ELEKTRONK

DEVRELER
DERS NOTLARI

Prof. Dr. Blent AKMAK

1
 Ders ierii:

I. YKSELTELERN FREKANS CEVABI

Desibel kavram
Ykseltelerin frekans-kazan erileri (Bode diyagramlar)
Ykseltelerin alak ve yksek frekans cevab
ok katl ykseltelerde frekans cevab

II. REGLATRLER VE G KAYNAKLARI

Zener diyot ve transistr ile reglasyon
Gerilim reglasyonlu g kayna
IC gerilim reglatrleri
Anahtarlamal (Switch-mode) g kaynaklar

III. AKTF FLTRELER (ACTIVE FILTERS)

Pasif ve aktif filtreler
kinci dereceden alak ve yksek geiren filtreler
Band geiren ve band durduran aktif filtreler

IV. GERLM KONTROLL OSLATRLER VE FAZ KLTLEMEL EVRM

Op-Ampl gerilim kontroll osilatrler (kare ve gen dalga reteler)
566 fonksiyon reteci
Faz kilitlemeli evrim (Phase Locked Loop-PLL) ve uygulamalar

V. GER-BESLEMEL (FEED-BACK) YKSELTELER

Geri-besleme kavramlar
Geri-besleme balant trleri
Pratik geri-besleme devreleri

VI. OSLATRLER
RC osilatrler
Wien kpr osilatrler
Colpits ve Hartley osilatrler
Kristalli osilatrler

2
 1. YKSELTELERN FREKANS CEVABI
BJT ve FETlerin frekans cevabna konusuna grimeden nce bu devrelerin frekans analizlerinde
ska karmza kacak olan desibel kavram zerinde ncelikle duralm.

1.1 DESBEL:

Telefon kullanlmaya balandnda ilgili kurumlar bir iletim birimi bulmak/kullanmak sorunu ile
karlamlard. Doal olarak o zaman iletim ya da haberleme denince akla ounlukla telefon
gelmekte idi.

Bu konudaki ilk neri, Alexander Graham Bell tarafndan telefonun bulunmasndan iki yl sonra
1887de W. H. Pierce tarafndan ortaya atlmt. O zaman Amerika ve Avrupada kullanlmaya
balanan telefon standartlar arasnda bir uyum yoktu. Amerikal ve Avrupal telefon irketlerinin
kendi ktalar iin daha uygun olacan dndkleri ve srar ettikleri birka birim zerinde
uzlamalar oldu. Eyll 1927'de talya'da tam olarak bir uzlama salanamasa da iki adet birim
zerinde karar verildi. Birinci birimde "e" doal logaritmann tabann ve st kuvvetleri orann
temel alan birim ile 10 saysnn gleri orann temel alan birim kald. Birinci birimde doal
logaritma kullanld iin bulucusu John NAIPER onuruna "neper" denmesi nerildi. kinci
birimde ondalk logaritma kullanlyordu ve bu birime de telefonu bulmu olan Alexander Graham
BELL onuruna "Bell" denilmesi nerildi. te desibel szc buradan domu oldu.

Bir sinyal bir noktadan baka bir noktaya iletilirken birok ilemden geebilir. Bu sinyal kimi
zaman kat kat amplifikasyona tabi tutulur, kimi zaman da zayflamaya urar. Bu iletiim hatt
zerinde bulunan katlarn (amplifikatrler, filtreler, kablolar vs.) bir kazanlar ve kayplar vardr.
Bu kazan ve kayplar desibel (dB) ile ifade edilir. Desibel iki g arasndaki orann
logaritmik ifadesidir. Daha belirgin bir ifadeyle k gcnn giri gcne orannn 10 tabanna
gre logaritmasnn 10 ile arpmdr.

rnek: Bir amplifikatrn giriine 50 W uyguladmzda kndan 250 W g alrsak

kazancmz:

Kazan (dB) =10.log(250/50) =10.log5 = 10.0,698 =7 dB

rnek: ayet bir filtrenin giriine 50 W uyguladmzda kndan 45 W g alyorsak kaybmz:

Kazan (dB) =10.log(45/50) = 10.log(0,9) = 10.(0,045) = -0.45 dB

3
Sonu olarak kn girie olan orannda kan desibel deeri pozitif ise kazan vardr. Sonu
negatif olduunda ise kayp vardr denilir. Kazan birimi olarak desibel, amplifikatrlerde ve
filtrelerde kullanld gibi elektronik grlt lmlerinde, ses iddetinde, iki ayr sinyalin
izolasyon lmlerinde vs. kullanlr. Anlalaca gibi bu deer mutlak bir lm deeri deil
logaritmik oransal bir ldr.

rnek: Bir amplifikatrn giriine uygulanan g, ktan 4 kat kuvvetlendirilmi olarak elde
edilirse kazancmz ne olur?

Kazan (dB) =10xlog (Pk/Pgiri) =10.log(4) =10.0,6 = 6 dB

rnek: Pepee 3 ayr amplifikatr ile bir amplifikasyon yaplyorsa toplam kazan ne olur?

Pk
Pgiri
a kat b kat c kat

Toplam kazanc bulmak iin her katn klar dB cinsinden toplanr. Bu arada her bir katn belli bir
kazanc olduunu farz edersek,

rnein: a = 2 dB, b= 8 dB ve c= 4 dB

Toplam kazan= a+b+c = 2+8+4 = 14 dB olur

rnek: Bir filtrenin giriine 40 W g uygulandnda filtrenin araya girme kayb (insertion loss) 1
dB ise filtre kndan ka watt elde edilir ?

rnek: Bir amplifikatr k bir spektrum analizr ile llmek isteniyor. Analizrn giriinde
maksimum100 mW msaade edililiyor. Amp. k gc=10 W. Bu amplifikatr lmek iin araya
minimum ka desibel bir zayflatma koymamz gerekiyor?

4
Gerilim Kazanc:

Buraya kadar g kazanc ve g kaybn inceledik. Ayrca AC devrelerde (ses, frekans vs.) gerilim
kazanc ve kayb sz konusudur. Bir devrenin k geriliminin giri gerilime orannn 10 tabannna
gre logaritmasnn 20 ile arpm gerilim kazanc ve kaybn belirler.

k direncinin giri direncine eit olmas durumunda:

veya dier bir deyile;

2
P
2
V / Ri V V
Gv 10 log 10 log 10 log 20 log
Pg 2 V V
Vg / Ri g g

rnek:
Bir cihazn giri gc 1000 Vda 10 kWdr. k gc ise, k empedans 20 iken 500 Wtr.
Buna gre;
a) dB cinsinden g kazancn bulunuz.
b) dB cinsinden gerilim kazancn bulunuz
c) (a) ve (b) kkndaki sonularn neden uyuup uyumadn bulunuz.

zm:

a) GdB=10.log(P/Pg)=10log(500/10000) = -13.01 dB (kayp var)

V PR
b) G v 20 log 20 log 20 log 500 .20
20 log 20 dB
1
V Vg 1000 10
g

c) Ri=Vg2/Pg = 106/104 = 100

Grld gibi giri direnci 100 olup 20 luk k direncinden farkldr. Bu nedenle a ve b
kkndaki sonular uyumamaktadr.

ALIMA SORUSU: 40 W kl bir ykselte 10 luk bir hoparlre balanmtr.

a) G kazanc 25 dB ise tam g salamak iin gereken giri gcn bulunuz.
b) Ykseltecin gerilim kazanc 40 dB ise nominal k iin giri gerilimini hesaplaynz.

5
1.2 Ykseltelerin Frekans Cevab
Analog elektronik dersinde ykseltelerin orta frekans band civarndaki almalar incelenmiti.
Bu frekans bandnda kuplaj ve kprleme kondansatrleri AC almada ksa devre edilmiti. te
yandan, dk frekanslarda bu kapasitrlerin reaktansnda meydana gelen deime nedeniyle ksa
devre yaklam kullanlamaz. Yksek frekanslarda ise aktif elemann (transistr) ve devrenin kaak
kapasitif etkileri (parazitik kapasitans) sistemin yksek frekans tepkisini snrlayacaktr. Ardk
(kaskat) bal bir sistemin kat saysndaki art hem alak hem de yksek frekans tepkisini
snrlayacaktr.

RC kuplajl, dorudan-kuplajl ve transformatr-kuplajl bir ykseltecin genlik kazan erileri, dier

bir deyile Bode erileri, ekil 1.1de verilmektedir. Yatay eksen, alak frekans blgelerinden
yksek frekans blgelerine uzanan bir grafik izebilmek iin logaritmik lekte verilmektedir.

ekil 1.1 Ykseltecin frekans kazan erileri (Bode erileri); a) RC kuplajl, b) transformatr
kuplajl, c) Dorudan kuplajl.

6
RC kuplajl bir ykseltete dk frekanslardaki dn nedeni, CC, CS veya CEnin artan
reaktansdr. RC kuplajl devrenin yksek frekans snr ise transistrn parazitik kapasitif etkileri
ile belirlenir.

Transformatr kuplajl devrede ise dk frekanslarda oluan frekans tepkisi, endktif reaktansn
(XL=2fL) ksa devre etkisinden kaynaklanmaktadr. Yksek ferakans tepkisi ise, primer ve
sekonder sarglar arasndaki kaak kapasitans tarafndan oluturulmaktadr.

Dorudan kuplajl ykseltete, herhangi bir kondansatr eleman olmad iin dk frekanslarda
de neden olabilecek bir etki de sz konusu olmayacaktr. Yksek frekanslarda ise transistrn
parazitik kapasitans etkileri bir de neden olmaktadr.

ekil 1.1deki devrede nispeten yksek olan kazancn frekans snrlarn sabitletirmek iin kazan
kesim seviyesi olarak 0,707.Aorta seilmitir. Bunlara karlk gelen f1 ve f2 frekanslar ise kesim
(cut-off) frekanslar olarak adlandrlr. 0,707 arpannn seilme nedeni, bu seviyede k
gcnn orta band g knn yars kadar olmasdr. yle ki,

2
V02 AVortaVi
P0 orta
R0 R0

Yarm-g frekansnda (Half-Power Frequency / HPF):

2 2
0.707 AVortaVi AVortaVi
P0 HPF 0 .5 0.5 P0 orta
R0 R0

Sistemlerin band genilii f1 ve f2 frekanslar ile belirlenir. Buna gre;

Band genilii (BW) = f2-f1

Haberleme alanndaki uygulamalarda kazancn frekansa gre desibel cinsinden grafii daha
kullanldr. Normalize edilmi kazan erisi, denklem 1de gsterildii gibi formlze edilmi ve
ekil 1.2deki gibi gsterilmitir.

AV A
20 log 10 V .................................. denklem (1)
AVorta dB AVorta

7
 ekil 1.2 Normalize edilmi kazan (Bode) erisi

Orta band frekanslarnda 20 log 10 (1) 0 ve kesim frekanslarnda 20 log 10 1 / 2 3 dBdir. Bu
durum ekil 1.3deki dB erisinde gsterilmitir.

ekil 1.3 Normalize edilmi frekans-kazan (Bode) erisinin dB cinsinden grafii.

2.2.1 RC tepkisi:

Evvela uygulanan frekansn temel bir RC devresi zerindeki etkisini inceleyelim.

1
XC olduundan ok yksek frekanslarda kondansatrn reaktans 0 (sfr) olurken, ok
2f 1C
dk frekanslarda ise, rnein f=0 Hzde, (sonsuz) olacaktr (ekil 1.4).

8
 (a) (b) (c)
ekil 1.4 (a) Temel RC devresi, (b) ok yksek frekanslarda yaklak edeer, (c) ok dk
frekanslarda yaklak edeer.

Kazan, Av=V0/Vi oran ekil 1.5deki gibi olacaktr.

ekil 1.5 RC devresinin kazan erisi.

k ve giri gerilimleri arasnda u ekilde bir iliki vardr:

RV i RVi
V0
R XC R 2 X C2

Xc=R olduu zaman:

1 V0 1
V0 Vi AV 0.707
2 Vi 2

Dier bir deyile, Xc=Ryi salayan frekansta k, ekil 1.5de gsterildii gibi giriin %70.7si
olacaktr.

1 1
XC R f1
2f 1C 2RC

f1 frekans BJT transistrnde alak kesim frekansn gstermektedir.

9
Eer kazan denklemi aadaki gibi yazlrsa:

V0 R 1 1
AV
Vi R jX 1 j X / R ) 1 j 1 / 2fCR

1
AV
1 j f1 / f

Genlik ve faz terimleriyle;

tan 1 f1 / f
V0 1
AV
Vi 1 f1 / f
2

Avnin genlii V0 ile Vi arasndaki faz as

f=f1 olduu zaman;

1 1
AV 0.707 3 dB
11 2

dB cinsinden kazan:

1/ 2
1 f 2 f 2
AV |dB 20 log 10 20 log 10 1 1 10 log 10 1 1
1 f1 / f f f
2

f<<f1 veya f 1 / f 2 >>1 olan frekanslar iin yukardaki denklem u ekilde yazlabilir:

f1
AV |dB 20 log 10
f

10
Yukarda verilen deerleri kullanarak dB cinsinden kazan-frekans erisi ekil 1.6daki izilebilir.

f1/10

ekil 1.6 dB cinsinden kazan-frekans (Bode) erisi (-20logf1/f eitliinden elde edilmitir)

Logaritmik lekte izildii zaman erinin dz bir izgi eklinde kt grlmektedir. Bu dz

izgili paralar asimptotlar olarak adlandrlr. Bununla birlikte f=f1 olduu zaman kazanta 3 dBlik
bir d olduu daha nce sylenmiti. Bylece, grafikte gsterildii gibi kesikli izgi ile
gsterilen gerek frekans erisi elde edilir.

Bu tip eriler, Bode erisi olarak adlandrlr ve Bode erisi bir ykseltecin frekans cevabn
gsterir. Grafikten, frekansta 1 oktavlk (2 kat daha az) deimenin kazanta 6 dBlik bir deimeye
neden olduu grlmektedir. Frekansta 10 katlk (dekad) bir azalma ise kazanta 20 dBlik bir
de neden olmaktadr.

11
1.2.2 Dk frekanslarda ykselte (BJT) cevab

imdi de CS, CC ve CE kondansatrl bir BJTnin alak frekans tepkisini inceleyelim. ekil 1.7de
byle bir ykselte devresi grlmektedir.
VCC

RC
R1 CC
V0
CS

RS RL
Vi R2

VS RE CE
Zi -

ekil 1.7 Kuplaj ve kprleme kondansatrl ykselte devresi.

CSnin etkisi:

Yukardaki devrede giri direnci: Z i R1 // R 2 // hie

Cs tarafndan belirlenen dk kesim frekans:

1
f Ls
2 ( Rs Z i )C s

Vi gerilimi ile Vs gerilimi arasnda u iliki vardr:

Z iVs
Vi
Rs Z i jX CS

CCnin etkisi:

CC iin ac edeer devre;

12
 ekil 1.8 CC iin ac edeer devresi.

Bu durumda kesim frekans u formlle ifade edilir.

1
f LC
2 ( RC RL )CC

CEnin etkisi:

CE kondansatrnn harici edeer devresi;

ekil 1.9 CE iin ac edeer devre.

R's
Re RE // re X CE Burada; R S R S // R1 // R 2
'

Yukardaki Re forml emetr kprleme kondansatr ile belirlenen kesim frekansn tanmlar.

1
f LE
2Re C E

13
 CS, CC ve CE kondansatrlerinin belirledikleri kesim frekanslarnn alak frekanslar iin olduu
unutulmamaldr. Orta frekans bandnda bu kondansatrlerin ac edeer devre bulunurken ksa
devre edildii unutulmamaldr.

RNEK:
VCC

Yandaki devrede;
RC
R1 CC VCC=20 V, =100, R1=40 k, R2=10
V0 k, RC=4 k, RE=2 k, RL=2.2 k,
CS
RS=1 k, CS=10 F, CC=1 F ve
CE=20 F olduuna gre alak kesim
RS RL
Vi R2 frekansn belirleyiniz ve Bode
VS RE CE erisini iziniz. Frekans erisine kar
Zi -
gerek kazan hesabn yapnz.

ZM:

Thevenin edeerinden dm noktasndaki gerilim:

R2VCC 200
VB 4V
R1 R2 50

Buradan;
V 4 0 .7
IE E 1.65 mA
RE 2

26 mV
re 15 .76
1.65 mA

hie .re 100 * 15 .76 1.576 k

Orta band kazanc u ekilde verilebilir:

V0 V 0 Vi
AVorta
VS Vi V S

Kazan,

14
 V0 ( RC // R L )
AV 90
Vi hie

Zi = R1 // R2 // hie = 1.32 k

Vi Ri 1.32
0.569
VS Ri R S 1.32 1

Bylece;

V0 V 0 Vi
AVorta ( 90 )(0.569 ) 51 .21
VS Vi V S

CSnin belirledii kesim frekans:

1 1
f Ls 6.86 Hz
2 ( Rs Z i )C s 2 (1k 1.32 k )(10 *10 6 )

CCnin belirledii kesim frekans:

1 1
f LC 25 .68 Hz
2 ( RC RL )CC 2 ( 4k 2.2k )(1 * 10 6 )

CEnin belirledii kesim frekans:

R S' R S // R1 // R 2 =1 k // 40 k // 10 k = 1 k

R's 1k
Re RE // re 2k // 15 .76 25 .76
100

1 1
f LE 309 .1 Hz
2ReC E 2 ( 25 .76 )( 20 * 10 6 )

15
fLEnin dierlerinden olduka byk olmas, bunun tm sistemin alak frekans tepkisinin
belirlenmesinde daha arlkl olduunu gstermektedir. Dier bir deyile CC ve CS, yalnzca 100
Hzin altndaki frekanslarda etkili olacaktr.

imdi dB cinsinden kazan-frekans erisini (Bode erisi) izelim.

