Fizik-I (Devinim) Yazan Demir İnan

HACETTEPE ÜNiVERSiTESi YAYINLARI A /45
DEMİR İNAN
• •
FlZJK I
Devinim
.
1
Doç. Dr. � İNAN

Hacetıt:epe Onri.versiıtesi
Fiziık ,Bölümü Ö� Üyesi
HACETTBPE ÜNıİVERSİTESİ YAYINLARI A/45

ÖNSÖZ
İnsanlar önce doğadan etkilendi.

Sonra onu öğrenmeye yöneldi.
Ve bugüne böyle gelindi.
Temel bilimlerin iyh anlaşıhp uygulamada kullanılabilmesi so-

nucu in:sanh:k. bugünıkü uygarlıık. düzeyine erişmiştir. Bu düzeye
erişilmede, temel lbıili:mle:dn önemini anlayıp bu konulara eğHmiş
.top1u:m:lar, öncü olmuşla:r:dır. Ü]lçemiz de temel bilimlere önem ve--
rip,' bunlardan edinıdi,ği ıbilıgileri. uygulamada lmllanacaık. düzeye
gelmedikçe, çağ,aaş uygarhk ,dıüızeyine ulaşabilmemiz o1anaıksı~clır.
Art]k, çağuinzda temel bilimlerden ve bunların ilke1erindeın yarar-
lanarak çalışan düzeneklerden yararlanmayan ·bilim ve uygulama
alanı hemen hemen kaLmamıştır. Bu açıdan, temel fizik eğitimi
bir çok bilim dalında bir zorunluktur. Bir temel bilim olan fiziğin
çeşitlıi dallarındaki Trüııkçe ıkayna:kların azlığı bir gerçektir. Bu ki-
tap, ıkenıdi dilimizdeki fizik öğrenıimine bir :katkıda bulunaıhilmek
amacıy1a hazırlaıımııştır.
1974 - 1980 yılları arasında Hacettep,e Üniversites,i'nin çeşitli

mühendrl:slik bölümlerine v:erıdi,ğim iıkıi yan yıllık Fizik I ve Fizik II
ders1eri.nin Hk yarı yılının ders notlarından derlediğim bu ~itapta,
·sert aisimlerin devinimini incelenmiş, devinimle ilgili temel kav-
ram ve yasalar ver.ilmiştir. Konıuların işlenişinde okuyucuyu fazla
matemetiğe boğmadan, daha çok fizi'k kaıvramlar ve bunların uy-
gulanması üzeninde durulmuştur. İncelenen konular, değişik dıü
zeylerde fizik öğretimi görmüş kişileri bel1i Mr fizik bilgisi düze-
yine çı:ka1rara:k, kendi dalla:rmda fizik ıiJıkıelerin:i wllanabfür duruma
getirmeğe yönelik bir anlatımla verilmeğe çalışılmıştır .
VI
Konuların işlenişi sırasında çözümfü örneklerin çeş:iıtliliği ve

bolluğu üzerinde ö,zelli:kle ıdrumu:lmuştur. '.Bundan amaç, öğrenilen
kavram ve yasalarıın nereleıı:ıdie nasıl kullanıldığını gösıtermeık:, dio-
layısııyla okuyucunun, öğrendiklerini ,değişik yerlerde kullanaıbi
lir, uygulayabilir duruma gelebilmesini sağlama:ktır. Örneklerin
arasına serpiştirilmiş soru ve ödevler de hu amaca yöneliktir.
Kitabın birinci bölıiimünde, 1kcoınuiarın işlenmesi 'sırnsında kıUl

lanılan gerekli bilgiler üzerinde durulmuş ve kitapta kullanılan
birimle:::- verilmişür. İıkinci ıve ıüçıünoü bölümler, ötelenmenıin ikine-
matik ve kinetik y,önıden inoelenmesini içermeıkteıdir. Dördıiincıü
bölümde, devinimin ,incelenmesinde çok önemli bir kavram olan
k:ütle merkezi anlatıldıktan sonra, itme - ,çizgisel devinirHk ve çiz-
gisel devinirliğin korunumu üze:rinde durulmuştur. GenelHkle Hme -
devinirlik dendiğinde öğrencilerin aklına hemen çarpışmaların gel-
mesi, bu kavramların başka yerlerde kullanılabileceği ıdüş,ünces.inıi
engeUemektedir. Bu yönüyle dıön:lıüncü bölümde çarpışmalara de-
ğini1meden,saıdece itme - devinirlik kavramlarının iyice ıpekiştlı'il
mesi üzerinde durulmıuş, ıiıtme - devinirHğin bir uygulaması olara:k
çarpışmalara altıncı bölri.i:mde yer verilmiştir.
Beşinci bölümde, fizikte önemli bir kavram olan enerji ve do-

layısiyle iş üzerinde ,dıuııulmuş, enerj.i korumıırrıu He ılmrunıumlu
ve ıkorunumsuz ıkuvvetler incelenmiştir.
Altıncı bölümde ;i,tme - devinirlik ve iş - enerji ilkelerinin ötelen-

meye ilişkin problemlerde kullanrhşı ,incelenmiştir. İtme- devi-
nir1ik ilkcesinin önemli bir ıuygıula:ması olan mer:kezsel çarpışma
lara da bu bölümde yer verilmişti:r.
ilk altı bölümde ayrıntılarıyla incelenen ötelenmeden soMa,
yedi, sekiz, ,dokuz ve onwıcu ibölıü:mlerde de aynı gelişim içinde
dönme incelenmiştir. Alışılagelmiş anlatımda genellikle dönmenin
bu tür .incelenişine pek rastlanmamaktadır. Deneyimlerime göre
dönmenin bu tür dıört ayn bö1ümde incelenişi, dıö,nm,e devinimin-
de karşılaşılan kavramların daıha iyi anlaşılması aıçısmdan yararlı
olmaktadır.
Onbirinci bölümde, dönme ve ötelenmenin birlikte yer aldığı

düzlemsel devinim üzeııinıde durulmuştıur. Kitabm matematik dlÜ-
zeyinin üstıüne çı:kmamak ,için, üç boyuttaıki (uzayda) deıvinim,
kapsam dışı bı:rakrlmıştır.
VII
Oniıkinci ıbölıüm, devinirlik ve enerji yöntemlerinin düzlemsel

devıinimdıe ikuHanılmasırn içermektedir. Bu bölümde merkezse! ol-
mayan çarpışmalara da yer verilmiştir.
Onıüçüncü bölıüm, sert cisimlerin denge durumlarını :inceleyen
bir bölümdıür. :Denıge ,k:ıoşulları, denge tü.deri bu bölümde açıklan
mıştır.
Son hölıüm olan ondörıdıüncıü bölüımde, titreşim, ayrıntılı bir

şekilde kitabın ıdüzeıyıi çerçevesinde incelenmiştir.
Kitapta geçen bazı k:avı-amlann Tür.roçe karşıhklan, bunların

yabancı dil:1erdeiki söylenıişine alışmış kişilerce yadlliganaıbilir. Bu
karşıhıkların ıkullamlmasmdaıki amaç, ~av,ramlann daha iyi arrlaşı
lıabilmesinin sağlanmasıdıır. Kendi deney:imlerimdeın edindiğim iz-
lenim de, bu karşıh:klaırla kavramların daha iyi anlaşıldıkları ve
kalıplaşmış ezberleme yerine anlayarak öğrenmede etkin olduıkla
ndıır. Bu düşünce çerçeıveısinıde, ancak tam anlamıyla karşılık ola•
biLdiği dıüşünıülen çoık az saıyıdaki Tünkçe terime kitapta yer ve-
rilmiştir.
Bu kita.bın hazıdaınmasındabir ço'k ikişıiden ywdım v:e desteık

gördıüm. Çahşma a1:1kadaşlanmın, ders notlarını ,kitap haline ge-
tirmem için ısrarlı yavdıım ıve desteklerini, hazırlama sürecindeki
çok yarar;lı uyanlarını ıunutamam. Notların temize çekilmesinden,
şekillerin çizilmesine v:e kitabını basılmasına deık büyük emekleri
geçenlerin özenli ve titiz çalışmaları olmasaydı ibu kitap yayınla
na:mazdı.
Haziran 1983 Demir İNAN

İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖN SÖZ ............................................. V
1. ÖLÇME VE BiİRİıMLBR, VEKTÖRLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1-1 Giriş ............................................. 1
1- 2 -Fiziğin Yöntemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 2
1- 3 Ölçme ve Birimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1- 4 U1uslarar-ası Birimler Düzenimi, Si ... ... ... ... 4
1- 5 .füziksel ölçmeleı:ıde İncelik. Anlamlı Sayılar ve
Deneysel Y anıLgıla:r . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . 12
1 - 6 Vektörler . . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . 14
1- 7 Vektörlerle İşlemler ... . .. ... . . . ... ... .. . .. . 15
1- 8 Hirim Vektıörler . . . . . . . . . . .. 24
1- 9 Gözlem Çerçeveleri . . . . . . . . . 25
2. ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ . . . . . . . . . 27

2 - 1 ,Deviniını . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. . . . . . .. . . . . .. 27
2 - 2 ,Doğrusal Oev;inim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
2 - 3 Düzgün Değişen (Değişmez İvmeli) Doğrusal
ıDevinim . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 31
2 - 4 Birimlerin, Boyıutların ve Niceliıklerin Uyrumlu-
hığu ............ -... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
X
Sayfa
~ 2 - 5 Serbest Düşme .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 41
'f 2 - 6 Düşey Atış .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . . .. .. . .. . 43
2 - 7 İ1ki Boyutta (Düzlemsel) Devinim . . . . . . . .. 53
2 - 8 Düzgün Değişen (ıDeğişmez İvmeli) Düzlemsel
•O.evinim ...................................... . 56
2 - 9 Eğiık Atış .. . .. . .. . .. . .. - ~ .. . .. . .. . .. . .. . .. . 58
2 - 10 Düzgün Çembersel oXi~im . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 74
2 - 11 Değişken İvmeli Çembers<el Devinim . . . . . . . .. 80
3. ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ .................... . 87

3 - 1 Newton'un Birinci Yasası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 87
3-2 Newton'ıun İkinci Yasası .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 89
3-3 Newton'ıun Üçünoü Yasası .................... . 93
3 - 4 Bir Cismin Deviniminin İncelenmesinde Dikkat
Edilecek Noktalar .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 98
3 - 5 Sürtünme Kuvv•eti .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 99
3-6 Evrensel Çeikim Ya'sası ....................... . 102
~ 3 - 7 Çekim Alanı .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 104
'1- 3-8 Bir Cismin Ağ:ı:rlıığı ve Kütlesi .. . .. . .. . 105
3 - 9 Ağırlık ve Kütle Ölçme Düzenekleri ... 107
3 - 10 Doğrusal Deviniim Kinetiği Üzerine Örnekler ... 109
3 - 11 ·Düzgün Çembersel Dev.inim Kıinetiği .. , ..... . 136
3 - 12 Doğaıdaıkıi Kuvvetler . . . . . . . . . . .. 137
3 - 13 Sözde (ıPseud0ı) Kıu-wetler ...... 139
3 - 14 Geızeg:enlerin ıDevinimi .. . .. . .. . .. . .. . 142
3 - 15 Değiş:ken Çembersel Devinim Kinetiği 142
3 - 16 Çembersel Deviniim Kinetiği Üzerlne Örnekler. 144
XI
Ltvıe_-tr fvt o~f ~ Sayfa
4. İTME - ~ ' ÇİZGİSEL DEVİNİR

LİĞİN KORUNUMU .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 157
4 - 1 Giri,ş .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . . . . . . .. . .. . 157
4 - 2 Kütle Merkıezi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . .. 157

4 - 3 Kütle Merkezinin Devinimi (Ötelenmesi) . . . . . . 160
4 - 4 İıtme - Devinirlik .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 164
4 - 5 Çizgıisel Devinirliğıin Korunumu . . . . . . . . . . . . . . . 168
4 - 6 İtme - DevinirHk ve Devinirliğ.in Konınumu
Üzerine Örneıkler ... ... ... ... ... ... ... ... ... 169
4 - 7 Değişken Kütleli Dıüzenimler . .. .. . . .. . .. . . . . . . 179
5. İŞ, ENERJİ, GÜÇ .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . .. . 187
5 - 1 1 Giriş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . .. . . . . .. 187
5 - 2 iBıir Kuvvetin İşi .. . .. . .. . .. . .. . . .. . . . . . . . . . .. . . . . 188
5 - 3 Bir Doğru Boyunca Değıişmez Bir Kuvvetin İşi; 189
5 - 4 Kinetik Enerji (Hız Enerjisi) ... ... ... .. . ... 192
5 - 5 Korunıumlu ve Korunıumsuz Kıuvvetler . .. . . . 198
5 - 6 ıPotansiyel Enerji ... ... ... ... ... ... ... ... ... 201
5 - 7 Çekim (Grav~tasyon) Potansiyel Enerjisi ... 204
5 - 8 Esneklik Potansiyel Enerjisi ... ... ... ... ... 206
5 - 9 Üç Boyutta Korunumlu Düz,enimler . . . . . . . . . . . . 209
5 - 10 Genel Enerji Ko:rıum.mıu .. . . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 209
5 - 11 Kütle ve Enerj,i .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . 211

5 - 12 Güç ve Verim . . . .. . . .. .. . .. . . .. .. . .. . . .. . . . .. . 212
5 - 13 Çöminılü Örnekler .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 213
XII
,'.\.._,,,,ti' Sayfa
n'
00•"·
6. DEVİNİRLİK VE ENERJİ YÖNTBMLERININ ÖTE-
LENME OEVİNİıMİNDE K:ULLANII.MASI ..... . 241
6 - 1 ·Giriş .......................... . 241
6 ~ 2 MeI'.kezsel Çarpışma:lf'r . . . . . . . .. 242
6 - 3 Bir Boyutta Ça:rpışma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
6 - 4 Çarıpışrnanın Kütle MeI'kezine Göre İncelen-
mesi... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 248
6 - 5 İki Boıyıutıta Çarpı:şma . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 250
6 - 6 Çarpışmalarla İlgili Örnekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
6 - 7 Enerji ve De.ıinirHkle İLgili Örnekler . . . . . . . . . . . . 257
.. ~ - . . .Ğ.
7. DONME DEVINIMI K:INBMATI I . . . . . . . . . . .. . . . . . . 281
7 - 1 Giriş .. . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . 281
7 - 2 ıDönme Devinimi Kinematiği . . . . . . . . . . .. 281
7-3 'Dönme Deviniminde Çizgisel ve Açısal Kine-
matiğin KaI'şılaştınlması . . . . . . . . . . . . . .. 285
7-4 Ço··:zıüı:m
· 'U'·· Örnekl:er ............................. . 288
~
8. DÖNME DEVİNİlMİ K!İNETİĞİ ........ . 295
8 - 1 Giriş .......................... . 295
8 - 2 Bir Kıuvvetin Çevdrtme Etkisi (Dönıdıürüm) 295
8 - 3 Çevirtme Etkisi ile Açısal İvme Arasındaki
Bağıntı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 298
8 - 4 ,Dönme Eıylemsizliği . . . . . . . . . . .. . . . .. . . . . . . . . . . 300
8 - 5 Dönme Deviniminde Dikıkat Edilecek Nokta... 304
8 - 6 Eylemsizlik Yança:pı ... ... ... ... ... ... ... ... 305
8 - 7 Dönme Kinetiği Üzerine Örnekler ... ... ... 305
XIII
Sayfa
~.~
9. AÇISAL İTME - AÇISAL DEVİNİRLİK, AÇISAL DEVİ-
NİRLİĞİN KORUNUMU ................................. 3,25
9 - 1 Açısal Devinirlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

9 - 2 Açı:sal İ tıme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
9 - 3 Açısa:1 ~ınıirJik (L) ile Açısal Hız (w) Ara:sın-
'sınd:aki Bağıntı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
9 - 4 Topaç Devinimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
9 - 5 Açısal Devinirliğin 'K!ornnumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
9 - 6 Çözıümlü Ömekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
.. H~~ıle. . . ..
10. DONME DEViNiMiNDE iŞ - ENERJi VE GUÇ . . . . . . . . . 349
10 - 1 Dönme Deviniminde İş ... ... ... ... ... ... ... ... 349
10 - 2 Dönme Deviniminde Güç . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
10 - 3 Dönme Kineti!k Enerjisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
10 - 4 Dönmede Enerj,i Korunumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
10 - 5 Dönme Deviniminde İş - Enerji .Yöntemleriy-
le Çözülmüş Örnekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
11. DÜZLEMSEL D = ÖTELENME VE DÖNME,

YUVARLANMA ........................................ : . 365
11 - 1 Düzlemsel Devinim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
11 - 2 Düzlemsel Devinimde Dikıkat Edilecek Nok-
talar... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 366
11 - 3 Yuvarlanma ... ... ... .. . ... ... ... ... ... ... 367
11 - 4 Anlık Dönme Merkezi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 368
11 - 5 Düzlemsel Devinim Üzerine Örnekler . . . 370
12. D ~ ~ K VE ENERJİ YÖNTEMLERİNİN

DÜZ-
LEMSEL DEVİNİ:MDE KULLANILMASI . . . . . . . . . . . . 387
12 - 1 Giıı1ş . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . 387
12 - 2 Meıikezsel Olmayan Çarpışmalar ... ... ... ... 388
XIV
Sayfa
12 - 3 Sert CisıimLerin
Düzlemsel Deviniminde De,vi-
nirliıkilkesinden Yararlanı:lı~ken Dikkat Edi-
lecek Noktalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
12 - 4 Sert Cisimlerin Düzlemsel Deviniminde İş
Enerji İlıkesinden Yararlaını:rken Dikkat Edile-
oek Noktalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
12 - 5 Çeşitli Öıtrıekler ... ... . . . ... ... ... ... . . . ... . . . 396
13. sEkT,•CiSİ~.u.:ERİN DENGESİ... ... ... ... ... ... ... ... ... 417
13 - 1 Denge Koşullan .. . . . . . . . .. . . . . .. . . . . 417
13 - 2 Ağırlık Merıkezi .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 420
13 - 3 Bir Ta;rtaçın Duyarlığı . . . . . . . .. . . . . . . 425
13 - 4 Denıge Türleri (Dayanıklı, Dayanaksız, Borzı:1-
maz Denge) . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 426
13 - 5 ıDayamklı Denge . . . . . . . . . .. . . . . . .. .. . . .. . . . .. . 428
13 - 6 Dayanııksız Denıge . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 428
13 - 7 Bozulmaız Denge ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 429
13 - 8 Denıge Örnekleri Çönülürken Dikik:at Edilecek
Noktalar . . . .. . .. . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429
9 Denge Üzerrne Örnekler... ... ... ... ... ... ... ... 431
13 -
'!-\~~
14. TİTREŞİM DEVİNİMİ ................................. 447
14 - 1 ,Giıriş ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 447
14 - 2 Yalın Titreşici (yada Salımcı) ... ... ... ... ... 448
14 - 3 Yalın Titreşim :DevJniminin Çembersel Devi-
nimle Karşılaştıınlması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
14 - 4 Yalın Titreşim Deviniminin Bazı Uygulama-
ları .......................................... 464
14 - 5 Titreşim ıDeviniminde Enerji Koııunumu . . . . . . 471
XV
Sayfa
14 - 6 Sönıümlü Titreşim Devinimi ... ... ... ... ... 476

14 - 7 Zorlanmış Titreşimler ve Çıınlanım ... ... ... ... 478
14 - 8 T,itreşim Devinimi Üzer:ine Çözümlü Örneıkler. 482
EKLER
EK I: BAZI RİZİ!KSEL VE MATEıMATİKSEL VERİLER. 507
EK il: TRİGONOMETRİK BAĞINTILAR ............... 509
EıK 111: TÜREVLER . . . . . . . . . . .. .. . .. . . .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . 512
EK IV: TÜMLEVLER . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . 515
EK V: FİZİKSEL NİCELİKLERİN BOYUTLARI VE
SİMGELERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . ... . . . 519
EK VI: BİRİMLER VE ÇEVİR!ME KATSA YILAR! . . . . . . 520
:DİZİN... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 525
Ölçme Ve Birimler, Vektörler
1 - 1. Giriş:
İnsanoğlu yeryüzünde var olduğuından beri çevresiıyle ilgilen-

miş, ondan etkilenmiştir. İlk önceled kendisini fazlasıyla etkilen-
diren olaylan ·tannlaştınmş, başka bir deyimle o o1aylann bir ta-
kım tanrılar tarafından yönetildiğine inanmıştır. (Örneğin, güneş
tanrısı, yağmur tanrısı v.b.g.) ıDalha sonralan olaıyLarın nedenini
araştıran insanlar, bun~ara bir takım kuramsal çözüm yolları öner-
mişlerdir. Bu şekilde ortaya çıkan felsefe, Yunanlı bilgin Aristo ile
artı,k bütün öğretim ve eğitime esas olmuştur. Ne var 'ki bu arada
tek tük deneyciler de çevreleriyle ilgili deneyler yapma!kta ve sa-
dece mantıksal bir düşünce silsilesiyle olayları açıklamak yerine,
olayları gözleyerek onların oluşu sırasında ne gibi :kurallara uy-
duklarını aı:ıaştırmaktadır. XVII. yüzyılda bu deneıysel çalışmaları
toplayarak bilimde yeni bir dönemi, gözlem ve deney dönemini
açaın İtalyan bilim aıdamı G. Galilei ve arkasından İngiliz bilim
adamı Sir Isaac Newton olmuştur. Artık bundan sonra, ancak de-
ney ve gözlem iıl,e kanıtlanabilen kuramsal öneriler bilimin malı
olmuştur.
2 ÖLÇME VE BİRİMLER, VEKTÖRLER [1-
İşte doğadaıki olayların

nedenini araştıran ve bu olayların ne
gibi kurallara ve yasalara bağlı olduğuınu inceleyen bilim dalına
Fizik denir. Doğa olaylarını inoeılıeme yöntemleri geliştirildi!kçe ve
incelenen konular arttıkça ıfizikte y,eni yeni dallar doğmuştur. Böy-
lece Fizik bir çok dala ayrılmıştır. Bunlar içinde mekanik, optik,
elekt:r~ik, termodinamik, atom fiziği, çekirdek fiziği vıe kuramsal
fizik sayJabilir. Bugün hemen hemen hiç bir bilim dalı yoktur ıki
fi,zikısel yöntemlerden ve bu yöntemlerle çalışan düzeneklerden ya-
rnrlanmasın. Bu yönüyle bir çok bilim dalındaki öğrenciler için de
fizik ,öğrenmek bir zorunlıuluıktur. Ancaık bu şekilde kendi dalla-
rında kullanılan fiziksel yöntemleri anlayabilir ve kendi dalların
da başarılı olabilirler.
1 - 2. Fiziğin Yöntemleri :
ıBirbilimsel çalışma, bir çok verileri toplayaraık bunları, dik-
katle incelemeyle başlar. Yinelenebilen gözlemler not edfür ve v:e-
riler1n belli kesimlerindeki gidişi incelenir. Böylece, araştırılan
olayın kıökenindeki kurallar ve yasalar kısmen ortaya çıkar. Tü-
mevarıım yöntıemleriyle bu yasaların biçimi hakkında fikir edini-
Lir. Bundan sonra, bu yasalar yada aksiyomlardan yararlanarak ya-
pılaın deneylerle, gerçekten doğru yolda olunup olunmadığı gözle-
nir. Eğer deneyler olumlu sonuçlar vermezse, bilim adamı tüme-
varımda yaptığı yanılgılıarı araştırıp bulmak ve onları düzeltmek
zorunluğundadır.
Denıeylerden olumlu sonuçlar alımrsa yasalar kabul edıilerek,

bundan sonraki araştırmalarda ve elde edilen verilerde kullanılır.
Yeni veriler ve araştırmalar, yasalarda yıeni değişiklikleri gerekti-
renıe değin, bu ya:salaır bilimin malı olmuş olurlar.
ıBilimsel yöntemin bu tanımını açıklayan bir örnek devinim

üzerindeki çalışmadır. Cisimlerin devinimini, özellikle gezegenlerin
devinimini açıklamak için çok eskilerden beri bir çok çalışma yapıl
mıştı-r. Fakat bütün bu çalışmaların ortaya koyduğu yaısalardan hiç
biri, gözlenen tıüı:n olayları içerecek nitelikte olamamıştır. Newton'
un devinim ve kütle çekim (gravit·asJon) ya·saları ise bütün olayları
açıklayabilmiştir. Newton yasalarının uygulaıması o denli başarılı
olmuştur ki, uzun bir süre devinim konusunda başka bir gelişme
ye gerek duyuLmamıştır. Ancaık, fiziğin başka dallannd:a ortaya çı
kan aksaklıklar sonunda yasaların baştan incelenmesi gerek-
-3] ÖLÇME VE BİRİMLER 3
miş ve 1ş1k hızına yakın hızlarda cisimlerin, beklenenin dışın

da davrandığı gözlenmiştir. Örneğin, Newton tarafından değişmez
olarak varsayılan
bir cismin kütlesinin, cismin hızı, ışık hızına yak-
laştıkça görünür bir şekil'de büyüdüğü bulunmuştur. Bu ve diğer
gözlenen olaylar Einstein'in Öz•el Görelilik Kuramıyla açıklanmış
tır. Buna göre Newton yasal-arı, daha genel bir kuramın özel bir
kesimi görünümündıeıdir. Özel Gfüellliik Kuramının da geçerıliliği
araştırılmakta ve yeni gelişmeler yapılmaktadır.
1 - 3. ölçme ve Birimler :
Karşılıklı ilişıkilıerimizde bir ,konu hakkında konuşurıken ço-
ğunlukla bir takım sayılar kullanma zorunluğu duyarız. Bu sayı
ları kuHanmazsak karşımızdakine yeterli bilgi veremeyiz; başka
bk deyişle, bir konu haıkkındaki bilgimizi bir takım sayılarla ka-
nıtlamad:ıJkça pek bir şey biliyor sayılmayız. Sözgelimi, bir kişiden
söz ederken onun hakkında, boyu uzundur dediğimizde karşımız
dakinin aıklına ne kadar uzun diye bir soru gelir. Bir bina yüksek
derken ne denli yüksek olduğunu söylememiz gerekir. Bir taş ağır
derken ne denli ağır olduğunu, bir otomobil hızla gidiyor derken
ne denlJ hızlı gittiğini, bir cisim sıca:k derken ne denli sıcak oldu-
ğunu söylememiz gerekir. Bu örnekleri çoğalttığımızda şunu gö-
rürüz ki, herıkıesin üzerinde anlaştığı bir takım birim büyüklük-
1'ere göre, bu birim büyü;klüklerin üs,katla,rı yada askatlanyla sözü-
nü ettiğimiz konu (hakkında karşımızdakine bilgi verebiliriz. Ör-
neğin, bir birim uzunluk seçmiş ve bunda hepimiz anlaşmışsaık,
artıık belli bir cismin uzunluğunu bunun katlarıyla ( üç katı, beş
katı, 0,1 kaıtı gibi) anlatabiliriz.
İşte seçilen bu birim büyüklüğün, aynı cinsten öteki büyüklük

iç'inde kaç kez olduğunu bulmaya ÖLÇME denir.
Doğada ölçülecek büyüklükler ,çok fazladır; uzunluk, alan, ha-
cim, kuvvet, ısı v.b.g. Bunlaırın ıhepsi için bir bfrim seçmek gere-
kir. Oysa her büyüklük için rastgele bir birim seçmeık ve bu bi-
rimleri hiııbirinden bağımsız olamk seçmek sakmcalıd1r. Çünkü
formüller yada denklemlerle hesaplar yapılırken birimler üzerinde
çevirme ıkatsayılan ortaya çıkar . Bu da hesaplamaları çok zorlaş
tırır. Bu ııorluklardan kurtulmak için temel birimler adı verilen
bir kaç birim seçilir ve diğer birimler bunlardan türetilir. Temel
bir birimin seçilmesinde üç önemli nok,ta vardır. Bunlar: 1) Seçi-
len birimin çoğunlukça benimsenip kullanılmaısı, 2) Bu birim bü-

yüklüğün 1her yerde kolayca bulunabilmesi, yani hıer zaman elaltın
da olabilmesi, 3) Bu birim büyüklüğün değişmez olmasıdır. Se-

çilen temel biriml ere ,göre çeşitli birim dü:zenimleri ortaya çı:kmış
1
tır. Biz bu kitapta bir tek birim düzenimi kullanacağız. Ancak diğer
birim düzenimlerini tanımada yarar vardır. Gerektiğinde bir birim
düzeniminden diğerine geçilebilir böy,lece. (Kitabın sonundaki Ek-
lere bakınız.)
1 - 4. Uluslararası Birimler Düzenimi, Si, (Le Systeme lntema-

tional d'Unites) :
Bizim, konulan işlerden kullanıcağımız birim düzenimi, kısa
adı Si olan uluslararası birimler düzenimidir. Bu birimler, 1960 yı
lında toplanan 11. nci Ağırlıklar ve ölçüler Genel Konferansında
onaylanan ve bugün tüm dünyada kullanma yaygınlığı kazanan
birimlerdir. Bu birimler düzernmi üç sınııf birimi içermektedir:
1 - Temel birimler.
2 - Yardımcı birimler.
3 - Türetilmiş birimler.
1 - Temel Birimler :
SI Temel birimlerinin sayısı yedidir ve bunların büyüklük ve
gösterim şekilleri aşağ~da verilmiştir:
Si Temel Birimleri
Büyüklük Si Temel Simgesi

biriminin adı ( gösterim şekli)
Uzunluk metre m
Kütle kilogram kg
Zaman saniye s
Elektrik Akımı Amper A
Termodinamik Sıcaklık Kelvin K
Madde Miktan mol mal
Işık Şiddeti kandil ( candella) cd
Bu birimlerin tanımlan şöyledir :
- 4J SI BİRİMLERİ 5
Uzunluk Birimi:
Uzunluk birimi metre' dir. 1 Metre, Paris dolayında Sevres
Ağırlık ve ölçüler bürosunda 0°C de sa;klanan Plantin -İridyum'dan
yapılmış X biçimi ıkesitli bir çubuğun iki ucuna yerleştirilmiş altın
levhaların üzer:ine oyulan çizgiler arasındaJ.d uzunluktur. Daıha son-
ralarıdaha inceJiikJıi olarak metrenin tanımı yapılmıştır . Ancak bir
temel büyüklüğün değerinin, heııkesce benimsenip lmllanılımına
bağlı olduğunu helirtmiştiık:. Bu yönüyle bu temel büyüklüğün
kaybolması ya da her zaman el altında olmaması açısından başka
tanımlara da gerek vardır. Metre için diğer tanımlar şöyledir :
Paris'ten geçen boylamın kutuptan ekvatora olan uzunluğu

mm on milyonda birine 1 metre denir. (Daha sonra yapılan daha
doğru ölçüler, bu uzunluğun beklenenden biraz farklı olduğunu
(yaıklaşık % 0,023) göstermiştir.)
Krypton - 86 atomunun 2pıo - 5ds elektron düzeyleri arasın

daıki geçişe denk düşen port,aıkal rengindeki özel bir çizgisinin dal-
ga boyuı::uu:n 1650 763,73 katı bir metredir. Bu son tanım her yerde
el altında olabilmesi ve değişmez olması yönünden yararılıdır.
Not: Uzunluk ölçülerinde ışık dalga boyları genellikle Angström
o
birimiyle verilir. 1 Angström (A) = 10- 10 m'dir.
Kütle Birimi :
Kütle birimi kHogram'dır (kg). Bir kilogram, yine Paris do-
layında Sevres Ağı-rlık Ölçüler Bürosunda saklanan Plantin - İrid
yum' dan yapılmış bir siılindirdir. +4°C de 10-3 m 3 arı suyun küt-
lesi olaraık da tarumlanabilir.
Zaman Birimi :
Zaman birimi saniye ıçın Uluslararası Ağırlıklar ve Ölçüler
Koınit,esi şu tanımları vermiştir
:
Tropikal yılın O Ocak 1900 de efomerit (*) zamanı ile saat 12.00
de haiz olduğu urunluğu:nun 31556925 9747 de biri bir saniyedir.
(*) Dünyanın yörüngesel devinimine bağlı olarak tanımlanan zamana efe-

meris z.aman denir.
ÇiZELGE 1
BAZI ÖLÇÜLEN UZUNLUKLAR

Metre
En yakın galaksiye olan uzaklık
Kutup yıldızına olan uzaklık
En yakın yıldıza olan uzaklık

1015
Yerin Güneşten uzaklığı

1010
Güneşin yarıçapı
Ayın yere ortalama uzaklığı
Yerin yarıçapı
Ayın yarıçapı
105 Ankara, Bolu karayolu
Bir futbol alanının uzunluğu
10° Bir çocuğun boyu
Bir parmağın genişliği

.Btr pencere camının kalınlığı
Bir kağıdın kalınlığı
10-5 Bir Alyuvarın çapı
Bir sabun köpüğünün kalınlığı
Bir yağ molekülünün çap1

10-10
Hidrojen atomunun çapı
E:n büyük atom çekirdeğinin çapı

10-15 Protonun etkin çapı
ÇİZELGE 2
BAZI ÖLÇÜLEN KÜTLELER
Kilogram
1040
-1 Glaksimiz
1030
7 Güneş
1025
Dünya
.,,
Ay
Bütün Okyanuslardaki su
1020
1015 ~ Mont Blanc Dağı
105 Bir ev
Bir otomobil
Bir insan
,oo Bir kitap
Bir üzüm tanesi
,o-5 Bir posta pulu
1
Bir sinek kanadı
10-10
Bir alyuva.r
,o-25 Bir uranyum atomu
Bir proton
10--Jo
Bir elektron
ÇiZELGE 3
BAZI ÖLÇÜLEN ZAMAN ARALIKLARI
Saniye
1020
Evrenin yaşı
Dünyanın yaşı
1915
Mısırdaki piramitlerin yaşı
İnsan ömrü
Bir yıl
Bir ay
Bir gün
lşığın Güneşten gelme süresi

Bir dakika
Normal kalp atışları arası
Bir sineğin kanatlarını bir kez çırpma süresi
Bir TV. tübünde elektronların kaynaktan ekrana gidiş süresi

lşığın bir odayı geçme süresi
3 Cm.lik radyo dalgalarının yinelemin süresi
Hidrojen atomunda, elektronun, çekirdek (proton) çevresinde

bir tam dönme süresi
- 4J SI BİRİMLERİ 9
Temel düzeydeki Gesium -133 atomunun iki aşırı ince yapı dü-
zeyi arasında geçişe denk düşen ışınım yinelenim süresinin (per-
yodunun) 9 192 631 700 ·katı bir saniyedir.
Elektrik Akımı Birimi :

Amper'in tanımı şöyledir: Birbirine koşut, doğrusal, sonsuz
uzunlukta, savsanabilir çembersel kesitte ve birbirinden 1 m.
uzaklrkta boşluğa yerleştirilmiş iki iletkenden geçirilen ve bu ilet-
kenler aı:ıa:sında metre başına 2 x ıo- 1 N. kuvvet oluşturan doğru
akım şiddeti bir Amper'dir.
Termodinamik Sıcaklık Birimi:

Kelvin, termodinamik sıcaklık birimi olup, 10. Ağırhk v-e Öl-
çüler Genel Konferansında şu şekilde tanımlanmıştır : Suyun üçlü
noktasının termodinamik sıcaklığının 273,16 da biri bir kelvin'dıir.
Kelvin birimi ayni zamanda 'bir sıcaklıık aralığı:rıı göstermede

de ıkuıllanılır.
Kelvin'e ek olarak t = T - To eşitliği ile tanımlanan Celsius

sıcaklığı da pratikte kullanılmaktadır. Taınım olarak eşitlikte ve-
rilen To = 273,15 K dir. Celsius sıcaklığı genellikle celsius derecesi
(°C) olarak gösterilir. Böylece «ıCdsius derecesi» terimi «iK.elvin»
derecesi birimine eşit olup bir sıcaklık yada sıcaıkhk farkını gös-
terebilir.
Madde Miktarı Birimi :

Mol, 0,012 kg. Karbon -12 içinde bulunan atom sayısı kadar
elemanter varıhklan kapsayan madde miktarıdır.
Mol kullanıldığı. zaman elemanter varlıklar belirtilmelidir.
Bunlar, atom, molekül, iyon. elektron vse diğer parçacıklar ya da
bunların belli grupları olabilir.
Işık Şiddeti Birimi :

Işı,k şiddetibirimi kandil'e «yeni mum» de denmektedir, ve
şöyle tanımlanmaktadır : Üzedne, metrekare başına 101 325 N. ba-
sınç kuvvetinin dik olarak etkidiği plantinin katılaşma sıcaklığın
da bulunan 1/600 000 metrekare büyüklüğündeki siyah bir cismin
saçtığı ışığın şiddeti bir kandil'dir.
2 - Yardımcı Birimler:
Yardımcı birimlerin sayısı ikidir. Aşağıda bunların büyüklük
ve gösterim şekilleri verilmiştir;
Büyüklük Si Yardımcı Simgesi

Birimin Adı (gösterimi)
D~lem Açı Radyan rad.

Katı (Uzay) Açı St,eradyan Sr.
Bu birimlerin tanımları şöyledir :
Radyan: Bir çemberin, uzunluğu, yarıçapa eşit yayını ayıran
iki yan çap araısmdaki düzlem açıdır.
Steradyan: Tepesi bir kürnnin meı•kezinde bulunan ve küre
yüzeyi ürerinde, kenarı, küre çarıçapına eşit kare bir alan ayıran
katı (uzay) açıdır.
Yardımcı birimler temel birim yada türetilmiş birimler ola-

rak gözönüne alınabilirler.
Si birimlerinin hem üskatları hem de -as katları kullanılır.

Bu yönüyle üs ve as ,katlara bazı adlar vermek adet olmuştur .. Bir
birimin belli katlarına verilen adlar aşağıda verilmiştir. Bu ad-
ların arkasına ölçülen birimın adı gelerek okmur (Örneğin,
103 metre = 1 kilometre = 1 km.)
Simgesi
Birim katı Adı (gösterimi)
1012 Tera T
109 Giga G
106 Mega M
103 Kilo k
~e 102 Hekto h
?b----[!QJ D~ka da
10-ı Desi d
10-2 Santi C
10-3 Mili m
-4] SI BİRİMLERİ 11
ıo-6 Mikro µ
10- 9 Nano n
ıo-12 Piko p
ıo-15 Femto f
ıo-18 Atto a.
Not : Kütle için temel birimin adının kilogram olması, yani başıın
dıe «kilo» bulunması nedeniyle, kütle biriminin ondalık çar-
panı ve 1a:skatlannın adlan, «gram» as.katlara eklenerek söy-
nir. Sözgelimi, mikrokilogram (µıkg) yerine miligram (mg)
denir.
3 - Türetilmiş Birimler :
Türetilmiş birimler, temel ve yardımcı bkimler cinsinden ce-
birsel olarak belktilirler. Bunların gösterimleri (simgeleri) mate-
matiksel çarpma ve bölme şekJindedir. Söz gelimi SI'de çizgisel
hız birimi saniy:ede metre (m/s) ve açısal hız birimi saniyede rad-
yan (md/s) şeklindedir.
Bazı türetilmiş bir:imlere özel adlar verilmiştir. Bu tür özel
addan türetilmiş birimlerin simgeleri (gösterimleri), ilk harfi bü-
yük olacak şekilde yazılır. Özel addan türetilmemiş tüm birimler
küçük harflıe yazılır.
10. Ağırlıklar ve ölçüler Genel Konferansınca onaylanan, özel
addan türemiş birimler aşağıda verilmiştir.
Temel, yardımcı
~ada türetilmiş Si
Türetilmiş Simgesi birimleri cinsinden
Büyüklük Birlmüı Adı (gösterimi) eşdeğeri
Kuv:vet Newton N 1 N = 1 kg. m/s2

Sıklık Hertz Hz. 1 Hz = 1 s- 1
Basıınç Pascal Pa 1 Pa = 1 N/m2
İş- Enerji Joule J 1 J = lNm
Güç Watt w lW = lJ/s
Elektrik Yüıkü Coulomb C ıc - 1 As
ElektriıkıSel
potansiyel Volt V ıv 1 J/C
Elektriksel sığa Farad F lF 1 C/V

Elektriksel direnç Oihm n ın 1 V/A
Elektriık İletkenliği Siemens s 1 S = ı n- 1
Mıknatısa! Akı Weber Wb 1 Wb = 1 V.s.
Mıknatısa!
Akı yoğunluğu Tesla T 1 T = 1 Wb/m2
1 - 5. Fiziksel Ölçmelerde İncelik. Anlamlı Sayılar ve Deneysel

Yanılgılar:
Her ölçünün bir incelik sının vardır. Bu sınır, ölçü yapılan dü-
zeneğe vıe ölçüyü yapan kişinin becerisine bağlıdır. Örneğin mili-
metrelere değin bölünmüş, bir metrelik bir cetvel ile bu kağıdın
uzunluğu ölçüldüğünde soınuç, 0,1 cm. inceliıktedir; yani cetveldeki
en ,küçük bölme inceliğinde. Aynı cetvelle bir odanın uzunluğu öl-
çülürse incelik daha da azalacaktır. Çünıkü bu durumda cetvel oda-
nın uzunluğuna yetmeyeceğinden, odanın döşemesinde cetvel kaydı
rılarak .ölçü alınması gerekir ki, her kaydırılmada cetvelin ucu yere
işaretlenıecek ve sonra yine diğer ucu bu işarete getirilecektir. Böy-
lece ölçme işlemine yeni bir yanılgı daha girecektir;. Ölçmenin in-
celiğinin bulunması, en aız ölçü ıkadar önemlidir. Her deneyci, yap-
tığı ölçüyü veri,r;ken onun inceHk deııecesini de vıermek zorunlu-
ğundadır. Örneğin, bu ,kağıdın uzunluğu 24,2 + 0,1 cm olarak ve-
rilmelidir. + işareti bize, gerçek uzunluğun, 24,1 cm ile 24,3 cm
arasında olduğunu gösterir. 0,1 niceliği ise ölçüdeki belirsizliği ya
da yanılgıyı gösterir.
Yanılgılar genellikle iki türdür .. Biri, sistemat1k yanılgılardff
ki, ölçen aygıtın yada ölçme yönteminin yanılgılı olmasından ileri
gelir. Bu tür yamlgıların giderilmesi için ölçü aygıtı ve deneysel
yöntem denetimden geçirilmelidir.
Rastgele yanılgılar
ise ölçü •sıraısında kaçınılmaz olarak yaptı
ğımız yanılgılardır. Örneğin, bir odanrn uzunluğunun bir metrelik
cetvel ile ölçüılmesinde, cetvelin ucunun geldiği yere konan işaret,
tam cetvelin bitim noktası olmayııp onun biraz ötesi yada berisi
olacaktır. Cetvelin diğer ucu buraya kaydırılırken yine aynı sorun
ortaya çıkar. Cetvelin başlangıç noıktası, yerdeki işarete tam çakış
maz. Bu yanılgılar sonucu ölçülen niceliık yanılgıılı olur. Bu tür rast-
gele yanılgıları küçültmek için ölçü bir çoık kez yinelenir ve ya-
- 5] ÖLÇMEDE İNCELİK. ANLAMLI SAYILAR, 13
nılgıbüyük ölçüde küçültülür. Genellikle ölçü ile verilen yanılgılar

bu rastgele yanılgılardır.
ıı. F
Bazen de bir ö1çü v,erilirk,en yanılgısı verilmez. Bu durumda öl-
''./ çillen niceliğin değeri belii·tilirken verilen sayıdaki basamak, bu
'i
yanılgıyı kendiliğinden ortaya çrkarır. Örneğin, bir kağıdın boyu
1 24.2 cm olarak yanılgısı verilmeden verilirse, onda birler basama-
ğına değin incelikle ölçüldüğü anlaşılır. Yani ölçüdeki yanılgı yüz- ;j.pJ}· lt_
de birler basamağındadır. GenelHkle, bir ölçüdeki anlamlı sayı- ~Je ,c
lann sayısını bilmek yet,erlidir. Anlamlı sayıların sayısı, ölçüde ' ~
güvenilir olan basamakların sayısıdır. Örneğin, 24.2 cm uzunluğun-
da üç tane anlamlı sayı vardır. Sonuç 24.20 cm olarak verilirse öl-
çümün dört anlamlı sayıya değin incelikli olduğu anlaşılır.
Çok büyük sayılarla işlem yapılırken genellikle bu sayı lO'un
katlarıylagösterilir; örneğin 96,6 x ıo~ metre. Burada ilk çarpan
anlamlı sayıları veri,r. İkinci çarpan (yani 106) ise virgülün sağa
kaç basamak götürüleceğini söyler.
Hesap yaparken, basamak sayısı anlamlı sonucun ötesine geçe-
bilir. Bu durumda anlamlı sayılarn değin sonuç yuvarlatılır. Ör-
neğin, bu sayfanın boyutlarının 24,2 + 0,1 cm ve 17,5 + 0,1 cm ç
olarak ölçüldüğünü v:ır sayalım. Sayfanın yüzölçümünü bulmaya
ka~karsak
24,2 x 17,5 = 423,50 cm! bulunur.
Faikat sonuçtaki tüm basamaklar anlamlı değildir. Çünkü say-
fanın boyu en çok 24,3 cm ve eni de en çok 17,6 cm olabilir ki bu
durumda yüzölçümü 428 cm2 çıkar. Oysa yine sayfanın boyu en az
24,1 cm ve •eni de 17,4 cm olabilir ki bu durumda da yüzölçümü 419
cm2 bulunur.
(Genel 'bir ,kural olı:trak hesaplama sonucundaki basamak sayı
sı, 'hesaplamada kullanılan en küçük anlamlı sayı basamağını ge-
çemiJ Yukardaki hesaplamada 1lrullanıla:n iki sayı da üç basamak-
lıdır. Öyleyse sonuç da üç basamağa, yani üç anlamlı sayıya yuvar-
latılmalıdır; yani 424 cm2 almamız gerekfr.
Hesaplamalarda anlamlı sayıları kullanmak, gerçek yanılgıyı

vermek kadar bir incelik vermez. Ancak bir çok amaç için yeter-
lidir. Örneğin, 424 cm2 de son basamağın gerçekten anlamlı olduğu
kuşkuludur. Ancak 423,50 de de son iki basamağın anlamı olma-
dığı açıktır.
Not : Bazı hesaplamalarda, birimleri bir tek düzenime uydurmak

için çevirme katsayıları gereıkir. Eğer çevrilen sayının, ve-
rilen asıl sayı kadar anlamlı sayısı bulunması isteniyorsa çe-
virme katsayısının da bu denli incelikli bilinmesi gernkir. Ör-
neğin, 1 mil = 1,609344 km dir. Fakat 0,15 mil'i km. ye çe-
mek için 1 mil = 1,61 km almak yeterlidir.
1- 6. Vektörler:
İnceleyeceğimiz konularda sadece bir tek sayı ile belirtile-
meyen nicelikler vardır. Örneğin, bir masanın uzunluğu 3 m dir,
dediğimizde, hu bize bir bilgi verir. Oysa bir masaya 3 N luk bir
kuvvet uygulanmıştır dersek v,erdiğimiz bilgi yetersizdir. Masaya
uygulanan kuıvvetin doğrultusu, yönü ve uygulandığı noktanın da,
belirtilmesi gerekir. Çünıkü, kuvv,etin değeri aynı kalıp ta yönü de-
ğişse, etkisi tümüyle farklı olur.
İşte bu yönüyle fizikte bazı nicelikler vektör dediğimiz göste-

rim tarzı ile tanımlanır. Bir ok işar,eti vektörü tanımlar. Buna göre
her vektörel
F=3N
Şekil. 1.1. Bir Vektörün gösterilişi.
büyüklük bir ok ile göst,erHebilir ve bu oka da vektör, ya da hız

vektörü, ivme vektörü, kuvvet vektörü vb. denir. Kiıtaplarda vek-
tör büyüklükleri sayısal büyüklüklerden ayırt edeibilmek amacıyla
vektıör büyüklükler koyu harflerle gösterilir tF gibi). El yazısın
da bu ayırımı yapmak için vektör büyük1üklerin üzerine bir ok işa-
➔
reti konur (F gibd) ..
Bazı vektör nicelikler, bu arada kuvvet, yalnız yön ve büyük-
lük (şiddet) belirtilmesiyle 'kesin olarak tanımlanamazlar. Çünkü
bir kuvvetin etıkisi aynı zamanda kuvvet doğrultusu ile etki nokta-
sına da bağlıdır. Kuvvet doğrultusu, bir parçası kuvvet vektörünü
oiuşturan sınırsız bir doğrudur. Eğer ;kuvvetin etkidiği cisim şekil
- 7] VEKTÖRLERLE İŞLEMLER ıs
değiştirebiliyorsa, yani tam anlamda katı, sert değilse, bu şekil de-

ğiştirmenin azlığı çokluğu kuvvetin uygunlanma noktasıyla belli
olur. Bununla birlikte bizim inceleyeceğimiz konulardaki cisimler,
uygulanan kuvv,etlerle şeklini bozmayacak denli sert (rijid) cisim-
ler olduğundan, bir sert cismin üzerine etkiyen kuvvetin etki nok-
tası, etki çizgisi üzeri_ı;ıcle)ıer_hE1ngi başka bir noktaya kaydırılınca
kuıvvetin et1kisi değişmez.
Bir Vektörün Tersi:

1 1
Bir A vektör.ünün tersi - - şeklinde tanımlanır ( *). - - ve k-
A A
törünün büyüklüğü Anın büyüklüğünün tersine (1/A) eşittir; yönü
ise A vektörünün yönündedir.
1 - 7. Vektörlerle İşlemler:
a) Vektörlerin toplanması:
Bir cisim üzerine aynı anda birden fazla kuvvetin uygulandı

ğını düşünelim. Kuvvetler aynı düzlem içinde bulunuyor ve cioğ
rultuları kesişiyorsa bu kuvvetl,erin yapacağı etkiyi tek başına ya-
pabilecek bir kuvvet bulunabilir. Ancak bu kuvvet, etki eden kuv-
vetlerin vektöre! toplamıyla bulunabilir. Yoksa bir cisim üzerine
3 ve 5 N luk kuvvetler etki ettiğinde bunların toplamı 8 N dur
cliyemeyiz.
A vektö,rü ile B vektörünün toplamı C vektörü ise,
A+B=C
yazılabfür. Ancaık C hakkında tam bir bilgi, geometri yöntemiyle
ya da hesapla edinilebilir.
Geometri Yöntemiyle :
A ve B Vektörlerinin toplamı, kenarları A ve B olan paralel
ık:enarın köşegenidir Şek. 1.2.
(*) Bu tanım ilk kez H. Gürmen tarafından yapılmıştır. (Daha fazla bilgi
için bknz. H. Gürmen, B. Ü. Deııgisi, 1, 159 (1973); Ö. Akyüz, H. Beker,
B. Ü. Deı:ıgisi, 6, 159 (1975) ).
16 ÖLÇME VE BİRİMLER:, VE.KTÖRLE.R [1-
Şek. 1.2.
Vektörler ölçekli olarak çizilerek (Örneğin 1 N, 1 cm ye kar-
şılık alınarak) C vektörü büyuklüıkçe de bulunur. (Örneğin, yu-
kardaki koşullarda C nin boyu 3 cm ise C nin büyüklüğü 3 N dur
deriz.)
Hesap Yöntemiyle :
Kosinüs teoreminden ya-
rarlanarak bileşke ,vektörün
büyüklüğünü bulabiliriz. Şek.
1.3. OCB üçgeninde
OC2 =OB2 +BC2 - 2(OB) (BC)
<
oos OBC
OC2 = OB2 + BC2 +2(OB) (BC)
cos (0) Şek. 1.3.
QC =C
OB =b
BC = a dersek,
c2 = b2 + a + 2ab
2 ( cos 0) (1-1)
Bileşk,e vektörün doğrultusu, yani A ya da B ile yaptığı açı
sinüs teoreminden bulunur.
C
----➔
< <
sinıOBC sinCOB
c a a
- - - - = - - ➔ sin,8= - sin0
s:il1!(180 - 0) sin,8 c
- 7] VEKTÖRLERLE İŞLEMLER 17
Özel Durumlar :
i) A ile B arasındaki açı 0° ise yani A ile B üst üste ise
cos0° = l
c:? = a2 + b 2 + 2ab = (a+b) 2
c = a+b dir.
Bileşke vektör her iki vektörün cebirsel toplamıdır.
ii) A ile B zıt yönlü iseler

0 = 180° cos 180° =- 1
c:? = a2 + b2 - 2ab = (a-b) 2

c=a-b
Bileşke vektör iki vektörün cebirsel farkıdır.
iii) A ile B elik ise

8 = 90° cos 90° = o
c:? = a2 + b2
a
c = va +b2 2 ve bileşke vektörün B ile yaptığı açı tan S = - dir.
b
b) Vektörlerin Çıkanlması :
A vektöründen B vektörünü çık c.1.rmak demek, A ile -B yi Lop-
toplamak demektir.
A - B = A + (- B)
D,
= D
İki vektörün toplamı 1-,u- /
lunurken iki vektörün kı:.:siş- /
tiği köşeden geçen paralel ke- / 1
narın köşegeni alınıyordu. Far- ' ı
kı bulunurken de uçlarım bir- · i..1 ------J,P:;...----~8
leştiren köşegen alınır. Şek. 1.4. -8
Hesap yoluyla : Şek. 1.4.
18 ÖLÇME VE BİRİMLER, VEKTÖRLER [ 1 -
d2 = a + b + 2ab cos (180 -

2 2 0)
d2 = a + b2 - 2ab cos 0
2 (1-2)
Bileşke veıktöıün do,ğrultusu, yine sinüs teoremindıen yararla-

nı larak bulunabilir.
Geometrik yıöntemin başka bir gösterim şekli de üçgen yön-
temidir:
Örneğin, A + B = C olsun
Ölçekli şekilde A Yektöıü çizilir. A vektörünün ucuna B vek-
törünün kuyruğu gelecek şe-
kilde B de ölçekli o:laırak çizi- B
lir. A vektöıünün kuyruğun
dan B vektöıünün ucuna ,gi-
den vektör A + B vektörüdür.
Şek. 1.5.
A - B vektöıü ise Şek. 1.6

da gösterildiği
gibi bulunur. Şek. 1.5.
-B
-B
B
Şek. 1.6.
c) B'ir vektörü bileşenlerine ayırmak :

A ve B vektörlerinin toplamının nasıl olduğu '.Y'Ukarıda açıklan
dı. A + B = C vektörüne A ve B. nin BİLEŞKESİ denir. Yani A ve B
vektörlerinin yerine C vektörü alınabilir. Bu işlemin tersi ise bile-
şenleI'e ayırma olarak bilirur; yani C vektörünü iki vektörle gös-
terme işlemi. Vektörler bileşenlere ayrılırken genellikle, amacımıza
uygun olması baıkımından, iki dik eksen (x ve y ekseni) üzerin-
deki bileşenled alınır. Örneğin, bir F vektörü alalım. Bu vektörün
kuyruğundan geçen x ve y ek-

y
senlerini çizip F vektörünün
bunun üzerindeki izdüşümle
rini aldığımızda F vektörü iki
bileşene ayrılmış olur ( Şek.
1.7).
Başka bir dey;imle, artık F
X
vektörü yerini Fx, Fy bileşenle
ri alınabilir. Şek. 1.7.
Biz burada x ve y eksenlerıni alaraık, F vektörünü bileşenleri

ne ayırdık. Oysa mutlaka x- v·e y- eksenleri alınması gerekmez. Her-
hangi (amaca uygun) iki eksen de alınabilir. Ancak genellikle bi-
zim ilgilendiğimiz konularda x ve y eksenleri amaca uygundur.
y
Fx ve Fy vıektörlerinin bü-
yüklüğü, F vektörünün büyük-
lüğü F olmak üzere,
Fx = F cos0, Fy = F sin8 dır.

8 açısı : F vektörünün, x- ekse- X
nin pozitif ( +)
kısmıyle yaptı
ğı açıdır ( Şek. 1.8).
Bir vektör, vektörün bü-

yüklüğü (F) ve x eıkseni ile
Şek. 1.8.
yaptığı açı (8) ile tanımlanır
ken x ve y bileşenlerine ayrılıdıktan sonra ıartıık Fx ve Fy büyüklük-
1eri yeterlidir. Fx ve Fy ıbüyüklü:klerinden F ve 0 bulunmak iste-
nirse, F = v
Fx2 + F/ (1-3)
tane (1-4)
den yararlanılır.
d) İkiden çok vektörün toplanıp çıkarılması :

Geometrik yöntem : Bu yolla vektörler daıha önce görüldüğü
gibi ikişer ikişer toplanırlar (Şek. 1.9).
....
', ....
' ' , A+B+C
]C
A------~
1
Şek. 1.9.
Hesap Yöntemi :
Her vektör x ve y bileşenlerine aynlır. Bu bileşenlerden x yö-
nündekiler cebirsel olarak toplanarak bileşke vektörün x- bileşeni,
y yönündeki bileşenler toplanarak ta bileşke vektörün y- bileşeni
hulunur. Böylece, bileşke vektörün x ve y bileşenleri bulunduğun
dan bileşke vektör de belli olmuştur (Şek. 1..10).
y
]C
Şek. 1.10.
Bileşke vektörün büyüklüğü F ise, bunun bileşenlerine F x ve Fy

dersek
F =v Fx2 + Fl
F,.
tan 0 --dir.
Fx
İnceleyeceğimiz konularda daha çok bu yöntem kullanılacaktır.
e) Vektörlerin Çarpımı :
Fizikte vektörlerin toplamında aynı türden vektörler toplanır,
yada çıkarılır. Örneğin, kuvvet ile hız vektörlerinin toplamı bir an-
lam vermez.
Oysa farklı türden vektörler birbirleriyle çarpılarak yeni fizik-
rnl boyutlarda nicelikler oluştururlar. Vektörlerin dört tür çıar•
pımı vardır :
1)Bir vektörün bir sayı ile çarpımı. (Bu çarpımda sonuç bir
vektördür.)
2) İki vektörün sayısal çarpımı. (Bu çarpımda sonuç bir vek-
tör değil, sayıdır.)
3) İki veıktörün vektöre! çarpımı. (Bu çarpımda sonuç bir

vektördür.)
4) Bir vektörün ter'si ile bir vektörün çarpımı. (Bu çarpımda
wnuç sayı ya da vektıördür.)
1 - Bir vektörün bir sayıyla çarpımı, örneğin, k sayısı ile A
vektörünün çarpımı yeni bir vektör verir ki bunun büyüklüğü A
vektörünün büyüklüğünün k katıdır. kA vektörünün doğrultusu A
vektörünün doğrultusudur; yönü ise k nın (-) yada ( +) olma-
sına göre A ile ters yönde ya da aynı yöndedir.
2 - İki vektörün say1ısal çarpımı.

İki vektörün sayısal çarpımını gıöstermek için aralarına bir
nokta konur. (A.B)
Sayısal çarpımın sonucu bir sayıdır ve sayısal çarpım şöyle
tanımlanır :
A.B = AB cos 0 {1-5)
A ve B, vektörlerin büyüklüğü; 0 da A ile B nin arasındaki
açıdır.
22 ÖLÇME VE BİRİMLER, VEKTÖRLER [1 ~
İki vektörün sayısal çar-

pımı, bir vektörün büyüklüğü
ile diğerinin bunun üzerindeki
izdüşümünün çarpımı şeklinde
de tanımlanabilir (Şek. 1.11).
A.B = A(B cos 0) = Bı(Aoos 0)
Fizikte sayısal vektör çar-
pımının sonucu, meıkan1k iş,
kütle çekilmesi potansiyel ener- B
ji, elektrik gücü v.b. nicelik-
leri ortaya çıkar. Şek. 1.11.
3 - İki vek~örün vektöre! çarpımı :
Bu çarpımda iki vektör arasına x işareti .konur. (A x B).

Vektöre! çarpınım sonucu bir vektördür.
AxB =C
C vektörünün büyüklüğü şöyle tanımlanır.
C = AB sin 0 (1-6)
A ve B, vektörlerin büyüklükleri; 0 ise A dan B ye ölçülen açı
dır. C vektörünün doğrultusu A ile B nin oluşturduğu düzleme dik-
tir. Yönü Adan B ye dönen sağ vidanın ilerleme yönü ya da Adan B
ye doğru sağ· elin dört parmağı bükülerek tutulduğunda baş par-
mağın gösterdiği yöndür (,Şek. 1.12).
Şek. 1.12.
Buna göre A x B ile B x A büyüklükçe birbirine eşit fakat zıt

yönlü iki vektör verir~er.
A X B =- (B X A)
Vektöre! çarpıma bazı fiziksel :örnekler, kuvvet çevirtmesi, açı

sal devinirlik, mıiknatısal alanda bir hızı olan yüklü parçacığa etki-
yen kuvvet v.b. gösterilebilir.
4 - Bir vektörün tersi ile bir vektörün çarpımında sonuç sa-

yı ya da vektördür.
a) Eğer iki vektör bir birine koşut ise (A // B), bu durumda
1 ,B
(-).B--
A A
dir ve sonuç, görüldüğü gibi bir ısayıdır.
F
Fizikte durgun swı basıncı P - - buna örnektir.
s
b) Eğer iki vektör ıbir birine dik iseler {A 1 B), hu durumda
1 B
( - ) xB (-) C
A A
dir. Burada sonuç bir vektördür ( C).

C v,ektörünün büyüklüğü Aile B nin oluşturduğu düzleme dik-
tir ve büyüklüğü de B/A ya eşittir.
ds
Fizikte bu çarpıma örnek o1arak dcı. = - - açı elemanı Yeri-
lebilir. r
Vektör çarpımları aşağıda!ki çizelge ile özetlenmiştir.
Çarpım Türü Sonuç Büyüklük Doğrultu
1 k.A vektör k.A Avektörü

yönünde
-kA vektör k.A A vektörüyle ters
yönde
24 OLÇME VE BİRİMLER, VEKTÖRLER [1-
1
(-) .A vektör A/k A vektörü
k yönünde
2 A.B sayı AB cos0
3 AxB vektör AB sin 0 A He B'nin
oluşturduğu
düzleme dik
1
4(-).B;(A//B)sayı B/A
A
1 A He B'nin
(-) x B; (A l B) vektör B/A oluşturduğu
A düzleme dik
1 - 8. Birim Vektörler :
Bir F vektörünü bileşenlere ayırırken Fx ve Fy vektörlerini bul-
muştuk. Fx, x - eksenindeki, Fy de y - eksenindeki vektörleri gösteri-
yordu. Bu vektörlerin büyüklükleri için de Fx=F cos 0; Fy=F sin 0
değederini bulmuştuk. (Bıu inceleme düzlemde yani iki boyuttadır.
Üç .boyutta bir de Fz bileşeni alınır).
Uygulamada bir vektörün bileşenleri, birim vektörlerle göste-
rilir. Birim vektörlerin kullanımı bir çok yönden kolaylık sağlar.
Birim vektör, büyüklüğü bırime (bire) eşit olan bir vektördür.
Buna göre örneğin, x - ekseni boyunca bir birim vektör alırsak, bu
eksendeki vektörleri ( yada bileşen vektörlerini), bu birim vektör-
le, vektörlerin büyüklüklerinin çarpımı şeklinde yazabiliriz.
Örneğin x- eksenindeki birim vektöre i dersek

Fx = (F cos 0) i = Fx i
olur. Üçlü dik eksen takım:anndaki birim vektörler i, j ve k ile
g0sterilir.
t : ( +) x- ekseni boyunca birim vektör,
j : ( + ) y- ekseni boyunca birim vektör,
k : ( +) z- ekseni .boyunca birim vektördür.
- 9] GÖZLEM ÇERÇEVELERİ 25
Buna göre, üç boyutta bir F vektörü, bileşenleri cinsinden şöy

le yazılabilir (Şek. 1.13).
Şek. 1.13.
F = Fx + Fy + F.
F,=Fx. i; Fy=Fy. j; F.=F,. k
17 = Fx . i +Fy . j + F• . k
Birim vektörlerle işlemler yapılıiiken bunların sayısal ve vek-
töre! çarpımları karşımıza çıkar. Bu durumda aşağıdaki eşitlikler
anımsanmalıdır.
'i.l=J.J=k.k=l ( aralarındaki açı 0°,.)

i.j =J.k=i.k=O ( aralarındaki açı 90°)
i xi = j xj = kxk =O ( aralarındaki açı 0°)
ixj =k ;j xk = i ;kxi = j ( aralarındaki açı 90°)
jxi =-k;kxj =-i;ixk = - j
1 - 9. Gözlem Çerçeveleri :
Birbirine göre durgun olmayan iki gözleyici tarafından aynı
fiziksel nicelik ölçülürse farklı sonuçlar bulunur. Sözgelimi, bir
trenin hızı, yerde duran bir gözleyiciye göre, hızlı bir otomobilden
giden bir başka gözleyicinin ölçtüğ;ünden farklıdır. Trenin içindeki
gözleyici ise trenin durduğunu gözler. Bu ölçülen değerlerin hiç
birinin, diğerine göre bir üstünlüğü yoktur. Her biri, onu gözleyen
gözleyici yönünden doğrudıur.
Genel olarak, bir fiziksel nicelik ölçülürken bir gözlem çerçe-

vesi gerekir. Böyleoe ö1çülen nicelik, bir çerçeveye dayandırılmış
olur. Öyleyse, öyle bir gözlem çerçevesi bulmalıyız ki, bütün fiziksel
nicelikleri buna dayanarak ölçelim ve sonuçlar çelişkili olmasın.
Bilim adamları uzun süre özel bir gözlem çerçevesi bulmağa ça-
hşmışlaııdır. Öyleki, iböyle bir ·gözlem çerçevesinıde bıulu~ıan bir
1
gözleyici, ölçeceği fiziksel niceliklerin «gerçek» değerini bulacak-

tıır. Ancak böyle bir gözlem çerçevesinin bulunması ıüzerindeki ça-
lışmalar bir sonuç vermediğinden hundan vazgeçilmiştir. Birbiri-
ne göre ve durağan yıldızlara göre düzgün değişmez bir ihızla gi-
den; hızı değişmeyen (yani ivmesi olmayan), dönmeyen, gözlem
çerçeveleri fiziksel olayların ölçümü için eşdeğerdirler. Böyle göz-
lem çerçevelerine eylemsiz gözlem çerçeveleri denir. Farklı eylem-
siz gözlem çerçevelerinde fiziksel nicelikler ölçülürse farklı değer
ler elde edilebilir. Fakat ölçülen nicelikler arasındaki bağıntılar, ki
bunlar fizik yasalarıdır, bütün eylemsiz çerçeveler . için aynıdır.
Bu yönüyle öğrenci, fizik problemlerini çözerken seçtiği gözlem
çerçevesine dikkat etmelidir. Konular ilerledikce gözlem çerçeve-
si kavramı, eylemli ve eylemsiz gözlem çerçeveleri daiha iyi anla-
şılaoaktır.
Ötelenme Devinimi Kinematiği
2 - 1. Devinim :
Çevremize yakından baktığımızda hiçbir şeyin durağan olma-

dığını gözleriz. Uzaydaki gökadalar (galaksiler) ve yıldızlardan,
maddeyi oluşturan ,atomlara değin her şey, durmaksızın devinmek-
tedir. Bu yönüyle insanların ilgisini çeken konuların başında
devinim gelir. Fizik bilimi, doğadaki cisimlerin davranışını ve bu
davranışların hangi kurallara uyduğunu inceleyen bir bilim dalı
olduğundan, cisimlerin devinimlerinin incelenmesi fizik için de
çok önemlidir. Fiziğin en eski dalı mekanlk'in devinimi inceleyen
bölümü dinamik, cisimlerin devinimlerini, kuvvet, madde ve devi-
nim arasındaki ilişkileri inceler.
Dinamik'te devinim iki yıönden incelenir:

1) Kinematik, 2) Kinetik.
Kinematik yönden devinim incelenirken, devinimin nedeni araş
tırılmaz; dev.inen cismin yer değiştirmesi, hızı, ivmesi arasındaki
bağıntılar incelenir.
28 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİGİ [2 -
Kinetik yönden devinim incelenirken de cisimlerin kütleleri

ve üzerlerine etkiyen kuıvvetler göz önüne alınır ve bu kuvvetler-
le cismin kütlesi ve devinimi arasındaki bağıntı araştınhr. Başka
bir deyimle, hangi kuvvetlerin hangi cisimlerde ne türden devinim
oluşturduğunun araştırılması kinetiğin konusudur.
Bir cismin en genel devinimi ötelenme ve dönme devinimleri-

nin karışımıdır. Biz ilk olarak ötelenme ( translation) yi kine-
matik ve kinetik yönlerden incelemekle işe başlayacağız. Daha son-
ra, dönme (rotation) y,i de kinematik ve kinetik yönleriyle ince-
leyeceğiz. Son olarak ta bunların karışımı olan devinim üzerinde
duracağız ( *).
Ötelenme yapan her cisim, bir şeye göre ötelenir; örneğin,

otomobil yere göre, yer güneşe göre. Dev'mim, belli koordinat ek-
senlerine göre, yer değiştkmedir. Bir devinimde göz önüne alınan
eksenlere gözlem çerçevesi denir.
Ele alacağımız konularda bir cismin devinimini incelerken ama-
cımıza uygun en iyi gözlem· çerçevesi, üçlü dik koordinat eksenleri-
dir. Buna göre cisim u:myda herhangi bir yörünge üzerinde iler-
lerken, cisimin devinimi üç eksen üzerindeki izdüşümlerle tanım
lanabilir. Biz, önce bir tek eksen üzerindeki ötelenmeden, yani
doğrusal devinimden söz edeceğiz.
2 - 2. Doğrusal Devinim :
Ortalama hız:
x-ekseni boyunca ilerleyen bir cisim t 1 anında A da t2 anında

B de ise, tı - tı süresinde Xı - Xı kadar yol gitmiştir; yada yer de-
ğiştirmiştir ( Şek. 2.1).
o X
Şek. 2.1.
(*) Titreşim devinimi ayn bir bölüm olarak 14. Bölümde incelenmiştir.
- 2] DOORUSAL DEVİNİM 29
Cismin Ortalama hızı : Cismin yer değiştirmesinin, geçen sü-

reye oranıdır.
v -- ortalama hız (2-1)

t2-tı /j,_ t
Cismin hızı değişmiyorsa bu tür ilerleme düzgün doğrusal de-

vinimdir. Bu durumda ortalama hız = ıheI'hangi bir and,aki hızdır.
Hız değişsin değişmesin ortalama hız, geçen zamanla çarpılırsa
yol bulunur.
Anlık Hız:
Bir cismin, yörüngesi üzerinde, bir noktadan geçerkenki hızı

na anlık hız denir. B noktası A noktasına yaklaştırılırsa b,. x küçü-
lür, t:::,. t de küçülür.
A(t1) B(tz}
X
Şek. 2.2.
b,. t sıfıra yaklaşırken ortalama hızın verdiği değere A nok-

tasındaki hız denir ve buna anlık hız denir :
lim dx
v= (2-2)
b,. t ➔ o dt
/j,_ X dx
Yani, b,. t ➔ O, - - nin limit değeri - - dir. Buna x in -t ye
t:::,. t dt
göre türevi denir. Buna göre yolun yada yer değiştirmenin zama-
na göre türevi anlık hızı verir. Hızın birimi m/s, dir.
Hız, bir vektör niceliktir. Burada tek boyutta ötelenme ince-
lendiğinden hızın doğrultusu değişmez; ancak yönü değişebilir. Bu
tek boyuttaki devinimde hız bir sayı olarak (hızın büyüklüğü) alı
nır, ve alınan ( +) x-yönüne göre, x'in azalmasına karşılık hız (-),
x'in artmasına karşılık hız ( +) değer alır Şek. 2.3.
30 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMAT1Gİ [2 -
---v)o
B(t2)
x1 x2 X X2 X1 X
ı---+ı:. x--l f---6x--i
X-artıyor,yani ı:.x(-ı-) Hız(+) x_ azalıyor,yani 6x(-) Hız(-)
Şek. 2.3.
Düzlemdeki devinim incelendiğinde hızın bir vektör olduğu

da:ha iyi anlaşılacaktır.
Örnek 2.1 : Bir cismin zamana göre gittiği yol
x = (3t2 + St- 6) m eşitliği ile verildiğine göre cismin t =5
anındaki !hızını bulun.
Çözüm:
dx
V = = 6t + 5
dt
Bu eşitlik, cismin hızının zamana göre değişimini verir.
t = 5 anındaki hız değerini bulmak için eşitlikte t = 5 koyarız:
V = 6 X 5 + 5 = 35 m/ S
Ortalama ivme :
Bir cismin hızı zamanla değişiyorsa, ivmeli bir devinim söz-
konusudur, yada cismin bir ivmesi vardır. İvme, :hızın zamanla
değişiminin bir ölçüsüdür.
A(tı) S(t2)
o v, V2 (+)x
Şek. 2.4.
A daki hız vı, B deki hız V2 ise t2 - tı sµresindeki değişim,
V2-Vı f:>ı. V
a Ortalama lvme'dir. (2-3)
tı-vı bı. t
- 3] DEG!ŞMEZ İVMELİ DOGRUSAL DEVİNİM 31
Yine, B noktası A ya yaklaştırılırsa anlık ivme bulunur.

