanabilmesi iin belirli paralel balanma koullarnn salanmas gerekir:
Gerilimler eit olmal, frekanslar eit olmal, polariteler eit olmal, gerilimler
arasnda faz fark olmamaldr. Bu birlemenin gerekletirilebilmesi iin rotorda
sabit bir gerilim endkleniyor gibi bir gsterime gidilmelidir. II evresinden,

E& 2 = s E& 20 = &I 2 ( R 2 + s jX 2 ) (3.7)

denklemi s ile blnrse;

R (3.8)
E& 20 = &I 2 ( 2 + jX 2 )
s

sabit bir gerilim elde edilir. Artk bu gerilim statora indirgenebilir. Yani;
R' (3.9)
E& '20 = &I '2 2 + jX '2
s

yazlabilir. Ayrca faz alar da deimemitir. yle ki;

s X 2
1 1
X '2 (3.10)
tan = tan '
r2 R 2 / s

Btn bu gelimelerden sonra artk A A , B B birletirilmesi yaplabilir.

E1 = E 20 olmal yan 3.3 Eitliinin kullanlmas ile;

E '20 = g . E20 (3.11)

olur. (3.7) ve (3.9) Eitliklerinden grlecei zere, rotoru statora indirgenmi

makinede R2 yerine R '2 / s , s X 2 yerine de X '2 gelecektir. imdi rotoru statora
indirgenmi makinedeki, indirgenen dier parametreleri belirleyelim.

Elektrik makinelerinin temel mmk eitlii;

F1 F2 ; m1 I1 k w1 = m 2 I 21 k w 2 (3.12)

olup akmlarn oran;

21
 I1 m 2 N 2 k w 2 (3.13)
a = =
I 2 m 1 N 1 k w1
ndirgenmi durumdaki I2 akm yaklak olarak I1 stator akmna eit olmaldr:

I1 I 2 (3.14)
a =
I2 I2

ndirgenmi durumdaki bakr kayplarnn korunumu; m1 I 22 R 2 = m1 I' 22 R '2 olup,

2
m I (3.15)
R = 2
'
2 R2
2
m1 I 2

olur. 3.13 ifadesi 3.15 de yerine yazlrsa,

2
m m N k
R = 2 1 1 w1 R 2
'
olur ve (3.3) Eitlii ile ksaltma yaplrsa;
2
m1 m 2 N 2 k w 2

m1 2
R '2 = R (3.16)
m2 g 2

olur. ndirgenmi ve indirgenmemi durumdaki, rotor reaktif gleri yazlp benzeri

ilemler yaplrsa;

m1 2
X '2 = X 2 (3.17)
m2 g

R '2
kaymaya baml diren ierisindeki bakr kaybn ayrmak iin
s
R '2 R '2 R '2 (1 s)
' den R '
2 kartlrsa R2 =
'
olur. Yani;
s s s

R '2 R ' (1 s) (3.18)

= R '2 + 2
s s

edeeri, artk edeer devrede yerine konulabilir. Transformatrde olduu gibi,

demir ve alternatif aknn yan yana olduu bir yerde demir kayb da olacandan
bunu ifade etmek iin mknatslama reaktansna paralel olarak Rfe izilirse tam

22
edeer devre (T tipi) elde edilmi olur (ekil 3.3).

&I R1 jX1 jX '2 R '2 &I '2

1 A
&I
0

& E& 1 R fe &I &I R '2 (1 s)

V 1 B
jX m E& '20
s
(I) (II)

ekil 3.3 Asenkron makinenin tam (T tipi) edeer devresi

Asenkron
Makine

ekil 3.4 Asenkron makinenin bir trafo ve kaymaya baml bir yk direnci ile temsili

Bylelikle asenkron makine bir trafo ve bir kaymaya baml diren olarak
gsterilmi olur (ekil 3.4).

ekil 3.3 deki devre iin; (I), (II) evreleri - A, ve B dmlerine ilikin Kirchoff
gerilim ve akm denklemleri yazlrsa;

(I) evresinden & = E& + &I ( R + j X )

V (3.19)
1 1 1 1 1

(II) evresinden E& '20 = &I '2 (( R '2 / s ) + j X '2 ) (3.20)

(A) dmnden &I1 = &I 0 + &I '2 ve (3.21)

(B) dmnden ise &I 0 = &I + &I olur. (3.22)

3.2. Asenkron Makinenin Yaklak Edeer Devresi

Yukardaki eitliklerde akmlar bulmak iin 3 bilinmeyenli 3 denklemin zlmesi

gerekir. Bunun yerine yaklak edeer devre ile akmlar kolayca bulunur. Bunun
iin mknatslama reaktans ve demir direnci terminale tanrsa (ekil 3.5),
3.5) (I)
evresinden;

23
 V1 (3.23)
I1 I 2 = 2
R'
R 1 + 2 + ( X1 + X '2 )
2

elde edilir.
&I &I R1 jX1 jX' 2 R' 2
1 2

&I
0

& &
R fe I I (I) R ' 2 (1 s )
&
V 1 jX' m E& 20
s

ekil 3.5 Asenkron makinenin yaklak (L tipi) edeer devresi

Hesaplar kolaylatran bu devreye L edeer devresi ya da yaklak edeer devre

denir (ekil 3.5).

3.3. Asenkron Makinenin Fazr Diyagram

Fazr diyagramlarn izmek iin 3.19 ve 3.20 ifadelerini ele alalm:

R ' (1 s )
E& 1 = V
& jI& X &I R ,
1 1 1 1 1 0 = E& 20 jI& 2 X 2 &I 2 R ' 2 &I 2 2 ve
s

E& 1 = E& 20 , &I = &I + &I , &I = &I + &I

1 0 2 0

& referans alnarak ( V

ifadelerini kullanlp V & 0), ekil 3.6daki fazr diyagram
1 1

elde edilir. Burada j operatrnn arpld elemann fazn 90 ilerlettii

unutulmamaldr (90 jI ; I).

24
 jI&1 X1
&
V 1
&
V & =E
E &
&I R 1 1 20
1 1

jI& 2 X' 2
& =E
E &
1 20
2 &I
&I R ' &I 1
2 2
1 2

&I R ' 2 (1 s ) 0 &I

2
1 s 0

&I &I 0 &I

2 1
&I m

(a) (b)

ekil 3.6 Asenkron makinenin T tipi edeer devresine ait fazr diyagram

3.4. Sincap Kafesli Rotora Ait Parametrelerin ndirgenmesi

b
d
Ksa devre
halkalar a
f
c

e
h

Ksa devre
g
ubuklar

ekil 3.7 Sincap kafesli rotorun iletken aksam

I =ubuk akm
I h = halka segman akm

Aksiyel yndeki ubuklar, ki ksa devre halkas ile birletirilip sincap kafes
oluturulmutur. Bu konstrksiyonda rotoru evresel olarak kesip aarsak;

b
I h bd d I hdf f I h fh h

I ab I cd I ef I gh
ubuk Halka segman

a I hca c I hec e I hge g

ekil 3.8 Sincap kafesteki ubuk ve halkalarn evresel alm hali

25
ekil 3.7 ve 3.8de grld gibi, ksa devre halka segmanlar ve ubuklar olmak
zere karmza iki ksm kar.

Rotor zerindeki ubuklarn hava aralndaki konumlar farkl olduu iin

ubuklarda endklenen gerilimler farkldr. Yani ka tane ubuk varsa; o kadar faz
vardr ( m 2 = Q 2 = N 2 ) . Sincap kafesli makine statoru fazl (ounlukla) rotoru -

daha- ok fazl ( m 2 ) bir makinedir.

I

Ih Ih
e2

ekil 3.9 Halka ve ubuk akmlar arasndaki iliki

ubuk says Q 2 , rotor faz says m 2 ye eittir.

Halka akm I h , ubuk akm I 'den olduka byk olup; kutup bana den oluk
(ya da ubuk) says ne kadar byk olursa, bu fark da o kadar byr.

ubuklar arasndaki ay e 2 ile gsterelim (ekil 3.9). Ksa devre kafesinin

simetrik olmas nedeniyle ubuklardan akan akm genlik itibaryla birbirine eit,
fakat e 2 kadar faz farkldr. Ayn durum ubuklar arasnda akan halka akmlarnda
da vardr.

ekil 3.9'dan grlecei zere ubuk akm iki komu halka segman akm
arasndaki farka eittir.

Q 2 oluklu (ubuklu) ksa devre sargs, doal olarak m 2 fazl olacandan, p ift
kutuplu makinede e 2 ;

2
m 2 = Q2 e2 = p 'dir. (3.25)
Q2

faz farklarna gre akmlar izilirse;

26
 I cd
I ab I h bd I ef
e2 I h df

e2
2
ekil 3.10 Halka akmlar ile ubuk akmlar arasndaki iliki

e
I = 2 I h Sin 2
, I = 2 I h Sin p olup,
ab bd 2 Q2
Ih 1
= olur .
I e2 (3.26)
2 Sin
2
Sincap kafeste ubuk bana iki adet halka segman dmektedir. Dolaysyla rotor
direncini bulmak, ya da ubuk-halka-segman kombinasyonunu yapmak iin (halka
segmanlarndan ve ubuklardan akan akmlar ayn fazda olmad, kesitler de farkl
olduu), halka direncini ubuk direncine indirgememiz gerekir. Edeer rotor faz
direnci ;
R 2 = R + 2 R' h (3.27)

olacaktr. ndirgeme iin (rotoru sargl makinede olduu gibi) bakr kayplarnn
korunumundan gidilirse;
2
I
I R h = I R'h
2
h
2
R' h = h R h (3.28)
I
Ih
3.26 ifadesi 3.27de ( ) yerine yazlrsa ;
I

1
R' h = R (3.27)
e2 h
4 Sin
2

2

Rh 1
R 2 = R + 2 R' h R 2 = R + 2 ya da h =
e e
4 Sin 2 2 2 Sin 2
2 2
olarak tanmlanrsa; (3.28)

27
 Rh
R 2 = R + 2 2h R h R2 = R +
e (3.29.a,b)
2 Sin 2 2
2

Rotor direnci bulunmu oldu. Fakat bunu edeer devreye yazmak iin statora
indirgemek gerekir. imdi bu direnci statora indirgeyelim.

Rotoru sargl makinede kullanlan (3.16) ifadesi ile m 2 R 2 I 22 = m 1 I 2 2 R ' 2

(rotordaki toplam bakr kaybnn korunumu) ifadesinin kullanm iin I = I 2

olacaktr.
2
m I I m N k
R ' 2 = 2 2 R 2 kar. 2 = 1 1 w1 idi.
m 1 I 2 I 2 m 2 N 2 k w 2

2 2
m 2 m 12 N 12 k 2w1 m N k
R'2 = 2 2 2 R 2 = 1 1 w1 R 2 (3.30)
m1 m 2 N 2 k w 2 m 2 N2 k w2

m 2 Q 2 sincap kafesli makinede (ubuk says = rotor oluk says) olup,

N 2 = 1 / 2 Sarm (3.31)

(Bir sarm iki iletkenden olumaktayd. Dolaysyla, 1 ubuk 1/2 sarmdr) olur.

Herhangi bir ubuk bir faz temsil ettii ve tek para olan bir ubuun datlmas
veya kirilenmesi sz konusu olmadndan;

k w 2 = k p 2 k d 2 =1.1=1 (3.32)

3.31 ve 3.32 ifadeleri, 3.30 ifadesinde yerine yazlrsa;

2
m N k m
R ' 2 = 1 1 w1 R 2 = 4 1 ( N 1 k w1 ) R 2
2

m 2 (1 / 2 ) 1 Q2

Burada ;
4 m1
( N 1 k w1 ) ye
2
S = (3.33)
Q2

28
sincap kafes evirme oran denir. ndirgenmi rotor direnci;

R'2 = S R 2 (3.34.a)

R 2 = R + 2 2h R h idi.

(
R ' 2 = S R + 2 R h 2h ) (3.34.b)
olur.

Sincap kafes sargsnda kw2 =1 olduundan, rotorda endklenecek -titreime neden

olan- harmonik gerilimleri yok etmek iin yaplacak zm, ubuklar eik
yapmaktr. Bu da rotora yeni bir faktr getirir; keik (eiklik faktr).

A B

e b
2 p AB yay;
AB kirii;
eilmi ubuk
eilmemi ubuk
b

(a) (b)

ekil 3.11 a) Eik kafes sarglar, b) Eik ve eik olmayan sarg arasndaki iliki

Eiklik faktr ekil 3.11den;

AB kirii
k e ik = olup, e. rotor uzay harmonii iin;
AB yay

Sin(e b )
k e ik =
e eb (3.35)
2 p

olarak elde edilir ve 3.30 daki sincap kafes evirme oran aadaki hali alr:
2
4 m 1 N 1 k w1
S = olur . (3.36)
Q 2 k e ik

Reaktanslarda; direnlerin benzeri ekilde;

29
 X 2 = X + 2 X h = X + 2 2h X h (3.37)

X 2 = S X 2 ve
(3.38)

(
X 2 = S X + 2 X h 2h ) (3.39)

olarak elde edilir.

3.5. Edeer Devre Parametrelerinin Belirlenmesi in Yaplan Deneyler

Edeer devre parametrelerinin belirlenmesi iin aadaki balama emas

kullanlr.

(a) (b)

ekil 3.12 Asenkron motorun a) Bota alma, b) Ksa devre / kilitli rotor deneyi iin balama emas

30
3.5.1. Bota alma Deneyi { Pm = 0 , V1 = V1n }

R' 2
n ns olacandan s 0 alnabilir. Dolays ile ok byk olduu iin I 2 0
s
alnrsa T tipi edeer devre ekil 13teki gibi basitl
basitleir.
R1 jX1 &I = 0
2

&I = &I &I

1 0 0

& R fe &I &I

V 1
jX m

ekil 3.13 Asenkron makinenin bota almada edeer devresi

R jX m
T tipi edeer devrede &I 0 = &I1 olur. Z& 1 = R 1 + jX1 , Z& m = fe olarak
R fe + jX m
&
V
tanmlanrsa; &I 0 &I10 & olur.
Z + Z&
1 m

m1 faz iin bota almada ekilen g bir faz iin olan deerin m1 kat olacaktr:
P0 = m 1 ( I 20 R1 + I 2 R fe ) yani P0 = Pcu10 + Pfe olur. I0 akm kk olduundan Pcu10

ve Q10 ihmal edilebilir. Bylelikle;

P0 Pfe , Q0 Qm (3.40)
yazlabilir.
P0 = m 1 V1 I10 cos 0 , Q 0 = m1 V1 I10 Sin 0 (3.41)

veya 3 fazl sistemde hat parametreleri cinsinden;

P0 = 3 V1L I10 L cos 0 , Q 0 = 3 V1L I10 L Sin 0 (3.42)

olup, burada 0 =
V1; I10 dir.

zetlenecek olursa; bota alma deneyinde ekil 3.12.adaki balant yaplr ve V1,
P0, I10 llp, Rfe ve Xm aadaki 3.42 - 3.47 bantlar ile hesaplanr:
P0

m1
0 = Cos 1 (3.43)
V1 I10

31
 I = I10 Cos 0 I = I10 Sin 0 (3.44), (3.45)

V1 V1
R fe = , Xm = (3.46), (3.47)
I I

3.46 - 3.47de E1 V1 alnmtr; bu 3.40 ifadesindeki kabule dayanmaktadr.

Dier bir yolda aadaki gibidir:

V12 V12
R fe = , Xm = ,
P0 Q0 (3.48), (3.49)
m1 m1

3.5.2. Ksa Devre / Kilitli Rotor Deneyi n = 0 , V1k = V1 I = I

1k 1n

(1 s)
Bu alma durumunda; n = 0, s = 1 ve dolays ile R ' 2 = 0 olduundan
s
makine ebeke tarafndan bakldnda minimum empedansa sahip olur. Bu nedenle
makineye nominal gerilimi uygulanmaz, aksi halde nominal akmn ok stnde bir
deerde akm ekilir ve makine ksa srede zarar grr. Bu nedenle makinenin
nominal akm ekmesini temin etmek iin, oto - trafo zerinden V1k < V1n gerilimi
uygulanr (ekil 3.12.b).