Orta band kazanc -51.21 bulunmutu. Orta band blgesinde |Av/Avorta|dB = 1 olacaktr. ekil 1.10da
gsterildii gibi 20log10(51.21/51.21) = 0 dB olacaktr. Kesim frekansnda,
|Av/Avorta|=0.707*51.21=36.21 olacaktr.

ekil 1.10 rnek devre iin elde edilen kazan-frekans (Bode) erisi.

ekil 1.10da gsterilen Bode erisi, herbir kesim frekansnda -6 dB/oktavlk ya da -20
dB/dekadlk bir asimptot izerek elde edilir. CE ile tanmlanan kesim frekansnn genellikle devre
band geniliini tanmlamak iin kullanlan -3 dB noktasn belirleyecei aktr. Band genilii
iinde kalan frekanslar iin mevcut maksimum gcn en azndan yars yke ulaacaktr.

VS=0.707*Vmax olduundan;

V L2 (0.707 * V max ) 2
PL 0.5 Pmax
RL RL

Gerek frekans tepkisini izmek iin kullanlan asimptot eimi -12 dBe dmektedir.

16
2.2.3. FETin alak frekans cevab

FETlerde de BJTlere benzer bir durum sz konusudur.

VDD

RD

V0
Vi CC

Rsig CG
RL
VS RG
RS CS

ekil 1.11 JFETli ykselte devresi

CG tarafndan belirlenen kesim frekans:

Burada Ri=RG

CC tarafndan belirlenen kesim frekans:

Burada,

CS tarafndan belirlenen kesim frekans:

1
Req Rs // |rd
gm

FET ykseltelerde de BJTler iin elde edilen Bode erileri geerlidir.

17
1.2.4 Ykseltelerin yksek frekans cevab:

1.2.4.1 Miller kapasitans

p-n ekleminin bir kapasitans olduu bilinmektedir. Bir ortak emetrl (common emitter-CE) BJT
ykseltete, bu kapasitans yksek frekanslarda baz-kollektr ekleminde etkin olmaktadr. Ortak
kaynakl (Common source-CS) FETlerde ise, yine yksek frekanslarda Geit-Savak (gate-drain)
ekleminde etkin olmaktadr. te bu kapasitif etkiye Miller kapasitans denilmektedir. Bu etki, giri
ve k devrelerini etkilemektedir. Bylece, bu etkiler Miller giri ve k kapasitans olarak
adlandrlmaktadr.

Miller giri kapasitansnn (CM) etkisi, ekil 1.12de gsterilmitir.

I2 Cf

Ii I1

Vi V0
Zi Ri

ekil 1.12 Miller giri kapasitans

CM = (1+|AV|)Cf
Miller giri kapasitansnn miktar, giri ile k arasndaki i elektrot (inter-electrode)
kapasitansna ve kazanca (AV) baldr.

Miller k kapasitans ise ekil 1.13de gsterilmektedir.

Cf

Vi
V0

ekil 1.13 Miller k kapasitansnn gsterimi

18
 1
C MO 1 C f : Miller k kapasitans
AV

ayet kazan AV>>1 ise CMO Cf alnabilir.

1.2.4.2 BJTli ykseltelerin yksek frekans cevab

Yksek frekans durumunda BJTlerde -3 dB noktasn belirleyen iki faktr vardr: (a) parazitik
kapasitans ve balant kablolarndan dolay oluan devre kapasitans, (b) hfe()nn frekansa
bamll. ekil 1.14de BJTnin parazitik kapasitanslar (Cbe, Cbc, Cce) ile balant kablolarnn
kapasitanslar (CW1 ve CW2) gsterilmektedir.

ekil 1.14 Ortak emetrl ykseltecin yksek frekans cevab

ekil 1.14deki devrenin yksek frekans modeli ekil 1.15de verilmektedir.

C0=CM0+Cce+CW2
ekil 1.15 BJTli ykseltecin yksek frekans modeli

19
Bu modelde CS, CE ve CC kondansatrleri bulunmamaktadr. nk yksek frekansta bunlarn ksa
devre olduu varsaylmtr.

Giri devresi iin -3 dB kesim frekans:

1
f Hi
2RTh1Ci

Burada,

RTh1 = RS // RB1 // RB2 // Ri

Ci = CW1 + Cbe + CM = CW1 + Cbe + (1+|Av|) Cbc

Son denklemdeki, CW1 : Giri kablolama kapasitans,
CM : Miller giri kapasitans

ekil 1.15de gsterildii gibi, yksek frekanslarda Ci azalacandan; RB1, RB2, Ri ve Ci paralel
birleiminin toplam empedans da azalacaktr. Sonuta, Ci ularndaki gerilim ve Ib akm azalr. Net
sonu, sistemin toplam kazancnn dmesidir.

k devresi iin kesim frekans;

1
f Ho
2RTh 2 C 0

Burada,

RTh2 = Rc // RL

C0 = CW2 + Cce + CM0 = CW2 + Cce +Cbc

ok yksek frekanslarda C0 kapasitans azalacandan, k devresindeki empedans da azalacaktr.
Sonu olarak, V0 da sfra doru azalacaktr.

20
hfe ya da nn frekansa bamll:

Ykseltecin yksek kesim frekansnn belirlenebilmesi iin, hfe ()nin frekansa bamlln da
irdelemek gerekir. nn frekansla deimesi yaklak olarak aadaki ifade ile verilebilir:

g be gm
f f h fe
2 (C be C bc ) orta 2 (C be C bc )

1
Burada, g be : Baz ve emetr arasndaki iletkenlik
rbe
1
gm olarak da alnabilir.
hib

Yksek frekans blgesinde frekansa bal hfe ve hfb deiimleri ekil 1.16da gsterilmektedir.

hfb, hfe

hfe

hfe=1

hfb

f,(fhfe) 5f fT fhfb,(f)

ekil 1.16 Yksek frekans blgesinde frekansa bal hfe ve hfb deiimleri.

21
RNEK:

Yukardaki devrede gbe=10-3 S olduuna gre,

a) fHi, fHO, f deerlerini hesaplaynz.
b) Alak ve yksek frekans iin Bode erisini iziniz.
c) Sistemin kazan band geniliini bulunuz.

ZM:

a) RTh1 RS // RB1 // RB 2 // Ri 1 k // 40 k // 10 k // 1.576 k

Ci CW 1 Cbe (1 | AV |)Cbc = 4 pF + 48 pF + (1+90).(1,5 pF)

= 188.5 pF
Burada kullanlan Av deeri Miller kapasitansndaki kazan deeri ile ilgili olduundan daha nceki
rneimizde bulduumuz kazan deerini kullandk.

RTh2 = Rc // RL = 4 k // 2.2 k = 1.419 k

22
C0 = CW2 + Cce + CM0 = CW2 + Cce +Cbc = 8 pF + 6 pF + 1.5 pF =15.5 pF

1 1
fH0
2RTH 2 C 0 6.28 (1.419 * 10 3 )(15 .5 * 10 12 )
10 9
7.24 MHz
138 .12

g be 10 3
f f h fe
2 (Cbe Cbc ) 2 ( 49 .5 * 10 12 )

f=3.217 MHz

b) Aadaki ekilde Bode erisi verilmektedir. Alak, orta ve yksek frekans blgelerinde herbir
kesim frekansnn -6 dB/oktavlk bir asimptotu tanmlanmakta ve eim, kesim frekansndan her
geide -6 dB/oktav artmaktadr.

fLS fLC fLE=309.1 Hz 1.47 MHz=fHi f fHo fT

c) Band genilii (BW) = fHi fLE fhi = 1.49 MHz.

Daha nce fLE = 309.1 Hz bulunmutu.

23
1.2.4.3 FETli ykseltelerin yksek frekans cevab

BJTli ykseltelerin yksek frekans cevab iin gelitirilen model FETli ykseltelere de
uygulanabilir (ekil 1.17).
VDD

RD

V0
Vi CC

Rsig CW2
CG
CW1 RL
VS RG
RS CS

ekil 1.17 FETli ykseltecin yksek frekans cevab

Cgd : Savak (aka) ile geit arasndaki kapasitans

CW1 : Giri kablolama kapasitans
Cgs : Geit ile kaynak arasndaki kapasitans
CW2 : k kablolama kapasitans
Cds : Savak (aka) ile kaynak arasndaki kapasitans

Giri devresi iin: k devresi iin:

1 1
f Hi f Ho
2RTh1Ci 2RTh 2 C 0

RThi Rsig // RG RTho RD // RL // rds

C i CW 1 C gs C Mi C o CW 2 C ds C Mo

C Mi (1 AV )C gd 1
C Mo 1 C gd
AV

24
1.2.5 ok katl (Multistage) frekans etkileri
ok katl ykseltelerde, her kat kendi frekans cevabna sahip olacaktr. Fakat, bir katn k bir
sonraki katn kapasitanslar tarafndan etkilenecektir. Bu durum, zellikle yksek frekanslarda sz
konusudur. rnein, k kapasitansnn (C0) bir sonraki katn giri Miller kapasitansn (CM),
balant kapasitansn (CW1) ve parazitik kapasitans (Cbc) iermesi gerekir. Ayrca, ikinci kat
nedeniyle ilave alak frekans kesim seviyeleri olacaktr; bu da bu blgedeki sistemin toplam
kazancn daha da azaltacaktr. Bu durum, 3 katl bir ykselte sistemi iin ekil 1.18de
gsterilmitir.

ekil 1.18 ok katl bir sistemin frekans cevab

25
 2. DC G KAYNAKLARI
Bilindii gibi btn elektronik cihazlar (radyo, teyp, tv, bilgisayar v.b gibi) almak iin bir DC
enerjiye gereksinim duyarlar. DC enerji, pratik olarak pil veya aklerden elde edilir. Bu olduka
pahal bir zmdr. DC enerji elde etmenin dier bir alternatifi ise ehir ebekesinden alnan ac
gerilimi kullanmaktr. ebekeden alnan ac formdaki sinsoidal gerilim, DC gerilime dntrlr.
Bu ilem iin DC g kaynaklar kullanlr. Temel bir DC g kaynann blok emas ekil 2.1de
grlmektedir. Sistem; transformatr, dorultucu, filtre ve reglatr devrelerinden
olumaktadr. Sistem giriine uygulanan ac gerilim (genellikle ehir ebeke gerilimi), bir
transformatr yardmyla istenilen gerilim deerine dntrlr. Transformatr kndan alnan
bu ac gerilim, dorultma devreleri kullanlarak dorultulur. Dorultulan gerilim, ideal bir DC
gerilimden uzaktr ve az da olsa dalgalanmalar (ripl) ierir. Filtre devreleri tam bir DC gerilim elde
etmek ve dalgalanma faktrn minimuma indirmek iin kullanlr. deal bir DC gerilim elde etmek
iin kullanlan son kat ise reglatr dzenekleridir. Sistemi oluturan bloklar srasyla inceleyelim.

Transformatr Dorultma Filtre Reglatr

RL

ekil 2.1 AC gerilimin DC gerilime dntrlmesi

2.1 Transformatr
ehir ebeke gerilimi genellikle 220 Vrms/50 Hzdir. Bu gerilim deerinin belirlenen veya istenilen
bir ac gerilim deerine dntrlmesinde transformatrler kullanlr. Bir transformatr silisyumlu
zel satan yaplm gvde (karkas) zerine sarlan iletken iki ayr sargdan oluur. Bu sarglara
primer ve sekonder ad verilir. Primer giri, sekonder k sargsdr. Primer ile sekonder sarglar
arasnda fiziksel bir balant yoktur. Bu zellik, kullancy ve sistemi ehir ebekesinden yaltarak
gvenli bir alma salar.

reticiler eitli g deerlerinde transformatr reterek kullancnn tketimine sunarlar. Bir

trafonun gc artka boyutu ve fiyat da artmaktadr. Enerji kayplar az olduundan primerden
uygulanan g, ok az kaypla sekondere aktarlr. Primer sarglar genellikle 220 Vrmsdir.
Sekonder sarglar ise farkl gerilim deerlerinde retilmektedir.

Transformatr seiminde; primer ve sekonder gerilimleri ile birlikte gcne de dikkat edilmelidir.
Bir g kaynann tasarmnda kullanlacak transformatrn toplam gc; trafo zerinde ve dier
devre elemanlarnda harcanan g ile ykte harcanan gcn toplam kadardr. Transformatr her
durumda istenen akm vermelidir. Fakat bir transformatrden uzun sre yksek akm ekilirse,
ekirdein doyma blgesine girme tehlikesi vardr. Bu nedenle transformatr seimine dikkat
edilmeli, tasarlanacak DC g kaynann gcne uygun transformatr seimi yaplmaldr. ekil
2.2de rnek olarak farkl glerdeki baz transformatr grntleri verilmitir.

26
 ekil 2.2 eitli glerde transformatrler

2.2 Dorultma Devreleri

ehir ebekesinden alnan ve bir transformatr yardmyla deeri, istenilen seviyeye ayarlanan AC
gerilimi DC gerilime dntrmek iin ilk adm dorultma devresi kullanmaktr. Dorultma
devreleri, yarm dalga ve tam dalga olmak zere iki tiptir. Yarm dalga dorultma devresi kaliteli
bir g kayna tasarm iin yeterli deildir. k gerilimi dk ve darbelidir. yi bir g kayna
tasarmnda mutlaka tam dalga dorultma devresi kullanlmaldr. Kpr tipi ve orta ulu olmak
zere iki tip tam dalga dorultma devresi tasarlanabilir. Tipik bir kpr tipi ve orta ulu tamdalga
dorultma devresi ekil 2.3de verilmitir.

ekil 2.3 Kpr tipi ve orta ulu tam dalga dorultma devreleri
Dorultma kndan alnan iaretin dalga biimi, DC iaretten uzaktr ve eitli dalgalanmalar
(ripple) barndrmaktadr. aret zerindeki dalgalanmalar minimum dzeye indirip tam bir DC
gerilim elde etmek amac ile filtre devreleri kullanlr. eitli tip filtre devreleri (RC, C, LC, vb.)
vardr. En pratik ve ekonomik filtre ilemi kondansatrlerle yaplr. ekil 2.4de tam dalga
dorultma kndan alnan iaret ve filtre ilemi grafiksel olarak gsterilmitir. Dorultma
ve filtre devrelerinin almalar ve zellikleri zerinde fazla durmayacaz. Bu konularn detaylar
iin analog elektronik ders notlarna mracaat edilebilir.

27
 Vi
Vi Vo

ekil 2.4 Tam dalga dorultma devreleri k dalga ekilleri

2.3 Filtre Devreleri

Yarm dalga ve tam dalga dorultma devrelerinin klarndan alnan dorultulmu sinyal ideal bir
DC sinyalden ok uzak olup darbelidir ve bir ok AC bileen barndrr. Elektronik devrelerde ve
gnlk hayatta kullandmz DC sinyal ise ideale yakn olmaldr, ac bileenler ve darbeler
barndrmamaldr. ehir ebekesinden elde edilen dorultulmu sinyal eitli filtre devreleri
kullanlarak ideale yakn bir DC gerilim haline dntrlebilir.

Filtre tipleri unlardr:

RC filtreler
LC filtreler
ve T tipi filtreler

En ideal filtreleme elemanlar kondansatr ve bobinlerdir.

a-) RC filtre
ekil 2.5de komple bir DC g kayna devresi, k iaretinin dalga biimi ve alabilecei DC
deer verilmitir. kta filtre amacyla kullanlan kondansatrn kapasite deeri nemlidir. Byk
deerli kapasiteye sahip kondansatr daha iyi sonu verir.

ekil 2.5 Kpr dorultucu ve RC filtre devreleri

b-) LC Filtre

Dorultma devrelerinde dalgalanma faktrn minimuma indirmek iin bir dier alternatif, bobin
ve kondansatrden oluan LC filtre devresi kullanmaktr. ekil 2.6da LC filtre devresi
grlmektedir.

28
 LC filtre

L
AC
C RL
giri

ekil 2.6 Tam dalga dorultma devresinde LC filtre

Bu filtre devresinde bobinin endktif reaktans (XL) ve kondansatrn kapasitif reaktansndan (XC)
yararlanlarak filtre ilemi gerekletirilir. Byle bir filtre devresinde giri ve k iaretlerinin
dalga biimleri ekil 2.7de gsterilmitir. k geriliminin alaca deer ve dalgallk miktar
aada formle edilmitir.

XC
Vr ( out) Vr ( in)
X X
L C

XL
Vr(in) XC Vr(out)

ekil 2.7 Tamdalga dorultma devresinde LC filtre

c) ve T Tipi Filtre

Yukarda da belirtildii gibi LC tipi filtre devreleri gelitirilerek kaliteli filtre devreleri
oluturulmutur. ve T tipi filtreler bu uygulamalara iyi bir rnektir. Ripl faktrnn minimuma
indirilmesi gereken ok kaliteli dorultma klarnda bu tip filtreler kullanlabilir. ekil 2.8de
ve T tipi filtre devreleri verilmitir.

Vgiri L Vk Vgiri L1 L2 Vk
C1 C2 C

(a) (b)
ekil 2.8 (a) ve (b) T tipi filtre devreleri

29
2.4 Gerilim Reglasyonu ve nemi
Kaliteli bir g kaynann yapmnda son aama reglasyon ilemidir. Reglesiz bir g kayna
zellikle hassas cihazlarn beslenmesinde tercih edilmez. Reglesiz bir DC g kaynann
sakncalar aada zetlenmitir.
Reglesiz bir g kaynandan ekilen akm miktar deitike (ya da) k yk
deitike k gerilimi sabit kalamayarak deimektedir.
Reglesiz kaynan giriindeki AC gerilimin deimesi, k DC geriliminin de
deimesine neden olur.
Reglesiz kaynakta dorultma ileminde kullanlan yariletkenler sdan etkilenirler.
Dolaysyla sdaki deiimler k DC gerilimini de deitirebilir.
Belirtilen bu kusuru ortadan kaldrmak ve ktaki dalgalanma orann azaltmak amacyla
gerilim reglasyonu yaplr. Herhangi bir g kaynann gerilim reglasyonu (G.R) aadaki gibi
formle edilebilir:
V yksz Vtamykl
G .R % .100
Vtamykl

rnek: Bir DC g kaynann k gerilimi bota (yksz: IL=0 A) 12 V llmtr. G

kaynann k gerilimi 10 mAlik tam ykte ise 11.9 V llmtr. Kaynan gerilim
reglasyonunu bulunuz?