~v dv
lim
a = -- -
~ t ~o ~ t dt
Anhk ivme, hızın zaımana göre türevidir.
İvmenin birimi m/ s2 ,<lir.
,İvme de hız gibi, bir vektör niceliktir. Burada tek boyuttaki

ötelenme incelendiğinden ivmenin doğrultusunun değişmesi söz
,konusu değildir; ancak yönü değişebilir. Bu bakımdan tek boyut-
taki devinimde iıvme bir sayı (ivmenin büyüklüğü) He vserilir ve
alınan ( +) x-yönüne göre hızdaki azalmaya karşılık gelen ivme
(-); hrzdaki artmaya karışılık gelen ivme ( + ) değerini alır
(Şek. 2.5).
o
--- - a(O
B(t2)
ı---t.x -i
V
A(t 1)
X
---- o
a)O
A(t1)
ı--+t,.x
V
--1 X
Hız azalıyor, ivme(-) H ız artıyor, ivmız (+)
Şek. 2.5 .
.Buna göre tek boyuttaki ötelenme denklemleri yazılıı:ılcen dik-

kat edilmesi gereken nokta, yer değiştirme (x), hız (v) ve ivme'nin
(a) işaretleridir.
2 - 3. Düzgün Değişen ( değişmez ivmeli) Doğrusal Devinim :
Doğru boyunca değişmez ivmeli ötelenmedir.

Hız: İlk hızı vo olan cisim t s sonra hızı v olursa (v > vo),
ivmesi için,
v-vo
a -
t
ve v = Vo + at (2-5)
32 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİGİ [2-
yazılabilir ( Şek. 2.6).

Hız azalıyorsa (a < O, Vo > O)
v = Vo - at (2-6)
"
1
1
ı al
1
1
---------~ v 1 0
Şek. 2.6.
Yol : Ortalama hız ile geçen zaman çarpılırsa alınan yol bu

lunur. (İvme değişiyorsa bu işlem yapılamaz.)
Düzgün değişen ötelenmede ilk luz ile son hızın toplamının ya•
nsı, ortalama hızı verir:
Vo + V
v (2-7)
2
Vo + V
X - V. t - --- . t ; V - Vo + at yerine konursa
2
Vo + Vo + at
X - ------t
2
1
x = Vo t + - - at2 (2-8)
2
Yavaşlayan cisimde (a < O , vo "> O)

1
x = vo t - - - at2 (2-9)
2
- 3] DEÖİŞMEZ İVMELİ DOÖRUSAL DEVİNİM 33
Özel Durum : Düzgün hızlanan ötelenmede ilk hız sıfırsa ( oto-

mobilin ilk kalkışı· gibi)
Vo =Ü
1
X = -- at 2 olur. (2-10)
2
Buradan şunu görüyoruz ki, ivme değişmiyorsa x ~ t 2 oluyor.
Bir ötelenmede eğer x ~ t2 ise cismin ötelenmesi, düzgün de-
ğişen ( değişmez ivmeli) ötelenmedir :
Önıek 2.2 : Bir doğru üzerinde ilerleyen bir cismin yol denk-
lemi x = 10 t + 2t2 şeklindedir. Burada x metre ve t saniye ola-
rak verilmiştir. t = 1 ve t · = 4 anları arasındaki cismin ortalama
hızını bulunuz..
Çözüm:
X2-X1
v = ---dir. t 1 ve t 4 anlarında ciısmin konum-
tı - tı
!arını bulalım.
Xı = 10. 1 + 2. l2 10 + 2 = 12m
Xı - 10. 4 + 2. 42 40 + 32 - 72 m
bu değerleri v de yerine koyalım.
72-12 60
v - --- = -- = 20m/s bulunur.
4-1 3
Örnek 2.3 : Önceki örnekteki cismin t = 1 ve t = 4 anındaki
hızlarını bulunuz ve bu hızlara göre ortalama hızı hesaplayınız.
Çözüm:
dx
v = - - = 10 + 4t dir.
dt
t 1 anmdaki hızı Vı = 10 + 4 ..1 14m/s
t =4 anındaki hızı v2 - 10 = 4.4 = 26 m/s
34 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2-
Vı + V2 14 + 26 40
Ortalama hız - - - = -- = 20 m/s
2 2 2
Aynı sonuca vardığınıza dikkat ediniz. (Soru: neden aynı so-

nucu bulduk?)
örnek 2.4: Oto şoförlerinin tepki hızı 0,6 s dolayındadır. (Tep-

ki hızı, şoförün dur işaretini gördükten frene basana değin geçen
süredir). Bir oto 1 m/ s2 lik ivme ile yavaşlayabildiğine göre 60
km/ saat hızla giderken dur işaretini gördükten duruncaya dek gi-
dilen yolu bulunuz; geçen süreyi bulunuz.
Çözüm:
60000 100
vo = 60 km/saat = - - - = -- m/s
3 600 6
Frene basıncaya değin alınan yol,

100
Xı = Vo t = -- . 0,6
6
Xı = 10 m
X (top) = Xı + X2
v = Vo - at; otonun durması için v_ = O olmalı. Buradan,
Vo
t -
a
bulunup
1
Xı = vot - - - af
2
de yerine konursa
~ 3] DEĞİŞMEZ İVMELİ DOĞRUSAL DEVİNİM 35
vl ava2
X2 = ---
a 2a=
vl (100/6) 2 104
X2 -- - - -
-
2a 2.1 36.2.1
X2 = 139m
Xıop = 139 + lO I i: 149 m
.
bu1unur.
100 /
tı ;=;= 16.7 s dk. Böylece,
6.1
+
tıop
tıop
-
- 0,6
17,3 s
16,7
J;mlunur.
örnek 2.5, : 72 km/ saat hızla giden bir otonun şoförü 250 m.
uzakt~ki trafik ışığının kırmızı yandığını görüyor. Trafik ışığı 15 s
süreyle kırmızı yandığır.a ve şoför hiç durmadan tam yeşil yanınca
ışığı geçmek istediğine göre :
1) otonun gerekli düzgün iıvmesini
2) ışığı geçerken otonun hızını bulunuz.

....
,Çozum:
. ·--, . V=20m/s --ı
~r~--- 2so
~ ı~:ıı'J 7 "ı77.77T'JiT:'!J!!!Jı'1ml/ı'ııJıı7r'ı,JıJıı''.,.j
., , , ıı,, , ı
,:rı - - - ~ ~
,
72 X 1()3
1) V 72 km/saat - - - = 20m/s
3 600
36 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİÔİ [2 -
Eğer şoför hiç frene basmayıp hızını korursa, bu durumda

X = Vt ➔ X = 20 . 15 = 300 m.
gidecektir. Oysa 250 m. sonra trafik ışığı vardır. O halde ivmeli git-
meli, yani frene basmalıdır.
1
x = V o t - - at2
2
1
250 20 (15) - - - a (15) 2 ➔ a = 0,71 m/s2
2
2) Hız azaldığından ivme (-) dir.

t = 15 s olduğundan
v vo - at den v = 20 - 0,71 (15) = 9,3 m/s

bulunur.
Ömek 2.6: Genellikle kentlerdeki trafik ışıkları, 50 ıkm/saat
değişmez hızla giden bir otonun -hep yeşil ışığa rastlayacağı şek
ilde ayarlanmıştır. Bir sürücü yeşil ışığı kaçırıyor ve kırmızıda
duruyor. Bundan sonraki ışık 240 m. ileridedir. Otonun en fazla iv-
mesi 2 m/ s2 olduğuna göre sürücü, en fazla hızını olabildiğince
küçük tutmak için yeşil yanınca ne yapmalıdır ki ilerideki ışığa ge-
lince ışık tam yeşil yansın; ulaştığı en fazla hız ne olur?
Çözüm:
SOx 103 500
v = 50 km/saat= - - - = -- m/s
3600 36
ı--------~ 240 111 ----~---ı
- 3] DEGİŞMEZ İVMELİ DOGRUSAL DEVİNİM 37
1. ışığa geldiğinde yeşil yansaydı ve 50 km/ saat değişmez hı

zıyla gitseydi ikinci ışığa gelmesi için geçen süre
X - vt
X 240
t - -
V 500/36
t = 17,3 s olurdu.
(1) den kalktıktan s onra hep ivmeli gitse

1
1
x - - at2 eşitliğinden
2
1
240 = -- 2t 2 ➔ t = 15,5 s
2
Demek ki hep ivmeli gitse yine (2) de duracak. Çünkü (1) den
(2) ye 17,3 s.. de gitmesi gerek.
j
Öyleyse x1 kadar ivmeli X2 kadar da değişmez hızla gitmeli.
Xı + Xı = 240 Bu eşitliklerden yararlanarak

1 Xı - 92,5 ID
Xı =- at2 V - atı
2 Xı = 147,5 m
Xz = vt2 v = 19,3 m/s bulunur.
tı + h = 17,3 s
Örnek 2.7: İki otomobil yanyana bir trafik ışığında duruyor.
Işık yeşil yanınca otomobillerden biri 2,0 m/s2 lik ivme ile ilerle-
meye başlıyor. İki saniye sonra diğeri 4,5 m/s2 lik ivme ile ilerle-
meye başlıyor. 1) İkinci otomobil birinciye ne zaman ve nerede
yetişir, 2) Bu anda otomobillerin hızları nedir?
38 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMAT1Cİ [2 -
Çözüm:
Otomobiller x metre sonra birbirlerine yetişeceklerdir.. Bu

uzaklığı A otomobili t saniyede, B
otomobili ( t - 2) saniyede ala-
caktır. Her iki otomobil de ivmeli
gittikleri için ve ilk hızları sıfır
olduğu için
A için
1
B için VB aB (t-2) X = -- aB (t..:.-2) 2
2
yazılabilir.
Bu dört eşitlikten x,t,vA,VB çözülürse. ·

X = 36 m 12 m/s
t =6s VB - 10 m/s
bulunur.
2 - 4. Birimlerin, Boyutların ve Niceliklerin Uyumluluğu ·:

Öğrenci, vedlen eşitliklerin .hepsini ezberlemek zor.;_uiluğunda
~ji}dir. Yeterki bu eşitliklerin çı:karılışmda izlenen yolu iyi kav~
1:amış olsun ve _gerektiğinde kendi de hu yolu izleyen~~ ~Şitlilcleri
çı~-~.ı::~!?.!l~iı:ı..: Ayrıca, örnekleri çözdükçe eşitliklerle daıha y,akm bir
-4] BİRİMLERİN, BOYUT VE NİCELİKLERİN UYUMLULUCU 39
ilişkikurar ve kendiliğinden eşitlikler aklına yerleşir. Bu yönüyle

her konu ile jl.gjlj_§_r_!!ekleri öğrenci çö?meli, hatta yardımc.~ ~ta.,p-
lardan da konuyla ilgili örnekler bulup çözmelidir.
----lörn~kl~ri-~ö;;~ken dikkat edilecek bir nokta,~ verileri eşitlik
lerde yerine koyarken birimlerin uyuşmasıdır. Eğer veriler birbiri~
ne uymayan birimlerde ise, başka bir deyimle verilerin birimleri
aynı birim düzeniminde değilse yapılacak iş, birimlerin hepsini
aynı birim düzenimine çevirmektir. Böylece birimlerde bir uyum
sağlanmış oluE]Herhang1 bir hesabı yaparken bulunan sonucun ya-
nına kesinlikle birimi yazılmalıdır. Birimsiz bir sonuç hiç bir an-
lam taşıma~.
Örnek 2.8 : ilk hızı 10 ft/ s olan bir cisim 5 cm/ s2 lik ivmeyle
gitmektedir. Cismin 0,2 saat sonunda hızı ne olur?
Çözüm:
Böyle bir örnekle karşılaşıldığında ilk yapılacak iş verilerin
birimlerini, bir birim düzenimine uydurmaktır. Biz konuları iş
lerken Si birimledni kullandığımız için verileri. Si birimlerine çe-
virmdiyiz.
cm ıo- 2 m
a = 5 cm/s = 2 5 - - (--)
s2 cm
a =5x 10- 2 m/s2
3 600 saniye
b,, t = tı - tı = 0,2 saat (-----)
1 saat
t = 720 s
ft 0.31 m
V = 10- (---) 3,1 m/s
s 1 ft
Artık işlemleri yapabiliriz.
v = Vo + at
m m
3,1 - +5 X 10- 2 ( - ) 720 (s)
S s2
v 39,1 m/s
40 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATlG-1 [2-
Bir eşitliğin yanlış olup olmadığı üzerinde bir kuşku varsa bu-
mın doğruluğunu anlamak için eşitlikteki terimlerin boyutları
kontrol edilebilir.
Mekanikteki her fiziksel niceliğin boyutu temel birimler cinsin-
den (kütle (M), uzunluk {L}, zaman (T) ) bulunabilir.
Örneğin; :hızın boyutu, uzunluğun (L), zamana (T) bölümü şek
linde; ivmenin boyutu, uzunluğun (L), zamanın karesine (T2 ) bö-
lümü şeklindedir. Her doğru fiziksel eşitlikte bütün terimlerin bo-
yutları aynı olmalıdır. Sözgelimi, toplam boyutu hız boyutunda
olan bir terimi, ivme boyıutundaıki bir terime eşitleyemeyiz. Çeşitli
niceliklere ait boyutlarla cebirsel nicelikler gibi işlem yapılabilir.
1
Örneğin; x = ~ı + v t + -- at
0 2 eşitliğini boyut yönüyle in-
2
celeyelim. Bu eşitlikte x ve Xo uzunluk boyutundadır. O halde di-

ğer terimler de uzunluk :boyutunda olmalıdırlar.
uzunluk {L)
vot nin boyutu:----- x zaman (T) = uzunluk (L)
zaman (T)
1 uzunluk (L)
- - at2 nin boyutu : - - - - - x zaman2 (T) 2 - uzunluık (L)
2 zaman (T) 2
Öyleyse bu eşitlik boyut yönüyle doğrudur. Öğrenci, kullan-

dığı her eşitliğin boyut yönüyle doğru olup olmadığına bak.malı,
böylece eşitliği doğru yazıp yazmadığına emin olmalıdır.
Bunun yanında, eşitliıkleri nicelik yönünden denetlemede de
yarar vardır. Söz gelimi, vektör nicelikleri içeren bir eşitlikteki te-
rimler vektör olmak zorundadır. Sayısal nicelikleri içeren bir eşit
likte de yine terimler sayısal olmalıdır. Yukardaki örneğimize ba-
kacak olursak x, Xo, vo, a vektör niceltklerdir. Bu yönüyle eşitlik
doğrudur. Söz gelimi, son terimde a unutulmuş olsaydı eşitliği
mizin sol yanı iki vektör niceliğin bir sayısal nicelikle toplaımı şek
linde olacaktı ki bu da yanlış olacaktı. Okuyucu eşitlikleri kulla-
nırken bu noktaya da di!kkat etmelidir.
- 5] SERBEST DÜŞME 41
Tek Boyuttaki Ötelenmeye Örnekler :
2 - 5.. Serbest Düşme :

Düşen bir cismin deviniminin incelenmesi, uzun süre doğa fel-
sefesinin konusu olmuştur. Aristo'ya göre «aşağı doğru düşen her
cisim, ,ağırlığı ile orantılı olarak daha çabuk düşer.» Oysa daha
sonraki yüzyıllarda İtalyan bilim adamı G. Galilei (1564- 1642) de-
neyle gerçeği bulmuş Vt! bunu kamu oyuna ,açıklayınca o günkü ka-
bul edilen Aristo düşüncesiyle çelişkiye düşmüştür. Galile'nin yaz-
dığı «İki Yeni Bilim Üzerine 1Dialoglar» (Dialogues Concerning
Two New Sciences) adlı inceleme, devinimin aynntıları üzerin-
deki çalışmalarını içerir. Bu inceleme, dinamik biliminin başlan
gıcı kabul edilir(*).
Aris:to'nun, ağır
cisimlerin da:ha hızlı düştükleri inancı görü-
nüşte doğrudur. Söz gelimi, bir ping-pong topu ile bir yapraık: kağıt
aynı anda düşmeye bırakıldıklarında, topun çok daha önce yere
düştüğü görülür. Fakat, eğer kağıt buruşturulup bir top gibi yapı
lırsa ve deney yine]enirse topla, kağıt topun aynı anda yere düş
tükleri gözlenir. İlk deneyde hava direnci, kağıdın toptan geç kal-
masına yol açmış fakat ikinci deneyde hava direncinin etkisi azal-
tılarak ıher iki cisim için de aynı yapılmış, böylece her iki cismin·
de düşüş hızlan aynı olmuştur. Bu deneyi havasız yerde yapmak
pek tabii ki çok daıha inandırıcı sonuç verir.
Galile'nin zamanında hava boşaltma teknikleri gelişmemiş ol-
duğu için serbest düşen cisimlerin incelenmesinde sayısal değerler
pek sağlıklı değildi. Bununla birHkte Galile, eğik düzlemde yuvar-
lanan bir topun gidişinin, topun serbest düşmesiyle aynı öz yapı
da olduğunu göstererek sonuçlarını ispatlamıştır. (Eğik düzlem, sa-
dece yer çekiminin etkin ivmesini azaltır ve böylece düşmeyi ya-
vaşlatır.) Galile, «eğik düzlem boyunca ivme değişmiyorsa yerçe-
kiminden ötürü ivme de değişmez olmalıdır.» demiştir. Eğik düz-
(*) Gallleo Gallle'inin çalışmaları hakkında bilgi edinmek isteyenler aşa
ğıdaki kaynaklardan yararlanabilirler.
1) «Galileo's Discovery of the law of free fall» Scientific American
228, 84 (March 1973) by Stillman Drake.
2) «Galileo's Discovery of the parabolic Trajectory» Scientific American
232, 1026 (March 1975) by Stillman Drake and James Maclaohlan.
3) «The Role of Music in Galileo's Experiments» Scientific American
232, 98 (June 1975) by Stillman Drake.
ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2"-
lem boyunca olan ivme, düşey yerçekimi ivmesinin bir bileşeni

dir; ve değişmez eğimli bir eğik düzlem boyunca bu iki ivmenin
oranı değişmez. Galile deneylerinde ard arda gelen zaman aralık
larında alınan yolların, 1,3,5,7 .... gibi tek sayılarla orantılı olduğu
nu bulmuştur. Böylece ardışık zaman aralıklarında alınan toplam
yollar, 1 + 3; 1 + 3 + 5; 1 + 3 + 5 + 7 rv.b.g. ile orantılı olu-
yordu .
Başka bir deyişle 1,2,3,4 .... gibi tam sayıların kareleri ile alı
nan yollar orantılı oluyordu. Eğer geçen zamanın karesi ile alınan
yol orantılı ise, kazanılan hız, geçen zama:nla orantıh olur. Bu so-
nuç ise ancak değişmez ivmeli devinim için geçerlidir. Galile, aynı
sonuçların, topun kütlesi değişse bile elde edildiğini göstermiştir.
Serbest düşme eşitlikleri :

Galile'nin de gö:stermiş olduğu gibi hava direnci olmazsa ci-
simlerin boyutları ve ağırlıkları ne olursa olsun bütün cisimler
dünyanın belli bir noktasında aynı ivme ile yere düşerler. Yani
serbest düşme, daha önce x~ekseni b unc ·
egışmeyen öte enmenin y-ekseni boyunca olanıdır.
Belli bir yer için serbest düşmede t ve y ölçülerek ivme bulu-

nur. Bu ivme g ile gösterilir; yer çekimi ivmesi olarak bilinir.
(g = 9,8 m/s 2)
Serbest düşme denklemleri, düzgün değişen devinim için bu-

lunan eşitliklerde x = y ve a = g konarak elde edilir.
Serbest düşme denklemleri :
V = Vo + gt
1
Y = h = Vot + -- gt 2 (2-12)
2
Q__enklemlerde Vo ile g aynı yönlüdür. Onun için ikisinin de

işareti ( +) alınmıştır. y = h ise, yukarıdan aşağıya ölçülen yük-
7ekliktıi'". -
Cisim aşağı doğrıu. vo ilk hızıyla atılmamışsa (2-11) ve (2-12)
eşitliklerinde vo = O alınıır.
- 6] DÜŞEY ATIŞ 43
2_-6,. D~y Atış:
-vo hıü
ile · ıkarı _(düşe ) atılan cısım _düşey atışı belirtir~
Düşey _'1.tışdenklem eri, düzgün değişen· oğrusa - evımm ;ı.çın _ u~ .
lun:an eşitliklerde x = y ve a = .::._ g:konaı-ak elde edilirkr:
V = Vo-gt (2-12)
1
Y = 'h = Vot ____;. - - gt 2 (2_;_13)
2
Denklemlerde Vo .ile g'nin yönü terstir. Onun için g c~) alın

mıştır. y ~ h ise, aşağıdan yukarı ölçülen yüksekliktir.
Düşey Atışta Hız - Yol Denklemi :
Vo-V
V Vo - gt ➔ t
1
h = vot - - - gt2 de yukarıdaki t değeri yerine konursa:
2 .
Vo-V 1 (vo-v) 2
h ½-----------g
g 2 g2. -
Vo-V 2vo-Vo + v Vo-V

h - - - ( - - - - - - ) - - - (vo + v)
g 2 2-g -- -~ -
va2-v2
h
2g
v2 :;:::: va2..:...,. 2gh

'' '\.
v = vva2-2gh (2-14) _
44 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİCİ [2 -
Düşey atış eşitlikleri

yükselme kadar düşmeyi de içerir. Dü-
şey atışta cismin her andaki yeri, hızı, bu denklemler ile buluna-
bilir. J?.ik~_~dilecek_~~kta!,. başl~~Y- !!?~.t~sını seçt~!il~R:~~ı;,ır~.
eşitHklerde verileri [yer değiştirme hız, ivme) yerine~!~rken !~
retlereaiklrat-etmeldir.TOrneklere Bakiriiz.). .. - --
'"' ,, - ~ - e•r
: \ .ı Düşey atışta yükseliş süresi :

V/ il fl-'rill'
·"'·, __ ?,3: == O olunca cisim en yükseğe çıkar : v - vo - gt O➔
Vo
t (yükseliş süresi) (2-15)
g
Düşey atışta çıkış yüksekliği :

Cismin en fazla yükseldiği nokta, yüksekliği veren denklemde
Vo
t = -- çıkış süresi konarak bulunur.
g
1
Y - H = Vot - - - gt2
2
Vo 1
Vo----g--
g 2 'i
va2 1 va2
=-------
g 2 g
1 va2
h= ( çıkış yüksekliği) (2-16)
2 g
Örnek 2.9: Bir top, düşey olarak 0,5 m yükselebilmesi için
hangi ilk hızla atılmalıdır. Top ne kadar havada kalır:. (g = 10 m/s2
alınız).
....
Çozum:
H- - - - ➔ 0,5 ➔ Vo - y'l_f)m/s
2.g
Vo 1 vıo 2
t = - - = - - - - - s ; t (toplam)-= 2t = --- s
g 10 y' 10 y'lO
"'·(Jröek 2.10 : --
Duran bir cisim serbest düşmeye bırakılıyor. Cis-
min yerini ve hızını, düşmeden 1,2,3,4 s sonrası için bulunuz.
Çözüm:
1 1
Vo = O; h = Vot + -- gt 2 ➔ h = --gt 2
2 2
1 1
t - 1s h - - gt2 =- 10(1) 2 =5 m
2 2
ı
t 2 s h - 10(2) 7 = 20 m
2
ı
h - - 10(3) 2 = 45 m
2
ı
t =4 s h - 10(4) 2 = 80 m
2
Buradaki h değerleri cismin bırakıldığı yerden olan düşey uzak-

hklardır.
46 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ . [2 -
V = Vo + gt ; Vo = o ➔ V = gt
t 1s V 10.1 lOm/s
t 2s ._v 20m/s
t 3s v 30m/s
t 4s v 40m/s
Ödev:. Örnek 2.10 daki sonuçları bir çizim kağıdında göste-
riniz.
Örnek 2.11 : 100 m/s lik ıhızla düşey olarak yukarı doğru atı
lan bir merminin 1) en çök çıktığı yüksekliği, 2) bunun için geçen
süreyi ve 3) · hangf anlarda 90 riı.: yüksekte olduğunu bulunuz.
(g = 10 m/s2 alınız).
Çözüm:
Vo = 100 m/s
(100)2
H=--- --- = - = 0,5 x 103 ➔ H = 500 n.
2g 2.10 2
Vo 100
t ➔ t=--- 10 s
g 10
h = 90m
1
h - Vot - - - gt2 =90 Vo lOOrn/s
2
lOOt - 5t2 = 90
sı2 - ıooı + 90 =o
t2 - 20t + Ul ::;:: O
tı = 1s
tı: = 19s ·
v = vo - gt de, bulunan değerler yerine konunsa
-6] DÜŞEY ATIŞ 47
tı = .1 S ➔ Vı 100 - 10.1 = + 90 m/s (yukarı doğru)
tı = 1 S ➔ V2 100 ~ 10.19 =- 90 (m/s) (aşağı doğru)

Görüldüğü gibi cisimin aynı noktadan her iki geçişinde de hızı
eşittir. Yalnız hızın yönü değişmiştir.
A.. liJ<>Jmek 2.12 : Bir top yüksek bir binanın balkonundan düşey
olarak yukan atılmıştır. vo = 10 m/s dir.
a) Topun atıldıktan 1 s ve 4 s sonraki yerini ve hızını,
b) Atıldıığı noktadan 3,75 m yukardaıki hızını,
c) Çıktığı en büyük yüksekliği ve oraya çıkabilmesi için geçen

3fueyi bulunuz.
Çözüm:
1
;ı) h = Vot - -- gt2 Vo == 10 m/s
2
1
t = lsiçinh = 10--•10(1) 2
V - Vo - gt
2
h = 5m 10 - 10.1
1 V O demekki en üst
t = 4 s için h = 10.4 - - - 10..16 noktada
2
= 40 - 80 V :;:: 10 - 10.4
h =- 40m v =- 30 m/s
demekki atıldığı noktadan hız aşağı doğru.

40m aşağıda
b) h = 3.75 m
v2 = vl- 2 gh
v2 (10)2-2 .. 10 . 3,75
100- 75
V-25 ➔ V + 5 m/s
48 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİ(;t [2 -
top bu noktadan iki kez geçmektedir. (vı = + 5 rn/s, vı = 5 rn/s)

c) (a) da H bulunmuştu.
Vo 10
t=--=--=1s
g 10
Bu örnekte de görüldüğü gibi düşey atış denklemleri devini-
min iher noktası için geçerlidir.
1 "$12. 1'
'l- Örnek 2.13: Değişmez Vo hızı ile (vo = 9 m/s) yükselmekte
\
olan bir balondan ih = 2 m yükseklikte bir cisim bırakılıyor.
a) Cismin yere düştüğü andaki hızını,
b) Cismin bırakıldığı andan yere varıncaya kadar geçen süreyi

bulunuz.
Çözüm 1:
B
a) Cisim A dan düşey Vo ilk hızıyla atıl
t
\
mış gibidir. Düşerken, A ,dan geçerkenki hızı Vo ı :
yine vo dır. A dan aşağı düşey atılmış gibi dü-

şünülebilir.
v
v = V va2 + 2gh
= V 81 + 2.9, 8.2 ===
den
11 m/s
'~ '
h
1
1
1
1
1
1
bulunur.
ıb) A noktaısına dönüşe kadar geçen süre
2vo
2tı = --- dir.
g
A noktasından yere gelene değin geçen süre
V-Vo
v = Vo + gt2 den, tı = ----
g
2 Vo V-Vo
Toplam zaman İtap = --- + - - -
g g
11 + Vo 11 + 9
- - - - _ 2s
g 9,8
bulunur.
Bu örneği bu şekilde çözebileceğimiz gibi çok daha kolay ola-
rak, sadece düşey atış denklemlerini kullanarak ta çözebiliriz.
Çözüm 2:
a) Cisim A dan vo hızı ile düşey atılmıştır. A noktası başlan
gıç noktasıolarak alınırsa
h - - 2 m de ki hızını bulmanız isteniyor.
V VVo2 - 2gh
=y 81 - 2 x 9,8 (-2)
v = + 11 m/s; v nin (-) olması gerekir; çünki aşağı düşüyor.
b) h =- 2 m koyarak yol denkleminde t bulunur.
1
h Vot - - - gt2
2
1
- 2 = 9t - - - 9,8 t 2 çözülürse
2
11 = 2s 12 =- 0,2 s bulunur. t 2'nin bizim için bir anlamı

yoktur.
O halde t = 2 s bulunur.
Bu örneğin her iki çözümü de doğrudur. Çözüm l'in verilmesi
okuyucunun aklını karıştırmaktan çok, problemin çeşitli açılardan
ele alındığının gösterilmesi yönündendir. Ancak Çözüm 2, her za-
man için daha kolay ve daha açıktır. Daha önce de söylendiği gibi
düşey atış denklemleri devinimin her noktası için geçerliktedir.
Okuyucu, bu örnekle bunu daha a,çık görmektedir.
50 ~ ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2-
U?R J
:;;..c- Örnek 2.14: Bir kuyudaki suyun ne kadar derinde olduğunu
ölçmek için bir taş, ilk hızı 5ıfır olmak üzere kuyuya bırakılmıştır.
Taşın suya düşme sesi 3 s sonra duyuluyor. Sesin yayılma hızı
340 m/s olduğuna göre su, kuyu yüzeyinden ne ,kadar aşağıdadır?
(g = 10 m/s 2 alınız.)
Çözüm:
Taş, serbest düşme yaparak suya düşer. Suya değdiği anda
çıkardığı ses te değişmez hızla kuyunun yüzeyine gider. Taşın suya
değmesi için geçen süre = tı; ses.in kuyu yüzeyine gelmesi için
geçen •sül'e = tı dersek,
(1) tı + tı = 3
1
(2) y -- gtı2 taşın düşüşü
2
(3) y =vt2 sesin ,gelişi ( v = 340 m/ s)
( 1) den t2 = 3 - tı değeri (3) te yerine konursa y V (3-tı)
bulunur.
Bu eşitlikle (2) ortak çözülürse
1
-- gtı2 = 3v - vtı
2
9,8tı2 + 2vtı - 6v = O ➔ tı ( + kök) = 2,75 s (taşın düşme süresi)
1
(2) de yerine konursa y = -- 10 (2.75) = 43,5
2 m. kuyunun de-
2
rinliği bulunmuş olur.
Ödev : Bir maden kuyumnun dibinden 10 m/ s hızıyla yukarı
çıkan bir asansörün üstüne yukarıdan su damlamaktadır. Su dam-
laları yukarıdan l'er saniye arayla düşmektedirler. İlk damla, yer
yüzünden 100 m. aşağıda asansöre çarpıyor. İkinci damla asansöre
ne zaman ve nerede çarpar? (yol gösterme: Birinci damlanın asan-
söre vurduğu zaman ikinci damlanın asansÖl'e olan uzaklığını bu-
lunuz. Bu andan sonra asansör değişmez hızla yuıkan çılmrken
damla da serbest düşmeye devam edecektir. Birbirlerine çarpana
kadar geçecek süre aynıdır.) (Sonuç: 1 = 0,81 s, y = 91,9 m.)
-6] DÜŞEY ATIŞ 51
Örnek 2.15 : Bir film çekimi sırasında bir artist 3 m. lik bir
yardan ilk hızı sıfır olacak şekilde atlıyor. Artistin yere düşmesi
için geçen sfüe ve yere düştüğü hızı bulunuz . b) Bu sahne Ay'da
çekilseydi, yere düşene değin geçen süre ve yere düşme hızı ne olur-
du? (Ay'da çekim ivmesi yeryüzündeki çekim ivmesinin 6 da biri-
dir.) c) Dünyada çekilen film ayda çekilmiş gibi gösterilmek isten-
se, saniyede 24 resim gösteren bir gösterici lmllanılacağına göre,
saniyede kaç •resim çekilmelidir ki seyirci hunu Ayda çekilmiş san-
sın? (Not: Çekilecek resim sayısı ay ve dünyadaki ıhızlarla yada
zamanlarla orantılı olarak artar.)
Çözüm:
1
a) Artist serbest
~ -
diişme y~ma 1ktadır. O hal,de y - - gt2
den 2
1
3 = -- 9,8t 2 ➔ t = 0,78 s
2
v gt ➔ 9,8.0,78 - 7,2 m/s
1
b) gAy = -- gdünya gAy - 1J6 m/s 2 Aynı eşitliklerdeg
6 yerine bu değer konursa
1
3 1,6t2 ➔ t = 1,94s
2
V = 1,6 X 1,94 3,1 m/s

bulunur.
c) Çekilecek resim sayısı hızlarla yada zamanlarla orantılı ol-
duğundan
n 7,2
24 3,1
n 59 S = 60 resim/s
bulunur.
Örnek 2.16 : Aralarında 10 m. bulunan peşpeşe iki oto 36

km/saat hızla gitmekteyken öndeki oto fren yaparak 2 m/s 2 lik
ivme ile yavaşlıyor. Arkadaki otonun sürücüsü, öndeki fren yap-
tıktan 2 s sonra frene basıyor ve iki oto ancak çarpışmayacak şe
kilde durabiliyodar. İkinci otonun frenleme ivmesini bulun.
3600
Çözüm: rv = 36 km/ saat = -- = lOm/s
3600
l·, 0,;I~-
@ @
İlk oto fren yaptıktan durana değin geçen süre
Vo 10
v = O = Vo - aıt ➔ t = -- = -- ➔ t = 5s
a1 2
1
gittiği yol : x = vot - - - a 1t2
2
1
X = 10.5 - - - 2.25 = 25 111.
2
İkinci oto iki saniye sonra frene bastığına göre iki saniyede
gittiği yol.
Xı = Vot = 10 . 2 = 20 m.
İkinci oto 2 s sonra frene bastığına göre t' = 5 - 2 = 3 s de ve
x' = (x+ıo)-xı = (25+10)-20 = 15 m. içinde durması gerekir.
Bunun için gerekli a2 ivmesi
1 1
x'=vot' - - - a2(t') ➔ 15 =10.3--- a2(3) 2 ➔ a2 =3,3 m/s2
2
2 2
bulunur.
- 7] DÜZLEMSEL DEVİNİM 53
2 - 7. İki Boyutta (düzlemsel) Devinim :

Bundan önceki bölümde bir tek boyuttaki devinimi ( ötelen-
meyi) inceledik. Bununla ilgili örnekleri gördük. Bu bölümde de
iki boyuttaki devinimi kinematik açıdan inceleyeceğiz. Şek. 2.7 bir
düzlem içinde (x-y düz!emi) eğri bir yol boyunca giden bir cismi
göstermektedir. Cismin yeri, tek boyuttaki devinimde olduğu gibi
bir tek sayı ile verilemez.
y
Cismin herhangi bir andaki ko-
numu (yani yeri) seçtiğimiz gözlem
çerçevesinin başlangıç noktasından, ,
cismin bulunduğu yere çizilen r yer
vektörüyle tanımlanır. x ve y ekse-
ni üzerinde i ve j birim vektörleri-
ni aldığımızda r yer vektörü 'x X
Şek. 2.7.
r =i rx + j l"y (2-17)
şeklinde gösterilebilir.
Burada rx ve ry, r vektörünün sayısal bil~şen· değerleridir.
Cisim, yörüngesi üzerinde ilerledikçe, yani zamanla yer değiş

tirdikçe r de değişecektir. Başka bir deyimle r yer vektörü zamana
bağımlıdır.
Ortalama hız :
Tek boyuttaki ötelenme için tanımlanan ortalama hız eşitliği
burada da vektör şekliyle kullanılabilir. Cismin t 1 anındaki yeri
rı , tz anındaki yeri rı ile gösterildiğine göre ortalama hızı
r2-r1 1:::,. r
v = - - = - - dir lŞek. 2 8).
t2- tı /:::,. t Y
Burada ortalama hızın bir vek-

tör olduğuna ve yönünün de 1:::,. r
yönünde olduğuna dikkat ediniz.
Ortalama hızın sayısal değeri
r
1:::,.
X
--nin mutlal-: değerine eşittir.
1:::,. t Şek. 2.8.
54 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİliİ [2-
Anlık hız:
Tek boyuttaki ötelenmede cismin bir noktadaki ihızına anlık
!:::,. X
hız demiş ve !:::. t ➔ O için - - nin alacağı değeri anlık hız değeri
!:::. t
!:::. r
olarak bulmuştuk. Burada da !:::. t ➔ O için - - nin alacağı ,değer
!:::. t
anlık hızı verir.
!:::. r dr
lim
V
~ t➔O
dt
(2-17) den yararlanarak, i ve j birim vektörlerinin zamanla de-
ğişmediğini de göz önüne alarak, anlık hız için
dr drx dry
V = -- i-+j- (2-18)
dt dt dt
elde ederiz. Yada
Vx = Vy
dt dt
dersek ( Vx ve Vy , hızın x ve y eksenleri üzerindeki sayısal değer
leridir),
V = 'İ V, + j Vy (2-19)
olur.
Hız vektörünün yönü ~ t ~ için !:::. r nin yönüdür ki, bu da
yörüngeye teğet doğrultuda parçacığın ilerleme yönüdür.
Hız vektörünün x-ekseni. ile yaptığı açı 0
Vy
tane= - - (2-20)
den bulunur. Vx
- 7] DÜZLEMSEL DEVİNİM 55
Hız
,vektörünün büyükLüğü v = y' v/ + v/ (2-21)
ile bulunur (Şek. 2.9).
y
Ortalama İvme :
Yine tek boyuttaki ötelenme

için yapılan tanımdan yararlanarak
ortalama ivme şöyle tanımlanır :
a X
L::ı. t Şek. 2.9.
Burada da ortalama :ivmenin bir vektör olduğuna ve yönünün

de L::ı. v yönünde olduğuna dikıkati çekelim (Şek. 2.10). Ortalama
ivmenin sayısal değeri
L:ı. V
- - nin mutlak değeridir. v
L::ı. t
Anlık ivme:
L:ı. V
L::ı. t ➔ Ü
için - - - nin
L::ı. t X
alacağı değer anlık ivmedir. Şek. 2.10.
L:ı. V dv
Hm
a -
L::ı. t ➔Ü
L::ı. t dt
( 2-19) .kullanılarak
dv dvx dvv
a=--=i--+j- (2-22)
dt dt dt
derşek
dt dt
a = i ax + j ay (2-23)
elde ederiz.
ax ve ay, ivmenin x ve y yönündeki sayısal değerleridir.
Anlık ivme vektöıünün yönü dv nin yönüdür. Anhk ivme vek-
törünün x-ekseni ile yaptığı açı :
ay
tane=-- (2-24)
Anlık ivme vektörünün büyüklüğü
a = V ax2 + ,a/ dir (Şek. 2.11) (2-25)

y
X
Şek. 2.11.
2 - 8. Düzgün Değişen ( değişmez ivmeli) Düzlemsel Devinim :

Düzlemsel devinimde ivmenin değişmez kalması, ivmenin ax
ve ay bileşenlerinin değişmez kalması, yani değişmemesi demek-
tir. Bazen ivmenin bileşenlerinden biri s1Jfır olabilir (örneğin, ile-
tide göreceğimiz eğ~k atışta ax = O dır.) B~ d_urum .~ değişmez
ivmeli devinimin içirıe girer. -· · - __ . __:-~-~ · •· - ·
Düzgün değişen düzlemsel devinimin hız, yol, ivme ve zaman
arasındaki sayısal bağıntılar, devinimin x ve y bileşenleri türün-
den aşağıda verilmiştir.
Vx = V0x + axt (2-26)

(2-27)
1
X = V0xt + -- axt2 (2-28)
2
- 8] DEÔİŞMEZ İVMELİ DÜZLEMSEL DEVİNİM 57
1
y = V0yt + - - ayt 2 (2-29)
2
Vx = yv20x + 2 axX (2-30)
(2-31)
Vektör gösterim o1arak
1
r = Vot + -- a t2 (2-32)
2
v = Vo + at (2-33)
kullanılır.
Örnek 2.17: Bir cismin yer.değiştirmesi x 2t2 - 4t ve =

y =
2t2 - 8t + 8 ile veriliyor. Bu eşitliklerde x ve y metre t ise
saniye birimlerindedir. t =
1 için cismin konumunu, hızını ve iv-
mesini hesaplayınız.
Çözüm:
1) Cismin konumu : x ve y denklemlerinde t = 1 konarak bulunur.
X = 2t 2 - 4t
X 2 ( 1) 2 - 4(1) =- 2 ID
y 2t2 - 8t + 8
y _ 2(1) 2 - 8(1) + 8 = 2m
cisim x =- 2 m, y = 2 m olan noktadadır.
Cismin konumu, r =- 2 i + 2j vektörüyle belirtilebilir.
dr
2) Cismin•hızı v = -- = i Vx + jvy idi,
dt
dx dy
' Vy idi.
dt dt
58 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİG1 [2 -
dx
Vx 4t-4 t 1 S için Vx o
dt
dy
Vy 4t-8 Vy -4m/s
dt
Buna göre cismin hızı v = - 4 j ile belirlidir. Başka bir de-

yimle, bu andaki hızın x-bileşeninin değeri sıfır, y-bileşeni ise aşağı
doğru 4 m/s değerindedir.
dv dvx
3) Cismin ivmesi a = -- = ax i + ay j; ax = --, ay
dt dt dt
4 rn/s2
dt
d~y
ay = 4 rn/s2
dt
O halde a = 4-'i + 4 j ile gösterilebilir. İvme zamanla de-
ğişmemekte hep aynı değerini korumaıktadır. ( düzgün düzlemsel
devinim).
İki Boyutta Devinime Örnekler
2 · 9. Eğik Atış :
Yer yüzünde, yatayla belli bir açıda atılan bir cismin (bir mer-
mi, bir ,golf topu, bir futbol topu v.b.) izleyeceği yol, eğik atışı
simgeler. Hava direnci göz önüne alınmazsa, yatayla ,a, açısi altın
da atılan cismin üzerine sadece yerçekimi ivmesi etki eder.
Bu durumda cisim x-y düzleminde değişmez ivmeli bir devi-
nim yapacaktır. Yerçekimi ivmesi (-) y dojıııultusunda olduğun
dan cismin ivmesinin x-bileşeni sıfırdır (yani ax O). İvmenin =
y-bileşeni ay ise, yerçekimi ivmesinin sayısal değerine eşittir (yani
ay= -g)
- 9] EÖİK ATIŞ 59
ıı,-ı.__. _ _ _ _ _ _ _ _ __
X
g
Şek. 2.12. Eğik Atıış
Cisim rı. açısıyla bir Vo hızıyla atıldığına göre vo hızının x ve y

bileşenlerinin sayısal büyüklükleri
V0x = Vo COS a.
Vay - Vo sin a. t2-34)
ax= O olduğundan hızın x-bileşeninin değeri değişmez kalır

(hızınzamanla değişiminin ivmeyi verdiğini anımsayınız.) O hal-
de cismin ilerlemesi boyunca hızın x-bHeşeninin değeri hep aynı
kalacaktır.
Vx = Vo COS rı. (2-35)

ay =- g. olduğundan (2-27) den
Vy = Vo sin a. - gt (2-36)
bulunur. ,Buna göre her hangi bir noktadaki ıhız bileşenleri (2-35)
ve (2-36) dır. Bu durumda hızın değeri ve hız vektörünün x-ekseni
ile yaptığı açı, Şek. 2.13
V = yvx2 + v/ (2-37)
Vy
tane (2-38)
Vx
dir. Cismin herhangi bir andaki konumu ise (2-28) ve (2-29)

denk1emleri yardımıyla elde edilir. Bu denkleml~rde ax = O,
ay = - g, Vox = Vo cos et , v0y = vo sin a konduğunda, _cismin devi-
nimi süresince herhangi bir noktadaki konumu :
60 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİCİ [2-
X Vot COS a. (2-39)
1
y = vot sin <1.. - -- gt2 (2-40)
2
denklemleriyle belirlenir.
B
X
Şek. 2.13
Cismin izlediği yolun (yörüngenin) denklemi, (2-39) ile

(2-40) arasında t yok edilerek bulunur.
g
y x tan a. - - - - - x2 (2-41)
2vi cos2 a.
Bu, bir parabol denklemidir. Buna göre, hava direnci yoksa

cisim bir parabol çizer.
Eğile Atışta Bazı özel Eşitlik]er :
1) Yükseliş Süresi :
Vy = O olana değin cisim yükseıir.
Vy = Vo !ıln a. - gt =O
vo sina
t=--- (2-42)
g
- 9] E<'.'itK ATIŞ 61
2) Cismin yükselebildiği en büyük yük~_:_::-
vo sin a.
t - - - - , (2-40) ta yerine konarak bulunur.
g
1
y - H = vot sin <ı - -- gt2
2
Vo sin cx. 1 va2 sin2 cx.

= Vo - - - sincx. - -- g----
g 2
va2 sin2 a.
H =---- (2-43)
2 g
3) Uçuş Süresi :
Şek. 2.13 de l3 nin y-değeri sıfırdır.
YB =o
1
YB - vot sin« - - - gt2 =O
2
1
t (vo sin cx. - - - gt) =O
2
tı - o
2 Vo sin a.
tı (2-44)
g
62 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMAT101 [2-:,-
4) Atış uzaklığı (Erim) :
Şek. 2.13 de OB uzaklığıdır,.
Uçuş süresi {t2) , (2-39) da yerine ,konarak bulunur.
2vo sin a.
x = L = Vot cos cı. t - - - - konursa
g
2vo sina
L = Vo - - - - oos a.
g
2 vl sin cı. cos a.

2 sin a. cos cı. - sin 2 et
g
vu2 sin 2 a.
L (2--45)
g
İlk 'hızı değişmeyen cismin (örneğin bir top mermisinin) en

uzağa gitmesi için sin 2 cı. = 1 olmalıdır. Böylece
sin 90° = 1 ➔ a. = 45" bulunur.
vl
Bu durumda L - - - olur. (2--46)
g
E,ği!c ~!ış_~enk_~mleri yörünge boyuı:ı?- her noktada geçerlidir.

J\g,::alc Y~?:iler denklemlerde yerine konll!ken seçilen
başlangıç nok-
t~~l!l~ g§ı:e. iş~~!J~in~_~ikk& t edilm~}Jdir.
_Eğiık atışdenklemleri yatay atış için de geçerlidir. Yatay agş_~
ta atış açısı sıfı.rdır. (cı. ;, O) (örneklere bkz ..)
-~--~ ---·~----·~--·---~·-,---. ~-·--. -~-~-- ~----
Örnek 2.18: Bir gemi doğuya doğru 12 m/s lik değişmez hız
la gidiyor. Gemideki bir yolcu, geminin hızına dik olaraık 5 m/s
hızla kuzeye doğru koşuyor. Yolcunun kıyıdaki bir gözleyiciye
göre hızı nedir?
-9] EÖİK 'ATIŞ 63
Çözüm:
Yolcunun iki hızı vardır. Gemide bulunduğu için gemiyle bir-
likte 12 m/s doğuya doğru bir hızı 1 vardır. Buna ek olarak gemi-
nin üstünde 5 m/s lik geminin hızınfl dik bir hızı v~dır. O halde
yolcunun bileşke hızı, bu iki hızın toplamıdır. Hız vektörlerinin
toplamı, şekilden de görüldüğü gibi,
AC2 = AB + BC2
2
5
tan 0 = 0,42
12
0 = 22,5°
Örnek 2.19: 600 m/s hızla atış_,ı:apan bir tgpım aıabileceği en
büyük uzaklığı; top mermisinın bu uzaklığa gidene değin geçen sü-
reyi ve top mermisinin çı~tığı en yüksek noktayıı, ve bu noktaya
çıkmak için geçen süreyi bulunuz.
Çözüm:
Atış uzaklığı L - (vl <;İn 2 a)/g formülüyle verilir . L'nin en
büyük olması için sin 2 o., = 1 olması gerekir. 2 o., = 90° den,
o., = 45° elde edilir. Atış uzaklığının ,en büyük değerini veren for-
mülde (2-46) verileri yerine koyalım.
vi (600) 2 360000
L=--=--- 36734 m.
g 9,8 9,8
2 Vo Sİll <J., 2.600 . sin 45

t = ---- = 86,5 s. Uçu,J süresi
g 9,8
64 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİCİ (2 -
Mermi yörüngesinin tepe noktasının yüksekliği :

Vo2 sin2 « (600) 2 • (sin 45°)2 . (600) 2 • (0,7) 2
H= -
2g 2.9,8 2.9,8
360000.0,49
= 9614 m.
19,6
Vo sin« İ2 86,5
t = -
- --- = 43,3 s
g 2 2
bulunur.
Örnek 2.20 : İ1ci kilometre yüksekte yatay doğrultuda 600
km/saat hızla uçan bir uçaktan bırakılan bir paket yere kaç sa-
niye sonra ve atıldığı düşey doğrultudan kaç metre ileriye düşer.
Çözüm:
Paket yatay doğrultuda uçak hızı ile atılmış gibi düşünülür.
Eğik atış eşitliklerinde rı. = 0° alınarak denklem bulunur.
X = Vot cos 0° = Vot

1 1
h=y=vot sin 0° ---gt2 = - - - gt2
2 2
İkinci denklemde, yüksekHk verildiğinde

t bulunur.
1
- 2000 = - -- g.t 2
2
4000
t2 = --- s 2 ➔ t === 20 s.
9,8
Bu değeri x de yerine koyarsak, paketin ne kadar ileri düştüğü
nü buluruz.
- 9] EĞİK ATIŞ 65
x
600000 . '· 4000
= Vot = --- ✓;
3600 ,__, 9,8
- 1ooo
~
6
. ;·V.I·' --
4000
9,8
= 3367 ·m.
(/--?<örnek 2.21 : 72 km/ saat hızla yatay olarak gitmekte olan bir
trenin penceresinden, düşey doğrultuda yukarı doğru 12 .m/s hızla
atılan bir bilya kaç saniye sonra hangi hızla yere düşer. (Trenin
penceresi, yerden 2 m yüksektedir).
..
Çözıun:
Bilya .üzerine trenin hızı .da etki ettiğinden eğik atılmış gibi
gider.
İlk hızı ve atılma açısını V - -· - - - - - - - - - - --
bulalım. Şekle göre, 8 . ,vo
1
vi = (vT) + 2 (vs) 2 1
1
1
72000 1
1
:::::: ( - - ) 2 + (12)2
3600
vi = 400 + 144 = 544
Vo = y 544 = 23 m/s
Vs 12 3
tan a. =- = -- = -- = 0,6
VT 20 5
a. = 31° dir.
Bu değerler ve y yerine -- 2 m değeri eğik atış eşitliklerinde
) yerine konursa :
x = vot cos rı. = 23.t.cos 31 = 23.t. 0,86 = 20.t /
ve
1 1
y = -2 = vot s.ina. - - - gt2 = 23.t 'sin 31° - - - .gt2
2 2
İkinci denklem,
- 2 = 12 t - 4,9 t 2
yada,
66 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2 -
4,9 t1 - 12 t - 2 :::ı: o dır.

Buradan t = 2,6 s bulunur,
Bu değeri x de yerine koyalım.
x = 23 ~ 2,6 . 0,86. = 52 m.
52 m ileride bir yere düşüyor. Yere düştüğü andaki hızını, hız eşit-
liğinden buiuruz. .
v = V vi + v/ ,= V (Vo cos « )2 + (Vo sin a. - gt )2
= y (23 cos 31 °) + (23 sin 31 ° -
2 9,8 . 2,6) 2
= y400 + 176 = + 24 m/s; tan 8 =✓ -176 ....:·0166

', 400
Büyüıklüık olarak ( +) değer alınır.
örnek 2.23 : Yerden 200 m yükseklikte bulunan bir kulenin

tepesinden 500 m/ s hızla ,60° lik bir açı altında atılan bir mermi
kaç saniye. sonra yere düşer, ne kadar ileri düşer, düştüğü andaki
hızının x ve y bileşenleri nedir? ·
....
Çomm:
1
y = vot ,sin« - - - gt2
2
1
- 200 500 t sin ·60° :.. . ;. ......,._ 9,8 tı ·
2
- 200 = 500 t. 0,8~-;- 4,~ t2
.Buradan.tı === 88 s; t2 =- 0,41 s. bulunur'.
t2 (-) değerin anlamı yoktur.
x = vot cos « den , :;.,- -~ ') -➔ L 2_ OO ()
X = 500 X 88 X COS 60 =(217§Q)m. ' _,.
67
Vx = Vo COS = 500 X COS 60 = 250 m/s
(1.
Vy = Vo sin-rı. - gt = 500 x sin 60 - 9,8 x 88
= 430-,Ş5J = --:-~419 m/s (Aş~~ı doğru),:

-"';><) b t ~-) ·ı, 7 n ;
bulunur. 0 · -':t> L / ··
örnek 2.24 : Uçuş yüksekliği, atış uzaklığına eşit olan bir

eğik atış için atış açısını buiunuz.
r~;.._ •· .
yvı.ı.u.uo•
· vl- siıi'2 ii • ·va2 siİı2 rı.

H- - - - - L==------
2g g
H=L
va2 sin2 rı. va2 sin 2 rı.
2g g
sin2 rı. sin2 rı.

2
sin2-rı. 2 sinrı. cos a
tanrı. = 4 ➔ -rı. = 16.::ı

örnek 2.25 : Mermilerine 150 m/ s hız
verebilen ibir. ,tüfekten
150 m ileride bir küçük hedef bulunmaktadır. Bu hedefi' vurmak
için tüfeği düşey olarak hedeften ne kadar yüksekte tutmalıdır.
Çözüm:
X
X = Vot ➔ t = -- ...--=-""'-_..Vo
1 --
1
Vo 1
yl
1
1
1 1
- y - - - - gt2 X Hedef
2
68 ÖTELENME DEVİNİıMİ KİNEMAT1C1 [2 -
x2 1
-y --g-
2 va2
1 (150) 2
= --9,8
2 (150) 2
y - + 4,9 rn
Örnek 2.26 : Bir top 4 n:ı yüksekllğindeki bir kö~..d:amı

üzerinde yuvarlanırken iertardan düşüyor. Yere cfüş~noktası
nın, düştüğü kenardan· yatay uzakhğı 5 m dir. Topun, damın ke-
narından düştüğü hızı nedir?
Çözüm:
X = Vot
1
-y = --gt2
2
t ✓~
., g
...
,..- - x -ı
X = Vo ✓ &'j
, g
Vo =X J g
, 2y
Vo
J.f/9F
= 5.f-
.J 2,4
vo = 5,5 rn/s
- 9] EÔİK ATIŞ 69
Örnek 2.27 : Yatayla 60° lik açı yapacak şekilde fırlatılan bir
top, 10 m uzakta bir binan1n oa:mını kırıyor. Cama çarpma nok-
ta'sı, atıldığı düzeye ,göre 8 m yüksekte bulunmaktadır.
a) Topun fırlatılma hızını
b) Binaya çarptığı noktadaki hızın şiddet ve doğrultusunu bu-

lunuz.
Çözüm:
X
x = Votoos,a. ➔ t = - - -
Vo COS <t,
1
y = votsina.--gt2
2
de yerine konursa
X 1 x2
a) y = Vo - - - sin« - -- g ---
Vo cos a, 2 Vo2 cos2 a,
1 x2
- -- g --- = y - x tana.
2 vo2 cos2 a.
gx2
va2=-------
2 (x tan a.-y) cos2a.
rı
✓.
X
Vo = g
cos c:ı. · · 2 (x tana. -y)
10
0,5
'-,,
J--
-
9,8
2(10.1,73-8)
Vo = 14,5 m/~
\
\
70. ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMAT1Gl [2-
1
Vx = 14,5 - - = 7,3 m/s
2
X 10
t = ---- - - - - = 0,73 s
Vo CO:S r:ı. 14,5 C0"3 60°
Vy = 14,5 .X 0,86 - 9,8 X 0,73
Vy = 5,5 m/s
v = v (7,3) 2 + (5,5) 2 = 9,1 m/s
Vy 5,5
tanrı. - -- 0,75
Vx
0 - 37°
Örnek 2.28 : 53 ° lik atış açısı ve 1O m/s ltk.i1k hızla 'hir oyun~
cu bir topa vuruyor. Başka bir oyuncu 10 m/ s lik bir hızla ya-
tay olarak topa doğru koşmaktadır. Koşan oyuncu, topu, tam yere
düşmeden tutması için topa vurulduğu anıda- ne kadar uzalta ol-
malıdır? '
Çözüm:
:>!,_.
" ~ ·:,.,'
-----L
-9] EÔİK ATIŞ 71
r
Vo2 sin2 a.
/L - g
100.0,96
L- - 9,8 m
9,8
2 Vo sin ıx.
t
g
2.10.0.8 16
- -- - - -
- 1,63 s
9.8 9,8
Xı = vt
Xı = 10.1,63 - 16,3 m
X Xı + 9,8
X - (16,3 + 9,8)
X 26,1 m uzakta olmalıdır.
Örnek 2.29: Bir top şekildeki gibi 160 m derinlikte bir uçu-
rumun 192 m gerisinden yai:ayla 37° açı yapacak şekilde bir vo hı
zıyla atılıyor. Bu atışta toıp tam uçurumun kenarından geçiyor.
a) ilk hızı
b) Uçurumun dibinde topun düştüğü noktanın kenara olan
yatay x.ıuzaklığmı bulunuz.
Çözümü:
a)
vo2 sin 2 ıx.
L = 192 = ------
g
9,8. 192
v/
sin2 a
9,8. 192
-
0,96
va2 1970 m2 /ıs2

Vo 44,5 m/s
g
b) y = x tan« - ---- xı
2 va2 oos2 «
yörünge denkleminde y =- 160 m konrsa
9,8
y =- 160 = xı tan 37° - - - - - - - - x2ı
/
2 ( 44,5) 1 cos2 37°
Eşitlik
x'e göre çözülüp ( +) kök alındığında xı 320 m bu-
hmur. Buna göre x = 320 - 192 = 128 m dir.
Ömek 2.30: Yüksekteki bir topa nişanlanmış bir top-atar'dan
bir top atıldığı anda yüksekteki top ta sel'.best düşmeye bırakılı
yor. Gösteriniz ki her halde iki top çaııpışır.
or;,o::p~a:'.,a:-:r------~c~---~~==-
Çözüm:
Her iki top ta atılmalarından hemen sonra ye~çekimi ivmesi-
nin etkisinde kalacaktır. Eğer yerçekimi olmasaydı top-atar'ın fır
lattığı top t saniye ,sonra OA = vot yolunu gidecek ve A daki topa
- 9] EÔİK ATIŞ 73
vuracaktı.Oysa yerçekimi olduğundan t süresince A daki top

AB = ½ gt2 kadar düşecek aynı şekilde top-atardan atılan top ta
½ gt2 kadar düşecektir.
Başka
bir deyimle, yerçekimi ivmesinin olmaması durumun-
da top-ataa:ıdan atılan topun t s. sonra y-ıkoınumu AC = vo sin a. ola-
cakıken, yerçekimi olması durumunda bu t süresince ½ gt2 kadar
düştüğün:den GB = Vo sin a - ½ gt2 olacaktır. Bu yönüyle her iki
top ta ıB de buluşacaklardır.
AC yüksekliği ne olursa
--,- ·---- ---.....,._-.,-
olsun, başlangıçta top-
noktasını nişan-
-atara
--
A ,,, ·~···.., .- ... ··-· .
lıyacak şekilde eğim (a.)..
....... ·"·- ..... ,. ""·
verildiğinde B . :rıo½taJın,·.
da her zaman için iki top
çarpışır.
·- ·--...~--- ---,.-~
< •
Ödev: Şekildeki iletici bant, altındaki bir huniye kum dök-

mebedir. Bantın !hangi ihız sınırları arasında kum, huninin içine
dökülür.
(Not: Kum taneleri banttan ayrılırken bantın yatay hızına
sahiptirler.)
(Sonuç: vı = 1/y2 m/s vı = 5/y2 m/s)

Ödev : Yatayla 14 ° ,eğimli bir yamacın dibinde bulunan bir
okçu tepeye doğru yatayla 53° açı altında 50 m/s lik ilk il:ıızla bir
ok atıyor. Okun hede:fe çarpması için hedef okçudan ne kadar uzağa
konmalıdır.
(Yol gösterme : Okun hedefe

çarptığı noktanınx, y konumla-
y
nnı yazınız. tan 14° = ---den
X
yararlanınız.
(tan 14° = 0,25 , g = 10 m/s2

almz.) (Sonuç: 1 = 201 m)
74 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2 -
Ödev : Bir yangın hortumu vo = 30 m/ s ilk hızı ile su ıfışkırtı

y;or. Yanan bir binaya 10 m. den çok yanaşılamadığına göre hor-
tum yatayla 53° lik açıda tutulduğunda biııada ne kadar yüksek-
liğe su sıkılabilir. (Sonuç: y = 11,8 m)
2 - 10. Düzgün Çembersel Devinim :

Düzlemsel devinime başka bir örnek te. çembersel devinimdir.
Bir cismin, çembersel yörünge üzerinde değişmeyen bir hızla, yani
eşit zaman aTalıklarında eşit yaylar süpürecek şekildeki ilerleme-
sine, düzgün çembersel devinim denir. Cisim çember üzerinde
ilerlerken hızın büyüklüğü zamanla değişmez. Fakat lhızın doğrul
tusu değişir. Hız bir vektör nicelik olduğundan, ister doğrultusu
ister büyüklüğ:ü, isterse her ikisi de birlikte değişsin, her üç du-
rum da hızın değiştiğini gösterir. Hızın zamanla değişiminin. ol-
duğu bir devinimde bir ivme söz konusudur. Başka bir deyimle
··dv
hızın değişebilmesi için bir ivme gernkir. ( dt = a).
Örneğin, serbest düşmede hızın doğrultusu değişmemekte sa-

dece büyüıkLüğü değişmekteydi. Bunun sonucu . serbest düşmenin
ivmeli bir devinim olduğ~Irll. h11.lfl!11:ş_t½lf- ıDüzgün çettıbe~sel de;i~
nimde ise hızın büyüklüğü değişmemekle birlikte doğrultusu de-
ğişmektedir. Öyleyse bu devinimde de bir ivme vardır. Başka bir
deyimle, düzgün çembersel devi~ y
nim, ivmeli bir devinimdir. Şim
di bu ivmeyi bulalım.
Çizgisel hız : Düzgün çember-

sel devinim yapan cisim tı anın
da A da t2 anında B · de ise (Şek.
2.14), cismin ortalama çizgisel
X
hızı,
Şek .. 2.14.
'-.
tı r
v-
tı t
tı r
dir. Anlık hız /ı t ➔ O için - - - nin aldığı. değerdir.
..,-10] ·DVZGÜN ÇEMBERSEL DEVİNİM 75
lim
dr
V -
.6. t ➔ o .6. t 'dt
Anhk hız vektörünün doğrultusu, B noktası A noktasına yak-

laşırken ( .6. t ➔ O) .6. r vektörünün doğrultusudur ki, bu da A
noktasındaki yörüngeye teğet doğrultudur.
;{.-. ivme:
Cismin A noktasındaıki hı y B(tz)
zına vı, B noktasındaki hızına
v2 dersek (vı ve v2 büyiiıklük
v,
çe birbirine eşittir) cismin or- -v, A (tı)
talama ivmesi (Şek. 2.15).
V2-V1 .6. V
. "'
a .. - -- X
t2·- tı .6. t
Şek. 2.15.
olur. Anlık iıvme için .6. t ➔ O· yapılırsa
. ,6. V dv
lim
a - .6.t ➔ O
.6. t dt
bulunur. Anlık ivmenin ~'ğıultusu .6. t ➔ O için .6. vektörünün v

doğrulttisudur ki bu da A noktasını çemberin merkezine birleşti
ren doğrultudur (yani yarıçap doğrultusu). İvmenin.yönü ~se'.~m-
berin merkezine yöneliktir. Bu yönüyle d~gün çembersel devinim-
deki ivmeye merkezcil 'ivme (çapsal ivme) 'denir. Merkezcil ivme-
nin değerini ise şöyle bulabiliriz. Çe,n:;berin yarıçapına R dersek
OAIB üçgeni ile (ıv2, - v,, ,6. v) üçgeninin benzer olduğunu görürüz.
Çünkü kenarları 'birbirine dik ikiııkenar üçgendir bunlar. {Büyük-
lük bakımından vı = v2 = v alınabilir)
.6.v fır V
-----. - ----~- ➔ l:ı v = .-·- .6. r (2-47)
V R R
76 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATtc'it [2 -
Bu sonucu ortalama ivmenin değerini bulmakta kullanırsak
ô. V V 6. r
a =---
6. t R 6. t
ve anhık ivmenin değeri için
6.v V dr
liın
a - ~ t➔O
R dt
dr
=V idi.
dt
Öyleyse düzgün çembersel devinimde merkezcil i,vmenin büyüklüğü
V v2
a--V (2-48)
R R
dir. ,Oev:iniınde hızın büyüklüğü değişmediğinden, ivme her an için
bu değerdedir ve merkeze yöneliktir.
İvme .birim yönünden incelenecek olursa
v2
a - - - - - m/,s2
R m
bulunur. Vektör gösterimle
1
a =v 2 -- dir.
R
Düzgün çembersel devinimde hız ile ivme (merkezcil ivme)
her an için birbirlerine diktirler. Buna şaşmamak gerekir. Çünkü
ivme doğrultusunda her zaman bir yer değiştirmenin olması gerek-
mez. ıSözgelimi düşey atı-şta ivme ile yerdeğiştirme doğrultusu ara-
sında 180° vardır. Şek. 2.16 da çeşitli durumlarda v ile a arasındaki
açılar gösterilmiştir.
-10] DÜZGÜN ÇEMBERSEL DEVİNİM 77
a=g
Düşey atış
a=g
Eğik atışta
ıeo 0>e>90°
yükselme
Gf
Düz. çemberse/
devinim
90°) 8 )O
tV 9=0°
a=g
Eğik atışta düşme Serbest düşme
Şek. 2.16.
Dü:zıgün çembersel devinime ilişkin bazı tanımlar :
Yineleıüm süresi ( Peryot) :