V1 s=1 = V1k olup, V1k %(10-20)V1n (3.50)

I1 = I1 n

V12k V12k
mertebelerindedir. Bu kk V1k geriliminde m1 ; demir kayplar, m 1 ;
R fe Xm
mknatslama reaktif gc nominal gerilim uyguland duruma gre olduka kk
olacandan, T edeer devresindeki Zm mknatslama kolu empedans dier
elemanlara gre az akm ektiinden ihmal edilirse yaklak edeer devre (ekil
3.5) daha da basitleir. Bu durumda V1k geriliminde bir faz sargsndan geen akm;

V1k (3.51)
I1k = I1n =
(R + R ' 2 ) + ( X1 + X' 2 )
2 2
1

V1k ; I1k = k olmak zere, m1 faz iin kayp g;

Pk = m1V1kI1nCosk, Pk = m 1 ( I12k R 1 + I'12k R ' 2 ) , Pk = Pcu1n + Pcu 2 n

32
olacaktr.
R k = R1 + R' 2 , X k = X1 + X'2 (3.52), (3.53)

(1 s)
tanmlamalar yaplp, R ' 2 0 olduu da gz nne alnrsa; edeer devre
s
aadaki gibi basitletirilebilir (ekil 3.14).

&I = &I R k Xk
k 1n

&
V I
k

ekil 3.14 Asenkron makinenin ksa devre almada edeer devresi

Bu alma durumu Xk ve Rk nn elde edilmesi iin tekil edilir (ekil 12.b). Rotor
kilitlenilip, I1k akm I1n olacak ekilde, V1 gerilimi sfrdan balanlarak Vk deerine
getirilir ve Pk, V1k ve I1k deerleri kaydedilip Xk ile Rk deerleri aadaki gibi
hesaplanr. ekil 14ten;
Pk
Vk (3.54), (3.55)
1 m1
Z k = R 2k + X 2k , Zk = , k = Cos
Ik V1k I1k (3.56)

R k = Z k Cos k , X k = Z k Sin k (3.57), (3.58)

Dier bir yol ise;

Pk P0
m m (3.59), (3.60), (3.61)
R k = 21 , R fe = 21 , V1k = V12r + V12x ,
V1r V1x

V1r = V1k Cos ; ksa devre direncinde den gerilim, (3.62)

V1x = V1k Sin ; ksa devre reaktansnda den gerilimdir. (3.63)

33
3.6. Asenkron Makinenin G Dengesi

Gleri bulmak iin ekil 3.3teki tam edeer devreden yazlm olan 3.19 -
3.22nci ifadeleri ilgili akmlar ile arpalm;

& 1 = E& 1 + &I 1 (R1 + jX1)

(i) V * &I1 &I1 V
& = &I E& + &I 2 R + &I 2 jX
1 1 1 1 1 1 1 (3.64)

&I = &I + &I ifadesi (3.22) ; (3.64)de yerine yazlr ve m1 fazl gleri bulmak iin m1
1 0 2

ile arplrsa;
m1 &I1 V
& = m &I 2 R + m &I 2 jX + m &I E& + m &I E&
1 1 1 1 1 1 1 1 0 1 1 2 1 (3.65)

elde edilir. Aktif gleri bulmak iin her iki tarafn reel ksmlarn alrsak,

P1 = Pcu1 + Pfe + Pi (3.66)

elde edilir. Burada; P1 ; makinenin giri gc, Pcu1 ; stator sarglarndaki toplam bakr
kayb, Pfe ; Statordaki toplam demir kayb, Pi ; Statordan rotora intikal eden toplam
i g yada hava aral gcdr.

Aslnda Pfe = Pfe1 + Pfe 2 eklinde ifade edilebilirse de rotordaki demir kayplar, gerek
rotor frekansnn ve gerekse rotor geriliminin ok kk olmasndan dolay, ihmal
edilebilir ( Pfe2 0 ) . Dolays ile Pfe Pfe1 alnacaktr.

(3.65) ifadesinin imajiner ksmlar alnrsa;

Q1 = Q1 + Q m + Q 2 (3.67)

elde edilir. Burada Q1 ; Giriten ekilen toplam reaktif g, Q1 ; Stator sarglar

kaak reaktanslarnn harcad reaktif g, Qm ; Statordan ekilen toplam
mknatslama reaktif gc, Q2 ; Rotor kaak reaktanslarnn harcad reaktif gtr.

R'
(ii) E& 20 = &I 2 2 + jX' 2 ifadesi m 1 &I' 2 ile arplrsa;
s

34
 R ' (1 s) (3.68)
m1 &I 2 E& 20 = m 1 &I 22 R ' 2 + m 1 &I 22 2 + m 1 &I 22 j X' 2
s

elde edilir. (3.68) ifadesinin reel ksmlar alnrsa;

Pi = Pcu 2 + Pmi (3.69)

olur. Burada Pcu2 ; Rotor sarglarndaki toplam bakr kayb, Pmi ; Rotorda endklenen
toplam mekanik mil gcdr.

Rotorun mekanik ortamnda yataklarda srtnme ve sarglarn cebren fan ile

soutulmas iin vantilasyon kayplar da mevcuttur. Bunlar;

Pmi = Pst + v + P2 (3.70)

olarak ifade edilebilir. Bunlar;

Pst+v ; Rotordaki srtnme ve vantilasyon kayplarnn toplam,
P2 ; Makineden kan net mil gcdr.

(3.66), (3.69) ve (3.70) ifadeleri birletirilirse;

P1 = Pcu1 + Pfe + Pcu 2 + Pst + v + P2 (3.71)

makinenin bileke g dengesi elde edilmi olur. Bu bir diyagram zerinde

gsterilecek olursa;
Pi Pmi
P1 P2

Pcu1 Pfe Pcu2 Pst+v

ekil 3.15 Asenkron makinenin g dengesi.

ekil 3.15 elde edilir.

Pi i g (dner alan gc ya da hava aral gc);

Pi =m1 E 20 I 2 cos 2 , 2 E 20 ; I 2 dir. (3.72)
Hava aral gcnden sonra makinenin m1 faz iin (toplam) gleri zetlersek:

35
 E12 V2
Pfe = m1 = P0 Pcu10 = m 1 V1 I10 cos 0 m 1 I10
2
R 1 m1 1
rfe R fe

R ' 2 (1 s)
Pmi = m1 I 22 , Pcu1 = m1 I1 2 R 1 , Pcu 2 = m 1 I 22 R ' 2 ,
s
P1 = m 1 V1 I1 cos 1 , P2 = Pmi Pst + v ou kez Pst + v 0 olarak kabul edilip,
P2 = Pmi yazlr. Bu kabul ile yaklak mekanik mil k gc;

R ' 2 (1 s) (3.73)
P2 m 1 I 22
s

olur. Bu g ilikilerinden sonra verim;

P2
= (3.74)
P1
olarak verilir.

Kayma ile rotor bakr kayplar arasndaki ilikiyi aratrmak iin Pi=f(Pcu2) yi
yazalm;
2 E 20 ; I 2 olmak zere;

R ' 2 Pcu 2 (3.75), (3.76)

Pi = m 1 E 20 I 2 Cos 2 = m1 I 22 = , Pcu 2 = s Pi
s s

olduu grlr. Bu ifade kayma arttka rotor bakr kayplarnn artacan, dolays
ile rotorun snacan gstermektedir. Bu yzden asenkron makinelerin byk
kaymalarda altrlmas tercih edilmez. Nominal kayma genellikle % 3-5
mertebelerindedir.

(3.70)te Pi = Pcu 2 + Pmi idi. Bu ifade (3.76)da yazlrsa;

Pmi = (1 s) Pi (3.77)

olarak elde edilir. Bu ifadede kaymann sfra yakn olduu durumlarda hava aral
gcnn tamamnn mile aktarldn, aksi halde (byk kaymalarda) endklenen
mil gc azald grlmektedir.

36
4. DDRME MOMET

Mekanik dnyada M = P/ dr. Bu ilikiyi asenkron makineye uyarlarsak;

P2
M= (4.1)
2n
60
olur. Pst+v0 kabul edilerek, P2 yi yaklak olarak;

(1 s)
P2 = m1. I 2 2 R ' 2
s

alnmt (3.73). imdi yaklak edeer devreden I2 y elde edip P2 de yerine

koyalm:
V1 V12
I 2 = yazlrsa, I 2 =
2
2
R' 2
2
R' 2
+ ( X 1 + X 2 ) + ( X 1 + X 2 )
2
R1 +
2
R1 + s
s

Bu ifadeyi yukardaki P2 de yerine yazarsak,

R ' 2 (1 s) V12
P2 = m1 2 (4.2)
s R' 2
+ ( X 1 + X 2 )
2
R1 +
s

olur. Bu ifade (4.1)de yerine yazlrsa;

m 1 60 R ' 2 (1 s) V12 (4.3)

M=
2 n s R' 2
2

+ ( X 1 + X 2 )
2
R1 +
s

ns n 60 f1
olur. n yerine dnmler yaparak s = n = (1 s ) n s ve n s = den
ns p

37
 60 f1
n = (1 s) ifadesi elde edilir. Bu ifade (4.3)te yazlrsa;
p

m 1 60 R ' 2 (1 s) V12
M=
60 f1 s R' 2
2
2 n (1 s) + ( X 1 + X 2 )
2
R1 +
p s

elde edilir. Sadeletirmelerden sonra moment ifadesi;

m 1 p ( R ' 2 / s ) V12
M=
R' 2
2
2
(4.4)
2 f1 R 1 + + ( X 1 + X 2 )
s

elde edilmi olur. Hesaplarmzda ounlukla bu ifadeyi kullanacaz.

T tipi edeerdevre kullanlrsa ekil 3.3ten,

E 20 E 202
I 2 = I' ,
2
2 I 2 =
2

( R' 2 / s) + X 21
2
2
R' 2
+ X 2
2

s

yazlabilir ve endklenen mekanik g (Pst+v0 alnp);

R ' 2 (1 s) P
P2 = m1 . I 2 2 ve M = 2 den benzer bir ekilde,
s 2 n
60

m 1 p ( R ' 2 / s ) E 202
M= (4.5)
R ' 2 2 2
2 f1 + ( X 2 )
s
olur.

4.1. Asenkron Makinenin D Karakteristii

Yukarda elde edilen (4.4) v3 (4.5) bantlardan, momentin gerilimin karesi ile
deitii ve kaymaya nonlineer olarak bal olduu grlr. Bu ilikiler M = f(s)

38
olarak izilirse ekil 4.1deki asenkron makinenin d karakteristii elde edilir.
Makine farkl kayma arlklarnda farkl iletme durumlarnda bulunmaktadr.
s

s<0
GEERATR

0<s<1
MOTOR

s=1 1
TRASFORMATR
M [Nm]
Myv
1<s
FRE

ekil 4.1 Tipik bir asenkron makine d karakteristii

4.2. Kalk / Yol Verme Momenti

Myv = M s=1 motor duruyorken (n = 0) motor milindeki momenttir (ekil 4.1). L tipi

edeer devre kullanlrsa, (4.4) ifadesinde s=1 koyarak;

m 1 p R ' 2 V12
M yv =
[
2 f1 ( R 1 + R ' 2 ) + ( X 1 + X 2 )
2 2
] (4.6)

R1+ R ' 2 = R k (ksa devre direnci) ve X1 + X 2 = X k (ksa devre reaktans) olarak

tanmlanrsa;
m 1 p R ' 2 V12
M yv = ,
2 f1 [ R 2k + X 2k ] (4.7)

ayn ekilde T tipi edeer devre iin elde edilen (4.5) ifadesinde s = 1 konursa

39
yolverme momenti;
m 1 p R ' 2 E 202
M yv =
2 f1 [ R ' 22 + X 2 2 ] (4.8)

olarak elde edilir.

4.3. DEVRLME KAYMASI ve DEVRLME MOMET

D karakteristii bildiimiz ekstramum noktas bulma problemine dnecek ekilde

ele alalm (ekil 4.2):

M
Md
M=f(s)

s
1 sd 0

ekil 4.2 D karakteristik zerinde devrilme noktalar

dM
Md = Mmax yani ekstramumdur. = 0 denklemi zlrse bu noktaya ilikin s
ds
deeri sd yi verecek ve M s=s = Md olacaktr. Bu yaklam T tipinde uygularsak;
d

gerilimi sabit kabul edersek,

m 1 p E 202 R '2 / s R'2 / s

= k
[ ] [ ]
M=
2 f1 ( R'2 / s) + X 22
2
( R'2 / s) 2 + X 22

m1 p E 202
yazlabilir. Bu ksaltmada k = olup sabittir. Ekstramum noktas iin trev
2 f1
alnp sfra eitlenirse;

40

dM d r dM R' 2 /s 2 + X 2
= k
2
= k 2 2 =0
2

ds ds R ' 2 2 ds () 2

s + s X 2

s2
ve, * uygulanrsa,
R ' 2 k

R ' 22 s 2 X 22 = 0

R'2
s sd = (4.9)
X 2

olur. M d = M s = s olacandan sd (4.8)de yerine konursa;

d

m 1 p R ' 2 X 2 E 202
Md = ,
2 f1 R ' 2 X 2
2

R ' 2 + X 22
R'2

ve 2 X 2 X k yazlrsa;

m 1 p E 202
Md = (4.10)
2 f1 X k

elde edilmi olur. L tipi edeer devre iin devrilme kaymasnn bulunabilmesi iin;

m 1 p V12 R'2 / s 1 1
M= = k R '
2 f1 R '2
2
2
s 2 R 1 R ' 2 R ' 22

1R + + X 2
k
R + 2 + 2 + X' 2k
s
1
s s

1
M = k R'2
R ' 22
s R + 2 R1 R'2 +
2
1 + s X 2k
s

m 1 p V12
yazlabilir. Bu ksaltmada k = olup sabittir.
2 f1

dM dM d 1
= 0 dan sd zlrse, = k R'2 2 = 0
ds ds ds s R 1 + 2 R 1 R 2 + R ' 2 / s + s X k
2 2

41
 R2
k R ' 2 R 12 22 + X 2k
s s2
=0 * uygulanrsa,
() 2
k R'2

R 12 s 2 R ' 22 +s 2 X 2k = 0 s sd s 2d ( R 12 + X 2k ) = R 22

R2
sd =
R + X 2k
2 (4.11)
1

Elde edilen bu sd ifadesi, yukardaki (4.7) ifadesinde elde edilen Md de yerine

yazlrsa;
m1 p V2
Md = 1 (4.12)
2 f1 2 X k

olarak elde edilir.

4.4. Kloss Denklemi

L tipi edeer devreye ait M/Md oranlanr ve yaklaklklar yaplrsa,

M 2
=
Md s s (4.13)
+ d
sd s
elde edilir. Bu ifadeye KLOSS denklemi denir. Kloss denklemi ile, edeer devre
parametrelerini bilinmeksizin herhangi bir kaymadaki moment yaklak olarak
hesaplanabilir.