V yksz Vtamykl 12 11,9

G .R % .100 % .100
Vtamykl 11,9

G.R %0,084

2.5 TRANSSTRL GERLM REGLATRLER

Kararl ve dzenli bir DC gerilim elde etmek iin gerilim reglasyonu kanlmazdr. Gerilim
reglasyonu, gerilim reglatr devreleri kullanlarak yaplmaktadr. lk gerilim reglatrleri zener
diyot-transistr ikilisinin kullanm ile gelitirilmitir.

Regle ileminin amac belli bir elektriksel bykl d etkilerden bamsz olarak sabit
tutabilmektir. Bunun iin regle edilecek byklk (gerilim veya akm) srekli olarak llmek
zorundadr. llen bu deer (o andaki deer), olmas istenen gerek deerle karlatrlarak regle
ilemi yaplr. Regle devrelerinde; olmas istenen deer iin bir referans gerilimi gereklidir. Bu
deer zener diyotlarla salanr. Bununla birlikte, zener diyot regle ilemi iin tek bana yeterli
deildir. Zener diyotla alnan referans deer, dier bir takm elektronik devre elemanlar ile
gelitirilerek regle ilemi yaplr. Regle ilemi gerilim iin yapld gibi akm iin de yaplabilir.
Gerilim reglatrnn karakteristikleri, transistr gibi aktif elemanlar kullanlarak nemli lde
iyiletirilebilir (dc akm ykseltmesi salanmas).

30
Transistrl gerilim reglatrleri seri ve paralel gerilim reglatrleri olarak ikiye
ayrlmlardr. Paralel reglatrde yke paralel gerilim kontrol yaplr. Seri reglatrde ise
gerilim kontrol yk ile seri olup akm yolu zerindedir.

2.5.1 Paralel Gerilim Reglatrleri

Standart bir paralel gerilim reglatr devresi ekil 2.9da verilmitir. Bu devrede, RP direnci ve Q
transistr yardm ile regle edilmeye uygun bir gerilim blc oluturulur. k gerilimi
VL=V0, zener geriliminden transistrn VBE eik gerilimi kadar daha byktr. Yani V0=VZ+VBE
olur. RP n direnci, transistrn maksimum akm ve transistrde harcanmasna izin verilen
maksimum g kayb almayacak biimde seilmelidir.

V1

V1

IK IL RL VL

VIN IB
16 V

R1
RP IK+IL
VBE=0,6 V

ekil 2.9 Paralel Gerilim Reglatr Devresi

rnein zener gerilimi VZ=5.6 volt, reglesiz giri gerilimi VN=16 volt deerinde ise,
transistrden izin verilen maksimum IC=1 Alik akmas halinde Rp direncinin deeri;
VIN (VZ VBE ) 16 6,2
RP 9,8 10
IC 1
olarak elde edilir. Transistrn emiter ile kollektr ksa devre edilirse, bu durumda giri
geriliminin toplam Rp direnci zerinde der. Rp direncinde harcanan toplam g ise;
VIN2 16 2
PRP 25 W
RP 10

olarak bulunur. O halde Rp direnci, 25 Wlk bir gle yklenebilecek ekilde seilmelidir.
Devredeki IK ksa devre akm ise;
VIN 16
IK 1 .6 A
RP 10

olarak bulunur. k gerilimi V0, Rp direncindeki gerilimin Vi-VZ farkndan byk oluncaya kadar

31
ve benzer ekilde yksz halde IL akm IC akmndan byk oluncaya kadar kararl kalr. Zener
diyotundan akan akm deeri, zener krlma akm IZmin deerinden daha kk olursa kararllk yok
olur. Zener akm IZ=0.02 A olan bir zener diyot kullanldnda R1min deeri;
VBE 0 .6 V
R1 min 30
IZ 0.02 A
olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, zener diyottan akabilecek maksimum akmn (Izmax)
bulunmasdr.
IL 1
I Z max I Z I B I Z 0.02 A 40 mA
50

Zener diyotun gc; PZ =VZIZ PZ =5.6Vx0.04A PZ =224 mW

Paralel gerilim reglatrleri uygulamalarda pek kullanlmazlar. nk bu tr gerilim

reglatrlerinde yksz durumda dahi g harcanmas sz konusudur. Bu durum nemli bir
dezavantajdr. Uygulamalarda bundan dolay genellikle seri gerilim reglatrleri tercih edilir.

2.5.1.1 Bu devrede gerilim reglasyonu nasl salanr?

V L V0 V Z V BE olduu devreden grlmektedir.

Bu formlden V0=5.6+0.6=6.2 V bulunur.

Giri gerilimindeki dalgalanmalardan ve baka bir sebepten dolay VL k geriliminin arttn

dnelim. VL artt zaman, yukardaki forml gerei VBE de artacaktr (VZ her zaman sabit
olduundan). Bu artn anlam, transistorn iletim dzeyinin artmas demektir. Bu durumu u
ekilde zetleyebiliriz:

VL , VBE , IB , IC , IL , VL

Denge

k gerilimindeki art, VBE geriliminin artmasna, bu da baz akmnn ve dolaysyla kollektr

akmnn artna; sonuta da yk akmnn ve dolaysyla da k geriliminin azalmasna neden
olmutur.

Yani zetle bu reglatr devresi ile k gerilimindeki art azaltlarak k gerilimini sabit bir
noktada tutmak mmkn olmutur. k geriliminde azalma olduu zaman da ayn ekilde (art ve
dler yer deitirerek) reglasyon ilemi gerekletirilecektir.

32
2.5.2 Seri Gerilim Reglatrleri
Seri gerilim reglatrlerinde, reglasyon transistr yke seri balanr. k gerilimi V0, zener
gerilimi (VZ) ile transistrn baz-emiter gerilimi (VBE) farkna eittir. ekil 2.10'da seri reglatr
devresi grlmektedir.

V1
IIN I0
V1

RS
IB
C1 VIN V0

IZ
C2 VZ

ekil 2.10 Seri Gerilim Reglatr Devresi

k gerilimi; V0=VZ+(-VBE)

k yk akm ise, seilen transistrn baz akmn salayabilmesi art ile;

I0max=(IZmax-IZmin)

Burada transistrn kaldrabilecei maksimum g kayb da dikkate alnmaldr. RS direncinin bu

durumda deeri;

VIN VZ I 0 max ( I C max )

RS ; burada I B max
I Z I B max

nceki blmlerde anlatlan gerilim reglatrleri uygulamada bu halleri ile yeterli deillerdir. Bu
devrelerde k geriliminin deeri kullanlan elemanlarn toleranslarna baldr. Bu ise bir
dezavantajdr. Uygulamada; k geriliminin istenilen deere ayarlanabilmesi, yksek akm
verebilmesi ve ar akm korumas gibi zellikler iyi bir g kaynandan istenilen
zelliklerdir.

2.5.2.1 Bu devrede gerilim reglasyonu nasl salanr?

V0 VZ VBE

k gerilimi V0n arttn dnelim. V0 artt zaman, yukardaki forml gerei VBE azalacaktr
(VZ her zaman sabit olduundan). Bu azaln anlam, transistorn iletim dzeyinin azalmas
demektir (kesime gitmesi deil, ilet, dzeyinin azalmas). Bu durumu u ekilde zetleyebiliriz:

33
 V0 , VBE , IB , IC =IIN , I0 , V0

Denge

k gerilimindeki art, VBE geriliminin azalmasna, bu da baz akmnn ve dolaysyla kollektr

akmnn azalmasna; sonuta k akmnn ve dolaysyla da k geriliminin azalmasna neden
olmutur.

Yani zetle bu reglatr devresi ile k gerilimindeki art azaltlarak sabit bir noktada
tutulmutur. k geriliminde azalma olduu zaman da ayn ekilde (art ve dler yer
deitirerek) reglasyon ilemi gerekletirilecektir.

2.5.3 k Ayarlanabilen Seri Gerilim Reglatrleri

ekil 2.11'de, yukarda sralanan zelliklerden bazlarna cevap verebilen bir reglatr devresi
izilmitir. Grld gibi bu devrede adet transistr kullanlmtr. k yk akm Q3
transistr zerinden alnmaktadr. Q2 transistr ise Q3' srmek amacyla kullanlarak
(Darlington montaj) 'ya ar bamllk yok edilmitir.
IIN Q3 I0

Q2
R1 IR
R3
R2
VIN
V0

Q1 R4

R5
VZ

ekil 2.11 k Ayarlanabilen Kararl Gerilim Reglatr

Devrenin analizine gelince; topraa gre Q1 transistrnn kollektrndeki gerilim VCEQ1;

VCEQ1=V0-Vz+VBEQ3+VBEQ2

VCEQ1 geriliminin deeri, VZ gerilimine bal olarak en az 2 volt olmaldr. Bylece en kk k

gerilimi belirlenmitir. rnein VZ=5.6 volt kullanlrsa;

V0min=Vz+VCEQ1-(VBEQ2+VBEQ3)

34
 V0min=5.6+2-(0.6+0.6) =6.4 V

Dolaysyla bu devreden en az 6.4 V k gerilimi elde ederiz. Daha kk k gerilimi elde

etmemiz mmkn deildir.
Q3 transistrnde harcanabilecek maksimum g PQ3;

PQ 3 (V0 max V0 min ).I L max

Devrede giri gerilimi Vi, ayarlanabilecek k gerilimi V0'dan daha byk olmaldr. rnein k
geriliminin maksimum deeri 24 volt, minimum deeri 6 V ve akm ise 0.5 A olsun. Bu durumda
PQ3 transistrnde harcanacak maksimum g;

PQ 3 (V0 max V0 min ).I L max = (24-6)x0.5 = 9 W

Kullanlacak transistr, bu gce dayanabilecek gte seilmelidir. Devredeki dier elemanlarn

analizine gelince: nce devrede kullanlan R3, R4, R5 gerilim blc direnlerinin deerleri
bulunur. Bunun iin nce Q1'in baz akmn bulmamz gerekir. BC107 transistr kullandmz
varsayarsak katalogdan bu transistrn baz akm IBmax=100 A bulunur.

Devredeki diren deerleri, ilgili akm ve gerilim denklemleri kurulduunda u ekilde elde edilir:
R1max=20 k, R2=680 , R3=560 , R4=620 .

2.5.4 Ar Akm Korumas

Regleli gerilim kaynaklarndan istenen bir dier zellik ise ar akm korumasdr. Regleli bir
akm kaynann kndan ar akm ekildiinde veya ksa devre olduunda regle devresinin ve
g kaynann zarar grmemesi iin ar akm koruma devresi eklenir. ekil 2.12'de byle bir
devre verilmitir. Bu devrede, ekil 2.11'deki devreye ilave olarak R6 ve Q4 transistr ilave
edilmitir. Devrenin dier ksmlar ayndr. Bu yeni elemanlar bize iki seenek sunarlar:

1) k akm I0 nceden belirlenen bir akm deerinde snrlanr.

2) k akm I0 nceden belirlenen bir deeri aarsa k gerilimi sfra indirilir.

35
 IIN Q3 R6 I0

IR
R1
R2
Q2 Q4 R3
VIN

V0

R4
Q1

VZ R5

ekil 2.12 Ar Akm Korumasnn Gerekletirilmesi

Devrenin almas ksaca yledir: ktan alnan I0 akm, R6 direnci ve Q3 transistr zerinden
geer. Bu anda I0 akm R6 direnci zerinde bir gerilim dmne neden olur. R6 zerine den
gerilim, Q4 transistrnn baz-emiter gerilimine ulatnda Q4 iletime geer ve Q3 transistrnn
baz gerilimini snrlar. Bylece akm sabit bir deerde kalr ve aadaki gibi hesaplanr.

V BE 4 0.6 V
I 0 max
R6 R6

Bylece R6 direncini istediimiz deere ayarlayarak akm snrlamas yapabiliriz. Ar akm ve ksa
devre korumasnda dier elektronik devre elemanlarndan da yararlanlabilir (SCR, Opamp, Flip-
flop gibi). Bu tercihe baldr.

2.5.5 Komple g kayna:

Bir komple g kayna devresi ekil 2.13de gsterilmektedir.

ekil 2.13 Komple g kayna devresi

36
Reglatrn VLdeki deimelere kar duyarlln artrmak iin Darlington devresi konmutur.
ekilde gsterildii gibi g kaynann bir blm n reglatr devresi gibi davranmaktadr.
VZ1
IC3
R3
Reglatrn VLdeki deimelere kar duyarlln daha da artrmak iin bir fark ykselte devresi
kullanlmtr. ktaki 10 Flk kapasite besleme gerilimini daha iyi filtrelemek amacyla
kullanlmtr.

2.6 LNEER TM DEVRE GERLM REGLATRLER

Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; ayrk elemanlarla oluturulan reglatrlere gre hem daha
ekonomik, hem de daha ilevseldirler. Bu tr reglatrler genellikle seri gerilim reglatr gibi
dnebilir. Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; genellikle k gerilimleri (sabit/ayarl)
kutuplama ynleri (pozitif/negatif) dikkate alnarak kendi aralarnda snflandrlabilir.
Sabit gerilim kl (pozitif/negatif)
Ayarlanabilir gerilim kl (pozitif/negatif)

DC gerilimi, tm etkilere kar kararl (regleli) hale getirebilmek iin regle ileminin nemli
olduunu biliyoruz. Regle ilemi ise reglatr devreleri kullanlarak gerekletirilmektedir. Bir
nceki blmde; aktif ve pasif devre elemanlar kullanarak reglatr yapmn gerekletirdik.
Gelien elektronik teknolojisi tek bir tmdevre (chip, ICs) ierisinde gerilim reglatr retimine
imkan salamtr. Gnmzde tek bir tmdevre ierisinde yzlerce farkl tip ve zellikte gerilim
reglatr retimi yaplmaktadr. Bu blmde elektronik piyasasnda yaygn olarak kullanlan
birka farkl tip tmdevre gerilim reglatrnn tantm yaplacak ve uygulama rnekleri
verilecektir.

2.6.1 Sabit Gerilim kl Lineer Tmdevreler

Tmdevre imalatlar, eitli sabit gerilim deerlerinde regleli k gerilimi verebilen
tmdevreler reterek kullancya sunmulardr. Sabit gerilim reglatrleri genellikle ulu imal
edilirler. Kk boyutlu, kolay kullanml ve olduka ucuzdurlar. Bu tr gerilim reglatrleri kendi
aralarnda pozitif ve negatif olmak zere iki gruba ayrlrlar.

Tablo 2.1de olduka sk kullanlan; terminalli, sabit kl pozitif gerilim

reglatrlerinin baz nemli zellikleri verilmitir. 78li saylarla kodlanan gerilim reglatrlerinde
ilk iki rakam (78) reglatr tipini sonraki harf k akmn, son rakamlar ise k gerilimi deerini
verir. rnein 7805 ile kodlanm bir reglatr; +5V k gerilimi ve 1A k akmna sahiptir.

37
 Tablo 2.1 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri

78M15 eklinde kodlanm bir gerilim reglatr ise +15 V k gerilimine ve 500 mA k
akmna sahiptir. Pozitif veya negatif sabit gerilim reglatrleri kullanarak reglatr yapmak iin
Tablo 2.1de belirtilen snr deerlere uymak gerekir. rnein; tmdevre gerilim reglatrnn
giriine uygulanacak reglesiz gerilim deeri, reglatr geriliminden en az 2V daha byk
olmaldr. Tmdevre gerilim reglatrlerinin pek ounun klar sl korumaldr. ktan ar
akm ekildiinde sl duyarl koruma devresi etkinleerek tmdevreyi ar akma kar korur.
Pozitif sabit gerilim reglatrlerinin terminal balantlar ve klf tipleri ise ekil 2.14de
verilmitir.

ekil 2.14 Tmdevre pozitif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar

Negatif kl sabit gerilim reglatrleri ise 79lu saylarla (7912, 79L15, 79M09 v.b gibi)
kodlanrlar. Tablo 2.2de ise negatif gerilim reglatrleri zellikleri ile birlikte verilmitir.
Tmdevreli negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve terminal balantlar ekil 2.15de
verilmitir. Negatif gerilim reglatrlerinin terminal balantlar, pozitif reglatrlerden farkldr.
Bu duruma devre tasarm ve montajnda dikkat edilmelidir.

38
 Tablo 2.2 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri

ekil 2.15 Tmdevre negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar

2.7 PRATK REGLEL ve TM DEVREL G KAYNAKLARI:

ulu sabit pozitif gerilim reglatr ile yaplan temel uygulama devresi ekil 2.16da
izilmitir. Bu balant tipiyle yaplan devre montajnda; dorultucu, reglatr ve beslenecek devre
birbirlerine yakn iseler, C1 ve C2 kondansatrlerine gereksinim olmaz. Ancak balant kablolarnn
boylar birka santimden uzun olduunda yksek frekanslarda titreimi nlemek iin bu
kondansatrler mutlaka kullanlr. C2 kondansatr ayrca k geriliminin kararlln salamada
ve reglasyon hzn iyiletirmede kullanlmaktadr.