Cismin çember üzerinde tam bir dönüş yapması için geçen sü-
redir (T).
Sıklık:
Bir saniyedeki dönüş sayısıdır. (f).

f.T =1 (2-49)
Bir yinelenim süresinde cisim çemberi bir ,kez döndüğünden
çizgisel hızla R arasındaki bağıntı,
v = --- = 2 TCR.f şeklinde yazılabilir. (2-50)

T
Örnek 2.30: Ay, dünyanın çevresinde bir dönüşünü 27.3 gün-

de tamamlar. Yörüngenin çembersel olduğunu ve 3,85 x 108 m. lik
bir yan çapa salhip olduğunu var sayarak ayın dünyaya doğru olan
ivmesini bulunuz.
78 ÖTELENME DEVİN!Mİ KİNEMATiĞİ, Ü...::.
Çözüm:
T = 27 .3 gün = 2.36 x 1()6 s

Ayın teğetsel hızı (değişmez)
2-ı.R
v =-- - 1020 m/s
.. T
merkezcil ivme
v2 (1020) 2
a = -- = - - - - = 0.00273 metre/s yada,
R 3,85 x 108
= 2,78 X 1Q- 4 g
bulunur.
Örnek 2.31: Dakikada 1200 dönüş yapan bir pervanenın mer-

kezinden 0,30 m uzaktaki bir parçacığın merkezcil ivmesini bulunuz.
....
Ço.zum.:
dönü 1200
f = 1200-- - 20 dönü/s
dak 60
1 1
T = -- = -- s/donu
f 20
2 '7t R. 2 '1t . 0,30

V - - - 36,8 m/s
T l/20·...
v2 (36,8) 2
a - --=·
r 0,3
- 48,2 X 102 m/s2 ..
örnek 2.32 : Bir oio~obil, yanç~pı 300 m olan bir •döneÜ)eçtJ

36 kın/saat hızla dönmektedir. Otomobilin merkezdi ivmesi nedir?
..:..10] DtlZGÜN ÇEMBERSEL DEVİNİM . 79
Çözüm:
Merkezdi ivmenin büyüklüğü v2/R idi. Öyleyse otomobilin dö-

nemeci dönmesi s.ırasında kendisine etkiyen ivme
a
v2
[ 36x!O'
· 3600
---
L - - m/s2
R 300 30
dir.
örnek 2.33 : Dünya çevresinde sürekli dönebilen bir uy.dunun

hızının, yörünge yarıçapının kar~ökü ile ters orantılı olduğunu
gösterin; uydunun bir dönfr}Ü için geçen süreyi bulunuz.
Çözüın:
Bir uydunun sürekli olarak dünya çevresinde döne-

r
bilmesi için merkezcil ivmesinin g ,(-.-)2 olması gerekir. g = yer-
R
çekimi ivmesi, r = dünyanın yarıçapı, R = uydunun dünyanın mer-
kezine olan uzaklığı. (Bunun nedeni, kinetik yıönden çembersel de-
vinim. incelendiğinde anlaşılacaktır.)
Bl1Ila göre
✓, gır2-
r v2
a ıg (--)2 .➔ v=;
R R ·- R
2-ıtR 21eR
V --- ➔ T=
.T V
2 1t R 2 1t R 3' 2
r gı12
80 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [2-
Ödev : Yeryüzünden 500 km uzakta çembersel bir yörüngede

dönen bir uyıdunun hızını, yı.1karıdaki örnekten yararlanarak bulu-
nuz. (Dünyanın yarıçapı r = 6370 km dir.)
Ödev : Ay, yaklaşık 384000 km yarıçaplı bir çember üzerinde
dünya çevresinde dönmektedir. Ayın dünyaya gö:rıe hızı nedir?
(Yulç.arıdaki ö:-nekten yararlanmız.) (Sonuç: 3665 km/saat)
. ~ · . IC~ot,r ~ı,c,JI" h rvu_ ,,.. )0,
1
2 . ıı. Değişken I vmeli Çembersel Devinim :'- ·s- . 1.2 ,ı I f2 2 ) ·

Şimdi
çembersel devinimde daha genel bir durumu göz önüne
alalım : Çembersel devinim yapan cismin sadece hızının doğrul
tusu değil, büyüklüğü de değişsin. Bu durumda tı v hız değişimi,
hem hızın doğrultusunun değişiminden hem de büyüklüğünün de-
ğişimindendir. Bu, Şek.. 2.17 de kolayca görülmektedir.
y
X
Şek. 2.17.
tı v
yi elde ederken V2 yönünde ve büyüklük olarak vı'e eşit
v' alınırsa .( düzgün çembersel devinimdeki durum), tı VR vektörü,
v -hızının doğrultusunun d~ğişiminden ortaya çıkan hız değişim
vektörüdür.
Hızın büyüklüğünün değişiminden ortaya çıkan tı VT vektörü
ile tı VR toplanırsa tı v elde edilir. Bu durumda bu devinimin
ivmesi
l:ı VR f:,. VT
- - - ve - - - den oluşur; yada
l:ı t .t:,. t
dvr
limit durumunda - - - - - - den oluşur.
dt dt
-11] DEĞİŞKEN İVMELİ ÇEMBERSEL DEVİNİM 81
dvR
- merkezcil ivmedir ve çembersel devinim için her zaman ge•
dt 19'"'=
reklidk Merkezcil ıvmenin değeri aR = -- dir; yönü merkeze
------------~.
yönelmiştir.
dv1
- - ise çizgisel yada teğetsel ivmedir; hızın büyüklükÇe değişi•
dt -----------av-----------
minden ortaya çıkar. Değeri aT = -- dir. Yönü de hızın de.ğişi-
dt
mi yönündedir (yani yö.:üngeye teğet). Bu devinimde toplam ivme
a = aR + aT (2-51) ✓
ve değeri de
aT
dir. (tan cx. -)
X
Şek. 2.18.
v2
Bu devinimde hız değiştiğinden aR nin değeri de değişir (aR = --).
Bu yönüyle ivme değişkendir. R
dv
Eğer hızdaki değişim (--) değişmez değilse, yani hızın de-
dt
ğişimi de değişiyorsa teğetseI ivmenin değeri de (aT) değişir.
Eğer devinim çembersel değilse,

yani cismin izlediği yol bir
dv v2
çember değilse, bu durumda ivme için aT = - - ve aR = - -
dt R
eşitlikleri yine kullanılabilir. Ancak R yerine o noktadaki eğrilik ye-
rıçapının değeri alınır. (Bu devinime örnek cismin spiral çizme-
sidi:-.) _J
Bu açıklamalardan anlaşılmaktadıı ki ivmenin teğetsel bileşe•
ni (aT) cismin hızının büyüklükçe değişimini yansıtmakta, çapsal
82 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİG-İ [2 -
bileşeni (aR) ise cismin hızının doğrultusundaki değişimi yansıt

maktadır. Bu durumda, bir düzlem içinde bulunan bir yörünge-
deki cismin ivmesinin sıfır olması için ivmenin iki bileşeninin de
sıfır olması gerekir. O halde bir eğri üzerinde değişmez bir hızla
giden bir cismin ivmesinin sıfır olması için, cismin bir büküm nok-
tasından geçmesi (büküm noktasının eğrilik yarıçapı sonsuzdur)
yada eğrinin bir doğru olması ,gerekir. İvmenin çapsal bileşeninin
(a&) cismin izl,ediği yörüngeye bağlı olması, mühendislikte bir çok
konuda kullanılır. Sözgelimi, uçak kanatlan yapılırken, kanıadm
yanından geçen hava moleküllerinin ivmesindeki ani değişimlere en-
gel olmak için kanat yatay kesitlerinin biçimi, eğrilik yarıçapında
sert değişimler olmayacak şekilde seçilir. Aynı şekilde demiryolları
döşenirken keskin dönemeçe girişlerden kaçınılır. Dönemece girer-
ken, doğru bölgedeki rnnsuz eğrilik yarıçapından, çembersel böl-
gedeki sonlu eğrilik yarıçapına düzgün olarak geçmeye yardımcı
özel geçiş bölgeleri {rakordman) yapılır. Aksi halde vagonların ıv
melerindeki ani değişimler hem yolcuları tedirgin eder hem de te-
kerlek ve akslar üz:erine sert etki yaparak bunları kırabilir.
Örnek 2.34: 'Bir tren 1000 m yarı.çaplı bir dönemece 72 km/saat
hızlagiriyor. Hemen fren yaparak ıhızını düzgün olarak azaltıyor
ve 5 s sonra hı~136 km/saate düşüyor. ,Fren yapıldıktan hemen
sonra trenin ivmesini bulunuz.
....
,ÇQzuın:
Tren çembersel bir yörüngede giderken hızı da azaldığından

ivmenin hem teğetsel hem de çapsal bileşeni olmalıdır.
72 X 103
Vı = 72 km/saat = - - - = 20m/s
3600
36 X 103
v2 = 36 km/sa'lt = --- = 10 m/s
3600
Tren düzgün yavaşladığından teğetsel ivme bileşeni
10 - 20 10 ---------
5
= - -5- =L 2 m/~:
-(___:__.--
..6. t
-11] DEÖ,İŞKEN İVMELİ ÇEMBERSEL DEVİNİM
Tren fren yaptığı anda hızı. 20 l_Il/ s dir. Bu andaki çapsal ivme (J\?(:J.,
,
bileş·eni
------
--.. ı l
·Y\
--
v2 (20)2
aR = - - = - - =
G-;
,4 m/s /
ı
k:,(;\
' ld»vw,
C({,ı'·c:ıı-
R 1000 Qtıı v 'i
a v (0,4)2 + (2)2
a 2,04 m/s2
o-R=1000m--
aT 2
tan a. - - - = - - = 5·
aR 0,4
a. = 79°
( a. açısı, a ivmesinin yarıçapia

yaptığı açısıdır.)
Örnek 2.35: Bir eğik atışta yörüngenin en küçük eğrilik yarı

çapıolan noktasını bulunuz ve yörüngenin bir noktasında hız vek-
törünün yatayla yaptığı açı 0 ise, bu noktadaki eğrilik yarıçapının
p = p (enküçük) / cos3 0 ya eşit olduğunu gösteriniz.
y
.g
Çözüm:
v2 v2
v2
p -- dir.
aR
84 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİÔİ [2-
p mm ,en küçük değerini alması için, ven küçük değerini, aR de en

büyük değerini almalıdır. Yörünge boyunca cisme yerçekimi ivme-
si (aşağı doğru) etıkir. Tepe noktasında aR = g olur; diğer nokta-
larda g'den dalha düşük. değt!rdedir.
Öyleyse ,aR en büyük değerini tepe noktasında alır. Bu nvkta-
da hızda en küçük değerini alır. Çünki Vy O dır. =
Bu durumda tepe nokt~sındaıki eğrilik yarıçapı en küçüktür.
Yörünge üzerinde bir A noktasını göz önüne alalım :
Vx = Vo cos (J. = değişmez
Vx
V - ---
COS 8
a = g dir.
aR =a OOS 8
V'
p - -- de yerine koyarsak
aR a
(vx / cos0) 2 1
p = -----
a cos8 a cos38
Tepe noktasında (0 = O) eğrilik yançayı en küçüktür.
v2x v2,.
p (en küçük) = -- = --
a g
Öyleyse herhangi bir nokta için p = p (enıküçük) / cos38 dır.
~: Yarıçapı
200 m olan bir dönemeçte 72 km/saat
hı~ir otomobilin hızı 150 m içerisinde düzgün, olarak
108 km/saat'e dek artırılıyor. Otomobilin dönemece girdikten 100
m sonra ivmesi nedir?
-11] DEÖİŞKEN İVMELİ ÇEMBERSEL DEVİNİM 85
Çözüm:
A noktasında dönemece giren otomobilin hızı düzgün olarak
artıyorsa bu gidişteki teğetsel ivme; ( Otomobilin gittiği yol x =
dersek)
den bulunur.
-R=200m
101 X 108 ✓ 72xHY
---- {---)+2~1~
3600 , 3600
3
aT = - - = 1,7 m/s2
5
aT , gidiş süresince deği}miyor.
-~!t.J'!_Q'll:1Illak için 100 metre sonunda otomobilin hızını bulmak Al e,d0 1/' 7
gerekli
.___
· -
den yararlanarak
✓ 72x 101
V = (---) + 2 (1,7) X 100
., 3600
v = 27,1 m/s
v2 (27,1) 2
aR = -- = - - - = 3,7 m/s 2
R 200
aT
tan8 = -- = 0,45
aR
8 = 24°
bulunur.
86 ÖTELENME DEVİNİMİ K.İNEMAT1G1 [2 -
Ödev: Bir oto, 120 m. yarıçaplı bir dönemeçte dururken de-

vinime başLıyor ve hızı ar = 1 m/s2 ivmesiyle düzgün olarak artı
yor. Toplam ivmesi 2 m/s 2 olana değin otomobil ne kadar yol alır?
(Sonuç: 104 m.)
Ödev : 72 km/ saat hızla giden bir otomobilin ivmesinin çapsal
bileşeni 1 m/s2 yi aşmaması için ıkara yıolundaki dönemecin. yarı
çapı ne olmalıdır? (Sonuç : R = 400 m.)
Ötelenme Devinimi Kinetiği
Bundan önceki bölümde cisimlerin bir doğru boyunca ve bir
düzlemde ötelenmelerini inceledik. Yer değiştirme, hız, ivme tanım
larını yaptık. İncelediğimiz cisimlerin yeterince sert '(katı) oldu-
ğunu ve bu durumda cisimlerin her noktasının aynı devinimi ya-
pacağını var saydık. ıBu devinime, ötelenme dendiğini öğrendik.
Ancak, ötelenme yapan cisme etki eden .kuvvetleri, cismin kütle-
sini göz önüne almadık. Başka bir deyimle, devinimi incelerken
bu devinime neden olan etkenleri göz önüne almadık.
İşte Kinetik bilimi, cisimlerin kütlelerini ve üzerlerine etkiyen
kuvvetleri göz ününe alarak onların devinimini inceler.
Şimdi kütle ve kuvvet .arasındaki bağıntıyı görelim.
3 - 1. Newton'un Birinci Yasası:
Devinime neden olan etkenler insanları uzun süre :ilgilendir-

miş ve bu konuda Galileo ve Newton zamanına değin pek başarılı
sonuçlar elde .edilememiştir. Galileo'dan önce filozoflar, bir cismi
devindirebilmek için_ kesinlikle bir etkinin, yani bir kuvvetin- ge-
88 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNE TİCİ [3 -
rektiğini ileri sürmüşler ve «olağan» halde bir cismin du~ası ge-

rektiğine inanmışlardır.
Gerçekten de bir düzlem üzerinde bir cisim ( örneğin, yerde

duran bir sandık) kaydınlımaık istenirse, cismin kısa bir süre git-
tikten sonra yavaşlayıp durduğu gözlenir. Bu gözlem, dış bir kuv-
vet olmadığı sürece (bu durumda, sandığı itmediğimizde) kayma-
nın olmayacağı inancını destekler. Galileo yaptığı deneylerle bu
inancın gerçek olmadığını gösterdi. Eğer cisim ve cismin üzerin-
de kaydığı düzlem daha pürüzsüz bir duruma getirilirse ve cisim
yağlanırsa, cismin hızının daha yavaş azaldığı ve daha ileride dur-
duğu gözlenir. Buna göre, cismin kaymasını yavaşlatıcı etkenler,
yani bütün sürtünmeler, ortadan kaldırılabilirse, cismin değişmez
bir hızla yoluna bir doğru boyunca sonsuza değin devam edeceği
sonucu çıkar. Galileo'rnm vardığı sonuç bu idi. Ona göre, bir cis-
min hızını değiştirmek için oir «dış» kuvvet gerekir; ama belli bir
hızda giden cismin hızını konıyabilmesi için bir dış kuvvete gerek
yoktur. ,Sandığı bir düzlemde ittiğimiz durum için, elimizin ver-
diği itme sandığa bir hız kazandırır, fakat düzlem sandığa bir kuv-
vıet uygulayarak onu yavaşl,1tır ve durdurur. Her iki kuvvet te hız
da bir değişim, yani bir ivme oluşturur. İşte Galileo'nun bulduğu
bu gerçeği, Galileo'nun öldüğü gün doğan lsaac New,ton (*) bir ev-
rensel yasa olarak 1686 da yazdığı Principia Mathematica Philo-
sophiae Naturalis» adlı kitabında ortaya koydu. Newton'un, cisim-
lerin devinimini açıklayan tiç yasasından ilki olan bu yasa şöyle
tanımlanabilir :
Herhangi bir cisim üzerine bir kuvvet etki etmiyorsa, yada

etki eden kuvvetlerin bileşkesi sıfırsa, cisim durumunu d~ğiştir
mez; yani duruyorsa durur, deviniyorsa, devinimini düzgün ola-
rak bir doğru boyunca sürdürü~.
Newton'un bu birinci yasası gözlem çerçevelerini de tanım
lar. Çünkü genıel olaraık bir cismin ivmesi, yani hızındaki değişim,
belli bir gözlem çerçevesine göre ölçülür. Birinci yasaya göre, cis-
min çevresinde başka bir cisim yoksa, yani cisme bir kuvvet etki
(*) Sir Isaac Newton'un yaşamı hakkında bilgi edinmek isteyenler, bakınız.
1) E.N.DA.C. Andrade, «Sir Isaac Newton, Hayatı ve Eseri», Milli Eği
tim Bak. Yayınlan, Bilim Eserleri Serisi, 1964. İstanbul.
2) D. İnan, «330. Doğum yıldönümünde Sir Isaac Newton ve Bilime
Getirdiği» Bilim ve Teknik Dergisi Sayı 64. Mart 1973.
-1] NEWTON'UN BİRİNCİ YASASI 89
etmiyorsa, ( çünki her kuvvet çevredeki bir cisimden ötürü ortaya

Ç]kar) öyle gözlem çerçeveleri bulabiliriz ki, cismin bu çerçeve-
lerde ivmesi olmasın. Cisimlerin üzerine etki eden kuvvetlerin ol-
maması durumunda cisimlerin durumlarını koruması (yani duru-
yorsa durması yada düzgün doğrusal bir devinim yapıyorsa bunu
sürdürmesi) maddenin bir özeliği olarak alınır ve buna eylemsiz-
lik denir. Newton'un birinci yasasına da çoğu kez eylemsizlik ya-
sası denir ve bunun geçerli olduğu gözlem çerçevelerine eylemsiz
gözlem çerçeveler'l denir. Bu çerçeveler durağan yıldızlara göre du-
ran yada düzgün değişmez bir hızla giden gözlem çerçeveleridir.
İşleyeceğimiz konularda her zaman eylemsiz bir çerçeveden
bakarak ( tersi belirtilmedikçe) klasik mekanik yasalarını uygula-
yacağız. {Jconulan ,eylemli çerçeveler aracılığı ile de işlemek ola-
naklıdır. Ancak bu durumda sözde (pseudo) kuvvetler gerekir)
Çembersel devinim kinetiği işlenirken bu konuya değinilecektir.
Dünyaya çakılı bir gözlem çerçevesi bizim amaçlarımız için, ye-
terli bir eylemsiz çerçevedir.
Newton'un birinci yasasından görüldüğü gibi, bir cismin dur-
ması yada değişmez bir hızla gitmesi arasında bir ayının yoktur.
Buna göre, bir eylemsiz çerçevede durduğu gözlenen bir cisim,
başka bir eylemsiz çerçeveden bakılınca (birinci eylemsiz çerçe-
veye göre değişmez bir hızla giden bir çerçeve) değişmez bir hızla
gider görünür. Her iki çerçeveye göre de cismin bir ivmesi yoktur;
yani hızı değişmez. Buna göre her iki çerçevedeki gözleyici de
cisim üzerine bir kuvvetin etki etmediği yada, etki eden kuvvetle-
rin bileşkesinin sıfır olduğu sonucuna vanrlar.
3- 2. Newton'un İkinci Yasası:

Bir cisim üzerine etki eden lmvvetlerin bileş,kesi sıfır olma-
yınca durumun ne olacağını görelim..
Birinci yasadan biliyoruz ki, kuvvet olmadığında cismin hızın

da bir değişim, yani ivme söz konusu değildir. O halda kuvvet ol-
duğunda, bir ivme (bir hız değişimi) olmalıdır. Kuvvetle ivme
arasındaki bağıntıyı bulmak için, önce aynı bir cisme değişik şid
det ve doğrultularda kuvvet uygulayıp F ve a ölçülürse, sonra da
farklı cisimlerle aynı ölçmeler yapılırsa şu sonuçlar elde edilir :
90 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNET!Cİ [3 -
1 ) Bütün durumlarda ivmenin doğrultusu kuvvetin doğrul

tusu ve yönünle aynıdır.
Bu sonıuç, cisim başlang1çta durgun da olsa, herhangi bir hızla
belli bir doğrultuda gitse de doğrudur.
2) Belli bir cisim için kuvvetin şiddetinin, ivmenin şiddetine

oranı değişmez kalmaktadır
F
-a- = değişmez
Bu oran, değişik cisimler için farklı, fakat bir cisim için ay-
nıdır.
Bu değişmeze, cismin bir öneliği gözüyle bakılır ve cismin

kütlesi olaraık adlandırılır. Kütle m harfiyle gösterilir.
F
---m
a
yada F = m.a (3-1)
Kütle sayısal bir büyüklüktür.

F = m a eşitliğinden görüldüğü gihi kütle, uygulanan kuvvete
karşı cismin kazanacağı ivmeye (yada cismin devinimindeki değişi
me) karşı koyan bir nicelik olarak ortaya çıkmaktadır. Yani, aynı
bir kuvvetle kütlesi :küçük olan bir cisim daha büyük bir ivme,
(hız değişimi); ,kütlesi daha büyük olan bir cisim ise daha küçük
bir ivme (hız deği.şimi) kazanır. Söz gelimi, duran yada değişme
yen bir hızla giden bir otomobilin ( ~ 1500 kg) hızında, saniyede
5 m/s lik bir hız değişimi sağlayabilmek için 7500 N.luk bir kuv-
v·et gerekirken, aynı hız değişimini (yani ivmeyi) bir kamyonda
( ~ 5000 kg) sağlayabilmek için 25000 N.luk bir kuvvet gerekir.
Bu yönüyle kütle, devinime karşı (yani ,eyleme ·karşı) koyan bir
.nioeliktir. Başka bir deyimle, ötelenme devinimindeki değişime
karşı kor.
Bu açıdan kütleye, ötelenme eylemsizliği de denir. İleride dön-

me konıusu işlenirken, kütlenin dönme devinimindeki eşdeğeri olan
dönme eylemsizlıiği de açıklanacaktır.
Ü<lasik mekanikte bir cismin kütlesi her zaman ve her yerde
aynıdır; yani değişmeQünlü bilim adamı A. Laıvoisier (1743-1794)
- 2] NEWTON'UN İKİNCİ YASASI 91
nin de söylediği gibi, doğadaki bütün olaylarda hiç bir şey baştan
yaratılmaz ve herhangi bir olaydan önceki madde miktarı, olaydan
sonra da aynıdır. Bu bize klasik mekanikte kütlenin korunduğu
nu yani değişmez kaldığını gösterir.. Söz gelimi, bir adamın küt-
lesi dün ada ne ise a da da odur. Adam ister dursun ister devin-
sin kütlesi he a nı kalır . Einstein, cisimlerin hızlannı ışık hızı
basamağına çtlmrdığımızda belli fizik yasalarının geçerli olabil-
mesi için kütlenin
Il1o
m= ile yeniden
yl-v2/c?-
tanımlanması gerütiğini ön(:! sürmüştür7Einstein'in bu önerisi de-
neylerle de saptanınca, ısık hızınıa yakın hızlarda 0 iden cisimler
~kandaki eşitlik geçerlik kazanmıştır. Bu eşitlikte, mo cismin
« urgun ,kütlesi» olarak tanımlanır ve eylemsiz bir çerçevede bu-
lunan bir gözleyiciye göre dururkenki kütlesidir. m ise, cismin
yine aynı gözleyiciye göre v hızıyla giderkenki kütlesidir. c ise
ışık hızıdır. (c = 3 x 103 m/s)
li:,ismin hızı, ışık hızına göre 'küçükse, m ile mo arasındaki ayı

rım savsanabilecek denli küçüktür. Bu yönüyle Newton yasaları
nın geçerlikte olduğu düşük hızlar için kütledeki değişim göz önüne
alınmaz ve kütle korunumu geçerliktedirJ
Einstein'ca ön görülen kütlenin enerjiye eşdeğer olması görıii
şü altında kütle korunumundan çok enerji korunumundan söz
etmek daha yerinde olur. Buna gör:e cisme verilen her enerji, ci-
simde bir kütle artımına yol açar: .6.m = E/c2, yada E = (.6.m) c?-
ki buda Einstein'in ünlü kütle-enerji eşdeğerliği eşitliğidir. Eins-
tein'ın da dediği gibi «Görelilik ,kuramından önce fizikte kütle
korunumu ve enerji korunumu vardı. Oysa görelilik kuramından
sonra bunlar bir ilke içinde kaynaşmışlardır.» Enerji bölümünde
enerji korunumu üzerinde ayrıntıları ile durulacaktır.
Newton'un ikinci yasası olarak bilinen
F= m a (3-2)
eşitliği
vektöre! bir eşitliktir. B:ir cisme aynı anda çeşitli doğrul
tularda,çeşitli büyüklüklerde bir çok kuvvet etki ettiğinde, cisim
bunların bileşkesi yönünde bir ivme kazamr.
92 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİÔİ [3 -
Devinim t,ek boyutta ise bu durumda kuvvetler de tek doğ

rultuda olacağından, kuvvetlerin büyüklüklerinin cebirsel toplamı
nın kütleye oranı, ivmenin değerini verir. Devinim iki (yada üç)
boyutta ise bu durumda kuvvetlerin x,y,(z) bileşenleri bulunur,
bunların cebirsel toplamının kütleye bölümü o yöndeki ivme bile-
şeninin büyüklüğünü verir.
ı:
Fx
m
- ax
ı; Fy
a1 (3-3)
m
l: F.
m
- a.
(l: (sigma) işareti cebiı'sel toplamı göstermektedir. Örneğin,
l: Fx , x- yönündeki bileşenlerin cebirsel toplamıdır.)
Buna göre a ivmesi,
a=iax+j·ay+ka. (3-4)
dir. (i,j,k, sırasiyle x,y,z yönündeki birim vektörleri göstermek-
tedir.)
Newton'un ikinci yasası F = ma şöyle tanımlanabilir :
Devinimin değişme miktarı (ivme), uygulanan kuvvetle doğru
orantılıdırve kuvvet yönündedir.
Bu tanımdan yararlanarak kuvvet te tanımlanabiliı·.
Kuvvet, bir cismin deviniminde bir değişime yol açan bir

etkidir.
Eğer bir cisim üzerine hiç kuvvet etkimezse, yada etki eden
kuvvetlerin bileşkesi sıfırsa F = O; dolayısıyle a = O olur. a = O
olunca hız ya sıfırdır, yada değişmiyordur. Yani cisim ya durur
yada değişmez bir hızla gider (neden?). Bu da Newton'un I. yasa-
sıdır. Yani I. yasa, II. yasaı7.ın özel bir durumudur.
Newton'un II. yasası için birimler :

Kuvvet Kütle ivme
Newton (N) Kilogram (kg) m/s2
-3] NEWTON'UN ÜÇÜNCÜ YASASI 93
3 - 3.. Newton'un Üçüncü Yasası :

Bir cisme bir kuvvet etkidiğinde
cismin deviniminde bir deği
şimin olduğunu öğrenmiş bulunuyoruz. Ancak kuvvet hakkında
pek fazla bir bilgimiz yok. Günlük yaşantımızda bir cisme bir kuv-
vet uygulanması söz konusu olduğunda, onun herhangi bir yolla
itilmesi yada çekilmesi aklımıza gelir.
Sözgelirn:i, asılı bir mııknatıs çubuğuna başka
bir mıknatıs çu-
buğunu yaklaştırdığımızda aynı adlı kutuplar karşı karşıya geldi-
ğinde, asılı mıknatısın bizden uzaklaşacak yönde gittiğini (yani
elimizdeki mıknatısın diğedni ittiğini); ters adlı Jmtuplann
karşı karşıya gelmesi durumunda, asılı m1knatısın bize doğru gel-
diğini (yani elimizdeki mıknatısın diğerini çektiğini) gözleriz
''
'" \,
\,
,...N_ _.__s"" [~~~"=:§] ~

Şek. 3.1.
(Şek. 3.1.). Her iki durum için de elimizdeki mıknatısın, asılı olan
mıknatısa bir kuvvet uyguladığını ve bunun sonuou asılı mıkna
tısın devinime başladığını (yani deviniminde bir değişme oldu-
ğunu) söyleriz. Bunun yanında, elimizde tuttuğumuz mıknatısın
da, diğer mıknatısa yaklaştırılırken diğeri tarafından çekilip itil-
diğini hissederiz.
Elimizde tuttuğumuz mıknatısı da tavana asacak olursak ve

deneyimizi bu durumda yinelersek ne olur? Şek. 32 den de görül-
düğü gibi aynı adlı kutupların karşıkarşıya gelmesi durumunda
her iki IDLknatıs ta birbirinden uzaklaşacak yönde giderler. Ayn
adlı kıutupların karşıkarşıya gelmeleri durumunda ise birbirleri-
ne yaklaşacak yönde giderler. Öyleyse şunu söyleyebiliriz.
Her iki mık;natıs
ta birbirlerine (a) durumunda zıt yönde, (b)
dıurumunda aynı yönde kuvvet etki ettiriyorlardır. ( ilk deneyimiz-
de elimizdeki mıknatısa kuvvet etki ettiğini hissetmiştik; burada
o kuvveti açığa çıkarmış oluyoruz.)
94 ÖTELENMP DEVİN1Mt KİNETİGi [3 -
, / \
/
/ ''
/
/
' \
\
/
/
/
' \
\
/
r - - J.. - - -, . - - - - - - - - , _ __.__..., r--~--., \
j_~_~_J_; N I S S 11 N j_S__il__~
caı
' \ /
/
' \ /
/
' /
'' /
I
' /
cı"{_~l~~J
/
r----------, - - - - ' - - -
lN sj L~ _!] _ _s_; 1N il S
<b>
Şek. 3.2.
{J>oğadaki bütün gerçek kuvvetler(*) çevreyle etkileşme sonu-

cu ve karşılıklı olarnk ortaya çıkarJYukarıdaki d~eyde il mık
natısı I mıknatısının yakınına geldiğinde, yani çevresinde bulun-
duğunda, I mıknatısı bundan etkilenmektedir. Aynı şekilde il mık
natısı da, I mııknatısının çevresinde bulunmasından ötıüı:ıü eıki
lenmektedir. O halde bir kuvvetin varlığı iki cisim arasında kar-
şılıklı bir etkileşme sonucudur. Ancak göıiilmektedir ki bu etkileş
mede bir değil, iki kuvvet ortaya çıkmakta, biri diğerine bir kuv-
vet etki ettirirken diğeri de aynı değerde fakat zıt yönde bir kuv-
veti öbürüne etki ettirmektedir. Bundan şu sonucu çı:k:arabiliriz :
Bir cisim diğer bir cisme bir kuvvet etki ettirdiğinde, diğer ~sim
de bu cisme bir kuvvet etkitir. Buna ,ek olarak, bu kuvvetlerin
değerleri eşit, yönleri zıttır. Bu durumda, yalıtılmış tek bir kuv-
vetten söz edilemez. ,İki cisim arasındaki etkileşmede bıu kuvvet-
lerden birine «~tki» diğerine «tepki» kuvveti denir. Başka bir de-
yimle, kuvvetlerden birisi «etki» olarak alınırsa, diğeri birinciye
karşı «tepki» olarak alınır.
Etki4epki kuvvetlerinin özelliğini gösteren yasa, Newton'un

üçüncü yasası olarak bilinir ve şöyle tanımlanabilir :
(*) Doğadaki gerçek kuvvetlerin sınıflandırılması ve bunlar hakkında bilgi

«düııgün çembersel devinim kinetiği» bölümünde verilecektir.
r Herhangi bir etkiye karşı her zaman bir tepki :vardır; yada
Lcismin karşılıklı etkisi daima eşit, fakat zıt özeliktedir.
ıki7
_j
Etki-tepki kuvvetleri çiıft olarak ortaya çıkarlar ve farklı ci-
simlere etki ederler. Aynı ci~me etki etselerdi devinimde hiç bir
zaman bir clıeğ;i.şilcHk yapamazdık; çünki her cisim üzermıdeki bi-
leşke kuvvet sıfır olurdu. Etki tepkiye örnek olarak kapıyı tekme-
ley,erek açan bir çocuğu göz önüne alalım. Çocuğun kapıya uygu-
ladığı kuvvetle kapı ivme kazanır (açılır). Aynı zamanda Jmpı, ço-
cuğa buna ,eşit fakat ters yönlü bir kuvvet uygular. Çocuğun ayağı
ters yönde bir ivme kazam:::- (ileri hızını yiti:dr). Çocuk, etkisine
acı bir tepki ile (hele ayağı çıplaksa) karşılık alır.
Etki-tepkiye biraz daha aç1klık kazandırmak için bir çocuk

oyununu göz önüne alalım. Çocuıklar kırlarda ip çekme oy.unu ory-
narlar . Bir ipin bir uoundan bir kaç çocuk, diğer ucundan da baş
ka birkaç çoouk tutarlar ve ipi kendilerine doğru çekerler; ortaya
çiziLen bir çizgiyi hangi çocuk takımı geçerse diğer çocuklar oyu-
nu kazanmış sayılır. Şek. 3.3 bu oyunu göstermektedir (yalın ol-
ması açısmdan birer çocuk çizilmiştir). Şekildeki kuvvetlerin hep-
si ip doğrultusundadır. A çocuğu ipe F/ kuvvetini uygulamakta-
A
Şek. 3.3.
dır,l!3ıuna karşılık ip te çocuğa FA tepki kuvvetini uygular. FA ve

FA' etki tepki kuvvetleridir. B çocuğu ipe FB' kuvvetini uygulamak-
ta, :ip te bu etkiye eşit bir tepki olarak çocuğu FB kuvvetini uygu-
lamaktadır. ıSadece ip göz önüne alındığında, .ipe FA' ve FB' kuvvet-
lerinin uygulandığını görürüz FA, ve FB' aynı bir cisme (ipe) uy-
gulandıklarından, etki tepki kuvvetleridegılaıi=-Ier. F A1 ~ FB' zorun-
luğu yolctii.r. FA' > FB' ise-ip aengede değildir ve (FA' -FB') ye
eşit bir kuvvetle sola doğru bir ivme ıkazanır. (Yani oyunu A ço-
--
cuğu kazanır). Bur.ıa ka.rş__ılık_ ister denge olsun ister bir ivme ( de-
. ·-- -~------··-...~----,.- ----------·-- --·- -
96 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [3 -
vinim) olsun her an için FA = FA' ve FB = FB' dir. Çünkü bunlar

ajtiJej,kCkuvvetıe.tlc,liQ1p1n kütlesine mi~ derse('· Newton'un il
yasasın agöre FA' > FB durumunda
yazabiliriz. (Kuvvetler ve ivme tek doğrultuda olduğundan büyük-

lük olarak yazılmıştır. Buradan da görüldüğü gibi FA' a;.!a FB'
olabilir. Bu iki kuvvet etki tepki kuvvetleri değildirler. Çünkü aynı
cisim üzerine etkimektedirler.
Dengede (yani ivme yokken, çocuklar yenişemezken) yada
mi = O alınırsa FA , FA, kuvvet çifti büyüklük bakımından FB , FB'
kuvvet çiftine eşittir.
Bu durumda ip, 'sözgelimi A çocuğunun uyguladığı kuvveti B
çocuğuna aktarma görevi görür. Uygulamada kütlesiz bir ip bul-
mak olanaksızdır. Bununla birlikte çoğu kez kütlesiz bir ipten yada
kütlesi savsanabilir bir ipten söz edilir ki, bu durumlarda ipin
sadece kuvveti aktardığı an~aşılır. __,
İpin herhangi noktasıp.d<!,_ yyı:,ula,na.:_n _kuvvete bu noktadaki
«gerilme» -cli12!f·-lierlıangi bir noktadaki~ -ğ~rlline, -buradan uygun
uzunlukta bir parça kesilip buraya bir kuvvetölçer ( *) bağlanarak
ölçülebilir. ~ ! r ivnıest_roksa
yada_ kütl!!şJ_ı._alıiiırsıı-1 ipjn .. her--IlQ.k:..
----
tasındaki gerU!!!ı:!. ID7nıdır. Aksi hal-
de her noktadaki gerilme farklıdır.
Etki tepkiyi açıklayan başka
bir örnek olarak, bir ucundan tutu-
lan bir yayın diğer ucuna bir ağır w
lığın asılması durumunu gözönüne
alalım. Şekil 3.4. (a). (El kantarı).
9.
Düzenim dengededir. Yani bir
ivme söz konusu değ.ildir. Öyleyse r'
her cisim üzerindeki kuvvetlerin
bileşkesi sıfır olmalıdır. Şekil 3.4
(b) de sadece cisim gösterilmiştir. (a) ( b) (c)
Cisme etki eden kuvvetler, kantar
yayının cisme uyguladığı T gerilme Şek. 3.4.
(*) «Ağırlık ve kütle ölçme düzenekleri» bölümüne bakınız.

kuvveti ile yerin çekimi W (yani cismin ağırhğı) dır. Cisim denge-
de olduğu için cisme ,etki eden kuvvetlerin bileşkesi sıfırdır.
T + W =O
Kuvvetler aynı doğrultuda olduğundan vektörlerin büyüklük-
leri alınabilir: T = W. Yani yaydaki gerilme ağırlığa eşittir. (Bu
ilkeden yararlanılarak kuvv,et ölçmek için kuvvetölçerler yapılır.)
Yaya etkiyen kuvvetleri göz önüne alalım. Şekil 3.4 (c) de görül-
düğü gibi, T' kuvveti, cismin yaya uyguladığı kuvvet; P kuvveti
elin yaya uyguladığı kuvvet; w kuvveti de yayın ağırlığıdır. Yay da
dengede olduğundan P + T' + w = O yada büyüklükler cinsinden
P = T' + w
T' ile T etki-tepki kuvvetleri olduğundan büyüklükçe birciri-
ne eşittirler. T' = T = W Bu durumda, P = W + w yazılabilir,
yani el yayı, cismin ve yayın ağırlığının toplamına eşit bir kuv-
vetle çeker.
Newton'un 111. yasasına göre P nin tepkisi P' (Yani yayın ele
uyguladığı kuvvet) de W + w ye eşittir. Genelde bir cisim yayın
değişik yerlerine bağlandığında, yay cisme değişik kuvvetler uygu-
1ayacaıktı.r; çü:nıki P' ~ T dir. Yayın kütlesi yo~sa (w = O) bu
1
durumda
P' = W = T olur. Yani yayın kütlesi savsanabilir
ise bu yay, sadeoe kuvveti bir ucundan diğer ucuna aktarır.
l' r - - Bu örnekteki bütün kuvvetleri etki-tepki çiftlerine göre ayıra

lım. W ve w kuvvetleri dünya'nm cisme ve yaya uyguladığı kuvvet-
1 le. rdir·····
v<ıır!lırve
~.. 1~12~_ !~pkisi, __şek. i.!.4~ gös!e~ilmemiş olın_.a~.---- 1?irli~_.te_
cisim ve yay da dıünya ya aynı değerde ve ~_!t yönde bir
\
kuvvet ·etki efti:rıirler, · (iki mıknatısın birbirini çekmesini anıriı
sayın). Dünya çok bu.yük kütleli olduğundan bu kuvvetlerin dün-
y_aya ,kazandırdığı ivme göz önüne alınmayabilir.
L
Bundan başka etki-tepki çiftleri T , T' ile P , P' dür. T = W
~ l a birlikte. _1>,µnlar etki-tepki değillerdir. Çü11kil ~YTTL cisme
etki
-
etmektedirler.
--··--·
Şimdi de bir masa üzerine konmuş bir cismin durumunu in-
celeyelim. Şekil 3.5.
4 \
\ ' t.-,IJJY'-'- l·)is\
,\ 1\\ı'"• \ 1 ',\iV '\ /ı{q Y"'ı.ı. Lı,i
~ J
i'--7 t
1
t '1 ;
1 V'
,
tı\\ 1 1r' }-u\J"Jrı~ ,)0 ;ı, \ t•'·✓
'
98 i'. ' - ,te_ \1 4 \ ·-- ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [3 -
1
Cisme,1 .yerçekiminden ötürü bir ağırlık kuvveti etkir. Cisim
masa üzerinde durduğuna göre, (Newton'un I. yasası gereği) cisim
başka bir kuvvetle dengelenmelidir. Bu kuvvet, masa yüzeyinin
cisme u~gy_1filiığı ~~ı;n~_. Ji'IJ-~'Y~-tidir. ~sa yüzeynıi11 __cislııL.tara
fından biçiminin hafifçe boz:.ılması sonucu ortaya çııkan bu_ kuvyet
masa yüzeyine diktir. Değme kuvvetleri katı .cisimlerin, bunlarla
c!-eğme :9:u131munda olan cisimlere uyguladıkları :kııyyetlerdir.. Bir
yaya bir cisim asıldığında yayın şeklinin bozulması (uzaması) so-
nucu yayda bir gerilme kuvvetinin ortaya çıktığını daha önoeki ör-
nekte gördük. İşte değme kuvvetleri de buna benzerler. Ancak katı
cisimlex,deki şekil bozukluğu, yaya kıyasla, _çok daha küçüktür.
Değme kuvvetleri gerçek k•.ıvv,etlerdir. Değme kuvveti ile ağırlık
kuvıveti etki-tepki kuvvetleri değillerdir. Çünkü--her ikfs(de, masa
üzerTrideki ·cisme uygulamriaktadırlar. Etki t~pkl kuvvetleri ise, şe
kilden de görüldüğü gibi şunlardır ; -
1) N - N'
Masa cisme N ( değ
me) kuvvetlerini uygular-
ken, cisim de masaya N'
tepki kuvvetini uygular.
2) W - W'
Dünya cisme W ( ağır
lık) kuvvetini uygularken
cisim de dünyaya W' tep- DÜNYA
ki kuvv.etini uygular.
( Şeklin karışmaması
Şek. 3.5.
bakımından dünya .ile ma-
sa arasındaki kuvvetler gösterilmemiştir.)
3 - 4. Bir Cismin Deviniminin İncelenmesinde Dikkat Edilecek

Noktalar:
~inetik yönden bir .cismin devinimini (ötelenmesi) artık New-
ton'un yasalarını kullanarak inceleyebiliriz. Ü~erinde durulması
gereken biır nokta şudur. Bir cismin devinimi incelenirken sadece
bu cisme etki eden kuvvetler gözönüne alınır. Bu cismin başka
cisimlere etki ettir:diği kuvvetler göz önüne alınmaz.
-5) SÜRTÜNME KUVVETİ 09
Bfr çok cismin olması durumunda, eğer bunların toptan devi-

nim1eri incelenmek isteniyorsa, bunların hepsine etki eden dış kuv-
vetler gözönüne alını:r. Böylece bir cisim yada birçok cisimden
oluşan bir cisimler topluluğunun devinimi, dış kuvvetlerin etkisiy-
le olur.
Etki eden dış kuvvetler çeşitli şekillerde cisimlere a:ktarılır.
(Örneğin, ip, tel, sert çubuk, değme yüzeyi gibi). İp (tel) aracılığı
ile aktarılan kuvvetler ipin ekseni boyuncadır. ötelenme devinimi
işlenirken karşımıza çıkan sürtünmesiz ve hafif (yani kütlesi sav-
sanabilir) makaralar ise sadece kuvvetin etki yönünü çevirme iş
lemi görür. Değme kuvvetleri ise genelde değme yüzeyine dik kuv-
vetlerdir. (Bakınız. Bölüm 13). Bunların dışında ağırlık kuvveti
dünya ile cisim arasındadır ve cisme, aracısız uygulanan bir kuv-
vettir.
Başka bir nokta da, ötelenme deviniminde cisimlere etki eden
kuvvetlerin onların 1ütle merkezine etki ettiği (Bakınız. Bölüm 4),
dolayısıyla onlara saf bir ötelenme verdiğidir. Bu noktanın da -:.ınu
tulmaması gerekir.
3 - 5. Sürtünme Kuvveti :
Şimdi de, devinim incelenirken sürekli karşımıza çıkan ve mü-
hendislikte önemli bir konu olan sürtünmeden ve sürtünme kuv-
vetinden söz edeceğiz.
Yerde duran bir sandığı ittiğimizi,
yani ona bir kuvvet uygu-
ladığımızı düşünelim. Sandığı ittiğimizhalde sandık y,erinden oy-
namıyorsa, başka bir deyimle sandığa bir ivme kazandıramıyor
sak bunu nasıl açı.klayabiliriz? Bildiğimiz gibi II. Newton yasa-
sına göre, bir cisme bir kuvvet uygulandığında cisim, -ikuw'.etin. uy:
__ ~~c4ğı y~~lle_"y~--~Utles;iyıe· or~nfi~- oif ~i:Yğı~ ıka~~~T g~e!Jr~
Cismin .bir ivme kazanmaması, ancak üzerine. etki eden kuvvet!~-,
riıi-birleşkesinin sıfır öııi-ıas:yla oİabilir: -Bu dÜ~~a sandığa uy-
-gulad:iğimız lruvvetten başka bir kuvvet te olmalıdır ve bu iki
·:ıruvvetin bile.şkesıi -sıfır oimalıdır. tşte yerin sandığa uygiiladığı bu
kuvvete-siirtiinme kuvveil denir:·
· Bir cisim başka bir cisim üzerinde kaydırılmak istendiğinde
cisimler birbirlerine, değme yüzeylerine koşut, sürtünme kuvveti
etki ettirirler. Her cismin üzerine etki eden sürtünme kuvveti,
onun kaymasına karşı koyacak yöndedir. Bu yönüyle sürtünme
100 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİGİ (3 -
kµ:y\7~ti k~_y:gı_a,y_a.: her ~~ı:p.an kar_şı:4ıE: Yerdeki sandığı itmemizi,

yani ona kuvvet uygulamanız durumunu biraz daha ayrıntılı ola-
rak inceleyelim. Şekil 3.6.
Sandığa hiç bir kuvvet uygulamazsak sandık durur. Çünkü san-
dığın ağırlığı, buna eşit ve zlt yönlü yerin tepkisi ( değme kuvveti)
ile dengelenmiştir. Bu durumda bir sürtünmeden söz edilemiye-
ceği ıiçin sürtünme kuvveti sıfırdır. Sandığı yavaş yavaş itmeye
(yani bir kuvvet uygulamaya) başladığımızda, sandığın yine durdu-
ğunu gözleriz. ·
_Jıtjl_ FcO
N
Durgun
durum
w
Şek. 3.6.
Newton yasalarına göre sandığın bu durumda durgun kala-

bilmesi için, uyguladığımız F kuvvetiyle aynı büyüklükte ve zıt
yönde bir f. sürtünme kuvvetinin de yer tarafından sandığa uygu-
lanması gerekir.
-5] SÜRTÜNME KUWETİ 101
Uyguladığımız F kuvvetini büyütürsek, kuvvetin belli bir de-

ğerinde sandığın kaymaya başladığını gözleriz. Kaymanın başla
ması, uyguladığımız kuvvet;n en .büyük .. sürtünme kuvvetini··. yen-·
diğini ~iondan daha büyük olduğıLhall gösterir. Kayma.baş
ladıktan sonra aynı kıuvvet :;cı.ndığı ivmelendirir. Sandık ivmelenir-
ken kuvveti küçültürsek, kuvvetin daha küçük bir değerinde san-
dığın düzgün doğru dıevinim (v = değişmez) yaptığını gözleriz.
§_and.!!!__c!~·şmez hızla .kay;dıran "l?.!l_~vve!J s~ı!ı~. cLuruııken onu.
_l{aydırmağa başl~tan kuvv~tten_ küçüktür; fakat hiç bir zama11-.~1.f!:r:.
olamaz.
Bu gözlemlere göre, durma durumundaki sürtünme Jmıvveti
nin, kayıma durumundaki sürtünme kuvvetinden daha büyük ol-
ması gerektiği sonucuna varırız. Ayrıca durma durumundaki sür-
tünme kuvvetinin sıfır ila belli bir enbüyük değer arasında de·ğiş
tiğini de bulmuş oluruz.
Sürtünme kuvveti ıhem durma, hem de kayma durumu için

incelendiğindedeneysel olarak şu kuralların geçerli olduğu görülür.
(~ 1) Bu kuvvet, geniş sınırlar içinde değme yüzeyinin yüzölçüJ··.
Lmünden bağımszdır.
2) Bu kuvvetin büyüklüğü, yüzeyin cisme uyguladığı değme
kuvvetinin büyüklüğü ile ormtılıdır.
Ayrıca kayma durumundaki sürtünme kuvveti, cismin hızına,
büyük bir ölçek içinde bağlı değildir.
Bu sonuçlara göre sürtünme kuvvetleri için şu eşitlikleri ya-
zabiliriz.
O~ f. < µ •. N (3-5)
(f. = durma sürtünme kuvv2tinin büyüklüğü; µ. durma sürtün-
me katsayısı; N = değme kuvvetinin büyüklüğü)
f. = µ •. N (3-6)
sürtümne kuvvetinin enbüyı.iık olduğu durumu gösterir. (yani yu-
karıdaki örneğimizde tam kaymaya başlamadan önceki an). Kayma
durumu için ise
fk = µk • N (3-7)
yazılabilir. (fk=:kayma sürtünme .kuvvetinin büyüklüğü; µk=kayma
sürtünme kaıtsayısı; N = değme kuvvetinin büyüklüğü). µ. ve µk
birbirine değen yüzeylerin yapısına bağlı olmakla birlikte,
102 ÖTELENME DEVİNİMİ K.İNETİCiİ [3 -
(3-8)
her zaman geçerHktedir. µs ve µk genellikle birdenıküçüık ~~yılardır'.
Not: Yukarıda verilen eşitliklerdeki kuvvetler büyüklük ola~
rak alınmıştır. Vektör olarai.: f. ve fk, N ye diktir.
f.
Buna göre - - = (J,s den µs nin bir vektör olmasının gerekli-
N
liği ortaya çıkar; çünki fs ve N birbirine dik :iki vektör.dür ve
1
(--) x f. çarpımının sonucu fs ve N nin oluşturduğu düzleme
N
dik bir vektör verir. (Bknz. Bölüm 1).
Sürtünme kuvveti mühendislik dalının önemli ,konularından
biridir. Bazı yerlerde sürtünme kuvvetini küçültmek, bazı yerler-
de büyütmek isteriz. Örneğiı!, bir otomobilde motor gücünün yak-
laşJık % 20 si sürtünmeleri yenmede harcanır. Sürtünme sonucu
metal aşınması da olur ki, bıı da metal parçalarının ömrünü kısal
tır. Bu yönüyle otomobil motorunda sürtünmeden, olanaklar el-
verdiğince kurtulunmak istenir. Buna karşılık, oto lastikleriyle yol
arasında iyi bir sürtünme olması (örneğin fren yapıldığında) is-
tenir. Buzlu ve karlı yollarda sürtünme azaldığından zincir yc:da
çivili lastikler kullanılarak sürtünmeyi büyütürüz.
Sürtünme olmazsa bir kalemi tutmayacağımız gibi, kalemle
yazamayız da. Yürüyebiliyorsak, bunu sürtünmeye borçluyuz, Te-
kerlekli araçları yürütebiliyorsak bunları hep sürtünme saye'sinde
yapabilmekteyiz.
Sürtünme kuvvetini küçültmek için yağlama, hava yastıkları,

mıknatısal yastıklar v.b. den yararlanılır-.
3 -6. Evrensel ,Çekim Yasası:
Gök cisimlerinin inceleyip bunlar hakkında ilk bilgileri veren,

bilim adamı Batlamyus (Ptolemy) dur. Ptolemy'nin güneş düze-
nimi hakkındaki düşünceleri, dünyanın ev,rende dur~ ( durağan)
olduğu, güneş, ay ve gezegeı:ılerle yıldızların bunun çevresinde kar-
maşık yörüngelerde dolandığı şeklindeydi. Bu düşünce uzun süre
-6] EVRENSEL ÇEKİM YASASI 103
kabul edilmiştir. 16. yüzyılda Kopernik (Copenıicus) (*), dünya

yerine güneşin durağan varsayılmasıyle gök cisimlerinin devinimi-
nin daha
valın şekle girebileceğini önermiştir. Daha sonralan T.
Brahe ve onun asistanı J. Kepler bu konuda yaptıkları çalışmalar
la Copenı'icus'undüşüncesini desteklemişlerdir. Kepler, gezegenlerin
deviniminde bazı kurallar bulmuş ve bunları üç genel yasada özet-
lemiştir. (Kepler yasaları için bakınız örneğin, R Resnick, D,
Halliday «,Physics Part 1» Sayfa 365, John WHey and Sons ine.,
1966).
Kepler yasaları deneysı:::l
sonuçlardan çıktığından kuramsal
bir dayanajiı yoktur. Newton'un devinim yasalarından ve evrens~l
çekim yasasından yararlanarak bu asalar ıkartılabilir. Buna öre,
gö cısı erinin de, dünyadaki olaylarda geçerli Newton yasala-
rıyla açıklanabilir devıiifuiler -yaptığı bulunur ·ki,~bu·-·aa-Newtön
~salarının ~rensel o_lduğlli,u gös_terir. · - ·
Newton'un dünya çevresinde dolanan ay'ın devinimini ,ince-
1,eyerek bulduğu ve hesapladığı ve bunun bütün evrendeki cisim-
ler için geçerlikte olduğu sonucuna vardığı Evrensel çekim (Uni-
versal Gravitation) yasası şöyle tanımlanabilir:
Birbirinden r uzaklığında bulunan mı ve 111ı kütleleri arasın
da, bunların
kütleleriyle doğru, uzaklığın karesiyle de ters orantılı
bir çekim kuvveti vardır.
/j;..uvvetin doğrultusu, iki cismin merkezlerini birleştiren doğ
ru boyuncadır ve yönü de birinden diğerine giden yöndedi!]K.uv-
vetin büyüklüğü şu eşitlikle verilir.
mı mı
F G---
Burada G, bütün cisimier için aynı olan bir katsayıdır. Evren-

sel çekim değişmezi olara:k tanınır. ve değeri
G = (6.673 + 0,003) x 10- 11 N. mL / kg2 dir/fki cisim arasın
daki çekim kuvvetleri, etki-tepki kuvvetleridir. Y~i biri d:iğedni F
kuvvetiyle çekeııken, diğeri de aynı kuvvetlıe öbürjinü çeker..,7
(*) Copernicus hakkında daha fazla bilgi için örneğin bakınız.

«Nikola Kopernik» Unesco Türkiye Milli Komisyonu Yı;tyınlar (1973).
104 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETlGİ [3 -
[Genel çekim yasasına göre evrendeki her maddesi iki par-

çacık arasında bir çekim kuv:veti söz konusudur]Buna göre ayla
dünya, dünya ile güneş arasında bir çekim olduğu gibi dünya üze-
rindeki iki kütle arasında da aynı çekim vardır. Ne varki dünya:da,
alışılmış büyüklükteki cisimler için çekim kuvvetinin değeri çok kü-
çüktür. Söz gelimi, mı = 100 kg lık bir adam ile mı = 1500 kg olan
bir otomobil birbirlerinden l m uzakta iseler, bunlar arasındaki
evrensel çekim kuvvetinin değeri
mı mı
100 X 1500
- 6.67 x ıo- 11 x - - - - - =l x ıo- 5 N,
(1)2
yani bir Newton'un yüzbinde biridirJ
3 - 7. Çekim Alanı :
İki
cisim arasındaki çekim kuvvetini tanımlarken cisimler
arasında bir ortamın gerekliliği üzerinde durmadıık.. Aslında ara-
daki ortam ne olursa olsun bu ç·ekim kuvveti her zaman söz konu-
sudur. Buna göre cisimler, uzaktan bir etki ile etkileşiyorlardır.
Bu olayı bir başka anlama tarzı, alan kavramıyla olur. Yani, küt-
lesi olan bir parçacık, çevresindeki uzayı bir yönüyle değişikliğe
uğratarak bir çekim alanı oluşturur. Buna göre, bu çekim alanı
içinde bulunan başka bir cisme bir çekim kuvveti etkir. Bu durumda
alan, bizim kütleler arasındaki çekim kuvv,etledni düşünüşümüz
de bir ara rol oynamaktadır. Alan kavramı ile sorun ikiye ayrılır.
ilk olarak belli bir cismin çevresinde oluşturduğu alam bulmamız
gerekir. İkinci olarak da bu alan içindeki bir cisme, bu alanın uy-
guladığı kuvveti bulmamız gerekir.
Söz gelimi, dünyayı

çevresinden yalıtılmış bir kütle olarak dü-
şünelim. Dünyanın yakınına getirilen bir cisme bir kuvvet etkir.
Bu kuvvetin bu nokta için belli bir doğrultusu ve belli bir büyük-
lüğü vardır. Kuvvetin doğrultusu dünyanın meıckezine doğrudur ve
büyüklüğü de mg. dir. (m, kuvvet etki eden cismin kütlesi) O hal-
de dünyanın çevresinde bulunan her noktaya bir g vektörü koya-
biliriz ki, bu da bu noktada serbest bırakılan bir cismi •ivmelieyen
vektördür. g ye, bu noktadaki çekim alanı şiddeti diyebiliriz. Öy-
- 8] BİR CİSMİN AGIRLIGI VE KÜTLESİ 105
leyse herhangi bir noktadaki çekim alanı şiddeti, birim kütleye

'p
etki eden kuvvet (g = -- den) olarak tanımlanabilir.
m
Çekim alanı bir vektör alan' dır. Yani her noktası bir vektörle
gösterilebilir. Sayısal alanlar da vardır. (Örneğin, ısı ileten bir ilet-
kendeki sıcakhk alanı gibi.) Çekim alanı ayrıca değişmez bir alan-
dır. Zamanla değeri değişmez. A:lan ,kavramı fizik öğrenen herkes
için gereklidir. Zamanı gelmişken burada v,erilmesinin nedeni odur.
Özdlikle elektrik ve mıknahshk konuları incelenirken alan kavra-
mı çok kullanılır.
3 - 8. Bir Cismin Ağırlığı ve Kütlesi :

Newton'un il. yasasını incelerken bir dsme bir kuvvet uygu-
landığında cismin devinime bir direnim gösterdiği ve duruyorsa
yada gidiyor ise bu dunummu korumak .istediğini gördük. Başka
'bir deyimle, cismin deviniminde bir değişiklik yapmak için uygu-
lanması gerekli ·kuv,vetin, onun kütlesinden ötürü olduğunu bul-
duk ve kütleye, eyledizlik kütlesi de dendiğini söyledik. O halde
kütle, cismin eylemsizliğinin ( tembelliğinin) bir ölçüsüdür.
Diğer yandan, evrensel çekim yasasında bir cisme etki eden
evrensel çekim kuvvetinin, onun kütlesi .He orantılı olduğunu gör-
dülc. Bu görüşe göre, kütlesi daha büyük cisimlere, yani içinde
daha çok madde bulunan cisimlere, daha büyük bir çekıim kuvveti
etkir. Bu açıdan baktığımızda kütle, bir cismin 'içindeki madde
miktarıdır. Bu tanımla verilen kütleye çekim kütlesi denir.
İki değişik yerde karşımıza çıkan bu iki kütle (çekim kütlesi,

eylemsizlik kütlesi) arasında bir bağıntı var mıdır? Başka bir de-
yimle, bir cismin eylemsizlik kütlesi ile ç•ekim kütlesi ayrı şeyler
midir; yoksa aynı şeyler midir? Yapılan deneyler göstermiştir ki
bir cisim için eylemsizlik kütlesi ile çekim kütlesi birbirine eşde
ğerdir . Bu yönüyle ikisinin arasında bir ayrım olduğunu düşünme
ye gerek yoktur ve yalnızca «kütle» sözcüğü her ikisi için de kul-
lanıla bilir.
Öyleyse bir cismin kütlesi: Cismin eylemsizliğinin bir ölçüsü

ve cisimdeki madde miktarıdır.
106 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNET1Gl [3,-
Bir cismin ağırlığı :se, cismin kütlesine bağımlı olmakla bir-

likte, tümüyle farklı bir kavramdır. Bir cism'in ağırlığı, o cismin
üzerine dünyanın uyguladığı çekim kuvvetidir,. Bu ıkuvvetin bü-
yüklüğü, (3-9) a göre
m.M
W = G.--- (3-10)
R2
ile verilir (G: evrensel çekim değişmezi; m: cismin kütlesi; M:

dünyanın roütlesi; R : cismin, dünyanın mer:kezine .uzaklığı). Kuvve-
tin yönü ise dünyanın meikezine doğrudur. O halde ağırlık bir
kuvvettir ve kuvvet birimler'iyle ölçülür (Newton). İn ocütl:esindeki
bir cismi serbest bıraktığımızda yere (yani dünyaya doğru) düş
mesi, çekim kuvvetinden, yani ağırlığından ileri gelir. Serbest düş
mede ivme g olduğu için ikinci newton yasasından (F = ma)
W = mg
yada büyüklük olaraık W = mg
dir. Burdan da görüyoruz ki bir cismin kütlesi sayısal bir nicelik,
ağırlığı ise vektörel bir niceliktir. Ağırlı:k yerçekimi kuvvetinden
ötürü ortaya çıktığından, ycrçekimi kuvveti değişirse yada yerçe-
kimi ivmesi (g) değişirse ağırlık ta değişir. Oysa kütle bir cisim
içim değişmezdir,(*).
Yerçekimi ivmesi yüksekliğe bağlı olarak değişir. Bunu kamt-
lamak :için, daha önce bulduğumuz ağırlık eşitliklerini yeniden
ele alalım.
mM
W=G---- (3-10)
R2
veW = mg (3-12)
den
mM
mg = G---
R2
(*) Işık hızına yakın hızlarda kütle değişir; fak-at bizim işlediğimiz konular
çerçevesinde kütle değişmez bir niceliktir. ·
- 9] A(iIRIK VE KÜTLE Ö½ÇME DÜZENEKLERİ 107
M
g G--- (3-13)
R2
bu1unur.
Buna göre, M ve G değişmediğinden, g, R ye bağlı olarak de-
ğişir. R büyıildükçe (yani yeryüzünden yükseldikçe örneğin, dağ
lara çıkıldıkça g küçülür. Çizelge 3.l'e bakınız.)
Çizelge 3.1.
45° Enlemde g'nin yüksekliğe göre değişimi.
Deniz düzeyinden g
Yükseklik (m) (m/s2)
o 9,806
1.000 9,803
4.000 9,784
16.000 9,757
100.000 9,60
· 500.000 8,53
L000.000 ( tipik uydu yöı:fuıge yüksekliği) 7,41
380.000.000 (Ay yörüngesinin yeı:ıden yüksekliği) 0,00271
---· - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
g nin bir de dünyanın kendi çevresinde dönüşünden ötürü değişi
mi vardır ki bu da dönme kinetiği bölümünde açıklanacaktır.
g'nin değerindeki değişimlerin incelenmesi, yer tabakaların:
ğ,aE maden.. fiLizi, ve petrolün varlıği liakkıiıaa da. fikir .. veri~~ Çün-
ki maden filizleri, petrol ve diğer maddeleri~~lıı~ 1 )'.~!_İn
ortalama yoğunluğundan farklıdır .
• -'-•-·· - - ~ - - - , - · · - - - ~ · - - - - - · - - - • - - · · · - - - - - · · - - · - - -... - ✓-.
....
3 - 9. Ağırlık ve Kütle Ölçme Düzenekleri :
Kütle değişik yollarla ölçülehilir .

Bunlardan bir tanesi Newton'un ikinci yasasından yaradana-
rak kuvvet uygulayıp cismin ivmesini ölçmek ve kuvveti ivmeye
oranlamaktır. Bu yöntem özellikle atomsa! boyutlarda:ki parçacık
ların ,kütlelerinin ölçülmesinde kullanılır.
Kütle ölçmede pratikte kullanılan en yaygın araç, kollu tar-
taçtır (Şekil 3.7). Kollu tartaç ağırlıkları .karşılaştırarak kütle
108 . ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİCİ [3 -
ölçer. Hafüf ve sert bir çubu- p

ğun ortasından eşit uzaklıkta
(sürtünmesiz yataklarla) iki
kefe asılmıştır. Çubuk, yine
sürtünmesiz bir yatakla orta-
sından desteklenmiştir. Kefe-
1,erin ağırlıkları eşit ise ve çu- ~
buk parçalarının ağırlıklan da o
eşit ise düzenek dengededir.