4.5. rnekler

rnek 1: Plaka deeri 55kW, 380V, 104A, 2965 d/dak GF = Cos = 0.89 olan 3
fazl sincap kafesli motorun kalk akmnn anma akmna oran 6.3, devrilme
momentinin anma momentine oran 2.3, yolverme momentinin nominal momente
oran 1.6 olarak verilmitir. Motorun ularna uygulanan gerilimin;

a) Anma deerinde olmas halinde Iyv, Mn, Myv, Md

b) Anma deerinin %90 ( V'1L = 0.9 V1L ) olmas halinde kalk akmn ve kalk

42
 momentini hesaplaynz.
c) Anma akmnda ebekeden ekilen aktif, reaktif ve grnen gler ile makine
verimini hesaplaynz.

zm 1:

55 kW , 380 V, 104A, 2965 d/dak, Cos = 0.89

Iyv/ I1Ln = 6.3 Md/Mn = 2.3 Myv/Mn =1.6

Pn 55000
a) Iyv = 6.3I1Ln = 104 . 6.3 = 655.2 A Mn = = = 1771
. Nm
nn 2965
2 2
60 60
Myv = Mn 1.6 = 177.1 . 2.3 = 283.4 Nm
Md = Mn 2.3 = 177.1 . 2.3 = 407.3 Nm
2 2
I yv V' M yv V M d V1L
b) V'1L = 0.9 V1L , = 1L , = 1L = 0.9 2 , =
I yv V1L M yv V1L M d V1L

I yv = 0.9 I yv = 0.9 655.2 = 589 A , M yv = 0.9 2 283.4 = 229.5 Nm

M d = 0.9 2 M d = 0.81 407.3 = 339.9 Nm

c) S1 = 3 V1L I1L = 3 380 104 = 68.45 kVA

P1 = S1Cos = 68.45 . 0.89 =60.42 kW
Q1 = S1Sin = 68.45 . 0.456 = 31.21 kVAr
% = P2n/P1 = (55/60.42)100 = %90.28

rnek 2: Stator direnci faz bana 0.23 olan 3 fazl yldz bal bir asenkron
motorun bota alma deneyinde alnan veriler; 2400V, 11746W, 18.38A dir. Ksa
devre deneyinde alnan sonular ise 500V, 56800W, 210Adir. Kaymann %1 olmas
halinde (L tipi edeer devreyi kullanarak) devre elemanlarn, akmlar 0, , k y
bulunuz.

zm 2: Bota alma deneyinden, I, Rfe, I, Xm, , 0 bulunur. ekil 10daki L

tipi devreden;
Pfe / m 1 11746 / 3
Pfe = m1V1I , I = = I = 2.83A
V1 2400 / 3

43
 V1 2400 / 3
R fe = = R fe = 489.6
I 2.83
I 0 = I 2 + I 2 I = I 20 I 2 = 18.38 2 2.832 I = 18.16A
V1 2400 / 3
Xm = = X m = 76.3
I 1816
.

I
ekil 3.6bden = tg 1 = 15.58 o , 0 90 = 74.42,
I

KIsa devre deneyi sonularndan ise Zk, Rk (R1, R2), Xk, (X1, X2 ), k bulunur.

V1k 500 / 3 Pk / m 1
Zk = = = 1.375 , Pk = m 1 I 2k R k Rk =
Ik 210 I k2

56800 / 3
Rk = = 0.43 R k = R1 + R'2 R' 2 = R k R 1
210 2
R' 2 = 0.43 - 0.23 R' 2 = 0.2

(R1 llmediyse, R1 R' 2 Rk /2 alnabilir.)

Xk
X k = Z 2k R 2k = 1375
. 2 0.432 = 1.306 , X1 X 2 = 0.653
2
s = 0.01 durumu iin L edeer devresini tekil edersek;

&I &I 0.23 0.653 0.653 0.2

1 2

&I
0

& & &I

2400 R fe I I Xm 2
0.2 (1 0.01)
3
V
E& 20 0.01

elde edilir. s = 0.01 iin I2 yolundaki empedans :

2 2
R ' (1 s ) 0.2 0.99
Z = Rk + 2 + X 2k = 0.429 + + 1306
. 2
s 0.01

44
 V1 2400 / 3
Z = 20.27 I 2 = = I 2 = 68.4 olur. Bylelikle makineye
Z 20.27
ilikin nemli parametreler bulunmu olur.

rnek 3: Rotorunda faz bana direnci, kaak endktans sras ile 0.1 ve 0.5 mH
olan bilezikli 3 fazl asenkron makinenin anma hz 950 d/dak olup rotorundan 20 A
gemektedir. Statorda meydana gelen kayplar (Pcu ve Pfe) ve srtnme - vantilasyon
kayplarn ihmal ederek rotor devresinde oluan i g (hava aral), bakr
kayplar, devir says, k gc ve momentini,

a) Anma kaymas,
b) s = -0.01
c) s = 1.4 iin bulunuz.
d) Bulunan noktalar s - M grafiinde iaretleyiniz.

zm 3:

a) 950 d/dak ya en yakn (st) senkron devir says 1000 d/dak dr.
n s n n 1000 950
O halde nominal kayma; sn = = = 0.05 olur.
ns 1000
ndirgenmemi parametreler ile;

2sf1L2 R2 2f1L2 R2/s 0.157 0.1/s

E2o
E2 E2o

Pi/m2

(67.a) ifadesi indirgenmemi byklkler iin yazlrsa;

R2 01
.
Pi = m 2 I 22 = 3 20 2 = 2400 W
s 0.05
0
P2 = Pmi Ps+ v = Pi (1 s) = 2400 (1 0.05) = 2280 W

Pcu 2 = m 2 I 22 R 2 = Pi s = Pi Pmi = 2400 2280 = 120 W

45
 P2 n 2280
Mn = = = 22.92 Nm
n 2 950 / 60

b) Kayma sn den -0.1e gittii iin I2 de deiecektir. I2 yi bulmak iin E20

gereklidir. E20 deimediine gre; (a)daki verilerle

E20
2
(I R 2 / s) + (I 2 X 2 ) = E 20
2 2
VR 2 / s
2

VX
2

[
E 20 = ( 20 01
. / 0.05) + ( 20 0157
2
. ) ]
2 1/ 2
= 40 V olarak bulunur. Pi = m 2 I 22
R2
s
in

hesaplanabilmesi iin s = -0.1 iin I2 bulunmaldr;

E 20 40
I2 = 1/ 2 = 1/ 2 = 39.5 A, artk Pi hesaplanabilir.
r2 2 01
.
2

+ X 22 + 0157
. 2
01. .
01
R2 01
.
Pi = m 2 I 22 = 3 39.52 = 4680.8 W,
s 01.
Pmi = Pi (1 s) = 4680.8 (1 ( 01
. )) = 5149 W,
Pcu 2 = Pi s = 4680.8 01
. = 468 W,

G yn (iaret) deitirdi. Yani (a)da motor olarak alan makine bu kez generatr
alyor; Zira s < 0 dr.

n = (1-s)ns = (1-(-0.1))1000 = 1100 d/dak ,

1100>1000 n > ns senkron st hzda dnmektedir. Kayp pasif olduundan Pcu >
0 dr.
Pmi 5149
Pstv 0 olarak verildiinden, M = = = 44.7 Nm
n 2 1100 / 60
2
60
Motorken rettii momentin tersi ynde moment retmektedir. Yani d kaynaktan
moment almakta, moment alp elektrik retmektedir. Bu ise generatr almadr.

46
c) s=1.4 iin
E 20 40 (bu 10In olup,
I2 = 1/ 2 = 1/ 2 = 232 A
r2 2 01.
2
uzun sre geerse
+ X 2 + 0157
. 2
2
sarglar iin zararl
.
14 14.
olacaktr)
R2 01.
Pi = m 2 I 22 = 3 232 2 = 11524 W (Pasif alma: ebekeden g ekiliyor)
s 14
.

Pmi = Pi (1 s) = 11524 (1 14
. ) = 4610 W (i makinesinden g ekiliyor, yani
onu frenliyor. Zira s>1 fren alma vardr.)

Pcu 2 = Pi s = 11524 14
. = 16134 W (kayplar pasif olduundan Pcu2>0 dr)

Grlecei zere mutlak deerce byk kaymalarda Pcu2 (I1 artacandan Pcu1 de)
artmaktadr. Bu yzden verimli ve snmaya yol amayan bir almay temin etmek
iin kk kaymalarda (mutlak deerce) allmaldr.

d) Elde edilen noktalar asenkron makinenin d karakteristiinde iaretlersek;

s
s<0
GEERATR

-0.1
0
sn=0.05

0<s<1
MOTOR

1 Mn 39.7
M [Nm]
-44.7 29.92

1<s
1.4 FRE

diyagram elde edilir.

47
rnek 4: Yldz bal bilezikli bir asenkron motorun plakasnda; 7.5 kW, 16 A, 380
V, 1430 d/dak, Cos=0.8 ve f=50 Hz yazldr. Devrilme ve anma momenti
arasndaki oran 3.2 olup, nominal rotor akm 25 A dir. Rotor terminalleri arasnda
bota endklenen gerilim; E20 =180 V tur.

a) Motorun nominal ve devrilme momentini,

b) Anma almasndaki verimi, iki bilezik arasnda endklenen rotor gerilimini ve
rotor faz empedansn,
c) Devrilme kaymasn bulunuz.

zm 4:
P2 n 7500
a) M n = = = 50 Nm , M d = 3.2 M n =3.250 = 150 Nm
n 1430
2
60

P1 = 3 V1L I1L Cos = 3 380 16 0.82 = 8635 W

P2 n 7500 n s n 1500 1430

b) n = = = %86.85 , sn = = = 0.0467 W
P1 8635 ns 1500
E 2 L = s E 20 L = 0.0467 180 = 8.4 V Bu gerilim; bilezikler arasndaki gerilim olup,
1
rotor yldz bal olduundan sarg gerilimi olarak bu deerin konulacaktr;
3

E 2 L / 3 8.4 / 3
Z2 = = = 0194
.
I2n 25

M 2 s n s d 2M d
c) Kloss fadesinden; = + =
Md s sd sd sn Mn
+
sd s
2
sn M d M sn sn
= d 1 = 3.2 3.2 2 1 ; = 016
. ,
sd M n M sd sd

0.0467
sd = = 0.292 olur.
016
.
Nominal devir says 1430 d/dak olan bir motorun senkron devir says 1500 olur.
nd=ns(1-sd) = 1500(1-0.292) = 1062 d/dak olarak elde edilir.

48
4.6. Dner Makinelerde Mknatslanma Reaktans

Dner alan reaktans da denir. Demirdeki mmk dm ihmal edilecektir ( r ).

oluk di

stator
hs

rotor hr

ekil 4.3 evresel alm makinede stator ve rotor dilerinin karlkl konumlar

Stator ve rotor teetsel izilirse (ekil 4.3), hava aralnn deiimi

+ h s + h r , + h s , hr , gibi olur.

Hava aralndaki bu deiiklii hesaba katmak iin 'y 1 'den byk bir katsay ile
arpalm.
k ; k 1 k : hava aral dzeltme faktr

Di kenarlarndaki doymay 0 a etki ederek dzeltmek istersek;

0
0 ; k 1
k

yazlabilir.

nce bir faz sargsnn sadece kendisi beslendiinde mknatslanma z endktansn

bulalm. Temel eitlikler:
o
F = m, = BA, F = BA = B , B= F olup,
o A o

doyma ve hava aral deiimine dikkat edip; Byi maksimum deerler cinsinden
yazarsak;

o
Bm = F (4.14)
k k m

49
Datlm stator sarglarnn retilecei mmkin, bir faz sargs tarafndan retilen
bileeni u ekilde idi (bkz Eitlik 2.5):
2 2 N1 k
F (x,t) = I k w1 sin x + w 3 sin 3x +L Cost (4.15)
p 3

Bu ifadenin temel bileeninin maksimum deeri,

2 2 N1
F1m = k w1 I (4.16)
p

ve (4.14) te konursa;

2 2 o N 1 k w1
B1 m = I (4.17)
k k p

2 2 2 D
m = B1m A = B1m p l = B1m l
2p

2 2 2 o N k w1 D
m = I l
k k p 2p

ve bobin ak kavramasnn; = ( N 1 k w1 ) olduu hatrlanrsa;

2
2 2 o D l N 1 k w1 (4.18)
m = I
k k p

2
2 2 o D l N 1 k w1 I
Lf = m =
I k k p 2 I

Dolaysyla bir faz iin mknatslanma endktans

2
2 o D l N 1 k w1
Lf = olarak elde edilir. (4.19)
k k p

X f = 2 f1 L f olup;

50
 2
4 f1 o D l N 1 kw 1
Xf = (4.20)
k k p

olur. ok fazl makinelerde dner alan bahsi hatrlanrsa (bkz. 2.Blm);

m
Fmf = F idi. Dolaysyla benzer ekilde,
2 1f

m m
Lm = L , Xm = X f olacaktr . (4.21.a, b)
2 f 2

2
2 m1 f1 o D l N 1 k w1
Xm = (4.22)
k k p

E1 = X m I olduundan I istenildiinde kolayca bulunabilir. D hava aral

ortasndaki aptr.

(4.22) ifadesinden grlecei zere; hava aral, p ift kutup says, k arttka
(makine doyduka) Xm klmekte, I artmakta ve makine daha fazla reaktif
(mknatslanma iin) g ekmektedir. Bu ise rotor ile stator arasndaki hava
aralnn ve kutup saysnn kk yaplmasnn (kk devir yada byk kutup
says tercih edilmemektedir) en byk sebebidir.

51
5. ASEKRO MOTORLARA YOLVERME VE HIZ AYARI

5.1. Asenkron Motorlara Yolverme

Yolverme, bir asenkron motorun ebekede nemli miktarda gerilim dmne ve

sarglarn tahribine yol amayacak kadar kk bir akm ile motorun durma
konumundan normal alma devir saysna getirilmesi ilemine denir.

Bilindii gibi asenkron motorlarn ebeke yanndan grlen empedans kaymaya

R'2 ( 1 s )
baldr. Bu empedansta kaymaya bal eleman olup, durma annda
s
(s =1), 0 deerindedir. Bu da makine empedansnn minimum olduu durumdur.
ayet motora nominal gerilimi uygulanacak olursa, nominal akma gre 4 ile 6 kat
akm ekecektir. Bu Iyv akm;

V1 E20
L tipinde I yv , T tipinde I yv (5.1.a, b)
( R k 2+ Xk 2 ) ( R '2 2 + X k 2 )

olarak verilmiti. Bu akm gerek ebeke gcne, gerekse motor gc ve motor

milindeki toplam atalet momentine bal olarak, ou kez msaade edilemezdir.
Yolverme sresinde hattan ekilen akmn efektif deeri zamana gre ekil 5.1de
verilmitir.
Iyv ,
n Iyv nn

n In

tyv t

ekil 5.1 Yolverme srasnda akm ve hzn deiimi

52
5.1.1. Yolvermenin Etkileri

Yolvermenin iki deiik etkisi vardr:

a. ebekeye etkisi: ebekeler ou kez bu kalk akmlarna yetersiz kaldndan,

bir yada daha fazla motorun ayn anda devreye girmeleri, enerji datm hatlarnda
kayda deer gerilim dmlerine neden olurlar. Bu durum ayn hattan beslenen dier
tketicileri de olumsuz etkiler. Ataleti byk olan yksek gl motorlarda, yol
verme sresi uzayacandan, bu gerilim dmleri daha da uzun srer ve nem tar.

b. Motora etkisi: Byk deerli bu kalk akm motor sarglarnda

Pcuyv = m1 I 2yv R k (Burada Iyv zamana gre deimektedir. ) (5.2)

yolverme bakr kayp gcnn harcanmasna neden olur. Bu kayp g hayli byk
olup, tyv uzadka (motor milindeki atalet momenti bydke tyv artar)
t yv

Q = k Pcuyv dt (5.3)
0

kalori kadar bir s enerjisi motor sarglarn str. Bu s, makine izolasyon

malzemelerine zarar verecek kadar artabilir.

Yolvermenin yan etkilerini azaltmak iin ;

R : Stator sarglarna seri balanm reosta,
R ' yv : Bilezikli motorda, bileziklere dardan balanan Ryv yolverme

direncinin statora indirgenmi deeri olarak tanmlanrsa, yolverme akm

V1
I yv = , I yv = f ( V1 , R k , R , R ' yv , X k ) (5.4.a, b)
( R k + R + R yv )2 + X k 2

olur. Burada Rk ve Xk makine ii sabitler olduu iin, dtan bakldnda;

I yv = f ( V1 , R , R yv ) (5.5)
eklinde yazlabilir. Burada Iyv; V1 ile doru, R ve Ryv ile ters orantldr. O halde
Iyv; V1, R ve Ryv nin uygun seilmesiyle istenilen snrlar ierisinde tutulabilir.

53
Fakat bu deiimler yaplrken makine momentinin de deiecei gz ard
edilmemelidir.

5.2. Yolverme Yntemleri

5.2.1. Direk Yolverme

Daha ziyade 5kWa kadar olan motorlara uygulanr. Bu gteki bir motorun
ebekede nemli bir gerilim dmne neden olmayaca kabul edilmektedir. Dier
taraftan, bu gteki motorlarn atalet momenti de kk olacandan, yolverme
sresinde sarglarda aa kacak s art kk olacaktr. ekilde 5.2de Q1;
termik manyetik anahtardr.

ekil 5.2 Asenkron motora direk yolverme balant emas

Bu yntem sincap kafesli motorlarda kullanlr. Zira bilezikli asenkron motorlar bu

kadar kk glerde imal edilmezler.