- Sabit gerilim reglatrleri:

39
 ekil 2.16 ulu pozitif gerilim reglatrnn temel balant emas

RNEK: Aadaki devrede LM7805 entegresi kullanlarak 5 Vluk sabit k gerilimi elde
edilmektedir. Buna gre, bu DC g kayna devresinin almasn a) 150 mA ve b) 300 mAlik
yk akmlarnda inceleyiniz. Not: 7805 elemannn zelliklerinde, ebeke reglasyonunu korumak
iin kabul edilebilir giri gerilimi 7.3 V olarak verilmitir.

LM 7805

C2= V0
C1=
100 pF
250 F

ZM: Vr (p-p)

Tam dalga ve kk yklerde dalgallk gerilimi (Vr) aadaki formlle verilebilir:

2.88 I dc 2.88Vdc
Vr (rms )
C RL C
Burada IDC miliamper, C mikrofarad ve RL kohmdur.
Buna gre yukardaki rneimize dnecek olursak:

2.88 I dc 2.88 (150 )

a) Vr (tepe) 2 Vr (rms ) 2 . 2. 2.44 V
C1 250

40
250 Flk filtreleme kapasitesi zerindeki DC gerilim:
VDC=Vm-Vr(tepe)=15 V 2.44 V = 12.56 V
Giri, bu DC gerilim civarnda dalgalanaca iin minimum giri gerilimi aadaki deere kadar
debilir:
Vgiri(min)= Vm-2Vr(tepe)=15 V 2(2.44) V = 10.12 V
Bu deer 7.3 V anma deerinin zerinde olduu iin k gerilimi +5 V dzeyinde kalacaktr.

b) Yukardaki hesaplamalar IL=300 mA iin yapld zaman :

Vgiri(min)= Vm-2Vr(tepe)=15 V 2(4,88) V = 5,24 V bulunacaktr.
Bu ise kabul edilebilir minimum giri gerilimi olan 7.3 Vun altndadr. Reglasyon, 150 mAin
altndaki yk akmlarnda korunurken, 300 mAin stndeki yk akmlarnda gereklemez.

- Ar akm korumal yksek k akml reglatr devresi:

Sabit gerilim reglatrlerinin k akmlar istenirse ykseltilebilir (ekil 2.17).
R2 IL

Q1
R1
Q2 LM78x
Vin x
Reglesiz
DC gerilim
C2= V0
C1= 100 nF
330 nF

ekil 2.17 Ar akm korumal yksek k akml reglatr devresi

Bu devrede reglatrn k akmn artrmak iin tmdevreye bir PNP g transistr (Q1)
balanmtr. Devrede R1 direnci ve LM78XXden akan yk akm (IL), R1 zerinde Q1
transistrn sren bir gerilim dm oluturur. LM..den akan akm ne kadar bykse R1deki
gerilim dm ve Q1den akan akm da o kadar byk olur. Bu durumda IL akm, LM.. ve
transistr zerinde ikiye blnr. Bylece, devrenin k akm LM..ye zarar vermeden
ykseltilmi olur. Devre kndan transistrn gcne bal olarak yksek akmlar alnabilir. k
gerilimi sabittir.
LM.. entegresi iten ar akma kar korumal olmakla birlikte Q1 transistrn de ar akma
kar korumak iin devreye Q2 transistr ile R2 direnci balanmtr. Devrede R2 zerinden geen
yk akm (IL), R2 zerinde bir gerilim dmne neden olur. Bu gerilim deeri Q2 transistrnn
eik gerilimi (VBE=0.6 V) deerine ulatnda Q2 iletime geer, Q1 ise kesime gider. Dolaysyla
LM entegresi ve Q1 transistr ar akmdan korunmu olur.

41
Devrede ar akm korumas R2 direnci ile salandndan deeri uygun bir biimde seilmelidir.

VBE 0.6 V
R2
I L max I max

- Ayarl gerilim reglatrleri

Sabit gerilim reglatrlerinin k gerilimleri istenirse ayarlanarak istenilen deerlerde k
gerilimi vermesi salanabilir. k gerilimi istenilen bir deere ayarlanabilen bir devre
rnei ekil 2.18'de verilmitir.

ekil 2.18 k Gerilimi Ayarlanabilen Reglatr Devresi

Bu devrede tmdevre kna R1 ve R2 direnleri balanmtr. Reglatrn k gerilimi V0;

V0 V REG R 2 I Q
forml ile bulunur. Formlde kullanlan IQ akm, R2 direncinden akan sknet akmdr ve
deeri 5 mA ile 10 mA arasnda deiir. Devrenin k geriliminin dalgallk oran olduka
byktr. Dalgallk orann azaltmak amac ile ka 100 Flk bir kondansatr balanmtr.
k dalgallk oran buna ramen ancak 20 mVa kadar drlebilmitir.

ekil 2.19da ayarlanabilir k veren pozitif ve negatif gerilim reglatrleri verilmitir. Her iki
devrede de k gerilimi R2 ayarl direnci tarafndan ayarlanmaktadr. R2 deerine bal olarak k
geriliminin alabilecei gerilim deerleri ise tablo olarak verilmitir.

42
 ekil 2.19 Ayarlanabilir pozitif ve negatif gerilim reglatrleri

NOT: LM 79... serisi ile

gerekletirilen negatif gerilim
reglatrlerinin de devre balant
emalar pozitif gerilim reglatrleri
ile ayndr.

- Simetrik kl sabit gerilim reglatrleri

Pozitif ve negatif gerilim reglatrleri birlikte kullanlarak simetrik kl sabit gerilim reglatrleri
yaplabilir. ekil 2.20de byle bir devre verilmektedir. Bu tip regleli gerilim kaynaklar yaplrken
kondansatrlerin polaritelerine ve tmdevre bacak balantlarna dikkat edilmelidir.

ekil 2.20 Sabit Simetrik kl regleli g kayna

43
 2.8 ANAHTARLAMALI GERLM REGLATRLER
(SWITCHING VOLTAGE REGULATORS)

Kullanm alan ve nemine bal olarak eitli tiplerde g kayna ya da dc besleme kaynaklarnn
tasarm yaplmaktadr. DC g kaynaklar genel olarak; reglesiz, regleli ve anahtarlamal
olarak balca ana kategoride snflandrlr.

Dk gl dc g kaynaklarnn tasarmnda genellikle lineer (dorusal) tmdevre gerilim

reglatrleri tercih edilmektedir. Tercih nedeni olarak; basit yaplar, yk deiimlerine hzl cevap
vermeleri, grltsz almalar ve dk maliyetleri gibi etkenleri sralayabiliriz. Fakat bu tip
reglatrlerde verim ok dk ve g kayb fazladr. Yksek gl dc kaynaklarn tasarmnda
verimleri ok daha fazla olan anahtarlamal gerilim reglatrleri (switching regulators)
kullanlmaktadr. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin kullanm alanlar teknolojik gelimelere
paralel olarak son yllarda olduka artmtr.

G kaynaklarnn tasarmnda dikkat edilmesi gereken nemli faktrlerden birisi verimliliktir.

Dorusal (lineer) tmdevre gerilim reglatrlerinde verimlilik olduka dktr ve yaklak olarak
%25 ile %60lar seviyesindedir. Bu durumda acden dcye dntrme ileminde yaklak olarak
%50ler seviyesinde bir enerji kayb sz konusudur. Dk gl (10 W alt) dc g kaynaklarnn
tasarmnda nemsenmeyecek boyutlarda olan bu kayp zellikle yksek glerde sorunlara neden
olmaktadr. Dorusal (lineer) bir reglatrde g kayb yaklak olarak u formlle ifade edilir:

PREG = (V V0 ) IL VCE IC

Dolaysyla kayplarn tmne yakn kontrol eleman olarak kullanlan ve aktif blgede altrlan
transistr zerinde olumaktadr.

Anahtarlamal Gerilim Reglatrlerinin avantajlar:

Anahtarlamal g kaynaklarnn verimleri dier g kaynaklarna nazaran olduka

yksektir.
Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin alma frekanslar ehir ebekesinden ok yksektir
(kHz). Bu nedenle tasarmlarnda kullanlan bobin ve transformatr v.b gibi devre
elemanlarnn fiziksel boyutlar olduka kktr.
Dorusal reglatrlerde; reglesiz giri gerilimi daima k geriliminden byk olmaldr.
Anahtarlamal reglatrlerde ise k gerilimi giriten byk yaplabilmektedir.
Anahtarlamal gerilim reglatrlerinde birden fazla k elde edilebilmekte ve k
geriliminin kutuplar deitirilebilmektedir. Bu zellik dorusal reglatrlerde sz konusu
deildir.

44
Anahtarlamal Gerilim Reglatrlerinin dezavantajlar:

Yaplar dorusal (lineer) reglatrlere gre daha karmaktr. Bu nedenle tasarmlar zor ve
maliyetleri yksek olup dk gler iin kullanm ve tasarm pek tercih edilmez. Yksek
gl dc kaynaklarn tasarmnda ise anahtarlamal gerilim reglatr kullanmak neredeyse
zorunluluktur.

k grlt seviyeleri ve dalgallk oranlar daha yksektir. lave filtre devreleri

kullanmna gereksinim duyulur. Bu durum maliyeti artrr.

Yk akmlarnda ve giri gerilimlerinde meydana gelen deiimleri alglama ve tepki verme

sreleri daha uzundur.

Anahtarlamal gerilim reglatrleri yaplarndan dolay, elektromanyetik ve radyo frekansl

(EMI-RFI) giriimlere sebep olurlar. Bu nedenle zel filtre devrelerine ve ekranlama
ilemine gereksinim duyarlar.

2.8.1 Anahtarlamal Gerilim Reglatrnn alma prensibi:

Anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma prensibi, giriine uygulanan dc iaretin yksek
frekanslarda anahtarlanarak ka aktarlmasna dayanmaktadr. Bu ilem iin giri gerilimi
kylmakta ve darbe-periyot oran deitirilmektedir. Ksaca darbe genilii modlasyonu (Pulse
Width Modulation=PWM) yaplmaktadr. Bu ilem; reglatr kn giri geriliminde oluan
deiimlerden bamsz hale getirir.

Ayrca devrede kullanlan elemanlar (yariletkenler) kesim/doyum modunda anahtarlamal olarak

altklar iin g kayplar minimumdur. Anahtarlamal bir g kaynann blok olarak temel
yaps ekil 2.21de verilmitir.

ekil 2.21 Anahtarlamal DC gerilim reglatrnn blok diyagram

45
Blok diyagram verilen anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma ilkelerinden olan darbe
genilii modlasyonunun (PWM) temel prensibi ise ekil 2.22de gsterilmitir.

ekil 2.22 Anahtarlamal dc gerilim reglatrnde dalga biimleri

Anahtarlamal gerilim reglatrnn blok diyagramnn da grld gibi hata amplifikatrnn

eviren giriindeki gerilim (VM), geri beslemeden dolay;
R1
VH V0 .
1
R R2

Opampn ideal olduu kabul edilirse (eviren ve evirmeyen girileri arasnda gerilim fark yoktur),
evirmeyen giriteki VREF deeri;

R1 R
VH V0 . V0 VL VREF .1 2
R1 R2 R1

Elde edilen k geriliminin devre giri gerilimi Vden ve yk akm ILden bamsz olduu
grlmektedir. Devrede R2=2R1 ve VREF=10 V olarak seilirse, devrenin k gerilimi V0;

R 2.R2
V0 VREF .1 2 10 V .1 30 V
R1 R1

46
Dolays ile k geriliminin maksimum deeri V kadar olduundan bu devre V0<V olacak ekilde
kullanlabilir. ekil 2.21de verilen gerilim karlatrcnn kndaki VA geriliminin periyodu
Tdir. Buna gre darbe-periyot oran (D);

Darbe sresi
D
Periyot T

Grld gibi darbe periyot orann (D); VA geriliminin periyodu (T) belirlemektedir. VA gerilimi
ise ekil-2.21de grld gibi karlatrc giriine verilen VM deerine baldr. Dolaysyla
sistemin lineer bir darbe periyot modlatr (PWM) gibi altn syleyebiliriz.

Darbe sresi V
D 0.51 M
Periyot T V

Devrede (ekil 2.21) PWM modlatr kndan alnan VA gerilimi darbe (pulse) iaretidir
(Not: Darbe iaretinin kare dalgadan fark, pozitif alternansn sresi negatif alternansn
sresinden farkldr). Bu gerilimin gc, bir g anahtarndan geirilerek ykseltilmektedir.
Dolaysyla g anahtar kndan alnan VB gerilimi de darbe iaretidir. Bu gerilimde
bulunabilecek yksek frekansl harmonik bileenleri zayflatmak iin bir LC alak geiren filtre
devresi kullanlr. Bu ilem iin XL>>XC seilmelidir. Bu durumda devre kndan alnacak V0
k gerilimi, VBnin ortalama deerine eittir.

Anahtarlamal reglatr devresinde kullanlan g anahtar ise (power switch) bir grup transistrle
gerekletirilen zel bir anahtardr. Bu devrede transistrler aktif blgede altrlmaz. Kesim ve
doyum blgelerinde bir anahtar gibi altrlr. Bu yzden g kayplar ok azdr. G anahtar
devresinde verimlilii artrmak amacyla kollektr-emiter doyum gerilimi (VCE(sat)) dk ve
anahtarlama hz yksek transistrler tercih edilir.

Reglasyon lemi Nasl Salanr?

Reglatr k geriliminin (VL) herhangi bir sebeple azalmas, VH geriliminin

azalmasna dolaysyla opampn eviren giriindeki gerilimin azalmasna neden
olur.
Bu durumda opampn k ykseleceinden PWM blou vastasyla darbe
sresi de artar ve reglatr k gerilimdeki azalmaya izin verilmez. Devrede
gerilim reglasyonu bu ekilde salanm olur.

2.8.2 Anahtarlamal Gerilim Reglatr eitleri:

Gnmzde pek ok farkl tip anahtarlamal gerilim reglatr tasarm yaplabilmektedir. Bunlarn
ierisinde en yaygn olarak kullanlanlar ise genellikle 3 tiptir. Bunlar;

Aaya doru (step-down veya buck) anahtarlamal reglatr

47
 Yukarya doru (step-up veya boast) anahtarlamal reglatr
Yn eviren (inverting veya boast) anahtarlamal reglatr

a) Aaya doru (step-down veya buck) anahtarlamal reglatr:

Aa doru anahtarlamal reglatrlerin kndan alnan regleli gerilim, reglesiz giri

geriliminden daha kktr. ekil 2.23de anahtarlamal gerilim reglatrnn devresi ve devrede
kullanlan transtrn kesim-doyum (on-off) aralklar gsterilmitir. Devrede kullanlan C
kondansatrnn arj sresi tON, dearj sresi ise tOFF olarak ekil zerinde tanmlanmtr. ekilden
de grld gibi tON sresinin artrlmas V0 k gerilimini artrmakta, tOFF sresinin artrlmas
ise k gerilimini azaltmaktadr. Transistr kesim veya doyum modunda anahtarlamal
altrlarak tON ve tOFF sreleri kontrol edilmektedir. Bu devrenin k gerilimini formle edersek;
t ON t ON
V0 D.V .V .V
T t ON t OFF

Transistr ON/OFF
V kontrol
L
tON tOFF

R1 C R2
D
V0

RL t
V
R3
tOFF tON

V0
t

ekil 2.23 Aa doru anahtarlamal gerilim reglatr ve gerilim dalga biimleri

Devrede reglasyon ilemi u ekilde salanmaktadr: Reglatr k geriliminin (V0) herhangi bir
sebeple azalmas, R3 direncinde oluan gerilimin azalmasna dolaysyla op-ampn eviren
giriindeki gerilimin azalmasna neden olur. Bu durumda op-ampn k ykseleceinden PWM
blou vastasyla tON sresi de artar ve reglatr k gerilimindeki azalmaya izin verilmez.
Devrede gerilim reglasyonu bu ekilde salanm olur.

2.8.1 Anahtarlamal Tmdevre Gerilim Reglatr Devreleri

48
Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin tasarmnn olduka zor ve karmak olduu belirtilmiti. Bu
durumu dikkate alan pek ok tmdevre reticisi, anahtarlamal gerilim reglatrlerinde kullanlan
bir veya birka blou tek bir tmdevre ierisinde kullancya sunmutur. rnein National
Semiconductor firmasnn gelitirmi olduu LM 78S40 (ekil 2.24) tmdevre bunlardan birisidir.

ekil 2.24 Genel amal anahtarl gerilim reglatrnn i yaps ve pin balantlar

ekil 2.24de grld gibi bu tmdevre, anahtarlamal reglatr sistemleri iin gerekli olan aktif
yap bloklarn barndrmaktadr. Bu bloklar ksaca; scaklk kompanzeli gerilim referans, aktif
akm snrlaycl ve darbe-periyot orann kontrol eden osilatr devresi, hata kuvvetlendiricisi,
yksek akm-yksek gerilim k anahtar, bir g diyodu ve genel amal bir opampdan
olumaktadr.

Bu tmdevrenin baz nemli zellikleri aada sralanmtr.

Yukar doru, aa doru ve yn eviren anahtarlama reglatr olarak kullanlabilir.

k gerilimi 1.25 V ile 40 V aralnda istenilen bir deere ayarlanabilir.
Tmdevre tek bana ve harici g transistor kullanmadan 1.5 Ae kadar tepe akm verebilir.
Gei (standby) akm dktr.
80 dB civarnda yk ve hat reglasyonuna sahiptir.

LM78S40 entegresi ile gerekletirilmi step-up (yukar) ve step-down tip anahtarlamal gerilim
reglatr devreleri ekil 2.25 ve ekil 2.26da verilmektedir. retici firma katologlar kullanlarak
ihtiyaca uygun anahtarlamal gerilim reglatrleri tasarlanabilir.