(yani ağırlık kuvvetleri, deste-
Şek. 3.7. Kollu Tartaç.
ğin çubuğa uyguladığı tepki
kuvvetiyle «P» dengelenmiştir.) Kefelıerden birine konan bir cisim
dengeyi bozar. Yeniden denge elde edilene değin diğer kefeye, küt-
lesi bilinen kütleler konur. Denge yeniden sağlandığında her iki
kefedeki ağırlıklar ( cisme ve kütlelere etkiyen y,erçekimi kuvvet-
leri) eşit olmuştur. Ölçünün yapıldığı yerde g, (yerçekimi ivmesi)
her iki kefedeki cisim için aynı olduğundan ağırlıkların eşitlen
mesi, kütlelerin eşitlenmesine eşdeğer olur (W = mg).
Burada ,kütlesi bilinen kütlelerin (bunlara genel olarak gram
takımı denir) nasıl elde edilebileceği sorusu akla gelebilir. Bu iş
te kollu tartaç ile yapılır. Bir standart kilogram alınarak tartaçta
bunu dengeleyecek bir kütle, bunu dengeleyecek [ki eşit kütle, bunu
dengeleyecek on eşit kütle, ... v,.b. bulunur. Bu şekilde kilogramın as-
katları elde edilir. Aynı yöntemle kilogramın üskatları da elde
edilir. Kütlesi bilinen bir cismin ağırlığını bulmak için, cismin küt-
lesiyle o noktadaki yerçekimi ivmesi (g) çarpılır. Bulunan değer
ağırlık kuvvetinin değeridir. Bilindiği gibi ağırhk kuvvetinin yönü
dünyanın merkezine doğrudur. (Kollu tartaç hakkında daha fazla
bilgi 13. Bölümde verilecektir.)
Sırası gelmişken kuvvet ölçmede kullanılan kuvvetölçer'in de
çalışma ilkesini kıs2ca görelim. IKuvvetölçer, Newton yasalarından
yararlanılarak yapılan bir düzenektir. Bir ucundan tuturulmuş bir
yayın öbür ıucuna
bir gösterge konmuştur. Göstergeli uca bir kuv-
vet uygulandığında yay gerilir ve yaydaki gerilme kuvveti, uygu-
lanan kuvvete eşit olduğunda düzenek dengey,e geHr. Bu durum
için göstergenin bulunduğu yer, kuvvetin değerini göstermektedir.
Bilinen kuvvetler uygulanarak göstergenin gösterdiği yerlere bu
kuvvetlerin değerleri işaretlendiğinde (örneğin 1 N, 2 N, ... ) bu
- 10] DOĞRUSAL DEVİNİM ÜZERiİıNE ÖRNEKLER 109
düzenek kuvvet ölçen bir düzenek olmuş olur. Bu tür kuvvetölçer-

lerle ağıkhk ta ölçülebilir.
Pratikte kütle ölçmek için kullanılan yaylı kantarlar da kuv-
vetölçer yapısındadırlar. Ancak bu kantarlarla incelikli bir ölçü
yapmak olanaksızdır. Qünkü bunlar kütle ölçmek için yapılmış ol-
makla birlikte aslında ağırlık ölçmektedirler~ Bu kantarlar yapı
lırken kantara 1 kg lık bir kütle asılır ve kantarın yayı germesi
sonucu yay üzerindeki göstergenin geldiği yer 1. kg olara:k işaret
lenir. Bu işlem sürdürülerek göstergenin farklı kütleler için gös-
terdiği yerler işaretlenir. :Kuvvetölçerde gördüğümüz gibi, aslında
yaylı ıkantar da ağırlık ,ölçmektedir. Yani 1 kg asılması durumu
için kantarın dengeye gelmesi, yayın gerilme kuvvetiyle, dünyanın
1 kg hk kütleye uyguladığı yerçekimi kuvveti (ağırlık) nin bir
birine eşit olması sonuoudui'. Oysa ağırlık yerden yere değişir;
çürııki g değişir. Öyleyse bu tür ,kantarlar belki yapı1dıkları yer
için (g değeri değişmedikçe) kütle ölçıümünde kullanılıabilirler.
Ancak g değeri farklı bir yere götürüldüklerinde yanlış gösterecek-
lerdir.
3 - 10. Doğrusal Devinim Kinetiği Üzerine Örnekler:
Örnek 3.1 : i[)ünya'nın kütlesini evrensel çekimden yararlana-

rak hesaplayınız. Dünyanın hacmini ve ortalama öz kütlesini
bulunuz.
Çözüm:
1 kg lık bir cisme yerin uyguladığı çekim kuvveti yaklaşık 9,8
newton'dur. Kütleler arasındaki uzaklık yerin yarıçapı kadardır
(6380 km)
mM
W = G---
6.67x ıo- 11 x 1 xM
9,8
( 6.38 X 10+6 ) 2
M = 5,98 x 10Z4 kg. (yerin kütlesi) .
•
110 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETtCt [3 -
Yerin hacmi
4~
V = - - R3 = 1,09 x 1021 m 3
3
Yerin öz kütlesi
M 5.98.1024
5,5 x 103 kg/m'
V 1.09 X 1021
Bu değer dünyanın dış tabakalarındaki özklitieden büyük ol-

duğundan dünyaiI11Il iç kısımlarının daha yoğun olması gerekir.
Örnek 3.2 : Kiitlesi 50 kg olan bir bisiklet 6 m/ s2 Hk bir ivme
ile giderken, etkisinde bulunduğu bileşke kuvvet ne kadardır.
..
Çözum:
II. Newton yasasına göre
F = m.a = 50.6 = 300N

kuvvetin yönü ivme ile aynıdır.
Örnek 3.3. : m kütlesinde
bir cismin pürüzsüz yatay bir N
yüzey üzerinde P kuvvetiyle
çekildiğini düşünelim. N, yıü
:rey:in cisme uyguladığı, değme
kuvveti W de cismin ağırlı
ğıdır.
a) ~ =2 kg olursa değme kuvveti neye eşittir.
h) Cismi durgun durumdan 2 saniyede 4 m/s yatay hıza

ulaştıracak P kuvvetinin değeriıkadardır.
Çözüm: @
a) ıF = ma da
o (y yönünde bir ivme yoktur.)
-10] DOCRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 111
I:Fy =N- W =O
N = W = m.g = 2 . 9,8 - 19,6 N.
b) ax ivmesi
Vx-VxO 4-0
ax= - - - - = --- = 2 m/s 2
t 2
Fx = max yada P = max

P = m.ax = 2 x 2 = 4 N.
örnek 3.4: Kütlesi 20 kg. olan bir vagoncuk 40 N. luk bir kuv-
vetle itilmektedir. Bu vagonun 10 saniyede aldığı yolu ve yolun
sonundaıki hızını bulunuz. (sürtünme ve hava direnci alınmayacak)
Çö,züm:
F 40
F = ma ➔ a = - - = - - = 2 m/s 2
m 20
1 1
x = -- at = -- 2. 2 (10) 2 = 100 m
2 2
v = at = 2.10 = 20 m/s; hız, ivme yönündedir.

örnek 3.5 : Kütlesi 0,2 kg; olan bir cisim 4 N. lu:k bir kuvvet
etkisi altında kalıyor. 3 s sonra kuvvetin ,etki'si kalkıyor. Bu cis-
min ilk 12 s içinde aldığı yolu bulunuz.
Çözüm:
m = 0,2 kg. F = 4 N. tı = 3 s; tı = 12 s
F 4
F = m.a ➔ a = - - = - - = 20m/s2
m 0,2
112 OTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [3 -
1 1
Xı -- atı2 = -- 20. (3) = 90 m
2
2 2
Kuvvet ,kalkınca cisim düzgün doğru ötelenme yapar.

:xı = vt
t = tı - tı
t = 12 - 3 = 9 s
:xı = 60.9 540m
X = Xı + X2 = 90 + 540 = 630 ffi
örnek 3.6: 60 kg. lık bir adam4 m/s'- lik ivme ile yükselen bir
asansör içinde iken ayaklan döşemeye ne kadar bir kuvvet uy-
gular.
Çözüm:
Asansör değişmeyen bir hızla yukarı çıksa adama sadece yer-
çekimi kuvveti etkir. Oysa asansör ivmeli bir devinim yapmakta-
dır. Asansörde duran adam da aynı ivmeli devinimi yapacaktır. O
halde adama a ivmesini vermek için yukarı doğru bir kuvvet etki-
melidir. Adamın döşemey,e etkisi, döşemenin adama tepkisiyle aynı
büyüklüktedir. Asansör değişmez hızla gitttğinde N = W dir. Yada
N + W = o dır. iwneli gidişte :
N + (N döşemenin tepkisi, W yerçekimi kuvveti)
W ;= O
Adama yukarı doğru
a ivmesi veren kuvvettin
değeri P - W dir. Öyleyse adam, (ıN - W)
kuvvetiyle yada a ivmesiyle yukarı çıkmak
tadır.
II. Newton yasa:sm.aı göre
~ F = m.a ➔ N + W = ma
N-W=m.a
N=W+ma
= 60 . 9,8 + 60.4
N = 828 N. Asansördeki adam bu kuvvete eşit bir kuvvetle
döşemeye basar.
-10] DOĞRUSAL DEV,İNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 113
Ödev: Asansör aynı ivme ile alçalırken ada:mın döşemeye uy-

gulaıdığı kuvveti bulıunuz. (SoTiillç: 348 N).
Ömek 3.7 : Bir cis:im yatayla 30° lik açı yapan eğik bir dıüz
ilern üzerinde kayıyor. Kayma sürtünme katsayısı 0,02 olduğıına
gfüe bu cismin 2 m. lik yıol alması için geçen zamanı ve bıu yolun
1
sonıı1iil!dakıi hızım bulunuz. ·

Çözüm:
Ci'sme etkıiyen kuvvetler. W, N', fk
dir.
f = W sina.; fk = N' µk
N = w COSet
N = N' etki-tepki
Eğik düzlem boyunca kaıymayı sağlayan kuvv,etler f ve fk <lir.
Kaydırıcı kuvvet (F) bunların bileşkesidiır.
1
F f - fa = ·W sin et - N µk
F mg sin et - mg µk . oos et = ma
a g Sin et - g µk COS et
9,8 . 0,5 - 9,8 . 0,02 . 0,86

a 4,73 m/s2 ; ivmenin yıönıü eğik düzlem boyunca aşağı
doğruduır ..
Vo = O olduğuna gfüe
1 1
X -- at2 = --4,73 . t 2 =2
2 2
t 0,92 s
v Vo + at = O + at
V 4,73 x 0,92 = 4,4 rn/s. Hız, ivmenin yönündedir.
ı0
örnek 3.8 : Bir önceki örnekteki cismi ıdıüzleme koşut olaraık
aşağıdaın yıukan doğru iJıalDıgi
ilik il:ı.ızla atalım ki dsim düzlem üze-
rinde 3 m gideıbilsin?
114 ÖTELENME DEV,İNİMİ KİNETİĞİ [3 -
Çözüm:
Cisim yukarı kayarken, et-
~iyen hileşıke kuvvet F f + ,fa =
F m.a=W sirnx+µk W cosCY.
a ıg sin rJ.+ µk ıg cos rJ.
=. 9,8 . 0,5 + 0,02 . 9,8 . 0,86
a = 5,068 m/s 2
v = v va2 - 2 a x; Çünki ivme ile ,gidiş yönü ters.

En son hız Vs = O olacağından
vi = 2 a x = 2 . 5,068 . 3
Vo = 5,5 m/s bu1unur.
örnek 3 - 9 : Bir cisim yaıtayla 0 açısı yapaın bir eğik düzlem-

de duruyor. Cisimle düzlem arasındaki kayma sürtünme katsayısı
0,4 ve durma sıürtümne katsayısı 0,51 dir. 0 ibüyıütıülıdiüğü zaman
cisim hangi açıda kaymaya başlar? 2 m. kayması için geçen süre
ne olur?
Çözüm:
f ;:;:; fk olursa cisim kayar.
f = mg. sin 0 ;;,,:: P•s mg cos 8
tan8;;::: µs
tan 8 ;;::: 0,51
8 ;;,,:: 27°
Kayma durumunda µs yıerine µkalınır.
Cismi kıayıdıran ikuıvvet
F =f- fa = mg sin 8 - mg { cos 8) . µk

F = ma
a 9,8 (sin 27 - 0,4 . oos 27)
a 0,92 m/s2
-10] DOĞRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 115
1
X -- at2
2
1
2 - - 0,92 t 2 ➔ t - 2 s
2
Ödev: Bir cisim 45° eğimli püıiizhi bir·eğik·düzlem ·füıerinde

kayıyor. Cismin ıkayma sonundaki, hızı, aynı cismin· eğik düzle-
min yüksekliğini serbestçe düştüğü andaki hızının yarısına eşit
olması durumu için sürtünme katsayısını hesaplayınız. (Sonuç:
µ =0,75).
·Örnek 3.10: Yatay bir d;izlem üzerinde bulunan 12 kg. lık bir
cisme bir ip bağlanarak sürtünmesiz bir makaradan geçirilip ucu-
na 10 kg. lık bir kütle asılmıştır. Cisim ile düzlem arasındaki sür-
tünme katsayısı 0,3 olduğuna göre ipteki gerilmeyi ve cisimlerin
ivmesini bulunuz.
Çözüm:
N
W1 cismini ele alalım. W,
ile N birbirine ,eşittir; y - yö-
nünde bir gidiş yoktur. II.
Newton yasasına göre Wı in
ötelenme denklemi; (x - yö-
nünde)
T + fk - f
T - µk mıg = mıax (1)
W2 dsmini göz önüne alalım. II. Newton'a göre W2 nin ötelerıme

denklemi (y - yönünde)
Wı + T == F
W2 - T = mza,
m2g - T = mıay (2)

116 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİGİ [3 -
İp uzam.asız olduğundan ve makara da sürtünmesiz olduğum

dan ip sadece y - yönündeki ötelenmeyi x - yönüne aktarır. Bu
durumda a ivmeleri birbirine eşittir.. (1) ve (2) den a'lan bulup
birbirine eşitleyelim :
II12g - T
------ - ----
mı m2
ffiıffiı g (l+µk) 12.10.9,8 (1+0,3)

T=------- --------➔ T 69,5 N
mı + mı 10 + 12
İpin T gerilmesi makarada yön değiştirir.
T değeri ( 2) de yerine konursa
mıg-T 10. 9,8-69,5

a = - - - - - ------ 2,9 m/s2
mı 10
bulunur.
anın g den küçük olduğuna dikkat ediniz.
Ödev: Aynı örneği sürtünmesiz durum için çözün. (Sonuç:
mı
T = - - - g; a - ---g)
mı + mı mı + IIl2
Örnek 3.11 : Sürtünmesiz ve ağırlığı savsanabilir bir makara-
dan geçen bir ipin ucuna iki farklı kütle aslmıştır. m 2 = 2 kg
mı = 1 ,kg olduğuna göre ipteki gerilmeyi ve kütlelerin ivmesini
bulunuz. (Yukarı doğru ivmeyi + alınız), (Böyle bir düzeneğe
ATWOOD AYGITI denir.)
-10] DOGRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 117
Çözüm:
mı > mı , mı'in ivmesi a ise

mı'nin ivmesi - a olur.
mı için· ötelenme denklemi :
T + Wı = Fı
T - mıg = mıa (1)
T mı için ötelenme denklemi :
T + W2 = F2
T - mıg =- IIlla (2)
mı-mı 2-1
a - g= • 9,8 3,3 m/s2
mı+ mı 2+ 1
2 mı mı 22.1
T - g - 9,8 13,1 N.
mı+ mı 2 + 1
Wı - mıg - 9,8 N.
W2 - mıg 19,6 N.
T nin, Wı He W2 nin arasında bır değer olduğuna dikkat ediniz.
Bu beklenen sonuçtur. Çünki T, mıg den büyük olmalıdır ki mı'e
yukan doğru bir ivme versın; mıg, T den büyük olmalıdır ki mı
ye aşağı doğru bir ivme versin.
mı = IIIl2 olursa }ct ,.iı.ı. 1"':lt• 1' Clııı,,
0
,;'\..c:cı~, 1 ~ : " ! -:ı__i ~ d__.ô.-ıl; _

a=O
/ ı-,J
1V \l.-v!v·-U.W'V t'") , .V\ '""'---
T = m.g olur ki bu da durgun durumu tanımlar. \ clvv
Ödev: Bir Adwood ayg1tının kütlelerinin 'her biri 60 x 10- 3
kg. dır. Kütlelerden birinin üzerine 5 x 10:-3 kg. lık bir ek kütle
118 ÖTELENME -DEVİNİMİ KİNET1G1 [3-
konuyor ve düzenek ilk hızsız serbest bırakılıyor. 2 saniye sonra

kütl,elerden birinin aldığı yolu ve bu zaman sonundaki hızını bu-
lunuz. (Sonuç: 0,79 m, 0,79 m/s)
• ~✓-- Örnek 3.. 12 : Şekildeki A cisminin kütlesi 5 kg. B nin kütlesi
)"' 12 kg. dır. C cismi ile masa arasındaki sürtünme katsayısı 0,2 dir.
ıı::ı.r---- C cismi sağa doğru 2 m/s 2 Lik ivme ile gittiğine göre C nin ağırlığı
nedir.
Çözüm I: Her cisim için ötel,enme denklemini yazalım. İpler
uzamasız,makaralar sürtünmesiz ve ağırlığı savsanabilir olduğun
dan a ivmeleri ortaktır. {ax = ay)
A 'için: Tı
Tı + Wı = Fı
mıa (1) Wz
C için:
T2 + Tı + f. = Fı
Tı - (T2 + µ Wı) = mıa (2)
Biçin:
Tı + W3 = F3
W3 - Tı = m3a (3)
(1) den Tı mıa + Wı
(3) den Tı
(2) de yerine koyalım:
mıa + µ W2 = W3 - ID3a - mıa - Wı
mı = 5 kg ; rn3 = 12 kg
mı=
a+ µg
-10] DOCiRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 119
12 . 9,8 - 5 . 9,8 - (12 + 5)2

2 + 0,2. 9,8
34,6
mı = - - - = 8,74 kg
3,96
W2 m2g = 8,74 . 9,8 = 85,6 N.
Çözüm il : Bu örneği başka türlü de çözebiliriz.

Üç cisimden oluşan düzenimi göz önüne alalım. Bu durumda
düzenime yada cisimlere etki eden dış kuvvetleri d:ikıka:te almamız
gerekir. Devinim ma-
demki sağa doğru-
• dur, o halde düzeni-
mi sağa doğru gö-
türen kuvvet, cisim-
1ere etkiyen kuvvet-
lerin toplamıdır. Dü-
zenitme öteleme yap-
tıran kuvvet : W1
F = W3 - f; -Wı
Düzenimi öteleme yaptıran kuvvet bütün düz,enime öteleme
yaptırdığı için F = (m 1 + m:ı + ma) a olmalıdır. O halde,
F = (mı+ mı + m3) a = W3 - f. - Wı
(mı + mı + ma) a = m3 g - µ mı g - mı g
m3 (g-2)-mı (g + 2)
mı =
(2 + µ g)
değerler yerine konursa
mı = 8,74 kg. bulunur.
Bu iki çörumün bize gösterdiği önemli nokta şudur :
Devinim incelenirken, göz önüne alınan. cisim yada cisimlere
etki eden dış kuvvetler dikkate alınır. Görüldüğü gibi ikinci çö-
120 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETlGİ f3 -
zümde T gerilme kuvvetleri iç kuvvetler olduğundan göz önüne

alınmamıştır. Ayrıca cisim yada cisimlere öteleme yaptıran kuvvetin
F = a ~ m olduğuna dikkat edin.
Örnek 3.13: Şe KuııHIÖ/çer
kildeki kuvvetölçer
aşağıdaki durumlar
için ne gösterir?
1) WA = 1 N
WB 1 N
2) WA = 1 N
WB =2N
Çözüm:
Kuvvetölçeırin
göstergeli ucuna etki ·eden T ı ipteki gerilme kuv-
veti ne ise kuvvetölçer onu göste::-rrıcktedir. Kuvvetölçere etki eden
kuvvetler Tı ve Tı dir. Kuvvetölçeriın kütlesi göz önüne alınmadı
ğına göre Tı kuvveti i1e yay gerilecek ve yayın gerilmesi sonucu
yayda Tı = Tı' gibi bir Tı' kuvv,eti ortaya çıkacaktır. Yayın tuttu-
rulmuş ucuna aktarılan bu kuvvet {kuvvetölçerin kütlesi savsana-
biliyor) buraya bağlı ipe etki edecektir. İp te yayı bu kuvvete eşit
bir kuvvetle çekerse kuvvetö1çer dengededir. (1) şıkkında WA ve WB
birbirine eşit olduğundan Tı = T2 dir ve kuvvetölçer göstergesi
1 N'ı gösterir. (2) şıkkında düzenim ivmeli bir devinim yapmak-
tadır. Düzenimin ivmesini bulalım.
WB-WA = ( WA
g +
WB
g ) a
2-1 1
a g - - g m/~.2
2 + 1 3
Tı Kuvvetini bulmak için Wa ye ait ötelenme denklemini yazalım.
WB 2 1
WB-Tı ---a-+ Tı 2--(-g) 1,33 N
g .g 3
-10] DOc'iRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 121
Tı = 1,33 N.
O halde kuvvetölçerin göstergesi 1,33 N gösterecektir. (Kuv-
1
vetölçer sağa doğru - 3- g ivmesi ile gitmektedir.)
Soru : Kuvvetölçerin göstergesi yayın ucuna değil de yayın tam

ortasına tutturulmuş olsaydı bu örneğin sonuçları ne olurdu?
Örnek 3.14 : Küdeleri 5 ve 15 kg olan iki cisim birbirlerine
bir iple bağlı olarak eğik düzlemde bulunmaktadır. Eğik düzlemin
yatayla yaptığı açı 40° dk. 5 kg lık cismin sürtünme katsayısı 0,3
diğerinin 0,1 ol,duğuna göre düzenimin ivmesini ve ipteki gerilme
kuvvetini bulunuz.
Çözüm:
İki bloktan oluşan düze-
nim gözönüne alındığında öte-
lenmeye yolaçan kuvvet ( eğik
düzlem boyunca)
F = Fı + F2 - (fkı + f1c2)
F = m,g sin 40 + ~ sin 40
- (0,1 m,g cos 40 + 0,3 m2g
cos 40)
F = 103,46 = (~ m)a
F 103,46
a = --- = - - = 5,2 m/s2
m,+mı 15+5
Sadece m, cismi göz önü-
ne alınırsa
F bileşke kuvvet :
F = F, - (fkı + T)
mıa = mıg sin 40 - 0,1 mıg
cos 40 - T
T = 5,7 N.
Bloklar ayn ayn düşünülürse şu eşitlikler yazılabilir:
(a'lar ortaık)
mı için:
Fı = mıa = fı - (fkı + T)
mı için:
F2 = m2a
+
(mı +Ill2) a = fı +f:2-..... (fkı +fr2)
Bu örnekte dikkat edile:::ek nokta şudur : İki blok birlikte dü-
şünüldüğünde öteleme yaptıran kuvvet F = a L m alınmalıdır. Ayrı,
ayrı düşünüldüğünde ise her blok için öteleme· yaptırıcı kuvvetler
Fı = mıa , F2 = m2a alınmaııdır.
Örnek 3.15: Sürtünmesiz bir makaradan geçen iple bi~birine

bağlı iki cisim şekilde görüldüğü gibi dururken bırakılırsa hangi
yönde ve ne büyüklükte bir ivme ile gider? Cisimlerle düzlem ara-
sındaki kayma sürtünme katsayısı 0,05 alınacaktır.
mı = 0,15 kg, m2 = 0,1 kg.

Çözüm:
fı = mıg sin ıxı

= 0,15 . 9,8 sin 30
fı = 0,735 N.
f2 f2 = m2g sinıx2=0,1 • 9,8 sin 60
f2 = 0,843 N
f ı < f2; yani f2 yönünde bir gidiş olabilir. Bunun için
f2 ~ fı + hı + fk2 olmalı.
fı + fkı + fk2 = 0,735 + mıg µ 00S 30 + IDıg µ 00S 60
= 0,823 N
Gidiş daha önce düşündüğümüz gibi fı yönündedir.
Çünki f2 ~ f 1 + fkı + f!C<
F = (Lm}a = f2 - + •frı + fk2)
·(ıfı
(l:m)a = 0,843 - 0,823 = 0,02 N

-10) DOCRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 123
0.02 0.02
a = 0,08 m/s 2
mı + mı 0,15 + 0,1
Ödev: Yukarıdaki örnekte sürtünme katsayısı 0,1 olsaydı ne
olurdu? (cisimler dururdu.)
Ödev: Sürtünmesiz ve küçük bir makaradan geçen bir iple
birbirine bağlı iki cisim şekilde görüldüğü gibi sürtünmesiz düzlem-
ler üzerinde başlangıçta dururken
serbest bırakılıyor. a) Cisimler han-
O,OSJcg gi yöne gider, b) Cisimlerin ivmesi
nedir, c) İpteki gerilme ne kadar-
dır? (sonuç: (a) sağa doğru (b)
1,32 m/s2, (c) 0,46 N)
Ödev ; Herbirinin :kütlesi 20 kg olan iki cisim şekilde görül-

düğü gibi sürtünmesiz düzl,,mler fuerinde bulunuyor. Makarayı
hafif ve sürtünmesiz var sayarak
=~ ~-
a) Başlangıçta duran A cisıninıin ~
düzlemde 1 m. ilerlemesi için ge- " . •
~~~y:er!~!~ ~::i
ymız. - ~
!E
~
(Sonuç: t ~ J 4
g sin 37
;' T - 10 g sin 37)
J
Örnek 3.16 : 4 kg hk bir cisim, S ·kg lık bir cismin üzerin.ele
durmaktadır. Üstteki cismin, alttakinin üzerinde kayması için 12 N.
luk bir kuvvetin üstteki cisme uygulanması gerekiyor. Bunla.r sür~
tünm,esiz bk masa üzerinde durduğuna göre: a) Cisimlerin birlikte
gitmesi için alttaki cisme uygulanması gerekli en büyük yatay kuv-
veti, b) Bunun sonucu cisimlerin kazandığı ivmeyi bulunuz.
Çözüm:
mı ile mı arasındaki en bü)"iik durma sürtünme kuvveti 12 N. dur.
a) F = 12 N.
124 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİÖİ [3 -
12 12
a = -- = -- = 3 m/s 2
mı 4
a ~ 3 m/s2 için mı , mı nin üzerinde kayar.
Öyleyse alttaki cisme etki eden kuvvet bu iki cisme 3 m/s 2 den
büyük bir ivme vermemelidir.
F' = (mı + mı) a
= (5+4) 3 = 27 N.
F' = 27 N.
b) Cisimlerin ivmesi ortak ve 3 m/s2 dir.

örnek 3.17: Şekilde A = 10 kg, B = 5 kg. dır. a) A ile masa
arasındaki µ. = 0,20 ise A nın kaymaması için üzerine konması
gerekli kütleyi ( C kütlesi) bulunuz. b) C cismi A nın :üzerinden
birden bire kaldırılırsa A mn ivmesi ne olur. (Aile masa arasın
daki µk = 0,20 <lir.)
Çözüm:
a) mA = 10 kg.
mB = 5 kg.
A nın kaymaması için A ya et-
kiyen kuvvet ~ f s olmalı.
(A + C) ye öteleme veren kuv-
vet olmamalı, yani,
T - f. = O olmalı
f. = (mA + mc) gµ
T- (mA + mc) gµ =O
B için:
T - ffiBg = o
T = mBg olmalı
o halde
T = msg = (mA + mc) gµ
5 . 9,8 = (10 + mc) 9,8 . 0,2
mc = 15 kg.
b) Dururken kaymaya başlıyor.
B cisim için msg - T = mııay

A cisim için T - mAg µ = mAax
İplerde uzama söz konıısu değil; makaranın kütlesi de s:ıvsa
sanabilir. O halde ax = ay = a dır.
mııg - mAg µ = ffiAa + msa = (ffiA + ms) a
9,8 (5-10. 0,2) 29,4

a - - - - - - - = -- == 1,96 m/s2
mA + ms 10 +5 ıs
Örnek 3.18 : Sürtünmesi.l bir rayda iki oyuncak vagon yan yana
durmaktad:t. mı = 2 kg, mı == 1 kg ve F = 3 N. ise vagonların bir-
birine uyguladığı kuvveti bulunuz. Aynı kuvvetin m 1 yerine rn 2 ye
uygulanması durumunda vagonlann birbirine etki ettirdikleri kuv-
vetin 2. N. olacağını bulunuz.
Çözüm:
İki vagondan oluşan
düzenim için
F = a (m,+m2)
F
a
mı+ mı
126 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [3 ~
3
a = = 1 m/s2
3
a) F2 F3 , etki - tepkiden.
mı cismi için ötelenme denk-
lemini yazalım.
F - Fı = mı . a
Fı ·= F - mı a
F2 3- 2. 1
F2 1 N.
Fı F3 = 1 N.
b) mı cismi için
F - F 13 = J:U2a
a = 1 m/s2 çünkü
F
a =
mı + mı
F3 1
=F- IIl28.
= 3-1 . 1
F\ = 2 N.
Örnek 3.19: Buzlu bir yolda kalan M kütlesindeki bir kamyon,
kütlesi m olan bir çubukla çekilmektedir. Çubuğun ucuna uygu-
lanan kuvvet F dir. a) Kamyonun ve çubuğun ivmesini bulunuz.
b) F, M vem cinsinden çubuğun M kütlesine uyguladığı kuvveti
bulunuz. (Sürtünme alınmayacak.) ·
Çözüm:
Çubuk için
F - Fı = ma
Kamyon için 1
Fz_ı_F,
Fı = M.a (etki - tepki)
-10) DOĞRUSAL DEViİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 127
Fı = Fı oLduğıu!Il:dan
F - Fı = ına ➔ Fı = F - ma
Fı = Ma
F - ma = Ma
F = (M + m) a
F
a
M+m
b) Çubuğun M'e uıygıufaıd:ığı kuvv,et

Fı = M.a
M
Fı ----F
M+m
Ödev : Bir dsmin ,kıütlesi 10-2 kg. dıır. a) Bu cismin ay'dıaki

kütlesi ne olur? b) F =
m.a bağıntısı Ay için doğru olur mu?
w
c) Newton'un II. yasası bazen ,F = ma yerine F = - - a şeklinde
g
yazılır. Bu bağıntı ay'da kullanılır mı?
Örnek 3.20: Yuikarı ,çı:kan ıbir asansörün tavanıına bir ıkor1don

ile dıüşey olarak bir lamba asılmıştır-. Asansör.il durdurmak için
4 m/s2 Iıiık biT ivme v,eııildiğindıe, a) Kordmııdaki gerilme 2 N. ıise
lambanın ıkıütlesıi nedir. b) Asansör 4 m/s2 lik ivme ile yükselirken
ıkondonıdaki gerilme nedir.
r,~; ....,
"Y"'""'~:
a) Lambanın aşağı dıoğru a ivmesi var-
dır. O ha:lde il. Newton yasasına ,göre, la(durdurucu
ivme)
mg+T=ma
mg-T=ma mg
T
m = = 0,35 kg.
g-a
b) Lamba yukarı doğru 4 m/ s2 lik
ivme ile yükseliyor.
T + mg = ma
T-mg=ma
ta {
yükseltici
ivme)
T ma + mg
T 4,8 N.
Ödev : m kıüt1eli bir saplı süpüı,genin sapı dıüşeyle 0 açısı ya-
pacak şekilde tutulmaıktadı:r.
Süpürge ile y,er arasında:ki sürtıünme
katsayısı µ ,dür. Sapın :kütlesi savsanabiliDdir. a) Sap doğrultusun
da hangi F :Jru.vveti uygulanmahdır ki srüpıür:ge yerde değıişmez bir
hızla 1kaysın. b) 0 açısı belli bir 80 değerinden da!ha küçükse, ıkuv
vet ne olursa olsun süpürgenin yerde kaymayacağmı gösteriniz ve
µ mg
bu 80 açısınıı bulunuz. (Sonuç F ;:: - - - - - - - ; tan 80 :::;:: µ)
sin 0 - µ cos 0
Örnek 3.21: Şeıkildeıki ıdıüzenimde sürtünme katsayısı 0,15 ol-
duğıuna göre, a) cisimlerin ivmesini, b) 6 s sonra a:lman yolıu bu-
lıunuz.
Çözüm:
a) Kayma yönıünıü bulalım
A için:
f, = mg sinr:ı..
= 200 ıg sin 30 = 100 g.
Biçin:
mg = 50 g ( dıurgun durum)
f, yıönünıde kayıma ola:bilir. Bu durumda f1 , fk + mag den ıb~k ol-
ma:lııd:ı:r (ıA. ve B den ıolıuşan düzenim gözönüne alınıyor.)
fk + mag = ffiA'g µ oos 30 + mag = 200. 0,15 . 0,87 g + 50 g
- (26 + 50) g = 76 g
Kayma fı yönündedir.
İvmeyi bulalım :
A için : F = IllAa = fı - (fı., + T)

B için: F = mBa = - mBg + T ➔ T = mB (a + g)
Bu denklemlerden a = 0,94 m/s2 bulunur.
1
b) x =- at2 den
2
1
- - 0,94 (6) 2
2
x = 16,9 m. bulunur.
Ödev:
Şekilde görülen düzenim- ,
de sürtünme katsayısı 0,2 dir.
Hangi yönde bir kayma var-
dır. İvme nedir? (Sağa doğru:
0,44 g)
Örnek 3.22 : 3 Cisim şekilde görüldüğü gibi birbirine bağlan
mıştır.Sürtünmesiz bir düzlemde sağa doğru T3 = 60 N. ile çekil-
mektedir. mı = 10 kg. m2 = 20 kg. m3 = 30 kg. ise Tı ve T2 geril-
melerini bulunuz.
Çözüm:
T1 ---~ T2 --- T3=60N
,ııfiJ,,m:»lı»mıll/l/;;ıL,,,':,!,mL,mmı>ıııııi,111,,~!,ıılıııııııııııı,,;
F = a l: m = a (mı + mı + ffi3) = 60 N
60
a = ------- = 1 m/s 2
mı + mı + ID3
130 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİ(;t [3"""'"
Tı
°""""L,,~~,]'"::"m»m
Tı Tı
a--- ➔ 1 ➔ Tı - 10 N.
mı 10
T2 - Tı
a - - - - - den T2 bulunur; yada
m2
T, --~ T2
,mıı1m,l11»:~11lı1m:Jnmı:;J;;::mı.
dan Tı bulunur. T2 =30 N.
Ömek 3.23 : Aşağıdaki şekilde A arabası a ivmesi ile s~ğa doğ
ru gitmektedir. mı ve mı cisimlerinin dayandıkları düzlemlerle
aralanndaki sürtünme katsayıları µı ve µ2 olduğuna göre, cisimle-
rin dengede kalabilmesi için arabanın a ıivmesinin değeri ne ol-
malıdır? (Makara sürtünmesiz ve kütlesi savsanabilirdir.)
Çözüm:
T
Bu örneği çözerken olaya
iki gözlem çerçevesinden ba- l"z
kalım ve böylece eylemli ve
eylemsiz gözlem çerçevelerin-
den, olayın klasik mekanikte 1,_____,, t-_ _. . , .
nasıl çözüldüğünü görelim. Ön-
ce dünyaya çakılı bir gözlem
çerçevesinden olaya bakalım ( Şimdiye değin örnekleri çözerken
kullandığımız gözlem çerçevesi-). Buna göre A arabası a ivmesiyle
sağa gitmektedir. Dolayısiyle denge durumu için mı ve mı de sağa
doğru a ivmesi ile gitmelidirler. mı kütlesinin aşağı düşmemesi
için üzerine etki eden kuvvetlerin bileş,kesi sıfır olmalı (y - yö-
nünde ötelenme yok)
mı.g +T+ fsı =O
mıg = T + fsı
-10] DOORUSAL DEVİNİM ÜZE:&İNE ÖRNEKLER 131
f.1 =µ 1 mıa (mıa, araba yüzeyinin cisme uyguladığı değme kuvveti)

O halde mıg = T + f.ı = T + µı mıa (1)
m2 kütlesinin (arabaya göre) dengede olması, buna etkiyen kuv-
vetlerin toplamının m2 kütlesine sağa doğru bir a ivmesi vermesi
ile olabilir. Yani,
T + fs2 = m2a
T - fs2 = II12a
f s2 = IJ,2 mıg
o halde
T- 1J.2 m2g = mıa (2)
mı -µ2 ı.n2
(1) v,e (2) den a = ----- g

µı mı+ mı
bulunur.
Şimdi olaya bir de eylemli bir çerçeveden yani, arabaya çakılı
bir gözlem çerçevesinden bakalım. Arabanın üzerindeki bir göz-
lemci elindeki m kütlesindeki bir cismi elinden bırakırsa cismin
sola doğru a ivmesiyle gittiğini yani cisme sola doğru ma kuvveti-
nin etkidiğini gözler. O halde bu gözlem çerçevesinde cisimltrin
dengede kalması için bu kuvvetin de gözönüne alınması gerekir.
Bu gözlem çerçevesinde mı ve m2 nin dengede kalması için denk-
lemler:
l1lı için:
T
m,g + T + f sı = O
(y - yönünde)
mıg =T + f.ı (1')
dir.
(y - yönünde bir ivme olma-
dığından mı için olan denklem
eylemsiz çerçevedekinin aynıdır.)
Dlı için:
mıa + fs2 + T = O
mıa + fs2 =T (2')
f32 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİGİ [3 -
mı cisminin durgun kalabilmesi için üzerine etkiyen kuvvetlerin

bileşkesi sıfı~ olmalıdır. Burada mıa kuvveti sözde (ps-eudo) kuv-
vettir. Ve eylemli gözlem çerçevelerinde klasik mekaniğin uygu-
lanınasında bu sözde kuvvetlerden yararlanılı~. Bu kuvvetler ger~
çek kuvvetler değillerdir. (nı2a kuvvetini anlayabilmek için, duran
bir otomobilin kalkmasıyla koltuğa doğru bir sözde kuvvetle itil-
diğinizi anımsayın)
1' ve 2' den
m1-µ2mı
a - -----g
değeri bulunur.
örnek 3.24 : Bir kamyonun şoför kabininden 3 m. uzağa ko-
nan küçük bir sandık ile kamyon yüzeyi arasındaki sürtünme kat-
s~yısı 0,3 dir .
a) Kamyon 72 km/saat hızla giderken fren yaptığında fren-

leme ivmesi ne olmalıdır ki yük yerinde kalsın. Kamyon ne kadar
yol giderek durur? ·
b) Şoför birden bire fren yaptığında kamyon 20 m. sonra dur-
duğuna göre sandık şoför kabinine, kamyona göre hangi hızla
çarpar?
Çözüm:
a) Sandığı yerinden oynat-
ın ek için F ;;?:: f s kuvveti gere-
kir.
f.
a.
=µ
= µ g
mg - ma. - V
Sandığa verilecek ivme bu değerden küçük Olursa sandık

kaymaz.
a. = 0,3 . 9,8 = 2,94 m/s2
Kamyonun frenleme ivmesi bu değerden büyük olmamalıdır.
( 72 ~ 103 ) '
2
v2 3600
v2 = 2a.x ➔ X = 2a. = 2. 2,94 -
68 m.
b) Kamyon frenlenince, durana dek ivmeli bir gidiş yapacaktır.

v = y2a:ı.x
2
( 72 X 103 )
v2 3600
- - - - - ' - - - 10 m/s2
2x 2.20
Oysa a. ~ 2,94 olunca sandık kayıyordu. Buna göre sandığa
etkiyen kuvvet
(ak - a.) m = F; yada ·s~dığın kamyona· göre ivmesi
a = 'ak - a. = 10 - 2,94 = 7,06 m/s.2 .olur..
(Devinim tek boyutta olduğundan ıivmelerin f~rkı alınabilir.)
Sandığın 7,06 m/s2 ivmes~yle 3 m. sonundaki hızı,
v =V Vo2 + 2a . Xı
vo = O ( Kamyonda yük, önce duruyordu.)
v = y2a.xı = y2x7,06x3 = 6,5 m/s bulunur.
Örnek 3.25: Bir kayar vince W = 500 N. luk bir yük asılmış
tır.
Vinç 1 m/s2 lik bir ivmeyle sağa doğru gittiğinde yükü taşıyan
kablo düşeyle kaç derecelik a.çı yapar?
Çözüm:
Yüke etki eden .kruıvvetler
T ve mg dir. Bunların' bileşke
si yüke sağa döğru'bir ·a ivme-
si verecek şekide olmalıdır.
II. Newton yasasına göre
(düşey yönde ötelenme yok)
T cos 0 = mg ( 1) mg
Yatay yönde T sin0 = ma (2)·
(1) ve (2) den
a 1
tan 0 = -- === 0,10 ➔ 0
g 9,8
Örnek 3.26: Üç vagondan oluşan bir tren 36 km/saat hızla gi-

derken fren yapılıyor. Her vagona etki eden frenleme kuvveti 2500
N. olduğuna göre vagonların bağlanma yerlerine etkiyen kuvvetleri
bulunuz.
30 ton 40 ton 30 ton 36 k I
s 7rv= msa
. . . .
. 11
. .
""
Çözüm:
Fren yapıldığında trene etkiyen toplam kuvvet :
3 . 2500 = 7500 N. dur.
Buna göre trenin ivmesıi :
(30000 + 40000 + 30000) a = 7500

a = 0,075 m/s2 (sola doğru)
Vagonları ayn ayn ele alırsak, I vagon için :

F(II-1) +2500 = 30000 (0,075)
F(II-1) = -250 N.
F(ll-I) kuvvetinin yönü sağa doğru olmalıdır.
II vagon için : 2500+F(I-II)-F(III-II) -

M(II) a
etki-tepkiden F(II-I) = F(I-II)
1
+
2500 250- F(III-ll) =
40000 (0,075)
F(III-II) =-250 N. Sağa doğru.
=
·~
III vagonu için : 2500 - F(III-II)
30000 (0,075)
F(III-II) =· 250 N. (sağa doğru'
~"'''""~ bulunur.
-10] DOCRUSAL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 135
Örnek 3.27 : Şekildeki düzenimde makaralar haıfif ve sürtün-

mesiz, ipler uzamasızdır. M kütlesi sürtünmesiz yüzeyde a ivme-
siyle sağa doğru gittiğine göre, m 1 ve mı kütlelerinin ivmesi ne
olur? mı > m2 alınız.
Çözüm:
m 1 ve m2 kütleleri a ivmesiyle aşağı düştülerine göre ötelenme
denklemeleri : ( eylemli gözlem çerçevesinde)
m1 için:
( 1) mıg - mıa - T = mıa'
r--------,
ll1z için:
!ı T
f m1a ı
ı
mıg + = ID.2a'
(2) T -
(1) ve (2) den
m2a
'
1
1
ı m19 ı
ı
L_ _____ _J
1
1
mı - m2
a' - (g-a) (3)
mı+ mı
2 mı mı
T - (g-a) (4)
mı + IIlı
bulunur.
136 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNET1G1 I3 -
Öte yandan
T' = 2T = Ma
dır. Buradan bulunacak T değeri (4) te yerine konup (a) çözüle-
cek olursa
4 mı mı
a ---------g
4 mı mı + M (mı + mı)
bulunur.
Bu değer (3) te yerine konacak olursa
mı-mı
a' = ---------- M . g
4 mı m2 + ıM (mı + m2)
bulunur.
Şimdiye değin yaptığımız örnekleııde hep tek doğrultudaki öte-

lenmeyi kinetik yönden inoeledik. Her ne kadar bazı makaralı dü-
zeneklerde x ve y yönünde ötelenme oluyorsa da, bağlantı ipleri-
nin uzamasız, makaraların sürtünmesiz ve kütlesi savsanabilir ol-
ması sonucu x ve y yönündeki ivmeleri (ötelenmeleri) birbirine
eşit alabiliyorduk. Ayrıca eğik düzlemlerde, eğik düzlem boyunca
ötelenme incelendiğinden, yine tek boyutta bir devinim oluyor-
du. Şimdi, önce düzgün çembersel devinim sonra da değişken çem-
bersel devinimin kinetiğini inceleyeı.ıek düzlemdeki ötelenme hak-
kında bilgi edinelim.
3 - 11. Düzgün Çembersel Devinim Kinetiği :

D.Ç Devinimin kinematiği bölümii:ride dönme ıı;ıerkezine yönel-
• v2
mış ~büyüklüğünde bir ivmenin bulund~ğlınu gördük. a her za-
mari çember merkezine yönelik buhinduğundan, a değişken bir vek-

tördür ( 1Büyüklüğü değişmiyor, yönü değişiyor). a ile v nin her
zaman birbirine dik olduğunu da gördük. -
,-i0
-11) DÜZGü~iMBERSEL DEVİNİM 137
_ Newton'un il. yasasına göre ivmeli devinim yapan her cismin

üzerine bir kuvvet etkimesi gerekir (F = ma). Öyleyse; biz durgun
(eylemsiz) bir çerçeveden düzgün çembersel devinim yapan bir cis-
v2
me baktığımızda, onun üzerine F = ma = m ~ kuvvetinin etkidi-
ğinden emin olabiliriz.
F in yönü tabii ki a nın yönünde olacaktır her an için.
Sürtünmesiz bir masa üze-
rinde bir ipin ucunda çember-
sel devinim yapan bir .diskte-
ki F kuvveti, ipin T gerilmesiy-
le sağlanır (Şekil 3.8). Bu T
kuvveti diske etki eden net
kuvvettir. Bu kuvvet cismin hı
zım sürekli değiştirerek (yön-
Şek. 3.8.
ce) cisme ivme kazandırır ve
böylece cisim düzgün çembersel devinim yapar. T her zaman mer-
keze yöneliktir ve büyüklüğü
mv2
(3-14)
R
dir. İp, diske bağlanma noktasından koparılırsa cisme etki eden
kuvvet ortadan kalkar ve cisim, bu koparıldığı noktadaki teğet
hızı ile bir doğru üzerinde değişmez hızla yoluna devam eder. De-
mek ki diski bir çember üzerinde tutmak için onu merkeze doğru
çeken bir kuvvet gereklidir;
İşte bu kuvvete merkezcil kuvvet denir. Bu kuvvetin nereden
geldiği hakkında bir şey söylemedik. Örneğimize göre bu kuvvet
ipin esneklik kuvvetidir. Ay'm Dünya çevresinde dolanmasına ne-
den olan kuvvet ise evrensel kütle çekim kuvvetidir. Bir elektro-
nun atom çekirdeği çevresinde dolanmasına neden olan kuvvet ise
elektriksel çekini kuvvetidir. Görüldüğü gibi bu kuvvetin kaynağı,
olaydan olaya değişir.
3 - 12. Doğadaki Kuvvetler :

Çevremize baktığımızda çok değişik kuvvetlerle karşılaşırız.
Bir otomobili iten bir adam kollarındaki kas kuvvetini kullanır.
138 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİCiİ [3 -
Adamın, otomobilin saçını göçürtmemesi, saçın adama bir tepki

kuvvetiyle karşı koymasındandır. Bunun yanında otomobili dur-
durmak için frene basıldığında hidrolik kuvvetiyle frenleme yapı
labilir. Evlerimizdeki çeşmelere hidrolik kuvvet sayesinde su gelir.
Diğer yandan gerilmiş yayda bir esneklik kuvveti oluşur. Bir baro-
metredeki civa, havanın basınç kuvvetiyle belli bir yükseıklikte
durur.
Bu örnekleri çoğalttığımızda çok farklı biçimlerde karşımıza
çıkan kuvvetlerin farklı sonuçlar doğurduğunu görürüz. Doğadaki
bu kuvvetlerin hepsini nasıl açıklayabiliriz? Bunları belli sınıflara
ayırabilir miyiz?
Doğadaki bütün kuvvetler, üç temel kuvvet kaynağından kay-

naklanmaktadır. Bu kaynaklar sırasıyla:
1- Kütle çekim (Gravitasyon) kuvvetleri
2 - Elektriksel kuvvetler
3 - Çekirdeksel (nükleer) kuvvetler.
Bu kuvvetlere «gerçek» kuvvetler gözüyle bakılabilir; çürı:ki
çevredeki belli cisimlerden ötürü oııtaya çıkarlar. Yukarıda örnek
olarak verdiğimiz kuvvetlerin hepsinin kaynağı kütle çekim ve
elektriksel kuvvetlerdir. Çekirdeksel kuvvetler ise madde atomları
çekirdeklerinin içindeki parçacıkların birbiriyle etkileşmesinde or-
taya çıkar ve kuvvetli ve zayıf çekirdeksel kuvvetler olarak ikiye
ayrılır. Çekirdeks·el kuvvetlerin şiddetleri, diğer :kuvvetlere kıyasla
çok büyüktür. Fakat erimleri çok küçüktür. Çekirdeksel kuvvet-
ler, işleyeceğimiz konularda karşımıza çıkacak kuvvet türlerine gir-
mediği için bunlar hakkında fazla bir açıklama yapmayacağız.
Kütle çekim kuvvetleri ve elektriksel kuvvetler, inceleyeceği

miz kuvvet türlerinin hepsi için esastır. Daha önce incelediğimiz
kütle çekim kuvvetleri, dünya üzerinde düşen cisimlerin devinim-
lerinde, gezegenlerin güneş çevresindeki devinimlerinde, gökadala-
rın (galaksilerin) V·e yıldızların evrendek:i devinimlerinde esastır .
Elektriksel kuvvetler ise çekim kuvvetlerine kıyasla daha kü-

çük ölçeklerdeki devinimlerde önemlidir. Elektriksel kuvvetlerin
kaynağı ( +) ve (-) elektrik yükleridir. Bilindiği gibi iki clynı
işaretli elektrik y:ükü birbirini iter, iki farklı işaretli elektrik yükü
-12) DOÖADAKİ KUVVETLER 139
de birbirini çeker. (Elektrik kuvvetleri hakkında daha fazla bilgi

elektrik kitaplarında durgun elektrik bölümlerinde bulunabilir.)
Sürtünme kuvveti, ipteki gerilme kuvveti, sıkışmış bir yaydaki ese-
ne~lik kuvveti, gerilmiş bir kastaki kuvvet v.b.g. kuvvetler, elektrik-
se( kuvvetle::-in (atomlar ve moleküller arasındaki elektriksel etki-
leşme) büyük ölçekli (makroskopik) olaylarda ortaya çıkışıdır.
Çfuııki bunlar, atomlar yada moleküller arasındaki elektriksel itiş
me yada çekişme kuvvetlerine dayanır.
Eylemsiz gözlem çerçeveleri (yani duran yada durağan yıldız
lara göre değişmez, hızla giden eylemsiz gözlem çerçeveleri) kul-
lanılarak klasik mekanik konuları incelenirken sadece gerçek kuv-
vetler, yani yukarıda sözünü ettiğimiz kuvvet türleri gereklidir. Bu
kuvvetler yardımıyla devinim tam olarak incelenebilir.
3-13. Sözde (pseudo) Kuvvetler:

Eğer eylemsiz değil de eylemli bir gözlem çerçevesi kullanır
sak ne olur? Bu durumda klasik mekaniği uygulamak için sözde
(pseudo) kuvvetler gerekir. Bu kuvvetler daha önceki kuvvet grup-
larından hiç birine girmezler Bu kuvvetlerin çevredeki bir cisim-
den ötürü olduğunu da söyleyemeyiz. Aynca eylemsiz çerçeveler-
den bakacak olursak bu kuvvetler yok olur. Yani bu kuvvetler,
klasik mekaniği eylemli çerçevelerde uygulayabilmek için bir tek-
niktir.
Şimdi bir iki örnekle b:mlan açıklayalım :
Buz pateni yapan bir çifti göz önüne alalım. Bir kız ve bir er-
kekten oluşan bu çift birlikte yanyana v hızıyla kayarlarken elele
tutuşmuş olsunlar. Bunlar ellerini bıraksalar da gidişlerinde bir
değişiklik olmaz; yine yan yana v hızıyla kaymaya devam ederler
(Şekil 3.9.a). Şimdi de çiftlerin elele tutuşurken erkeğin durup,
kiendi ekseni çevresinde dönmeğe başladığı durumu göz önüne ala-
lım. Elleri ile biroirlerini tuttuklarından kız da e~keğin çevresin-
de dönmeğe zorlanacaktır. Çizgisel hızı yeterliyse, kızın ayakları
yerden kesilecek ve erkeğin çevresinde dönmeğe başlıyacaktı.r. Bu
dönme durumunu erkek açısından inceleyelim. Erkek, kızın el-
lerini bir an için bırnksa kızın kendisinden uzaıklaşarak fırlayıp
gideceğini bilir. Başka bir deyişle kızın, dışarı doğru bir kuvvetle
(FMk) çekilmekte olduğunu her an hissetmekt,edir. Yani erkeğe göre
(eylemli gözlem çerçevesi), kızın fırlamaması (dengede kalması)
140 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİGİ [3 -
için içeri doğru kızı çektiği kuvvet (FM) ile kıza dışarı doğru etki
eden kuvvet dengelenirse kız bu dönmeyi sürdürebilir (Şekil 3 9.b).
Elleri kurtulursa ( tanrı korusun) kız dışan doğru bir merkezkaç
kuvvıetin etkisiyle fırlar.
Oysa olayı seyirci olarak gözleyen bir kişi ( eylemsiz gözlem

çerçevesi), çok farklı düşünecektir. Ona göre erkek ekseni çevre-
1 v•
sinde dönerken elele tutuştuğu kız,
- - merkezcil ivmesiyle düz-
R
gün çembersel bir devinim yapmaktadır. Yani kız dengede değil~
dir; devinimi ivmelidir. Erkeğin, kızın ellerini tutmasıyla kıza uy-
guladığı FM merkezcil kuvveti bu ivmeyi doğurmaktadır. (Şekil
3.9.c). Erkek kızın elini bırakırsa, kızın çembersel devinim Yapma-
sı için gerekli merkezcil kuvvet ortadan kalkacağından kız da bu
andaki teğetsel hızı ile bir doğru boyunca gitmeğe başlıyacaktır.
Bu durum dışarıdaki gözleyiciye göre bir denge durumudur.
Dışarıdaki gözleyicinin merkezkaç kuvvetinden hiç haberi yok-
tür ve olayı klasik mekanikle açıklamak dçin böyle bir kuvvete de
gerek duymamaktadır. ·
Elele birlikte kayarken Eylemli gözlem cerçevesi

<a> ( )
lı
Eylemsiz gözlem cerce_vesi

( C)
Şek. 3.9. ·
-13] SÖZDE KUVVETLER 141
Eylemli çerçevede gözlenen merkezkaç kuvvetinin büyüklüğü,

eylemsiz çerçeveden (dışarıdan) gözlenen merkezcil kuvvetin b~
mv2
yiiklüğüne yani · - - ye eşittir burada v, dışardaki (eylemsiz) bir
R
gözleyiciye göre teğetsel hızdır.
Başka bir örnek te bir otomobilde giderken otomobilin bir döne-
mece girmesiyle otomobilin kapısına yaslandığımızı hissetmemiz-
dir. Bunu şöyle açıklayabiliriz: Otomobil düzgün bir hızla doğru
bir yol boyunca giderken, evdeki bir koltukta otururken etki eden
kuvvetlerden başka hiç bir kuvv,etin etkisi altında olmayız. Fakat
otomobilin dönemece girdiğinde ( çembersel bir yay), oıtomobilin ka-
pısına yaslandığımızı ve kapının bize bir kuvvet uyguladığını hisse-
deriz. Bize göre bir merkezkaç kuvvetin etkisi altındayızdır ve ka-
pının uyguladığı kuvvetle merkezkaç kuvv,etin birbirini dengele-
mesi sonucu, denge durumumuzu korumaktayızdır.
Oysa yerdeki bir gözleyici otomobilin kapısının, doğru boyun-
ca gideceği yerde, dönemeç boyunca gitmesi için bize gerçek bir
merkezcil kuvvet uyguladığını gözler . Bu örnekte, yerdeki gözleyi-
ciye göre devinim ivmelidir ve ivmeyi oluşturan kuvvetler gerçek-
tir. Otomobil biz ve kapı da dahil olmak üzere, yol tarafından yan-
lamasına içe itilmedikçe dönemeci dönemeyiz. Öte yandan merkez-
kaç kuvvet gerçek kuvvet değildir. Gerçek olsaydı bileşke kuvvet
(merkezcil kuvvet - merkezkaç kuvvet) sıfır olurdu ve biz eğri bo-
yunca gidemezdik. O halde merkezkaç kuvvet Newton yasalarını
otomobilde ( eylemli çerçeve) uygulayabilmek için bizim tarafımız
dan ortaya atılan sözde bir kuvvettir.
Diğer bir örnek· te çamaşır· yıkama makinalanndaki bir düze-
nektir. Bazı çamaşır makinalarında çamaşırın suyunu akıtmak
(bir yönüyle çamaşırı sıkmak) için, ekseni çevresinde dönen silin-
dir biçimli, delikli bir kazan kullanılır. Çamaşır bu kazan içine ko-
nur ve siılindir biçimindeki bu kazan ekseni çevresinde hızla dön-
dürülür. Kazanın içindeki ıslak çamaşır da silindirle birlikte dön-
meye zorlanır. Çamaşırı döndürebilmek, başka bit deyişle bir eksen
çevresinde çembersel bir devinim yaptırabilmek için .meı,kezcil bir
kuvvete gerek vardır. Bu kuvvet, kazanın çeperlerinin çamaşıra
uyguladığı kuvvettir. Gerçekten de çeperlere yapışan çamaşır ka-
zanla birlikte döner. Çeperler delikli olduklarından, deliklere rast-
142 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNE TİCİ [3 -
µül_t,,,.
gelen kısımlardaki ıslak çamaşırda bulunan suya bir merkezcil kuv- ] N~d~
vet etki ederrıez. Bunun sonucu su ç,embersel devinim yapamaz ve ~eıı--.~
deliklerden dışarı o andaki v teğetsel hızıylıa kaçar. Bu şekilde su k., ed;,
çamaşırdan ayrılmış, yani çamaşırın suyu sıkılmış olur. ~ .. ~
~~~
Bu olayda da bir merkezkaç kuvvete gerek yoktur. Ancak ka- "C
zanın içinden olayı gözleyecek olursak (eylemli gözlem çerçevesi), ~E.
ıslak çamaşırların kazandan bir merkezkaç kuvvetle kaçmak iste- !Je/ii ,!ı
diklerini ve kazanın çeperlerinin bunu engelleyecek kuvveti uygu- l:,,'{,\r:o
laması sonucu çamaşırların dengede kalabildiklerini ve delikli kı- /e 'f.. Mo
sımlardaki suyun da merkezkaç kuvvetle dışarı kaçtığını söyleriz. f"
. C-I·(;~
Merkezkaç kuvvet, yaygın olarak kullanılan ve çoğu zaman ~ t
yanlış ye.:-lerde kullanılan bir terimdir. Şurası önemle belirtilmeli- >'S!J·iA
dir ki, Newtop. yasalarının geçerlikte olduğu eylemsiz gözlem çer-
1 • d e merk ezk·aç k uvvd yoktur.
çeve.erın S-/OZ-
1
· <:½/a/.ı Io
• Devı'nim'ı:
3 - 14. Gezegenlerm oı,-.-,_ ~ I
~,).
Dünya, güneşin çevresinde yaklaşık çembe.:-sel bir yörünge üze- /, ~
rinde dönerken dünyaya merkezcil bir kuvvet etki etmelid~·.r. Bu /., •..
kuvvet dünya - güneş arası ki.itle çekim kuvvetidir. ""f8..,.av
,,t O\M,
v2 mM -- .. - --·· - . ------- ~
m . - - G- "F~/, ""o/ti_~//~ .p~I, tt;IJ::k/'f.
R Rı ""'~ırkftk"f. ~ .r";ı,--f ;;,.,,.,,e, lv.wve-1/~· ,e.
c.4Jlvıdb1 ıı/Q,.,11 kLmm clı;-,ı-ıc, rff.,_, -fı
V = ~ıtl<Av-/tx ,'/e..../e_ı,J~ '! .
Dünyanın teğetsel hızı,
-----·-
yani dolanma, dünyanın kütlesine de-
ğil dolanma yarıçapına bağlıdır; R büyürse hız küçülür.
Bu eşitlikler, dünya çevresinde dolanan uydulara da uygula-

nabilir.
3 - 15. Değişken Çembersel Devinim Kinetiği :

Düzgün çembersel devinimde teğetsel hızın büyüklüğü değiş
miyor, sadece yönü değişiyordu. Buna göre merkez,e yönelmiş bir
ivme ve dolayısıyla merkeze yönelmiş bir tek merkezcil kuvvet söz
konusuydu. Düşey bir düzl,emde çembersel devinim yapan bir cis-
-15] DEGİŞKEN ÇEMBERSEL DEVİNİM 143
mi göz önüne alırsak cisme sadece merkezcil kuvvet değil, aynı

zamanda ağırlık kuvveti de etkir. Ağırlık kuvvetinin doğrultusu
ve büyüklüğü değişmez. Buna karşı merkezcil kuvvetin doğrul
tusu sürekli değişir. Bu durumda cisme etki eden toplam kuvvetin
değeri ve yönü değişmektedir. Dolayısıyle ivmenin de yönü ve bü-
yüklüğü değişmekte, sonuç olarak cismin teğetsel hızının büyük-
lüğünde de bir değişim olmaktadır. (Oysa düzgün çembersel devi-
nimde hızın büyüklüğü değişmiyor, yalnız yönü değişiyordu.) Bunu
bir örnekle açıklamak için düşey düzlemde bir sarkacın devinimi-
ni inceleyelim.
Örnek 3.28 : m kütlesinde-

ki bir top 1 uzunluğunda bir
iple O noktasından asılmıştır. 1
/
Böylece oluşturulan sarkacın
düşeyle 0 açısı yaptığı konun-
' ...........
daki ivmesini ve hızını bulu- --- 9'.
''
nuz. mı
Çözüm:
Sarkaç, ipteki T gerilme kuvveti ve mg ağırlık kuvvetinin etkisi
altındadır;
çembersel bir yay çizdiğinden bir merkezcil ivmesi, yada
bir merkezcil kuvvetin etkisinde olması gerekir.
Merkezcil kuvvet : m ar =T- mg cos 8 (3-15)
T-mgcos8
yada merkezcil ivme: ar = ------ (3-16)
m
Diğer yandan mg sin 8 kuvveti sarkaca teğetsel bir ivme verir
Teğetsel kuvvet : maı = mg sin 8 (3-17)
mg sin 8
yada teğetsel ivme: aı = -----
m
aı =g sin 8 (3-18)
144 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNET1Gİ [3 -
Sarkacın bu konumdaki
toplam ivmesinin büyüklüğü o
9
a =y aı2 + ar2 (3-19)
ivmenin teğelsel bileşeninin ya-

tayla yaptığı açı 0 dır.
İvmenin doğrultusu : tan ( 0 - ~) (3-20)
Sarkacın
bu konumdaki teğetsel hızı (3-16) dan yararlana-
v2
rak bulunur Merkezcil ivme~ olduğundan (Burada R 1) =
vz T-mg cos 0
ar = - - = - - = -------
R 1 m
T-mg cos 0
1 (3-21)
m
dir.
3-16. Çembersel Devinim Kinetiği Üzerine Örnekler :
Örnek 3.29:
Konik sarkaç :
1 = 2m uzunluğunda bir ipe bağlanmış m 0,1 kg. lık kütle, =
yatay bir çember üzerinde v hızıyla dönmektedir. Bu düzeneğe
konik sarkaç denir. İp, düşeyle 0 = 30° yaptığına göre, a) cismin
bir dönüş yapması için geçen sfüeyi, b) ipteki gerilme kuvvetini,
c) v hızını, d) R yarıçapını bulunuz.
o
1
Çözüm:
9"43 :2m
1
m kütlesine etki eden kuv- 1 •
vetler T ve mg dir. ,,,-.
----1--
1
ı' •
Cismin düşey doğrultuda \

,, ...... ________
R
_... ,,,
m
bir ötelenmesi olmadığı için mı

--16) ÇEMBERSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 145
T cos8 - mg =O (1)
dir.
Cismin düzgün çembersel devinim yapmasını sağlayan mer-
kezcil kuvvet
v2
m-- T sin0 (2)
R
dir.
a) Cismin bir dönüş yapması için geçen sürenin ( ı:) :
ı; =-- (2-50)
v
olduğunu biLiyoruz.
(1) ve (2) den v bulunup (ı;) eşitliğinde yerine konursa
ı; = -----
yR.g tan0
bulunur. R = I sin 0 dır. O halde

ı; = 2ı. J .
lcos 0
g
( ı; nun kütleden bağımsız olduğuna dikkat edin)
Sayısal değerler yerine konursa
ı: = 2,6 s
bulunur.
b) (1) den
mg 0,1. 9,8
T = - - - - - - - = 1,14 N.
cos 0 0,86
c) (1) ve (2) den

v yR g tan0
- vı (sin 0) g tane
v - 2,4 m/s,
,d) R = 1 siın 0 =2 sin 30
R = 1 m.
Örnek 3.30 : 0,20 m. uzunluğunda bir ipe bağlı, 0,10 kg. lık bir
cisim yatay pürüzsüz bir düzlem üzerinde bir çivinin çevresinde
dönmektedir. Cisim saniyede iki dönme yaptığına göre ipin cisme
uyguladığı merkezcil kuvvet nedir?
Çözüm:
Cismin yaptığı çembersel
devinimin dönme sıklığı 2 s- 1 / - ----
~
'\
yada bir dönme için geçen süre //
' .... ___ ,,,,. /

ı T /
1
- - s dir. Cismin hızını bu-
2
lahm.
2. TC. 0,2
V - --- ---- = 2,5 m/s
't'
mv2 (2,5) 2
Merkezlik kuvvet T =--- = 0,1 - - -
R 0,2
T = • 11 N
Örnek 3.31:
g Yerçekimi ivmesinin dünyanın dönüşünden ötürü değişimi :
Şekilde dünyanın kutuıptan göruşünüşü gösterilmektedir. Ek-
vatorda bir yaylı kantara asılmış m kütlesinde bir cisim (çok bü-
yütülmüş olarak) görülmektedir. Cismin durumunu kinetik açı
dan inceleyiniz.
~ 16] ÇEMBERSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 147
Çözüm:
f.
Cisme etki eden kuvvet-
ler, yayın yukarı çekişi, (ki cis-
min görünümdekıi ağırlığıdır),
dünyanın yerçekimi:nden ötürü
mMo
(F = G - - ) aşağı çekişidir.
.\
kutup
Ro2
Dışardan baktığımızda cisim
dengede değ;ildir. Çünki dünya
ile birlikte dönmektedir:. Yani cisim bir çembersel devinim yapmak-
tadır.. Buna göre cisim bir merkezcil kuvvetin etkisinde olmalıdır
(dünyanın merkezine yönelmiş). Bunun sonucu F çekim kuvveti
(ki cismin gerçek ağırlığı:dır), yayın yukarı çekiminden (ki cismin
görünüşteki ağırlığıdır) büyük olmalıdır. (;F > W)
Cisme etkiyen merkezcil kuvvet :

mar = F-W
d:ir . Değerler yerine konursa:
Mo
ar= G - - - - g (3-22)
(R)2
GıMo
yada g (ekvator) =--- - a, (3-23)
bulunur. Bu bulunan g değeri ekvatordaki g değeridir. Ekvator-

dan kutuplara doğru gidildikçe ar küçülıeoek ve kutuplarda a, = O
olacaktır. O halde kutupl<ardaki g değeri
GMo
g (kutup)= - - dır.
Kutuplardaki g değeri, dünyanın dönüşü hesaba katılmadan

bulunan g değeri ile aynıdır.
Aslında ekvatorun dışında kalan yerler için merkezcil ivme

dünyanın merkezine değil, dünyanın dönme eksenine dik olarak
(vedlen enleme göre) yönelmiştir. 'Bunun için problem iki boyut-
ta inoelenmeliıdir. Ekvator için
v2
. {2 1t Rn/T) 2
ar= - - = - - - - (3-24)
R Rn
Rn
T
= 6,37 x
=
106 m!
8,64 x 10" sn _. 7 ar (ekvator) = 0,0336 m/s2 dir.
Çizelge 3.2
Deniz düzeyinde, enlemle g'nin değ'işimi :
Enlem g(m/s2 )
oo 9.78039
10° 9.78195
20° 9.78641
30° 9.79329
400 9.80171
50° 9.81071
600 9.81918
70° 9.82608
80° 9.83059
90° 9.83218
----
örnek 3.32: Bir çamaşır makinasının kurutma kazanı düşey

,eksen çevresinde hangi hızla dönmelidir ki çeperlere yapışan bir
çamaşır aşağı düşmeden yerinde kalsın.
-16] ÇEMBERSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 149
Çözüm:
Çam.aşırın düşmemesi için,
W = f. olmalı. (W çamaşırın
ağırlığı). K~ın hızı v ise
w v3
F = m·.a =
g R
(F = Çeperin çamaşıra uygu-
ladığı değme kuvveti)
fs = F . µs olmalı.
f. = W idi W = Fµ.
W
µ,=-=-- ➔ v=
gR j.gR
-- = 2ıt R.f ➔
F v2 .. , µ.
-- -
f =-
2
1
1t
- j _:_
Rµ.
döriü/s.
Sonuç, çamaşırın kütlesinden bağımsızdır.
örnek 3.33 : Şekildeki ci-

sim R yarıçapındaki bir düz
dönemeçte v değişmez hızıyla
giden bir otomobil yaıda vago-
nu göstersin. İki dik kuvvet-
ten (ağırhk W, değme kuvve-
ti N) başka bir F merkezcil
kuvveti de bu otomobile etki-
mektedir. (Otomobil durumun-
da bu merkezdi kuvvet, otomobilin tekerlıeıklerine yol tarafından
yanlamasına uygulanan sürtünde kuvvetidir. Vagon durumunda
rayların vagon tekerleklerinin iç tırnaklarına uyguladığı yanlama-
sına lmwettir.) Bıu yanlamasına kuvıvetlerden her ikisi de her za-
man için güvenilir değildir ve aşınmaya yol açarlar. Bunun için
yollar, dönerneçleı:,de eğimli yapılır. Bu durumda değme kuvveti-
nin sadece düşey bileşeni değil yatay bileşeni de vardır ve bu ya-

tay bileşen düzgün çembersel devinim için gerekli merkezcil kuv-
veti sağlar.
Uygun olarak eğimlendirilmiş dönemeçlerde yanlamasına kuv-
vete gerek yoktur. Uygun eğim aşısı 0 şöyle bulunur :
Düşey bir ötelenme olmadığından
(1) N cos 0 = W
Merkezcil kuvvet N sin 0 dır.
mv2
(2) N sin0 -
R
W = mg olduğundan
(1), ( 2) ile bölünürse
mv2 v2
tan0=---=-- (3-25)
Rmg Rg
Buna göre eğim açısı otomobilin hızına ve dönemecin eğrilik

yarıçapına bağhdır. Bazı dönemeçlerde bunun için hız sınırı konur.
Örnek 3.34: 90 km/saat hızla giden bir otomobilin sürtünme
kuvveti olmadan 100 m yarıçaplı bir dönemeci dönmesi için döne-
meçteki yolun eğimi ne olmalıdır.
-16] ÇEMBERSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 151
Çözüm:
~an e= :.g = c:: J/ıoo . 9,8