54
5.2.2. n Diren le Yolverme

Bu yntemde motor ularndaki gerilim n diren ile drlerek, motorun kk

akm ile yol almas salanr (ekil 5.3a). Yolverme akm;
V1
I yv = (5.6)
( R k + R )2 + X k 2
olup, R arttka Iyv nin azalaca aikardr. Makine momenti ise ekil 5.3bdeki gibi
deiecektir.

s
R ''
0 R '
R = 0

sd

R '' > R ' 0

1 M
0 M ''yv M 'yv M yv Md

(b)

(a)

ekil 5.3 a) n diren ile yolverme balant emas, b) D karakteristiin R ile deiimi

2
M yv I yv
=
(5.7)
M yv I yv

olacaktr. Bu yntem sincap kafesli motorlara uygulanmakta olup, R deki g kayb

fazla olduu iin ok tercih edilmemektedir.

55
5.2.3. Kua Balamas

5.2.2. Konusundaki yntemin bir faza uygulanm halidir; R sadece statorun bir
fazna balanr. Makinenin akm dner alan simetrisi bozulur. Sabit genlikli dner
alan yerine, genlii zamanla deien eliptik bir dner alan oluur. Makine kk
akmla vuruntulu olarak kalk yapar. D karakteristiin deiimi ekil 5.3.bdeki
gibidir. Gnmzde zorunluluk halleri dnda pek kullanlmamaktadr.

5.2.4. Yldz-gen Balama

Yldz-gen yolvermenin yaplabilmesi iin stator sarg geriliminin, ebeke faz aras
gerilimine eit olmas gerekir. Yani Trkiye ebekesinde Vgen/Vyldz; 380/660V
olan motorlara yldz-gen yolverilebilir.

gen ve yldz durumlarnda ebekeden ekilecek akmlar incelersek:

I1p
L1
I1
V1L
V 3
V1L
V1 Z I1 = 1 = I p = I1
Z Z
Z
L2 Z
V1L
Ip = (5.8)
L3 3Z
I1
L1 V1 V1L
I1 I1 = = I = 3 I1
V1
Z Z
V1L
Z Z
L2 3 V1L
Z I = (5.9)
L3 Z

I 3 V1L 3 Z
= I = 3 Ip (5.10)
Ip Z V1L

bulunur.

Grlecei zere yldz balantda hattan, gen balantya gre te bir akm
ekilir. Bu oran, bu yntemi orta gl makineler iin tatmin edici yapar. Bu arada
akmn deimesi ile momentte deiir ve

56
 M = 3 . MY (5.11)

(ekil 5.4c) olur. Bu tip yolvermede, ya elle kumanda edilen yldz-gen yolverme
anahtar, yada AC3 snfndan seilmi, kontaktrl kumanda devresinden
faydalanlr. Burada ikinci balama verilecektir (ekil 5.4a, b).

(a)

s
M>
0
T
sd Burada : Dz zaman rlesi olup,
bobinine gerilim uygulandndan belirli bir
MY sre sonra (tyv) devre zerindeki btn
kontaklar konum deitirir.
e0 : Kumanda devresi sigortas,
e1 : G devresi sigortas,
1 M e2 : Termik rle dir.
0 M yvY M yv>
(b)
ekil 5.4 Yldz/gen yolverme balant emas; a) G devresi, b) D karakteristik deiimi

57
 (c)

ekil 5.4 c) Yldz/gen yolvermeye ilikin kumanda devresi

5.2.5. Oto-Trafo le Yolverme

Gerilimi klterek Iyv yi snrlayan bir yntemdir. Daha ziyade byk gl

motorlarda uygulanr. Gerilim oto-trafo zerindeki srg kolu yada kademe atlayarak
arttrlr ve motor nominal devrinin %70 ine ulanca oto-trafo devre d braklarak,
devreye direk balanr.

ekil 5.5ada balant emas verilen devrede; Q1 termik manyetik anahtar

kapatldktan sonra, nce A, sonra B anahtarlar kapatlp oto-trafo zerinden gerilim
arttrlarak motorun yumuak bir ekilde 0.7nn devrine kmas salanr. Sonra, A
alp C kapatlarak akm kesilmeksizin motor ebekeye direk balanr. Daha sonra,
B alarak oto-trafo devre d braklr.

58
 (a)
s
V1''
0 V1'
V1
sd

V1'' < V1' < V1

1 M
0 M ''yv M 'yv M yv Md
(b)
ekil 5.5 Oto-trafo ile yolverme a) Balant emas b) D karakteristiin deiimi

59
5.2.6. Bilezikli Makineye Yolverme

Bilezikler zerinden terminallere alnan rotor sarg ularna diren balanarak (Ryv),
rotor devresi direnci arttrlr (ekil 5.7). Bylelikle motorun ebekeden grnen
empedans artacandan yolverme akm azalr. Ryv direnci maksimumdan yava
yava minimuma getirilerek motorun yolalmas salanr. Bu yntemde akm
azalmasna ramen makinenin kalk momenti artar ( belirli bir Ryv aral iin ). Ryv
uygun deerde seilerek, motorun maksimun moment ile ( Md ) kalk yapmas
salanabilir. Rotor terminallerine Ryv balandnda yolverme momenti;

m.p ( R' 2 + R' yv ). V12

M yv = (5.12)
2 f1 [( R k + R' yv ) 2 + X k ]

olur. Burada R ' yv ; Ryv direncinin statora indirgenmi deeridir. ayet yolverme

momentinin motorun normal almasndaki herhangi bir s kaymasndaki momentine

eit olmas istenirse;

R ' 2 (1 s) m1 2
R ' yv , R ' yv = . . R yv (5.13), (5.14)
s m2 g

deeri seilir.

s
R 'yv > R'yv
0
R '2
sd R '2 + R 'yv

s'd R '2 + R ''yv

s ''d =1 M
0 Md

ekil 5.6 Bilezikli asenkron makine rotoruna ilave diren balayarak yolvermede d karakteristik
deiimi

60
ekil 5.7 Bilezikli asenkron makine rotoruna ilave diren balayarak yolvermeye ilikin balant
emas

5.2.7 Asenkron Motora Yumuak Yolverici ile Yolverme

Tristr kat ou kez

mikrobilgisayar kontroll
olduu iin, sistem birok
ilev iin programlanabilir.
Kullanlacak tasarm ile; ar
akm koruma, hzlanma sresi
belirleme, devir yn
deiimi, frenleme, frenleme
sresi belirleme, hata kontrol
gibi birok ilem
gerekletirilebilmektedir.

ekil 5.8 AC Kyc ile asenkron motora yumuak yolverme

Gnmzde elektronik sistemlerin maliyetlerinin dmesi ile, 100kW-500 kW aras

61
motorlarn yolverilmesinde yumuak yolvericiler en ekonomik ve esnek zm
olmaya balamtr.

5.3. Asenkron Motorlarda Hz Ayar

Bilindii zere asenkron motorun rotor hz, dner alan hzn (ns) yakalamaya
almaktadr. O halde dner alan hz deitirilebilirse rotor hz da deiecektir.
60 . f1
ns = (5.15)
p
olduundan, nS e etkiyen parametreler p ve f1 dir. Bu parametrelerin deitirilmesi,
ykl yada bota alma durumunda da rotor hzn deitirir.

Devir says ayar yntemlerinden bir dieri de retilen momente etki etmektir.
Moment ifadesi genel halde;
R '2 + R ' yv
m1 p V12
M= s
R '2 + R yv 2 (5.16)
2 f1 R1 + + Xk
2

s
olacandan, f1 ve p haricinde dardan deitirilebilecek parametreler V1 ve R ' yv

dr (bilezikli makinede). Bu moment ifadesi bir My 0 yk momentine eitlenip V1

yada R ' yv deitirilirse, eitlii salayacak farkl bir s kaymas elde edilir. Bylelikle

motorun devri ayarlanm olunur. imdi bu parametrelerin deitirilerek hzn

ayarland yntemleri inceleyelim.

5.3.1. Kutup Says Deitirilebilen Sarg Kullanarak Hz Ayar

zel olarak sarlm, kutup says deitirilen bir ok sarm tr olmasna ramen,
kolayl asndan en yaygn olarak DAHLANDER SARGI kullanlmaktadr. Bu
sarm tekniinde kutup says 2/1 orannda (gen/ift-Yldz), dolays ile dner
alan hz da 1/2 orannda deitirilebilmektedir.

8 Kutuplu makinede, bir faza ait sarg, normal sargda ekil 5.8adaki gibi
yerletirilmiken, Dahlander sargda bobin ara balantlar ekil 5.8bdeki gibi

62
dzenlenmi olup, sarg ortasndan bir u kartlmtr.
AR BR CR DR

8 Kutup

u x

a) Normal Sarg

AR BR CR DR

8 Kutup

u2 u1 x2

b) Dahlander Sarg; u2 ve x2 den beslenmi

AR BR CR DR

4 Kutuplu

u1 x1

c) Dahlander Sarg; u1 ve x1 den beslenmi

ekil 5.9 Bir faz sargsnda Dahlander balantnn elde edilmesi

Dahlander sargda byk kutup says/alak devir elde etmek iin u2 ile x2 den
besleme yaplr. Kk kutup says/yksek devir says iin ise u2 ile x2 birletirilip;
x1 diye adlandrlp u1 ile x1 den besleme yaplr. Bu durumda sarglarn yarsndaki
akm yn deiir, bylece kutup says da yarya iner (ekil 5.9c).

Makinenin fazl olduu kabul edilirse, faz sarglar kendi iinde gen balanr ve
aada grlecei zere dar 6 u kartlr (ekil 5.10).

63
ekil 5.10 gen ve YldzYldz bal 3 fazl makinede sarglar aras balantlar; a) gen balant:
byk kutup/ alak devir, b) YldzYldz balant: kk kutup /yksek devir, c) Terminal
kutusu

Dahlander sargda faz sarglar normalde gen balanr ve u2 v2 w2 den besleme

yapldnda motor alak devirde dner.

ki kat devir says elde etmek iin (yksek devir) u2 v2 w2 birletirilip, u1 v1 w1 den
besleme yaplr. Bu durumda sarglarn balants ekil 5.10bdeki ift-yldz
balantdaki gibi olur.

5.3.2. Frekans Deiimi le Devir Says Ayar

Bu yntemde, f1 ebeke frekans deitirilerek dner alan hznn deimesi salanr

ve bylelikle rotor hz ayarlanr. Fakat T tipi edeer devreden (ekil 3.3),

E1 E1
I = = (5.17)
X m 2 f1 L m

olduundan f1 deitike I de deiir. f1 nominal deerine gre azaltlrsa Xm

kleceinden I artar. I nn artmas makinenin doymas ve lineerliinin
kaybolmas anlamna gelir. Doymaya sebebiyet vermemek iin E1 / f1 orannn sabit
tutulmas gerekir. E1 in sabit tutulmas mklat kartacandan (V1 E1 kabul
ile) V1 / f1 orann sabit tutulmas yoluna gidilir.

64
Dier taraftan alma blgesi greceli olarak sabit kalacandan (s=sbt), frekans
arttka makine empedans artacak, V1 / f1 oran sabit tutulduundan I' 2 de yaklak
olarak sabit kalr.

Bu ilikiler Biot-Savart Kanunu ( F = B. I .l ) gerei, retilen momentin sabit kalaca

anlamna gelir. D karakteristik ekil 5.11daki gibi deiir.

s f1'' > f1' > f1 = 0

n ''s ''
f 1
n 's
f1'
ns
f1

1 M
0 Md

ekil 5.11 f1 deitirildiinde d karakteristiin deiimi (V1/f1 = sbt)

Bu teknik, D.A. yada D.G. ara devreli 3 fazl darbe genilik modlasyonlu eviriciler
kullanlarak gerekletirilir (ekil 5.12).

R D.G. u
_
S v M
_ w 3
T
Dorultucu Evirici

(a)

(b)

ekil 5.12 a) Evirici zerinden beslenen asenkron motor, b) V1/f1 orannn deiimi

f1 deitirildii iin etiket hznn stne kabilir. Bu durumda frekansa bal demir

65
kayplarnn artaca ve makinenin snaca gz ard edilmemelidir. Nominal
frekans altnda sabit moment kipinde allr V1/f1 oran sabittir. Nominal frekansn
zerine klmas durumunda makine g snrnn almamas iin sabit g kipinde
allr, bu blgede artan frekans ile V1/f1 oran azaltlr (ekil 5.12b).

5.3.3. Bilezikli Asenkron Motorun Rotor Devresine Diren lave Ederek Hz

Ayar

Bu yntemde dner alan hzna etki edilmez, dolays ile bota hz ayar yaplamaz;
sadece senkron alt devirlerde ayar yaplabilir. Ykl durumda motor alma noktas
bir kaymadan dierine deiir. Kayma deitiinde rotor hz da deimi olur.

(5.16) ifadesinde Ryv deitirilirse eitlik farkl bir s deeri iin salanr. Kayma ve
hz Ryv ile deitirilmi olur.

Bu esnada Ryv byrken Sd de byyecektir. Uygun Ryv seimi ile ( Myv=Md )

yolverme momenti maksimum momente eitlenerek motorun yksek kalk momenti
ile yolalmas salanabilir. D karakteristik ekil 5.13deki gibi deiir.
s ' '
R 2 + R yv ' ''
0 R 2 + R yv
s
s
s

' '''
R 2 + R yv

1 M
0 My Md

ekil 5.13 Bilezikli asenkron motorda rotor devresine diren ilave edildiinde d karakteristiin
deiimi.

Arzu edilen s1 kaymasndan, s2 kaymasna gemek iin rotor devresine ilave edilecek
diren:
R ' 2 R ' 2 + R ' yv
= (5.18)
s1 s2
eitliinden bulunur.

66
Devre balama emas, bilezikli asenkron motora yolvermede kullanlan ema ile
ayndr (ekil 5.7).

5.3.4. Gerilimin Deitirilmesi le Hz Ayar

V1 ebeke gerilimi deitirildiinde dner alan hz deimeyeceinden, botaki

devir says deitirilemez. Dolays ile bu tip hz ayar sadece ykl durumda
yaplabilir.

(5.16) balantsnda V1 deiince, (belirli bir yk momenti varken) eitliin

salanmas iin s kaymas baka bir s' deerine oturur. Bylece motorun devri
deitirilmi olur. Senkron alt devirlerde; ns ile nd arasnda ayar yaplabilir. V1
nominal deerinin zerine kartlmaz, aksi halde motor doyar. Byk kaymalarda
rotor sarglarnn snaca gz ard edilmemelidir. Gerilimin deitirilmesi iin
alternatif akm kycs ya da oto-transformatrler kullanlabilir. ayet oto-trafo
kullanlrsa balama emas; oto-trafo ile yolverme bahsinde verilen ile ayn olur
(ekil 5.5a). D karakteristik ekil 5.14deki gibi deiir.

s
0
s1 V1 V1>V1
s1

V1

1 M
0 My

ekil 5.14 Gerilim deiimi ile hz ayarnda d karakteristik.

5.4. Asenkron Motorun Frenlenmesi

eitli frenleme ekilleri olmasna ramen, en ok kullanlan tip verilecektir.

67
5.4.1. Mekanik Frenleme

Burada motor mekanik fren aralar ile donatlr. rnein alma sresinde bir
elektromknatsla kaldrlan mekanik fren, motorun devreden kmas ile derek
motorun durmas salanr.

Frenleme esnasnda motoru (elektriksel olarak) yklemezler. Mekanik frenli

motorlarn frenleri; diskli ve elektromknats lamelli olabilecei gibi konik rotorlu
olan tipleri vardr. Asansr sistemleri ve yksek hzl matbaa makinelerinde
kullanlrlar

5.4.2. Ters Akm ile Frenleme

Kontaktrl ve zaman rleli bir otomatik kumanda dzeni ile stator fazlarndan
herhangi ikisi yer deitirilerek dner alann yn ters deitirilir. Rotor, dner alan
takip edeceinden, dn ynn (biriktirdii kinetik enerjiyi sya evirdikten
sonra) deitirmek isteyecek ve devir says sfrdan geerken otomatik kumanda
dzeni motoru devre d brakacaktr.