49
ekil 2.25 Step-Up anahtarlamal gerilim reglatr (15V/70V)

ekil 2.26 Step-down anahtarlamal gerilim reglatr (30V/5V)

50
Bir LM 317K entegresi ile gerekletirilmi anahtarlamal gerilim reglatr devresi ekil 2.27de
gsterilmektedir.

ekil 2.27 LM 317K entegresi ile gerekletirilmi bir anahtarlamal reglatr devresi

DEV: ekil 2.27deki devrenin almasn anlatarak, ne tr bir anahtarlamal

reglatr devresi (devrenin blmlerini ekil zerinde gstererek) olduunu belirtiniz.

Projenin Ad: Yukar Doru (set-up) Anahtarlamal Gerilim Reglatr Devresi

Hazrlayanlar: Murat ACI (100705030) ve Mehmet ZEL(100705053)

Kullanlan Malzemeler:
1 Adet 40 Wlk 220-12V transformatr
1 Adet Tam Dalga Dorultucu
2200 uF(63v)(x2) , 1uF(63V) (x1), 10nF (x1) Kondansatrler
1 Adet 50uH bobin
1 Adet MC34063 entegre
1 Adet 2N3055 transistr
1 Adet 1N5400 diyot
100 ohm, 2.2k ohm , 56k ohm direnler
0.22 ohm(5W) ,180 ohm(3W) direnler

51
 L1 Bobini ve C1 kondansatr :Son filtreleme grevini stlenirler. Alak geiren
filtre(AGS)
C2 Kondansatr: gen dalga osilatrn zamanlama kondansatrdr.
1N5400 Diyot : Koyucu elemanladr.k akmnn geri ynl ilerlemesini nler.
Q1 Transistr ve R4 Direnci : Ar akm korumadr. k ksa devre olduunda sistemden
ar akm gemesini nler.
R3 ve R2 Direnleri : Devredeki k gerilimi belirleyen yklerdir.Ayrca R2 direnci
devrenin regle ilemindeki geri besleme miktarn belirleyen direntir.

MC34063 Entegre Eleman : Anahtarlama yaparak devrede regle ilemi yapar.k

geriliminin sabitlenmesini salar.

Entegre blok diyagramnda bulunan RS Flip Flop, And(Ve) kaps, Osilatr devre elemanlar
PWM (Darbe Genilii Modlasyonu) gerekletirir.
Q1 ve Q2 Transistrleri anahtarlama grevi yapar.
1.25V Referans salayc comparatr iin karlatrc gerilimi salar.
Comparatr Op-amp faz evirmeyen(+) uca gelen 1.25V luk referans gerilimi ve faz
eviren (-) uca gelen gerilimler arasnda karlatrma yapar ve buna bal bir k gerilimi

52
 retir. Faz evirmeyen uca gelen 1.25V, faz eviren uca gelen gerilimden bykse k
1.25V luk referans gerilimi olur. Ancak faz eviren uca gelen gerilim byk olursa k 5
numaral girie gelen gerilim olur.

Devrenin almas:

Elde ettiimiz 12 V AC gerilim tam dalga dorultucu ve filtreleme kondansatrlerimiz olan

C3 ve C4 tarafndan filtrelenerek reglesiz 10.4 V DC gerilim elde edilir.
10.4V reglesiz DC gerilim reglatr devremizin giriine uygulandnda ktan regleli
50.4 V DC gerilim elde ediliyor.
ktan bu gerilim elde edilirken MC34063 adl entegremiz anahtarlama yaparak regle
ilemini, L1 bobini ve C1 kondansatrmz alak frekans geirme ilemini (AGS) ve diyot
ise k akmnn tek ynl akmasn salarlar.

53
PROJE KONUSU: AAI ANAHTARLAMALI(STEP DOWN) GERLM
REGLATR DEVRES

HAZIRLAYANLAR :
090705019 FATH KOER
090705020 ZAFER KARAKAYA

DEVRE EMASI:

54
Gerilimde bulunabilecek yksek frekansl harmonik
bileenleri zayflatmak iin bir L1C2 alak geiren
filtre devresi kullanlr

55
Giri 25 V iken k 5 V olarak elde edilmitir.

56
3. AKTF SZGELER/FLTRELER (ACTIVE FILTERS)
Filtrelerin balca ilevi, belirli bir frekans bandn geirip dierlerini zayflatmasdr. Pasif ve
Aktif olmak zere iki tip filtre tasarm yaplabilir. Pasif filtre tasarmnda; diren, kondansatr ve
bobin (self) gibi pasif devre elemanlar kullanlr. Aktif filtrelerde ise pasif devre elemanlarna
ilaveten transistr ve tmdevre gibi yariletken devre elemanlar da kullanlr. Aktif filtrelerin
pasif filtrelere nazaran baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Bunlar aada sralanmtr:

Aktif filtreler Pasif filtreler

Aktif filtre devrelerinde tmdevre retim Pasif filtre tasarmnda bobin (self) eleman
teknolojisinden kaynaklanan snrlamalar kullanlr, bir snrlama yoktur.
nedeniyle self (bobin) eleman kullanlamaz.
Bu eleman yerine negatif empedans
dntrclerden yararlanlarak
kondansatrden self elde edilebilir.
Aktif filtrelerde, filtrenin geirgen olduu Pasif filtrede filtrenin geirgen olduu
frekanslarda herhangi bir zayflatma olmaz. frekaslarda zayflatma olur.
nk aktif filtre tasarmnda kullanlan
opamp, filtre edilen iaretleri ykselterek
kna aktarabilir.
Aktif filtre devrelerinin k empedans ok Byle bir durum pasif filtrelerde szkonusu
dk, giri empedans ise olduka yksektir. deildir.
Bu nedenle, aktif filtrelerin girilerine veya
klarna balanacak devre veya devre
elemanlarnn etkilenmesi sz konusu deildir
Aktif filtrelerin her zaman besleme gerilimine Pasif filtreler herhangi bir besleme
gereksinimleri vardr. gerilimine gereksinim duymazlar.
Aktif filtre tasarmnda kullanlan opamplarn Frekans band kullanlan bobin ve kapasite
band genilikleri snrl olduunda her frekansta deerleri ile ayarlanabilir.
aktif filtre tasarlamak olduka zordur

Pek ok endstriyel uygulamada ska kullanlan filtreler balca drt tiptir. Bunlar;
- Alak Geiren (Low Pass)
- Yksek Geiren (High Pass)
- Band Geiren (Band Pass)
- Band Sndren (Notch Filters)

Belirtilen drt tip filtrenin frekans tepkileri (cevaplar) ekil 3.1de ayrntl olarak izilmitir.
rnein alak geiren filtre, belirlenen bir frekansn altndaki frekanslar geiren, stndekileri ise

57
zayflatan bir devredir. Belirlenen bu frekans deerine ke frekans olarak adlandrlr ve fc
ile ifade edilir. denir. fc, ayn zamanda; 0.707 frekans, -3dB frekans veya kesim
frekans olarak da isimlendirilir.

ekil 3.1 Filtrelerin frekans tepkileri

Filtre devrelerinde iletilen frekans aralna geen band, zayflatlan frekans aralna ise
durdurulan veya sndrlen band ad verilir. Alak geiren filtre; kesim frekansnn (fc)
altndaki frekanslar geirir, stndekileri ise durdurur veya zayflatr. Alak geiren filtre
devresinde kesim frekansna kadar k gerilimi Vo sabittir ve zayflama yoktur. Kesim frekans
deerinden sonra k iareti belirli bir eimle zayflar. Bu durum ekil 3.1deki karakteristikte
kesik izgi ile gsterilmitir. Dz izgi ise ideal filtreyi temsil etmektedir. Yksek geiren filtre;
kesim frekansnn (fc) stndeki frekanslar geirir, altndakileri ise durdurur veya zayflatr. Band
geiren filtre ise, sadece belirlenen band ierisindeki frekanslar geirir, dierlerini zayflatr.

3.1 Pasif filtreler

I- R-C ile yaplan ve alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu devre sadece alak frekanslar
geirir. Yksek frekanslar aseye verir. Frekans ykseldike kondansatrn kapasitif reaktans
klr. nk XC = 1/ 2..f.C 'dir. Reaktansn klmesi sinyallerin dier ykselte katna
gemesini engeller. ekil 3.2'de R-C'li alak frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre
verilmitir.

II- R-L ile yaplan ve alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu filtrede kullanlan bobinin
endktif reaktans XL=2.pi.f.L denklemine gre frekans ykseldike byr. Bu nedenle yksek
frekansl sinyaller bobinden geemez. ekil 3.2'de R-L'li alak frekanslar ka ulatran (geiren)
pasif filtre verilmitir.

58
 ekil 3.2 R-C ve R-Lli alak geiren filtreler

III- R-C ile yaplan ve yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Dk frekanslarda
kondansatrn kapasitif reaktans byk olduundan alak frekansl sinyaller dier kata geemez.
ekil 3.3'de R-C'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.

IV- R-L ile yaplan ve yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Alak frekansl sinyallerde
bobinin endktif reaktans kk olduundan sadece yksek frekansl iaretler dier kata geebilir.
ekil 3.3'de R-L'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.

ekil 3.3 R-C ve R-Lli yksek geiren filtreler

3.2 Aktif filtreler

Filtre devreleri zayflatma eimine veya kalitesine bal olarak; 1. derece veya -20 dB/dekad,
2. derece veya -40 dB/dekad ve 3. derece -60 dB/dekad olmak zere tasarlanabilirler.

3.2.1 Alak geiren aktif filtre

Belirlenen kesim frekansnn altndaki frekanslar olduu gibi geirip, zerindeki frekanslar
zayflatan filtrelere alak geiren filtre denir.

- Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi

Uygulamalarda ska kullanlan 1. derece veya -20 deb/dekadlk filtre devresi ve frekans
cevab ekil 3.4de verilmitir.

59
 ekil 3.4 Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi ve frekans cevab

Devrede filtre ilemi R ve C elemanlarndan olumaktadr. Op-Amp ise birim kazan ykselteci
olarak almaktadr. Opampn eviren ve evirmeyen girileri arasnda potansiyel fark olmadndan
(0 V), k gerilimi C kondansatr ularndaki gerilime eittir.

Devrenin kazanc:

Rof
1
Ro1
AV
1 jC R1C1

Burada, Op-Ampn DC kazanc:

R0 f
Ao 1
R01

ve a1 C R1C1

a1 , Bessel filtre sabiti olarak adlandrlr ve birinci, ikinci, nc derece filtre devrelerinde deeri
farkllk arzeder.

Kesim frekans,

60
 a1
fC
2R1C1

rnek: R1=1.2 k, C1=0.02 F olduuna gre birinci dereceden alak geiren filtrenin kesim
frekansn hesaplaynz ( a1 =1).

a1
fC
2R1C1

= 6.63 kHz

SORU: Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresinde kesim frekansnn 2 kHz olmas
isteniyor. Buna gre gre C1 kapasitesini bulunuz.

ZM:

a1
fC
2R1C1

1 1
C1 0.008 F
2f C R1 2 .2000 .10 .10 3

Filtre devrelerinde kesim frekansndan sonra zayflama eiminin artmas, filtrenin ideale
yaklatn gsterir. Pek ok uygulamada -20 dB/dekadlk birinci dereceden bir filtre devresi
yeterli olmayabilir. Bu amala -40 dB/dekadlk ve -60 dB/dekadlk filtre devreleri gelitirilmitir.
Alak geiren filtre devresi iin 20, 40 ve 60 dB/dekadlk frekans cevaplar (frekans/kazan
erileri) ekil 3.5de gsterilmitir.
V0
V1 deal eim
0.707 noktas
0 dB, 1.0
-20 dB/dek
-3 dB, 0.707
-40 dB/dek

-60 dB/dek
-20 dB, 0.1
Geen band

0.1fC fC 10fC
f
ekil 3.5 Alak geiren filtre devrelerinin frekans tepkesi

61
Filtrenin ekil 3.6daki gibi balanmas 40 dB/dekadlk kesim frekansl ikinci dereceden bir aktif
alak geiren filtre oluturur.

- kinci dereceden alak geiren aktif filtre:

ekil 3.6 kinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi ve frekans cevab

Devrenin analizi iin aada belirtilen admlar srayla izlenmelidir.

1. lk adm kesim frekans fCnin belirlenmesi veya seilmesidir.
2. Analiz kolayl iin R1=R2=R olmal ve deeri 10 k ile 100 k arasnda
seilmelidir. R0f deeri ise 2R olarak seilmelidir.

3. C1 kondansatrnn deeri;

0.707
C1 seilmelidir.
C .R
4. C2 kondansatr ise C2=2.C1 olacak ekilde seilmelidir.

RNEK: kinci dereceden alak geiren aktif filtre devresinde R=10 k, wc = 30 krad/s iin C1 ve
C2 deerleri ne olmaldr?

ZM:
0.707 0.707
C1 2.4 nF
C .R 30 .10 3.10 .10 3

62
 C2 = 2.C1 = 4.8 nF

nc dereceden alak geiren bir aktif filtre devresi, -40 dB/dekad ve -20 dB/dekadlk alak
geiren aktif filtre devrelerinin ardarda balanmas ile gerekletirilir.

3.2.2 Yksek geiren aktif filtre

Yksek geiren filtre; belirlenen kesim frekansnn stndeki frekanslar olduu gibi geirip,
altndaki frekanslar zayflatan filtre devresidir. -20 dB/dekad, -40 dB/dekad ve -60 dB/dekad
olmak zere tip yksek geiren filtre devresi vardr. Bu tip filtre devresinin frekans
cevaplar (kazan/frekans) ekil 3.7de gsterilmitir.
V0
V1 deal eim
0.707 noktas
0 dB, 1.0 -20 dB/dek
-3 dB, 0.707
-40 dB/dek
Geen band
-60 dB/dek
-20 dB, 0.1

0.1fC fC 10fC
f

ekil 3.7 Yksek geiren aktif filtre frekans erileri

- Birinci ve ikinci dereceden yksek geiren aktif filtreler:

Birinci ve ikinci dereceden yksek geiren aktif filtre devreleri ve frekans karakteristii ekil 3.8de
gsterilmitir. -20 dB/dekadlk filtrenin yeterli olmad durumlarda (yani birinci dereceden
filtrelemenin yeterli olmad durumlarda) -40 dB/dekadlk (ikinci mertebeden) filtreler kullanlr.

Kesim frekans;

1
f C f o ,L
2R1C1

R1=R2 ve C1=C2 olan ikinci derece filtre de ayn kesim frekansn verir.

63
ekil 3.8 (a) Birinci, (b) ikinci mertebeden yksek geiren aktif filtre devreleri ve (c) frekans
erisi.

RNEK: R1=R2=2.1 k, C1=C2=0.05 F ve Ro1=10 k, Rof= 50 k olduuna gre ikinci dereceden

yksek geiren aktif filtre iin kazanc ve kesim frekansn hesaplaynz (a1=1.3617).

ZM:

R0 f 50
Ao 1 1 6
R01 10

Kesim frekans,

a1 1.3617
fC 2.04 kHz
2R1C1 2 .2100 .50 .10 9

64
3.2.3 Band geiren aktif filtre

Band geiren fitre belirli frekans aralklarn geirmek iin kullanlan filtrelerdir. Bunun iin ekil
3.9da gsterildii gibi bir yksek geiren ve alak geiren filtre ard ardna balanmaldr. Alak
geiren filtrenin kesim frekans, yksek geiren filtreninkinden byk seilmelidir. ekil 3.9da
verilen frekans erisinden de grld gibi nce yksek geiren filtre alak frekanslar f0,L
(fL)frekansna kadar geisini engelliyor. Rezonans frekansndan (fr) sonra ise alak geiren filtre
devreye giriyor ve f0,H (fH)a kadar ki frekanstaki sinyalin geisine izin veriyor. Daha yksek
frekansl sinyalleri ise geirmiyor.

V0
V1
Ar

0,707.Ar
Band
genilii (B)

fL fr fH f

r
r

ekil 3.9 Bant geiren aktif filtre devresi ve frekans erileri

Dar ve geni bant olmak zere iki tip band geiren filtre vardr. Dar bant filtrelerde band genilii
rezonans frekansnn 1/10nundan daha kktr. Geni band filtrelerde ise daha byktr.
Rezonans frekansnn (wr), band geniliine (B) oranna filtre devresinin kalite faktr (Q) denir.
Kalite Faktr, Q=wr/B forml ile belirlenir. Qnun alaca deere gre iltre devresinin kalitesi
ve seicilii deiir. Q deeri yksek ise seicilik de fazladr. Dar bantl filtrelerde seicilik daha
fazladr nk Q>10dur. Geni bantlda ise Q<10dur.

Band geiren filtre tasarmnda iki yntem vardr. Birinci yntemde wr ve B deerleri seilir, Q
deeri ise hesaplanr. kinci yntemde ise wr ve Q deerleri seilir, B deeri ise hesaplanr.
Hesaplamay kolaylatrmak ve devreyi sadeletirmek iin C1=C2=C olarak seilir ve B hesaplanr.
R deerleri ise aadaki formllerle hesaplanr:

Ro1=Ro2=R alnarak;

2 R R
R , R1 , R2
B.C 2. Ar 4.Q 2. Ar
2

65
RNEK: Band geiren filtre devresinde wr=10 krad/s, Ar=40, Q=20 ve C1=C2=C=0,01 F
olduuna gre B, R1, R2 ve R3 deerlerini hesaplaynz.

ZM:
r
10 .10 3
B 0,5 k rad / s
Q 20
2 2
R 400 k
B.C 0,5.10 3.0,01 .10 6
R 400 .10 3
R1 5 k
2. Ar 2.40
R 400 .10 3
R2 263 k
4.Q 2 2. Ar 4.400 2.40

RNEK: R1=R2=10 k, C1=0.1 F, C2=0.002 F alarak band geiren aktif filtrenin alt ve st kesim
frekanslarn hesaplaynz.

ZM:

1 1
f o ,L 159 .15 Hz f o ,H 7.96 k Hz
2R1C1 2R2C2

Tek op-amp ile gerekletirilen ve Qsu dk (geni band) bir dier band geiren aktif filtre
devresi ekil 3.10da gsterilmektedir.