- 0,637
e = 32°
Ödev : Yarıçapı 60 metre olan bir dönemecin eğimi 0,2 ise,
1
yolun buz tuttuğu bir anda bir otomobil hangi hızla dönemeci kay-
madan geçebilir. {Sürtünme alınmayacak)
Sonuç: 10,8 m/s = 39 km/saat)
( 1
örnek 3.35 : Şekildeki sürtünmesiz masada 0,1 kg. lık bir disk
hangi s1klıkla dönmelidir ki 10 kg. lık kütle yerinde dursun.
Çözüm:
Mg ağırlığı
merkezcil kuv-
veti sağlar. İpteki T gerilme-
leri bu kuvveti aktarır.
v2
m--=Mg
R
M
v2 gR
M=101cg
m
10
- 9,8 ,. 0,50
0,1
v2 = 490
v = 22 m/s
V 22
V 2reRf ➔ f=--- ----- = 7 s- 1
2 re R 2 . re . 0,50
Örnek 3.36 : 8 m/ s hızla giden bir bisikletlinin bisikletinin te-
kerlekleri ile yol ara·sındaki durma sürtünme katsayısı 0,32 dir.
Bu bisikletlinin kaymadan gidebileceği en küçük dönemecin yan-
152 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİCİ [3-
çapını bulunuz. Bu koşullar altında bisik1etlinin sürtünme kuvve-

tine ger,ek duymaması için yolun eğimi ne olmalıdır?
Çözüm:
v =8 m/s
µs = 0,32
Tekerleklerle yol arasında
ki sürtünme kuvveti (döneme- •
cin merkezine doğru) merkez-
cil kuvveti sağlar.
mv2
F= ---=µs.mg
r
{8)2 64
r = -- = - - - = -- = 20,4 m
µ. g 0,32 . 9,8 3,14
v2 (64)
tan 8 - - - - - - - - - 0,32
rg 20,4x 9,8
8 = 18°
Ödev : m ·kütleli çok ·küçük küp biçimli bir cisim bir huninin
içine konmuştur. Huni diık ekseni çevresinde değişmez f s- 1 sıklı
ğıyla dönmektedir. Huninin duvarlarının yatayla yaptığı aşı 8 dır.
Cisimle huni duvarları arasındaki durma sürtünde katsayısı µ ise ve
cismin merkezinden dönme eksenine olan uzaklık r ise, cismin
huniye göre ötelenme ya,pmaması ,için en büyük ve en :küçük f de-
ğerlerini bulunuz. ( Sonuç :
1 g (s:in 8 - µ cos 0)
fenküçilk = - - 'it
2 J r ( cos 8 + µ sin 0)
1 g (sin 8 + µ cos 8)
fenbüyilk = - - 1t
2 J r (cos8-µsin 8)
--16] ÇEMBERSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 153
Örnek 3.37: Bir ipin ucuna bağlı bir m kütlesi yarıçapı R olan
düşey bir çemberde dönmektedir. Cisim en yüksek noktadayken
ipin gevşek olmaması .için gerekli en düşük v hızı (Cismin en yıi.iık
sek noktadaki teğetsel hızı) ne olmalıdır?
Ç~üın:
Bu devinim düzgün çem-

bersel devinim değildir. Çünki
cisme yerç~kimi kuvveti de et- R
kimektedir. En yüksek nokta-
da merkeze.il kuvvetin, en kü-
çük değeri mg yerçekimi kuv-
vetine eşittir.
Buna göre bu noktadaki hız
v2
mg=m--
R
v =v Rg dir.
Hız bu değerden ,daıha büıyük olursa merkezcil kuvvet te daha büyük

olur. (Yani ipte bir gerilme kuvveti ortaya çıkar).
Örnek 3.38 : Su dolu bir kova düşey bir çember boyunca dön-
dürülüyor. ıSuyun, 1kova haşaşağı geldiği zaman dökülmesi için ko-
'-M.nın en küçük hızı ne olmalıdır?
Çözüm:
Kova ,en tepedeyken kova-
nın içindeki suya etkiyen kuv-
vetler, kovanın dibinin suya
uyguladığı tepki kuvveti (k)
ile suyun ağırlığıdır. (mg)
o
mv2
mg+ k = --- olmalıdır.
r
154 ÖTELENME DEVİNİMİ KİNET!Gİ [3 -
V'
- - = g olursa k = O olur, Yani' kovanm dibi suya bir kuvvet uy~
r
gulamaz. Bu durumda merkezcil kuvvet sadece suyun ağırlığıdır.
V'
;?: g ,ise su dökülmez
r
< g ise su dökülür.

r
Örnek 3.39: Ağırlığı 850 N olan bir pilot bir uçakla düşey bir
düzlemde 1000 m yarıçapında bir çember boyunca uçuyor. Pilotun,
çemberin üst noktasında ağırlığını yitirdiği ve alt noktasında da
ağırlığının 3000 N. olduğu ölçüldüğüne göre uçağın alt ve üst nok-
talarındaki hızlarını ve ivmelerini bulunuz.
Çözüm:
Devinim değişken çember-
sel devinimdir. Üst noktada
merkezcil kuvvet pilot'un ağır
lık kuvveti olmakta, uçağın ta-
banı pilota bir kuvvet uygu-
lamamaktadır. Öyleyse üst
noktadaki hız v,,
mvı2
mg -
R
v, = v Rg = 99 m/ s
Alt noktada uçağın tabanı pilota yukarı doğru N = 3000 N. luk
kuvvet etki ettirmekte, ayrıca pilota yerçekimi kuvveti de etki et-
mektedir.
Bu iki kuvvetin bileşkesi merkezcil kuvveti oluşturmalıdır. O

halde alt noktadaki hız vı,
-16] ÇEMBBRSBL DEVİNİM OZERİNE ÖRNEKLER 155
N-mg=m---
R
850 V22
3000 - 850 = --
9,8 1000
v2 = 157 m/s
Bu dev;inimin de düzgün çembersel devinim olmadığı ve hızın hem

yönce hem de değerce değiştiği görülmektedir. Üst ve alt noktalar-
d:aki ivme bileşenlerini bulalım :
Üst nokt,ada :
vı2
Merkezcil ivme: - - 9,8 m/s2 • Bu sonuç doğaldır. Çünki
R
bu noktada verilen koşullara göre merkezcil ivme yerçekimi ivme-

sine eşit olmalıdır.
Teğetsel ivme : Bu noktada teğetsel ivme bHeşeni sıfırdır, çün-
ki cisme etki eden bir tek ağırlık kuvveti vardır v,e bu ıkuvvetin
de teğetsel bileşeni yoktur.
Buna göre üst noktadaki toplam ivme, merkezcil ivmeye eşit
tir ve değeri 9,8 m/s 2 dir. Yönü çemberin merkezine doğrudur.
Alt noktada :
Merkezde ivme 25 m/s2

R
dir. Bu noktada da teğetsel ivme bileşeni sıfırdır (Çünki teğetsel

kuvvet bileşeni yok). Toplam ivme, merkezcil ivmeye eşittir ve
yönü merkeze doğrudur.
Not: Uçakların yüksek hızlarla küçük yarıçaplı düşey çem-
berler çizmesi bazı tehlikeler doğurur. Örneğin, uçağın kanat1an
kopabilir (neden?) Merkezcil kuvvet pilotun vücudunu merkeze

doğru ivmelendirirken, damarlarındaki kan {sıvı olduğu için) yö-
rüngeye teğet olarak gitmek ister ve sonunda baştan kanın çekil-
mesiyle pilotun gözü ·karanr ve kendini 'kaybedebilir.
örnek 3.40 : l = 1 m boyunda bk ipin ucuna m = 2 kg. hık
bir top asılarak bir sarkaç yapılmıştır sarkaç düşey bir düzlemde
salınım yapmaktadır. 8 = 90°,
e = 30°, 9 = 0° için topun iv-
mesinin teğetsel bileşenlerini
bulunuz. L..A
ow------1.
I
13(1\ / a,
1 \ /
Çözüm: 1 \ /
1 \ /
Sarkaç salınım yaparken 1 ,.-,..~"/
herhangi bir noktadaki teğet

sel ,ivmesi (3-18) den
6--~
at•o a,
aı =g sin8
idi. Öyleyse,
0 - 900 sin 90 1 aı - .g
1 1
e 30° sin 30 aı -g
2 2
9 = oo sın O = O aı = o
Ödev: 1 N. luk bir top 0.60 m uzunluğunda bir iple asılmıştır.
Top düşeydüzlemde salınım yapmaktadLL. İp, düşeyle 60° yaptı
ğmda ipteki gerilme T = 10,5 N. ise bu anda topun teğetsel hızı
nedir? (Sonuç: v = 4,8 m/s)
İtme - Çizgisel Devinirlik,
Çizgisel Devinirliğin Korunumu
4- 1. Giriş:
Bmıdıan önceki bölümlerde cisimlerin devinimini incelerken

F = ma eşitliğinden y,ara1anıp F kuvvetinin etkisindeki cismin a
ivmesini buluyor ve ,kinematik ilkeleninden yararlanarak cismin
yerini ve hızını hesaplayabiliyorduk. Bu bölümde devininıle ilgili
problemlerin çözümünde yeni bir yöntem verileoektir. Bu yöntem
itme - devınirlik ve dev,inirliğin -korunumu ilkelerine dayanır ve
kuvvet, kütle, hız ve zaman arasında ,ilişki kurar. Önoe, bize ge-
rekli kütle merkezi kavramını anlamaya çalışalım.
4 - 2. Kütle Merkezi :
Şimdiye değin cisimlerin devinimlerini incelerken, cisimlere
etkiyen dış kuvvetleri bir tek noktaya etki ediyormuş gibi aldık.
Cismin her noktasının aynı ötelenmeyi yaptığını söylecl:iık. Başka
bir deyimle, cisimleri bir maddesel nokta gibi var ·sayıp, bunlara
158 İTME - DEVİNİRLİK [4--
etkiyen dış kuvvetleri de bu noktaya etki edermiş gibi aldık . Oysa

cisimler, bir çok maddesel noktalar topluluğudur. Buna göre, cısmi
oluşturan her maddesel noktaya etkiyen kuvvetlerin bileşkesini
bulmamız ve II. Newton ~asasını uygulayaraık her maddesel nok-
tanın ivmesini bulup bu ,ivmelerin bileşkesini alarak kuvveti ince-
lıememiz gerekmez mi? Aslında izlemeniz gereken yol budur. An-
cak bir çok noıktadan oluşan bir düz•enimde (örneğin, bir sert ci-
sim), düzenimi bi'r bütün olarak almak genellikle, daha kolay olur.
Bunun nasıl oJabileoeğini görelim.
Bir çok maddesel noktadan oluşan bir düzenimde bir tek mad-
desel noktaya etki eden kuvvetler iik grupta toplanabilir :
1) Düzenimin dışında bulunan cisimlerden gelen dış kuvvetler
(örneğin, dünyanın uyguladığı çekim kuvveti (ağırlık) gibi),
2) Düzenimin diğer maddese noktalarının bu maddesel nok-
taya uygulıadığıiç kuvvetler.
Newton'un II yasasına göre, göz önüne alınan maddesel nok-

taya etkiyen iç ve dış kuvvetlerin bileşkesi, maddesel noktanın küt-
lesi (m) ile ivmesinin (a) çarpımına eşit olacaktır.
Bir tek maddesel nokta için geçerli olan bu görüş, düzenimin
bütün noktaları göz önüne alındığında her bir nokta için geçerlik-
tedir. Buna göre maddesel noktalar topluluğuna (düzenime) etki-
yen toplam kuvvet, her noktaya etkiy,en iç ve dış kuvvetlerin top-
lamına (bileşkesine) eşit olacaktır.
Newton'un JJI. yasasına göı:ıe :iç ıkuvvetler, bir birine eşit, aynı
doğru üz,erinde ters yönlü kuvvetlerdir. (yani, bir maddesel nokta
başka bir maddesel noktaya bir kuvvet etki ettirirken, diğeri de
buna, ,aynı doğrultuda ters yönde, eşit büyüklükte kuvvet etkitir).
Öyleyse ,iç lmvyetlerin toplamı sıfır olacaktır ve sadece düzenime
etki eden dış kuvvetleri göz önüne almanız yeterli olacaktır ( *) ..
Böylece, bir çok sayıda (m ,kütleli) maddesel noktaların
dan oluşmuş bir düzenimin devıinimi için
(*) Maddesel noktalardan oluşmuş düzenimler için bulunan bu sonuç, yani

düzenime etkiyen dış kuvıretlerin, düzenimin çeşitli noktalarına etki-
yen kuvvetlere (iç ve dış) eşdeğer olması, Fransız matematikçisi
S.R. d'Alambert (1717-1783)'in adıyla d'Alaınbert ilkesi olarak tanınır.
- 2] KÜTLE MERKEZİ 159
(4-1)
eşitliğini yazabiliriz.
Bu bulduğumuz sonuca göre, bir cismin devinimini inceler-
ken iç kuvvetleri göz önüne almamızın gerekmediğini görmüş olduk.
l: Fd,ş kuvvetini cismin lhangi noktasına uygulayacağımızı da mad~
desel noktalar düzeniminin kütle merkezini tanımlayarak bulacağız.
Maddesel noktalardan oluşmuş bir düzenimin kütle merkezi,
cismm bütün kütlesinhı bu noktada toplandığı ve dış kuvvetlerin
bileşkesinin buraya uygulandığı var sayılan bir noktadır. Buna göre
kütle mel'kezlııin konumunu gösteren ver vektörü şöyle tanımlanır.
r (K.M) - ---- (4-2)
Bu vetörel eşitlikte r (K;M) ve r; (r; vektörleri, mi ,kütlei~-

nin yerle:dni belirten yer vektörleridir.) vıektörılerinin x,y,z- eksen-
lerindeki bileşenleri alınarak, kütle merkezinin x,y,z koordineltla-
nnı veren üç sayısal eşitlik bulunur.
l:; m;X;
XKM - (4-3)
l:ı fil;
l:; ;.niyi
YKM (4-3)
l:; fil;
l:; m;Z;
ZK.M (4-3)
Eğer cisim sıiireklibir dsimse, bu durumda dm kütle öğele

rinden oluşmuştur ve küt1e merkezinin yeri
S r dm
(4-4)
S dm
dir.
160 İTME - DEVİNİRLİK [ 4 -
S dm = M cismin toplam kütlesi olduğundan {4-4) şu şekil

de yazılabilir.
(4-5)
ıAynı şekilde bir çok m ~ütldi maddesel noktadan oluşmuş dü-

zenıimlerde ki mi = M, düzenimin toplam kütlesidir ve (4-2)
eşitliği
1
rıeM - (4-6)
M
şeklinde yazılabilir.
ri vektörlerinin verildiği gözlem ç:erçevesindeki eksen takımı

için bir özelik belirtmedik. Öyl,eyse bu eksen takımı isteğe göre
seçilebilir. Buna göre ,eksen takımının başlangıç noktası, kütle
merkezi olarak alınırsa rKM = O olur. (4-5) ve (4-6) eşitlikleri de
5r dm =O (4-7)
(4-8)
olur. Buradan şunu goruyoruz ki, kütle merkezinin yeri seçilen

eksen ,takımına bağlı değildir; yalnız düzenimi oluşturan: maddesel
noktaların birbirine göre konumuna bağlıdır.. Buna göre, bir ba-
kışım (eşyarılık) özeliği gösteren cisimlerde kütle merkezi, bakı
şun merkezidir. Örneğin, bir kürenin kütle merkezi, kürenin mer-
kezidir; bir konik cismin kütle merkezi, koninin ekseni üzerin-
dedir.
4- 3. Kütle Merkezinin Devinimi (Ötelenmesi):

n tane kütleden oluşmuş bir düzenim düşünelim. Zaman için-
de bu kütlelerin sayısı değişmez kalsın, yani ,düzenim ne ıküt1e ka-
zansın nede yitirsin.
Kütle merkezi için,

(4-9)
yazılabilir.
-3] KÜTLE MERKEZİNİN DEVİNİMİ 161
Bu eşitliğin zamana göı:ıe türevini alırsak,
dr2 drn
M--- mı -- + IT.:-- + ....... + m n - - -
dt dt dt dt
yada,
M Vkm = mıVı + IrmV2 + ..... + IDn Vn (4-10)
(v ler hızlan gösteriyor.)
Bunun da zamana göı:ıe türevini alırsak,
dvı dvı dvn

M--- mı -- + mı -- + ..... + mn - -
dt dt dt dt
yada,
- illı aı + mz 32 + ... ... + mn 3n (4-11)
elde ederiz. (a l,ar ivmeleri gös,reriyor.) Newton'un II yasasından,

birinci parçacığa etki ,eden kuvvet Fı = mıaı ikinci parçacığa ttki-
yen kuvvet F2 = ~ı v.b. gibi alımrsa;
(4-12)
Yani toplam kütlıeyle kütle merkezinin ivmesinin çarpımı,
parçacJJklara etkiyen kuvvetlerin vektörel toplamına eşittir. Bu
kuvvetler arasında iç kuvvetler de bulunur. Newton'un III. yasa-
sına göre iç kuvvetler karşıt çiftlerdir; toplama katkıda bulun-
mazlar; sadece dış kuvvetler alınımalıdırlar.
(4-13)
Bu eşitliğin a:n1amı şudur : Bir cismin kütle merkezi, sanki cls--

min bütün kütlesi burada toplanmış ve bütün dış kuvvetler bura-
ya etkiyormuş gibi ötelenme yapar.
Bu sonuç, parçacık düzeniminin özellikled belirtilmeden çıka
rılmıştır.O halde düzenim ister sert olsun, isterse parçacıkların
iç devinimleri olsun (omeğin, bir bulut) doğrudur.
Demekki ayrı ayrı

cisimleri alıp inceleyeceğimiz yerde bun-
ların toplamını göz önüne alabiliriz. Düzenimin ötelenmesini de,
kütle merkezinin ötelenmesi ol arak alabfürjz. (Bütün kütleler bu-
1
rada toplanmış v:arsayarak.)

Sadece yer çekimi kuvv~tleri olduğunda, kütle merkezine ağır
lık merkezi denıir. Yani bu durumda cismin bütün küt1e ögelerine
etki eden yerçekimi kuvvetlerinin toplamı ağırlık merkezine etki
eder(*).
Hem dönme hem de ötdenme yapan bir düzenimin ötelenmesi
de kütle merkezinden yararlanılarak bulunabilir.
Şimdilikbu sonucu çizgisel (lineer) devinime uygulayacağız.
Örnek 4.1 : Şekildeki değişik kütlele!'e etkiyen dış kuvvetler
gösterilmiştir. Düzenimin kütle merkezinin yerini ve ivmesini bu-
lunuz. ·
y
6N 8kg
~-----
1
-2 1ı 4 X
1
1
Çözum:
..
l:; ID;Xi 8 x4+ 8 (-2) + 6x0

Xkm = - 1 m
M 22
1:; miy; 8x1+8x2+6x(-2)

Ykm - = 0,6 m
M 22
(*) Ağırlık merkezinin ayrıntılı incelenmesi 13. Bölümde yapılmıştır.

- 3] KÜTLE MERKEZİNİN DEVİNİMİ 163
Düzenime etkiyen bileşke kuvvetin bileşenleri
Fx = 14 - 6 = 8 N , Fy = 16 N
F = y' (8) 2 + (16) 2 = 18 N
16
tan 0 2 ➔ 0 63°
8
Fdtş ➔ ak.m 0,8 m/s 2

M 22
Zamanla parçacıklar birbirlerine göre konumlarını değiştirse

ler bi1e, .kütle merkezi bu değişmez ivmeyle gider.
Örnek 4.2 : Çel.ik - çomak oynayan bir çocuk yerdeki çomağa
değnekl,e vuruyor ve çomak döneı:ıek fırlıyor. Çomağın kütle mer-
1kıezinin devinimini aç1klaymız.
Çözüm:
Çomak döndürülme-
meden atıl~aydı, her_ nok-
1~
.\..
tası aynı ot,eLenmeyı ya- 'i'--~
pacaktı. Çünkü çomağın J:::_,
her noktası her an için fı ~
a.ynı ıhızda olacak v,e h e r ~ ~ . /1 1 ~
n_okta?a g ye~çekimi ivme-• ı\ . \
sı etkıyecektır. / · · .
,,,«K-Z"'-~«{,..'<.«{.Z(«Q&Z«««<«««<««<W&Cct,cc .. cc .. (l(((Q(((
Oysa çomak döndüııü-
1,evek atıldığında her noktasının devinimi farklıdır. Ancak çomağın
kütle merkezi, sanki bütün çomağın kütlesi burada toplanmış ve
bütün dış kuvvetler (burada sadeoe yerçek:imi .kuvveti) buraya et-.
kiyormuş, gibi gidecektir. Yani kütle merıkezinin devinimi, ço-
mak ister dönerek atılsın, ister dönmeden atılsın aynıdır. Çünkü
çomağa her iki durumda da bir tek dış kuvvet (ağırlık) etkimek-
tedir.
164 İTME - DEVİNİRLİK [4 -
örnek 4.3: 100 kg. lık bir !kayıkta 10 kg. lık bir köpek dur-
maktadır. Köpeğin kıyıya uzaklığı 20 m. dir. Köpek kayığın içinde
kıyıya doğru 3 m yürüyüp duruyor. Kayıkla su arasında sürtür.me
olmadığını varsayarak ·son durumda köpeğin kıyıya uzaklığmı bu-
lunıuz.
Çözüm:
~
Köpek ve kayığı bir
düzenim olarak alırsak, ~--ıLJL.~....,_JLJL,,
köpeğin yüriimesi ile dü-
1 1
zenimin kütle merkezinin
yeri değişmemelidir. Bu
-
>-
:ıı::
i~:
~ı A 7
durumda kayığın geri kay- 1 1 1
ması gerekir. Kayığın ge- ~x~ 1 1
ri kayma miktarına X der- 1
l--3ıın-+l
1 1
1
sek, dış andan bakan göz- ~3m--' 1
leyiciye göre köpek (3-X) zom •!

metre yürümüştür.
mkBp (3-X) = Mkaytk X olmalı
10 (3-X) = 100 X
3
X --m
13
3
Buna göre kayığın kıyıya uzaklığı (20 - 3 + --) 17,23
13
metre olur.
4.4. itme ~ Devin'irlik :
Newton'un 1. yasasına göre dengede olan bir cismin (yani. du-

ran yadıa değişmez bir ihızla doğru boyunca giden), durumun-
da bir değişiklik yapmak için bir kuvvetin cisme uygulanması ge-
rektiğini Newton'un il. yasasından biliyoruz. Kuvvet uygulanan
-4) İTME - DEVİNİRLİK 165
cisim bir ivme kazanır; yani hızında bir değişim olur. Newton'un
II. yasasını yazacak olursak
F = ma
dv
a =
dt
dv
F-m- (4-14)
dt
yada
F.dt = m.dv (4-15)

bulunur. Bu eşitliğin anlamı. F kuvveti dt süresince etkidiğinde
cismin hızında dv değişimini oluşturduğudur.
F.dt ye itme denir. Kuvvet (t2 - tı) aralığında etkirse, tı anın
da cismin hızı vı , t2 de v2 ise
t2 V2
S F.dt - f m.dv
tı Vı
F (t2 - tı) - m (v2 - Vı)
tı O davı = O; tı = t de V2 =v alırsak
F.t = m V (4-16)
elde ederiz. Y,ani t süresince F :kuvvetinin cisme etkimesi sonucu
cisim v hızını kazanmıştır. (4-16) eşitliği vektfüel bir eşitlik ol-
duğundan, kuvvet (yada itme) yönünde ibir hız .değişimi olduğuna
dikkat ediniz.
itme, vektöre} bir niceliktir. Bir cismin üzerine etkiyen bi-
leşke kuvvetin itmesi yönünde cismin deviniminde bir değişme
olur. Çaxpışma, patlama gibi olaylarda kuvvetlerin cisimlere etki-
me süresi :kısadır ve kuvvetler bu süre içinde değişirler. Kuvvet-
lerin nasıl bir değişim içinde olduğunu, başka bir deyimle,
166 lTME- DEVİNİRLİK [4-
kuvvederin zamanla değişiminin bizce bilinmediği durumlarda ci-.

simlerin devinimini incelemek için (4-16) eşitliğinden yararlanı
rız. Bu eşitliğin s:ağındafui mv çarpımı bize bu konuda yardımcı
olur. mv çarpımı, devinimin yalnız v ölçümünden çok farıklı bir öl-
çümdür .. Bu çarpıma cismin «çizgisel devinirliği» denir ve pile gös-
terıilir. O halde b:ir cismin çizgisel devinirliği, yada devinim tutarı
p = mv (4-17)
ile tanımlanır . Devinirlik, vektöre! bir niceliktir ve v ıile orantılı
olduğundan, seçilen gözlem eksen takımına bağlıdır.
Devinirlik kavramını daha jyi :anlayabilmek için başlangıçta

duran, kütlele11i farklı iki cisme ( örneğin bir tenis topu V1e bir jim-
nastik topu) aynı sü:rıe ,il,e aynı kuvveti uyguladığımızı düşünelim.
Her iki cisim için mv niceliği başlangıçta sıfır olduğundan ( cisim-
lerfo hızı sıfır) ve eşit ıitmeler uyguladığından mv niceliklerinin
son değerleri, ( 4-16) gereğince, her i!ki cisim için de aynı olmalı
dır. Ancak jimnastik topunun kütlesi tenis topunun kütlesd.nden
çok büyük olduğundan, jimnastik topunun hızı, tenis topunun hı
zından çok küçük olacaktır.
Şuna göre cisimlerin sadece hızlarını ( v) ölçmemiz bize yal-

nızca cismin hangi yönde ve ne kadar çabu'k gittiğini gösterir; cismi
cl.urıdurmak yada devinime geçırmek ıçm ne kadar çaba gerek ~
Airıi göstermez. Oysa mv, ya::ıi devinirHk ölçümü bize cismin hangi
yönde gittiğini göstermekle birlikte hızının büyüklüğünü vermez
ama, o cismi devinime geçirebilmek yada durdurmak için gerekli
itmeyi belirtir. Başka bir deyimle, hız vektörü, nerede ve ne zaman
şeklindeki devinim tanımlamalarına giren kinematik bir niceliktir.
Buna karşı devinirlıik, itmelere ve bu nedenle kütlelerin devinim-
1erıindeki değişim nedenler.ine bağlı kinetik bir niceliktir.
Devinirlik, cismin ,eriştiği devinim durumunu nasıl kazandığı

m bize bildirmez. Başka bir deyimle, cisme belli bir devinirlik ka~
zandıran itme,çeşitli yollardan cisme uygulanmış olabilir : Örne-
ğin, ıkısa sürede büyük bir kuvvet yada uzun sürede küçük bir kuv-
vet yada ,aynı itmey;i verec-~k, belli bir sür,e uygulanan değişfuen
bir kuvvet ...
Aynı şekilde, cismi durdurmak için -mv kadar ters yönlü bir
itme gereklidir. Bu itmeyi büyük kuvvetlerle kısa sür1ede· yada kü-
çük kuvvetlerle uzun sürede sağlayabiliriz.
-4} İTME - DEVİNİRLİK 167
Somıçolarak, bir cismin devinirliğini yani devinim tutarını bil-

memiz bire, ona bu devinim tutarını sağ1ayaca:k (yada bu devinim
ıtutarım yitirtecek) itmeyi bilmemizi sağlar. Bu yönüyle oisiml,e-
rin devıiniminin moelenmesinde, örneğin, kuvvetlerin değiştiği ve
değişimlerinin nasıl olduğunun bilinmediği durumlarda deıvıinirlik
niceliği büyük kolaylıklar sağlar. Newton'un II. yasası, hız vek-
törünün değişimiyle belirtilecek yerde ( 4-14), devindrl,ik değişi
miyle belirtilebilir. Zaten Newton'da Principia kitabında II. yasa-
sını şöyle tanımlamıştır :
Bir c'ismin devinirliğinin ( devinim .tutarının) değişim hızı, cis-

me etki eden bileşke kuvvetle orantılıdır ve hu kuvvetin yönün-
dedir:
dp
F (4-18)
,dıt
Eğer «m» değişmez ıkütleli bir parçacığı ,göz önüne alırsak, bu

eşitlik F = mıa ya dönüşür:
dp d dv
F = - - = - - (mv) = m - - = ma
dt dt dt
Klasik mekanikte tek pc1rçacıklar ,için F = ma,

F = dp/dt i1e tümüy1e özdeştir.
Bir parçacıkl,ar düzenimi düşünürsek, her bir parçacık birbi-

riyle etkileşecek, ayrıca bunlar üzerine dış kuvvetler de etkiyecek-
tir. Her parçacığın bir hızı ve dolayısıyle bir dev:inirl:iği olur.
Pı = mıvı , P2 = mıv; ......... düzenimin belli" bir gözlem eksen
.takımına göre toplam devinirliği P ise
P=pı+P2+ ......... +pn (4-19)
= m1V1 + + ... ... .. . + mnVn
lll2V2
Oysa mıVı + m2V2 + .... + mnVn = M Vkm dir. (4-10)

O halde P = M Vkm (4-20)
dir.
.Düzenimin toplam devinirliği, kütle merkezinin hızıyla top-

lam kütlenin çarpımına eşittir.
(4-13)
P M Vkm inin zamana göre türevini alırsak
dP dvkm
=M --- M akm = F dış
dt dt
Yani parçacıklardan oltişmuş düzenimler için Newton'un il.

yasası:
(4-21)
şeklindedir.
ıBuna
göre, herhangi bir cisim yada düzenim üzerine etkiyen bi-
leşkekuvvetin itmesi, değer ve yön bakımından bu cismin yada
düzenimin devinirliğindeki (devinim tutaınndaki) değişme eşittir.
4 - 5. Çizgisel Devinirliğin Korunumu :

Eğer bir düzenim yada bir cisim üzerine etkiyen dış kuvvet-
leııin bileşkesi sıfırsa, o cismin (düzenıimin) devinirliği değişmez;
yada değişmez kalır.
dP
= Fd,ş = O ➔ P = değişmez (4-22)
dt
'~d?J İç ,kuvvetler
, ~ezler.
Newton'un III. yasası gereğince işin içine gir-
Devinirlik vektörel bir nicelik olduğu için devinklik korunu-

mu denklemi üç sayısal denklem verir. Devinirliğin korunumu
ilkesi ,iç kuvvetlerin türüne bağlı olmaksızın geçerlidir.. Devinıir:
.Ufilrı_ ~Qrgnunı_1-,1:.J!_kesi mekaniğin. -~.J:>!Jemli temel ilJkelerinden
bmdir.
-6) İTME - DEVİNİRLİK ÜZERİNE ÖRNEKLER 169
4 - 6. itme-Devinirlik ve Devinirliğin Korunumu Üzerine Örnekler:

İtme - devinirlik ilkesi ile çöııü1en aşağıdaki örneklerde, önce
tek boyutta sonra da dıki boyuttaki devilliim incelenecektir,.
örnek 4.4 : Şekildeki A ve B bilyaları sürtünmesiz bir masada
birbir1erine bir yayla bağlanmışl•ardır. Bilyalan ters yönlerde çe-
kerek yayı gel'elim ve bilyalan brra:kalım. Ortaya çıkan devirumi
inceleyiniz.
Çözüm ..
Devinim tek boyuttadır. Sürtünme olmadığı ıiçin x - yönünde

bilyalara etkiyen dış kuvvet yoktur. (Bilyaı1ara etkiyen ıağırlık kuv-
veti, masanın tepkisi ile dengelenmiştir.)
Seçtiğimizx - ekseninde cisimler bırakılmadan önce iki bilya-
dan oluşan düzenimin devinirliği sıfırdır. (v =
O). Dış kuvvet ol-
madığına göre ,devinirlikte değişim olamaz.
Puk = Pson
Ü = mBVB + mAVA
mA
Va
IDB
VA ile va nin her zaman ters yönlerde olacağına dikkat ediniz.

Devinim tek boyutta olduğundan vektör gösterim yerine sayısal
değerler (işaretlere dikkat edilerek) alınabilir.
örnek 4.. 5 : Bir buzlu yüzey üzerinde duran iki kişi elleriyle
birbirlerini itiyorlar. Olayı itme- devinirlik açısından inceleyiniz.
(Buz sürtünmesizdir).
Çö,züın:
İki adam buz fuerinde du-

rurken dengededıir1er. Çıünıkü
brunlacra etkiyen y,erçekimi kuv-
veti, buzun değme kuvveti ile
dengelenmiştir. Adamlar bir-
birini Jtmey,e başladığında, A
adamı B ye Fı kuvvetini uygu-
larken, B adamı da A ya F2
kuvvetini uygular. IIL Newton yasasına gör,e Fı ve Fı kuvvetleri
etki- tepki kuvvetleridir; yani birbirlerine büyüklükçe eşittirler.
Adamlar bir t süresi birbirlerini ittikten sonra birbirlerinden. ay-
rılırlar ve ters yönlerde v1 ve vı değişmez hızlarıyla gitmeğe baş
larlar. A adamına t sü.resino~ B adamının uyguladığı F2 ıkuvveti sa-
mında A adamı Vı hızını kazanmış yada ffiAVı devinirl:iğini kazan-
mıştır. Aynı şekilde B adamı da mnv2 devi:nirliğini kaza:ıınııştır.
İki adamdan oluşan dü2ıenim göz önüne alındığında ilk başta

her iki adamın da devinirliği sıfır ve üzerlerine etkiyen bileşke
kuvvet sıfırdır. Birbirlerini iterken yine düzenime etkiyen dış kuv-
vetlerin bileşkesi sıfır kalmaktadır. (F, ve F2 iç kuvvetler F, = F2).
(4-22) ye göre düzenimin devinirliği değişmez kıalmahdır.
illAVı =- maV2
Büyüklük olarak
yada
mA
IDA Vı
Kütlesi büyük olan adamın hızı daha küçüktür.

- 6] İTME - DEVİNİRLİK ÜZERİNE ÖRNEKLER 171
Bu örnekte dikkat ,edilecek nokta, adamlar birbirini t süre-

sinoe iterken, birbirine uyguladıkları kuwetin değişmez kalmaya-
bileoeğidir. Yani t süresi ,içfa~de kuvvetlerin büyüklüğü değişebilir.
Anoaik bu bizim sonucumuzu etkilemez. Çünki bu süre içinde her
an Fı = Fı dir. Ve böylece adamların birbirledne uyguladıkları it-
meler eşhtir.
Aynca t süresinin uzun yada kısa olması da bizim için önemli
değildir.
Not : İki adamdan oluşan dfuenimin kütle merkezinin yeri de-

ğişmez. (neden?).
Örnek 4.6: Sürtünmesiz bi,r rayda duran bir vagonun kütlesi

30000 kg. dır. Vagonun sürtünmesiz yüzeyinde 500 kg. hık bir san-
dık bir iple vagonun üz:erindeki bir motora bağl,anmıştır. a) Mo-
tor ,ipi 3 m/s hızla çekerken vagonun ve sandığın hızlarını, b) Va-
gon yüzeyi ve sandık anasındaki sürtıünme katsayı~ı µ == 0,3 oldu-
ğunda {a) şıkkının sonucwıun ne olacağım bulunuz.
\J
Çözüm:
Sandık v,e vagonu bfr dü-
1ienim ol,arak alırsak devinir-
lik korunumunu uygulayabili- ■
~ Tor
riz. Çünki düzenime etki eden
·~~~- kıwvetlerin bileşkesi sıfır- -~~~_::««<«w -
a) Yerdeki bir gözl,eyidye göre

Vv = vagonun hızı, Vs = sandığın hızı, 'Vv/s sandığın vago-
na göre hızı ise, devinirliğin korunumundan
Pnk = Pson
ffivVvi + ffisVsi = ffivVvs + IIlsVss

sandık ve vagonun başlangıçta hızları sıfır olduğundan
Ü + Ü = ffivVvs + ffisVss
ffivVvs =- msVss
Buna göre sandıkla vagonun. hız1aın daima ters olmalıdır.
Hız1ar tek boyutta olduğundan, vektöre! göstedm yerine de-

ğerleri alınabilir Sağa doğru olan yön ( +) alınırsa
mvVvs =- IDsVsa
sandığın yerdeki gözleyiciye göre v. hızı, (v•• - !Vvs) - - 3

O halde 3.104 . Vvs =- 5 . 102 Vss
Vss - Vvs =- 3
eşitlikle:ninden Vvs = 0,05 m/s (sağa doğru)
Vss = - 2,95 m/s (sola doğru)

bulunur.
Not: Vagon ve sandıktan oluşan düzenimin kütle merkezi
durgun kalmaktadır (neden?)
b) Sürtünme, sandıkla vagon arasındadır. Dolayısıyle sürtün-
me kuvvetleri iç kuvvetlerdir. Bu durumda (a) şı:klanm sonuçlan
değişmez.
Örnek 4.7: 5000 .kg. lık bir uçak 144 km/saat hızla, duran bir
uçak gemisine ,iniyor ve 4 s. de durduruluyor. Uçağı duııduran or-
talama .itme kuvvetini bulunuz.
Çözüm: Uçağın baştaki devinirliği,
144x 103
IDV; 5000 x - - - - - 2 x 105 kgm/s.
3600
son devıinirliği = O)
( vs
mv. = 5000 x O = O
Öyleyse uçağın ilık devinidiğini y,itirmesi bir itme ile olmuştur.
Bu da uçağa dış bir kuvvetin etki ettiğinıi gösterir. Bu kuvvet uça-
ğı durduran kuvvetir ve uçağın tekerleklerine gemi tarafından uy-
gulanmıştır.
F~t=m~v
yada tek doğrultu olduğu için vektör gösterim yerine· sayısal gös-
terim alınır ve uçağın V; hızı ( +) yönde alınırsa,
-6] İTME- DEVİNİRLİK ÜZERİNE ÖRNEKLER 173
144x 103
5000 (O - ---)
3600
F. b. t =- 2 x 105
2x 105
F - ---- =- 5 x 104 N.
4
F :kuvvetinin yönü uçağın ilık hızının yönüyle terstir. Bu da do-

ğaldır, çünki ilk devinirliğmi (devinim tutarını) yitirmesi için uça-
ğa ters yönde hir itme verilmelidir.
örnek 4.8 : Kütleg,i 5 x 10-3 kg. olan bir mermi 300 m/ s hızla
bir ağaca çarpıp ağaçiçinde 0,20 m ilerıHyor. Mermi ile ağaç ara-
sındaki sürtünme kuwetinıin değerinin değişmediğini var sayarak,
dıeğemni bulunuz. ,Bu kuvvetin itmesinin, merminin devinirliğinin
değişimine eşit oJduğunu gösteriniz.
Çözüm' • .
Mermi ağaçta düzgün yavaş1ayan bir ötelenme yapar; hızı v =O
oluncaya değin ilerler.
v - vo - at = O
1
X
x = Vo • t - - - . a t2
2a
2
Vo2 (300) 2
a - 225 x 101 rn/s 2
2x 2. 0,2
F,nruınme = m.a = 0,005 x 225 000 = 1125 N

İtme için F in etki ettiği sürey,i bulalım.
Vo 300 1
Vo - at = O ➔ t = -- = ---- = -- s.
a 225 000 750
174 İTME - DEVİNİRLİK [4-
1
İtme : F . t
1 = 1125 x - - 1,5 N. s
750
Merminin devimdiğinin değişimi :
1/:::;. {mv) = m (vs-Vö) = 0,005 (0-300)
m
= -1,5 k g -
s
Sürtünme kuvveti ötelenmeye karşı olduğu için itme ve devi-

nirlik değer1erinin eşit falmt zıt işaretli çıkması doğaldır.
Örnek 4.9: 60 kg. lık bir adam 100 kg. lık, duran hi:r kayıktan
kıyıya 3 m/s hızla atlıyor.. Kayığın gerileme hızı ne olur?
( Su ıile kayı:k a:rıasmdaki sürtünme göz önüne alınmayacaktır.)
Çözüm:
Kayık ve adam önce duruyor; yani devin.klik O
yada vektör gösterim yıeririe (tek boyut) sayısal gösterim alınıp

adamın hızı ( + ) alınırsa
'illa 60
Vk = - -- Va = -- 3 - 1,8 m/s
ffik 100
Buna: göre kayık, adamın hızına göre ters yönde 1,8 m/s hız ka-
zanır.
Örnek 4.10 : Eğik atış yapan bir bomba yere dıüşürülmeden

belli bir siive önce havada patlatılıyor. Patlayan parçalar bütün
doğrultularda çevreye dağılıyor .. Bu dü2ıenimin bundan sonraki
devinimi ,için nıe 'söyleyebilirsiniz? (Havanın sürtünmesi ahnmaya-
caktır.) ·
-6] İTME-DEVİNİRLİK ÜZERİNE ÖRNEKLER 175
X
....
.ÇQzuın:
Patlama kuvvetlerıi iç kuvvetlerdir; cismin bir parçasının di-

ğer parçasına etki ettirdiği
iç kuvvetler. Bu kuvvetler cismin par-
çalanan parçacıklarının devinirliğini değiştirir ama cismin toplam
dev:inirliğini değiştirmez. Sadece dış kuvvetler toplam devinirliği
değiştirir. nış kuvvet olarak bir tek çekim kuvveti bulunmakta-
dır. Daha önce parçacıklardan oluşmuş bir dfuenimin, bütün küt-
lesi kütle merkezinde toplanmış ve dış kuvvetin bu noktaya uygu-
lanmış gibi alınacağını görmüştük .. öyleyse parçalanan parçaclıkla
rın kütle merkezi c1ynı yörünge üzerinde yoluna devam edecektir.
(Bomba patlamasaydı izleyeceği yol). Düzenimin toplam devınir
liğindeki değişim ( çekim kuvvetinden ötürü), bomba patlasa da
patlamasa da aynıdır.
örnek 4.11 : Kütlesi 0,2 kg. olan bir tenis topu 10 m/s yatay
hızıyla bir duvara çarpıyor ve zıt yönde 5 m/s lik hızla geri sıçrı
yor. Duvarın topa etki ettirdiği itmeyi bulunuz.
Çözüm:
Bu devinimde önce mvi devinirliği ile sola
giden top sonra mvs devinirliği ile sağa doğ
ru g,itmiştir. öy1eyse duvar bir itme uygula-
yarak topun devinirliğini hem değerce hem de
yönce değiştirmiştir. Topun devinirliği:ndeki
değişim, duvann itmesine eşit olmalıdır.
Devinim tek boyutta olduğundan vektör gösteı:ıim yerine sayı

sal gösterim alınabilir. Sağa doğru olan yön ( +) seçilirse
b. P = mv. - mvı
176 İTME - DEVİNİRLİK r4-
0,2 X 5 - 0,2 (-10)

= 3 kgm/sn
.tı.P-F . .tı.t
F . .tı. t 3 kgm/s (N. s)
bulunur,.
Örnek 4.12 : Buz tutmuş bir göl üzerinde duran bir çocuk elin-
de bir top tutrnaıktadır. Çocuğun pabuçları ile buz ,arasındaki sür-
tünme yok sayılabilecek değerde olduğundan çocuk kıyıya yürıü
yememektedir. Kıyıda kendisıini kurtaracak kimse de olmadığına
göre çocuk kıyıya nasıl ulaşabilir? ·
Çözüm:
Çocuk eğer fizik biliyorsa dindeki topu, gideceği yönün ters
yönünde atmalıdır. Çünki çocuk ve top başta durguırı oldukların
dan toplam devinirlhlderi sıfırdır. Çocuk topu VT hızı ıile elinden
yatay ol,arnk fırlatırsa top illTVT dev,inirliğini kazanır. Bu sırada
dışarıdan etki eden kuvvet olmadığından ( çocuk + top) düzeınıi
minin devinirliği korunur, yani çocuk ta mçVç devinirliğini kazanır.
Çocuk Vç hızı ile kayamk kıyıya gider.
Ödev : Buzla çocuğun ayakkabısı arasındaki sürtünme .katsa-
yısı µ = 0,01, çocuğun kütlesi 50 kg, topun kütlesi 5 kg ve çocuğun
kıyıya uzaklığı 10 m ise, çocuk topu hangi hızla fırlatmalıdır ki
kıyıya ulaşabilsin? {sonuç: 19,6 m/s, gideceği yönün tersi yönünde)
Örnek 4.13: 50 kg. lık bir yük arabası 4 m/s. lik bir hızla ya-
tay bir yüzeyde giderken 1füerine 30 ıkg. hk bir çuval 6 m/ s hızı ile
düşüyor. Arabanın son hızı ne olur?
a
Çözüm: y
Çuval ve araba bir düze-

nim olarak alınırsa düzenimin mç~30kg
ilk ve son devinirliklerini ya-
ı Vç:6mf.,.
zahili:dz. Olay iki boyutta ol-
duğundan vektörel devirnir1ik
denklemi, x ve y -yönündeki
bileşenleri cinsinden yazılabi
X
-
"A :4m/s
lir. ( +) yönler şekildeki gibi seçildiğine göre devinirliğin Px ve Py

bileşenleri,
- 6] İTME - DEVİNİRLİK OZERİNE ÖRNEKLER 177.
Px (çarpışmadan önce) = mA (VAi)x + Illç (Vçı)x

= 50 . ( 4) + 30 . (O)
P,. = 200 kgm/s
Py (çarpışmadan önce) = IDA (vA;)y + mç (vçı) 1
- 50 . ( O) + 30 (- 6)
- -180 kgm/s.
Px (çarpışmadan soma) = mA (v')x + II1ç (v'),.
- 50 (v') + 30 (v')
- 80v'
Py (çarpışmadan sonra) = mA (v'}y + II1ç (v')y
- 50 (O) + 30 (O)
-O
Düzenime x- doğrultusunda bir dış kuvvet etki etmediğinden
x yönündeki devinirlik korunmalıdır.
Px (önce) = Px (sonra)
200 = 80 v'
v' = 2,5 m/s.
Öyleyse çuval düştükten sonra (araba + çuval)'ın hızı sağa
doğru 2,5 m/s dir.
Düzenimin çarpışmadan önceki PY devinirliği çarpışmadan son-
ra sıfır olmuştur. O halde y- yönündeki devinirlikte bir değişim
olmuştur; buna karşılık bir itme olmalıdır. (yada başka bir deyim-
le, y - yönündeki devinirlik başka bir yere aktarılmalıdır). Çarpış
ma sırasında Dünya, düzenime y - yönünde
Pyson - Pyönce
O- (-180)
180 N. ~
değerinde bir itme uygulamıştır. y-yönündeki devinirlik değişi

minin başka bir açıklama şekli de şöyledir. Py<önce> değerindeki de-
• 178 1TM'E - 1>EVİN1R:Lll( [4 -
vinirlik, çarpma sırasında arabanın tekerlekleri aracılığı ile dünya-

ya aktarılmıştır. iDıünyamn küdesi çok büyıük olduğundan, kendi-
sine vedlen bu devinirlik sonucu hızındaki değişim savsaınabilir
dir. Çarpışmaların incelendiği 6. Bölümde bu konuda daha fazla
açıklama. yapılacaktır.
Örnek 4,.14: 50 şer kg. kütleli iki çoeuık buzlu bir yüzeyde 3
m/ s değişmez hızlarla birbirlerine koşut olarak kaymaıktadırlm-.
Çocuklar bu sırada ellerindeki 10 kg kütleli çantalaırını birbirle-
rine doğru 4 m/s hızıyla fırlatarak her ikisi de diğerinin çantasını
yakalıyorlar. Çocukların hızlarındaki değişimi bulünuz. ·
Çözüm: y
01ayın
bir çocuk için ince- @-v=3m/s
lenmesi yeterlidir. Çünki olay 1 4m/s
,ı,
bakışımlı dır. t 4m/s
B çocuğu ( +) X - yönünde.
v = 3 m/ s hızıyla giderken
elindeki mç = 10 kg. lık çan-
'
@-v=3m/s
)(
tayı ( +) y-yönünde Vç = 4 m/s hızıyla fırlatıyor. Sonra da

diğer,inin fırlattığı çantayı yakalıyor.
Önce çocuğun çantayı fırlatmasını inceleyelim. (çocuk + çan-

ta) dan oluşan düzenimin y-doğrultusundaıki devinirliği, çocuk çan-
tayı fırlatmadaın önoe sıfırdır. Çanta fırlatıldıktan sonra da öyle
kalmalıdır. Çooki bu doğrultuda düzenime bir dı.ş kuvvet etki et-
mediğinden devinirlik koru.nur.
Ü = IDç(Vç)y + IDçoc (Vçoc)y

10 (4) + 50 (vçoc)y
4
Vçoe = - -- m/s
5
Çocuk çantayı fırlatmakla (-) y - yönünde 4/5 m/ s değerin

de bir hız kazanmıştır.
- 7} DECiŞKEN KÜTLELİ DÜZENİMLER 179
·Çoook ıkendine atılan çantayı tuttuğunda, (kendine gelen çan-

ta + çocuk) bir düzenim olarak alınırsa y- doğrultusunda devi-
nirlik değişimi olmayacaktır. Çünki bu yönde bir dış kuvvet yok-
tur. Buna göre,
Py (çantayı tutmadan önce) = Py (çantayı tuttuktan sonra)

mç( Vç)y + :,~ (Vçoc)y = (Illç + mçoc) v'y
10 (-4) + 50 (-4/5) = (10 + 50) v'y
v'y = -8/fı = -1,3 m/s
Yani çocuğun (- ) y - yönünde 1,3 m/ s lik hız kazanacağını buluruz.
Devinimin x - yönündeki devin.irliğinde bir değişim söz konu-

su olmadığından, bu yöndeki hızda bir değişim olmaz. (Bunıu irde-
leyiniz). Sonuç olarak çocuğun hız bileşenleri Vx=3 m/s, Vy=- 1,3
m/s dir. Hızın büyüklüğü ise
V = yv/ + V/ = 3,3 m/s
dir ve x - ekseniyle yaptığı açı
1,3
tan 0 = --➔ 0 -23° dır.
3
4 - 7. Değişken Kütleli Düzenimler : ·•
Şimdiy,e değin incelediğımiz

düzenimlerde kütle zamanla de-
ğişmiyordu. Oysa bazı düzenimlerin kütlesi zamanla değişir. ·örne-
ğin, bir roketin yakıtı yandıkça kütlesi azıalır. Şimdi zamanla küt-
lesi değişen düzenimleri e1e alalım.
Kütle merkezi v hızı He giden bir dü-renimden bir 6. t süresin-

ce 6.m kütlesi ayrılmış olsun. Dışarıdan 1:>akan bir gözleyici 6.m
kütlesini u hızı ile gittiğini g':5rür. (M- 6.m) kütlesini ise (v+ .6 v)
hızına ulaşmış
görür ( Şekil
4.1). Birçok parçadan oluşan
bir düzenin için Newton'un
II. yasasını
(4-21)
olarak bulmuştuk. A m ve
)(
(M - Am) den oluşmuş dü-
ııenimi gözönüne alırsak, bu
Şek. 4.1. yasayı kullanabiliriz.
dP AP Psonra - Pönce
Fdış = -- ~ -- = -------
dt At At
Pönce =M V
Psonra = (M - Am) (v + Av) + Amu
(M - Am) (v + Av) + AMu - Mv

Fdı 1 ~ ----------------
At
Mv - vAm + MAv - AmAv + Amu - Mv
At
Av Av Am Am
- M -Am -v +u
At At öt At
Av Am
- (M- Am) + (u- v)
At At
At ➔ O için A m, M'in yanında savsanabilir. Oyleyse,

- 7] DEGİŞKEN KÜTLELİ DÜZENİMLER 181
dv dm
Fd,ş = M-- + (u - v) - - (4--23)
dt dt
dm
- - zamanla ık.ütlenin değişimidir. ,Burada (-) olmalıdır.
dt
dv dm
Fdış =M - (u-v) (4--24)
dt dt
d ,dm
Fdış = (Mv) - n (4--25)
dt dt
Bu eşitlik, değişken kütleli düzenimlerde Newton'ıun il. yasası

,dm
olarak bilinir. Eğer kütle değişmiyorsa (Yani - - = O ise),
dt
dv
Fd,, = M - - = ma
dt
olarak bildiğimiz il. Neıwton yasası elde edilir.
(4--24) te u hızı, yerdeki bir gözleyiciye göre, ayrılan parça-
nın hızıdır.
Esas cisme göre ayrılan cismin bağıl hLZI
Vbıt =U- V dir.

Bu halde ( 4--24) eşitliği şu şekle girer.
dv dm
dt dt
yada,
dv dm
(4--26)
dt dt
İTME - DEVİNİRLİK [ 4 -
olur. ( Vbal! ~7 )kazanılan yada yitir.Hen kütlenin düzenime ak-
tardığı yada dürenimden aldığı devinirlik tutarını gösterir. Bk ro-

ket için bu terim tepki olaraık adlandırılır. Rokette bu terimin bü-
yük olması istenir. Roketlerde dış kuvvet, aşağı yönelik :ağırlıktır.
dv dm
M--- Mg + Vbağ
dt ,dt
Bu eşitlikten yarnrlanarak roketin hızı bulurıahilir.
dv
-d
t
· =a (roketin ivmesi), a ile Mg nin yönleri ters olduğu
.
dm
içi~ Mg (---:-) alınır.~ ise. saniyede harcanan y*ıttır; b~ da (-)
alınmalıdır.
dv Vbağ dm
----g
dt M dt
Vbağ
dv =- dm.~ . g dt
M
V M t
J dv - Vbağ •
J
,dm
--g
M J
.,
dt
o Mo o
V = Vbağ ln (: ) - :$1 (4-27)
Örnek 4.15 : Atılış yerinde bir roket, yakıt do1u olarak' 3 000
kg. dır. Dikey olarak atılan roket bütün yaıkıtını yakınca 1 000 kg.a
iniyor. Gazlar 10 kg/ s hızla· 5 QOO m/ s;.. hızında (eksÖ:ı hızı rokete
göre bağıl hız) atılıyor. Her; iki niceliğin de değişnıediği var sayı-
- 7] DEGtŞKBN · KOTLBLİ DÜZENİMLER 183
lıyor. a) tepki nedir? b) dış kuvvetler (ağırhk ve hava direnci)

göz önüne alınmayınca roket bütün yaıkıtını yakınca hızı ne olur?
dm
,a) Tepki = Fıepki = Vbağ --
- dt
= 5000 x 10 = 50000 N.
İlk atılış sırasında rokete etki eden yukarı doğru kuvvet
50000 - 3000 x 9,8 ::::: 20 000 N.
ve tam yaıkıtı biterken 50 000 - 1000 x 9,8 ::;:: 40 000 N.

b) Fd,ş = O . Ağırlıık ve hava direnci göz önüne alınmıyor.
dv
M-- =- Vbağ --·
dt dt
dm
dv =- Vbağ--
M
1000
1~
V
J
o
dv =- V.bağ
.
3000
M
Mo
v = Vbağ ln - - - = 5000 ln 3 = 5493 m/s.
M
Örnek 4.16: Bir roket, uçuşunun ilk saniyesinde kütlesinin

1/60'ı kadar gaz kütlesini 2200 m/s lik hızla atıyor. Roketin- ivme-
1
si ne olur? Roketin, yakıtını 60 s içinde yaktığı.p.ı ve .kütlesinin - -
- . - 4
e indiğini varsayarsak bu z31Ilan sonunda hızını bulunuz.
184 İTME. DEVİNİRLİK r4 -
dıv Vbal! dm
a - - -g
dt M dt
.6.v 2200 M/60

-= -9,8 - 46,5 m/s2
.6.t M 1
Mo
V Vb l n - - - - gt
ıM
V = 2200 1n 4 - 9,8 X 60 = 2462 m/S

Örnek 4.17: Yatay sürtünmesiz bir ray üzerindeki bir vagona
makinalı bir tüfek konnıuşt:ur. Düzenimin (vagon + tüfek) her-
hangi bir andaki ~ütlesi M dir. Bu anda tüfek te, gözlem çerçeve-
sine göre u hızında m kütleli mermiier atmaktadır. Aynı gözlem
çerçevesmde vagonun hızı v dir ve mermilerin vagona göre hızlan
u -v dir. Daktkada n mermi atılmaktadır. Vagonun ivmesi nedir?
ÇözUm•:
Kütle değişken olduğun
dan değişken, kütleli Newton
yasasını uygularız.
Fd,ş =O olduğundaın, u m
--~ y
Mdv dm cı::::;===:::::===;:::Jı
0 0
-
= Vbaiı. - - -
dt dt
dv
a ( düzenimin ivmesi)
dt
dm
Vbal! =U - V , -- - - mn
dt
- 7] DEÖİŞKEN KÜTLELİ DÜZENİMLER 185
dv Vbal! (mn)
a=--------
dt M
(-) işareti aile v nin ters olduğunu gösterir.
dm
Tepki, Fıep = Vbal! - - - = Vbal!. (mn)
dt
dir.
örnek 4.18 : Laboratuvardaki gözlem çerçevesine göre v hızıy

dm
la giden bir yüııüyen kayış üzerine, duran bir huniden - - hızıyla
dt
kum düşmektedir. Kayışı v hızıyla götürebilmek için gerekli kuv-
vet nedir?
Çözüm:
Düzenim olarak ,kayışı alalım.
-
dv
=
O olmalı; çünki kayı-
0
dt
şın hızı değişmezdir.
duran bir gözlemci düşen ku-
Kayışta
mu (ve huniyi) v nin hızına eşit fakat zıt

A
yönde bir hızda görür.
Vbaıı=u-v=-v; U = 0
dm
o= Fdış - V --
dt
dm
> O dır. Çünki kütle kazanılıyor.
dt
dm
Fc1ış = V --
dt
186 İTME - DEVİNİRLİK [ 4 ~
Ödev : Yatayla 45° yapan bir

toptan 150 m/s hızla bir mermi atı
lıyor. Mermi en yüksek noktada
patlıyor ve eşit kütleli iki parçaya
ayrılıyor. Parçalardan biri hızsız
kalıyor ve düşey olarak düşüyor.
Diğer parça toptan ne kadar uzağa
düşer. (parçalardan biri A noktasın
dan 2vx hızıyla yatay atılmış gibidir.)
ödev : 6000 kg.. lık bir roket dik olarak ateşlenecektir. Eksoz
(dışatim) hızı 1000 m/s ise, a) Roketin ağırlığını yenmek için b)
Rokete 19,6 m/s 2 lik bir ivme veııecek gerekli tepkiyi sağlamak
için sari.iyede ne miktar gaz atılmalıdır. '(59 kg/s ; f76 kg/s)
Ödev : 6000 kg. lık bir mket dik olarak ateşlenecektir. Dışatım
. hızı 1000 m/s ,ise, a) Roketin ağırlığım y,enmek için b) Rokete 19,6
m/ s2 Hk bir ivme vermek ,için gerekli tepkiy,i sağlamak için saniye-
de nıe miktar gaz atılmalıdır .. (59 kg/s ; 176 kg/s)
Ödev: Üstü açık bir yük vagonu .10" kg'dur. Ve 0,62 m/s hızla
sürtünmesiz bir rayda gitmektedir. Bu sırada sağanak . ha-
lıinde yağının yağmaya başlıyor. Damlalar y.ere göre dıüşey düşü
yorlar. 0,50 x 103 kg. yağmur suyu dolunca vagonun hızı ne olur?
(0,59 m/s).
İş, Enerji, Güç
5 - 1. Girlş:
Bu bölümde, cisimlerin devinimlerini incelemede yeni bir yön-
temi göreceğiz. Bildiğimiz gibi, şimdiye değin cisimlerin devinim-
lerini incelemede kinematik ve kinetik Hkeler1ni. kullandık Geçen
bölümde de, kinematıiik. ve kinetik Hkelerinin bileşJmi ile ortaya
çıkan itme-devinirlik yöıntemini ıkullaınmanın, incelemele:rıimfade
bize kolaylık sağladığınıı gördük . Bu bölümde de iş-enerjt ilkesfn-
4el!__ )'l:1!:adanarak cisimleııin deymju;Jipj J;pooforoedf""'.jeyj -J,ir:_..YQJJ:
temi inoel~J':~~ğjı. İş Vie enerjinin fizikte önemr büyüktür. Bu ba-
kımdaın iyi kavranması gerekir. Böylece bir çok problem kolayca
çözülebiliır. İş-Enerji ıi1kesine dayanan yöntem ·kinemat,ik ve kine-
tik ilkelerinin bileşiminden ortaya çıkar.
Geçen bölümde incelediğirp.iz itme-devinirldk yöntemi kuvvet,
kütle, hız ,ve zaman arasında iılişki kuruyordu. İş-enerji yöntemi
ise kuvvet, kütle, hız vıe yıerdeğiştirme arasında ilişkıi kurar. İş-ener
ji · yöntemiyle, bir cismin üzerinde yapılan işi bilirsek, onun kaza-
nacağı enerjiyi bulabıiliriz (itme~dev,ınirlik yönteminde cisme etki-
yen itme~ biliınirse cismin kazanacağı devinirlik bulunabiliyordu);
188 İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5 -
yada cismin enerjisini bilirsek cisim üzerinde yapılan işi bulabiliriz

(itme-devinirlik yönteminde cismin devinirliği bilinirse cisme bu de-
vinirliği kazandıracak yada yitirticek itme bulunabiliyordu.).
5 - 2. Bir Kuvvetin İşi :

En genel durumda, seçilen bir gözlem çerçevesinde r yer vek-
törüyle belirtilen A konumundaki bir cisme bir F kuvveti uygulaya:
lım; Şek. 5.1. Cisim bu F kuvvetinin etkisiyle dr kadar yer değiş
tirerek B'ye geldiğinde F kuvvetinin yıaptığı iş
dW = F.dr (5-1)
eşitliğiile tanımlanır. Buna göre, Adan B ye kadar F kuvveti cis-
me dW işini yapmış, yada cisim üzerinde dW ,işi yapılmıştır, denir.
(Not: W harfi genellikle işi göstermek için kullanılır. Aynı harf
ile ağırlık ta gösterildiğinden, bunların kanştınlmasından kaçın
mak gerekir).
Eğer cisim belli bir A noktasından A' nok-
tasına değin F ,kuvvetinin etkisi ile gitmişse,
F kuvvetinin bu yol boyunca cisim üzerinde
yaptığı iş, dW işlerinin toplamı olacaktır Şe
kil 5.2.
Şek. s.ı.
A'
WAA' = S F.dr (5-2)
A
Şek. S.2.
Bu toplamı bulabilmek için F kuvvetinin yol boyunca nasıl de-

ğiştiğini bilmemiz gerekir. (F hem değerce hem de yönce değişe
bHir.)
(5-1) eşi'tliğinin sağ yanma bakacak olursak, iki vektörün
(F ve dr) sayısal çarpıldığını görürüz. 1. Bölümden anımsayacağı
mız üzere, iki vektörün sayısal çarpımı bir sayıdır ve buna göre
dW = F.dr = Fdr cos a. (5-3)

- 2] BİR KUVVETİN İŞİ 189
dır. Burada rı. açısı F ile dr nin arasındaki açıdır Şekil 5.2. Bura-
dan hemen şunu söyleyebiliriz ki iş, sayısal bir büyüklüktür;
iş.in
sadece büyüklüğü ve işareti vardır, doğrultusu yoktur.
(5-3) eşitliğine göre dW işi ( +) ise rı. açısı dar, (-) ise rı. açısı
geniş açıdır.
i,j,k; x,y,z yönündeki birim vektörleri göstermek üzere
F = i Fx + j Fr + k F.
dr = ldx + j dy + kdz
yazabiliriz.
U = j.j = k.k = 1
l.j = jJ = l.k = k.i = j.k = k.j = O
olduğu anımsanırsa (Bknz. Bölüm I) (5-1) eşitliğini şu şekilde

de yazabiliriz.
dW = Fx dx + Fy dy + F. dz (5-4)
Buna göre de (5-2) eşitliği
A' A'
WAA' = A5· F.dr = A5 Fdr cos ıx
----·
A'
= Af (Fx dx + Fr
~-----· . •- -+... F.. dz)
- -· dv
(5-5)
olur. Burada tümlevin, cismin gittiği yol boyunca alınacağı açık

tır; yani tümlev, bir çizgi tümlevidir ve işin hesaplanabilmesi için
yol boyunca F kuvvetinin bileşenlerinin değişimi bilinmelidir.
5 - 3. Bir Doğru Boyunca Değişmez Bir Kuvvetin İşi :

Cisme etki en kuvvet hem büyüklükçe hem de doğrultuc:ı de-
ğişmiyorsa, cisim de bir doğ.~ boyunca gidiyors.ı1, bu urum a
yerdeğiştirmesi boyunca F kuvvetinin yaptığı iş, Şekil 5.3.
190 İŞ, ENERJİ, GÜÇ '[5-
WM' = F.x - Fx cos ıx (5-6) f
_k. Eğer ıx = 0° ise yani, kuv-

vet yerdeğiştirme yönünde etki-
yorsa
A - - - - - x -----ı..
--ılA'
(5-7)
Şek. 5.3.
olur. ıx = 180° ise yani, kuvvet yerdeğiştirrneyle ters yönde etki

ediyorsa
(5-8)
olur. Eğer ıx = 90° ise, y,aıni, kuvvet yerdeğiştirmeye dikse ~
WAA' =o
olur. Buna göre, bir cisme bir kuvvet etkidiğ.inde, bu kuvvetiıı ci-
sim üzerinde bir iş yapabilmesi için i) cismin bir yerdeğiştırme
yapması, il) cismin yerdeğiştirmesi doğrultusımda kuvve;tin bir bi-
leşeni olması gerekir. Sözge1imi, sürtünmesiz biır masada değişmez
hızla kayan bir cisim üzer~ne ne cismin ağırlığı, ne de masanın
tepkisi bir :iş yapar; bu ,kuvvetler cismin yerdeğiştirmesine diktir-
ler, yani yerdeğıiştirme yönünde bir bileşenleri yoktur. Aynı şekil
de, çembersel devinim yapan bir cisme etıki eden me~kezcil kuv-
vet de cisim üzerinde iş yapmaz; çüınki yine kuvvet yerdeğiştir
meye diktir Şekil 5 .4.
Şek. 5.4.
Elinde bir ağı-rhk tutan bir adam, elindeki cisim üzerinde iş_,
yapmaz; çüınki cisme bir y~rdeğiştirme yaptı~. Oysa adamıİı
kolu bir süre s011:m yorulur ama bu yorulma, cisme, yerçekimine
eşit ve zıt yönde bir kuvvet uygulayabilmek için adamın kaslannı
kasmasındandı,r. (Bknz. Örnek 5.30)
-· 3] BİR DOĞRU BOYUNCA DECİŞMEZ KUVVETİN İŞİ 191
. İş sayısal bir büyü~lijJc__ 9:!Ql!lzt:t: jçin bir cisim_ii2-~r.!~~-PiT4~

.f~~- ik11vv:~ı :etlüdiğind~ her kuweti:n yı,ı.J).Hğı jş JlYU. .ayn he.saP1'1=
Jl,!l'. v~_l?!l işlerin ceç1rsel toplaını aJ1'ı.gJ:. '
Örnek 5.1: 100 N. hıık bir sandl.!k sürtünmeli bir yüzeyde F= 150
N. luk yü2ıeye koşut ve değeri değişmeyen bir kuvvetle 10 m. itili-
yor. Sandık üzerinde yap~~~-işj bulunuz. (sandıkla yüzey arasın-
daıki sürtünme katsayısı 0,5 tir.)~. _
\..
. Çözüm:
Saındıık
üzerine F ve f. kuv-
r--ı
1
1
·ı vetleri etkimektedir. Buna gö-
re her birinin yaptıkları işle
ı----10 m ----ı ri, ayrı ayrı bulup, bunları ce-
birsel olarak toplamalıyız.
Wı F .x
f
= F x cosO = F . x
150. 10 = 1500 N.m .
.
Wı = f • . x = f~ x cos 180 · = - f.x
= - µ mgx = - 0,5.100.10
W2 = - 500 N.m
Wıop. = I:W = W + Wı = 1500-500 = 1000 N. m
1
Bu problemin başka bir çözüm şekli de, cisim üzeıri:ne etki

eden kuvvetlerin bileşkesini bulup, bu bileşık,enin yaıptığı işi hesap-
lamaktır.
F (bileşke) = F + f. ➔ F (bileş) = F - f.
w = (I: F) . X = (F - f.) X cos o
= 1000 N. m
İşin birimi (F = N, x = m alındığında),