L1 L2 L3

e1

M 1 3 5 1 3 5
F

2 4 6 2 4 6

1 3 5
e2
2 4 6

u v w

M
3

(a)

68
 (b)

ekil 5.15 Ters akmla frenleme; a) G devresi b) Kumanda devresi

5.4.3. Doru Akm ile Frenleme

Bu yntemde motor sarglar uygun ekilde birletirildikten sonra bu ulara VFd

doru gerilimi uygulanr. Tabii ki bu ilemden nce motor ebekeden ayrlm
olmaldr. Sarglar genellikle aadaki gibi birletirilir.

R1
R1
I Fd I Fd
VFd VFd

ekil 5.16 Stator sargsna doru akm uygulanrken kullanlan balamalar

IFd akm ;
IFd = kI1n (5.19)

olup, k; ekil 5.15deki (a) balamas iin 1.225, (b) balamas iin 2.12 olarak

69
verilmektedir. Frenleme gerilimi;

VFd = IFdRe (5.20)

bants ile bulunur. Re ; (a) balamasnda 1.5R1 ve (b) balamasnda 0.66R1

olacaktr. Balama emas aada verilmitir.

ekil 5.17 Doru akm ile frenleme; (a) G devresi, b) Kumanda devresi ters akmla frenlemeye ait
kumanda devresi ile ayndr. (ekil 5.14b)

70
EK 1. SORU ve CEVAPLAR

Bu blmde baz snavlarda kan sorular ve cevaplar verilmitir. zmlerde

MCAD paket program kullanlm olup, zm ktlarnn MCAD ten
MsWORDe dntrlmesinde baz metin kayplar ve anlam dkl olumu
olabilir.

SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI 11.12.1996

1) 500V, 50Hz 'lik fazl ebekede alan, yldz bal, 8 kutuplu bir
bilezikli asenkron motorun edeer devre parametreleri aada verilmitir.
R 1 = 0.25, R '2 = 018
. , X 1 = 0.6, X ' 2 = 0.6, X m = 25
Bu motor 175Nm momentinde sabit bir yk tahrik etmektedir.
<15p> a) Motorun bu yk hareket ettirip ettiremeyeceini belirleyiniz.
<05p> b) Sistemi ivmelendiren momenti,
<10p> c) Motorun alma hzn bulunuz.

<30p> 2) Etiket deerleri; 132kW, 500V, 50Hz, 176A, 2970d/dak, GF=0.93, verimi
0.93 olan gen bal 3 fazl s.k.'li bir asenkron motorun bota alma deneyinden
P0 = 7 kW , 0 = 72o olarak lldne gre edeer devre parametrelerini
hesaplaynz ( Pstv = 0 alnacaktr).

3) 380V, 50Hz 'lik bir ebekede alan yldz bal ve

R 1 = 0.36, R '2 = 0.4, X 1 = 0.42, X ' 2 = 0.42, X m = 15.8
parametrelerine sahip 4 kutuplu bir s.k.'li bir asenkron motorun ;
<10p> a) Motorun yol alma akmn ve momentini,
<10p> b) devrilme momentini ve kaymasn bulunuz.
<10p> c) Kaymann 0.08 olmas durumunda retilen momenti bulunuz.
<10p> 4) Asenkron makinenin g bilanosunu diyagram halinde veriniz.

71
TM SORULARDA L EDEER DEVRES KULLAIIZ, SRE 90' DIR
SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI ZMLER11.12.1996

1. SORU
500
V1 V (yldz) p 4 Xm 25 f 50 Hz m1 3 m2 3
3

R1 0.25 R'2 0.18 X1 0.6 X'2 0.6 My 175 Nm

a) R'2
m1. p. . V 2
1
s
M( s )
2 Myv M( 1 ) Myv = 352.611 Nm
R'2 2
2. . f. R1 X1 X'2 Myv > My olduundan motor yk hareket ettirir.
s

b)
Ma Myv My Ma = 177.611 Nm olur
c)

R'2 5
. V 2 1.8. 10
m1. p. 1
s s
My 175
2 2
R'2 0.18 2
2. . f. R1 X1 X' 2
2 2. . 50. 0.25 ( 0.6 0.6 )
s s

2
s1 1.02. 10 s1 0 ile 1 arasnda olduu iin seilir.
s2 2.108
f
ns 60. ns = 750 d/dak n ns. 1 s1 n = 742.35 d/dak olur.
p

72
SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI ZMLER11.12.1996

2. SORU
173
P 132000 W V1 500 V I1 A sarg akm cinsinden GF 0.93 0.93
3 72 .
gen bal m1 3 P0 7000 W 0 rad f 50 Hz Pstv 0 n 2970 d/dak
180

ZM:

f 50 3 ns n
ns 60. ns 3000 60. 3000 p 1 ns = 3 10 d/d s s = 0.01
p p ns
P0 5002 2
500 . 3
Rfe Rfe = 107.143
3 Rfe P0
Q0 2 2
4 500 500 . 3
Q0 P0. tan 0 Q0 = 2.154 10 Var Xm Xm = 34.813
3 Xm Q0
5
Pm P Pstv Pm = 1.32 10 W I'2 I1 L tipi edeer devre I'2 = 99.882 A

Pm
2 1 s
Pm m1. I'2 . R'2. 3 . 1
s R'2 R'2 = 0.045 R1 R'2
1 s I' 2
2 R1 = 0.045
s
P 5 4
Pg Pg = 1.419 10 W acos( 0.93 ) Qg Pg . tan( ) Qg = 5.61 10 Var

V1 2
Z Z = 5.006 R'2 2 2
I1 Z R1 ( Xk ) 5.006 20.246 ( Xk )
s

Xk Xk
Xk 2.194 X1 X1 = 1.097 X'2 X'2 = 1.097
2 2

73
SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI ZMLER11.12.1996

3. SORU
380
V1 V (yldz) p 2 Xm 15.8 f 50 Hz m1 3
3
R1 0.36 R'2 0.4 X1 0.42 X'2 0.42

ZM
a)
V1
I( s ) Iyv I( 1 ) Iyv = 193.676 A
2
R'2 2
R1 X1 X'2
s
R'2
m1. p. . V 2
1
s
M( s )
2 Myv M( 1 ) Myv = 286.558 Nm
R'2 2
2. . f. R1 X1 X'2
s

b) R'2
Sd Sd = 0.438
2 2
R1 X1 X'2

Md M( Sd ) Md = 360.815 Nm

c) Moment denkleminde kayma yerine konulursa

M( 0.08 ) = 156.153 Nm
yada Kloss dennkleminden yaklak olarak

Md. 2
M M = 127.634 Nm bulunur
0.08 Sd
Sd 0.08

74
94 ubat SAU FBE Y.Lisans Snav Sorusu ve zm:

Yldz bal, 220V (hat gerilimi), 10hp, 60Hz'lik rotoru sargl bir asenkron motorun faz bana devre parametreleri, stator
tarafna irca edilmi hali ile aada verilmitir.
220
V1 p 3 Xm 13.25 f 60 Hz m1 3 m2 3
3
R1 0.294 R'2 0.144 X1 0.503 X'2 0.209
Mekanik ve demir kayplarnn toplam btn hzlar iin 403 W' tr. Aadaki sorular motorun yaklak edeer devresini
kullanarak cevaplaynz.
a) Motor n 1164 d/dak hzla alrsa kayma ne olur ? Mekanik ve elektriksel kayplar ihmal
edilirse,motor
bota alrken kayma ve hz ne olur.
f 3 ns n
ns 60. ns = 1.2 10 d/d s s = 0.03
p ns
Btn kayplar ihmal edilirse botaki devir says ns 'e gider. Dolays ile kayma da sfr olacaktr.
b) Motorun yolalma momentini bulunuz.
Bunun iin moment bantsnda s=1 konulur:
R'2 2
m1. p. . V1
s
M( s )
2 M( 1 ) = 79.369 Nm
R'2 2
2. . f. R1 X1 X'2
s
c) Maksimum yol alma momentini elde edebilmek iin rotor devresine ilave edilecek yolverme direncini bulunuz.
(stator/rotor dnm oran 2 dir.)

R'2
Sd
Sd = 0.187
2 2
R1 X1 X'2

Moment formlnde Sd=1 konursa: M( Sd ) = 180.941 Nm

Maksimum moment ile kalk yapabilmek iinMk(R'yv)=Md olmaldr.
R'2 R'yv 0.144 R'yv .
m1. p. . V 2 3. 3. 16133.3
1
1 1
M( Sd ) 180.934
2 2
R'2 R'yv 0.144 R'yv 2
2. . f. R1 X1 X'2
2 2. . 60. 0.294 ( 0.503 0.209 )
1 1

.618 Bu direnlerin ikisi de tutarl olduundan daha kk kalk akmbyk

iin
R'yv1, 2
.634 olan seilebilir.Gerek Ryv ise;

m2 1
Ryv . . 0.634 ifadesinden Ryv = 0.159 olarak elde edilir.
m1 2

NOT: Hesaplarda virglden sonra az ondalk yada yuvarlamalar yapldnda R`yv karmak say olarak kmaktadr. Bu
durum bu problemde yanltc olmaktadr.

75
KAYAKLAR

[1] http://webex.adamyo.sakarya.edu.tr/moodle/ (Eriim: 20 Ocak 2009)

[2] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel, Elektrik Makineleri II Asenkron Makineler,
Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[3] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel, Elektrik Makineleri III Senkron Makineler,
Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[4] Mergen, A. Faik; Gizlier, Ediz; Bac, Nilfer; Elektrik Makineleri
Transformatrler ve Asenkron Makinelerde zml Problemler, Birsen Yaynevi,
2005, stanbul
[5] Mergen, A. Faik; Kocaba, A. Derya, Gizlier, Ediz; Senkron Makine zml
Problemler; Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[6] Sen, P.C., Principles of Electric Machines and Power Electronics, John-Wiley
& Sons, 1989.
[7] Fitzgerald, A. E., Kingsley, Jr. C., Umans, Jr. S., Umans, S, Electric Machinery,
6th Edition, Mc Graw - Hill, 2003

76
 71

6. SENKRON MAKNALAR

6.1. Giri

Kk glerde kutuplar sabit mknatsl, byk glerde elektromknatsl olarak

imal edilirler. Kutuplar rotora yerletirilmi olup, statoruna (asenkron makinada
olduu gibi) ok fazl alternatif akm sargs yerletirilmitir (ekil 2.3). Senkron
makina generatr yada motor olarak altrlabilir. ebekeye bal olarak alan
senkron makina iin enerji dnmnn art makinann senkron devirde
dnmesidir. Enerji reten bir makina;

60 f1
n s=
p

sabit hznda dner. Bu, kutup tekerleinin statordaki dner alan hzyla senkron
olarak dnmesi anlamna gelir. Bu yzden senkron makina olarak anlr. ounlukla
generatr olarak kullanlan senkron makinalarn gleri bu gnlerde 2000 MVAe
kadar ulamtr. Stator hat gerilimleri ise 6, 15, 20, 27 kVtur.

Senkron makinalar hava, su veya direk hidrojen soutmal olabilmektedirler.

Hidrojenli soutma 1000 MVA den byk glerde kullanlmaktadr.
72

7. SENKRON MAKNALARIN YAPISI VE ALIMA PRENSB

7.1. Giri

Yap itibariyle doru akm makinasnn tam tersidir. Doru Akm makinasnda
kutuplar duran ksmda ve hareketli rotorda alternatif akm retilirken (kollektr ile
dorultulmakta idi), senkron makinada alternatif akm reten sarglar statora alnm
ve kutuplar ise hareketli olan rotora yerletirilmitir (ekil 7.1). Bunun nedeni orta
gerilim reten yksek gl, ok fazl alternatif akm sarglarnn rotorda izolasyonun
salanmasnn g olmasndandr.

Hareketli kutup tekerleine, yaltlm fra - bilezik dzeni zerinden doru akm
verilerek, zamana gre yn deitirmeyen doru bir alan retilir.

ekil 7.1 kk kutuplu senkron makina

7.2. alma Prensibi

Senkron makinalar ayn konstrksiyon ile hem motor ve hem de generatr olarak
iletilebilirler. Biot-Savart yasas (E = B.l.v) uyarnca, magnetik alan veya statora
yerletirilen iletkenler hareket etmeyince iletkenlerde gerilim endklenmez. Bu
 73

nedenle rotor bir tahrik arac tarafndan dndrlr. Bylece kutuplarda oluturulan
genlii deimeyen bu doru alan, rotorun (kutup tekerlei) dndrlmesi ile hareket
ederek statordaki iletkenleri keser ve bu iletkenlerde gerilim endkler. Generatr
iletmesini aklayan bu almada, doru akm ile uyartlm kutup tekerleine
(rotor) mekanik enerji verilip, statordan elektrik enerjisi (alternatif akm) elde edilir.

Rotorun dndrlmesi suretiyle genlii deimeyen ve hareket etmeyen alan dner

alan haline gelir. ayet statordaki ok fazl alternatif akm sargsna ok fazl
alternatif akm uygulanrsa, statorda dner bir magnetik alan oluur. Bu alann hz;

60 f1
n s= (7.1)
p
olur. Kutup tekerleinin doru akm ile uyartlm ve bir d tahrik arac ile ns devrine
getirilip serbest brakld dnlrse (bu olaya senkronlama denir), stator ve rotor
alanlar birbirine kenetlenecek ve rotor statoru ns hznda takip edecektir. Bu takipte
rotor bir d fren makinas ile az miktarda yklenecek olursa, rotorun S kutbu
kenetlenmi olduu statorun N kutbundan kk bir a fark ile geride kalr. Bu
motor almadr ve daha sonra yk as olarak tanmlanacak olan yk asnn
negatif olacan gsterir (rotor geriden gelmektedir).

Generatrde ise durum tersinedir. Rotor alan, statorda yk akmlarnn oluturduu

dner alandan ileridedir. Zira rotordan verilen mekanik g, statordan ekilen
elektrik gc frenlenir. Dolays ile, aynen motorda olduu gibi, rotorun belirli bir
moment ile tahrik edildii dnlrse, statordan ekilen elektrik gc arttka stator
alan kutup tekerlei alann gerisinde kalacaktr. Bu nedenle yk as >0 olacaktr.

7.3. Stator Yaps

Stator ve statorda bulunan ok fazl endvi sargs yap itibar ile ayn asenkron
makinadaki gibidir (bkz. Ksm1 - Blm 1.3, 2.3). Stator; stator magnetik
malzemesinin deiken magnetik ak iinde bulunmasnn neden olaca demir
kayplarn azaltmak iin, magnetik domenleri ynlendirilmemi 0.5mm
kalnlndaki silisyumlu salarn paketlenmesi ile uluturulur.
74

Makina gc arttka, akmn ve dolays ile kayplarn artmamas iin stator m1 fazl
ve orta gerilimli olarak tasarlanr. m1 fazl alternatif akm sisteminde, stator
evresinde her bir faza 2/m1 radyanlk blgeler tahsis edilir (ekil 2.3).

Ardl stator oluklar arasndaki geometrik a

2
g = [ rad ]
Q1
( Q 1 : Stator oluk says) iken d tahrik makinas tarafndan dndrlen p ift kutuplu
kutup tekerleinin ardl stator oluklarnda endkledii gerilimler arasndaki
elektriki a ;
2
e = p. g =p. [ rad ] (7.2)
Q1

2
olur ve stator faz sarglarnn ular, kadar elektriki a farkl oluklardan
m1
kartlr. fazl stator iin faz sarglar ular (asenkron makinada olduu gibi) u-x,
v-y, w-z olarak adlandrlp bir terminal kutusunda toplanlr.

7.4. Rotor Yaps

Kutuplar (d.a. makinalarnda olduu gibi) dkme elikten veya stator yapsnda
bahsedilen silisyumlu salardan yaplmaktadr. Ayrca kk gl senkron
makinalarn kutuplarnda sabit mknatslarda kullanlmaktadr.

Kutup tekerlekleri tip bakmndan, kk kutuplu rotor ve yuvarlak kutuplu rotor

olmak zere ikiye ayrlr.