Yandaki band geiren aktif filtre devresi, alak

frekanslar (1/R2C2) ve yksek frekanslar
(1/R1C1) durduracak fakat kazancn R1/R2
olduu orta frekanslar geirecektir. Bunun yan
sra, bu devre ok dar bantl bir filtre yapmak
iin kullanlamaz.

ekil 3.10 Band geiren aktif filtre devresi

3.2.4 Band durduran (sndren) aktif filtre

Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirmeyip, dierlerini geireren veya zayflatan bir filtre
tipidir. Bir yksek geiren filtre ile alak geiren filtreyi paralel balamak ya da seri rezonans

66
devresi (pasif filtre) ile band durduran filtre yaplabilir. ekil 3.11de grldg gibi f1 alak
dzeyde bir frekansta oldugunda alak geirgen devresinden geer ve f2 yksek bir frekansta
oldugunda diger kolu izler.

(a) (b)
ekil 3.11 Band durduran filtre devresi ematik gsterimi (a) ve frekans cevab (b).

Band sndren filtre genellikle istenmeyen ve sistemler zerinde parazit (grlt) etkisi yapan
iaretlerin zayflatlmasnda kullanlr. rnein elektronik cihazlarn evresinde alan motor,
jeneratr, transformatr v.b elektromekanik cihazlar evrelerinde ve ebekede elektriksel grlt
olumasna sebep olurlar. Belirtilen bu parazitleri yok etmek amacyla elektronik cihazlarn pek
ounda band sndren filtre devreleri kullanlr. ekil 3.12de bir band sndren filtre devresi ve
frekans erisi verilmektedir. Band sndren filtre devresinin dzenlenmesinde; rezonans frekans,
band genilii (B) veya kalite faktr (Q)nn bilinmesi gerekir.
C2
V0
r V1
Rr2 Ar

r 0,707.Ar
B
+V
_ r r
R1 C1

r r r
r r
+ V0
V1 RA -V
RB r f
r r r fL fr fH
r r r
r
ekil 3.12 Band durduran (sndren) filtre devresi ve frekans cevab
fr

Devrenin eleman deerlerinin hesaplanmasnda aadaki admlar

r izlenir:
r
1- C1=C2=C elemanlar iin uygun bir deer seilir.
2- Devrede kullanlan diren deerleri u ekilde hesaplanr:
2 R2
R2 R1
B.C 4.Q 2
RA=1 k uygun bir deer olup R B 2.Q .R A formlnden hesaplanabilir.
2

67
4. GERLM KONTROLL OSLATR
(VOLTAGE CONTROLLED OSCILLATOR - VCO)
Osilatrler ve eitleri konusu ayr bir blm altnda incelenecek olmakla birlikte gerilim kontroll
osilatrler faz kilitlemeli evrim (PLL) gibi baz elektronik devrelerde kullanldklarndan PLL
konusuna gemeden nce VCOlarn alma prensiplerini renmekte fayda vardr.

Gerilim kontroll osilatr (VCO), frekans DC gerilimle belli deerler arasnda ayarlanabilen bir
osilasyon k sinyali (kare veya gen dalga) reten devredir. Dier bir deyile, VCO devresinin
girii DC, k ise periyodik kare ya da gen dalgadr. Ayrca VCOnun bir de kontrol gerilimi
vardr. Bu gerilim VCOnun frekansn deitirir. Kontrol gerilimi sfr olduunda osilatr normal
frekansla salnr, kontrol gerilimi deitike VCOnun frekans artar veya azalr. VCO, maksimum
ile minimum frekans arasnda kontrol gerilimine bal olarak salnabilen bir osilatrdr. Aksi
takdirde VCOnun istenilen frekans blgesine ulamas mmkn olmayacaktr. Bir UHF TV
vericisinde kullanlmas gereken VCO, eer verici sentezrde deiiklik yapmadan UHF kanalnda
altrlmas isteniyorsa 510.15 MHz ile 894.15 MHz arasnda salnm yapmas gerekmektedir.

VCOlar Op-Amplar veya 566 IC entegre devre elemanlaryla gerekletirilebilirler. imdi

srasyla bunlar inceleyelim.

4.1 Op-Ampn gerilim kontroll osilatr olarak kullanlmas:

ekil 4.1'deki devre, Vi giri voltaj ile frekans kontrol edilebilir bir testere dii jeneratrdr. Temel
olarak bu devre integral alc bir devredir. Negatif geri besleme hattnda bir kondansatr ve ona
paralel bal bir tristr (SCR-Silicon Controlled Rectifier) kullanlmtr. Tristr ON-OFF
anahtarlamay gerekletirir. Tristrde, anod-katod ve gate olmak zere terminal bulunur.

Gate voltaj ( VG ) belli bir eik gerilimini atktan sonra

iletime geer. Gate voltaj, eik geriliminin altnda bir tristr
yaltmdadr.

k voltajnn pozitif olmas iin Vi gerilimi negatiftir. DC

bataryann negatif kutbu OP-AMP 'n faz eviren (-) giriine
uyguland zaman ktan pozitif bir rampa darbesi elde
edilir.

kta meydana gelen pozitif darbe, tristrn eik gerilimini

aarsa tristr iletime geer ve kondansatr tristr zerinden
ekil 4.1 OP-AMP'l Gerilim dearj olur. Bu kez k negatif ynde inmeye balar. kn
Kontroll Osilatr negatif ynde inmesi, tristr yaltma sokacandan
kondansatr tekrar arj olur. Bu kez kndaki rampa darbesi tekrar pozitif ynde artmaya balar.
Kondansatrn arj ve dearj ile tristrn iletime ve yatlma gemesiyle devrenin kndan
testere dii biimindeki dalga elde edilir.

68
Vi giri voltaj sabit olduundan ktan elde edilen testere dii dalgann eimi;

dV0 Vi

dt R1.C

kta meydana gelen testere dii dalgann periyodu;

Vg Vg .R1 .C
T
Vi Vi
R1C

Testere dii dalgann frekans ise f = 1 / T 'den bulanabilir.

4.2 IC 566 entegresi ile gerekletirilen VCO

566 IC VCOya bir rnek tekil eder; bu entegre frekans d diren ve kondansatr ile belirlenen ve
uygulanan DC gerilimle deitirilebilen kare dalga ve gen dalga sinyalleri reten devreler ierir.
ekil 4.2de gsterilen 566 entegresinin C1 d kondansatrn R1 d direnciyle belirlenen bir hzda
doldurmak ve boaltmak iin kullanlan akm kaynaklarna (current sources) ve DC modlasyon
giri gerilimine (modulation input) sahip olduu gsterilmitir. Kondansatrn doldurulmas ve
boaltlmas iin akm kaynaklarn anahtarlamak amacyla bir Schmitt tetikleyici (Schmitt
trigger) devresi kullanlmtr. Kondansatrn zerinde oluan gen dalga gerilimi ile Schmitt
tetikleyiciden gelen kare dalga tampon ykselteler (buffer amplifiers) zerinden ka verilir.

ekil 4.2 566 fonksiyon retecinin blok diyagram

69
566 entegresinin bacak balantlar ile formlleri ekil 4.3de gsterilmitir. Uygun bir d diren ve
kondansatr seimiyle osilatr, 10 Hz 1 MHz frekans aral arasnda dzenlenebilir ve sonra Vc
kontrol gerilimiyle 10 Hz 1 MHz aralnda modle edilebilir.

ekil 4.3 566 entegresinin bacak balantlar ve formlleri

Kare ve gen dalga reten 566 iin pratik bir devre rnei ekil 4.4de verilmitir. Bu pratik
devredeki parametrelerin seimi u ekildedir:

1. R1, 2 k R1 20 k aral iinde olmaldr.

3
2. VC, V VC V aral iinde olmaldr.
4
3. fo, 1 MHzin altnda olmaldr.
3
4. V+, 10 V ile 24 V arasnda olmaldr. V VC V
4

- 566 fonksiyon retecinin (gerilim kontroll osilatr) uygulama devresine bir rnek:

ekil 4.4 566 VCO pratik devresi

70
R2 ve R3 diren blc, aadaki sabit deere sahip DC modlasyon gerilimini belirler.

- Vc kontrol geriliminin deitirilmesine rnek bir pratik devre:

k kare dalga sinyalinin frekansn ayarlamak zere Vc giri geriliminin nasl kullanlabileceine
(deitirilebileceine) rnek bir devre ekil 4.5de verilmitir.

ekil 4.5 566 entegresinin Vc kontrol gerilimi ile frekans ayar

R3 potansiyometresi Vcnin 9tan 12 Va ayarlanmasn mmkn klar. Bu da 10 Hz ile 1 MHz

frekans aralna karlk gelmektedir. R3 potunun ucu en st noktada iken:

R3 R4 5 k 18 k
VC V (12 V ) 11 .74 V
R2 R3 R4 510 5 k 18 k

Buradan alt k frekans:

2 12 11 .74
f0 19 .7 kHz
(10 .10 3 )( 220 .10 12 ) 12

71
R3 ayar ucu en alt noktaya getirildii zaman;

R4 18 k
VC V (12 V ) 9.19 V
R2 R3 R4 510 5 k 18 k

Buradan st k frekans:

2 12 9.19
f0 12 219 .9 kHz
(10 .10 )(220 .10 ) 12
3

4.3 Faz Kilitlemeli evrim (Phase Locked Loop PLL)

Faz kilitleme devresi (PLL: PhaseLocked Loop) geri besleme iaretinin frekans ve faznn, giri
iaretinin fazna ve frekansna kilitlenme ilkesine dayanan bir sistemdir. Giri iaretinin dalga
ekline ilikin bir snrlama yoktur. Faz kilitleme evrimlerinin ilk uygulamas, 1932 ylnda radyo
iaretlerinin aranmas amacyla kullanm alan bulmutur. 1960larda ise, NASA uydu programlar
iin faz kilitlemeli devre tekniinden yararlanlmtr. Tmdevre teknolojisinin hzland ve byk
gelime gsterdii 1960l yllara kadar, faz kilitlemeli evrim sistemlerinin gerekletirilmesi hem
pahal hem de karmak olmaktayd. Tmdevre teknolojisinin gelimesi ile tekta (monolitik)
tmletirmenin getirdii ekonomik avantaj, faz kilitlemeli evrim tekniini zellikle endstriyel
elektronik ve tketici elektronii alanlarnda ok byk uygulama eitlilii ile kar karya
getirmitir.

4.3.1 Kullanm Alanlar

Gnmzde monolitik (tekta) faz kilitlemeli evrim teknii, FM dedektrlerin, stereo

demodlatrlerin, ton kod zclerin, frekans sentezleyicilerin temel yap bloku olmutur.
Filtreleme ve motor hz kontrol de faz kilitlemeli evrimin dier uygulama alanlar arasnda
saylabilir. Faz kilitlemeli evrim sistemlerinde analog ve saysal elemanlarn birlikte kullanlmas
yoluna gidilmektedir. PLLin baka yaygn kullanm alanlar arasnda;

1- Bir referans sinyal frekansnn katlarn reten frekans sentezleyici,

2- Giri sinyal frekans ile PLL k gerilimi arasnda mkemmel bir dorusalla sahip FM
demodlasyon devreleri,
3- Frekans kaydrmal anahtarlama (FSK) almasnda kullanlan saysal veri iletimindeki
tayc frekanslarnn veya iki veri iletiminin demodlasyonu,
4- Modemler, telemetre alc ve vericileri, ton kod zcleri, genlik modlasyonu dedektrleri
ve izleme filtreleri.

72
 4.3.2 Faz Kilitlemeli evrimin yaps

Gnmzde haberleme teknii, l ve kontrol dzenleri gibi yerlerde geni apta kullanlan faz
kilitlemeli evrim devresinin ilkesel emas ekil 4.6da gsterilmitir. Bu devrede bir gerilim
kontroll osilatr (VCO Voltage Controlled Oscillator), bir faz karlatrma devresi, bir alak
geiren filtre ve bir kuvvetlendirici bulunur ve bunlar bir evrim oluturur.

Giri sinyali Vi ve VCOnun k V0, bir faz dedektr kullanlarak karlatrlr ve karlatrma
devresi (faz dedektr), ayn frekanstaki iki giri iaretinin (V0 ve Vi ) faz farkna bal bir k
gerilimi (Ve) retir. Faz dedektr k sinyallerin toplam (fi+fo) ve fark (fi-fo) frekans
bileenlerini ierir. Daha sonra bu gerilim bir alak geiren filtreye (AGS) uygulanr. AGS, sinyalin
sadece alak frekans bileenlerini geirir. AGSnin k gerekli ise bir ykselte ile ykseltilir
ve bu gerilim PLL devresinin k gerilimi olarak dnlebilir. Bu k gerilimi (DC gerilim),
VCOnun frekansn modle etmek iin kullanlabilir. Devrenin kapal evrim (closed-loop) ilemi,
VCOnun frekansnn giri iaretinin frekansna kilitlenmesi ilemidir.

Faz Ve Alak ykselte

dedektr geiren filtre
Giri fi+fo fi-fo k
fi-fo

V0 VCO VC

ekil 4.6 Faz kilitlemeli evrim blok diyagram

PLLin alma ilkesini aklamak iin ilk olarak dngnn kilitli olduunu dnelim (giri sinyal
frekans ile VCOnun frekansnn ayn olmas). Giri sinyal frekans VCOdan gelen sinyalin
frekansyla ayn olduu zaman, kda elde edilen Vc gerilimi VCOyu giri sinyali ile kilitli
tutmak iin gereken gerilimdir. Ardndan VCO, giri frekansnda sabit genlikli kare dalga sinyali
retir. En iyi alma, VCO merkez frekansnn (fo) kendi dorusal alma aralnn ortasndaki
DC ngerilim noktasna ayarlanmasyla elde edilir.

73
Dng kilitlendii zaman, faz dedektrne uygulanan iki sinyal ayn faz da olmasa da ayn
frekanstadr. Faz dedektrne uygulanan iki sinyal arasndaki sabit faz fark, VCO iin sabit bir DC
gerilim oluturur. Bu durumda giri sinyalinin frekansndaki deimeler, VCOya uygulanan DC
gerilimin deimesine neden olur. Yakalama ve kilitleme frekans (capture-and-lock frequency
range) aralnda DC gerilim, VCO frekansn srerek giri frekansyla eitlenmesini salar.

PLL iin iki nemli frekans band vardr. PLLin yakalama aral (capture range), VCO serbest
salnm frekans (fo) civarnda merkezlenen frekans araldr. Bu frekans aral civarnda evrim,
giri sinyaliyle kilitlemeyi salar. PLL yakalamay (capture) baard an, kilitleme aral (lock
range) olarak adlandrlan daha geni bir frekans aral boyunca kilitli tutar.

4.3.3 PLL Uygulamas (frekans sentezleyicisi)

PLL kullanlarak bir frekans sentezleyici tasarlanabilir (ekil 4.7). Bir frekans blc VCO k
ile faz karlatrc arasna konulur. Bylece, komparatre gelen gelen evrim sinyalinin frekans fo
iken, VCO k Nfodr. evrim kilitli olduu srece, bu k giri sinyalinin katlar eklindedir.
evrim temel frekansa kilitlendii zaman (fo=f1), giri sinyali f1 frekansnda sabit kalr (VCO
frekans Nf1 iken).

ekil 4.7(b), frekans arpc olarak 565 PLLi ve blc olarak da 7490 kullanan bir devre
rneini gstermektedir. f1 frekansndaki giri gerilimi Vi, 5 nolu pindeki giri (fo frekans) ile
karlatrlr. Nfo k (bu rnekte 4fo), bir inverter devresi zerinden 7490n 14 nolu pinine
balanr. Bu deer, 0 ile 5 V arasnda deiir. Pin 9 kn kullanarak (giri sinyali drde
blnyor), PLLin 4 nolu pinindeki sinyal giri frekansnn drt kat olur (evrim kilitli olduu
srece).

VCO, merkezi frekans civarnda snrl bir aralkta deiebilecei iin; blcnn deeri
deitirilmek suretiyle VCOnun frekansn ayarlamak gerekebilir. PLL devresi kilitli olduu
srece, VCO k frekans giri frekansnn N katdr. fo yalnzca yakalama ve tutma aralnda
(capture-and-lock range) yeniden ayarlamak gerekecektir.

74
ekil 4.7 Frekans sentezleyicisi: (a) Blok Diyagram ve (b) 565 PLL entegresi ile kurulumu

75
 5. GER BESLEMEL YKSELTELER
Geri beslemenin ne ie yaradn bir rnekle aklayalm: Ayarl bir adaptr yaptnz dnn.
Bu adaptrn ucuna da bir DC motor baladmz varsayalm. Ne olur? Motor dnmeye balar.
imdi motorun milini elimizle yavaa tutalm. Motor yavalayacaktr. Motorun devrinin ayn
kalmasn istersek adaptrn voltajn ykseltmemiz gerekir. Motorun milini daha da skarsak
voltaj daha da artrmamz gerekir. Mili braktmz zaman motor ok yksek hza kacaktr. Bu
kez adaptrn voltajn hemen drmemiz gerekecektir. Bu rnekteki davranmz dnecek
olursak motorun devrini sabit tutmamz iin sanki biz devrenin bir parasym gibi davranp
adaptrn voltajn ayarlyoruz. Bir geri besleme devresi de ayn ii yapar.

Bu tr geri besleme devrelerine NEGATF geri beslemeli devreler denir. Negatif szcnn
anlam kn genliini azaltmak iin girii azaltan anlamndadr yani ykseltecin toplam kazanc
negatif geri besleme ile azaltlr. Buradaki azaltma ilemi aslnda zararl bir ey deildir. rnekte de
grdnz gibi devrede bir takm kararllklar salar. Bu sonucu elde etmek iinde bir eyler
kaybederiz. Kaybettiimiz kazancn bir ksmdr. Negatif geri beslemenin faydalarn elektronik iin
zetleyecek olursak;

1- Dorusal bir alma

2- Az grlt
3- Kararl kazan
4- Dorusal frekans tepkisi
5- Yksek giri empedans ve dk k empedansdr.