W = N.m = Joule (J) dür.
İş bi:rJmine Joule adı, ısı enerjisi üzerinde yaptığı deneylerle
iş ve enerji ikavramlarma açıklık getirmi.~ İngiliz Fizikçisi J.P. Joule
(1818-1889) un ,adım anmak üzere verilmiştir.
.J
5- 4. Kinetik Enerji (Hız Enerjisi) :

Şimdi kinetik ve kinematik denklemlerinden yararlanarak bir
F kuvvetinin ,etkisiyle A noktasından A' noktasına değin gidilmek-
le F kuvvetinin yaptığı işin ne olduğunu bulalım.
(5-5) eşitliğine göre yapılan iş
A'
WAA' = S F dr cos et (5-5)
A
dır.F cos et, F kuvvetinin dr ÜZ!erindeki bileşeninin değeridir. Baş

ka bir deyimle, F kuvvetinin yörüngeye teğet bileşeninin değeridir
(yörüngeye dik bileşen iş yapmaz).
F cos et = Fı dersek
A'
WAA = J Fıdr olur. Oysa II. Newton yasasından, .Fı m a
A
dv dv dr
m -- = m - - - - , ve kinematikten dr/dt = v olduğu anım-
dt dr dt
sandığında,
dv \.
Fı - mv - - bulunur. \
dr
Yada
Fı dr = mv dv
Bu eşitliğe göre, dr yolunca uygulanan F, kuvvetiyle m küt-
leli cismin hızı dv kadar değişmiştir.
Burada bulunan Fc dr değeri iş eşitliğinde yerine konursa ve
cismin A dak hızı Vı • A' deki hızı v2 olarak alınırsa
V2
WAA' = S mv qv
Vı
-4] KİNETİK ENERJİ (HIZ ENERJİSİ) 193
V2
- m. S vdv
Vı
1 1
mvl- --mvı2 (5-9)
2 2
elde edilir.
i mv2 terimine cismin kinetik enerjisi (hız enerjisi) denir.
Kinetik enerji = K.E. = (½) m v2 (5-10)

(5-9) dan görüldüğü gibi bir ,kuvvetin bir cisim üzerinde
belli bir yol boyunca yaptığı iş, cismin kinetik enerjisinde bıir de-
ğişim ortaya çıkarır.
Kinetik enerji, cismin hızından ötürü sahip olduğu enerjidir

(bunun için kinetik sözcüğü kullanılır). Kinetik enerji, iş gibi sa-
yısal bir büyüklüktür ve ıiş birJJI1leriyle ölçülür. /
'
Kinetik enerji, hız doğrultusundan bağımsız olarak her zaman
( +) değer alır (KE = ½ mv2). Bir cismin kinetik enerjisinin,
onun kütlesiyle ve hızının karesiyle orantılı olduğuna dikkat edi-
niz. Aynı hızda giden iki otomobilden birinin kütlesi diğerinin ya-
rısı ise, kinetik enerjiler arasındaki oran½ dir; Yani kütlesj büyük
olanın kinetik enerjisi, diğerinin iı:ki ka:tıdır. Küçük otomobil hı
zını iki ,katma çıkarırsa ıkinetik enerjisi dört kat büyür ve büyük
otomobilin ili ",kıatı kinetik enerjiye sahip olur. )
(5-9) eşitliğinde, cismin A noktasındaki hızı sıfırsa (v1 = O),
A' noktasındaki hızı v2 = v dersek
WAA' = 1/2 mv2 (5-11)
olur. Buna göre cisinı üzerinde kuvvetin yaptığı iş, cisme bir kine-
tik enerji kazandırmıştır; yada cisimde kinetik enerji olarak depo-
lanmıştır. O halde v hızındaki bir cismin kinetik enerjisi, o cismi
devinime geçirip hızını v değerine yükseltmek için yapılan işi be,.
lirtir. Aynı şekilde, . v !ıızındaki cismin kinetik enerjisini sıfır
( v = O) yapma,k içip. de aynı değerde iş yapılmalıdır. Ancak bu
durum için iş (-) dir; yani cisim kendisinde depolanmış eneTjiye
eşit değerde bir iş yapar. Öyleyse, devingen bir c_!şJnin kinefik ener-
jisi, bu cisim durdurulduğunda, cismin durana değin yaptığı işe
eşittir.Bu sonuç, uygulanan kuvvetler değişken olsun olmasın ge-

çerliktedir. ·
Böylece, bir cismin kinetik enerjisi cismin iş yapma-yeteneği
nin bir ölçüsüdür.
Şimdiyeniden (5-9) eşitliğine dönelim. Bu eşitlik iş-enerji
eşitliğiolarak bilinir. Buna göre bir cismin üze~inıe ,etkiyen kuv-
vetledn bileşkesinin cisim üzerinde yaptığı iş her zaman cismin
kinetik enerjisindeki değişime eşittir:
W (bileşke lmvvetin yaptığı iş) = ~ KE (5-12)

Eğer cismiın kinetik enerjisi azalıyorsa, bileşke Jmvvetiın cisim
,üzerinde yaıptığı iş (- ) dıir; yani cisim, kinetiık enerjisinin azalma
miktarına eşit iş yapmıştır. Bu iş, kendisin~ etkiyen bileşke kuv-
veti doğuran düzenime yapılmıştır.
Enerji de 'iş gibi sayısal bir büyüklük olduğundan, bir çok ci-
simden oluşan bir düzenimin kinetik enerjisi, düzenimi oluşturan
cisimlerin kinetik enerjileri toplamına eşittir.
örnek 5.2: Şekildeki 1000 N. luk sandık F = 500 N. büyüklü-
ğünde ve yatayla 37° · yapan bir kuvvetle çekilerek 20 m ileri götü-
rülmüştür. Sandıkla· yer arasındaki sürtünme katsayısı µ = 0,1 ve
sandığın başlangıçta.ki hızı vA =
2 m/s olduğuna göre sandığın
son hızmı bulun.
..
Çözwn:
Bu örneği çözmek :için ki-

netik ve kinematik denklemle-
rinden yarıarlaınarak sandığın r·-,
I 1
1 1
kazandığL ivmeyi ve bu iıvme 1
ile 20 m sonuındaki hızını bu-

labiliriz. -----ıom---ı•..,.J
Ancaık, ,iş~enerji eşitliği ile daha kolay bir çözüm elde ederiz.
İş-enerji eşitliğine göre sandığa etki eden bileşke kuvvetin yaptığı
iş, sandığın kinetik enerjisindeki değişime eşit olmalıdır. Sandı
ğa, yerdeğiştirme doğırultusunda etki eden ,kuvvetler F cosı 37 ve
f. dir. mg, N, F sin 37 kuvvetleri bir iş yapmazlar, çünıki yerdeğiş
tirmeye diktirler. Bu durumda,
(F oos 37 -:-- fs) 20 = 1:ı. .KE
f. ~ ·µ.N. idi. F sin 37 + N =mg (y - yönünde bir ötelenme yok)

-
-N
..,. •
..
a'
= mg• -'-- F sin 37

f. =µ (mg - F sirn.37)
(F cos37 - + µ F sin37)
~mg 20 = 1:ı. KE
- .
(500.0,8-0,1.1000 + 0,1.500.0,6) 20 = 1:ı. KE
6600 = 1:ı. EK
1 1000 1 1000
6600 =- vı2--- (2)2
2 9,8 2 9,8
v2 = 11,6 m/s
Örnek 5.3: Yerçekimi kuvvetinin yer yüzündeki küçük yük-
seklik farkları için değişmediğini varsay.arak m = ıo- 2 kg. hk bir
taş h = 10 m lik bir kuyuya bırakıldığında kuyunun dibindeki
hızı ve ,kinetik enerjisi ne olur? Kütlesi daha büyük biır taş kuyuya
bJırakılsaydı hızı değişir miydi, ,kinetik enerjisi değişir miydi?
Çözüm:
İş-enerji eşitliğine göre
W (bileşke kuvvetin yaptığı iş) = 1:ı. KE

Taşa etki eden bir ·tek yerçekimi kuvveti vardır. Öyleyse,
W = mg.h = 0,01 x 9,8 x 10 = 0,98 Joule
Vı= 0 V2 = V dersek
W = 0,98 = 1h m vi - ½ mvı2 = ½ mv2
v = 14 m/s
Taşm lkiütlesi daha büyük olsaydı, taşa etkiyen yerçekimi kuv-
veti daha büyük olacağından, hunun yapacağı iş te daha büyük
olacak ve taş kuyunun dibine daha büyük bir k,inetik enerji ile
ulaşacaktı. Ancak
mgh = ½ mv2
196 İŞ, ENERJİ, GÜÇ LS -
olduğundan taşın hızı kütleye bağlı olmaksızın değişmez kala-

caktıT.
örnek 5..4: 1 m uzunluğundaki bir iple tavana asılan m = 0,10

kg. lık bir' top, ip tavana koşut durumdayken serbest bffakılıyor.
İp tavana dik duruma gddiğinde topun hızı v = 4 m/s ise top
üzerinde yapılan işi ve işi kimin yaptığını bulunuz.
Çözüm:
Top, yerçekimi ve ipteki
gerilme kuvvetlerinin etkisi al-
tında bir çembersel devinim
yapmaktadır. T gerilme kuv-
veti yörüngeye hep elik kal- mg
makta, dolayısıy1e bir iş yap-
mamaktadır. Öyleyse top üzerinde bir te~ yerçek.imi killvveti iş yap-
maktadır.
Yerçekimi kuvvetinin, yalnız yöı:fuıgeye teğet bileşeni iş yapar

(neden?). Ancak, bu teğet bileşen yörünge boyunca değişmektedir.
Öyleyse bu bileşenin yörünge boyunca nasıl değiştiğini bulmanız ve
(5-9) ,eşitliğinden yararlanarak işi hesaplamamız gerekir. Bu ise
karmaşık bir yoldur. Oysa iş-enerji eşitliği bu sorunu çotk kolay
çözer.
w - tı. KE
w - ½ m v22 - ½ m vı2
Vı = v = 4 m/ s olduğundan
- O; Vz
w - ½ mv2 = ½ 0,10 (4) 2 = 0,8 J

Yani yerçekirni kuvveti 0,8 Joule'lük iş yaparak topa 4 m/s lik
hız kazandırmıştır.
Örnek 5.5: Yatayla 10° eğimli buzlu bir yokuşta kızağa bin-
miş 500 N.1uk hiır çocuk dururken, başka bir çoouık yokuşa koşut
olarak 100 N. luk değişmez bir kuvvetle kızağı yukarı doğru itmeğe
başlıyor. Kızaktaki çocuğun hızı v = 2 m/s olana değin kızak ne
kadar yol gitmiştir. (;Kızağı:n kütlesi ve sürtünme göz önüne alın
mayacaktır.)
Çözüm:
İş-Enerji eşitliğini kulla-
nalım. Kızağa yol boyunca et-
kiyen kuvvetler, arkadaki ço-
cuğun itişi (F = 100 N) ve ço- z;.;,J..,l:ı..-----
cuğun ağı,rlığının yokuşa koşut bileşenidir. (mg s.in 10°) Bu kuv-
vetlerin yaptığı iş kızağa kinetik enerji ·kazandırır. Öyleyse;
W - tı ıKE = ½ mvl - ½ mvı·, , Vı = O, v2 = v
1 1 500
W = --mv2 = - - - - - (2) 2 = 102 J
2 2 9,8
Gidilen yola x dersek
W - 100 x + [- mg (sin 10) x]
W - 100 x - 85 x = 15x
15x = 102
X = 6,8 m
Ödev: Örnek (S-5) te kızakla yüzey arasında sürtünme kat-
sayısı µk = 0,01 olsaydı sonuç ne olurdu? (sonuç x = 10,2 m)
Örnek 5.6 : Şekildeki düzenim dururk en serbest bırakılırsa A

1
cismi 1,5 m gittiğinde hızı ne olur? (A cismi :ile düzlem arasında

µ = 0,25 tir. İp uzamasız, ma:kara küçük ve sürtünmesizdir..)
Çözüm:
Bu tür problemlerde İş
enerji eşitliği kolay çözüm sağ
lar. İki cisimden oluşan düze-
nim gözönüne alındığında dp-
m:300kg
teki gerilme kuvvetlerin.im yap- B
tığı işler birbirini götüııür ve
dolayısıylci göz önüne alınmaz
lar. Bu durumda düzenime iş
yapan iki kuvvet kalır. mBg ve f •. Bu ~uvvetlerin yaptıkları işlerin
toplamı dwenimin kazandığı kinetik enerHye eşittir.
W = ffiBg (1,5) - fs (1 5)
fs = (.t ffiAg
W ffiBg (1,5) - \J. ffiAg (1,5)
- 4042,5 J
KE ½ 100 v: +½ 300 v2 200 v 2
W = KE
4042,5 = 200 v2
v = 4,5 m/s bulunur.
5 . 5. Korunumlu ve Korunumsuz Kuvvetler :

Elimizdeki bir topu, düşey olarak belli bir vo hızıyla yukarı
fırlattığımızı düşünelim. Kinematik eşitlikler.inden biliyoruz ki top
hir süre sonra elimize aynı hızla geri gelecektir. (Hızların yönleri
ters, büyüklıükleri aynıdır.) Kinetik enerji açısından, topun elimiz-
den çıka:rkenki kinetik enerjisi, yine elimize düştüğü andaıki kine-
tik enerjisine eşittir (Hava direnci gözönüne alınmıyor.). Başka
bir deyimle, topun yukarı atılıp yine elimize geri gelmesinde kine-
tik enerji değişmez kalmıştı1r. İş-enerji eşitliğine göre, topun devi-
nimi süresıince topa etki ederi bileşke kuvvetin (burada sadece yer-
çekimi kuvveti) yaptığı iş sıfır olmalıdır. Devinıimi biraz daha ya-
kından inceleyelim: Top elimizden vo hızıyla çıkmaktadır. Topun
kütlesi m ise, bu anda topun kinetik enerjisi ¼ mvl dir. Top eli-
mizden çıktıktan sonra topa mg yerçekimi ıkuvveti etkimektedir.
mg kuvvetinin yönü ve büyüklüğü devinim süresince değişmez kal-
maktadır. (g nin küçük yükseklik farklarında değişmediğiLl:ıi var-
sayıyoruz.)
Topun elimizden çıkmasından sonra hızının azalmaya başladı

ğını ve ÇLkabileceği en büyük yüksekliğe geldiğinde de hızının sıfır
olduğunu gözleriz. Devinimin bu bölümü için bir ıkinetik enerji
değişimi olmaıktadrr. O halde bir iş te yapılmalıdır. Gerçekten de
yerçekimi kuvıv,eti topa bir iş yapmaktadır. Top h ~yüksekliğine de-
ğin çıkabilmişse yapılan dş
Wı =- mg h tır.
- 5] KORUNUMLU, KORUNUMSUZ KUVVETLER 199
Kuvvetle yer değiştirmenin yönleri ters olduğundan yapılan iş (-)

dir. Başka bir deyimle, yerçekimi kuvv,etine karşı top bir iş yapa-
rak kinetik enerjisini yitirmiştir .. Topa, çıktığı en yüksek noktada
da yerçeıkimi kuvveti etki etmektedir ve buradan elimize gelene
değin de etki edecektir. Öyleyse devinimin bu bölümü için yerçe-
kimi kuvvetinin yaptığı iş,
W2 = rngh
dır. (Kuvv-etle, yerdeğiştirme aynı yönlü olduğundan yapılan iş ( +)
dır.) Yerçekimi kuvvetinin yaptığı W2 işi, topta 1~jne~ en~rji ola-
rak depolanmıştır. - ', ) ·__. ·/[,L.w< ,-.ef·-· 1
Devinimin tümü. süresince yapılan toplam iş
W = W, + Wı = - mgh mgh = O +
dı . Öyleys,e iş-enerji eşitliği gereğ,ince 1::::. KE = O dır. Yani topun
kinetik enerjisi, bu gidiş gelişi yapması sonucu değişmemiş, başka
b'ir deyimle korunmuştur. Burada, cisme etkiyen yerçekimi kuvve-
tine korunumlu kuvvet denir.
Şimdi, yukarı attığımız ÇJ!ktığı
en yüksek noktadan baş
topun
lamak üzere aşağı kadar sıilrtünmesiz bir oluk koyduğumuzu dü-
şünelim Şekil 5.5. Top bu oluktan aşağı sürtünmesiz olarak kaya-
rak düşecektir. Topa iş yaptıran kuvvet yine yerçekimi kuvvetidir.
( oluğun topa uyguladığı değ
me kuvveti yer değiştirmeye
dik olduğundan iş yapmaz.)
OlUık boyunca yapılan işi bu-
,_r-,
lalım. h ıl1~ -
Top, olukta l::::.x kadar iler-
lemekle 1::::. h ıkadar düşmüş
l f Yo .,
olur. Bu sırada mg y,erçekimi ,<««<<V<«««<A«C««<«« . ««««««<G«<W
kuvvetinin yaptığı iş Şek. 5.5.
1::::. W = mg 1::::. x cos rı. ; l::::.h

l::::.W = mg l::::.h
ve toplam h yüksekliği için
Wı = mg Ll::::.h = mgh
bulunur. Topun düşey olarak düşmesi durumundaki sonucu elde et-
tiğimi:zıe dikkat edin.
Bıu durum için de topun tüm gidiş gelişindeki kinetik enerji

değişimi sıfırdır.
Yukarıdaki deneylerden şu sonuçları çıkarabiliriz.
1) Herhangi kapalı bir yörünge (burada topun elimizden çıkıp

yeniden elimize gelmesi) boyunca giden cisim üzerine etkiyen kuv-
vetin (burada yerçekimi) yaptığı toplam iş sıfırsa, bu kuvvet ko-
runumlu bir kuvvettir ve cismin kinetik enerjisi korunur ( yani de-
ğişmez kalır.).
2) Belli bir noktadan başka bir noktaya giderken cisme etki-

yen kuvvetin cisim üzerinde yaptığı iş cismin izlediği yoldan ba-
ğımsız ise (burada oluktan düşmesi yada doğrudan düşmesi duru-
mu gibi) bu kuvve;t korunumlu bir kuvvettir.
3) Korunumlu bir kuvıvete karşı yapılan iş (burada top yük-
selitıken yerçekimine karşı yapılan iş) tümüyle geri alınabilir. (Top
elimize düşerken aynı iş geri alınmış ve topta ldnetik enerji ola-
rak ortaya çıkmıştır.).
Korunumlıu kuvvetlerin bu özelliklerini belirttikten sonra ko-
runumsuz kuvvetlerin olduğu durumu inceleyelim .. Örneğin, koru-
numsuz (harcayıcı) bir kuvvet olan sürtünme kuvveti söz konusu
olduğu zaman durum n,e olur? Sürtünmeli bir ortamda, örneğin
su içerisinde, aynı deneyleri yinelemek istersek topun daha az yük-
seldiğini, başlangıç noktasınq düştüğünde daha az bir kinetik er.er-
jiye sahip olduğunu, ayrıca düşeııken (yada yükselirken) farklı bir
yol izlediğinde kinetik enerjisinin daha da azaldığını görürüz. Bun-
farın nedeni, topun kinetik enerjisinin bir kısmım, devinime karşı
olan sürtünme kuvvetini yenmek için bir iş yaparak harcamasıdır.
Yani sürtünme kuvvetinin top üzerinde yaptığı iş her zaman(-) dir
ve bıu iş gidilen yola bağlı olacağı gibi geri de alınamaz. Top yük-
selirken sürtünmeye karşı yapılan iş, top düşerken geri alınmadığı
gibi, aynı iş yeniden yapılınalıdrr. Ayrıca gidilen yol uzarsa bu işin
miktarı da artar.
Öyleyse korunumsuz J.mvvetlerin yaptığı işin özelikleri şöyle

özetlenebilir.
1) Korunumsuz kuvvetlerin yaptığı iş yola bağımlıdır. (yol
uzarsa yapılan iş te ıartar.)
2) Korunuın!suz kuvvetlerin yaptığı iş geri alınmaz.

--'--6] POTANSİYEL ENERJİ 201
3) Korunumsuz kuvvetlerin söz konusu olduğu devinimlerde

kinetik enerji korunmaz.
5 - 6. Potansiyel Enerji :
Şimdi elimizdeki topu yukarı attığımız durumu yeniden göz
önüne alalım. Korunumsuz kuvvet bulunmadığını (örneğin, sürtün-
me gibi) varsayalım. Topa etkiyen bir tek yerçekimi oouvveti var-
dır ve o da korunumlu bir lrnvvettir. Top elimizden çrkarken belli
bir kinetik enerjiye sahiptir ( !/2 mvl); top yükseldikçe bu ener-
jisini yitirir ve en yüksek noktaya çıktığında kinetik enerjisi sı:fır
(v = O) olur. Yani topun kinetik enerjisi yerçekimi kuvvetini yen-
mede yada baş:ka bir deyimle, yerçekimi kuvvetine karşı yapılan
işt,e harcanmıştır.
Top bu noktada, bir :kişi tarafından tutulsun. Bu kişi, topun

hiç bir kinetik enerjisi olmadığım (v = O), dolayısıyle bir iş yap-
ma yeteneği olmadığını söyleyecektir. Oysa bu kişi topu düşmeye
bırakırsa topun düşerken bir kinetik enerji kazandığını gözler. Ay-
rıca şunu da gözler ki, top 'hangi yörüngeyi izliyemk yere düşerse
düşsün, sürtünme olmadığı sfüıece, topun kazandığı kinetik enerji
aymdır. Top, daha önce yukarı çıkarken yitirdiği kinetik enerjiyi,
düşerken yeniden kazanır. Başka bir deyimle yerçekiınıi kuvvetine
karşı yaptığı işi geri almaktadır. Yani bu iş kaybolmamıştır. Öy-
leyse şunu söyleyebiliriz : Topun yukarı çıkarken kinetik enerjisini
harcayarak yaptığı iş, topta h'ir enerji şeklinde toplanmıştır ve
top yere düşerken bu enerjiyi kinetik enerjiye çevirir. İşte hu de-
polanan enerjiye çekim {graıvitasyon) potansiyel enerjisi denir.
Genel anlamda potansiyel enerji için şu tanımı verebilh·iz:
Korunumlu kuvvetlerin bulunduğu bir ortamdaki bir cisim,
bulunduğu yer dolayısıyle bir iş yapma yeteneğine, yani h'lr ener-
jiye salh!iptir. Bu enerjiye potansiyel enerji denir. Bu ortamda cis-
min kinetik enerjisindeki bir değişim, onun konumunu da değiş
tireceği için, potansiyel ene:·jisi de değişir. Kinetik enerjideki de-
ğişim, potansiyel enerjideki değişime değerce eşit fakat işaretçe
zıttır. Yani
6. KE + 6. PE = O (S-13)
Başka bir deyimle, kinetik enerjideki değişim, potansiyel enerji-

deki değişim ile karşılanır ve cismin potansiyel ve kinetik enerji-

leri toplamı değişmez kalır :
KE + PE = değişmez (5-14)
(5-14) eşitliği, yukarıda da belirtildiği gibi ancak korwıwnlu kuv-
vetlerin bulunması durumuada geçerliktedir.
Potansiyel enerji kavramım biraz daha anlayabilmek için iş
enerji eşitliğinden yararlanalım. Bu eşitliğe göre biliyoruz ki, bir
cisim üzerinde bir kuvvetin (yada bileşke kuvvetin) belli bir yol
boyunca yaptığı iş, cisimdeki kinetik enerji değişimine eşittir. Eğer
cisme etkiyen kuvvet ,korunumlu bir kuvvetse bu iş cisimde potan-
siy,el enerjinin azalma miktarına eşittir. Yani
W = 6. KE =- 6. PE (5-15)
yazabiliriz. (Top yere düşerken yerçekimi kuvvetinin yaptığı iş cis-
min potansiyel enerj,isini azaltır.) Korunumlu kuvv,etlerin yaptığı
W işi devinimin sadece başlangıç ve bitim noktalarına bağlıdır;
gidilen yoldan bağımsızdır. Böyle bir kuvv,et cismin konunumuna
bağımlı olabilir ama onun hızına yada zamana bağımlı olamaz.
Görüldüğü gibi potansiyd enerji, korunumlu bir kuvvete kar-

şı yapıla:n bir işin geri alınabileceğini anlatan bir ık:avrarndır. Po-
tansiyel enerjinin :işe dönüşebilmesi için önce mutlaka kinetik
enerjiye dönüşmesi gerekir; bu dönüşen kinetik enerji iş yapabilir.
Sözgelirni, yüksekteki bir balyozun bir kaz1k üstüne düşmesinde
yapılan iş, kinetik enerjiye dönüşen potansiyel enerj:iınin yaptığı
iştir. Potansiyel enerji cismin konumuna bağlı olduğu için cismin
konumu da belli bir ·karşılaştırma (başvuru) noktasına göre ta-
nımlanmalıdır. Bu nokta genellikle isteğe uygun olarak seçilir. Ço-
ğunlukla cisim üzerine etki eden kuvvetin sıfır olduğu nokta kar-
şılaştırma noktası alınır. Örneğin, korunumlu oor kuvvet olan yer-
çekimi kuvveti, yeryüzünden uza:klaştıkça zayıflar ve sonsuz uzak.
lıkta ( dünyanın çekim alanının dışına çIJkıldığında), değeri sıfır
olur. Bu yönüyle, karşılaştırma noktası sonsuz alınırsa sonsuzdaki
bir cismin çekim potansiyel enerjisi sıfır,dır.
Bizim incelediğimiz konularda daha çok yer yüzünde ve çekim
kuvvetinin değişmediği uzaklıklardaki ( örneğin bir topun devinim
v.b.) olaylarla ilgileneceğimiz ,için çekim potansiyel enerjisinin sı
fır olduğu noktayı sonsuz yerine yeryüzü olarak alacağız. Buna göre,
- 6] POTANSİYEL ENERJİ 203
cisimlerin yeryüzünden yükseldikçe çekim potansiyel enerjileri

artacaktır.
Yukarıdaki açıklamaya göre potansiyel enerji, istenen bir baş

langıç (karşılaştırma) noktasına göre ölçülmektedir. Öyleyse bir
cismin sahip olduğu mutlak potansiyel ,enerji seçilen noktaya göre
değişir. Bunun bir sakıncası yoktur. Çünki cismin mutlak potan-
siyel ,enerjisiyle ilgilenmeyiz. Bizim için önemli olan potansiyel
enerjideki değişimdir.
Kinetik enerjiyi hesaplarken de aynı sorunla karşılaşırız. Kine-
tik enerji hıza bağımlı olduğu için, hızın belli bir gözlem çerçeve-
sinde ölçülmesi gerekir. Örneğin, otomobilde giden bir adam dışa
rıdaki bir gözleyiciye göre bir kinetik enerjiye sahiptir. Fakat oto-
mobildeki başka bir adama fÖre sahip değildir. Yani kinetik eneır
j i de seçilen gözlem çerçevesine bağımlıdı,r. Bu açıdan, bizim için,
korunumlu kuvvetler olması durumunda, kinetik v,e potansiyel ener-
jilerin toplamı:nın deği,şmem~si önemlidir .
Sonuç olarak, belli bir gözlem çerçevesine göre, ,korunumlu
kuvvetlerin buh.ıriduğu bir ortamda bir cismin kinetik ve potansi-
yel enerjilerinin toplamı değişmez kalır (5-14); yani
½ mv2 + PE =E (5-16)
Burada E'y,e toplam mekanik enerji denir. Cismin kinetik enerjisi,
belli bir :konumda 1/ı mvı2 ye potansiyel enerjisi de (PE) 1 ise ve
cisim korunumlu kuvvetlerin bulunduğu ortamda bir yerdeğiştir
me sonucu kinetik enerjisi ½ mvl ye ve potansiyel ,enerjis1 (PE)ı
ye değiştiğinde toplam mekanik enerji E değişmez kalır; yani,
1/ı mvı2 + (PE)ı = ½ mvi + (PE)ı (5-17)
dir. (5-16) ve (5-17) eşitlikLeri mekanik enerjinin korunumu eş:iıt
likleridir. Bu eşitliklerde cisme ,etki eden kuvvet ve cismin ivmesi
belirtilmemekte, sadeoe cismin hızı ve konumu belirtilmektedir.
Öyleyse devinimle ilgili problemlerin çözümünde bu eşitliklerden
yararlanılabilir. Korunumlu kuvvetler söz konusuysa, cisimlere et-
kiyen kuvvetler bilinmeksizin enerji korunumundan yararlanılır
(örneklere bakınız.). ( Çizgisel devinirliğin korunumunda kuvvetle-
rin korunumlu olması koşu1.u yoktur. Bu yönüyle devinirlik koru-
numundan, kuvv,eüer korunumlu olsun olmasın yararlanılabilir.
Oysa mekanik enerji korunumundan, sadece ,korunumlu kuvvetler
olduğu zaman yararlanabiliriz.) Potansiyel enerjideki değişimin,
korunumlu kuvvıetlerin yaptığı işe (-) işareti ile eşit olduğunu

(j-15) ten biliyoruz. Bir tek doğrultu (örneğin x-doğrultusu) için
bu eşitliği şöyle yazabiliriz.
X2
.6.·PE =- w =- s F ( X ) dX (5-18)
Xı
yada d (PE)
F (x) = (5-19)
dx
(5-19) eşitliğine göre potansiyel enerjiye başka bir açıdan da
bakabiliriz : Potansiyel enerji konuma bağlıdır ve bunun türevinin
ters işaretlisi bizıe kuvveti verir. Başka bir deyimle, potansiyel ener-
jinin konuma (x) bağlı değişimini biliyorsak, kuvveti bulabiliriz.
Bizim işleyeceğimiz konularda bir cismin toplam mekanik ener-
jisinde yer alan potan'siyel enerji, çekim potansiyel enerjisi yada
esneklik potansiyel enerjisi olarak yada her ikisinin birden bulun-
ması şekliyle ortaya çıkar. Şimdi bu potansiyel enerjileri incele-
yelim.
5 - 7. Çekim ( Gravitasyon) Potansiyel Enerjisi :

Yeryüzünden çok uzaklaşılmadığı durumlarda yerçekimi kuv-
vetinin değeri değişmez. Yerçekimi kuvveti y-doğrultusundadır ve
değeri F (y) = - mg diır. (y- ekseninin ( +) yönü yukarı doğııu
alınıyor.)
Bir cismin sadece yerçekimi kuvveti etkisinde kalması duru-

munda, cisim yer yüzünden y kadar yüksekteyse, cismin çekim po-
tansiyel enerjisi (5-18) eşitliğinden yararlanarak bulunabilir.
y
.6. PE =- S F (y) dy
o
.6. PE = (PE)y - ( PE)o
1
Yeryüzünü başlangıç seçmişsek, cısım yeryüzünde bulundu-

ğunda PE. si sıfır olur. Yani (PE)o = O dır. Öyleyse cismin yeryü-
zünden y kadar yüksekte bulunmasıyla sahip olduğu potansiyel
enerji y
(PE)y = - S Fy dy
o
- 7] ÇEKİM POTANSİYEL ENERJİSİ 205
Fy =- mg oldıuğundan ve y ile değişmediğinden

y
(PE)y = + mg } dy = mgy
o
(PE)y = mgy (5-20)
Buna göre çek.im (gravitasyon) potansiyel enerjisi mgy diır.
Cisim h 1 yüks,ekliğinden hı yüksekliğine bk yerdeğiştirme yap-

mışsa, mekanik enerji korunumu geçerlikte olduğundan, (S-17)
eşltliği
½ mvı2 + mghı = ½ mvı2 + mghı (5-21)

şeklinde yazılabilir. Buna göre cismin toplam mekanik enerjisi de-
ğişmemekte (korunmaicta) ancak potansiyel ve kinetik enerji de-
ğişmektedir.
(S-19) eşitliği ile kuvv~t bulunmak istenirse

d (PE)y d (mgy)
F (y) =- --- = - mg bulunur.
dy dy
Yukarı doğru atılan top örneğinde, topun elimizden çıkaııkenki
mekanik enerjisi sadeoe kinetik enerjidir. (½ mvi = E; h = O)
top her'hangi bir yıükseklikte (y) iken hem kiınıetik, hem potansiyel
enerjisi vardır. Ama toplam mekanik enerjisi yine aynıdır :
½ mv2 + mgy = ½ mva2
Top en yükseğe ,(h) ç1ıktığmda mekanik enerjisıi, tümüyle potan-
siyel enerjidir (E = mgh, v = O)
örnek 5.7: Yerden 10 m. yükseklikteki 1 kg. Lık bir cisim 4 m.
düştüğünde ne kadarlık bir potansiyel enerji, kinetik enerjiye dö-
nüşmüştür?
Çözüm:
Cisim 10 m. yüksekteyken (PE) si
(PE)ı = mg 10 = 98 J
Cismin son potansiyel enerjisi
(PE)ı = mg (10 - 4) = 58,8 J

f:. (PE) = (PE) (PE) = 58,8 -2 - 1 98 = -39,2 J ➔
- f:. (,PE) = f:. (KE) = 39,2 J
39,2 J. Lük enerji kinetik enerjiye dönüşmüştür. Bu örneği başka
bir şek.ilde de çözebiliriz: cisim 4 m. düştüğünde, cismin son ko-
numunu karşlaştırma noktası alırsak, buna göre 4 m~ yükseklik-
teki potansiyel enerjisi PE = mg (4) = 39,2 J çıkar. Yani bu ka-
dar enerji :kinetik enerjiye dönüşmüştür. Buna gfüe kinetik ener-
jiye dönüşen enerji miktarı sadece yükseklikteki değişime eşittir.
Başka bk deyimle, cisim 100 m. yüksekten düşmeye başlasa ve
4 m. düşse yine aynı miktar enerji dönüşümü olur. Buradan görül-
düğü gibi enerji dönüşümlerinde sadece yükseklik farkları girdi-
ğinden çekim potansiyel enerjisi için seçilen karşılaştırma nokta-
sının (sıfır enerji düzeyi) önemi yoktur.
5 - 8. Esneklik Potansiyel Enerjisi :

Süı:ıtünmesiz
bir yüzeyde esnek bir yayın bir ucunu duvarda
bir B noktasına, diğer
ucunu da m iWtlesindeki bir cisme bağla
dığımızı düşünelim. Şekil 5.6. Cismi çekerek yayı gerdiğimizde yay-
da bir F kuvveti doğar. x geril-
mesi yayın esneklik özelliğini
bozacak denli büyük değilse
(yani yayın esneklik sınırı aşıl
o 1
mamışsa), F kuvveti gerilme 1
1
miktarıyla doğru orantılıdır.
Orantı katsayısına
F = k X
k dersek
(5-22) Şek. 5.6.

1
dir (*). k orantı katsayısına yaym esneklik katsayısı denir; bi,rirrıi
newton/m dir. Yay Xı noktasından Xı noktasına dek gerildiğinde,
esneklik kuvvetinin (F) yaptığı iş
:x.ı
Wes = ) F COS 0 dx
Xı
(*) Bu eşitlik Hooke yasası olarak bilinir ve durgun koşullarda geçerlidir.

Ancak yayın kütlesi, cismin kütlesi yanında savsanabilirse, kinetik ko-
şullarda da bu eşitlik kulla:ıılabilir.
- 8] ESNEKLİK POTANSİYEL ENERJİSİ 207
cos 8 = cos 180 = - 1 ve F = k . x yerine konursa

X2
Wes - - S kx dx
Xı
1 1
Wes = + - 2- kxı2 - -2- kxı2 (5-23)
Görüldüğü gibi esneklik kuvvetinin yaptığı iş, gidilen yoldan ba-

ğımsızdır ve sadece yayın ucundaki cismin hulunduğu yere bağım
hdı,r. Öyleyse yaydaki bu esneklik kuvveti korunumlu bir kuvvet-
tir. Yayın ucundaki cisim Xı den X2 ye dek gitmekle, cisimde (S-23)
e eşit bir iş yapılmıştır. Yay bırakıldığında bu iş geri alınır. Öy-
leyse yayın esneklik kuvvetinin yaptığı iş, cisimde esneklik potan-
siyel enerjisi olarak depolanmıştıır. Yayın uzamamış durumundaki
esneklik potansiyel enerjisinin değerini sıfır alırsak (yani bu nok-
tayı esneklik potansiyel enerjisine karşılaştırma noktası olarak se-
çersek) ve cisme sadece esneklik kuvvetinin etkidiğini göz önüne
alırsak, esneklik potansiyel enerjisini (5-18) yardımıyla bula-
biliriz.
X
(PE)es S kx dx
o
(PE)es = +kx 2 (5-24)
Buna göre, yay gerilmemiş durumdayken cismi biraz çekerek

yayı gerip cismi bırakırsak ortaya çıkacak devinimde enerji koru-
nur. Çünki, bir tek yaydaki korunumlu esneklik kuvveti söz konu-
sudur.
KE + (PE)esneklik =E
dir:. Şekil 5.7 de bu durumda ortaya çıkan devinim gösterilmiştir.
PE =½ kx2doruk esneklik potansiyel enerjisi, yay gergin durumdan
serbest bı:mkılınca kinetik enerjiye, sonr:a kinetik enerji potan-
siyel enerjiye dönüşür ve cisim böylece gidip-gelme yapar. Ara-
daki bir durum için
½ mv2 + ½ kx2 =½ kx2uoruk

208 İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5-
yazılabilir. Cisim yayın gerilmemiş durumundan geçerken hız en

büyüktür (x - O, E = ½ mv2doruk); yay en çok gerildiğinde hız
sıfırdır, ( X = Xdoruk ; E = ½ k:x doruk ; V - Ü)
2
~.~
o o
X•Xdoruk X.=0
loooo®2~1
X=O
Şek. 5.7.
Örnek 5.8 : 8 N. luk bir cisim yatay ve sürtünmesiz bir yü-

zeyde 2 m/ s hızla kayaııken yolu üzerindeki bir yayı sıkıştırarak
duruyor. a) Yayın esneklik katsayısı ,k = 0,2 N/m olduğu bilin-
diğine göre, yayın slikışma miktannı bulunuz. b) Cisim durduk-
tan sonra sıkışmış yay cismi ters yönde itecektir. Cisim tam yay-
dan ayrılırkenki hızı ne olur?
Çözüm:
a) Cismin yaya çarptığı andaki enerjisi kinetik enerjidir ve

değeri
l<!E = ½mv 2
-
1
2
8
9,8
(2)2 = 1,6 J - y
cisim durduğundaki KE = O olur; Yani cisim yayın esneklik kuv-

vetine karşı bir iş yapmış ve kinetik enerjisini harcamıştı•r. Yayın
esneklik kuvveti korunumlu bir ,kuvvet olduğundan, cismin verdiği
hu iş yayda esıneklik potansiyel enerjisi olarak depolanmıştır. Bu
durumda cisim ve yay göz önüne alındığında mekanik enerji ko-
runumu söz konusudur.
½ mv2 = ½ kx2doruk
1
1,6 = -2- 0,2 x2 ➔ x - 4 m . (yayın sıkışma miktarı)
- 9] ÜÇ BOYUTTA KORUNUMLU DÜZENİMLER 209
b) Mekanik enerji korunduğundan, cisim yayı terkederken yine

'.IIP[l301r[O d!qes dllpd~dp zıq IUJ\13 l3JAISIA13JOP 1
dA!f.Idlld Jf!l~ıUPJ IUAl?
Yalnız hızın yönü değişmiştir.
5 - 9. tiç Boyutta Korunumlu Düzenimler :

Şimdiye değin potansiyel enerj.i fonksiyonunu hep tek boyut-
ta aldık (yerçekiminde y-ekseninde; yayda x-ekseninde). Oysa
korunumlu kuvvet üç boyutta ise bu durumda potansiyel enerj.i
x,y,z koordinatlarının fonksiyonu olarak ortaya ç1kaır ve
Xz Y2 Z2
t::,. PE =- 5 Fx dx - 5 Fy dy - 5 Fz dz (5-25)
Xı Yı Zt
yada vektöre! gösterimle
r2
PE - f F (r) d r (5-26)
rı
olur. Enerji korunumu denklemi de
½ mvı2 + PE (x,,yı,zı) = ½ mv22 + PE (x2,Y2,z2) (5-27)
olur. Yada vektör gösterim!~

½m v, . v, + PE (r,) ½ mv2. Vı + PE (rı) (5-28)
(v.v = vx2 + vl + vz2 = v2 dir.)
5 • 10. Genel Enerji Korunumu:

Şimdiye değin sadece korunumlu kuvvetler söz konusu oldu~
ğunda mekanik enerjinin korunduğunu, korunumsuz kuvvetler
olunca da mekan.ik enerjinin korunmadığını gördük. Ancak, he.::-
hal için (5-12) eşitliği geçerliktedir, Öyleyse cisme korunumlu ve
korunumsuz kuvvetler etkidiğinde, bunların yaptığı işlerin topla:
mı, cismin kinetik enerjisindeki değişime eşit olur:
W (korunumlu) + W (koru:numsuz) = !::,. KE (5-29)

210 İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5...;....
Wkorunumlu = _;_ 1:::,. (PE) olduğunu biliyoruz. Buna göre

Wkorunumsuz = 6 KE + b,. (PE) = 6 Emek (5-30)
dir.
(5-30) eşitliğinin sağ yanı cismin toplam mekanik enerJ1sı
ınin değişimini verir. Buna göre korunumsuz kuvv,etlerin yaptığı iş
cismin mekanik enerjisini değiştirir. W (korunumsuz) > O ise cismin
mekanik enerjisi artar, W (korunumsuz) < O ise mekanik enerji
azalır. Örneğin, sürtünme kuvvetinin bulunduğu bir ortamda sür-
tünme kuvvetinıin yaptığı iş her zaman (-) diT ve düzenimin me-
kanik enerjisi azalır. Başka bir deyimle, sürtünme kuvveti harca-
yıcı bir kuvvettir ve cismin mekanik enerjisini' harcayıp bitirmek
ister. Sürtünme kuvvetinin harcadığı bu enerji ne olur? Bu enerji,
bilindiği gibi ısıya dönüşür. (Ellerimizi oğuşturduğumuzda elleri-
mizin ısındığını anamsaym). Isıya dönüşen enerji miktarı, meka-
nik enerjideki azalma miktarına tam olarak eşittir. Korunumlu
bir kuvvetin bir cisim üzerinde yaptığı iş nasıl bir eksi potansiyıel
enerji kazancına eşrt oluyorsa; sürtünme kuvvetinin de cisim üze-
rinde yaptığı iş eksi ısı ·enerjisi kazancına eşittir. Yani, ortaya çı
kan ısı enerjisi, cismin sürtünme kuvvetini yenmek için yaptığı işe
eşittir. Bu durumda
Wsürtünme =- Q
yazarsak (5-30) eşitliği
1:::,. Emek + Q = o ; E + Q = değişmez (5-31)

olur Buna gfüe cisme kommumsuz kuvvet olarak sadece sürtünme
kuvveti etkidiğinde, cismin mekanik ve ısı enerjileri toplamı değiş
mez kalır, yani korurnuır.
Cisme başka ko:ru:..'lumsuz kuvvetler de etkiyorsa "'LW (,korunum-
suz) = 1:::.. E mek + Q yazabiliriz. Bu kon.mumsuz ·kuvvetler ne olur-
sa olsunlar, bunların yaptııklan işl,ere her zaman için yeni enerji-
ler ( örneğin: ışık, ses v.b.) bulunabilir.
Öyleyse iş~enerji eşitliğini en genel halde şöyle yazabiliriz:
l:ı Emek + Q + (diğer enerji şekillerindeki değişimler) = O
Buna göre enerji, bir biçimden başka l>içime_ dönüştürülebilir, fa-
kat ne yaratılaıbilir ne de yok edilebilir; toplam enerji dalına aynı
dır, değişmez.
- 10] GENEL ENERJİ KORUNUMU 211
Mekanik enerjinin koruaumu bize bir çok problemlerin çözü-

münde kolaylık sağlar. Ancak burada görüLdüğü gibi, mekanik
enerji ,koru:numu, genel enerji ko:rıunumumın özel bir durumudur.
Mekanik enerji, korunumlu kuvvetlerin bulunması durumunda ko-
~nur; oysa toplam ,enerji herzaman korunur. ,
5 - 11-. Kütle ve Enerji :

Kinetik bölümü incelenirken kütlenin değişmezliği üzerinde du-
rulmuş v,e Einstein'in görelilik kuramından sonra kütlenin
filo
,m - - - - - ile değiştiği, ancak küçük hızlarda ( 0,2 ışık
vı- v2;c:-
hızından küçük hız1arda) b'.l değişimin göz önüne alınmadığı söy-
v
lenmişti. -- = f3 dersek
C
m = mo (1 - (32)- 112
elde ederiz v hızındaki bir cismin kinetik enerjisi v « c olduğun
da (c = ışık hızı = 3 x 108 m/s) EK = ½ mv2 dir. Oysa ışık hızına
yakın hızlarda cismin ,kinetik enerjisi
EK = mc2 - ınoc2 = (m-mo) c2 = (.6.m)c2 (5-32)

dir. Yani cismin hızından ötürü kütlesindeki artımla ışıık hızı
nı:n karesinin çarpımı kine~ik enerjiyi verir(*). Küçük hızlarda
(m-mo) c2 = ½ m 0v2 <lir.
Enerjinin kütle artımıyla orantılı olması bize ;kütlenin de ener-
jiye eşdeğer olduğunu gösterir, Buna göre, söz gelimi bir yay ·sıkıştı
rıldığında huna kazandırılan esneklik potansiyel enerjisi, yayın küt-
lesinin (mo + PE/c2 ) ıkaıdar ı:ırtması gibi düşünülebilir. Daha geniş
düşündüğümüzde herhaıngi bir düz,enime ve~ilen bu E enerjisi ile
düzenimin frutlesi .6. m kadar artar, yani
.6. m = E/c 2
yada E = (.6.m)c2 (5-33)

(*) Bknz. «Introduction to Atomic and Nuclear Physics» H Sernat, Holt,
Rinehart and Winston - New York 1963.
212 İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5-
bu da Einstein'in ünlü kütle-enerji eşdeğerliği eşitliğidir.
Buna göre kütle de bir enerji şeklidir ve duran bi,r kütlenin

enerjisi rnoc2 durgun kütle enerjisine eşittir (rno = durgun kütle)
Kapalı bir düzenimde, ki.itle dışındaki bütün enerji kaynakları
~e ise ve düzenimin durgun kütle enerjisi rnoc2 ise
nıoc2 + ~e = değizmez kahır. Yani enerj.i korunur.
inceleyeceğimiz konularda ış1k hızına yakın hızlar kul-
Bizim
lanılmayacağından, yu.kardaki eşitlikleri gerekmedikçe kullanmaya-
cağız.
5-12. Güç ve Verim:

İş tanımında zaman kavramı yoktur. Belli bir cisim üzerinde
yapılan .iş ister bir yılda yapılsın ister bir saniyede yapılsın sonuç
değişmez. Onun için güç kavramı fiziğe girmiştir.
İş yapma hızına, yada saniyede yapılan işe güç denir. Güç ge-
nellikle P harfi ile gösterilir,.
yapılan iş w
Ortalama güç - - - - - - (5-34)
geçen zaman t
dW
Anlık güç P = -- (5-35)
dt
F.dx = dW olduğundan
Fdx
p = ---=Fv (5-36)
dt
de yazılabilir.
Bir motor yada =.:.:kinenin seçiminde, yapılan işten çok güç

aranır. Sözgelimi, bir su motorunun bir saatte yaptığı işi başka
bir motor bir dakikada yada daha kısa bir sürede yapabilir. Güç'ün
ölçümünde kullanılan birimler aşağıda verilmiştir. Pratikte genel-
lilde, mekanik güç beygir gücü (buhar beygiri) ifo; elektrik gücü
Watt yada kilowatt ile ölçülür.
-13] ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER 213
İş, Enerji ve Güç birimleri :

ıs Pratik
İş-enerji Joule (J) Watt- saat
Güç Joule/s = Watt Beygirgücü
1 Beygir gücü (B.G. yada h.p.) = 746 Watt
İş, bazen (güç x zaman) birimleriyle de ölçülebilir. örneğin,
Watt-Saat, kilowatt-saat gibi, 1 kilowatt-saat = 1 kW. hk güçle
çalışan bir makin.anın bir saatte yaptığı iştir.
1 kWsaat = 3,6 x 106 J

Bir ma:kinanm mekanik verimi, makinadan alınan gücün, ma-
kinaya verilen güce oranıdır. 'TJ harfi ile gösterilir.
Alınan güç
'TJ = (5-37)
Verilen güç
makina değişmez hızda iş yapıyorsa o zaman
~J.D&Il iş
'TJ = ----- (5-38)
Verilen iş
olur. ~-11:~~E_kayıpları (sürtü~me, ses, ı~~:YJl:.~~i,Y:~ ~lıı;ıan •

iz ktür.
herza~ verilen iştşı küdikt:U.,.,Iani, vewnaaima 1 den kü-
n il - -
l ı':1: 1 1.-.ZJ:41
5 - 13. Çözümlü örnekler :

örnek 5.9 : 50 kg. lık bir sandık yatay bir düzlemde durmak-
düzlem arası~daıki sürtünme katsayısıµ.. = µk = 0,5
tadır. Saındıkla
olduğuna göre bu sandığı kaydırabilmek için gerekli en ,küçük kuv-
vet nedir? Bu kuvvetle sandık 10 m itilirse ne kadarlık iş yapılır;
Harcanan enerj:i ne olmuştur?
Çözlim:
Sandığı kaydırabilmek için
en az sürtünme kuvvetine eşit
bir kuvvet uygulamnal1cbr.
214 İŞ, ENERJİ, GÜC [5 -
fs = µs N = µs mg = 0,5.50.9,8 245 N.
F = 245 N.
Sandık en az 245 N değerinde bir lmvvetle itilmelidir. Sandık
bu kuvvetle itilirken sürtünme ıkuvveti yenilmek :için bir iş yapı.
lır. Başka bir deyimle, F kuvvetinin yaptığı iş ile sürtünme kuv-
vetinin yaptığı işin toplamı sıfırdı:r. Öyleyse F kuvveti:nin yaptığı iş
WF = F.x = 245 . 10 = 2450 J

sürtünme kuvvetinin yaptığı işte harcanmış ve sandık ıkinetik enerji
kazanmamıştır. Sandığı kaydırmak için yapılan iş, ısı enerjisine
dönüşmüştür ve sandık ısınmıştır.
Örnek 5.10: Bir kamyonun hızı 18 km/saat iken kinetik ener-

jisi 25 000 J ise kamyonun ~ğırlığı nedir?
Çözüm:
km 18000
V = 18 m/s 5 m/s
Saat 8600
KE = ı/2 mvı
25 000 = ½ m(5) 2
2 X 25 000
m 2000 kg
25
mg = 2000 x 9,8 = 19 600 N
Örnek 5.11 : .a) 10 kg. kütlesindeki bir kızak, sürtünme kat-

sayısı µk = 0,4 olan yatay bir yol üzerinde yatay bir ·kuvvetle 20 m
çekilirse ne kadar iş yapılm,ş olur? Çekimin değişmez hızla yapıl
dığı var sayılıyor. b) Kızağı çeken ip yatayla 30° yaparsa yapılan
iş nedir. c) Kızak 30° eğimli bir yamaçta yukarı .doğru çekilirse
yapılan iş nedir?
Çözüm:
a) Hız değişmediğinden bileş
ke kuvvet sıfırdır. (ivme = O)
Bu durumda F kuvvetinin yap-
tığı iş, sürtünmeyi yenmede
harcanır. mı
F = f. = µ mg = 0,4 x 10 x 9,8 = 39,2 N

W = 39,2 x 20 = 784 Joule
b) Hız değişmediğinden f s =.F
cos 30 olur.·
f. = µN
F sin 30 + N =
mg (y - doğ
rultusunda ivme yok)
N = mg - F .sin 30
f. =µ (mg - F sin 30)
f. = µ (mg - F sin 30) = F cos 30 (x -yönünde ivme yok)
µmg 0,4. 9,8

F =
cos 30 + µ sin 30 0,87 + 0,4 . 0,50
F = 36,6 N.
Yapılan iş W = (F cos 30) 20 = 634 J
c) Hız değişmediğinden
F
F = mg sin 0 + f.
mg sin 0 + µmg cos 0
= 98 . 0,5 + 0,4 . 98 . 0,87
F = 83,1 N.
Yapılan iş W = 83,1 x 20=1662 J

Burada yapılan işin bir kısmı cisimde potansiyel enerji olarak
depolanır.
216 tş, ENERJİ, GÜÇ [S.-
Ödev: 10 kg. lık bir cisim sürtünmesiz eğik bir düzlemde 5 m

çekilerek yerden 3 m yukarı kaldırılmak isteniyor. Cismi değişmez
hızla çeken eğik düzleme koşut kuvvetin ne kadar iş yapması ge-
rektiğini bulunuz. Aynı cisim yerden, düşey olarak 3 m kaldırıl
saydı gerekli kuvvet ve yapılacak iş ne o1urdu? Her iki durumda
da yapılan işler eşit midiır, neden? (somıç: 58,8 N; 294 J; 98 N;
294 J).
• Örnek 5.12 : x - y düzleminde bulunan yalın bir sancaç düşü
nelim. Eğer sarkaç belli bir açı ( 0o) kadar açılıp bırakılırsa a) en
büyük 'hızı ve bu hızın ol,duğu yeri, b) en küçük hızı ve bu hızın
olduğu yeri, c) sarkacın en büyük kinetik enerjiye sahip olduğu
yeri, d) sarkacın en büyük potansiyel enerjiye sahip olduğu yeri
bulunuz. ' '
Çözüm:
T gerilmesi devinime her
zaman dik olduğundan bu kuv-
vet cis.im üzerinde bir iş yap- l
maz . Sadece yerçekimi kuvveti
iş yapar. Bu :kuvvet korunum-
lu olduğundan, enerjinin ko-
runumunu uygulayabiliriz.
Herhangi bir nokta için ½ mv2 + mgy = Emek

Sarkaç 0o kadar açıldığında y = h olur.
Bu noktada bırakılırken v = O, Ekin = O
Emek = Epot + o = mgh
mgh = ½ mv2 + mgy (Enerji korunuyor.)
½ mv2 = mg (h - y)
a) y = O da en büyük hız elde edilir.
Bu durumda v = v 2 gh dır.
b) y = h da en küçıük hız olur v = O
c) y = o da Emek = Ekin; Epot = o
d) Y = h da Emek = Epoı, Ekin = O
- 13] ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER 217
Ara konumlarda Emek = Epot + Ekin olur.

Epoı ;§; Emek eşitsizliği devinimin bütün noktaları için geçerlik-
tedir. Sarkaç y = h dan daha yukarı çıkamaz.
örnek 5.13: 0,5 kg lık bir cisim, şekilde görüldüğü gibi R = 1 m
yarıçaplıbir çemberin dörtte biri olan eğri bir yörünge üzerinde
kaymaktadır. Cisim, durduw.ı noktadan bırakıldığına ve sürtünme
de bulunmadığına göre, yörüngenin tabanında cismin hızını bu-
lunuz.
Çözüm:
İvme, devinim sırasında azaldığın
dan değişmez ivmeli devinim denklem-
lerikullanılamaz. Enerji korunumundan
yararlanalım. Sürtünme yoksa N değme mı
kuvvetinin yaptığı iş sıfır:dır. Dolayısiyle Emek korunur. Potansiyel

enerji için karşılaştırma düzeyi 2. noktası olsun.
Eıa + Ep2 = Ekı + Epı
½ mv2 +O= O+ mgR ➔ v = y2 gR = 4,4 m/s
Görüldüğü gibı, bu tür ivmenin değiştiği devinim problemle-
rinde mekanik enerjinin konınumundan yararlanmak çok büyük
kolayhk sağlamaktadır.
Örnek 5.14: Bir önceki örnekte bitiş noktasındaki cismin hızı
3 m/s olursa cisme etkiyen sürtünme kuvvetinin yaptığı iş nedir?
Çözüm:
Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş W'
W' = (½ mvı2 - ½ mvı2) + t v,=o
mgy2 - mgy,) Y.-~
= (½ 0,5 . 9 - O) +
(O - 0,5 . 9,8 . 1) Y2- - - - - - Y,2
W' = 2,25 - 4,9 =- 2,65 J

Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş - 2,65 J cıux. Toplam mekanik
enerji 2,65 J kadar azalmıştır. Mekanik ,enerji korunmuyordur.
Örnek 5.15 ! Bir borunun çevresinden geçirilen uzamasız bir
ipin bir ucuna 25 kg, diğer ucuna 10 kg kütleli cisimler asJılmıştır.
Şekildeki durumda düzenim serbest bırakıldığında 100 kg lık cis-

min yere v = 4 m/s hızı ile çarptığı gözleniyor. İple boru yüzeyi
arasındaki sürtünmede harcanan iş nedir?
Çözüm:
Düzenimi toptan göz önü-
ne alacak olursaık, düzenime
etki eden dış kuvvet yerçekimi
kuvvetidir.
100 kg lık cisimde yerçeki-
mi kuvvetinin yaptığı iş = 100
g x 2; 25 kg lık 'Cisimde yerçe-
kiminin yaptığı iş = - 25 g x 2; sürtünme kuvvetinin yaptığı iş= W'
dersek ve iş-enerji eşetliğini kullanırsak
W' + 100 g X 2 - 25 g X 2 = 1 /ı 100 (4) 2 + ½ 25 (4) 2
W' 100 -
(- +225
-). (4) 2 - (100 - 25) 2 X 9,8
W' - 1000 - 1470 - 470 J
W' - 470 J
Düzenimdeki 470 J'lük enerji kaybı vardır. Bu da sürtünme

ile ısıya dönüşmüştür.
ödev: Örnek (5-15) te sürtünme olmasaydı 100 kg lık hloğun

yere düştüğü aında hızı ne olurdu? (sonuç: 4,9 m/s)
' Örnek 5.16: 100 N. hı.ık bir sandrk 5 m ıuzunluğmı,da 3 m yük~
sekliğindeki bir eğik düzleP-ı ürerinde aşağı doğru k,:ı.ymaktadır.
Bir adam düzl,eme koşut bir kuvvetle sandığı yukarı doğru itmekte
ve bunun sonucu sandık aşağı doğru değişmez bir hızl:a ikaymak-
tad1ır. Sürtünme katsayısı 0,1 ise, a) Adamın uyguladığı ıkuvveti, h)
Adamın sandıık üzerinde yaptığı işi, c) Yerçeki:rn:in.in sandık üze.
rinde yaptığı işi, d) Düzlemin sandık üzerinde yaptığı işi, e) Bileş
ke kuvvetin sandı:k üzerinde yaptığı işi, f) Sandığın kinetik enerji
değişimini bulunuz.
Çö,züın:
İvme yok ~F = O (,kayma ~,

yönünde) ',
p adam + f s = mg Sin 0 fs \
. ~ N p
a) Padam = mg sın 0- /. c:,
µ mg cos 0 = 25 N.
b) - (Padam • 5) = Wadam \
\ ~.,,,.s\"g 3m
Wadam =- 260 J \
\
c) mg. 3 = Wyerçekimi
\
Wyerçeikmi = 300 J
d) -fs.5 = - µmg (cos0). 5 = 392 J
= ·wyüzey
e) Fbi!eşke =o ~ wbileşke =o
f) v değişmediğinden 1:::,,. KE = O dır.
Ödev : ~ütlesi 2 kg olan bir cisim 196 m/ s lik bir hızla düşey
olarak _yukarı doğru atılıyor. Cisim, çıkabileceği en büyük yüksek-
liğin yarısına çıkınca yerçekimine karşı ne ık:adar iş yapılmış olur.
(W = 19700 J)
Ödev : Hava direncinin 0lmadığı durumlarda bir mermi üzeri-
ne etkiyen tek kuvvet, merminin ağırlığıdır. Merminin mekanik
enerjisi değişmez midir? Aynı ilk hız i1e fa:rklı açılarda fırlatılan
bir merminin farklı yörüngeleri üzerinde aynı yükseıklikte bulu-
nan noktalarda potansiyel enerjisi aynı rmdır? Bu noktalaTdaki
kinetik enerji ve hızlar haıkkında ne söyleyebiliriz?
Örnek 5.17: Başlangıçta durağan olan m kütlesinde bir cisim,
kuvv;et çarpanı k olıan bir yay
üzerine h yüksekliğinden dü-
şürülmüştür. Yayın en büyük
sıkışmasını hesaplayınız.
Çözüm:
Mekanik enerji korunur.
Çünki yer çekimi ve F - kx
kuvveti .konmumlu kuvvetler-
dir.
Cisim düşmeye bırakıldığında Ekin = O dır.

Yayın en çok sıkışma durumunda da faın = O dır.
Öyleyse cismin (h + x) yüksekliğindeki çekim potansiyel ener-
jisi, kinetik enerjiye dönüşeceği yerde yayın kazandığı esneklik
enerjisine dönüşmüştür.
mg (h + x) = ½ kx 2
2 mg 2 mgh
x ----x ----=O
2
k k
X ___
2ı .[ -2-
mkg- + v-(2 - - -+
mg/k) -,s- --]
mgh/k2
(h = O olsaydı yay ne kadar sıkışırdı?)
örnek 5.18: Şekildeki yayın k çarpanı 24 N/m, cismin kütlesi

4 kg ise ve başlangıçta cisim
duruyorsa P = 10 N şiddetin
de bir kuvvetle sürtünmesiz
bir yüzeyde cismi çektiğimizde
x = 0,5 m sonunda cismin
hızı ne olur?
..
Çözum:
Kuvvetin yaptığı iş, (yay+cisim) düneniminin mekanik ener-

jisindeki değişime eşittir.
W' = 6-EıK + 6-EPcesı
10. 0,5 = · + 4 (vı2 - (0) 2 ) + + 24 . [(0.50) 2 - O]
V2 = 1 m/s
Örnek 5.19: Örnek (5-18) deki cisim 0,5 m gittikteın sonra P
kaldırılırsa cisim ne kadar gi!ttikten sonra durur.
Çözüm: ,----..,
1 1
1 1
P kalktığı an için; 1 1
Emek = değişmez kalır.

ı--- X,---,
Emek = Ekin + Epot•

½ mv2 + ½ kx2
(2 + 3) J
Bu aynı zamanda P kuvvetinin yaptığı iştir.
Emek=SJ
Cisim durunca fa;n = O olacağından
Emek = Epoı +O= ½ k(x') 2 = 5 J
10
x' = -- = 0,71 m
k
Örnek: 5.20: Bir yay 100 N luk bir kuvvette im sıkışabilmek
tedir. Bu yay, yatayla 0 =
30° açı yapan sürtünmesiz bir eğik düz-
lemin dibine konmuştur. Eğik düzlemin üst ucundan m 10 kg =
kütleli bir cisim bırakılıyor. Cisim yayı 2 m. sıkıştırdıktan sonra
durduğuna göre, a) Cisim durana değin ne kadar kaymıştır?
b) Cismin yaya dokunduğu andaki hızı nedir?
Çözüm:
F 100
k = - = - = 100 N/m
X 1 1
a) sürtünme olmadığı için
h
enerji korunur.
Cismin üst noktadaki enerjisi
______ J
Emek = Epot + O
= mg (1 sin 0); h = 1 sin 0
Cisim durunca bütün enerjisini yaya vermiştir.
½ kx2 = mg 1 sin 0
kx2 100. (2) 2
1 = -----
2 mg sin 0 2.10.9 ,8.0,5
İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5 -
222
1=4m
b) A nok. daki Emek
Emek = ½ mv2 + mgy

y = 2 sin 30 = 1 m
mg 1 sin 30 = ½ mv2 + mgy
vı
2g + g
2
v2 2 (2g- g)
v2 - 2g
v = V 2 x 9,8 = 4,41 m/ s
Ödev: Şekildeki mafsala bağlı köşebent yavaşça döndü-
rüldüğünde 0 =
15° olduğu anda 6 N. luk blok aşağı doğru kay·
maya başlıyor 0,25 m uzağın-
daki yaya gelip çarpıyor ve
yayı 0,05 m sıkıştırarak duru- mg=6N
yor. Cisimle yüzey arasındaki
kayma sürtünme katsayısı ne-
dir. (sonuç µk = 0,26)
ödev : 2 kg lık bir paket
15' eğimli bir eğik düzlemde
12 m/s lik iLk hız ile yukarı
doğru atılıyor. Paket, fırlatıl
dığı noktaya 6 m/ s hızla döndüğüne göre
a) Paket· eğik düzlemde ne kadar gitmiştir?
b) Paketle eğik düzlem arasındaki sürtünme katsayısı nedir?

(sonuç: 17,8 m; 0,16). ·
örnek : 5.21 : Otomobil lastikleri ile asfalt arasında süırtünme
katsayısı yaklaşıkµ = 0,8 ise 90 ,km/saat ile giden bir otomobil
birden fren yaptığında asfaltta tekerleklerin bırakacağı izin uzun-
luğu ne olur?
Çözüm:.
90 X 103
v = 90 km/saat= - - - = 25 m/s
3600
Otomobilin 90 km/ saat deki kinetik ,enerjisi;
½ mv2 = ½ m (25) 2
Otomobil durduğunda bu enerji sürtünme kuvvetinde harcan-
mıştır. Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş
-fs .x =- µmgx
=- 0,8 mgx
½ mv2 = + µmgx
½ (25) 2 = 0,8 gx
X = 40 m.
Örnek 5.22: Yukarı doğru 2 m/s değişmez hızıyla ç:tkan bir
yü:k asansörünün tavanındaki bir vida düşüyor. Asansöııün yüksek-
liği 5 m. olduğuna göre vida tabana hangi hızla düşer? Vida taba-
na düşene değin asansör ne kadar yükselmiştir?
Çözüm:
Bu örnek kinematik denklemlerle çözülebileceği gibi enerji
denklemleriyle de çözülebilir. Vida serbest düştüğüne göre üzerine
bir tek yerçekimi kuvveti etkir ve bunun 5 m. boyunca yaptığı iş
vidada kinetik enerji oluşturur.
½mv2=mgh
v - y2gh
v v 2 x 9,8 x 5 = 10 m/s
Asansörün içindeki bir gözleyiciye göıre vidanın tabana düşüş hızı.
V.idct tam düşmeye başladığı zaman asansörün-tabanının bulun-

duğu yer potansiyel enerji için başvuru düzeyi alınırsa, vida taba-
na düşene dek asansör y kadar yükselmiştir. bışardıan bakan bir
gözlemci vidanın düşmeden önceki hızını - 2 m/s ve tabana düştü-
ğündeki hızı 10 - 2 = 8 m/s görür. (Aşağı doğru hızı + alıyoruz).