7.4.1. Senkron generatrde rotor hznn seilmesi

Elektromekanik enerji dnm dzeneklerinde yksek verimin salanmas iin

senkron generatrn hz, tarik makinas veriminin yksek olduu blgede (hzda)
planlanr.
 75

Tahrik makinas, Francis veya Kaplan trbini (Hidrolik santrallar) olduunda yksek
verimli devir saylar 60 - 300 dev / dak arasndadr. (7.1) nolu bantdan;
60 f1
p=
ns
olacandan, kk ns lerde byk ift kutup (p) saylar gerekmektedir. Byk
kutup saylarnda rotor evresine sinsoidal yaylm bir magnetik endksiyon
retebilmek iin uygun rotor yaps, kk kutuplu rotordur. ok sayda kk kutuplu
rotor ekirdei evresine montajlanmas durumunda rotor ap olduka bymekte
(byk gl makinalarda 10-16 m) ve makinann sabitletirilmesi dik rotor
durumunda kolay olabilmektedir. Bu yzden hidrolik santrallerde rotor dikey olarak
dnmektedir. Bu rotorlarda aksiyel uzunluk apa gre kktr.

Buhar trbinleri ise yksek devirlerde (ounlukla 3000 dev / dak) verimli
almaktadr. Yksek devirde alacak senkron generatrn rotorunun evresel
hznn, atalet (savrulma) momentinin kk tutulmas iin rotor apnn kk
yaplmas gerekmektedir. Bu artlar tatmin eden rotor tipi, yuvarlak rotorlu yapdr.
Makina gcnn temini iin aksiyel uzunluk apa gre byktr. Tipik bir rnek
verilirse, 1200 MVA lik bir yuvarlak rotorlu bir senkron generatrn rotoru 100 ton,
ap 1250 mm, aksiyel uzunluu 8m dir. Yuvarlak rotorlu makinalar ounlukla
yksek devir saylar iin tasarlandklarndan, bu tip makinalara turbo
generatr/motor da denilir.

Paralel alan generatrlerden biri ar yklenmeden dolay senkronizmadan karsa

bu senkron generatrn rotoru ambale olur ve nominal hznn %180-250 katna
kar. Bu durum, savrulma kuvvetleri nedeni ile kutup tekerleini ciddi ekilde
zorlayan bir olaydr. Generatr paralel almadan kartlmaldr. ayet
kartlmazsa, ebekeye daha yksek frekansl genlik modlasyonlu bir akm verir.
Ambale olma durumu sistemin dner makina aksam ve hareket aktarma organlar
iin ciddi tehlikeler dourabilir.

Ar ykten dolay senkronizmas krlan bir senkron motor moment retemez ve

rotor durmaya giderken ebekeden de ar akm ekilir.
76

7.4.2. kk kutuplu rotor

ekil 7.2 Kutup ekirdei, kk kutup, montajlanm rotor ve amortisr sarglar

ekil 7.3 a) kk kutup ve endvinin erilik yaraplarnn farkll

b) kk kutuba ait evresel magnetik endksiyon dalm

Hava aral endksiyonunun sinsoidal dalmas iin kutup balarna zel ekiller
verilir (ekil 7.3). Endksiyonda bulunabilecek yksek harmonik dner alanlar ve
mekanik titreimleri bastrmak iin kutup balarna alan oluklara ksa devre
 77

amortisr sargs yerletirilir ve bu sarglar evre boyunca ksa devre halkalar ile
birletirilir (sincap kafesli asenkron motorlardaki gibi). kk kutuplu makinalarda
1 1
hava aral kutup taksimatnn ile kadardr.
50 60

kk kutuplar evresine sarlan uyarma sarglar aralarnda seri balanldktan sonra,

milden izole edilmi bilezik-fra dzeni ile ayr bir terminal kutusuna kartlr ve I -
K harfleri ile adlandrlrlar.

7.4.3. Yuvarlak rotor

ekil 7.4 a) Yuvarlak rotorlu bir senkron makinann uyarma sargsna ait kuvvet izgileri dal
b) Byle bir kutup tekerleine ait mmk erisi

1<2<3

ekil 7.5 Oluk aralklar birbirinden farkl yuvarlak kutup tekerlei

Yuvarlak rotorlu generatr ounlukla 3000 dev / dak yada bazen 1500 dev / dak iin
tasarlandklarndan bu generatre turbo generatr (turbo alternatr) de denilir. Bu
78

hzda rotorun savrulma kuvvetlerine mukavemetini arttrmak iin, dkme elikten

imal edilip hassas bir balans ayarna tabii tutulur. Silisli satan yaplan rotorlarda
vardr.

Sinsoidal endksiyon dalmnn salanmas iin rotorun 2/3 sarlp 1/3 bo

braklr. Bu yapda hava aral aksnda 3 ve 3n kat harmonik alanlar olumaz.
Alann eyrek dalga simetrisi olduundan (ekil 7.4a). ift harmonikler yoktur.
Ayrca tek fonksiyon olmas nedeni ile sadece sinsl harmonikler vardr. Baz
durumlarda harmonik eliminasyonu yapmak iin oluk aralklar ekil 7.5te olduu
gibi farkl yaplr. Oluk azna ksa devre amortisr (damper) sargs yerletirilir.
1
Endvi rotor arasndaki hava aral kk kutupluya gre daha byktr. ( p)
40
dir.
Bronz kama / amortisr sargs

Mikanit yaltkan

Soutma kanal

ekil 7.6 Tipik bir turbo rotor oluu

7.5. Senkron Makinann Terminal Kutular ve Gsterilimi

Makinada alternatif akm ve doru akm sarglar iin ayr terminal kutular bulunup,
sarg ular aadaki gibi isimlendirilir (ekil 7.7).
u v w
ENDV
UYARMA TERMNAL
TERMNAL

u v w S.G.
I K 3
z x y
I K
x y z

ekil 7.7 Senkron makinann terminal kutular ve sembol

Kutup sarglarnn ular milden yaltlm bilezik ve fra dzeni ile terminale
kartlmtr (I, K). ounlukla 110 - 220V doru gerilim ile beslenirler.
 79

8. SENKRON MAKNADA ENDV REAKSYONU

Senkron makinann endvisinde retilen alternatif gerilim bir yk beslediinden

dolay, ykn karakteri makinann davranlarna etki eder. Ykn karakteri akm ile
gerilim arasndaki faz farkna baldr. Faz fark; akmn gerilime mukayese ile daha
nce veya daha sonra maksimuma erimesi ile ortaya kar. Akmn gerilime gre
pozitif fazr dn ynne gre geri kalmas endktif ( < 0), ileri gitmesi kapasitif
( > 0), ayn fazda olmas ise ( = 0) omik yk olarak tarif edilir. Endktif yk Z = R
+ j XL, kapasitif yk Z = R - j XC ve omik yk ise Z=R ile verilir. Bu yklere uygun
akmlar, gerilim referans alnarak (V0) yazlrsa;
V &I = V &I = V
IR = , L -|| , C +||
R R 2 + XL2 R 2 + XL2

XL X
olur. Endktif ykte; = arctg ( ), kapasitif ykte; = arctg ( C ) omik ykte;
R R
= 0 olur.

Bu ifadelerden yk akm ile terminal gerilim fazrleri arasndaki ilikiler ekil

8.1deki gibi verilebilir.

Omik Ykte Kapasitif Ykte Endktif Ykte

V V V

I I I I
I

=0 >0 <0

ekil 8.1 Omik, kapasitif ve endktif yklerde V-I fazrleri

imdi kk kutuplu senkron makinann endvisindekideki sarglardan farkl

80

karakterde yk akmlarnn getiini dnerek, makina ierisindeki mmk

deiimlerini generatr ve motor iletme durumlar iin inceleyelim.

8.1. Generatr letmesi

Bunun iin senkron generatrn ns hznda tahrik edildiini, kutup tekerleinin doru
akm ile uyartldn ve statora aadaki karakterlerde ykler balandn kabul
edelim.

8.1.1. Omik yk durumu

Endklenen gerilim ile sargda akan akm arasnda faz fark yoktur. Yani gerilimin
maksimum olduu yerde akmda maksimum olur. Bu durum ise iletken tam boyuna
eksende iken meydana gelir. nk ak kavramasnn sfr olduu yerde gerilim
maksimum olur. ekil 8.2deki bobine akm yn ve sa el tirbuon kaidesi
uygulanarak endvi ve bileke alann yn bulunur.

d ; ( Boyuna eksen)

+
Ff F Ff Ef
N
Fa ns
q ; ( Enine eksen)
I

.
S

ekil 8.2 Omik ykl generatrde endvi reaksiyonu

Fa
=0

Yukardaki Ef ile I arasndaki aya () i faz as denir. Ef ; kutup tekerlei aksnn

endvi sargsnn 1 faznda endklenen emkdr. Makinadaki bileke mmk;
r r r
F = Fa + Ff (8.1)

olaca iin, d ekseninden sapan bileke ak, kutup ayaklarnda aadaki gibi
 81

ylmalar ve doymalar oluturur (ekil 8.3).

Skma (Doyma) Seyrekleme

ekil 8.3 Senkron generatrde endvi reaksiyonu sonucunda aknn yn deitirmesiyle kutup
ayaklarnda oluan ak ylma ve seyreklemeleri

Ylmalar doymaya neden olacandan dolay, akdan tam istifade edilemez. Bu

nedenle omik ykl almada, generatr terminal geriliminde az miktarda dme
olur. Fa nn Ff ye 900 dik olmasndan dolay, omik ykl endvi alanna enine alan
denir. Bu alma durumunda, kutup ayaklarndaki (az miktarda) ylmalar
nedeniyle kutup alan endvi alan tarafndan az miktarda zayflatlr (ekil 8.2).

8.1.2. Endktif yk durumu

d
d
Ff
F
+ Ff
N Fd
ns
q q

.
Fa Fad
Fa S r r r Faq
Ef
Fd = Ff Fad
r r r
F = Fd + Faq
I

ekil 8.4 Endktif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu

Akm gerilime gre dn ynnde kadar geri fazdadr. Yani gerilim maksimum
deerini boyuna eksende almken, akm bu noktadan as kadar sonra maksimum
deerini almtr. Bu durumda Fa iki bileene ayrlr ; Fad, Faq . Fad ; Ff uyarma alanna
tam zt ynde olup Fd diye anlan boyuna eksen bileke mmkini zayflatr (ekil 8.4).
Dier taraftan Faq enine bileeni ; bileke alan ynn saptrp, doyma ve
seyreklemelere neden olur (ekil 8.3).
82

Yukardaki nedenlerden dolay artan endktif yk akm ile (zellikle = 900 ise)
generatrn terminal gerilimi ar derecede der. Yani endktif alan esas kutup
alann kuvvetlice zayflatr.

8.1.3. Kapasitif yk durumu

d
d
F Fd
Ff +
N Ff
Fa
ns Fa
Fad
q q

.
Faq
S Ef
r r r
Fd = Ff + Fad
r r r
F = Fd + Faq I

ekil 8.5 Kapasitif ykl senkron generatrde endvi reaksiyonu

Endklenen emk d ekseninde maksimum olurken akm (dn ynne gre) akm
as kadar nce maksimum deerini alr. Bunun neticesinde, kapasitif ykl senkron
generatrde endvi alannn dikey boyuna bileeni Fad , Ff yi destekleyerek
kuvvetlendirir (ekil 8.5). Bylelikle, generatr terminal gerilimi artar.

8.2. Motor letmesi

Motor iletmesi iin endvi reaksiyonu kolayca gelitirilebilir. Motorda akm yn,
generatre gre zt ynde olacaktr. Endktif motor iletmesini alarak incelemeyi
srdrelim.

ekil 8.6dan grlecei zere endktif karakterli motor akmnn oluturduu

endvi reaksiyonu esas alan desteklemekte ve dolays ile Ff yi arttrc etki
oluturmaktadr. Endktif motor iletmesindeki reaksiyon kapasitif generatrdeki
reaksiyona benzer olup, destekleme vardr.
 83

. N
d

Ff
Fa
Fd
Ff
F

Fa
Fad
q q
ns Faq
r r
S Fad = Fa Sin
r r
+ Faq = Fa Cos
r r r
Fd = Ff + Fad
r r r
F = Ff + Faq

ekil 8.6 Endktif alan senkron motorda endvi reaksiyonu

Kolayca gsterilebilir ki, kapasitif motor iletmesindeki reaksiyon, endktif generatr

iletmesindeki endvi reaksiyonuna benzer olup, iddetle zayflatc etkiye sahiptir.
Omik motordaki durum ise omik generatrdeki ile ayndr (Hafif zayflama).
84

9. SENKRON MAKNANIN EDEER DEVRES

9.1. Endvi Sarglarnda Endklenen EMK

Endvi sarglarnda endklenen gerilim kolayca gsterilebilir ki; E = B l v (Biot-

Savart Yasas) hareket geriliminden elde edilip, netice itibariyle asenkron
makinalardaki ifadenin benzeridir (Eitlik 3.1):

E fe = 4.44 e max fe N a k wae (9.1)

Burada ; e : hava aral aksnn harmonik numaras,

emax : Hava aral aksnn e. uzay harmoniinin maksimum deeri ,
fe : hava aral aks e. harmonik bileeninin frekans,
Na : Endvinin bir fazndaki toplam sarm says,
kwae : e. endvi sargs harmonii iin, endvi sarg faktrdr.

9.1 nolu bantdan grlecei zere, kutup tekerleinin retecei btn harmonik
aklar (e) endvide Efe gerilimi endkler. Kutup tekerleinin retecei hava aral
aksnn sinzoidalden sapmas, endvide endklenen geriliminde sinzoidalden
sapmasna; harmonik iermesine neden olacaktr. Bu nedenle hava aral aksnn
olabildiince sinzoidale yakn olmas salanmaldr. Kutup aksnn saf sinzoidal
olduu kabul edilirse endvide retilen emk;

E f = 4.44 max f1 N a k wa (9.2)

9.2. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinann Edeer Devresi

Daha nce bahsedildii gibi, endviye ok fazl ve simetrik sarg yerletirilmitir. Bu

sarglara uygulanan ayn faz saysnda ve uygun faz farkl gerilimler, makinann faz
 85

sarglarndan simetrik akmlar aktrlar. Her ne kadar fazlarda btn byklklerin

birbirine eit olduu kabul edilse bile, makinann elektromanyetik sistem olan
yapsn elektriksel bir devre (edeer devre) ile temsil etmek, makinann
performansnn ve i deikenlerinin incelenmesinde byk kolaylk salar. Ancak
bu sayede makinaya ilikin zmler kolaylkla elde edilir. ok fazl ve fazlar
simetrik olan bir makinann bir faznn temsili ile edeer devre elde edilir. Tm
hesaplar ncelikle bir faz iin yaplr ve daha sonra ok fazl sisteme geilir.

Endvi ile kutup tekerlei farkl iki sarg tadklar gibi, bu sarglardan geen
akmlarda karakter ynyle farkldrlar. Bylece makinada iki deiik alan mevcuttur.
Bu alanlar arasndaki ilikiler endvi reaksiyonunu dourur. Bylelikle makinada
bileke bir alan sz konusu olur. O halde bu iki sargy ortak olarak kavrayan bu ak
zincirlemesi a , endviden geen akm neticesinde ortaya kt iin bir z
endktans tarif etmesi gerekir.

a = La I1 (9.3)

Ayrca endvi sarglarnda dolaan bu akm ; I, sarglarn cephe balantlarnda,

oluklarda muhtelif yerlerde devresini kar sargy kavramadan havadan kapayarak,
endvi ile kutup tekerleinin manyetik olarak balanmasna katkda bulunmayan
kaak aklar da oluturur. Bu kaak aklarn da ( ) kendine zg bir endktansta
olumas gerekir.

= L I1 (9.4)

O halde endvinin bir faznn endktans (Senkron endktans : Ls)

Ls = La + L (9.5)

olur. Bu endktans, asal hz ile beraber bir reaktans tanmlar. Buna senkron
reaktans denir:

Xs = Ls = La + L = Xa + X (9.6)

ki bileenden oluan senkron reaktansn kk ksmna X ; kaak reaktans, byk

ksmna ise Xa ile gsterilen endvi reaksiyonu reaktans denir.
86

Sargnn omik direnci Ra da hesaba katlmaldr.

fazl bir makinada, kutup sargs ve endvi sarglarn ekil 9.1deki gibi temsil
edebiliriz.
U I1
L1
If Ra
I Xa V1
L+
X V1L
Vf Rf
X, Y, Z
K Lf
L-
L2
W V
L3

ekil 9.1 fazl senkron makinann sarglar, ular ve parametreleri

Bu devrenin bir faznn temsili, senkron makinann edeer devresini verir.