Negatif geri besleme her tr reglatrde, hz kontrollerinde ve ykseltelerde her zaman

kullanlmaktadr.

Geri beslemenin negatif olmas gibi bir de pozitif geri besleme vardr. Bunu da basit bir rnekle
aklayalm: Hepimiz bir sebeple dn salonuna gitmiizdir veya TVde canl bir konser
seyretmiizdir. Buralarda hoparlrleri sahnenin etrafna sralarlar. Baz sanatlar da halkla yakn
temas kurmak iin mikrofonla beraber sahnenin n tarafna knca hoparlrlerden ok tiz bir ses
kar. Bu ses sanaty geri karmak iin zel olarak retilmeyip () hoparlrden kan sesin tekrar
mikrofondan alnarak ykseltece verilmesi, ykseltilip yeniden hoparlrden kmas sonra tekrar
mikrofon tarafndan alnp ykseltece verilmesi ekinde devam eder. Buna ksaca POZTF geri
besleme denir. Pozitif geri besleme de faydaldr. Yukardaki rnekte olduu gibi insanlar kartr
ve daha nemli olarak OSLATR yapmnda kullanlr.

imdi NEGATF geri beslemeyi biraz daha detayl inceleyelim.

76
5.1 Negatif Geri Besleme (Negative Feed-Back):

ekil 6.1de genel bir geri besleme devresi grlmektedir.

ekil 5.1 Geri besleme devresi

Devrenin giriinde bir kartrc ya da toplayc da diyebileceimiz bir balant vardr. Bu devre
genellikle ve zel bir durum yoksa direnlerden yaplr. Devrenin giriine Vs sinyali uygulanmtr.
Devrenin kndan alnan Vo sinyalinin (kk) bir ksm yada (beta) kadar alnarak Vf olarak
geri verilir. Devredeki kutusu aslnda geri besleme devresini temsil etmektedir. Geri besleme
devresinde bir kazan olmayp aslnda bir zayflatma sz konusudur.

Burada en nemli nokta geri besleme devresinden gelen Vf sinyali ile devrenin giriine balanan Vs
sinyalinin fazlar birbirine ters olmaldr. Yani birbirlerini zayflatmalar gerekir. Bu durumu
salamak iin ya devredeki ykselte "eviren" cinsten olmal ya da geri besleme devresi k
sinyalinin iaretini ters evirmelidir. Genellikle ykseltecin eviren cinsten olmas tercih edilir.
Ykseltecin giriine uygulana sinyal Vi, Vs ve Vf sinyallerinin farkdr. Bu da devrenin toplam
kazancnn azalmasna yol aar. Bu azalma bir kayptan ziyade bir iyileme olarak dnlmelidir.
Negatif geri beslemenin sonular yukarda belirttiimiz be maddeden oluur.

5.1.1 Negatif geri besleme trleri

Negatif geri besleme balant trlerine gre drde ayrlr. Bunlar;

- Seri gerilim beslemesi,

- Paralel gerilim beslemesi,
- Seri akm beslemesi ve
- Paralel akm beslemesidir.

Bu balant trlerinin deiik anlam ve zellikleri vardr. Seri szc geri besleme sinyalinin giri
sinyali ile seri balandn, paralel szc geri besleme sinyalinin giri sinyali ile paralel

77
balandn, gerilim szc geri besleme devresinin giriine k geriliminin balandn, akm
szc ise geri besleme devresinin giriine k akmnn bir ksmnn girdiini gsterir.

Paralel geri beslemeli devrelerde giri empedans dk, akm geri beslemeli devrelerde k
empedans yksek, seri geri beslemeli devrelerde giri direnci yksek ve gerilim beslemeli
devrelerde k empedans dk zellikler gsterir.

Ykseltelerde genellikle giri empedansnn yksek, k empedansnn dk olmas istenir.

Bu sonu, seri ve gerilim geri besleme kullanlarak salanr.

ekil 5.2de geri besleme devreleri grlmektedir.

ekil 5.2 Geri besleme devreleri

78
Seri Gerilim Geri Besleme:

ekil 5.3de seri gerilim geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.3 Seri gerilim geri besleme devresi.

Bu devrenin geri besleme yokken kazanc:

V0 V0
A
VS Vi

Geri besleme sinyalinin varl durumunda:

Vi VS V f

Geri besleme devresinin katsaysn da kullanrsak geri beslemeli toplam kazan:

A
Af Grld gibi ykseltecin kazanc (1+A) kadar azalr.
1 A

Ayn devrenin giri empedans: Z if Z i (1 A)

Grld gibi Zif, geri beslemesiz giri empedansnn (1+A) deeri ile arplmas ile bulunur ki
bu da yksek bir deerdir.

Devrenin k empedans, VS=0 V yaplarak I akm akacak ekilde V gerilimi uygulanarak

bulunur.

V Z0
Z0 f
I (1 A)

Grld gibi devrenin k empedans, geri beslemesiz k empedansnn (1+A) kadar

azalm halidir.

79
Paralel Gerilim Geri Besleme:

ekil 5.4de paralel gerilim geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.4 Paralel gerilim geri besleme devresi.

A
Bu devrenin geri beslemeli kazanc: A f
1 A

Zi
Devrenin giri empedans: Z if
(1 A)

Grld gibi devrenin giri empedans, geri beslemesiz giri empedansnn (1+A) deerine
blnmesi ile bulunur. Bu da dk bir deerdir.

Z0
Devrenin k empedans: Z 0 f Devrenin k empedans azalmtr.
(1 A)

Seri Akm Geri Besleme:

ekil 5.5de seri akm geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.5 Seri akm geri besleme devresi.

80
 A
Bu devrenin geri beslemeli kazanc: A f
1 A

Devrenin giri empedans: Z if Z i (1 A)

Devrenin k empedans:
Ii I
+ + I0=AVi + + V S 0 old . iin Vi V f olur.
VS Vi Zi Z0 V V0 RL
V V V
- - I AV i AV f A I
- - Z0 Z0 Z0
Z 0 (1 A) I V
V
Z of Z 0 (1 A)
I
+
Vf
Vf =I Grld gibi, k empedans
I
- (1+A) kadar art gstermitir.

Paralel Akm Geri Besleme:

ekil 5.6da paralel akm besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.6 Paralel akm geri besleme devresi.

A
Bu devrenin geri beslemeli kazanc: A f
1 A

81
 Zi
Devrenin giri empedans: Z if
(1 A)

Devrenin k empedans: Z 0 f Z 0 (1 A)

Geri beslemenin giri ve k empedanslarna etkisi aadaki tabloda zetlenmitir:

Z 0 (1 A) Z0 Z 0 (1 A)
(azalr) (artar) 1 A (artar)
(azalr)

RNEK: a) = -0.1 ve b) = -0.5 geri beslemesi iin A=-100, Ri=100 k, Ro=20 k deerlerine
sahip seri gerilim geri beslemeli gerilim kazancn, giri ve k empedanslarn hesaplaynz.

ZM:

A 100
a) A f 9.09
1 A 1 (0.1)(100 )

Z if Z i (1 A) 10 k (11) 110 k

Z0 20 .10 3
Z0 f 1.81 k
(1 A) 11

A 100
b) A f 1.96
1 A 1 (0.5)( 100 )

Z if Z i (1 A) 10 k (51) 510 k

Z0 20 .10 3
Z0 f 392
(1 A) 51

82
Buradaki zmden daha iyi bir giri ve k empedans iin kazantan zveride bulunulduu
grlmektedir. Kazancn 11de 1 orannda azaltlmasna karlk k direnci de ayn oranda
azalm ve giri direnci artmtr. Geri besleme ile dier devre zelliklerini iyiletirmek adna
mevcut gerilim kazancnn bir ksmndan vazgeilmektedir.

Negatif geri beslemenin sonular:

1- Frekans bozulmasnn azaltlmas: A>>1 olan bir ykseltete geri beslemeli kazan
Af=1/dr. Buradan, geri besleme devresinin tamamen dirnlerden yaplm olmas halinde temel
ykselte kazanc frekansa bal olsa bile geri beslemeli kazancn frekansa bal olmad ortaya
kar. Pratikte frekansa bal olarak deien ykselte kazanc nedeniyle ortaya kan frekans
bozulmas, negatif geri beslemeli bir ykselte devresinde nemli lde azalr.

2- Grlt ve dorusal olmayan bozulmann azalmas: Sinyal geri beslemesi grlt sinyalinin
(g kayna vnlamas gibi) ve dorusal olmayan bozulmann miktarn azaltma eilimi gsterir.
(1+ A) faktr, hem giri grltsn hem de dorusal olmayan bozulmay nemli lde
azaltarak belirgin bir iyileme salar. Ancak toplam kazancn da azaldn belirtmek gerekir
(devrenin verimini artrmak iin denen bedel ).

Kazanc geri beslemesiz dzeye karmak iin ilave katlarn kullanlmas halinde sisteme geri
besleme ykseltecinin azaltt kadar grlt eklenecei unutulmamaldr. Daha yksek bir kazan
ve daha az grlt retecek ekilde geri beslemeli ykselte devresinin kazancn yeniden
ayarlamak suretiyle bu problem bir lde alabilir.

3- Kazan ve band genilii zerinde etkisi: Negatif geri beslemeli toplam kazan;

A A 1
Af A 1 iin
1 A 1 A

Pratik bir ykseltete (tek bir alak ve yksek frekans kesim noktasna sahip) aktif eleman ve devre
kapasitanslarndan dolay yksek frekanslarda ak evrim kazanc dmektedir. Kondansatrlere
bal olarak ykselte katlarnda kazan, alak frekanslarda da debilir. Ak evrim kazanc A,
yeteri kadar azald ve A arpan 1den ok byk olmad zaman Af=1/ ifadesi geerliliini
yitirir.

ekil 5.7, negatif geri beslemeli ykseltecin geri beslemesiz ykselteten (B) daha byk band
geniliine (Bf) sahip olduunu gstermektedir.

83
 Kazan

A
A0

0.707A0

Af0 Af
0.707Af0
f1f f1 f2 f2f frekans
B
Bf
ekil 5.7 Negatif geri beslemenin kazan ve band geniliine etkisi

Grld gibi st 3 dB frekans iin negatif geri beslemeli ykselte devresinde kazan dk
olduu iin band genilii artmaktadr.

4- Geri beslemeli kazan kararll: Geri beslemeli ykseltecin kararll ile geri beslemesiz
olann kararll arasnda nasl bir iliki olduunu belirlemek de faydal olacaktr. Geri besleme
denkleminin trevi alnrsa;

A
Af
1 A

dA f 1 dA 1 dA
. . A 1 iin
Af 1 A A A A

Bu, geri besleme kullanld zaman kazantaki deimenin (dA), A arpan orannda azaldn
gstermektedir.

RNEK: Kazanc -1000 ve =-0.1 olan bir ykseltecin kazanc scakla bal olarak %20
deiiyorsa, geri beslemeli ykseltecin kazancndaki deimeyi bulunuz.

ZM:

dA f 1 dA 1
. .(%20 ) %0.2
Af A A 0.1( 1000 )

Bylece ykseltecin kazanc A=-1000de %20 orannda deiirken, geri beslemeli kazan yalnzca
Af=-100de %0.2 orannda deimektedir.

84
PRATK GER BESLEME DEVRELER:
Geri besleme devrelerine ait rnekleri BJT ve FETli ykselte devrelerinde inceliyeceiz.

FETli seri-gerilim geri beslemesi:

Aada bir seri-gerilim geri beslemeli FETli ykselte devresi grlmektedir. k sinyalinin
(Vo) bir ksm, R1 ve R2 direnlerinden oluan bir geri besleme devresi kullanlarak girie
balanmtr. Vf geri besleme gerilimi Vs kaynak gerilimi ile seri balanmtr.

RNEK: Aadaki devrede (ekil 5.8) R1=80 k, R2=20 k, Ro=RD=10 k ve gm=4 mS

olduuna gre geri beslemesiz ve geri beslemeli kazanlar hesaplaynz.

- V0
Vi
Vf
+ -

V S Vi V f

ekil 5.8 FETli seri-gerilim geri beslemesi

Geri beslemesiz ykselte kazanc:

A g m .R L ( 4.10 3 )(5.10 3 ) 20

k direnci RL:

R L R D // R0 //( R1 R2 ) 10 k // 10 k // 100 k 5 k

Geri besleme devresinin geri besleme faktr:

Vf R2 20
0 .2
V0 R1 R 2 80 20

85
Geri besleme kazanc:

A 20
Af 4
1 A 1 (0.2)(20 )

741 ile Seri gerilim geri beslemeye rnek

ekil 5.9 ilemsel ykselte kullanan seri gerilim geri besleme balantsn gstermektedir. R1=1.8
k, R2=200 ve ilemsel ykseltecin ak evrim kazanc A=-100.000 olduuna gre ykseltecin
kazancn hesaplaynz.

+
Vi
-

Vf

ekil 5.9 Op-Ampl seri gerilim geri beslemesi

R2 200
0 . 1
R1 R2 200 1800

A 100 .000
Af 10
1 A 1 (0.1)( 100 .000 )

BJTli seri gerilim geri beslemesi:

Emetr izleyici (ortak kollektrl) devrede (ekil 5.10) seri gerilim geri beslemesi kullanlmtr.
Vo k gerilimi ayn zamanda giri gerilimine seri olarak geri beslenen gerilimdir.

86
 Vi
+
Vf RE V0
- - -

ekil 5.10 BJTli seri-gerilim geri beslemesi

Geri beslemesiz durumda kazan (geri beslemesiz durumda Vf =0 V):

V
h fe R E S
V
A 0
h fe R E I b
hie h fe R E
Vi Vi Vi hie

Geri besleme parametresi:

Vf
1
V0

Geri beslemeli durumda kazan;

h fe R E
V0 A hie h fe R E
Af 1 h fe R E 1 iin
VS 1 A h fe R E hie h fe R E
1 (1)
hie

BJTli seri akm geri beslemesi:

Dier bir geri besleme teknii de k akmndan (Io) rnek almak ve girie seri olarak balamaktr.
Seri akm geri beslemesi ykseltecin kazancn kararl hale getirir, fakat giri direncini artrr.

87
ekil 5.11deki BJTli ykselte devresinin emetr kprlenmedii iin geri besleme tipi seri akm
geri beslemesidir. RE direncinden akan akm, uygulanan kaynak sinyalinin tersi ynnde bir geri
besleme gerilimine neden olur, dolaysyla Vo k gerilimi azalr. Seri akm geri beslemesini
ortadan kaldrmak iin ya RE direnci kaldrlmal ya da kondansatr ile kprlenmelidir.
VCC

RC
RB

C1 Ib I0

Vi V0
I0 VS RB hie hfeIb RC V0
VS
Vf

(a) (b)

ekil 5.11 (a) Seri akm geri beslemeli ykselte devresi, (b) Geri beslemesiz durum iin hibrit
edeeri.

RNEK: Yukardaki geri besleme devresinde RB=470 k, Rc=2.2 k, C1=0.5 F, RE=510 ,

hfe=120 ve hie=900 olduuna gre geri beslemeli durumda geri besleme kazancn (Af), gerilim
kazancn (Avf), giri ve k empedanslarn bulunuz.

ZM:

Geri beslemesiz durumda;

I 0 h fe 120
A 0.133
Vi h ie 900

Vf I 0 RE
R E 510
I0 I0

Giri ve k empedanslar:

Zi= RB // hie hie=900

Z0= RC=2.2 k

88
Geri beslemeli durumda:

I0 A
Kazan: Af 1.93 x10 3
VS 1 A

V0 I 0 RC I
Gerilim kazanc: AVf 0 RC A f RC (1.93 x10 3 )(2.2 x10 3 ) 4.25
VS VS VS

Giri ve k empedanslar:

Z if Z i (1 A) 900 (1 510 x 0.133 ) 61 .9 k

Z 0 f Z 0 (1 A) 2.2 k (1 510 x 0.133 ) 151 .4 k

Op-ampl paralel gerilim geri beslemesi:

ekil 5.12deki sabit kazanl ilemsel ykselte devresi, paralel gerilim geri beslemesi salar. deal
V
ilemsel ykselte iin Ii=0 ve Vi=0 ve AV= olduundan; A 0
Ii

If

(a) (b)

ekil 5.12 (a) Paralel gerilim negatif geri beslemeli op-amp devresi, (b) edeer devresi

If 1

V0 R0

Geri beslemeli kazan;

89
 V0 V0 A 1
Af R0
I S I i 1 A

Geri besleme gerilim kazanc:

V I 1 R0
AVf 0 S R0
I S V1 R1 R1

FETli paralel gerilim geri beslemesi:

ekil 5.13de FET kullanan paralel gerilim geri beslemeli ykselte devresi gsterilmektedir.

(a) (b)

ekil 5.13 (a) FETli paralel gerilim geri beslemeli ykselte devresi, (b) edeer devresi

Geri besleme direnci bal deilken geri beslemesiz kazan (Is=Ii), ortak kaynakl devrenin kazanc
ile direncinin arpmna eittir.

Geri beslemesiz kazan (DKKAT!: Gerilim kazanc deil)

V0 V0 V0 VS
A ( g m RD ) RS
I i I S VS I S

90
Geri besleme faktr;

If 1

V0 RF

Geri besleme kazanc:

V0 A g m RD RS g m R D RS R F
Af
I S 1 A 1 RF g m RD RS
1 ( g m RD RS )
RF
Geri besleme gerilim kazanc:

V I g m R D RS R F 1 g m RD RF RF
AVf 0 S . ( g m RD )
I S VS R F g m R D RS R S R F g m R D RS R F g m R D RS

RNEK: Yukardaki devrede gm=5 mS, RD=5.1 k, RF=20 k olduuna gre geri beslemesiz ve
geri beslemeli gerilim kazanlarn hesaplaynz.