O halde;
+ m +m (8) 2 - (-2) 2 = mg (h-y)

y =2m bulunur.
Ödev: Bir asansör yukarı doğru 2 m/s hızıyla çıkarken tavan-
daki bir vida aşağı doğru 2 m/s ilk hızıyla fırlıyor. Vida, asansörün
tabanına hangi hızla düşer? Bu arada asansör ne kadar yükselir?
(asansörün yüksekliği 3 m dir.) {sonuç: 8 m/s 1,2 nı).
örnek 5.23 : Düşey bir düzlemde bir ipe bağlı bir bilya asılı
dururken, yatay bir vo hızı bilyaya veriliyor. Bilyanın O noktası çev-
resinde çembersel bir devinim yapabilmesi için Vo enaz ne olma-
lıdır?
Çözüm: /
--t+
'"(
... '
/ 1 '
/ 1 '
'J' \
Bilya tam tepedeyken bilyaya etki eden / 1 \
merkezcil kuvvet en az bilyanın ağırlığına eşit

\
olmalıdır. \ R......._,I
v2 vo
'' ..... ---
/
/
mg - m - - ➔ v - yRg
R
Bilyanıntepede v = y R g hızına sahip olabilmesi için en alt

noktadaki kinetik enerjisi, bu tepe noktasındaki PE ve KE topla-
mına eşit olur {ipteki gerilme iş yapmaz, bilyaya sadece yerçekimi
etki ettiğinden enerji korunur).
½ mvo2 = ½ mv2 + mg (2R)

½ mva2 = ½ m (Rg) + mg (2R)
Vo = ySgR
Örnek 5.24: 4 m uzunluğunda bir halatın ucuna asılan m küt-
leli bir sandık A noktasından düşmeye bırakılıyor. Halattaki çek-
me kuvveti, sandığın ağırlığının iki katı olduğunda halat kopuyor.
a) Halat A noktasından ne kadar aşağıda kopar? b) Bu anda san-
dığın hızı nedir?
Çözüm:
2 mg ~ T olunca halat ko-
puyor.
Halatın ıkoptuğuB nokta-
sındaki merkezcil kuvveti ya-
zalım.
ı--1-----ı
A
v2 -r-nı,mı--::;=:rı--
T-mgs.in0=m--
1 h \
h
T = 2 mg ; sin 0 = - -
_l_~~, B
1
yerine konduğunda mı
mv2 h
2mg-mg--=--
l l
h
v 2 = gl (2- - ) (1)
1
Oysa sandık A dan B ye düşerken mekanik enerji korunur. B

noktası, potansiyel enerji için başvuru -düzeyi seçilirse
mgh + O = ½ mv + O
2 (2)
v2
h=-
2g
(1) ve (2) den
2
h = - 1 = 2,7 m
3
226 İŞ, ENERJİ, GÜÇ [S -
✓ 4gl
v - -- = 7,2 m/s (yörüngeye teğet)
., 3
bulunur.
Örnek 5.25 : Bir cisim şekildeki yüzey üzerinde kaymaktadır.
1 = 2 m. dir.
Yüzeyin eğik kısımları sürtünmesizdir. Yatay kısmının ise sıü:r
tünme katsayısı µk = 0,2 ,di,r. Cisim h = 1 m olan A noktasından
bırakılıyor; nerede durur?
Çözüm:
AB boyunca enerji
korunur:
,"-
A nok. da
-ı-
~---------crır...._ - _!___
8 '
Emek = Epot = mgh
ı-ıt-.---,( = 2 m ----o,---ıi
B nok. da
= Ekin + Ü = 1/2 mv2
Emek
½ mv = mgh ➔ v = 2g.
2 2 1➔ v = V 2g = 4,4 m/s
Bu hızla B den yatay atılan cismin ne kadar gideceğini bulalım.
f. - µmg
= µmg = m.a
a µg
va2 = 2ax
vi Vo2
X - 5 m.
2a 2µg
1 = 2 m olduğundan cisim bu uzaklıkta durmaz C noktasındaki

hızı bulalım.
Ve= y va2 - 2al

y2g-2µg.2 3,5 m/s
C noktasından sonra yine enerji korunur.

v= O olunca cisim durur.
½ mve + O = O + mgy
2
Ve2
y = -- = 0,6 m (Cismin çıktığı yükseklik)
2g
Örnek 5.26 : ın kütleli bir kayakçı A noktasından Vo hızı ile

çıktığı şek!ildeki pistte kayıyor. Kayakçının B ve C noktalarındaki
hızları nedir? (sürtünme alınmayacak.)
Çözüm:
Sadece yer çekimi olduğu ve sürtünme olmadığı için enerji
korunur.
Kayakçının A daki Emek
Emek= EK+ EP
= ½mva2 + mgh
B deki hız vo; çünki (EP)A = (EP)a
(BK)A = (EK)a
C deki hız Ve ise
½ mva2 + mgh = ½ mv.2 + mg hfı
½ mvc2 = ½ mva2 + mg (h - h/2)

= ½ ırnv.} + mg h/2
Ve= yva2 + gh
Örnek 5.27: 1000 N. luk bir motosiklet şekildeki yolun A nok-

tasından sürtünmesiz olarak kaymaya başlıyor. B noktasında yo-
lun eğrilik yarıçapı 8m olduğuna göre motosiklete yerin uygula-
dığı tepki kuvvetini bulunuz. C noktasındaki yolun eğrilik yarıçapı
ne olmalıdır ki motosikletli havaya zıplamadan (yoldan ayrılma- ,
dan) gidebilsin? (son istenen değer yollarda en küçük güvenilirlik
değeri olarak bilinir.)
Çözüm:
B noktasındaki moto-
sikletin hızı ( sürtünme
olmadığı için)
mg (16) = 1/z mVB 2
v = 18 m/s
Bu noktada motosikletin çembersel devinim yapması için me!t'•
keze yönelmiş
vi
m - - merıkezcil kuvvetinin etkisinde kalması gerektir. II. Newton
Rı
yasasından
mvi
N-mg=--
Rı
mg
N + mg - 5000 N.
Rı
C noktasındaki hızı, iş-enerji ilkes.iınden bulalım.
mg (10) = ½ mvc2 ➔ Ve = 14 m/s

Bu noktada motosiıkletlinin çembersel yoldan ayrılmaması için,
v/
merkeze yönelmiş merkezcil kuvvetin (m - - ) en küçük değeri,
·~
yolun ( N) tepkisinin sıfır olması ve merkez-

cil kuvvetin mg ile sağlanması durumudur.
mv/
mg = - - - ➔ Rı = 20 m. R mg
R2
\
· Örnek 5.28 : 10 N. luk bir bil:ezik düşey bir çubuk üzerinde
sürtünmesiz kaymaktadır. Bileziğe bağlanmış bir yay bulunmakta-
dJır. Bilezik A konumundan s~rbest bırakılıyor. Bileziğin 0,15 m aşa
ğı kaydığı andaki hızını bulunuz (Yayın uzamamış boyu 10- 1 m
dir ve kuvvet çarpanı 500
N/m dir.)
Çözüm:
r
C
Sürtünme olmadığından
ve sadece yerçekimi kuvveti ile
yaydaki geri çağırıcı kuvwt iş
te etkili olduğu için enerji ko-
runur.
A durumundaki toplam enerji:
yay 0,1 m gerilmiş olduğundan
½ k (0,1) 2 + mg (0,15) (1)
CB =y CA2 + A B2 = 0,25 m
Öyleyse B noktasında yaydaki gerilme : 0,25 - 0,10 = 0,15 m
B durumundaki toplam enerji:
½ k (0,15) 2 +½ mv2 (2)
(1) = (2)
½ ,k (0,1) 2 + mg (0,15) ½ k (0,15) 2 + ½ mv2
v = 1,5 m/ s aşağı doğru
Örnek 5.29: Bir yaya bağlı 1 N. luk bir boncuk yatay düzlf:m-
de bulunan çembersel bir tel ha1kada sürtünmesiz olarak kayabil-
mektedir.. Yay, boncuk B noktasında olduğunda gerilmemiş duriım-
dadır. Boncuk C noktasında tutulurken bırakılırsa B noktasından

geçeı.ıken hızı ne olur? {yayın k çarpanı 600 N/m dir.)
Çözüm:
B
AO 0,10 m )
~ AC = 0,26 m.
OC = 0,24 m)
0,10m
AB =0,14 m o _j_
/- - -
Sürtünme olmadığından R=0,24m C
enerji korunur.
C nok. da.ki toplam ener-
ji : hız sıfır olduğundan ve
yaydaki gerilme
x = (26- 14) 10- 2 = 0,12 m . olduğundan,
½ k (x) 2
½ k (0,12) 2 (1)
B nok. daıki toplam enerji: yay gerilmemiş durumdadır.
(2)
(1) = (2) olmahdır.
½ k (0,12) 2 = (½) <1/s) vi

VB = 2,9 m/s
Örnek 5.30: Şekilde adam bir sandığı itmektedir. (1) ve (2)
durumları için adamın yaptığı işi tartışın.
(2)
( 1) durumunda adam sandığa bir kuvvet uygular ve sandık

kayar. Böylece adam sandık üzerine bir iş yapar. (2) durumunda
sandık, duvara dayandığından, kaymaz. Biz adamın bir iş yapma-
dığını söyleriz. Fakat adam bu durumda itmeye devam ederse bir
sfüe sonra iş yapmış gibi yorulıur. Gerçekte adam sandık üzerin-
de iş yapmamıştır. Çünki sandık yer değiştirmemiştir. Fakat ada-
mın yorulması, bir iş yapıldığını gösterk. Bu iş adamın kasların
da yapılır. Kas lifleri uzadığında ya da kısaldığında bir kuvvet or-
taya çıkar. Sinirlerin kaslara verdiği ,elekt:riksel bir imlem ile kas
hücrelerinde elekt:Ton ve iyon akımının başlaması sonucu kaslar
uzar ya da kısalır. Elektriksel kuvvetlerle ortaya çıkan bu iyon
devinimi iş'i oluşturur., Bu yapılan iş sonucu kaslar ısınır ve bir
süre sonra adam terlemeye başlar. Yani yapılan iş, ısı enerjisine
dönüşmüştür.
Örnek 5.. 31: Enerji dönüşümü

Bir gram metan gazı (CHı) yandığında, yaklaşık 55000 Joule'lük
enerj.i verk (Bu enerji bir şeyi ısıtmak için ılrullanılabilir). Bu ener-
ji nereden gelir. '
....
Ç ozuın:
Metan gazı yandığında, yani oksitlendiğinde 002 ve su buharı

oluşturur. Oksitlenme denklemi
H o o o O <H
1 11 ,H
H-C-H + o o ➔ C +
11
O ~H
1 ,H
H o
Cfö + 202 ➔ COı + 2Hı0
dur. Üstteki denklemde atomlar arasındaki çizgiler, iki atomu bir-
birine bağlayan bir çift elektronu göstedr. Tepkime olurken atom-
ları bağlayan bağlar kopar ve yeni bağlar oluşur. Her molekülde
belli bir miktar elektdksel potansiyel enerji vardır. Bu enerji,
elektronların atom çekirdekleri çevresindeki düzenlemelerinden
ortaya çıkmıştır. Bu düzenlenmenin değişmesi ile elektriksel potan-
siyel enerji de değişir. Her düzenim, potansiyel enerjisini en küçük
yapma eğilimindedir. CH4 + 20ı bileşimindeki elektriksel potan:si- ·
yel enerji, COı + 2Hı0 bileşimindeki elektriksel potansiyel enerjiden

daha büyüktür. İşte bunun için metan yandığında dışarı enerji
verir. Bütün kimyasal enerjiler temelde elektriksel özyapıdadırlar.
Metan'ın yanmasıyla kimyasal enerji ısı enerjisine dönüş
müştür.
Örnek 5.32 : Bir barfiıkste halka çizen 90 kg. lık bir atletin de-
vinimini iş-enerji açısından inceleyiniz. (barfiks'in yerden yüksek-
liği 2,5 ın dir.)
Çözüm:
Atlet A ıkonumunda
iken
hızı sıfırdır. Burdan kendini
vücudu gergin bir şekilde, ser-
best düşmeye bırakır. Atlete
etki eden yerçekim kuvveti,
atletin ağırlık merkezine (G)
etkir var sayılabilir. Buna gö-
re A noktasında atletin meka-
nik enerjisi sadece potansiyel
enerjisidir.
Yeri başvuru düzeyi alırsak, A noktası için:
Epoı <Aı = mgh = mg (2.5 + 1)
ve Emek (A) = Epot + Ekin = mg (3,5) + O
Emek (A) = 3087 J bulunur.

Eğerhava direnci ve atletin eliyle boru arasındaki sürtünme
kuvveti olmasaydı mekanik enerji korunacak ve atlet bir enerji har-
camadan sürekli dönebilecekti. Oysa bu direnç kuvvetleri atletin
mekanik enerjisini azaltır. Örneğin, B noktasındaki mekanik ener-
ji A dakine göre azalmıştır. A dan B ye kadar 25 Joule'lük bir
enerji azalması olduğunu ve B den C ye kadar da yine 25 Joule'lük
bk enerjdnin daha azaldığını var sayalım. O halde C noktasındaki
mekanik enerji Em ccı = 3087 - 50 = 3037 Joule'dür ve bu,nun hepsi
potansiyel enerjidir. C noktasında atletin ağırlık merkezinin yüksek-
liği mghc = 3037 ➔ •he = 3,44 m dir. Bu yüksekLik A noktasındaki

yükseklikten 0,06 m daha azdır. Bu durumda atlet yeniden A nok-
tasına hiç bir zaman gelemeyecek ve C noktasından geriye B nok-
tasına doğru düşecektir. Oysa atlet C noktasına gelirken ayakla-
rını kendine doğru çeker, kollarıyla da vücudunu boruya yaklaştı
rırsa, ağırhk meııkezini boruya yaklaştırır ve böylece gerekli 0,06 m
Hık yükseklik farkını giderir. Bu şekilde A noktasına ulaştığında
atletin ağırlık merkezi eski duruma göre, 0,06 m aşağıdadır. Atlet
bu durumda kollarını gererek ağ1ırlık merıkezini 0,06 m yükseltir.
Atletin kol kaslarının yaptığı iş, 90 kg'ı 0,06 m yükseltmek için ya-
pılan işe eşittir.
W = 90 X 9,8 X 0,06 = 50 J
Bu değer, sürtünmeden ötürü harcanan enerji değerine eşittir.
örnek 5.33 : Şekildeki A cismi, kuvvet çarpanı k = 3 N/m olan

bi,r yayı 0,2 m sıkıştı•rmış durumda .iken serbest bırakıldığında sür-
tıünmesiz rayın üzerinden ayrılmadan rayın çembersel kısmını ta-
mamlayabilmeSıi için çembersel kısmın yarıçapı (R) en çok ne ol-
malıdır? mA = 12 kg. dır.
Çözüm: D
Cismin, rayın çembersel

kısmını tamamlayabilmesi için
D noktasında cisme etkiyen A
merkezcil kuvvet, cismin ağır
lığından (mg) büyük, yada en C
az ona ,eşit olrrnalıdır.
O halde D noktasındaki cismin mekanik enerjisi
Emek (D) = ½ mv + 2 mg (2R)
Cismin D noktasındaki mekanik enerjisi yayın esne'klik potan-

siyel enerjisine eşittir.
½ kx2 = ½ mv2 + mg (2R)
Oysa çembersel devinim için merkezcil kuvvet ~ ağırlık

İŞ, ENERJİ, GÜÇ [5 -
mv2
c::: mg
R
mv2 = mgR; ½ kx2 = ½ mg:R + mg (2R)

➔ R ~ 0,2 x 10- 3 m
Ödev: 0.2 N. ağırlığındaki bir bilya A nok-
tasından, yay 7,5 x 10- 2 m. sııkışmışken ser-
best bırakılıyor. Bilya, yoldan hiç ayrılma
dan düşey, olarak çembersel kısmı dönebil-
mesi ,için yayın k değeri ne olmalıdır? ( So-
nuç: k = 37,5 Nim)
Örnek 5.34 : R uzunluğunda bir ipe bağlı olan m kütleli bir
cisim düşey çembersel bir yörünge üzerinde dönüyor. Yörüngenin
en üst noktasından VB hızıyla, en alt noktasından da VA > VB hı
zıyla geçmektedir. Bu hızlara ait ipteki gerilmeler sırasıyla, Tn ve
TA ise
TA = T + 6 mg olduğunu gösteriniz.
B
Çözüm:
(1) "s
R
mvi
(2)
R
h = 2R
ı; ·
2 ill·VB2 - . ı;2IDVA2 = -mg 2R
(1) - ( 2) yazılırsa
(TB + mg) - (TA - mg)

R R
1
- - (mvi - mVA2 ) ;
R
mvi- mvi = 2 mg (2R) olduğundan
-4mgR
TB + mg - TA + mg = - - - -
R
TA = TB + 6 mg bulunur.
Örnek 5.35 : Şekildeki düzenimde m ıkütlesinin ÜZe'I'.inıde otUT-

duğu levha ile arasındaki sürtünme katsayısı µ dür. m kütlesinin
bağlı bulunduğu yay uzamamış durumdadır ve uzunluğu lo dır. Lev-
ha sağa doğru bir F kuvvetiyle çekiliyor ve yay düşeyle belli bir
0o açısı yapana değin m kütlesi levhanın üzerinde duruyor. 0o açı
sında m ıkütlesi levha üzeııinde kaymaya başlıyor. m kütlesi levha
üzerinde kaymaya başlayana dek F kuvvetinin yaptığı iş nedir? Bu
iş ne olmuştur?
Çözüm:
Levha sağa doğru çekilir-
ken m kfülesine etki eden kuv-
vetler T (yaydaki gerilme), N
(değme kuvveti), mg (ağırlık)
ve f. (sürtünme kuvvetiY dir.
Düşey yönde bir ötelenme ol-
m adığmdan
+ = mg
~
T cos0 N
dir. (!) .
~
f s =
µ N dir.
( 1) den N bulunup
yerine konursa
l ~ ;%
f. =µ (mg - T cos 0) •
.,F
bulunur.
Yatay yönde bir ötelenme olmadığından

µ (mg - T cos 0) = T sin 0
dır. Buradan
µ mg
T =------ (2)
sin0 + µcos8
bulunur.
Yatay ve düşey bir ötelenme olmadığından, yapılan iş yayda

esneklik potansiyel enerjisi olarak depolanacaktır.
Yani;
W (yapılan iş) = ½ kx2

dk. Burada «x» yaydaki uzama miktarıdır
T = kx
olduğundan ve tam kayma durumunda yaydaki uzama
x = (--lo - Lı
cos 80
)
olacağından,
T = k:x den
- - µ-mg = , k ( - lo
sin 80 + µ cos 80 cos 8
µmg
k _ sin0o + µcos0 0
lo
( cos )
80-- 1,
dır. O halde yapılan iş:

µmg
1 sin 0o + µ cos 0o [ cos 0o
W= ½ Jcx2 = -2- - - Lı- - - - - lo
cos0o - lo
1 - 00S 0r µ mg lo
W=--------
('sin 0o+ cos 0o) cos 0o 2
bıulunur.
örnek 5.36: Gücü 20 Watt olan bir tulumba 8 metrelik. bir ku-
yudan yarım saatte kaç !kg su çeker?
Çözüm:
w
P = -- ➔ W = P.t = 20 . 30 . 60
t
W = 36 000 J yarım saatte yaptığı iş,

Sürtünme kuvvetleri savsarn.rsa bu iş suya 8 m lik bir yük-
seklik kazand1nr.
w
w- mg.h ➔ m
g.h
36000
m = - 459,2 kg
8 .9,8
örnek 5.37 : Bir yangın söndürme maıkinesi 30 m yüksekliğe

dakikada 2000 lt. su ç1ıkarıyor. Bu çalışmasında maıldruının gücü
ne kadardır?
Çözüm:
1 it. = 1 kg (su için)
W = 2000 g . 30 = 60 000 g Joule. 1 dakikada yapılan iş.
W 6000g
P = -- ➔ P = -- 1000 g Watt = 9800 Watt.
t 60
1 BG = 746 Watt
9800
p = = 13,1 BG
746
Ödev : Bir makine, derinliği 300 m olan bir maden kuyusun-

dan dakikada 1 ton kömür çıkarıyor. Makinenin gücü nedir?
( 49980 g / 746 B.G.)
Ödev: 51 kg lık bir çocuk düşey bir ipte 10 s. de 6 metre tır

manıyor. Çocuğun tırmanma hızı değişmez olduğuna göre a) Ço-
cuğun yaptığı iş, b) Tırmamna sıra·smda çocuğun harcadığı güç
nedir? (W = 306 Joule; P = 30,6 Watt)
Örnek 5.38 : Derinliği 80 m. olan bir maden kuyusunun dibin-

de bulunan bir asansörün kütlesi 250 kg. dır ve içindeıki madenin
kütlesi 700 kg. dır. Asansfüi.i çeken tel halatın her metresi 3 kg
dır. a) Bu asansörü yer yüzüne çıkarmak için ne kadar .iş yapılır?
b) Bu işi 40 s de yapan makinenin gücü nedir?
Çözüm:
G
Telin tüm kütlesi 3 . 80 = 240 kg
Bu kütle telin ağırlık merkezinde ( G) toplan-
mış varsayılabilir. Yapılan toplam iş
W = Wıel +W asansör + W maden
= ,?40 . g .. 40 + 250 . g . 80 + 700 . g . 80

W = g (85600) Joule
W 85600g
P =- = - - - = 2141 g = 20922 Watt = 21 kW.
t 40
-13] ÇÖZÜMLÜ ..ÖRNEKLER 239
2140g
28,1 B.G.
746
Örnek 5.39: Bir lokomotif.in gücü 200 B.G. dir. Bu lokomotif

bir dekovili 60 km/saat lik bir hızla çekebiliyor. Devinime karşı
koyan toplam direnç (sürtünme, hava direnci) ne kadardır?
Çözüm:
P = 200 B.G.; v = 60 km/saat 16,7 m/s
R = Dirençlerin toplamı
hız değişmiyor : F =R
1 s de 16,7 m gittiğine göre
1 s de dirençlere karşı yapılan iş
16,7 . R diır. Bu işi lokomotifin gücüne eşit olmalı.
16,7 .. R = P = 200 . 746 Wa:tt

200. 746
R 8934 N.
16,7
Ödev : Bir yürüyen merdiven, biri diğerinden 8 m yüksekte olan

iki katı birbiırine bağlıyor ..
Merdivenin uZ'll!Illuğu 12 m. dir ve uzun-
luğu boyunca 0,6 m/s hızla yürümektedir. a) Ortalama 60 kg dan
dakikada 100 adam taşınmak isteniyorsa merdivenıin motoru nıe
kadar bir güçle çalışmaktadır. b) 70 kg. lık bir adam merdivenden
koşarak 10 s. de çıkıyor. Motor'un adam üzerinde yaptığı iş ne-
dir. c) Bu adam merdivenin ortasındayken geri dönüp aşağı doğ
ru yürürse, şöyle ki hep aynı yükseklikte kalsın. Motor bu adam
üzerinde iş yapar mı?
(a) 1200 g / 746 B.G.; b) 280 g. Joule; c) yapmaz.)

Örnek 5.41: 1 m/s hızla yükselen bir yük asansörü, 3500 kg.
lık yükü güvenlik.l,e taşıyabiliyor . Asansör 50 B.G. bk motorla iş
letildiğine göre toplam verim nedir?
Çözüm:
Alınan güç = 3500 . 9,8 . 1 = 34300 Watt.
Vedlen güç = 50.746 = 37300 Watt.
Alınan güç 34300

Verim 11 - - - - - = - - = 0,92
VerHen güç 37300
11 % 92
I\J.ı WR-11 Jt.J.A
Devinirltk Ve Enerji Yöntemlerinin

Ötelenme Deviniminde Kullanılması
6- 1. Glrlş:
Onsekizinci yüzyılın sonlarına dek kinetik enerji (hız enerjisi)

ve devinirlik niceliklerinin kuvvetle olan ilişkileri pek açıklık ka-
zanmamıştı. Bir cisme uygulanan kuvvetin, cisimde ortaya çıkar
dığı değişiklik neydi? Bazı bilim adamları bu değişikliğin devinir-
lik değişimi olduğunu savunurken, diğerleri de kinetik enerji deği
şimi olduğunu söylüyorlardı. D' Alambert bu tartışmalara bir son
vererek sorunu açıklığa kav~şturdu. 1743 te mekanik üzerine yaz-
dığı yapıtta bir kuvvetin bir cisim üzerindeki etkisini şöyle açık
lıyordu : Bir kuvvetin etkisi ya onun bir süre boyunca alman tüm-
leviyle (J F. dt), yada yerdeğiştinne boyunca alınan tümleviyle
(S F. dx) ölçülür. Buna göre, süre boyunca alınan tümlev, devi-
nirlik değişimini; yerdeğiştirme boyunca alınan tümlev de kinetik
enerji değişimini ortaya çıkarır. Pevinirlik xe kinetil<_.~.n.e.r_jLkml:
r_amlan farklı iki kavram olmakla birlikte her ikisi de~ın_tığjn
de yararlıdır. Karşımıza çıkan devinimle ilgili problemlerde bize
242 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6 -
uygun olanını, yada her ikisini de kullanabiliriz . Devinimle ilgili

problemleri çözer:ken, devinime yol açan kuvvetlerle ilgileneceği
mize, devinimdeki devinirlik ve enerji miktarlarıyla ve bunların de-
ğişip değişmemeleriyle ilgilenmemiz bize kolaylık sağlar:. (Bknz.
Örnek 6.8). Söz gelimi, çevresinden yalıtılmış bir cisim yada ci-
simler topluluğunda hem enerji hem de devinirlik niceliklerinin,
topluluğun bütün parçaları boyunca alınan toplamı, zamanla de-
ğişmez.(Cislınler topluluğu dış çevreden yalıtıldığı sürece, yani dış
çevre ile etkileşmediği sü:rıece, bunların içindeki parçacıklar ara-
sında enerji ve devinirlik değişimleri olsa bile, toplam enerji ve
devinirlik değişmez kalır, yani korunur.)
Enerji ve devinirlik korunumu bize, cisimlerin devinimleriyle
ilgili bir çok problemin çözümünde büyük kolaylık sağlar. Bu bö-
lümde enerj.i ve devinirlik korunumunun ,kullanıldığı örnekleri in-
celeyeceğiz.
6 - 2. Merkezse! Çarpışmalar :
Fiziğin
bir çok dalında çarpışma olayı incelenir ve bunun so-
nucu değerli
bilgiler ediniHr. Atom ve çekirdek fiziğinde, temel par-
çacıklarla yapılan deneylerde. gazların özelıl..iklerinin incelenmesin-
de, hep parçacıkların birbiriyle çarpışmaları söz konusudur. Bu ba-
kımdan çarpışma olayını incelemek, hem bu konuların incelenme-
sinde bir ön bilgi olacak, hem de devinirlik ve enerji korunumu-
nun bir uygulaması olması bakımından yarar sağlayacaktır.
Bir çarpışmada, çarpışma yapan iıer parçacığa, ıkısa süre için-
de hayli büyük kuvvetler etkir. Çarpışmanın anlamı zaten budur.
Çarpışmada, çarpışan parçacıklardan birinin (yada her ikisinin)
deviniminde keskin bir değişme olur. Bu yönüyle çarpışma ince-
lenirken, «çarpışmadan önce» ve «çarpışmadan sonra» ki durum-
dan söz edilir.
Bu kesimde, çarpışan parçacl'kların çarpışmadan önceki devi-
nimleri bilindiğinde, çarpışmadan sonraki devinimleri hakkında,
enerji ve devinirlik korunumundan yararlanarak, bilgi edinmeye
çalışacağız.
Çarpışan iki cismin kütle merkezleri, çarpışma süresince cisim-

lerin birbicr:-lerine dokunma yüzeylerine' dile eksen üzerinde ise bu
-3] BİR BOYUTTA ÇARPIŞMA: 243
tür çarpışmalara merkezsel çarpışmalar denir. Bizim bu bölümde

ilgileneceğimiz çarpışma türü merkezse! çarpışmadır.
6 - 3.. Bir boyutta çarpışma :

Kütleleri m 1 ve m2 olan iki cisim Mr doğru boyunca V1ö ve V2ö
hızlarıyla sağa doğru gitmekte bul,unsunlar Şekil 6.1 Vıö > V2ö ise
bir süre sonra mı cismi mı cismi He çarpışacaktır. İki cisimden
oluşan düzenim göz önüne alın-
dığında, çarpışma sırasında
cisimlerin birbirlerine etki et-
tirdikleri kuvvetler iç ıkuvvet
ler olacağından, düzenimin de-
vinirliği çarpışmayla değiş Çarpışmadan önce
mez. Yani çarpışmada devinir-

lik korunur.
Buna göre;
----GG)----
--~u Çarpışma
mı Vııı + IIl2 • V2ö =

mıVıs + II12V2s
yazabiliriz ( *). Çarpışma tek
boyutta olduğundan devinirlik
(6-1)
---G}'--0"--
Çdrpışmadan sonra
denklemi sayısal şekliyle yazıl-

mıştır; sağa doğru yön ( +) Şek. 6.1.
alındığından, hızlar da bu yönde olduğu için ( +) alınmıştır.
Şimdi çarpışma sırasında cisimlere daha yakından baıkalım.

İki tenis topunıun çarpışması yavaş çekimle filme alınırsa, topla-
rın birbirlerine değmesiyle değme yüzeylerinin •önce şekil değiştir
diği v:e sonra yine eski şekillerini alırkıen topların birbirinden ay-
rıldığı görülür. O halde, genel olarak iki cisim çarpıştıklarında, ci-
simlerde bir şekil değişikliği ortaya çıkar ve şekil değiştirme süre-
si sonunda rkıi cisim aynı u hızını ıkazanır; sonra bir geri dönüş
süresi ortaya çıkar ve çarpışan cisimlerin yapıldığı maddeye bağlı
olarak iki cisim ya ilk şekillerini yeniden ıkazanır yada bu durum-
larını kısmen korurlar; yani şekil değiştirmiş olarak kalırlar.
(*) ö ve s harfleri, çarpışmadan önce ve çarpışmadan sonrayı göstermek-

tedirler.
244 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6-
Çarpışma sırasında
bir tek cismi örneğin, mı cismini göz önüne
alırsak, şekil değiştirme
süresincse m 1 cismine etkiyen itme, mı cis-
minin uyguladığı F kuvvetindendir. Bu itme sonunda mı cisminin
hızı u olur (4-15) e göre
S F.dt = m,vııı - m,u (6--2)

Tümlev, şekil değiştirme süresince alınır. Bundan sonra mı cismi-
nin geri dönüşü başlar. Geri dönüş süresince mı nin m.ı'e uygula-
dığı R kuvvetinin itmesi sonucu m, cismi vıs hızını kazanır yani,
S Rdt = m,u - m, Vıs (6--3)

(6-2) ve (6-3) eşitlikleri, olay tek boyutta olduğundan sayısal
eşitliklerdir. (6-2) ve (6-3) eşitlikleri çizimsel olarak Şekil: 6.2.
de gösterilmiştir.
_8---m u
1
Şekil değiştırme
G Geri
+~-
C')fRdt
dönüş
- 8--mıvıs
Şek. 6.2.
Genel olarak, şekil değiştirme süresince etkiyen F kuvveti, geri

dönüş süresince etkiyen R kuvvetinden farklıdır ve itmeler de bu
yönüyle fad<lıdır. Bu itmelerin oranı çarpışma katsayısı olarak his
linir ve e harfiyle gösterilir:
S Rdt
e= (6'---4)
S Fdt
Çarpışan cisimlerin yapıldığı maddeye bağlı olarak geri dönüş
itmesi S Rdt., O - S Fdt değeri amsında bir değer alır. Buna göre
çarpışma katsayısı da O - 1 arasında bir değer alır. Çarpışma
katsayısı, çarpışma hızı ve çarpışan cisimlerin şekil ve boyutla-
rıyla büyük ölçüde değişir. (6-2) ve (6-3) ten yararlanarak (6'---4)
şu şekilde yazılabilir.
-3) BİR BOYUTTA ÇARPIŞMA: 245
U- Vıs
e - (6-5)
Vuı - U
mı cismi için de aynı görüşlerle
V25 - U
e- - - - - (6-6)
u - V2ö
bulunabilir. {6-5) ve (6-6) oranları birbirine eşit olduğundan,

bunların pay ve paydalarının toplamı ile elde edilen orana da eşit
olurlar ve
(u-vıs) + (v2s - u)
e =
(vııı-u) + (u-v211)
V25 ---- Vıs

e- - - - - (6-7)
vııı - Vııı
Buna göre, çarpışmadan sonraki bağıl hızın çarpışmadan önceki

bağıl hıza oram çarpışma katsayısını verir.
Mühendislikte bu eşitlikten yararianarak malzemelerin çarpış

ma katsayıları bulunur. (6-1) ve (6-7) eşitliklerinin yazılmasın
da her iki cisim de sağa ( +) gittiği içi.ın hızlar ( +) alınmıştır.
Cisimlerden birinin sola gitmesi durumunda o cismin hızı (-)
alınmalıdır. Unutmamalıdıır ki devinirlik vektöre! bir niceliktir;
tek boyutta sayısal şekliyle yazılıııken işaııete ,dikkat edilmelidir.
e katsayısının O- 1 arasında değer aldığını belirtmiştik. e = 1
ise S Fdt = S Rdt tiır. Başka bir deyimle, cisimlerin çarpışma ile
bozulan biçimleri çarpışma sonunda yine ilk durumuna döner.
Böyle cisiml,er esnek cisimlerdir ve ,e = 1 olan çaTpışmalar esnek
çarpışmalardır. Esnek çarpışmalarda devinirliğin yanında kinetik
enerji de korunur.
V2s - Vıs
Vııı - Vııı
Vıs - Vıs = Vıö - V2ö (6-8)
(6-1) ve (6-8) şöyle yazılabilirler:
mı (vtö - Vıs) = mı (vıs - V2ö)

V1ö + Vıs = V2ö + V2s
Bu jki denklemi taraf tarafa çarpıp, elde edilen denklemler-
deki terimleri 1/ 2 ile çarparak düzenleyelim.
mı (vrn - Vıs) (vrn + Vıs) = m2 (v2s - V2ö) (V2ö + Vıs)
(6-9)
(6-9) eşitliği, e = 1 olması durumunda kinetik enerjinin korun-

duğunu gösterir. Buna göre, esnek çarpışmalaı'da hem devinirlik
hem de kinetik enerji korunur ve bu tür çarpışmalarla ilgili prob-
lemler çözülürken (6-1), (6-8) ve (6-9) eşitliklerinden yarar-
lanılır.
e -,,6. 1 ise çarpışmada kinetik enerji korunmaz. Yani çarpış

madan önceki toplam kinetik enerji, çarpışmadan sonraki toplam
kinetik enerjiden büyük olur. Bu durumda kaybolan kinetik enerji
başka bir şekle, örneğin ısı, ses, hiçim değiştirme potansiyel ener-
jisine dönüşür.
e -,,6. 1 olan çarpışmalara esnek olmayan çarpışmalar denir.

e =
O ise çarpışma tümüyle esnek değildir. (İki çamur topağı
nın çarpışması gibi). Bu durumda geri dönüş süresi ortadan kal-
kar, iki cisim birbirlerine yapışık kalır. Cisimlerin çarpışma sonun-
daki ortak hızlarına v' dersek ( 6-1) denıkleminden
mıVıö + mıvw = (mı + mı) v' (6-10)
elde edilir. Bu tür problemlerin çözümünde (6-10) dan yararla-

nılır. Görüldüğü gibi, e'snek olmayan çarpışmalarda devinirlik ko-
runur ama kinetik enerji korunmaz.
Bir boyutta esnek çarpı~malarda (6-1). ye (6-Ş) denklemle-
rinden, aşağıdaıki eşitlikler elde edilebilir. (Bunu yapınız.).
-3] BİR BOYUTTA ÇARPIŞMA 247
mı -mı 2:m2
Vıs V!ö + Vıı; (6-11)
mı+ m2 mı+ mı
2mı m2-m1
Vıs Vtö + V2ö (6-12)
mı+ mı mı+ IIlı
Şiımdi hu denklemlerıdieki bazı özel durumları inceleyelim :
1) mı = m2 ise Vıs V2ö
V2s V1ö
Paı:rıçacrklar, çarpışma sı:rasında hrzlarım birbirleriyle değiştir

mi şleııdir.
2) V2ö O, yani parçacıklıardan biri dıuruyorsa
·mı -,mı 2mı

Vıs - - - - - Vtö , V2s ----Vıö
mı+ mı mı+ m2
a) mı = mı olursa Vıs O ve Vıs = V1ö oLur.
Yanıi birinci pa:-çaoık dıurur, ikincisi bunun Hık hızıya gider.
b) Eğer mı » mı ise
Vıs = Ü ; Vıs =- V1ö
Yere çaınpan !bir topun geri zıplaması gibi.
c) mı « mı ise
Vıs = Vrn ; V2s = 2 Vtö
Büyüik parçanın hı~ı değişmez, duran hafif parçacı:k, çarpan

parçanın iki katı hızına eııiışir.
Bir basketbol ıtopunun hir balona çarpması gibi.

Örnek 6.1: Uranıyıum atomlarının parçalanması sonucu reak-
törde -çı!kan nötronlar çok hızhdı1r. Bunları yavaşfatm~k içiın ne
248 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6 ~
tür bir madde ıkullamlmalrı:dır ki nötronlar bunun çekirdekleri ile

1
esnek çarpışma yaparak yavaşlasınlar?
Çözüm:
Eğer maıdden:in çekirdekleri büyükse (nötrıo,nlaıra kıyasla), nıöt
mnla:r bunlara çarpıp geri sııçrnr. (Pb gibi)
Eğer
elektron ,gibi nötronlardan çok daha hafif maddelere çar-
parlarsa hızlarında bir değişme olmaz.
Bu ·durumda en iyisi ::ıH 1 (protonlar) kullanarak (mp ::: mn)
bunları yavaşlatmaiktır.
6 - 4. Çarpışmanın kütle merkezine göre incelenmesi :

mı ve mı ıkütleleri çarpış,tıklanp.da, m 1 ve mı kütlelerinden ofo-
şan düzenimin devinıirHğinin değişmez kaldığını bulduk. Parçacık
lar:dan oluşan bir düzenimin devinirliği için (4-20) den
P (~ m) Vkm y:azrlaıbileceğini biliyöıruz. öyleyse,
p (mı + mı) Vkm
yazabiliriz. Ça:rpışımada P =
değişmez .kaldığı için VImı de değiş
mez. Yani k,ü.tle merıkerzinin hızı, çarpı,şma:dan önce ise çarpış ne
maıdan sonra da aynı kahr. Buna göre, çarpı,şma olayına clışa:rd:an
'bakacağı:rrnza, ikütle merkezine otıurtulmuş bir gözlem çerıçevesin
den ba:ksa:k Vkm = O olacak, dolayısiyle P =
O olacaktır. Bu ,bize
çok 1w1aylı:k sağlar. Çarpışma ister tek bıoyutta ister iki yada üç bo-
yutta olsıun, bu geçerliktedir. Çünıki devinddik bir vektöre! niceliık
tir. Çeıkiııdek fiziğinde ,çar1p1ş:ma olaylarına genelliıkle kütle ımerıkezi
çerçevesinden baıkiıhr. ŞekH 6.3 bir çarpışma olayına dl!şarda:n (La-
homtuvarıd:aki gıöz1em ,çeııçev,esiınden) ve kütle m,er,kezinden haıkrl
dı.ğı ,zamanki görünümleııi göstermektedir . m2 =
2 mı dir; m2 du-
ruırı:l(jen mı, ,vlö hızıyla gelip mı ye ça'rpmaiktadır.
m2 = 2 mı
mı
rriı V1ö = (mı + iI112) Vkm ➔ Vkm = _.;____ Vıo
mı + m2
-4] ÇARPIŞMANIN KÜTLE MERKEZİNE GÖRE İNCELENMESİ 249
1) Esneık ça:ııpışma:da :
Vıs
mı+ mı
2mı
V2s ----Vıö
m1
1 + mı
Laiboratuar .gözlem KıütleMerlkezinden

çerçevesinden gözlenen gözlenen
Şek. 6.3 (la)
2) Tümüyle esnek olmayan (esnemez) çarpışma.
mı Vrn = (mı + mı) Vs

250 ÖTELENMEDE DEV,İNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6 -
1
1
\
\
\
\
\
46/H
• \O \
\
•
~-
\
\ m1 +m 2
~ 1
t()
\vk :..!.v, o..
, m 3
Laborntuar gözlem Kilitle Merkezinden

çerçevesinden gözl,enen gözlenen
Şek. 6.3 (b)
6 - 5. İkıi Boyutta Çarpışma :

Çarpışma yapan cisimlerin hızları, çarpışmanın olduğu doğrul
tu boyunca değilse, bıu durumda cisimlerin çarpışmadan sonraiki
htzları da değişik doğrultularda oLu:r.
Bu tip çarpışmalara eğik merkezsel y
çarpışmalar denir. Çarpışma doğ
rultusu x-eıkısıeni olarak ahmrsa y-eık
seni de çarpışma_ yüzeylerinm ortak
teğeti olur Şekil 6.4. Buna göre, ci- X
simlerin yıüzıeyleri pıüriizsüz varsa-

yıldığında, çarpışma sıras.mda ci-
simle~e etkiyen itmeler saıdece x-ek-
seni doğrultusunda olur. Çarpışma
incelenirken devıinirlıik korun!llr. Şek. 6.4.
-5] İKİ BOYUTTA ÇARPIŞMA 251
Başka bir deyimle, y-yönünde bir itme olmadığı için hızların y-bile-
şenlerinde Mr değişiklik olmaz. x-yönündeki itmeler iç kuvvetler-
den geldiğinden bu yöndeki devinirlik bileşeni, çaırpışmadan ence
ve sonra aynı kalır. Çarpışma esnekse kinetik enerji ıkorıınur. Es-
nek olmayan çarpışmalarda e katsayısı verilirse, çarpışmadan ön-
ceki bağıl hızın x-bileşeni e ile çarpılarak çarpışmadan sonraki
bağıl hız bileşeni elde ediliır . Bir örnelde iki boyuttaki çarpışmayı
görelim.
örnek 6,.2 : Aynı rn kütleli pürüzsüz yüzeyli iıki top şekilde ve-
gibi birbirlerine gelip çaqnyorlar. Çarpışmada e = 0,8 ise
rildiği
toplamı çaq>ışmadan sonraki hızlarını bulunuz.
Çözüm: y
Çarpışma sırasındaki itme-

ler, topların menkezlerini bir- x
leştiren doğrultu boyuncadır
(Toplar pürüzsüz). Devinirlik
korunumunu yazalım :
y-yönünde : y-yönünde bir
itmeolmadığından topların dü-
şeydevinirlik bileşenleri, dolayı'siyle düşey ıhız bileşenleri çarpış
mayla değişmez. Buna göre
(vtö)y = (vıs)y = Vtö sin 37 = 3 m/s

(v2ö)y = (v2s)y = V2ö sin 53 = 8 m/s
x-yönünde : itmeler x-yönündedk. Fakat ,iki topun bir düzenim ola-
rak almrnasında bu itmeleri oluşturan kuvvetler iç kuvvetler oldu-
ğundan x-yönünde devinirlik korunur.
m(vtö)x + m (-v2ö)x = m (vıs)x + m (vıs)x (1)
(V2s)x - (Vıs)x
e 0,8 - - - - - - - - - (2)
(vlö)x - (-V2ö)x
(1) ve (2) eşitliklerinde veriler yerine konup (vıs)x ve (v2s)x çözü-

lürse: 5 oos 37 - 10 cos 53 = (vıs)x + (vıs)x
252 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ (6 -
(v25)X - (vıs)x
- - - - - - - - = 0,8
5 cos 37 + 10 cos 53
(Vıs)x = - 5 m/s (sola doğru)
(v25)x = 3 m/s {sağa doğru)
Vıs - V (vıs)x2 + (vıs)? = V (5) 2 + (3) 2 = 5,8 m/s
V25 - V (vıs)x2 + (v2s)l = -../ (3) 2 + (8) 2 = 8,5 m/s
(Vıs)y 3
tan a.ı ➔ cı.ı 31°
(Vıs)x 5
tana.2=---- ➔ cı.2 === 69°

ı(v2S)x 3
6 - 6. Çarpışmalarla İlgili örnekler :

Örnek 6.3: Şekildeki iki küre tam esnek olarak çarpışıyorlar.
Çarpışmadan sonra kürelerin hızlarını bulunuz. ( Sürtünme alın
mayacak.)
Çözüm:
Mademki çarpışma esnek,
kinetik enerji ve devinirlik ko-
runuı-.
Devinirliğin korunumu:
- 6] ÇARPIŞMALARLA İLGİLİ ÖRNEKLER 253
Sağa gidiş yönü ( + ) seçilirse

5.2 + 3(-2) = 5 VAS + 3 VBS
4-3 VBS
5 VAs + 3 VBS = 4 ➔ VAs = - - - -
5
KE korunur:
½ (mAVAö) +½ (mBVBtı) =½ (mAVAs) +½ (mBVBs)
yada,
VAö - VBö = VBS - VAS
2 - (-2) = VBs - VAs
VBs = 4 + VAs
4-3VBS 4-3. (3)
VBS = 4 +---- VAS = ----
5 5
24-3 VBS
VBs - - - - - VAs =- 1 m/s
5
24
VBS = -- = 3 m/s
8
Cisimler gidiş yönlerini değiştirmiş A sola, B sağa gidiyor.
Çarpışmadan önce KE :
KEconce) = ½ ffiAVAö + ½ msv2Bö =½5 (4) +¼3 (4)
= 16 J
Çarpışmadan sonra KE :
KEcsonra) = ½ ffiAVAs + ¼ ffitıVBs ½ 5 (-1 )2 +½3 (3)2
= 16 J
KEcönce> = KEcsonra> ( esnek çarpışma)
örnek 6.4: Bir önceki örnekteki çarpışmanın tümüyle esnek

olmadığını varsayara1k çarpışma sonrası hızı ve KiE değişimini bu-
lunuz.
Çözüm:
Devinirlik ,korunumundan
mAVAö + IDBVBö = (mA + mB) Vs
v. = 0,5 m/s bulunur.

v. ( +) olduğundan ,düzenim sağa doğru gider.
(Çünıki sağa gidiş yönünü baştan ( +) seçmiştik.)
(KE)ö = ½ IDAV Aö +2 1 /ı rnav2Bö = 16 J

(KE)s = ½ (IDA + mB) v.2 = 1 J
15 Joule'lük enerji çarpışma sırasında başka bir enerjiye dö-
nüşmüştür.
Örnek 6.5: Atışlı (Balistik) Sarkaç:

Atışlı sarkaç, mermi hızını ölçmek için kullanılır. Bu amaç-
la mermi, kendisinden çok büyük kütleli bir cisim ile tümüyle es-
nek olmayan çarpışma yapar. Düzeneğin devinirliği çarpışmadan
hemen sonra merminin başlangıç dev,inirliğine eşit olur. Bundan
yararlanarak merminin hızı bulunur.
m kütleli bir mermi Vö yatay hızıyla giderken M kütleli bir
atışlı sarkaca çarpıyor v,e bunun içinde gömülü kalıyor.
Çarpı,şma
süresi (merminin sarkaç içinde gömülüp durma
süresi), sarkacın salınım süresine göre çok küçük :ise, bu durum-
da çarnışma süresince sarkaç yerde_ği~irmez ve düzeneğç dıştan
yatay biT kuvvet etkill!~,2.;- Devinirlik korunumu geçerlidir,,:. Çarpış:
madan sonra düzeneğin hızı Vs ise merminin hızını bÜlunuz.
Çözüm:
' '
Devinirlik korunumundan, ' r~--.::.,
',
' '
IDVö = (m + M) Vs 1
,......__.._ 1'
1
Çarpışmadan sonra ,dıüzenek
bir y yüksekliğine kadar çıkar
-ki bu durumda arta kalan ki-
1
----,
M 1'- ___ J__
y
-
- 6] ÇARPIŞMALARLA İLGİLİ ÖRNEKLER 255
netik enerji çekim {gravitac;yon) potansiyel enerjisine dönüşmüş

tür. Yani devinimin bu !kısmı için Emek korunumu g*rlikteğ,ir.
1/2 (m + M) v.2 == (m + M) yg
İki denklem arasında v, yok edilip Vo ye göre düzenlenirse
m+M
Vıı - - - y' 2gy bulunur..
m
Merminin (ıKE)<m> =¼ mvi

Düzeneğin çarpışmadan hemen sonraki kinetik enerjisi
(K:E) (dUzenk) - ½ (m + M) v.2
(KE) düzn. ½ (m + M) ,v.2 m
(KE) m ¼ mvl m+M

Örneğin, m = 5 x 10- 3 kg; M = 2 kg. ise
(KE) düzn. 5 X 10-3

0,25 X 10-2
(KE) m 2005 X 10- 3
Yani ilk enerjinin % 1 inin¼ i ,kalmış, :O/o 99 ¼ ü başka ener-

jiye çevrilmiş, yada merminin tahtaya girmesi için gerekli işte har-
canmıştır.
Örnek 6.6. : Bir kazık çakma işleminde 75 kg. lık bir takoz 2 m
yükseklikten 20 kg. Irk bir kazığın üstüne düşürülüyor ve kazık
0,2 m topmğa gömülüyor. Çarpışma tümüyle esnek değilse ( esne-
mez çarpışma) toprağın, kazığın çakılmasına karşı gösterdiği orta-
lama direnç nedir?
Çözüm: _1__ tıııı:ııııı 75 kg
Önce takozun kazığa değdiği andaki 2m

hızını bulalım. Enerji korunumund:an: _ _t_ - - 2 0 k
mgh = ½mv2 ™-~-!¼'<
75 . 9,8 . 2 = (1 /2) 75 . v2
v = 6,3 m/s
Çarpışmatümüyle esnek olmadığından, çarpışmadan hemen
sonra kazık ve takozun hızı, deviniriiğin ıkocunumundan buluna-
bilir.
75 . 6,3 = (75 + 20) v'
v' = 5 m/s
Buna göre (kazı:k + takoz) un çarpışmadan hemen sonraki
kinetik enerjisi
½ (75 + 20) (5) 2 dir.
Bu enerji kazığı 1toprağa çakmada harcanırken yerçekimi kuv-
veti de iş yapar. Öyleyse,
wdirenç + Wyerçekiml =½ (75 + 20) (5) 2
- R 0,2 + (75 + 20) 0,2 = ½ (75 + 20) (5) 2
R =- 5535 N. (bileşke kuvvet yukarı doğru)
Örnek 6.7: 104 kg. hk bir kamyon 36 km/saat hızla giderken

2 x 104 ıkg.
lık duran bir kamyona çarpıyor. İki kamyon yapışık kal-
dıklarına göre, çarpışmadan sonraki hızlarını ve kinetik enerji
kaybını bulunuz.
Çözüm:
Devinirlik korunur :
mıvı = (mı + mı) v'
36 .103
10000 X --- = (10000 + 20000) v'
3600
10
v' = -- = 3 3 m/s 1
3
(KE)ı = ½ mıvı2 + O = 1/2 10000 (10) 2 = 5 x 105 J
(KE)2 = ½ (mı+mı) (v') 2 = ½ (10000 + 20000) (3,3) 2 = 1,6 x 1~ J
b.. KE = 3,4 x 1~ J
- 7] ENERJİ VE DEVİNİRLİKLE İLGİLİ ÖRNEKLER 257
Ödev: Kütleleri 4 x 10- 2 v:e 5 x 10-2 kg olan iki cisim, yatay

sürtünmesiz bir düzlem üzerinde birbirlerine karşı 0,60 m/s ve
0,20 m/s hızla gelip çarpışıyorlar. Çarpışmadan sonra bir-birlerine
yapıştıklarına göre son hızı ve kinetik enerji kaybını bulunuz.
(0,16 m/s sağa doğru; 71,2 x 10- 4 J)
Ödev: Kütlesi 13 x 10-3 kg olan bir mermi yatay olarak 710
m/s lik bir hızla atılıyor ve derhal yumuşak :bir maddeden yapıl
mış ve uygun bir destek üzerine oturtulmuş 0,42 kg. hk bir kütle-
nin içine giriyor. Esneklik olmadığına göre,
a) Çarpışma sonunda toplam kütlenin sahip olacağı hızı,
b) Çarpışma sonunda toplam kütlenin ne kadar yükseleceğini,
c) Çarpışma sonunda ortaya çıkan ısıyı hesaplayınız.
(21,32 m/s, h = 23,2 m, E = 3178 Joule).
6 - 7. Enerji ve Devinirlikle llgili Örnekler :

Şimdiye değin öğrendiğimiz bilgilerle, ,devinimle ilgili problem-
leri üç değişik yöntemle çözebilir du:uma geldik. Bu yöntemler;
1) Newton yasalarından ve kinematik eşitLiklerden yararlan-
ma yöntemi,
2) hme-devinirlikten yararlanma yöntemi,
3) '1ş-enerji'den yararlanma yöntemidir.
Örnekleri çözerken verilen örneğin çözümüne en iyi uyan yön-
temi bilmeliyiz. Ayrıca, bir örneğin çeşitli kısımlarının çözümü için
değişik yöntemler de kullanılabilir.
İş-enerji yöntemi, cisme etkiyen kuvvetlerin cismin izlediği yol

boyunca değişmesi durumunda çözüm için bize kolayhk sağlar. İş
yapmayan kuvvetler hesaba girmez ve hesaba giren büyüklükler sa-
yısal büyüklüklerdir. Ancak cisimlerin ivmesi ve iş yapmayan kuv-
vetler bulunmak istenirse, bu durumda F = ma dan yararlanmak
gerekir.
İtme-devinirlik yöntemi, kısa süreli kuvvetlerin bulunduğu
( sözgeli:mi çarpışmalar) ve kuvv:etlerin bu süre içinde değişim gös-
terdiği durumlar için uygundur. Bu tür durumların olduğu örr.ek-
lerde F = ma mn uygulanması çok ıuzun ve zor olup iş-enerji yön-
teminin !kullanılması da bazen olanaksızdır. (Sözgeliıni esnek ol-

mayan çarpışmabr). Bu yönüyle itme-devinirlik yöntemi bu tür
örneklerde büyük kolaylık sağlar.
Bazen :kısa bir çarpışma içeren, bunun dışında da yalnız koru-
numlu kuvvetlerin bulunduğu örneklerle karşılaşırız. Bu durumda
örneği bir kaç kısma bölüp, her kısım için, uygun yöntemi kulla-
n1nz.
Aşağıda verilen çeşitli örnekler, yöntemlerin kullanıldığı yerler
ve kullanılış şekilleri ile öğrenciye karşılaştığı örnekleri çözmede
bir beceri ve görüş açısı kazandırması bakımından yararlı olacaktır.
Örnek 6.8 : Şeıkildeki düzenimde A cismi 20 N ve B cismi 30 N
dur. A .ile düzlem aı;asındaıkıi sürtünme katsayısı µ = 0,25 dir. Ci-
simLer serbest bırakılıyor. a) A cismi 2 m yol aldığında hızı ne
olur? b) serbest bıırakıldıktan 2 saniye sonra A cisminin hızı ne
olur? (Makara sürtünmesiz ve kıüçüktür; ip uzamasızdır.)
Çözüm:
a) Bu örneğin (a) şıkkını
iki yöntemle çözebiliriz :
ı) Newton yasalarından ve
kinematik eş.itliklerinden ya-
~arlanarak
ii) İş-enerji ilkesinden ya-
rarlanarak.
i) II. Newton yasasından her iki cisim için ötelenme denklem-
lerini yazalım.
A cismi için : T - f. = ffiAa (1)
B cismi için : mag - T = maa (2)
fs =µ mAg olduğundan, (1) ve (2) den a çözülürse
a - _,........._ _ _____
inA + ma
- 7] ENERJİ VE DEVİNİRLil<.LE İLGİLİ ÖRNEKLER 259
kineına tiıkten
= y2ax =
J 2 (m,,-µm;)g X
V
' mA + mB
Değerler yerine konursa
V = . / 2 (30-0,25. 20) 9,8 .2
{ (30 + 20)
v = 4,4 m/s buulnur.

Not : Lki cisimden oluşan düzenim göz önüne alınarak düzenim
için ötelenme denklemi de yazılabilirdi :
mBg - f. = (mA + mB) a

Bu denklemin, (1) ve (2) nin toplamı olduğuna dikkat ediniz.
ii) İş-.enerji eşitliği, A cisminin hızını daha kolay bulmamızı
sağlar.T gerilıme lmvvetleri:::ıin işleri birbirini götürür. Yada iki
cisim bir düzenim olarak alınırsa dış kuvvetlerin yaptığı iş, dü-
zenimin kinetik enerji değişimine eşit olmalıdır.·
f. (-2) + mag (2) .6.KE
1/~ (mA + mB) v2
fs µ mAg olduğundan
v2
lllA + illB
~ / 2 g (mB- µ mA)
V ✓ -------.2
· mA + lllB
v' yi bir tek ,eşitlikle kolayca bulmuş olduk.
b) 2 s. sonraki hızı bulmada · da :iıki yöntem kullanılabilir :
i) Newton yasaları ve kinematik eşifük1erden yararlanmak, ii) İt
me-devinirlik ilkesinden yararlanmak.
i) (a) şıkkında cisimledn ivmesini bulmuştuk. kinematikten

V = at
V ------t
mA + ma
Değerler yerine konursa v bulunur
v = 9,8 m/s
ii) İki cismi bir düzenim olaraık alıp itme-devinirlik eşitliğini

yazalım.
(mag - = b.. mv
fs) t
= (mA + ma) (v2 - vı)

f. = µ mAg ve Vı = O, v2 = v dersek
mag - µ IDAg
V - -----t
IDA + ma
bulunur. Burada da bir tek eşitlikle v n:in hemen bulunduğuna

diıkkat ediniz.
Not : Bu örnekte iş-enerji ve itme-dev:ini:rli:k eşitLiklerin.in lml-

lanıldığı yerler açıkca görülmektedir. Problemlerde yerdeğiştirme
verilip hız sorulursa iş-enerji ,eşitliği çözümde koLaylık sağlar, süre
verilip hız sorulduğunda ise itme-devinirlik eşitliği kolaylık sağ
lar. İvme yada bilinımeyen kuv:vetl,erin (burada T gerilme kuvveti)
bulunması i'sten:miyorsa iş-enerji ve itme-devinirli:k eşitlikleri ile
çözümler daha sadedir. İvme yada bilinmeyen kuvvet1er istendiğin
de Newton yasalarını ıkullanmak gerekir.
Örnek 6..9: 0,1 kg kütleli bir tenis topu 10 m/s hızla bir tenis
raıketineyatay olarak çarpıyor. Top çarphktan sonra geliş doğrul
tusuyla 37° yapacak şekilde ve 15 m/s hızla raketten uzaklaşıyor.
a) Topa, raketin verdiği itmeyi bulunuz, b) Çarpışma 0,03 s sür-
müşse topa etkiyen ortafama itme kuvveti nedir?
Çözüm:
Çözümde itme-devinirlik yöntem.ini

kullanacağız. Topa etkiyen itme, topun hı
zında bir değişim oluşturmuştuır. Yani,
.fF.dt=.fmdv
x - v,e y - bileşen1'eri cinsinden
Fx dt =m (v2)x - m (vı)x
Fy dt = m {v2)y - m (vı)y
Sağa ve yukarı yönler ( + ) alınırsa
(vı)x 10 m/s
(v2)x - 15 cos 37° =- 12 m/s
(vı)y =O
(v2)y = 15 sin 37° = 9 m/s
Değerleri yer.ine ıkondıuğunda
Fxdt 0,1 (-12) - 0,1 (10) =- 2,2 N . s

Frdt 0,1 (9) - 0,1 (O) = 0,9 N . s
dt = 0,03 s olduğundan
Fx = 73,3 N
Fy = 30 N ~ F = \!Fx2 + F/ = 79,2 N
Fy -73,3
tan 0 = - - = - - - ~ 0 = 67,5°
Fx 30
Buna göre yatayla 67,5° derece yapan bir itme kuvveti yada
Fdt = 2,38 N.s itmesi topa etkimiştir.
Örnek 6.10 : Pürıüzsüz bir duvara yatayla 37° yapacak şekilde
10 m/s hızıyla bir top çarpıyor. e = 0,9 ise topun geri fırladığı
hızı bulunuz.
262 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ 'YÖNTEMLERİ [6-
Çözüm:
Topun duvarla çarpışması süresince
topa düşey bir kuvvet etki etmez. Çünki
duvar pürüzsüzdür. Duvarın itmesi x-doğ X
ruitus~dadır. Bunun sonucu topun de-
vinirliğinin x-bileşeni, yani hızın x-bil,eşe
ni değişecektir . Onu da çarpışma katsa-
yısından kolayca bulabilir.iz.
(vı)x = 10 cos 37 = 8 m/s

(vı)y = (v2)y = 10 sin 37 = 6 m/s
O- (v2)x
e = - - - - ➔ ( V2)x = - 0,9 (vı)x
(vı)x-0
(vı)x =- 7,2 m/s
V2 = V (vı)x2 + (,vz)/ = 9,4 m/s
(v2)y 6
tan 8 ---=-- ➔ 8-40'
(vı)x 7,2
Ödev : Bir önceki örnekte e = 1 olsaydı Vı ne oluııdu?

(v2 = 10 m/s)
Örnek 6.11 : 4 x 104 kg. lık bir lokomotif 5 x 10' kg. lık başka
druran bir lokomotife 1,8 km/saat hızıyla gelip çarıparaık bağlanı
yor. Lokomotiflerin son hıdannı ve bağlanmada her lokomotife
etkiyen itmeyi bulunuz.
mıvı + m2 (O) = (mı+mı) v'
40 X 10' ( l,~~O' ) = (4 + 5) 10' v'
v' = 0,2 m/s = 0,8 km/saat

1 ÇaTJ)ışma sırasında
her lokomotifin diğerine etki ettirdiği it-
meler eşit ve zıt yönlüdür. Bir tek lokomotif için (ömeğin, 5 x 10'
kg. hk lokomotif) itme•dev,üıirliık eşitliği yazılırsa
m2v' - m2 (O)
50000 . 0,2 = 104 N.s
bulunur. İtme v' yönünded1!'.' 50 x 103 kg. lık lokomotif te aynı biT
itmeyi zıt yönde 40 x 103 kg. lık lokomotife etkitmiştir.
Örnek 6-12: 50000 kg. ıl'k bir lokomotif 2 m/s hızla giderken
30000 ıkg. lık yıük taşıyan 20000 kg. lık düz bir yük vagonuna çarr-
pıyor. Vagonun üzerindeki yükle vagon yüzeyi arasındaki sürtün-
me katsayısı µ = 0,2 olduğuna ve sürtünmesiz bir rayda bulundu-
ğuna ve lokomotifle vagon O 4 s içinde birbirlerine bağlandıkları
na göre, bağlanmadan hemen sonraki ortak hızı bulunuz. Yükün
vagonun üstünde kayması durduktan sonraki ortaık hız ne. olur?
....
,Çozum:
Yükle vagon arasın
da sürtünme olma.saydı,
(dışardan bakan bir göz-
leyiciye göre)· yük yerin-
~-
. -.n
. = . . ¾-t----= -c?
.«««««<<«««««<««««««««<«~<<<«<««««<«««««
de ,kalacak, vagon altından kayacaktı. Oysa

f. = µ mg = 0,2 . 30000 . 9,8 = 58800 N şiddetinde bir sürtünme
kuvveti yüke, bağlanma süresince etkiyerek ona bir devinirlik ka-
ı:andırır. Yıükün bu süre so!1unda kazandığı hız Vyuk ise;
fs D,. t = ffiVy0k
den bulunur.
58800 . 0,4 = 30000 . V~el:
Vy0k = 0,8 m/s (sağa doğru)

264 ÖTELENME DEVİNİMİNDE ENERJİ YÖNTEMLERİ [6-
Şimdi ( vagon +
yük + lokomotif) düzenimi gözönüne alındığın
da, bağlanmadan önceki devinirlik, bağlanmadan sonra da aynıdır.
Yani düzenim için devinirlik korunumu yazılabilir.
lllL VL + mv Vv + my Vy = (mL + mv) v' + my Vy

50000.2 + 20000 (O) + (30000) O = (70000) v' + (30000) (0,8)
v' = 1,1 m/s
Bağlanma işlemi bittikten sonra yük, sürtünmeli bir yüzeyde

0,8 m/s ilk hızla atılmış gibidir. Sürtünme kuvveti bu kez ters
yönde etki ederek yi.iıkü yavaşlatır ve bir süre sonra yük durur.
Yük durduktan sonrası için devinirlik korunumunu yazarsak
mLVL + mvvv + myVy = (mL + mv + my) v"
50000 . 2 + O + O = (50000 + 30000 + 20000) v"
v" = 1 m/s
bulunur.
Örnek 6.13: Aynı boyda (1 = 0,5 m) iki iple tavana asılmış iki
toptan birinin :kütlesi m 1 = 0,1 kg, diğerinin mı = 0,2 kg dır. mı
topu tavana koşut olacak şekilde açılıyor ve ilk hızsız olarak bıra
kılıyor. a) mı, mı ye hangi hızla vurur? b) Bu anda m 1 topunu
taşıyan ipteki gerilme nedir? c) mı i1e m2 arasındaki çarpışma es-
nek ise çarpışmadan sonra topların hızlan ne olur? d) m 2 topu
ne kadar yükselir?
Çözüm:
a) Bu pmblem'in (a) şık
kı enerji korunumundan yarar-
lanılarak kolayca bulunabilir..
mı topu 1 kadar •düşmekle üze-
rinde yapılan iş, yerçekimi
kuvvetince olur (İpteki T ge-
- 7] ENERJİ VE DEVİNİRLİK.LE İLGİLİ ÖRNEKLER 265·
rilmesi yola her zaman dik olduğundan iş yapmaz.) Bu durumda

enerji korunur.
mıgl = ½ mıvı2
vı = \/2gl = 3,1 m/s
b) İpteki T gerilmesi enerji korunumundan bulunamaz. Çünki
T kuvveti iş yapmamaktadır. Öyleyse F = ma eşitliğini kullanma-
lıyız. mı topu çembersel bir devinim yaptığına göre buna etkiyen
merkezcil kuvvet T + mıg dir. Yada sayı'sal olarak
Vı2
T - mıg = mı - -
1
mıvı2
T --- + mıg
1
T = 2,9 N
c) mı ile mı nin çarpışmasında itme-devinirlik yöntemi en k0-
lay çözüm sağlar. İki top bir düzenim olarak düş,ünıülıÜrse, çarpış
mada etki eden itme kuvvetleri iç kuvvetlerdir; dolayısiyle devi-
nklik korunur.
mıvrn + mı (O) = ffiıVıs + mıvıs
Çarpışma tek boy:utta olduğundan sayısal değerler alınabilir.

Sağa doğru yön ( + ) alınırsa
m1V1ö + m2 (O) = mıvıs + mıvıs (1)
çarpışma esnek olduğundan kinetik enerji de korunmaktadır.
½ mı (vlö)Z + ½ m2 (0) = 2 ½ mı (vıs) 2 +½ rıh (vıs) 2
Yada esnek çarpışmaıda e = 1 olduğundan

Vıö - Vıö = Vıs -Vıs (2)
(1) ve (2) den Vıs , Vıs bulunabilir.

Vıs - 1,0 m/s (sola doğru)
Vıs 2,1 m/s (sağa doğru)
d) Çarpışmadan sonra m~ topunun bir kinetik enerjisi vardır

ve topa sadece yerçekimi kuvveti etkimektedir. 'Öyleyse yine ener-
ji korunwnu yöntemini ,kullanmak bize kolaylık sağlar .
½ m2 (vıs) 2 = m2gh
h
2g
h = 0,23 m
Örnek 6.14 : k = 200 :N/m olan bir yayın üstüne 2 kg. lık bir
levha konmuştur. Levhadan 2 m. yüksekte bulunan 5 kg. hk bir
çamur topağı levıha üzerine düşüyor. Levha ile çamurun çarpması
tümüy1e esnek olmadığına göre (esnemez ça,rpışma) levhanın ne
kadar çökeceğini bulunuz.
....
Çoztnn:.
Bu örnekte de farklı yön-

temleri, devinimin faııklı ıkı
sımları ,için kullanmak kolay-
5kg
lf!Jl-----r-
2m
lık sağlar. Devinimi üçe ayıra
lım: 2kg =~== __j_
1) · Çamurun levhaya çarp-
ması:na dek olan devinim, 2) k:200 o/m
Levhayla çamurun çarpışıması,
3) Çarpışmadan sonra yayın
sıkışması.
Önoe, çamur levhaya düşerken enerji korunumı.mu kullanabi-

liriz.
½ IDçVç2 = Illçgh
1/2 5 vç2 = 5 . 9,8 . 2
Vç = 6,3 m/s
- 7) ENERJİ VE DEVİNİRLiK.LE İLGİLİ ÖRNEKLER 267
Çamur bu hızla levhaya çarptığında, devinirlik korunumu ge-

çerliktedir. Çarpışma tümüyle esnek olmayan çarpışmadır..
5 (6,3) + O = (5 + 2) v'
v' = 4,5 m/s

Çamur ve levha çarpışmadan sonra 4,5 m/s hız kazanmışlar
dır. İlk başta
yay levhayı tek başına taşırken
2 . 9,8 = 200X1
Xı = 0,098 m <sıkışmış durumdadır.•
(Levha + Çamur) un kinetik enerjisi yayda depolanacak ve

v' = O olunca yay ;en fazla sıkışacaktır. Ayrıca, bu sıkışma sonucu
(Levıha + Çamur) un da potansiyel enerjisi (mL + mç) g X2 kadar
azalacaktır. Öyleyse,
½ (mç + mL) (v') 2 + (mç + mL) g X2 = a/2 k Xl

X2 = 1,25 m
Bu durumda yaym sıkışmamış durumuna göre sıkışma miık
tan 1,25 + 0,09 = 1,34 m olacaktır.
Ödev : Yarıçapı R = 0,6 m olan çembersel bir rayın dörtte
birinden oluşan bir yolun üst ucuna konan 0,15 kg. hk A cismi sw:--
tünmesiz yol üzerinde serbe3t bırakılıyor. a) cismin, yolıun dibine
geldiğindeki hızı nedir? b) 0,24. kg. hık
B topu ile cisim arasındaki çarpışma
1katsayısı e = 0,9 olduğuna göre, çarpış
madan hemen sonra B topunun hızı ne-

dir? c) B topununu tutan ipteki en bü-
yük gerilme kuvveti nedir? d) B topu ne
kadar yükselir?
(3,4 m/s; 0,6 m/s; 2,5 N; 0,02 m)
Örnek 6.15: Eşit kütleli iki top ard arda dururken aynı küt-
leli başka bir top v1 = 2 m/s hızıyla gelip bunlara vuruyor. Sür-
tünme olmadığına göre ve çarpışmalar esnek olduğuna göre diğer
topların hızları ne olur?
Çözüm: Çarpışmada devinirlik ve

kinetik enerji korunur:. Önce
D A B D ile A nın çarpışmasını göz-
önüne alalım. ne~inirliık ve
enerji korunumundan
.ınvo + illVA = mv'o + mv'A

(1)
VA , - Vo ,= ( Vo - VA ) e
e = 1; VA = Ü
(2)
(1) ve (2) den vo = O; v'A = Vo = 2 m/s bulunur.
Yani n topu durmuş ve devinirliğini A topuna aktarmıştır.