I Rf Lf Xa X Ra
+ u
f + Ea - I1
Vf If Ef E V1
K
- x

ekil 9.2 Yuvarlak rotorlu senkron generatrn edeer devresi (motor iletmesi iin endvi akm yn
deitirir)

Ea nn yn omik ve endktif alma iin ekil 9.2deki gibidir. Kapasitif ykte ise
polarite deitirir.

ekil 9.2de Ef baml kaynann deeri Eitlik 9.2de verilmitir. Ea = jXaI1

deeri gerilim dm deil, yn ykn faz asna bal olarak deien (Ef ye
gre) endklenen bir gerilimdir. ekil 9.2de;

Ea ya endvi reaksiyonu gerilimi,

Ef ye bota endklenen gerilim,
E ye ykte endklenen gerilim,
V1 e ise bir faz sargsnn terminal gerilim denir.

Generatr alma hali iin izilen ekil 9.2deki edeer devrede oluturulacak
 87

Kirchoff evrelerinden ;

& = E& E
E & (9.7a)
f a

E &
& = &I . R + j &I X + V
& (9.7b)
1 a 1 1

yazlr. Generatr alma durumuna tekabl eden bu devrede ;

&I ( R + j X ) (9.8)
1 a

bileeni makinann bir fazndaki gerilim dmn verir. Endvi reaksiyonu

gerilimi;

& = j &I X
E (9.9)
a 1 a

Eitlik 9.7a,bde yazlrsa;

& =V
E & + &I ( R + j X + j X ) (9.10a)
f 1 1 a a

haline gelir. Bu ifadede X +Xa = Xs olarak ksaltlrsa (Eitlik 9.6);

& =V
E & + &I ( R + j X ) (9.10b)
f 1 1 a s

olur.

Motor alma durumunda ise akm yn ters olduu iin ;

& = E& + &I ( R + j X + j X )

V (9.11a)
1 f 1 a a

yada;
& = E& + &I ( R + j X )
V (9.11b)
1 f 1 a s

elde edilir. Bu ifadenin her iki yan &I1 ile arplp reel ksmlar alnrsa ;

& &I )
Pe = Reel ( V (9.12)
1 1

giri elektrik gc,

& &I )
Pmi =Reel ( E (9.13)
f 1

endklenen mekanik gc,

88

Pcua = Reel ( ( &I12 ( R a + j X s )) (9.14)

Endvi sargsndaki bakr kaybn verir. Uyarma sargsndaki bakr kayb ise;

Pcuf = I 2f R f (9.15)

olur. Bilindii zere alternatif akmda byklkler fazrsel byklkler olup,

& referans fazr alnrsa ;
ilerinde alarn da barndrrlar. V1

& = V 0
V (9.16)
1 1

&I = I (9.17)
1 1

& = E
E (9.18)
f f

yazlr. O halde 9.11 ifadesi kutupsal koordinatlarda;

E f = V1 + I1 ( R a + j X s ) (9.19)

olur. Burada akm endktif karakterli ise, < 0 olaca unutulmamaldr.

9.3. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinann Fazr Diyagramlar

Makinann hangi iletme durumu olursa olsun fazr diyagramn izmek iin edeer
devrede (ekil 9.2) belirtilen byklklerden faydalanmak gerekir. Bu nedenle baz
lmlerin yaplmas gerekir. Yaplmas gereken lmler unlardr :

1 Kutup gerilimi veya ebeke geriliminin voltmetre ile llmesi ve bir faz
sargsnn geriliminin elde edilmesi (V1),
2 ebekeye verilen yada alnan I1 akmnn ampermetre ile llmesi
& arasndaki faz farknn vatmetreler ile ;
3 &I1 ile V1

tek fazl g lm yapld ise (Pe1 ; bir faz akm ve faz-ntr gerilimi zerinden
yaplan g lm olmak zere);
Pe1
= arccos ( ) (9.20a)
V1 . I1

ile, eer iki vatmetre kullanlp 3 fazl g llrse (Aron montaj);

( P1 + P2 )
= arccos [ ] (9.20b)
3 . V1L . I1L
 89

olur. Burada P1 ve P2 Aron bal vatmetrelerin ltkleri glerdir.

4 Bir faza ait omik diren; sargya doru akm verilerek, ampermetre-voltmetre
(nce balama) ile belirlenir.
5 X kaak reaktans ve Xa endvi reaksiyonunun reaktansnn bilindii kabul
edilirse (daha sonra bahsedilecektir) omik, endktif ve kapasitif alan generatrn
fazr diyagramlar aadaki gibi izilir.

9.3.1. Generatr iletmesi

& =V
9.10a nolu eitlikte; E & referans alnp, buna
& + &I R + &I j X + &I j X , V
f 1 1 a 1 1 a 1

paralel (=0) &I fazr izilir. Daha sonra yukardaki eitlik gerei
1

&I R , j &I1 X ve & e ilave edilerek E

j &I1 X a gerilimleri V & elde edilir.
1 a 1 f

j arpan fazr 90o ileri atmaktadr. Dolaysyla j &I1&I1 olur.

9.3.1.1. Omik alan generatr

jI1Xa jI1X & , &I ;

V 1 1 g as,
Ef E I1Ra E f , &I1 ;
& i g as,
& ,E
V & ; yk as,
1 f
+ V1 Ef bota endklenen emk,
E ykte endklenen emk,
= =0 V1 ; bir faz sargs terminallerindeki
=0; I1 gerilim,
omik, I1 ; bir faz sargs akm,
> 0; F& a / / &I1 ,
generatr F
Fa Ff F& E & .

E < E f endvi reaksiyonu kutup alann zayflatc etki yapyor.

ekil 9.3 Omik alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

9.3.1.2. Endktif alan generatr

< 0 olduu gz nne alnp omik fazr diyagramndaki gibi izilir (ekil 9.4).
90

jI1Xa
Ef
jI1X
E
+
I1Ra
V1
<0;
endktif,
> 0; F < Ff
generatr
I1 E < E f endvi reaksiyonu kutup alann kuvvetle
F zayflatc etki yapyor
Fa
Ff

ekil 9.4 Endktif alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

9.3.1.3. Kapasitif alan generatr

jI1X I1Ra
+
V1
jI1Xa E

I1 F > Ff
Ef
E > Ef endvi reaksiyonu kutup alann arttrc
>0;
etki yapyor
kapasitif, F
> 0; Ff
generatr Fa

ekil 9.5 Kapasitif alan senkron generatrn fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

9.3.2. Motor iletmesi

& =E
9.11a nolu eitlii; V & referans
& + &I R + &I j X + &I j X eklinde ap, V
1 f 1 a 1 1 a 1

alnarak, &I1 R a , j &I1 X ve j &I1 X a gerilimleri V

& den kartlarak E
1
&
f

elde edilir.

9.3.2.1. Omik alan motor

imdi =0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygulayalm (bkz ekil 9.6).

 91

jI1X
I1Ra jI1Xa
V1
E Ef
+

=0;
omik,
= F < Ff
<0; I1
E < E f endvi reaksiyonu kutup alann
motor
zayflatc etki yapyor
F
Fa
Ff

ekil 9.6 Omik alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

9.3.2.2. Endktif alan motor

imdi <0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygularsak ekil 9.7de grlen fazr
diyagram elde edilir.

I1Ra V1

+
jI1X jI1Xa
E
Ef
<0;
F > Ff
end.,

<0; E > E f endvi reaksiyonu kutup alann
motor I1
arttrc etki yapyor
F
Ff Fa

ekil 9.7 Endktif alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

Endktif alan motordaki endvi reaksiyonunun etkisi, kapasitif generatrdekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alann arttrc yndedir.

9.3.2.3. Kapasitif alan motor

imdi >0 alarak yukarda bahsedilen admlar uygularsak ekil 9.8de grlen fazr
92

diyagram elde edilir.

jI1Xa
jI1X
I1Ra
+
Ef
V1
E

>0;
kap.,
<0; F < Ff
motor I1 E < E f endvi reaksiyonu kutup alann
azaltc etki yapyor
F
Fa
Ff

ekil 9.8 Kapasitif alan motorun fazr diyagramlar (gerilim ve mmk fazrleri)

Kapasitif alan motordaki endvi reaksiyonunun etkisi, endktif generatrdekine

benzer olarak cereyan eder ve kutup alann azaltc yndedir.

9.4. kk Kutuplu Senkron Makinann Edeer Devresi ve Denklemleri

d

Stator
min kk Kutuplu
N Rotor Tekerlei
max
q

ekil 9.9 kk kutuplu makinada hava aral farkllklar

Kutup tekerlei ile endvi arasndaki hava aral d ekseninde minimum; min (burada
hava araln gstermektedir), q ekseninde ise maksimum; max dr. Dolays ile d
eksenindeki magnetik diren d minimum, d aks ise maksimum olur. Dier
taraftan q eksenindeki hava boluu (max ) maksimum olduundan manyetik diren
de maksimum (q), q aks da minimum olur.
 93

= L I temel bantsndan L = olur.
I
Bilindii zere, byk olduunda L ve asal hzda gz nne alndnda
X = L reaktans byk olacak, makina sabit bir gerilim retiyorsa (yada sabit bir
gerilime beslenmi ise) sarglarndan minimum akm geecektir. Aksi halde, yani
kk olduunda ise L ve X kk olacak, dolays ile sargdan geen akm nceki
duruma gre byk olacaktr.

Bu ilikiler neticesinde ; senkron makinann boyuna ekseninde byk olan d bobin

aks, bunun tanmlayaca byk reaktans ve kk akm da ;

ad
L ad = , X ad = L ad
I1d (9.21)

ifadelerini tanmlar. Daha kk olan enine eksen aks; aq ve onun neden olaca
kk reaktans ve byk akmdan ;

aq
L aq = , X aq = L aq
I1q (9.22)

ifadeleri elde edilir. 9.21 ve 9.22 fadelerinde farkl eksenler iin oluacak Xad, Xaq
endvi reaksiyonu reaktanslar, ilgili akmlar ile birlikte endvi reaksiyonu
gerilimlerini (farkl eksenlerde; elektriksel olarak 90 faz farkl) oluturur. Bu
gerilimler:

Eaq = jI1qXaq (9.23)

Ead = jI1dXad (9.24)

olur. Yukardaki reaktanslar farkl eksenler iin ayn sargda olutuundan, X kaak
reaktans da bu reaktanslara ilave edilirse:

Xq = Xaq + X (9.25)
Xd = Xad + X (9.26)

olarak tanmlanabilir.
94

imdi 9.23 ve 9.24den elde edilen endvi reaksiyonu gerilimlerini deerlendirerek,

ekil 9.2de verilen yuvarlak kutuplu makinann edeer devresini kk kutuplu
senkron makina iin dzenleyelim (ekil 9.10).
Eaq
X Ra
u
I1
I Rf Lf
+ Ead
f
E V1
Vf If Ef
K
- x

ekil 9.10 kk kutuplu senkron makinann edeer devresi

ekil 9.10daki Ef, Eaq ve Ead, baml gerilim kaynaklarnn deerleri sras ile 9.2,
9.23 ve 9.24 nolu bantlarda belirtilmitir. Bu bantlarn birletirilmesi ve ekil
9.10dan yazlacak Kichoff evre denkleminden ;

Generatr alma iin:

& =V
E & + &I R + j &I X + j I X + j I X (9.27a)
f 1 1 a 1 1q ad 1d ad

veya 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katklanmas ile;

& =V
E & + &I ( R + j (I X + I X ))
f 1 1 a 1q d 1d d (9.27b)

Motor alma iin (akmn yn deitirdii gerei ile):

& =E
V & + &I R + j &I X + j I X + j I X (9.28a)
1 f 1 a 1 1q ad 1d ad

veya yine 9.25 ve 9.26 ifadelerinin de katklanmas ile;

& =E
V & + &I ( R + j ( I X + I X ))
1 f 1 a 1q d 1d d (9.28b)

ifadeleri elde edilir.

 95

9.5. kk Kutuplu Senkron Makinann Fazr Diyagram

9.27a ve 9.28a nolu ifadelerden yola karak, V1i referans alp

& , &I R ve j &I X fazrleri yuvarlak kutuplu makinada olduu gibi izilir ve
V1 1 a 1

& (ykte endklenen emk) fazr elde edilir (ekil 9.11 - A noktas). A noktasna
E
j &I1 X aq fazr ilave edilir ve B noktas bulunur. OB yn; q eksenini, buna dik

eksen ise d eksenini verir. Daha sonra, &I1 akmnn bu eksenlerdeki iz dmleri olan
& = j &I X ve E
I1q ve I1d bileenleri elde edilip ; E & = j &I X endvi
aq 1q aq ad 1d ad

& fazr elde edilir. Ayrca A

reaksiyonu gerilimleri hesaplanlp izildikten sonra E f

& yu vermektedir.
noktasndan q eksenine izilen dikme; AC , pratik olarak E aq

9.5.1. kk Kutuplu Generatrn Fazr Diyagramlar

& fazr referans alnp, 9.27a nolu ifade

Yukardaki aklamalar izlenilerek, V1

salanacak ekilde fazr diyagramlar elde edilir.

9.5.1.1. Omik alan generatr

q
jI1Xaq
Ead
A
jI1X
Ef B
& = j &I X
E aq 1q aq
C
Eaq E I1Ra & = j &I X
E ad 1d ad

V1
= =0
I1 d & < E&
E f
>0 Endvi reaksiyonu kutup
generatr I1q
alann zayflatmaktadr
I1d
O

ekil 9.11 Omik alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram

96

9.5.1.2. Endktif alan generatr

Ead
Ef jI1Xaq
B
A & = j &I X
E
jI1X aq 1q aq

& = j &I X
E
Eaq ad 1d ad
C
E I1Ra
V1

>0
generatr d
I1 & < E&
E f
Endvi reaksiyonu kutup alann
I1q I1d iddetli bir ekilde zayflatmaktadr
O

ekil 9.12 Endktif alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram

9.5.1.3. Kapasitif alan generatr

jI1X I1Ra
A & = j &I X
q Eaq V1 E aq 1q aq
E
& = j &I X
E ad 1d ad
C jI1Xaq
B
Ead

Ef d
I1q
>0
I1
generatr
O E& > E& f
I1d
Endvi alan kutup alann destekleyici
etki yapmaktadr.

ekil 9.13 Kapasitif alan kk kutuplu senkron generatrn fazr diyagram

Kapasitif alan kk kutuplu generatrde, yuvarlak kutupluda olduu gibi, endvi

reaksiyonu d ekseni aksn kuvvetlendirdiinden dolay ykte endklenen emk
kuvvetlice artmaktadr.
 97

9.5.2. kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar

& fazr referans alnp, 9.28a nolu ifade salanacak

9.5 Bahsinde izah edildii gibi, V1

ekilde fazr diyagramlar elde edilir

9.5.2.1. Omik alan motor

q
jI1Xaq
V1 I1Ra Ead
A Ef
jI1X B & = j &I X
E aq 1q aq
Eaq
C & = j &I X
E
<0 E ad 1d ad

motor
=0 =

d I1 & < E&

E f

I1q Endvi alan kutup alann zayflatc

I1d
O etki yapmaktadr

ekil 9.14 Omik alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar

9.5.2.2. Endktif alan motor

q
I1Ra
V1
jI1X
A
Eaq
E
jI1Xaq C & = j &I X
E aq 1q aq
Ead & = j &I X
<0 B E ad 1d ad
motor Ef
I1q
d
I1
O
I1d
E& > E& f

Endvi alan kutup alann destekleyici

etki yapmaktadr

ekil 9.15 Endktif alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar

98

9.5.2.3. Kapasitif alan motor

jI1Xaq B

jI1X Ead
A
Eaq C
V1
I1Ra E Ef

& = j &I X
E aq 1q aq

<0 & = j &I X

E ad 1d ad
motor
d I1
I1q
I1d & < E&
O E f
Endvi alan kutup alann zayflatc

etki yapmaktadr

ekil 9.16 Kapasitif alan kk kutuplu senkron motorun fazr diyagramlar

 99

10. ENDV REAKSYONU REAKTANSININ ANALTK

OLARAK BULUNMASI

10.1. Yuvarlak Rotorlu Makinada 'Xa 'Endvi Reaksiyonu Reaktansnn

Bulunmas

Burada Xa endvi reaksiyonu reaktans asenkron makinalardaki mknatslanma

reaktans (Xm) ile tamamen zdetir. Daha nce Blm 4.6da detayl olarak
bahsedildii iin burada sadece eitlii verilecektir:

2
2 m 1 f1 0 D l N a . k wa1 (10.1)
Xa =
k k p

Burada;
D = ten ie endvi ap
l = Etkin endvi uzunluu
= Kutup tekerlei ile endvi arasndaki minumum aklk
k = hava aral dzeltme faktr (1,1 1,2)
k = Doyma faktr (1 - 1,2)
Na = Endvi faz sargs sarm says
kwa1 = Endvi faz sargs sarg faktrnn temel frekans bileeni iin deeri
m1 = Endvi sargs faz says
f1 = Endvi temel frekans
p = ift kutup says

Daha sonra Senkron Genaratr karakteristikleri bahsinde Xa nn ve X nn deneysel

elde edilmesi verilecektir. X nn analitik hesab olduka karmak bir konu
olduundan burada deinilmeyecektir.
100

10.2. kk Kutuplu Makinada (Xaq ve Xad) Enine ve Boyuna Endvi

Reaktanslarnn Hesab

kk kutuplu makinada q ve d eksenlerindeki magnetik endksiyonlar ve aklar

farkl olduundan Xa (yuvarlak kutuplu senkron makinadan); q ve d eksenlerinde
farkl deerler alp, iki bileene ; Xaq ve Xad ye ayrlr.