ZM:

Geri beslemesiz gerilim kazanc:

Geri beslemeli durumda gerilim kazanc:

91
 6. OSLATRLER
DC gerilimi istenilen frekansta iaretlere dntren devrelere osilatr denir. Dier bir deyile
osilatrler ayarland frekansta ya da sabit bir frekansta srekli k veren devrelerdir. Baz
kaynaklarda "salnga" olarak da isimlendirilmektedir. DC gerilim kaynaklar ile beslenirler.

Hatrlanaca zere, negatif geri beslemede ktaki sinyalin bir ksmn "ters" evirip tekrar
ykseltecin giriine balyorduk. Sonuta daha az k seviyesi ama daha az grlt ve daha fazla
bant genilii elde ediyorduk. Pozitif geri beslemede ise kn bir ksmn bu kez, girile ayn
fazda yani giriteki sinyali destekleyecek ynde veriyoruz. Bu ekildeki bir devrenin kndan
srekli bir grlt elde ederiz. Yani kta her trl sinyal vardr. Eer bir osilatr yapmak istersek
devrenin kna bir "rezonans devresi" koyup bu sinyallerden bir tanesini dar alr dierlerini yok
ederiz. Elde ettiimiz bu tek frekansn bir ksmn pozitif geri besleme olarak ykseltecin giriine
baladmzda bir osilatr elde ederiz.

Bu balamda, bir osilatr devresi; osilasyonu balatan rezonans devresi, ykselte ve geri besleme
katlarndan olumaktadr. Temel osilatr devrelerinden sinsoidal k alnr. Fakat klarnda
kare, gen v.b dalga biimleri elde edilebilen osilatr tasarm da yaplabilir. Osilatrler; kullanm
amalar ve zelliklerine bal olarak eitli ekillerde tasarlanabilirler. Osilasyonun balamasn
salayan rezonans devreleri genellikle; R-C veya R-L pasif devre elemanlarndan oluur. Aada
popler ve yaygn kullanm alanlar bulunan baz osilatr tipleri sralanmtr.

RC Faz Kaydrmal Osilatr

Wien Kpr Osilatr
LC Osilatrler
1. Kolpits Osilatr
2. Hartley Osilatr
3. Amstrong Osilatr
Kristal Osilatr v.b

Bir osilatr devresinin oluturulabilmesi iin nce tank devresi (rezonans devresi) ve ykselte
devresine gereksinim vardr. Ayrca osilasyonun srekliliini salamak iin ykselte devresinde
pozitif geri besleme yaplmaldr.

6.1 FAZ KAYDIRMALI RC OSLATR

ekil 6.1de ortak emiterli bir ykselte devresi grlmektedir. Bu ykselte devresini gelitirerek
bir osilatr devresine dntrebiliriz. Ortak emiterli ykselte devresinde ykselte giriine
uygulanan iaret ile kndan alnan iaret arasnda 1800 faz fark olduunu biliyoruz.

Ortak emiterli ykselte devresini bir osilatr haline dntrmek iin ykselte kndan alnacak
iaretin bir ksm, pozitif geri besleme ile ykselte giriine uygulanmaldr. Bu osilasyonun

92
sreklilii iin gereklidir. Osilasyonun balamas ise R-C devreleri ile gerekletirilir. Osilasyon
ilemi iin bir kondansatrn arj ve dearj sresinden faydalanlr.

ekil 6.1 Ortak emetrl ykselte devresi

Ykselte k gerilimini girie geri besleyerek osilasyon elde edebilmek iin, k iaretini 180o
faz kaydrmak gerekmektedir. RC faz kaydrmal osilatr devresinin temel prensibi bu arta
dayanmaktadr. ekil 6.2de RC faz kaydrmal osilatr devresi verilmitir. Devre dikkatlice
incelendiinde k iaretinin bir ksm RC geri besleme elemanlar ile girie geri beslendii
grlecektir.

Her bir RC hcresi; k iaretinin bir ksmn 60o faz kaydrmaktadr. k ile giri arasnda 3 adet
faz kaydrma devresi kullanlmtr. Dolaysyla k iaretinin faz 180o kaydrlarak girie pozitif
geri besleme yaplmtr.

ekil 6.2 RC faz kaydrmal osilatr devresi

93
Her bir RC devresinin 60o faz kaydrmas istenirse R1=R2=Rg ve C1=C2=C3 olarak seilmelidir.
Rg, ortak emiterli ykseltecin giri empedansdr.

Giri empedansnn R1 ve R2'ye eit olmas gerekmektedir. Bu artlar saland zaman, k

iaretinin frekans aadaki forml yardm ile bulunur.

1
f0
2C 6 R12 4 R1 RC

Osilasyonlarn genlii, geri besleme oranna ve ykseltecin kazancna baldr. Geri besleme oran
seri RC devrelerinin toplam empedansna baldr. Bu empedans arttka geri besleme oran
decek ve k iaretinin (osilasyonun) genlii azalacaktr. Faz kaydrmal osilatr devresinin tam
bir ematii ekil 6.3de verilmitir.

ekil 6.3 RC faz kaydrmal osilatr devresi

6.1.1 lemsel Ykselteli RC Osilatr Devresi

Entegre devreler RC osilatr devrelerinde de kullanlmaktadr. ekil 6.4deki devrede op-ampn

k (sistem 1/29luk zayflatma salar) 180olik faz kaymas salayan katl RC devresini

94
besler. Op-ampn kazancnn 29dan byk olmas salanarak (Ri ve Rf direnleriyle) birden
byk bir evrim kazanc elde edilir.

ekil 6.4 Op-ampl faz kaydrmal RC osilatr devresi

Burada osilatr frekans:

1
f
2RC 6

6.2 WEN KPRL OSLATR

6.2.1 Wien kprs

Wien kprs, endstriyel elektronik devre uygulamalarnda ve eitli endstriyel cihazlarda

sklkla kullanlmaktadr. En popler ve yaygn kullanm alan ise osilatr devrelerindedir. ekil
6.5'de bir Wien kpr devresi grlmektedir.

95
 ekil 6.5 Wien kpr devresi
6.2.2 Wien kprl osilatr

ekil 6.6'da grlen Wien Kprl Osilatr devresidir.

ekil 6.6 Wien Kprl osilatr devresi

Q1 ve Q2 transistrleri ile oluturulan her iki ykselte kat bir evirmeyen ykselte olarak grev
yapar. P potansiyometresi osilatr k gerilimi V'nin bir ksmnn girie geri beslenmesinde
kullanlr.

Wien kpr osilatrnn zayflatma katsays ykselte ile kompanze edilir. Osilatr devresindeki P
direnci ayarlanarak, devrenin balang osilasyonu kontrol edilir. Geri besleme tek bir frekansta
oluur. Balang osilasyonunun ayarlanmas ile, osilatr knda sinsoidal bir iaret elde edilir.
Elde edilen bu iaretin frekans ise devrede kullanlan R ve C elemanlarna baldr.

96
6.2.3 Op-Ampl Wien Kpr osilatr

ekil 6.7deki Op-ampl Wien Kpr Osilatr devresinde frekans belirleyen elemanlar R1, R2
direnleri ile C1 ve C2 kondansatrleridir. R3 ve R4 direnleri geri besleme yolunun bir parasn
olutururlar. Ykseltecin k, a ve c noktalarnda kpr girii olarak balanmtr. Kpr
devresinin b ve d noktalar arasndaki k, op-ampn giriidir. Kpr devresinin analizi
sonucunda;

R3 R1 C 2

R4 R2 C1
1
f0
2 R1C1 R2 C 2
1
R1=R2 ve C1=C2=C olmas durumunda; f0
2RC

ekil 6.7 Op-ampl Wien Kpr Osilatr Devresi

RNEK: Aadaki Wien Kpr Osilatr devresinin rezonans frekansn hesaplaynz.

97
 1 1
ZM: f 0 3120 .7 Hz
2RC 2 (51 x10 3 )(0.001 x10 6 )

6.3 LC OSLATRLER

Rezonans devresi bir bobin ve kondansatrden (LC) oluan osilatrlere LC osilatr denir. LC
osilatrlerin de trleri vardr. ekil 6.8de en ok kullanlan tip LC osilatr grlmektedir.

ekil 6.8 LC osilatr tipleri

ekil 6.8den de grld gibi, Colpitts osilatr geri beslemesini kapasitif bir gerilim blcden
almaktadr. Hartley osilatr geri beslemesini endktif bir gerilim blcden almaktadr. Amstrong
osilatr ise geri beslemesini trafonun sekonder sargsndan almaktadr.

6.3.1 Kolpits Osilatr

98
 Kolpits osilatrler birok uygulamada yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu osilatrlerin rezonans
devresi (tank devresi) L ve C elemanlarndan olumaktadr. ekil 6.9'da devre emas ayrntl
olarak verilmitir.
VCC=12 V

C2=4.4 nF
L1 3 mH
R1=10 k
C3=2.2 nF

V2
Q1
BC 108 V1

C1 2.2 F R2=2.2 k R3=2.2 k

ekil 6.9 Kolpits osilatr devresi

Devrenin almas ksaca yledir: Osilatr devresinde Q1 transistr ortak bazli bir ykselte
olarak alr. L1, C2 ve C3 rezonans devresi yk empedansdr. Osilatr devresinin empedans ve
amplifikasyonu rezonans frekansnda yksektir.

Ykselte k iaretinin bir ksm, emitere geri beslendiinde; devre osilasyon yapmaya balar.
Geri beslemenin miktar (oran), C2 ve C3 kondansatrlerinin arasndaki oranla belirlenir. Geri
besleme kkse, emiter gerilimi gibi kollektr akm da sinsoidal formda olacaktr.

6.3.2 Hartley Osilatr

ekil 6.10da bir transistrl Hartley osilatr devresi gsterilmitir.

99
ekil 6.10 Transistrl Hartley osilatr devresi

Bu devrenin osilatr frekans:

1
f ve Le L1 L2 M
2 Le C

6.4 KRSTALL OSLATRLER

Bir alc ya da verici sabit bir frekansta alacaksa yani allan frekansta deiiklik istenmiyorsa o
zaman devredeki osilatrn kristalli olmas en iyi yntemdir. Kristal osilatrn ana paras olan
piezoelektrik kristal ounlukla kuvars madeninden yaplr. Kuvars, eitli byklklerde kesilerek
ve yontularak eitli frekanslar iin retilir. Osilatr iin retilmi bir kuvars, yuvarlak vitamin
haplarna ya da kk bir dikdrtgen prizmaya benzer.

Bir kuvars kristaline basn uygularsak iki kenar arasnda bir gerilim oluur. Kuvars benzeri
maddelerle yaplm akmaklar buna bir rnektir. Bir kuvars kristaline DC gerilim uygularsak bu
kez de burkulur. Tersi bir gerilim uygularsak dier ynde burkulur. AC bir gerilim uygularsak,
uygulanan AC gerilimin frekansnda her iki yne burkulur yani titreir. Uygulanan AC gerilimim
frekans, kristalin rezonans frekansnda ise o zaman en byk titreim elde edilir. Kristalin sembol
ekil 6.11de verilmektedir.

100
ekil 6.11 Kuvarsn sembol

Yukarda anlatld gibi kristalin hareketleri mekaniktir. Bu mekanik hareketi salayan kristalin
elektriksel modeli ise ekil 6.12de gsterilmektedir.

ekil 6.12 Kristalin elektriksel modeli

Elektriksel modelin sol taraf bir seri rezonans devresidir. Bu seri ksm kristalin hi bir balant ucu
olmayan halini temsil eder. Sa taraftaki Cj ise kristalin balant elektrotlar ile elektrotlar
elektronik devreye balayan balant telleri arasndaki kapasiteyi temsil eder. Piezoelektrik
kristallerin Q deerleri 20000 gibi ok yksek deerler alr. Bu devrede L ve C, kristalin rezonans
frekansn belirler. R direnci ise kristalin mekanik salnmna yapt direnmedir. R direnci ihmal
edilirse seri ksmn rezonans frekans;

1
fS
2 LC

101
Cj kondansatrnn deeri ise seri rezonans ksmndaki kondansatrden ok byktr. Bir rnek
verecek olursak, tipik bir kristalde C=0.025 pF ve Cj=3.5 pFdr. Bu durumda kristalin paralel devre
olarak rezonans frekans;

1 1 1

L C C j
fP
2

Paralel rezonansta oluan frekans, seri rezonansta oluan frekanstan biraz daha yksektir. Tipik
olarak seri rezonans frekans paralel rezonans frekansnn 0,9 kat daha ddr. Kristali paralel
rezonansta altrmann bir avantaj vardr. Cj kondansatr kristalin balantlar ile ilgili olduu
iin kristale dardan ayarl bir kondansatr takarak (trimer kondansatr) frekans ok az aa ya
da yukar ekmek mmkndr. Bu deiim ok fazla olmamak koulu ile ince ayar iin oka
kullanlr.

Kristal bir ktleye sahiptir. Bu nedenle snd ya da souduu zaman hacmi dolaysyla frekans
deiir. Bu deiim az olmasna ramen hassas devrelerde istenmez. Isya bal frekans kaymasn
nlemek iin kristaller sabit sda altrlr. Sabit s, iinde kristal ve termostatl stc bulunan
kk frnlarla salanr.

6.4.1 Seri rezonans devreli kristalli osilatr

ekil 6.13de "Kristal Kontroll Pierce Osilatr" gsterilmektedir. Bu devrede kristal, seri
rezonans devresi olarak almaktadr. Dikkat edilirse kristal, devreye seri geri besleme eleman
olarak balanmtr. Kristal, rezonans frekansnda minimum empedans gsterecek ve maksimum
geri besleme yapacaktr. R1 ve R2 direnleri gerilim blc olarak kararl bir DC ngerilim devresi
oluturur. Kristal empedans minimum olduu zaman (seri rezonans modunda) kollektrden baza
gerilim geri beslemesi maksimumdur. CC kuplaj kondansatr byk deerli rnein 10 nF gibi
seilir. alma frekansnda CCnin empedans ihmal edilebilecek kadar kktr ve kollektr ile
baz arasnda DC bloklama salar. RFC (radyo frekans bobini) ise byk deerli ok turlu bir bobin
olup DC n gerilim salar ve yksek frekansl sinyalleri g kaynandan izole eder. Devrenin
osilasyon frekans, kristalin seri rezonans frekansyla belirlenir.

102
 ekil 6.13 Seri rezonans devreli kristal osilatr

6.4.2 Paralel rezonans devreli kristalli osilatr

ekil 6.14de kristalli miller osilatr devresi gsterilmektedir. FETli devrede kristal, paralel
rezonans devresi olarak altrlr. Bu durumda kristal ok yksek empedans gsterecektir. FET
transistrn aka tarafndaki LC devresi, kristalin paralel rezonans frekansna yakn bir deere
ayarlanr.

ekil 6.14 Kristalli Miller Osilatr

103
Bir kristalin paralel rezonansta empedans maximum olduu iin ekil 6.15de gsterildii gibi
devreye paralel balanr. Paralel rezonans frekansnda kristalin empedans yksek olduu iin
zerindeki gerilim dm de maksimum olur.

ekil 6.15 Paralel Rezonans Devreli Kristal Kontroll Osilatr Devresi

6.4.3 Op-Ampl kristal osilatr

Dk frekanslarda kristal osilatrlere bir rnek olarak ilemsel ykselteli devreyi (ekil 6.16)
verebiliriz.

ekil 6.16 Op-amp 'l Kristal Kontroll Osilatr Devresi

104
Bu devrede kristal, geri besleme yoluna seri balanmtr. Dolaysyla kristal, seri rezonans
frekansnda alr. Bu devrenin kndan kare dalga alnr. Tam olarak zener geriliminde k
genliini salamak iin ka bir ift zener balanmtr.

6.4.4 Overtone piezoelektrik kristal

Bir kristal osilatrn kesim biimi, kristalin alma frekans ile dorudan ilikilidir. Bundan dolay
kristaller iki tr kesilerek retilirler. Birincisi ana frekans reten kristaller. Bu tr kristaller genel
olarak en ok 50 MHze kadar yaplr. kincisi ise ana frekansnn zerinde alan kristaller (over
tone). Over tone kristaller en az 50 MHz ya da daha zeri frekansta alacak ekilde retilir. Over
tone kristaller, ana frekansta alan bir kristalin kalnlndan daha fazla kalnla sahiptir. rnein
20 MHzde alan bir kristal 1 mm kalnlnda olsun. 30 MHz overton alan bir kristal en ve
boyu sabit kalmak zere 3 mm kalnla sahiptir.

Yksek frekansta alan ana frekansa sahip kristal retilmemektedir. Bunun nedeni, kristalin
kalnlnn ok incelmesinden oluan retim glkleridir. Bu kristallerin bir zellii de ana
frekansn hep tek kat (3, 5 gibi) frekans retmeleridir. Overtone kristallerin dezavantaj, osilatr
devrelerinde ana frekans bastrmak iin filtrelere ihtiya duymalardr. Ayrca daha dk Q
deerlerine sahiptirler.

105
 Kaynaklar:

1- Adel S. Sedra, Kenneth C. Smith, "Microelectronic Circuits", 4th ed., Oxford University Press,
1997.
2- M. Sait Trkz, "Elektronik", Birsen Yaynevi, 2004.

3- Robert Boylestad, Louis Nashelsky, Prentice-Hall Int, , "Elektronik Elemanlar ve Devre

Teorisi", eviri: MEB basmevi, 2004.

4- Halit Pastac, zml Elektronik Devre Problemleri, Yldz niversitesi Basmevi, 1991.
5- Mersin niversitesi Meslek Yksekokulu G Kaynaklar ders notlar.

106