Endvinin d ekseninde rettii magnetik endksiyon Bad, ve bu sinsoidalden farkl

Bad dalmnn temel bileeni; Bad1 olursa d ekseni endvi reaksiyonu ekil faktr :

B ad1
kfd = <1 (10.2)
B ad

Olarak tanmlanabilir. dier taraftan endvinin q ekseninde rettii endksiyon Baq,

ve bu sinsoidalden farkl Baq dalmnn temel bileeni Baq1 olursa, q ekseni endvi
reaksiyonu ekil faktr :
B aq1
k fq = <1 (10.3)
B aq

Olarak tanmlanabilir. Burada Bad1, Bad, Baq1 ve Baq maksimum deerlerdir. Bu

tanmlardan sonra Eitlik 10.1e benzer olarak:

2
2 m 1 f1 0 D l N a . k wa1 (10.4a)
Xa = k fd
k k p

ve
2
2 m 1 f1 0 D l N a . k wa1 (10.4b)
Xa = k fd
k k p

olur.

Daha sonra senkron generatr karakteristikler konusunda Xad, Xaq ve X 'nn deneysel
elde edilmesi verilecektir. X nn analitik hesab olduka kark olduu iin burada
deinilmemitir.
 101

11. SENKRON MAKNADA ENDKLENEN G VE MOMENT

11.1. Yuvarlak Rotorlu Senkron Makinada G ve Moment

Makinada bir faz bana d g;

P1 = V1.I1.Cos
(11.1a)
3 fazl makina iin ise;

P = 3.V1.I1.Cos = 3 . V1L . I 1L . Cos (11.1b)

Bir faz iin endklenen g (dner alan gc) ise dier elektrik makinalarnda olduu
gibi;
Pd1 = Ef.I1.Cos & , &I
E f 1 (11.2a)
3 faz iin ise;
Pd = 3. Ef.I1.Cos (11.2b)

olur.

Burada ve Ef ; llmesi g byklklerdir. Bu banty daha kullanl hale

getirmek iin endvi omik direncini (r 0) sfr kabul edip, endktif alan
genaratrn fazr diyagramn ele alalm:

Xs = Xa + X
D
C
AB = CD
jI1Xs
Ef
I1XsCos = V1Sin
B
V1 . Sin
A I1Cos = olur. Bu ifade Eitlik 11.2bde yerine
V1 Xs
I1 yazlrsa, 3 fazl makina iin dner alan gc yada endklenen

gc;

3. V1 . E f .Sin
Pd = (11.3)
Xs
102

olarak elde edilir. Burada g, yk as nn fonksiyonu olarak ortaya kar.

Endklenen moment ise endklenen gcn asal hza orandr:

Pd ns 60 f1
Md = , s = 2. , ns = (11.4 a, b, c)
s 60 p

olup, yuvarlak rotorlu 3 fazl senkron makinada endklenen moment ;

3 V1 E f
Md = Sin (11.5)
Xs s
olur.

11.5 ifadesi nn fonksiyonu gre izilirse ;

Md Mdmax

>0
-/2 generatr KARARSIZ
0
<0 /2
KARARSIZ
motor

-Mdmax

Kararl alma blgesi

ekil 11.1 Senkron makinan kararl alma blgeleri

, sfrdan balayarak arttka makinann rettii moment sinsoidal olarak artmakta

ve = olduunda Md = Mdmax olmaktadr. Artan yk karlamak iin mutlak
2
deer olarak artmaya devam ederse, makinann momenti fonksiyon gerei
azalacandan makina kararl alamaz ve senkronizmadan kar.

11.2. kk Kutuplu Senkron Makinada G ve Moment

Ra 0, X 0 kabul edilirse, endvi kayplar yaklak olarak 0 olacak ve 3 faz iin

i g d gce eit olacaktr;

Pd =3.V1.I1.Cos
(11.6)
 103

Bu yaklak durum iin endktif alan generatrn fazr diyagramn izelim :

q
jI1Xaq

Ef
Ead & = j &I X
Eaq E aq 1q aq

V1 & = j &I X
E ad 1d ad

I1 d
I1q I1d

ekil 11.2 Ra ve X nn ihmal edildii durum iin endktif alan kk kutuplu senkron makinann
fazr diyagram

Fazr diyagramdan = - yazlabilir. Bu eitlik 11.6 ifadesinde yazlrsa:

Pd = 3V1I1 Cos( - ) olur.

Cos( - ) yerine alm yazlrsa;
Pd = 3V1I1(CosCos + SinSin)
(11.7)
olur. ekil 11.2den elde edilecek;
I1q =I1Cos ; I1d = I1Sin
(11.8 a,b)
ifadeleri 11.7 ifadedesinde yerine yazlrsa;

Pd = 3V1 (I1qCos + I1dSin) (11.9)

olur.ekil 11.2deki fazr diyagramdan I1q ve I1d yi gerilim ve reaktanslar cinsinden

yazarsak;
E f V1 Cos (11.10)
E ad = I1dXad = Ef - V1Cos I1d =
X ad

V1 Sin (11.11)
E aq = I1qXaq = V1Sin I1q =
X aq

11.10 ve 11.11 ifadeleri, Eitlik 11.9da yerine konursa;

104

V1 Sin E V1 Cos
Pd = 3 V1 Cos + 3 V1 f Sin
X aq X ad

Sin ( 2 )
CosSin = zdelii kullanlrsa ;
2

3 V12 Sin ( 2 ) 3 V1 E f 3 V12 Sin ( 2 )

Pd = + Sin
X aq 2 X ad X ad 2

3 V1 2 1 1 3. V1 . E f
Pd = Sin ( 2 ) + Sin (11.12)
2 X aq X ad X ad

Bylelikle endklenen g ifadesi bulunmu olur. ayet X ihmal edilmez ise (39)
ifadesinde Xaq yerine Xq = Xaq + X ve Xad yerine Xd = Xad + X yazlmaldr.

Endklenen Moment ise ;

Pd Pd
Md = = (11.13)
s ns
2
60
11.13 ifadesinde 11.12 eitlii yazlrsa, moment ifadesi;

3 V1 2 1 1 3. V1 . E f
Md =
ns
Sin ( 2 ) + n
Sin (11.14)
4 60 X aq X ad 2 60s X ad
14444442444444 3 144 42444 3
Re lk tan s Momenti Y .Rotorlu Makinann
ortalama Momenti

Relktans momenti kk kutupluluktan dolay olumaktadr. kk kutupluluk

olmadnda Xaq = Xad olacandan relktans momenti sfr olur.

ayet X ihmal edilmez ise 11.14 ifadesi aadaki gibi olur:

3 V1 . E f V1 2 1 1
Md = Sin + Sin ( 2 ) (11.15)
ns Xd
2 Xq X d
2
60
 105

Momentin bileenleri ayr ayr izilirse;

Md=f() GENERATR

- -/2 0 /2

___Toplam Moment
.......Relktans Momenti
- - - Y. R. Makina Ort. Mom.

MOTOR

ekil 11.3 kk kutuplu senkron makinada moment bileenlerinin yk asna gre deiimleri

Generatr
>0 Ef/V1
Md=f(,
1.5
Ef/V1)
KARARSIZ
1
0.5

- -/2 0
0 /2

KARARSIZ

Motor
<0

KARARLI ALIMA
ARALII

ekil 11.4 kk kutuplu senkron makinada, Ef/V1 oranna bal olarak karal alma aralnn
deiimi

Bu ekilde k kutuplu makina ar uyarld taktirde nn kararl alma aral

bymekte retilen momentin artt grlmektedir (ekil 11.4). Ef nin doyumlu
olduu gz ard edilmemelidir. Dier elektrik makinalarnda da olduu gibi,
momentin magnetik aknn fonksiyonu olduu

Ef = f (), = f(if), Ef k Md = 3kI1Cos

ifadeleri ile gsterilebilir.

106

12. SENKRON GENERATR KARAKTERSTKLER

12.1. Giri

Karakteristiklere gemeden nce, gleri ok byk olan bu makinalarn birbirleri ile

mukayeselerini yapabilmek amacyla PER - UNIT (birime indirgenmi) deerler
sisteminden sz etmek yerinde olur. Zira g ve devir saylar ve hatta gerilimleri ok
farkl olan iki makina arasnda mukayese elde etmek iin karakteristiklerine bakmak
gerekir. Ancak karakteristiklerde eksenler her ne kadar ayn byklkleri gsterse de,
deerlerin farkl oluu, mukayesenin shhatli olabilmesi iin bir temele oturtulmas
icap eder. bu nedenle gerek deerlerin nominal deerlere oranlanmas sureti ile elde
edilen birim llere PER - UNIT deer tabir olunur. n indisi ile nominal ve 1 ile faz
bana (yada sarg deerleri) gsterilirse:

Makina empedans;

V1n V12n (12.1)

Z 1n = = S1n : Bir fazn nominal grnr gc
I 1n S1n

PER - UNIT byklkler ;

I1 V1 S1 P1 (12.2-12.5)
I 1pu = , V1pu = , S 1pu = , P1pu =
I 1n V1n S1n P1n

Z1 Ra Xs
Z 1pu = , R apu = , X spu = (12.6-12.8)
Z 1n Z 1n Z 1n

deerlerini alr. Bu deerler kullanlarak izilmi farkl makinalara ait

karakteristikler, birbirleri ile kolaylkla karlatrlabilir.
 107

ekil 12.1 Senkron Generatr karakteristiklerinin kartlmasnda kullanlan balama emas

12.2. Senkron Generatrn Bota alma Karakteristii

Senkron Generatr tahrik makinas ile n = ns devirde dndrlr ve deney sresince

sabit kalmas salanr. Daha sonra Rfg reostasnn en byk deerinde olmas temin
edilerek S1 anahtar kapatlr. S1 haricinde btn anahtarlar aktr. Endklenen
EMKin uyarma akmna gre deiimi (Ef = f (If )) bota alma karakteristiini
verir (ekil 12.2). Karakteristik ayn doru akm generatrndeki gibidir. Artan
uyarma
Ef

Ef=V1n
n=ns=sbt,
I1=0,
Ef=f(If)

Er
0 Ifo If

ekil 12.2 Senkron generatrn bota alma karakteristik erisi

108

akm ile endklenen EMK arasndaki iliki histerizis erisinin lek fark ile
aynsdr.
Er; remenans (kalc mknatisiyet) gerilimi olup nominal gerilimin % 5 i kadardr.

12.3. Senkron Generatrn D Karakteristii

Senkron generatrde endvi reaktansnn bykl hakknda fikir sahibi olmay

salayan bu karakteristik, sabit ikaz akm ve sabit g faktrnde u gerilimi ile yk
akm (V1 = f(I1)) arasndaki ilikiyi verir. kapasitif yklerde u gerilimi artarken
endktif yklerde azalr. Omik ykte ise bir para azalma gsterir.

Deneyi yapmak iin senkron generatr ns hznda tahrik edilir. S1 uyarma anahtar
kapatlp, uyarma reostas ile generatrn u gerilimi nominal deerine ayarlanlr.
Daha sonra istenilen Cos deerine uygun S2, S3 ve S4 kapatlarak (saf omik yk
iin; S2, endkti

Ra 0 ve Xs = Xa + X alarak, endktif alan yuvarlak kutuplu senkron generatr

iin fazr diyagram izip, Pisagor bantsn uygulayalm.

Ef jI1Xs OA = V1 Cos
B AB = V1 Sin

V1 E 2f = ( V1 Cos ) 2 + ( V1 Sin + I1 X s ) 2
A
Btn terimler Ef2 ile blnrse;
V12 I12 X s2 2 V1 I1 X s
+ + Sin = 1
I1 E f2 E f2 E f2

O Ef=V10 ; Bota alma gerilimi

Ef
I1k = ; Ksa devre srekli akm olduuna gre
Xs

2 2
V1 I1 V I
+ + 2 1 1 Sin = 1 (12.9)
V10 I1k V10 I1k
 109

ifadesi elde edilir. Bu ifade her as iin bir elips verir. Sin = 0 iin denklem;
daire, Sin = 1 iin; doru verir (ekil 12.3).

V1/V10 n=ns ,
If=sbt ,
Cos = sbt ,
V1=f(I1)
0

0.8
1
Omik
End Kap
1
0.5 0
Cos=0 0.8

0 0.5 1 I1/I1k

ekil 12.3 Senkron generatrn d karakteristii

12.4. Senkron Generatrn Yk Karakteristii

Generatrn bota alma karakteristiine botaki mknatslanma erisi denirken

yk karakteristii de, nominal akmnda (sabit) icra edildii iin ykteki
mknatslanma erisi de denir.

U gerilimi ile ikaz akm arasndaki karakteristiin sabit yk akm ve g

faktrnde kartlmas yk karakteristiini verir.

ekil 12.4 Yk Karakteristii

110

E -V1n miktar , kaak reaktanstan oluan gerilim dm olup, A1F1E1 genine

POTER geni denir. F1P1 endvi alannn uyarma amper sarmna indirgenmi
deeridir ve I= g.I 'dir. Cos = 0 durumunda elde edilen POTER GEN tm
karakteristik boyunca sabit evre ve alana sahiptir. Kapasitif durumda ise bu gen
ekilde grld gibi ters dner faz fark saf endktife gre 1800 olmutur.

Karakteristiin elde edilmesi iin generatr sabit devirle tahrik edilir. ns, g
katsays ve yk akm sabit tutularak V1 = f(If ) elde edilir. bu balantnn salanmas
iin generatr tahrik edilip ns devre ulaldktan sonra, ekil 12.1 de S1 kapatlp
istenilen yk eidine gre S2 ve/veya S3, S4 kapatlarak muhtelif g faktrlerinde
ykleme yaplr. Cos nin sabit tutulmas gerektiinden,
Ic I
= arctg ( ) yada = arctg ( L ) (12.10)
IR IR

parametrelerine dikkat edilmelidir.

V : Kaak reaktans gerilim dm Vr : Omik diren gerilim dm

olmak zere; ekil 12.4 te;

A1 F1 = V. Sin + Vr. Cos (12.11a)

Saf endktif durumda Cos = 0 ve Sin = 1 olduundan ;

A1 F1 = V. Sin = V = X.I1 (12.11b)

olur. Bu bantdan X deneysel olarak bulunabilir, yaklak bir deerdir ve gerek

kaak reaktanstan biraz byktr. Fakat byk bir yaklaklk ile kullanlabilir. D
karakteristeki A1 F1 in gerek ad POTER REAKTANSI; Xp dir.

Yuvarlak Rotorlu makinada;

F1 P1 = I= g.I (12.12)
olup, burada;

I= Endvi akmnn kutup tekerleine indirgenmi hali