A ile B nin çarpışması da D ile A nın çarpışmasına benzer. Öyley-
se ·A ile B nin çarpışması sonucu A duracak, B ise A mn hızım
kazanacaıktı:r. Sonuçta B topu D topunun ilk baştaki hızını kaza-
nıt1en, D v:e A topları durgun kalacaklardır. Başka bir deyimle, A
ve B toplarından oluşan düzenime bir mvo devinirliği gelmiş ve
düzenimden buna eşit bir devinirLik de ayrılmıştır. Yani D topu-
mm devinirliği B topuna aktarılmıştır.
Ödev : Bir önceki örnekteki toplar arasındaki çarpışma kat-

sayısı e ise, v'A = ½ Vo (1 + e) ve v'B = ¼ vo (1 e)2 olduğunu +
gösteriniz.
Ödev: Yandaki A topu serbest bımkılıyor.
h
Çarpışmalar esnekse D topunun - - yüksek-
3 j
liğinıe çıkacağını, gösteriniz. h
ı----
mA = illB = ille = ½ mn dir.
Örnek 6.16 : Pürüisüz bir yüzeyde bulunan A ve B toplarının

merkezleri arasındaıki arahk (a) ne olmalıdır ki A topu v hızıyla
giderken duran B topuna çarptığında B topunun y - hız bileşeni en
büyük olsun? Çarpışma esnektir; toplar eşit kütleli ve eşit yan-
çaplıdır. (a < 2 r.) y
Çözüm:
Çarpışma esnek olduğundan hem
devinirlik hem de kinetik enerji koru-
nu,. Topların çarpıştığı doğrultu x - ek-
seni ile a açısı yapsıjn. Buna göre, bu .____________ x
doğrultu boyunca devinirlik korunumunu yazalım.
mA = mB olduğundan
(1)
Çarpışma esnek olduğundan, yine çarpışma doğrultusu boyun-

ca olan hız bileşenleri için y
v' a :-- v'A = e (voos a - O) B /4--

v'B - v'A = vcos-a (2) 4 _vj
yazılabilir.
./
l_rv
X
(1) ve (2) den
v'A = O, v'n = v cos a bulunur

(Bu hızlar çarpışma .doğrultusu·bO.:
yuncadır.) B topu çarpışma doğrultusuna dik bir devinirlik kaza-
namayacağından çarpışmadan sonraki hızı v'n den ibarettir. Bu
hızın x ve y bileşenleri
VBx v'n cos a = v cos 2 a
VBy rv'B sin a = v cos a sin a. = 1 /ı v sin 2 a..
Vny ancaık sin 2 a. = 1 olduğunda en hiiyiik değerini alır; yani

a = 45° için
270 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6,--
a = 2r sin rı,
olduğundan
a = 2r sin 45
a = y2 r
bulunur.
örnek 6.17 : Bir evin yatayla 0 açısı yapan pürüzsüz çatısına

düşey olarak v hızı ile çarpan bir dolu tanesi, yatay olarak v' hı
zıyla çatıdan ayrılıyor. Çarpışma katsayısı e ise a) çatının yatayla
yaıptığı 0 açısını, b) v' hızının v ve e türünden değerini bulunuz.
Çözüm:
a) Taptın çarpışmasında itme kuvvetler X --,-- X' ekseni boyun-

cadır. Bunun sonucu bu doğrultuda devinirlik değişir. Buna dik
olan ·eğik düz1em boyunca devinirlik değişmez. Yani bu yöndeki
hız bileşeni değişmez. ·
o- v'x
e - - - - ; Vx =V COS 0 ➔
Vx -O
v'x =ev cos0
Vy = v'y = v sin 0
v'x evcos0
tan0 = -- = - - - -
v'y v sin 0
tan2 0 = e ➔ 0 = arc tan v' e

tan0=v'e
ye 2 v2 cos2 0 + v2 sin2 0
- 7] ENERJİ VE DEVİNİRLİKLE İLGİLİ ÖRNEKLER . 271
v' v y el- cos2 0 + sin2 0
v y (e2 + tan~ 0) cos2 0 = v y (el- + e) cos 2 0
v' =v ye ı(cos2 0) (e + 1)
tan 0 = ye cos 0 =
1
1
+ e
±:]ve
✓
1
v' - V e (,e + 1)
ı+e
v' = V ye bulunur.
Örnek 6.18 : Bir top h yüksekliğinden yere bırakılıyor. Yerle

top arasındaki çarpışma ,katsayısı e ise topun geri sıçrayacağı hı
yüksekliğini bulunuz.
....
ÇOZlllD:
v
Top yere düştüğündeki hızı, enerji
korunumundan mgh = ı / 2 mv2 ➔
=y 2gh bulunur.
Tlh ı
1
Sıçrama katsayısı
na•:ağı hız (yukarı doğru)
e 'ise, topun kaza-
il
v' = ev = e y 2gh dır.
Top bu hızla hı yüksekliğine kadar çıkar. Enerji 'korunumundan
½ m {v') 2 = mghı
v' = y2ghı
Öyleyse
y2ghı = e y2gh
hı e2 h
bulunur.
Örnek 6.19: Yüıkseklik farkları d =

0,20 m olan basamaklar-
dan oluşmuş bir merdivene h = 1 m yüksekten bırakılan bir top,
basamakları zıplayarak .iniyor Top her sıçramada merdiven basa-
mağından ayını yüksekliğe çı:ktığına göre merdiven ile top arasın
daki çarpışma katsayısı nedir?
Çözüm:
Top basamağa mgh = 11 / 2 mv 2 ➔ v = '\/ 2gh hızıyla çarpar. Basa-

maktan sıçradığında (h - d) yüksekliğine ,kadar yükseliyor. Yani
sıçradığı andaki hızı,
½ mv' 2 = mg (h-d) den
v' = v 2g ('h-d) <lir.
e
_:'.'._ = J 2g(h-d)
V · 2gh
_J 1-0,2
' 2
e = 0,9
bulunur.
Örnek 6.20: BiT ucu bağlı bir yayın diğer ucuna M = 9,9 kg.
hık bir tahta blok konmuştur. Yay ·sıkışmamış durumda ıiken sür-
türnnesiz yatay bir yüzeyde duran M kütlesine m = 0,1 kg. hk bir
mermi atılıyor v,e mermi ağaca saplandı:ktan sonra yay x = 0,2 m
sıkışıyor. a) Yayın esneklik katsayısı k = 20 N/m olarak bilindi-
ğine göre yayda depolanan potansiyel enerjiyi, b) çarpışmadan he-
men sonraıki M kütlesinin hmnı, c) merminin M kütlesine çarptığı
andaki hızını bulunuz.
Çözüm:
a) Yay 0,2 m sıkıştığına gö-
re, yayda depolanan esneklik
potansiyel enerjisi
(PE)es = ½ kx. = ½ 20 (0,2)
2 2
(PE) = 0,4 J
b) Yüzey sürtünmesiz olduğundan, mermi tahta bloğa çarptık
tan sonraki (mermi + blak)'un kinetik enerjisi, yayda potansiyel
enerjiye dönüşmüştür. Öyleyse,
½ (M + m) ( v') 2 = ½ kx.2 = 0,4
2 .0,4
(v') 2 = --- - 0,08 (m/s) 2
M+m
c) Çarpışma tümüyle esnek olmayan tek boyutta bir çarpış

madır. Devinirlik korunumundan
mv + M (O) = (M + m) v'
( Sola doğru yön ( +) seçilmiştir)
(M + m) v' 10 X y0,08
v=---- - ----~- = 28,3 m/s
m 0,1
bulunur.
Örnek 6.21 : 0,020 kg. lık bir mermi 5 kg. lık bir tahta kütleye
50 m/s hızla atılıyor. Kütlenin, bulunduğu yüzey ile arasındaki
sürtünme katsayısı 0,1 olduğuna göre a) kütle yüzeyde ne kadar
kayar, b) sürtünmeyi yenmede harcanan enerji ne kadardır?
a) Çarpışma tümüyle es-

nek olmayan tek boyutta bir
çarpışmadır; devinirlik koru-
f---x ----l nur. ( Sağa doğru yön ( + ) alı
nırsa)
mv +M (O) = (m + M) v'
0,02 . 50 = (5,02) v'
v' = 0,2 m/s (Sağa doğru)
Sürtünmeli yüzeyde v' = 0,2 m/s hızıyla atılan cismin gideceği

uzaklığı
kinematik eşitliklerden bulabileceğimiz gibi, iş-enerji eşit
liğindende yararlanabiliriz. (Kütle +
mermi) nin kinetik enerjisi
sürtünme kuvvetini yenmede harcanmıştır. Sürtünme kuvv,eti
fs =µ (m + M) g dir.
½ (m + M) (v') 2 = f.x
(m + M) (v') 2
X = - - - - - - - = 0,02 m
2 µ (m + M) g
b) sürtünmede harcanan enerji

f.x = 0,02 [µ (m + M) g] = 0,1 J
Oysa merminin M kütlesine çarpmadan önceki enerjisi
½ mv2 = ½ 0,02 .(50) = 25 J'dür.
2
25 - 0,1 = 24,9 Joul,e'lük iş, merminin tahtaya girmesinde direnç

kuvvetlerini yenmede harcanmıştır.
Örnek 6.22 : Ya tay bir çubuk üzerinde sürtünmesiz olarak ka-

yabilen A ve B bileziklerinin kütleleri IDA = 2kg, ffiB = 3 kıg. dır.
C deıki yay 0,20 m sıkıştırıldıktan sonra A bileziği serbest bırakılı
yor. Bile A arasındaki çarpışma katsayısı e = 0,8 olduğıuna göre
D yayı en çok ne kadar slıkışır? Yayların esneklik katsayıları eşit
ve ık = 8 N/m dir.
Çözüm:
Yayın sıkıştırılmasıyla yay-
da depolanan esneklik potan-
siyel enerjisi, yay serbest bıra
kıldığında A bileziğinde kine-
tiık enerjiye dönüşür. Bu dun.ımda A bilezinin kazanacağı hız
½ kx2 = ½ IDA vi
½ 8 (0,2) 2 =½ 2 vi
VA = 0,4 m/s
Bu h1Zla sürtünmeSıiz çubuk üzerinde kayıp B cismine çarptığında,
devinirlik korunumundan
IDAVA + IDB (O) (1)
Çarpışma katsayısından
, ,
VB - VA
e (2)
VA -O
(1) ve (2) de değerler yeri.::ıe konup sağa doğru yön ( +) seçildi-

ğinde v' B ve v'A için bulunan değerler
v'B 0,25 m/s (sağa doğru)
v'A - 0,4 m/s (sola doğru)
olıur.
B bileziğinin kazandığı hız sonucu saıhip olduğu kinetLk enıer

j i, D yayının sıkışmasıyla esneklik potansiyel enerjisine dönüşür.
x' = 0,03 m.
Yani D yayı 0,03 m sıkışm:ıştır.
Ödev : Örnek (6-22) deki çubuk, A bleziği yukarda olmak üze-

re düşey dursaydı D yayı ne kadar sık:ışırdı?
Örnek 6.23 : İnce bir metal Levha, yaylar üzerinde oturtulmuş

M = 10 kg. lı:k bir örsün füeırinde çekiçle dövülüyor. Çekicin küt-
lesi 0.5 kg o1duguna ve levhaya 5 m/s hızla vurduğuna göre leviha-
276 ÖTELENMEDE DEVİNİRLİK, ENERJİ YÖNTEMLERİ [6--
nın her vuruşta yuttuğu enerji nedir?

(Levhanın kütlesi savsanalbilirdir.)
.Çözüm:
Çekicin levhaya vurduğundak.i kine-
tik enerjisi
1/ı mçV/ = 1/ı 0,5 (5) 2 = 6,25 J
çekiç, (levha + örs) ile tümüyle esnek olmayan bir çarpışma yap•
tığına göre, devinirlik .korunumundan
IDçVç = (.IIl<ırs + ;mç) v'
v' = 0,24 m/s

Çarpışmadan sonraki kinetik enerji
E' = ½ [mç + mcıevha+brs)] v'2 = 0,61 J
yutulan enerji = 6,25 - 0,61 = 5,64 J
Örnek 6.24 : Oyuncak bir tüfeğin kütlesi 0,3 kg. dır. Tüfek 0,03
kg. hk bir bilyayı düşey olar:::.k yukarı doğru fırlatıyor Tüfek yayı
nın uzamasız boyu 0,15 m olup, tüfek atışa hazır olduğu anda
sıkışmış yayın boyu 0,03 m dir. Tetik çekildikten sonra yayın boyu
0,09 m ye kadar uzayabilmektedir. Atış 0-ı.Lrumunda olan yayın bo-
yunu 0,03 m de tutabilmek i~in 12 N luk bir kuvvet ge'.t'eklidir.
a) Bilyanın namludan çıkarhmki hızını,
b) Bilyanın çıkabileceği en büyük yüksekliği,
c) Bilya tüfeği terkettiği anda tüfeğin geri tepmesindeki ilk

hızı bulunuz.
Çözüm:
a) Sıkışmış yayın boyu 0,03 m olduğundan, yay
x = (15-3) 10-2 = 12 x 10-ı m sıkıştırılmıştır.
Bunun için gerekli kuvvet

12 N olduğundan
F 12
k =- =- = 102 N/m
X 0,12
Yayın (9-3) 10- 2 = 0,06
m açılmakla yaptığı iş
½ kx2 = ½ 10+2 (0,06) 2 = 0,18 J dür.

Bu iş bilyaya verilmiştir. Bily:a namludan çıkana dek, yerçeki-
mine karşı
IDBg (0,06) = 0,02 J'lük
iş yapmıştır. Öyleyse,
0,18 - 0,02 = 0,16 J
kadar iş bilyada kinetik enerji olarak ortaya çı:kar. ·½ mBvi = 0,16
➔ VB = 3,3 m/s
Bilya bu hızla namludan çıkar.
b) Namludan çııkan bilyaya etkiyen bir tek yerçekimi kuvveti

olduğundan enerji korunumundan yararlanaraık hilyanın çıkacağı
yüksekliği bulabiliriz.
mBgh = ½ filBVB
h = 0,6 m
c) Devinirlik korum.ımundan
IIIlBVB =- ffiTVT
ms 0,03
VT = - --- V B = - - - - 3,3
IDT 0,3
VT =- 0,33 m/s (aşağı doğru)
Örnek 6.25 : Şekildeki M kütleli eğik düzlem bir masa üzerin-

de durmakta, eğik düzlemın üzerinde de m kütlesi bulıunmakta
dır. Bütün yüzeyler sürtünmesizdir. Düzenek dururken serbest bı
rakılıyor. m kütlesi eğik düzlemin alt ucuna geldiğinde M nin hızı
ne olur?
Çözüm:
Bu örneği
hem Newton ya-
salarından ıhem de enerji ko-
runumu ve devinirliğin korunu- h
mu ilkeler.inden yararlanaraık
çözebiliriz
Çözüm: I.
Önce Newton yasalanndan yararlanarak çözelim:
m kütlesi eğik düzlem üzerinde kayaııken (M + m) kütlesi de

sağa doğru a ivmesini kazanır. Çünki düzeneğe yatay bir f' kuvveti
etkimektedir. \Bu kuvvet, m kütlesinin eğile düzleme etkittiği
mg cos rı. değme rkuvvetinin yatay bileşenidir. Buna göre (M + m)
kütlesine a ivmesini kazandıran kuvvet
f' = (mg cosrı.) sinrı. = (m + M) a (1)
dır. Buradan a,
rng cos rı. ı:;in rı.

a (2)
(m + M)
dır.
m kütlesinin eğik düzlemdeki kayma denklemini yazalınn: m

de sağa doğru a ivmesiyle gittiğinden, m',e ( - ma) sözde kuvveti
etkimektedir (Eylemli gözlem çerçevesi).
Bu durumda:
mg sin rı. + ma
cos rı.=maı (3)
yazılabilir
(a) değeri (3) te ye-
rine konursa ve aı'e göre denk-
lem düzenlenirse
mcos2 rx.
aı = g sin rx. (1 + ----) (4)
m+M
bulunur.
Eğik düzlemin uzunluğu 1 ise, m kütlesinin bu uzunluğu aş

makla kazandığıv1 hızı:
Vı y2aıl =J 2 a,--h-
sin rx.
<lir. Buradan t çörulürse
t = j g sin2 rx.
2h
(l + m cos 2
rx. )
m+M
ve eğik düzlemin v hızı :
V =at
V
mg cos « sin rx.
J[ g sin rx. (1
2 + ---)
mcos2 rx. 1- 1
. 2h
m+M m+M
v-
-
J , (m
2 h m 2 g cos 2 rx.
+ M) 2 + m (m + M) cos2 rx.
bulunur.
Çözüm: il.
Şimdi de devinirliğin lrorunumu ve enerjinin 'ko:nmumu ilke-
lerinden yararlanalım.
m kütlesi M üzerinde kayarken düzenime etki eden dış kuv-

vetler y- doğrultusundaki ( düşey doğrultu) ağırlık kuvvetleridir.
x- doğrultusunda (yatay doğrultu) bir dış kuvvet olmadığından bu

doğrultuda devinirlik korunmalıdır. Yani düzenimin ilk konumdaki
(dururkenki) x - doğrultusundaki devinirliği, m kütlesi eğik düzle-
min alt ucuna geldiğindekı de-
vinirliğine (x - doğrultusunda)
eşit olmalıdu;.
O halde:
O=Mv+(v-vıcosrx.) m (1)
Öte yandan sürtünme olmadığı
için enerji korunmaktadır. Ya-
ni m kütlesinin h kadar düş
mekle yitirdiği potansiyel enerji düz enime bir kinetik enerji ka-
1
zandırır.
½ m vı2 +½ (M + m) v2 = mgh (2)

(1) den Vı çözülüp (2) de yerine konur v:e eşitlik v ye göre dü-
zenlenirse
i/ 2hm2 gcos 2 a.
v = :V, (m + M) + m (m + M) cos
2 2 rx.
bulunur.
Bu örnekte de görüldüğü gibi enerji ve devinirlik korunumu
çözümü kolaylaştırmıştır.
Dönme Devinimi Kinematiği
7 - 1. Giriş:
Bir cismin en genel devin.imi, ötelenme ve dönme devinimleri-

nin karışımıdır. Şimdiye değin saf ötelenmeyi inceledik. Bu bölüm-
de de saf dönmeyi kinematik yönden inceleyeceğiz.
Dönme'nin tanımını şöyle verebiliriz :

Eylemsiz bir çerçev,eden bakıldığında, durağan bir eksenin çev-
resinde, sert biı:r cismin her parçası, merıkezi bu durağan eksen
olan çembersel bir devinim yapıyorsa, cisim bu eksen çevresinde
saf bir dönme yapıyordur.
7 - 2. Dönme Devinimi Kinematiği :

Kinematik yönden dönme incelenirken, ötelenmede olduğu
gibi, bir eksen çevresinde dönen bir cismin yerdeğiştirme, hız, iv-
me eşitliklerini bulacağız.
Eylemsiz bir gözlem çerçevesinde (x,y,z), z - ekseni çevresinde
dönen bir cisim düşünelim Şek. 7.1. Cismin üzer:indeık.i herhangi
282 DÖNME DEVİNİMİ KİNEM:ATİC1 [7 -
bir P noktasının verilen bir za-

z
man aralığı içinde süpürdüğü
açı, cismin bütün noktalarının
bu zaman aralığında süpürdü-
ğü açıya eşittir ( çünki cismi
sert varsayıyoruz). Buna göre
y
P noktasının konumunu bile-
bilirsek, bütün cismin konu-
munu da bilebiliriz. Öyleyse
kinematik yönden saf dön- Şek. 7.1.
meyi incelemek için cisim üzerinde bir tek noktanın devinimini

incelememiz yeterli olacaktır. Göz önü- y
ne alınan P noktasından, dönme ekseni- ..s-
·.:ı
ne dik bir düzlem geçirelim Şek. 7.2. P

noktası bu düzlemde çembersel bir de-
X
vinim yapmaktadır. 0 açısı, seçtiğimiz
gözlem çerçevesinde P nin açısal konu-
munu verir. Dönmenin ( +) yönü, saat
Şek. 7.2.
göstergelerinin dönme yönünün tersi
(SGT) seçilirse 0 açısı, dönmeyle birlikte artar. 0 açısını derece
yerine radyan ile ölçmek daha uygundur. 0 nın radyan olaraık. tanımı
s
0 = (7-1)
r
dir (s, yay uzunluğu; r, yançap).
Açısal Hız:
tı anındaki açısal konum

0ı , t2 anında açısal konum 02
ise ( Şek. 7.3), açısal yerdeğiş
tirme
X
Şek. 7.3.
- 2] DÖNME DEVİNİMİ KİNEMAT1Gt 283
Ortalama açısal hız :
w (7-2)
tı - tı
Anlık açısal hız :
d0
W- lim
(7-3)
6.t ➔ 0
6. t dt
Sert bir cısını ı-çın, aynı •süre içinde cismin bütün parçalan
aynı açıyı tararlar, yani w bütün cisim için aynıdır. w nın boyutu
(1 / zaman) dır. w, rad/s, ile ölçülür.
Açısal ivme :
Açısal hız değişiyorsa, parçacığın bir de açısal ivmesi vardır.
tı ıaınmda açısal hız wı , tı anında wı ise, ortalama aç]sal iwne,
W2-W1 .ı0.w
a - - (7-4)
·tı - tı 6. t
ve anhk açısal ivme,

6.W dw
a = Hm
= (7-5)
6.t ➔ O
6. t dt
w, sert dsmhı bütün parçacı:kları için aynı olduğundan ada cismin

1
bütün parçacıkları için aynıdır. a'nun birimi rad/s2 dir.

Ötelenme ile dönme karşılaştınldığ:mda, ötelenmede x, v, a
nın, dönmede 0, w, rı. ya karşılık geldiğini görurüz. Buna göre de-
vinim denklemleri şöyledir:
ötelenme Devinimi Dönme Devinimi
(Tek doğrultuda) (Tek eksende)
v = Vo + at (7--6)
284 DÖNME DEVİNİMİ KİNEl\ılATİĞİ [7-
x = vot + /ı at
1 2 0 = Wot + ½ CX. t2
v2 = va2 + 2 ax w2 = tuo2 + 2 cx. 0

Vo + V tuo+w
X----t 0= --t (7-9)
2 2
Örnek 71 : Değişmez açısal ivmeli dönme için w - Wo + cx. t
bağıntısını çıkarınız.
dw
CX. -
dt
idi.
a dt = dw
tümlevini alırsak,
cx. f dt =f dw
(cx. değişmediğinden tümlev dışına çı.ıkar.)
,t Odaw-wo
t-tdew-w
dersek,
cx.t W-Wo
yada
w=c.uo+a.t
bulunur. Bu eşitlik, değişme1. ivmeli devinimde ortalama ivmenin
anlık ivmeye eşit olduğu anımsanarak (7-4) eşitliğinden yararla-
nılarak ta çıkarılabilir (Bunu yapınız).
Not: (7-6) - (7-9) eşifükleri, cx. nın değişmediği -durumlar-

da kullanılabilir. Bunun dışında (7-3) ve (7-5) genel eşitlikleııi
uygulanmal1dır.
-3] ÇİZGİSEL VE AÇISAL KİNEMATİGİN KARŞILAŞTIRILMASI 285
7 - 3. Dönme Deviniminde Çizgisel ve Açısal Kinematiğin Karşılaş

tınlması ~
Daha önce çembersel devinimi incelerken bir parçacığın çizgi-

sel hızını ve merkezcil ivmesini gördük. Sert bir cismin dönmesi
durumunda her parçacık bir çembersel devinim yapar. Buna göre,
herhangi bir parçacığın devinimini çizgisel yada açısal değişken
lerle aç1klayabiliriz. Bu bize bir çok yönlerden kolaylık sağlar. Sert
cismin üzerinde r yançapnda dönen bir P noktası alalım Şek. 7.4.
(7-1) e göre s = 0 r
yazılabilir ( 0 radyan olarak). Bu eşitliğin türevini alırsak
ds d0 y
r--
dt dt
ds
= VT
dt X
d0
- w
dt Şek. 7.4
VT = wr (7-10)
Böyece çizgisel hızla açısal hız arasındaki bağıntıyı bulmuş

olduk. v = wr nin bir kez daha zamana göre türevini alırsak ·
dv dw
-- = r - -
dt dt
dv
- aıel!etscl
dt
dw
ıx. olduğunu anımsarsak
dt
286 DÖNME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [7 -
ar = rx r (7-11)
e1de ederiz.
Bu eşitlik teğetsel ivme ile açısal ivme arasındaki bağıntıyı ve-

rir. Çizgisel ivmenin çapsal bileşeni, yani merkezcil ivme
v2
a, = -- idi.
r
v = wr alırsak
v2
ar = - - = w2r = wv (7-12)
r
Bu eşitlikten de çapsal (merkezcil) ivme ile açısal hız arasın
daki bağıntıyı bulmuş oluruz. (7-10), (7-11), (7-12) eşitlikle
rindeki nicelikler, büyüklükleri cinsinden alınmıştır. Aslında w,
ar, a,., rx, v, vektöre! büyüklüklerdir. Örneğin w açısal hızı, v ile r
nin oluşturduğu düzleme dik ve sağ elin parmakları çembersel
devinim yönünde kıvrıldığında baş parmağın gösterdiği yönde bir
vektördür. ,Durnğan tek bir eksen çevresinde dönme olmadığı za-
manlar için, yada birden çoık dönme ekseninin bulunduğu zaman-
lar için, yukandaki niceliklerin vektör olarak alınmaları gerekir.
(0 yevdeğiştirmesi bdr vektör değildir. Ancak çok küçük (d0) yer-
değiştirmesi bir vektör olarak alınabilir.)
Aşağıda açısal ve çizgisel niceliklerin vektöre! eşitlikleri ve

vektör gösterimleri verilmiştir.
Büyüklük Vektör cinsinden Vektör

Gösterimi
- 3] AÇISAL KİNEMAT1C1N KARŞILAŞTIRILMASI 287
Cı>
VT - wr VT = WX r r
a x r
ar - ,.,/r a, W X VT
Not : 1) Yukarıdaki w vektörüniin gösterimi, gösterilen yöndeki dönüş için-

dir. Eğer dönüş yönü terslenirse (sağ el kuralı gereğince) ~ nın
yönü aşağı doğru olacaktır.
2) Değişmez açısal hızla dönen bir cismin sadece a, ivmesi vardır. Oysa
açısal hız değişiyorsa bu durumda aT ivmesi de söz konusudur. Cis-
min toplam ivmesi a, ve aT nin vektöre! toplamıdır.
288 DÖNME DEVİNİMİ KİNEMA.TİGİ {7 -
(7-10) da görüldüğü gibi w, bir cismin bütün paırçacıklan

için geçerli (aynı) olur, am·:ı. v teğetsel hız farıklıdır . r küçüldükçe
v de küçülür.
7 - 4. ,Çözümlü Örnekler :
Örnek 7.2 : Şekildeki disk, merıkezinden geçen bdr eksen çev-
resinde rı. = 2 rad/s 2 lik değişmez bir açısal ivmeyle dönmeye baş
lıyor. 4 s sonra diskin p noktasının, a) açısal yerdeğiştinnesini,
b) teğetsel hızını, c) teğetsd ivmesini, d) merkezcil (çapsal) ivme-
sini, e) diskin ulaştığı açısal hızı bul:ınuz. (Diskin yarıçapı r = 0,5
m dir.)
Çözüm:
a) Açısal ivme değişmedi
ğinden (7-7) eşitliğini kulla-
nabiliriz.
0 = Wot + ½ rı. t 2
Başlangıçta (t = O) açısal hız sıfırdır (Wo O), Öyleyse
4 s sonra
0 o (4) + 2 . (4 )2
1/ 2
0 16 rad, yada
16
8 - - = 2,6 dönüş,
21t
b) (7-10) eşitliğinden (vT = wr), yararlanabiliriz. Ancak
4 s sonraki w nın bulunması gerekir. Bunun için (7-6) eşitlığin
den yaralanalım.
W-Wo+rı.t
w - C + 2.4
w 8 rad/s
VT = wr = 8 . 0,5 = 4 m/s
(doğrultusu, diskin çevresine teğettir.)

c) (7-11) eşitliğinden
aT = rı. r = 2 . 0,5 = 1 m/s;

(doğrultusu diskin. çevresine teğettir.)
d) (7-12) •eşitliğinden
ar = c,:lr
= (8)2. 0,5 = 32 m/s 2
( Çap doğrultusunda)
e) (b) şıkkında w bu1unmuştu.
w = 8 md/s
Örnek 7.. 3 : Bir pikabın döner tablası 33 dönrü/ dak ile dönüyor.
Plağın başlangıcında ve sonunda iğnenin çizgisel hızları ınelerdir?
(İğnenin dönme eksenindeki iki durumu için uzaklıklar 0,14 ve
0,04 m. dir.)
Çözüm:
rı - 0,04 m Vı ?
r2 = 0,14 m V2 ?
33
f = 33 dönü/dak = -- dönü/s
60
33
w = 2 1t f = -- x 2 1t rad/ s
60
v = w.r
33
Vı = 2 7t - - 0,04 2 . 1t • 0,022 m/s = 0,14 m/s
60
33
v2 = 2 7t - - 0,14 = 2 1t 0,077 m/s = 0,48 m/s
60
Örnek 7.4 : Bir otomobil motorunun açısal hızı 12 s. de 1200
dönü/da:k'dan 3000 dönü/dak'ya çıkarılıyor.
a) Açısal ivmeyi değişmez varsayarak değerini. bulunuz.
b) Bu süre riçinde motor kaç dönüş yapar?
Çözüm:
3000~ 1200
60
a) a, ----
.6.t 12
290 DÖNME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ [7 -
30
(1., = - - = 2,5 dönü/ s2
12
a, 2,5 x 2 1t rad/s2
Wo + W
b) 8 - - - - t yada 8 = wot + ½ (1., t 2 den bulunabilir.
2
3000 + 1200
60
e - - - - - 12 = 35 x 12 = 420 dönüş
2
8 2 1t. 420 md.
örnek 7.5 : Bir pikabın döner tablası, motor çalıştırıldıktan
sonra 1 s. de 33 1/ 3 dönü/d-ı.k. değişmez hızına ulaşıyor .. Bu süre-
deki değişmez açısal ivme nedir?
Çözüm:
(1., = - - - den
t
wo = O; t = 1 s, f = 33,3 dönü/dak.
2 1C
w = (33,3 x - - ) rad/s
60
(1., = 3,49 rad/s 2 bulunur.
Ödev: Bir pikabın döner tablası 78 dönü/dak. da döneı:ıkerr 30

s. de durduruluyor: a) açısal ivmeyi bulunuz (değişmez var sayıla
cak}. b) Bu süre içinde disk kaç dönüş yapmıştır? (0,3 rad/s2 ;
17,5 dönüş)
Örnek 7.6: 60 km/saat hızla giden bk otomobilin tekerlekle-

rinin çapı 0,80 m dir. a) Dönme eksenine göre tekerleklerin açısal
hızı nedir? b) Tıekedekl,er 30 s. içinde düzgün olarak durdurulursa
açsal ivme neddr, c) Bu frenleme süresı:inde otomobil ne kadar ileri
gider?
Çözüm:
60000
V 3600
a) v = wr ➔ w = - - . w 41,6 rad/s
r 0,40
.6.w 0-41,6
b) r,. = -- = --- = - 1,39 rad/s 2 (durdurucu yönde)
.6. t 30
c) 0 Wot - ½ a t2
41,6 . 30- ½ (1,39) (30) 2
0 745 rnd
2 1t rad. 360° olduğundan. bir dönüşte 2 1t r yol gidileceğinden
745
x = -- x 2 1t r = 298 m yol gider.
2 'lt
Ödev: Bir otonun tek,erlek çapı 0,8 m dir v·e w = 40 rad/s
hızla dönmektedir. Çizgisel hız nedir? Otoya, çapı 0,9 m olan bir
iastik takılırsa çizgisel hız ne olur?
örnek 7.7.: Yatay bir mil üzerinde w 1 = 100 rad/s açısal hı
zıyla dönen bir disk, dikey bir eksen çevresinde wı = 30 rad/s hı
zıyla dönen bi,r tablaya oturtulmuştur. Dışardan bakan bir gözle-
yiciye göre diskin dönüşü nasıl görünür?
Diskin devinimini, açısal

e=rm,
hız vektörlerinin toplamı
şeklinde görürüz. wı a~ı-
8
w[2T2
/
:
sal hızı değişmekte ve Wı

hızıyla yatay düzlemde dönmektedir. wı ise değişmemektedir. O
halde
w - y w2ı + wı2 = y ( 100) 2 + (30) 2 = 104 rad/s

w nın doğrultusu, Wı yatay hızı il,e döner. w nın yatayla yaptığı
açı
292 DÖNME. l}EVİNİMİ KİNEMATİĞİ [7 -
Wı
tan 0 -=0,3
Wı
0 = 16,7°
Örnek 7.8 : Sürtünmeli bir yatakta dönen bir tekerleğin ilık
hızı Wo iken 1 dakika sonıra 0,9 wo'a düşüyor. İkinci dakika sonun-
daki açısal hız nedir?
Çözüm
w = Wo - at 0,1 Wo
1. dakikada w = 0,9 Wo = Wo - a. t ➔ a. = - - - rad/s 2
60
0,1 Wo
2. dakikada w = Wo - --- (120)
60
w = 0,8 Wo
Örnek 7.9: Bir çarkın dönüşünün zamana göre değişimi
0 = 3t2 + 4t 5t4 ile verildiğine göre açısal ivmenin zamana
3 -
bağlı değişimi nedir?
Çözüm:
dw
a=~=
d0
w - 6 t + 12 t 2 - 20 t 3
dt
dw
·r:J.- =6+24t-60t2
dt
Örnek 7.10: B tekerleği A tekerleğinin çevresinde kaymadan 1
yuvarlanıyor.
B milinin değişmez WB açısal hızı ile döndüğü ,bilindiğine göre,

a) A milinin açısal hızı, b) tekerinin çevresindeki bir noktanın
çapsal ivmesini bulunıuz.
Çözüm:
Tekerlerin dönmesinde kayma olmadığın

dan bu noktaların hızlan aynıdır. VA= VB
yada WArA = WBrB
,ri
E.r(AJ = wirA = - - wirA
ri
Örnek 7.11: Bir gazete basım makinasmda kağıt, değişmez v

hızıylamakinaya gider. Heı:ıhangi bir anda kağıt topunun yarıçapı
r ve kağıdın kalınlığı da d ise kağıt topunun açısal ivmesi nedir?
Çözüm:
f-- Vdt -.,_l
7d
dw \-:::·i\:\/::;:::,.,~~--v
(X. -
dt
v = wr
v hep aynı kalacağından

w ver değişmektedir.
dt sfuesince açılan ıkağıt hacmi:

1t r2 L - 1t (r-dr) 2 L =L vdt (d)
1t r2 L - 11: r2 L + 2 1t L ı:ıdr - 1t L dr2 - L vdt (d)
dr2, dr nin yanında çok küçüktür.
294 DÖNME DEVİNİMİ KİNEMATİCİ [7 -
2 1t r dr = v:dt (d)
dr vd
-------
dt 21t ,r
(-), yarıçapta zamanla azalmayı
gösterir.
V dr
w = -- nin türevini alıp - - ile çarpalım
r cir
rı
dw
= ili = ~
d (v ) =
-r- . V
d ( 1)
dil -ı::- ·
dr
dr
= v~-(-1)
dr r
dr
dt
1 dr
(l -v--.--
!r dt
v vd
(l = ---
2 7t :r3
bulunur.
Ödev : Bir diske uzamasız iplerle şekildeki yükler asılmıştır.
A yükünün, yukarı doğru 3 m/ s2 lik bir ivmesi ve 4,5 m/s lik bir
ilk hızı olduğu bilindiğine göre
a) 3 saniyede disk kaç dönüş yapar?
b) 3 saniye soma B yükünün hı,-;ı ve
yeri nedir?
C
c) t = O anında diskin çevııesindeki
C naktasmın ivmesini bulnnuz.

(2,9 dönüş; 9 m/s, 18 m;
aT = 3 m/s a, = 2, 13,5 m/s2,
a = 13,8 m/s2)
o
o
Dönme Devinimi Kinetiği
8- 1. Giriş:
Bundan önceki bölümde dönme deviniıminin kinematiğini in-

celedik. Bu bölümde de dönme deviniminin kinetiğini yani, dönme
devinimini oluşturan nedenleri incdeyeceğiz.
Ötelenme devinimini incelerken, bütün kuvvetlıerin cismin küt-
le merkezine etki ettiğini varsaydık. İncelediğimiz cisimlerin de
yeterli sertlikte olduğu varsayımıyla, cisimlerde kuvvet etkimesiyle
bir biçim bozukluğunun olamayacağını varsaydık. Dönme devini-
mini incelerken de cisimleri yine yeterli sertlikte varsayacağız. An-
cak kuvvetler cisimlerin kütle mer:kezine değil de değişik yerleri-
ne etkidiğinde bunların etkisinin ne olacağını görelim.
8- 2. Bir Kuvvetin Çevirtme Etkisi (Döndürüm): ~(_~o~f() vJ...,,)

Şekil.
8.1. de F 1 ve F2 kuvvetled cisme etki etmektedir. I. New-
ton yasasına göre Fı = F2 ise cisim dengede olmalıdır. Oysa, gö-
rüldüğü gibi cisim bir ötelenme yapmamakla birlikte dönmeye
(çevrilmeye) zorlanır. Öyleyse bir kuvvetin bir sert cisme etkisi,
uygulama noktasının yerine de bağlıdır. Uygulama noktasının yeri
296 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİGl [8 -
(A), verilen bir karşılaştırma

noktasına göre, bu karşılaştır
ma noktasından uygulama
noktasına giden bir r y,er vek-
törüyle kolayca tammlanabi-
lir. (Şek. 8.2). Seçilen karşı
laştırma noktası (O), genellik-
Şek. 8.1. le cismin, çevresinde serbest-
çe dönebileceği eksenm., F kuvvetinin. içinde bulunduğu düzlemle
kesiştiği nokta olaraık alınır. Şeklimize göre cisim O'dan geçen ve
sayfa düzlemine dik b:ir eksen
çevresinde serbestçe dönebil-
ı
mektedir. Öyleyse F ve r nin
oluşturduğu düzlem (yani say-
fa düzlemi) ile bu eksen O
:1
noktasında kesişirler.
F kuvvetinin etkisiyle ci- Şek. 8.2.

sim, O çevresinde (yada O dan
geçen sayfa düzlemine dik bir eksen çevresinde) saat göstergeieri-
nin ters yönünde (SGT) dönmeye (çevrilmeye) zorlanır. F kuv-
vetinin uygulandığı noktanın O'ya göve konumu, bu dönmeye zor-
lanmanın bir ölçüsüdür. (Örneğin, büyük bir araba tekerleğini çe-
virmek zorunda kaldığınızda
dönme eksenine yaık.ın değil
de uzak noktadan itmek daha
kolaydır Şek. 8.3). Ayrıca u;y;-
gtılanan kuvvetin, r vektörüy-
le yaptığı açı da dönmede et-
kin olur. r ıile F birbirine dik
olursa en büyük dönme etkisi
Şek. 8.3. oluşur.
Bunlardan başka, uygulanan kuvvet dönme ekseninin üstün-

den uygulandığında cismi saat göstergelerinin tersi yönünde dön-
dürüyorsa, aynı kuvvet dönme ekseninin altından uygulandığında,
cismi saat göstergeleri yönünde döndürur.
- 2] BİR KUVVETİN ÇEVİRTME ETKİSİ 297
Yu:kandaki açıklamalar göstermektedir ki dönme devinimin-

de kuvvetle birlikte kuvvetin uygulandığı nokta da işin içine gir-
mektedir. Bu bakımdan, ötelenme deviniminde çizgisel ivmeyi bir
kuvvettin sonucu olarak alırken, dönme deviniminde açısal ivme
;;-dece kuvvete bağlı olamayacaktır. Ö le se .eni bir' kavrama ge-
re vardır. Bu kavram, , ön ürme etkisi yada bir vektörün ir
oktaya göre döndüriimü ( çevirtmesi) dir. E lemsirz r evedeki
bir O no tasına gore r er ve toru e tanımlanan noktaya uygula-
nan F kuvvet nın O noktasına göre döndürümü ç rtmesi), r lle F
nin vektöre} çarpımı şeklinde tanımlanır.
:r =rxF
_,---1,,.~
~wv-l:-) (8-1)
r ya çevirtme ya da d~ürüm denebilir. r çevirtmesi, vek-

törel çarpınım bir sonucu olara:k, r ile F nin oluşturduğu düzleme
dik olacak ve yönü, sağ el kuralına göre (yada sağ vida kuralına
göre) sağ elin parmakları r den F ye doğru kıvnlclığında baş par-
mağın gösterdiği yön olacaktır. r vektörünün uygulama noktası
O noktasıdır ( Şek. 8.4). Şu halde r çevirtmesind.n etki çizgisi, O
noktasından bağlanmış ve F ,kuvveti etkisindeki cismin yapacağı
dönmenin eksenini; yönü de dönme yönünü gösterecektir. Şek. 8.4
te kuvvetin sadece yönünün değişmesiyle F nın yönünün de değiş
tiğine diıkkat ediniz.
Şek. 8.4.
r nın büyüklüğü
r = rF sin 0 (8-2)
298 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [8 -
yada
r = Fd (8-3)
dır. 0, r den F ye ,öçülen açıdır; d ise kuvvetin etki çizgısımn O
noktasına olan dik uzaklığıdır. Kuvvetler newton olarak uzaklık
lar da metre olara:k alındığında r çevirtme sinin birimi N .m. olur ( *).
Sonuç olarak, bir F kuvvetinin sert bir cismi, bu kuvvete dik bir
eksen çevresinde döndürme eğilimi, hem F n in bu eksenden uzak-
1
lığına, hem de F nin şiddetine bağlıdır. F kuvvetinin cisme yap-

tırmak istediği döndürmenin eğilimi, r mn büyüklüğü ile ölçülür.
Cisme etki eden kuvvetlerin sayısı birden çoksa, hu kuvvetle-

rin O noktasına göre döndürümlerinin ( çevirtmelerinin) toplamı
cisme etki eden döndürümün büyüklüğünü verir.
8-3. Çevirtme Etkisi ile Açısal İvme Arasındaki Bağıntı:

Eylemsiz bir çerçevede, durağan bir eksen çevresinde serbest-
çe dönebHen bir cisim göz önüne alalım Şek. 8.5. Cismin bu eksen
çevresinde dönebilmesi için bir çevirtmenin (döndüııümün) etki-
sinde kalması gerekir.
Cisme uygulanan çevirt-
menin, cismi serbestçe döne-
bildiği eksen çevresinde dön-
dürmeğe zorladığını varsaya-
lım(**). O noktası ç,evresinde
dönebilen cismin bir A nokta-
sına uygulanan F kuvveti, cis-
mi SGT yönünde döndürmeğe
zorlar. Newton'un II. yasasına
göre A deki /:ı m :kütlesi F kuv-
vetinin etkisiyle bir a ivmesi
kazanmalıdır. Cisim O nokta- Şek. 8.5
sından bağlı olduğuna göre /:ı m in a ivmesi de
(*) Görüldüğü gibi çevirtme (döndürüm) iş boyutunda olma-sına karşın

fiziksel yönüyle çok farklıdır. En azından iş sayısal, çevirtme vektöre!
bir niceliktir.
(**) Eğer çevirtme vektörünün yönü dönme eksenine koşut değilse, bunun
dönme eksenine koşut olan bileşeni alınır. Çünki dik bileşen bu eksen
çevresinde bir dönme yaptıramaz. (Cismin sadece bu eksen çevresinde
dönebilecek şekilde sınırlandırıldığını varsayıyoruz. Örneğin, bir kağnı
tekerleği sadece milin çevr2sinde dönebilir.)
-3] ÇEVİRTME İLE AÇISAL İVME ARASINDAKİ BAĞINTI 299
a = aı + a,
şeklinde teğetsel ve merkezcil ivme bileşenlerine ayrılabilir Bu
durumda II. Newton yasasına göre
F = (.6. m) a
F .6. m ( aı + a,)
dir. F kuvvetinin O ya göre çevirtmesi
r = rx F = r x .6. m ( aı + a,)
yada
r rx ,6.m aı + rx .6.m a, (8-4)
dir.
(8-4) eşitliğinin sağ yanındaki ikinci terim sıfırdır. (Çünki
a, ile r aynı doğrultudadır.) Öyleyse
r =rx.6.maı (8-5)
ve a, =a x r olduğu dönm~ kinematiği bölümünden anımsanırsa,
r = r x .6. m (a x r) (8-6)
olur. (a x r) vektörü, büyüklüğü a. r ye eşit olan ve a ilıe r nin oluş
turduğu düzleme dik doğrultuda (aı nin doğrultusu) bir vektördür.
Bu vektörünün r ile vektörel çarpımı ise r yönünde (z - ekseni doğ
rultusu) ve büyüklüğü ( .6. m) a. r2 ye eşit bir vektördür. Öyleyse
( 8-6) eşitliği.
F = (.6. m) r 2 a (8-7)
şekline girer.
Gözönüne alınan cisim sert olarak alındığından, cismin her-
hangi bir parçasına uygulanan çevirtme, bütün cisme uygulanmış
gibidir; yani,
r = k ( .6. m) r 2 (X,
yazabiliriz. a bütün cisimde.ki parçacıklar için değişmez olduğun

dan, toplamın dışına çıkar
r =al:.6.mr2
300 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİGt [8 -
l: ~ m r2 toplamı, «O» noktası değişmediği sürece, cisim için

belli değişmez bir değeri olan sayısal bir nioeliıktir. Bu toplamı I
ile gösterirsek
r = Ia (8-8)
olur. (8-8) eşitliğinde r ve rı. vektörel nicelikler olmakla birlikte,

değişmez bir eksen çevresinde dÖilıme gözönüne alındığından, bun-
lar aynı doğrultudadırlar. Bu yönüyle büyüklük olarak alına
bilirler
r=Irı. (8-9)
Cisme döndüı:ıüoü yönde, yani dönme eksenine dik düzlemde,

birden çok kuvvet etkiyorsa
alınır (ri ,ler toplanırken yönleri gözönüne alınmalıdır,.)
Dönme deviniminde, (8-8) eşitliğ:, ötelenme devinimindeki

F = m a nın yerini tutar. Yani, bir cismin çizgisel ivmesi nasıl
bir kuvveüe eşlıenirse, dönen bir cismin açısal ivmesi de bir çevirt-
me ile eşlenir.
8 - 4. Dönme Eylemsizliği :
{8-8)eşitliğindeki I ye cismin, dönme eylemsizliği, yada O
noktasınagöre dönme eylemsizliği denir. Dönme eylemsizliği, se-
çilen dönme eksenine, cismin biçimine ve bu cisimdeki kütlenin
dağılımına bağlıdır.
Dönme eylemsizliğinin birimi kg.m2 dir. Şunu da belirtelim ki,

dönme eylemsizliği dönmeye karşı koyucu bir niceliktir. Ötelenme
deviniminde nasıl kütle ötelenme devinimindeki değişime karşı ko-
yu.yor ve bund~ öt~rü _~ylemsizlik ~tlesi ( ötelenme eylemsizli-
ği) -adım alıyorsa, burada da dönme eylemsizliği, dönmedeki değişi
me karşı koymakta ve bu yii2den dönme eylemsizliği adım almak-
tadrr. Ancak, kütle yerden bağımsız olmakla 'Mrlikte dönme ey-
lemsizliği sert bir cisim için dönme eksenine bağımlıdır. Bu nokta
gözden kaçırılmamalıdır.
-4] DÖNME EYLEMSİZL!Ct 301
Örnek 8-1: 1 m liık sert ve hafif bir çubukla birbirine bağlan

mış 5 er kg. kütleli iki küreden oluşmuş bir halterin dönme eylem-
sizliğini a) O noktasından geçen dik bir eksene göre; b) küreler-
den bir.inden geçen dik bir eksene göre bulunuz.
Çözüm: A 8
o
= 5 . (0,5) 2 +5 . ı(0,5)2
t-
...,_ _ ...
ım-.--ı,..;
= 2,5 kg-m2
Göııüldüğü
gibi dönme eylemsizliği seçilen eksene bağlıdır.
Sürekli dağılımı olan cisimierin dönme eylemsizliği I S r2 dm =
ile bulunur.
örnek 8.2 : İçi boş bir silindirin dönme eylemsizliğini, silin-

dir eksenine göre bulunuz.
Çö,züın: ~ dr
11
I = J r2dm
dm = p dV; p = Öz kütle (ıkg/m3 )
dV = (2 1t r dr) L L
dm = 2 1t L p rdr
Rı
I - Sr2dm=21tLp S r3dr
Rı
21t L p - - - -
4
I 2 1t L p (Rı2 - Rı2) . ----

4
M p [1t (Rı2-Rı2) L]
I (1/ı) M (Rı2 + Ri) boş silindir.
Rı O ise I = ½ MR2 dolu silindir.
Rı _ Rı =R İnce. şerit I = MR 2
bulunur.
Bazı Cisimlerin Belli Eksenlere Göre Dönme Eylemsizliklerl.
İNCE
YÜZÜK 4
MR2 3MR2
I = MR 2 I --- l=---
2 2
DOLU İNCE
SİLİNDiR ÇUBUK
T
L
-P- -r-
f
L
l
4---
MR2 MR2 ML2 MV
I - I=-+- I
2 4 12 12
-4] DÖNME EYLEMSİZLİĞİ
303
DQLU
KURE İNCE
J_
ÇUBUK
2MR2 2MR2
l=--
MiI..2
I =-- l=--
5 3 3
DİKDÖRTGEN
PRİZMA ı--- L ---f
a
1(-----ı--ı'
b
1 1 1
1 =- M (a2 +b2 ) I = - - M (L2 +a2 ) l = - M (b2 +L2)
12 12 12
İNCE TEKER ÇElıllJERSEL KONİ
ı,___. --l
1 h -ı
1
1
1 .· 1 3 .ı
f 3
2
I =--MR / I =-MR1,I =-MR2i I =--M (¼R2 +h2)
2 , 4 , 10 / 5
I . I
DİKOORTGEN
LEVHA ~-----
_/2
r--b ---j
1 1
I = --Ma2 I = -- M (a2 -tb2J
12 12
1-- b ---f
1 1
I - - - Mb2 I - M (a.!-tb 2 )
12 3
8 - S. Dönme Deviniminde Dikkat Edilecek Nokta :

Bir cismi bir eksen çevresinde döndürebilmek için bir F çe--
virtmesinin gerekli olduğunu öğrenmiş bulunuyoruz. Kapsamımız
içinde inceleyeceğimiz örneklerde genellikle cisimlerin, kütle mer-
kezleri çevresindeki dönmeleri gözönüne alınacaktır. Bu tür örnek-
lerin çözümünde (8-9) bağıntısı bize yardımcı olacaktır. Bu ba-
ğıntı kullamhrken rJ..: kütle merkezi çevresindeki dönıüşün açısal
ıivmesini; I: cismin kütle merkezine göre dönme ,eylemsizliğini
göstermektedir. ·
Dönme örneklerinde her zaman kütle merkezi çevresinde
bir dönme olmayabilir. Bazen cisim, kütle merkezinden geçmeyen
bir eksen çevresinde dönmeye zorlanabilir. Bu durumlarda (8-9)
eşitliği lmllanılırken dikkatli davranmak gereklidir. Çünki bu du-
-6] EYLEMSİZLİK YARIÇAPI 305
romda (J,, : dönmenin olduğu eksen çevresindeki dönüşün açısal

ivmesini; I: dönmenin olduğu eksene göre cismin dönme eylem-
sizliğini göstermektedir. ·
Bir cismin kütle merkezinden geçen bir eksene göre dönme
eylemsizliği ile, bu eksenden d uzaklıkta ve bu eksene koşut her-
hangi bir eksene görıe dönme eylemsizli:ği arasında yalın bir ha~
ğıntı vardır.
I = hm + !M d2 ( 8-10)
(M = cismin kütlesi; d = iki eksen a:msı uzaklık; hm = kütle
merkezinden geçen eksene göre dönme eylemsizliğiclir.)
(8-10) bağıntısı, Koşut Eksenler Kuralı yada Steiner Kuralı ola-
raıkbilini:r.
:Dönmeyle ilgili örnekler çözülürken yukarıda açıklanan nok-
taya dikkat edilmelidir. ( Örneklere bakınız).
8 - 6. Eylemsizlik Yarıçapı :
ıDüzgün bir cismin dönme eylemsizliği I = mk2 şeklinde yazı
labilir. Burada k = eylemsizlik yarıçapıdır (radius of gyration).
Buna göre eylemsizlik yarıçapı, göz önüne alınan cismin bütün
kütlesinin k yarıçaplı bir çembersel ıhalkada toplanmış gibi düşü
nülebileceğini belirler. I bilinirse
= J -- .den ,k bulunur.
.·-ı
k (8-11)
, m
Örnek 8.3 : Bir diskin dönme eylemsizliği I 1/ 2 MR2 olduğu-

na göre eylemsizlik yarıçapını bulunuz.
Çözüm:
8-7. Dönme Kinetiği Üzerine Örnekler:

Örnek 8.4 : Bir araba tekerleği yatay bir eksen çevresinde dö-
nebilmektedir. Bir adam 10 N. luk düşey bir kuvvetle, merkezden
306 DÖNME DEVİNİMİ KİNET1Gt f8 -
0,10 m uzaktan şekildeki gibi düşey yönde bir kuvvet uygulayarak

tekerleği döndürmeğe çalışmaktadır. Tekerlek üzerindeki çevirt-
me nedir?
Çözüm:
0 = 90° - 60° 30°
r = r F sin0
= 0,1 . 10 sin 30
r = 0,5 N. m
yönü sayfa düzleminden dışarı
doğrudur.
örnek 8.5 : Yarı çapı R ve dönme eymelsizliği I olan M kütleli

bir teker, şekilde görüldüğü gibi bilyalı yatak içinde dönen bir ek-
sene oturtulmuştıur. Tekerin çevresindeki oluğa sarılan uzamasız ipin
ucuna m kütlesi asılmıştır. Bilyalı yatağı sürtünmesiz alarak, dü-
zenek serbest bırakıldığında ipteki gerilmeyi ve m kütlesinin çiz-
gisel ivmesini bulunuz. m kütlesi y kadar aşağı indiğinde hızı ne
olur?
....
,Çozum:
Tekerin Mg ağırlığı, bilyalı
yatağın N tepkisiyle karşılanır.
Mg =N
m kütlesi için II. Newton ya-
sasından yararlanarak ötelen-
me denklemini yazalım.
mg-T = ma (1)
Teker için (8-8) eşitliğinden
Tekere etkiy,en toplam çevirtme T.R. dir f ile a aynı doğrultuda

olduğundan ·sa)'lsal -değerleri alınabilir.
TR=I«
- 7] DÖNME KİNETİÔİ ÜZERİNE ÖRNEKLER 307
Tekere sanlı ipte bir kayma olmadığından ipin çizgisel ivme-

si (a), tekerin çevresindeki bir noktanın teğetsel ivmesine eşittir.
Yani,
a = aı = Ra.
(2) de yerine koyarsak
a
T.R - 1 - (3)
R
(1) ile (3) ten
r
m
a=.
m +( I
R2
ve
m
T =. g
1 +( mR2
I )
bulunur.
I = ½ MR2 ise
2m mM
a=. g T=.----g
2m + M M + 2m
bulunur.
Dururken devinime başlayan m kütlesi y ıkadar düştüğünde
kazandığı hız (ivme değişmiyor),
v = y2 ay~ J
2g.--m--y
I
m+--
olur. R2
C\
""CL, ' Örnek 8.6 : Yarıçapı 0,3 m olan bir tekerin çevresine sarılan
uzamasız ipin ucuna sürekli olarak 10 N. luk bir kuvvet uygulan-
maktadır. Teker, merkezinden geçen sürtünmesiz bir eksen ile y.a-
taklanmıştır .Tekerin dönme eylemsizliği I = 3 kg-m2 dir. a) Te-
kerin açısal ivmesini ve kenarındaki bir noktanın teğetsel ivme-
sini bulunuz. b) İpin ucuna 10 N. luk bir ağırlık asılmışsa, tekerin
açısal ivmesini hesaplayınız. Bu ivme (a) daki bulunan değerden
neden farklıdır?
Çözüm:
a) Tekere etkiyen toplam çevirtme F.R dir. (8-9) eşitliğine göre,
ro = F.R. = Io . a
FR 10.0,3
a. = - - = - - - = 1 rad/s 2
Io 3
aı = a. R = 0,3 . 1 = 0,3 m/ s 2
b) mg > T d:ir. Çünki aşa F=10N

ğı iniyor. mg nin çizgisel ivme-
si, tekerin kenarındaki bir
noktanın teğetsel ivmesine eşit
tir. (İp uzamasız, kayma yok)
Teker için
ro = lo rı.
TR = Iorı. (1)
10 N .. luk ağırlık için,
mg - T = ma
a aı = aR olduğundan
mg-T=mrı.R (2)
rı. = 0,97 rad/s2
a= 0,29 m/s 2
T = 9,7 N.
bulunur.
- 7] DÖNME KİNETIGt ÜZERİNE ÖRNEKLER 309
a. ve a değerleri ( a) da:ki sonuçlardan küçüktür. Bunun nede-

ni, döndürümü sağlıyan ipteki gerilme kuvvetinin daha küçük ol-
ması,dır. Cisim aşağı doğru ivmelendiğinden, ipteki gerilme cismin
ağırlığından küçük olmalıdır.
Örnek 8.7: Bir Atwood düzeneğinde kütlelerden biri 0,50 kg,
diğeri 0,46 ,kg. dır. Yatay sürtünmesiz bilyalı bir eksene oturtul-
muş makarının yarıçapı 5 x 10- 2 m dir. Durunken serbest bırakıl
dığı zaman ağır kütlenin 5 s de 0,75 m düştüğü gözleniyor. Bu ve-
rilerle makaranın dönme eylemsizliğini ve kütlesini bulunıuz.
Çözüm:
il. Newton yasasından, ci-
simlerin ötelenme denkılemleri.
ni yazalım:
(1) mıg - Tı = mıa
(2) Tı - m2g = mıa
Makaraya etkiyen toplam çe-
virtme:
(3) TıR - T2R = I cx. dır.
(1) den Tı = mı (g-a)

(2) den Tı = mı (a+g)
x =½ at2 den
0,75 = 1/z a (5 X 10··2)2
a = 0,06 m/s2 bulunur.

Tı - Tı = mıg - mıa - m2a - Ir12g
= g (m1-m2) - a (mı +Ill2)
Tı - Tı = 0,33 N.
(3) te yer:ine koyarsak
a
(0,33) 0,05 - I cx. = I -
R
310 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİO! [8 -
I = 1,4 x 10-2 kg-m2
bulunur.
I = ½ M R2 olduğundan
2!
M
R2
M 0,56 kg. bulunur.
Ödev : Şekildeki makaraların herbirinin dönme eyLemsizlikle-

ri 3 kg.m2 dir. Dış yarıçaphrı 0,60 m, iç yarıçapları 0,30 m dir.
a) tki makaranın açısal ivmesini, b) Her makaranın t = 2 saniye-
deki açısal hızını, c) Kütleler 3 m düştüğünde kütlelerin çizgisel
ivmelerini bulunuz.
Örnek 8.8. : m kütleli bir cisim şekilde görüldüğü gibi yatay-

la 0 açısı yapan eğik bir düzlem üzerinde :kayıyor .. Kayma sürtün-
me katsayısı µ •dür. O noktasında sürtünmesiz bir yatakla yatak-
lanmış R yarıçapında ve M kütlesinde bir makara üstüne sarılan
ipin ucu cisme bağlıdır. Makaranın eylemsizlik yarıçapı k ise a)
cismin eğik düzlemdeki ivmesi nedir? b) İpteki gerilme nedir?
Çözüm:
Cisim için ötelenme denklemi :

mg sin 0 - f. - T = ma
mg sin 0 - µ rng cos 0 - T - rna (1)
...:..,7] DÖNME KİNET!Ct ÜZERİNE ÖRNEKLER 311
Makaraya etkiyen çevirtme TR

dir. Makara için dönme denk-
lemi
r = fo,
TR=fa
Eylemsizlik yarıçapı
k=
J: I - Mk2
aı a
a. = ---
R R
Öyleyse,
a
T.R Mk2 -- (2)
R
(1) ile (2) den
mg ( sin 0 - µ cos 0)
a = ---------
k.2 M
m+--
k2 M mg (sin 0 - µ cos 6)
T = --- ---------
k2 M
m+---
R2
T= (sin 0 - µ cos 0)
mR +Mk
2 2
312 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİÖİ [8 -
örnek 8.9: Kütlesi 100 kg ve eylemsizlik yarıçapı 2 m olan

bir makaraya şekildeki gibi iki ağırlık asılmıştır. Yatakta sürtün-
me olmadığım varsayarak, makaranın açısal ivmesini bulunuz.
(Rı = 1 m, R2 = 1,5 m)
Çözüm:
Dönme için önce herıhangi bir yön alıp (sürtünme yok) ör-
neği çözebiliriz. Sonucun işa
:rıeti bize seçtiğimiz yönün doğ
ru olup olmadığım gösterir.
Sonuç ( - ) çıkarsa ters yönıü
seçtiğimizi anlarız. Ancak, da-
ha önceden de dönme yönünü
bularak problemi çözebiliriz.
Biz bu yolla çözümü yapaca-
ğız.
Düzenim durgunken A ve
B ağırlıklarının
makaraya uy-
guladığı döndüriimleri bula-
lım.
rA 50 . ı = 50 N.m
rB 25 . 1,5 = 37,5 N.m
rA > rB olduğundan düzenim serbest bırakılmda SGT yönün-

de dönmeye başlar . A cismi için ötelenme denklemi :
(1)
B cismi için ötelenme denklemi :
(2)
Makara için dönme denklemi
I a. (3)
- 7] DÖNME KİNETtct ÜZERİNE ÖRNEKLER 313
as Rı a
I = Mk 2
aA, aa, I değerleri (1), (2), (3) denklemlerinde yerine konup

çözüldüğünde
a, g---------
50 25
9,8 ( - 1 +- 1,5)
9,8 9,8
25 50
100 (2) 2 +- (1,5) 2 +- (1)2
9,8 9,8
a = 0,2 rad/s 2
bulunur.
Ödev: 6 N. luk bir cisim 30° lik bir eğik düzlem üzerinde dur~
makta ve cisme bağlanan bir ip, eğik düzlem.in üst ucundaki bir
makaradan geçerek aşağı sarkmaktadır. İpin aşağı sarıkan ucuna
18 N. luk bir oisim asılmışhr. Makarnnın ağırlığı 2 N yarıçapı ise
0,33 m. dir. Cisimle düzlem arasındaki sürtünme katsayısı 0.10 dur.
Asılı dsmin ivmesini ve makaranın her iki ucundaki ipteki geril-
meleri bulunuz. Makaranın dönme eylemsizliğini ½ MR2 alınız.
Örnek 8.10: Yarıçapı 0,5 m ve kütlesi 2 kg. olan bir makara-

nın çevresine bir ip sarılmıştır. İp, F = 30 N luk bir kuvvetle yu-
karı doğru çekiliyor. a) Makaranın merkezinin çizgisel ivmesini,
b) makaranın açısal ivmesini, c) İpin .ivmesini bulunuz. (Makara-
nın dönme eylemsizliği I = 1/ı MR2 dir.
Çözüm:
Makara.>ıın SGY döndüğünü ve aşağı doğru
ı_alıll!: a)
Makaraya etki eden
kuıvvetler F ve mg dir. II. F
Newton yasasına göre maka-
ranın ötelenme denklemi
mg-F = ma
mg - F (2 . 9,8) - 30
a - ---- =-----
m 2
a =- 5,2 m/s2
(-) işareti, makaranın ivmesmın seçtiğimiz düşüş yönünün
tersine, yani yukarı doğru olduğunu gösterir.
b) Makara O çevresinde dönebildiğinden O ya göre buna etki-
yen çevirtme F.R. dir. Öyleyse makaranın dönme denklemi
ro = I rı.
F.R F.R
F.R = Irı.~rı. = --- - - - -
I '/ı MR2
2F 2. 30
= 60 rad/s 2
MR 2 .0,5
rı.'nın işareti ( +) çıktığından dönüş yönünü doğru seçtiğimizi an-
lamış oluruz. ( ( - ) çıksaydı dönüş yönü, seçtiğimiz yönün tersi
olurdu.)
c) İpin çizgisel ivmesi makaranın kenarındaki bir nokta-
nın teğetsel ivmesine eş.ittir.
- 7] DÖNME KİNETİĞİ ÜZERİNE ÖRNEKLER 315
A noktasının ivmesi •;p
(aı + amakara) dır. Öyleyse

aip = (aı, + amakara) = -ooR + 5,2 A
60. 0,5 + 5,2

aip 35,2 m/s2
Ödev: Örnek (8-10) daki ipe uygulanan kuvvet ne olsun ki

makaranın kütle merkezi durgun kalsın? Bu durumda makaranın
açısal ivmesi ne olur?
Örnek 8.11 . Kütlesi M ve ağırlık menkezinden geçen bir ekse-

ne göre eylemsizliık yarıçapı k olan bir cisim, kütle meııkezinden
x uzaklığında bir O ekseni çev-
resinde serbestçe dönebilmek-
tedir.. Cisim, şekildeki konum-
da serbest bırakıldığında en
büyük açısal ivme ile dönmesi
için, x uzaklığı ne olmalıdır?
Çözüm:
Cismi O çevresinde döndüren kuvvet Mg ağırlık ,kuvveticlir. Bu
durumda
dan Mg x = Ioıx olur.
Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Io'nin O eksenine göre

dönme eylemsizliği olduğudur.
Koşut eksenler kurnlı anımsanırsa,
M gx = Ioıx = (M k2 + Mx 2) cx
Mgx gx
a.------
Mk.2 + Mx2 kı + x2
316 DÖNME DEVİNİMİ KİNETiGi [8 -
da
bulunur. a'nın en büyük olması için - - in sıfır olması gerekir.
dx
da g (k2 + x2 ) - 2x {g x)
----------=0
dx (kı + x')ı
g (k2 + x2 ) - 2x2 g =O
X = ık
bulunur.
Örnek 8.12 : Bir oto tekerleği yerine takılırken, merkezinden

0,10 m uzaktaki bir somun 0,40 m uzunluğunda bir anahtarla ş,e
k.ildeld gibi sıkılmaktadır. Tekerlek serbestçe dönebildiğine göre,
tekerleğin açısal ivmesi ne olur? {Tekerin merkezine göre dönme
eylemsizliği I = 0,1 kgm2 • alınız.)
Çözüm:
Anahtara uygulanan kuv-
vetler, tekerleği O ekseni (Mer-
kez) çevresinde döndürmeğe
zorlamaktadır.
ro = Io a dan
Fı (0,20-x)+.F2(0,20+x) =loa
,,
o,2m-ı-- 0,2m~
Fı=Fı=30; Io = 0,1 kgm 2
0,40. 30
a = ---- = 120 rad/ s 2
0,1
bulunur.
Örnek 8.13: Wo açısal hızıyla şekilde gösterilen yönde dönen
bir sHindirin yarıçapı r ve ağırlığı da W dır. Silindir, bir köşeye
yerleştirildiğinde, duvarlarla silindir arasındaki sürtünme katsa-
yısı µ ise, .silindiri yavaşlatan açısal ivme ne olur?
- 7] DÖNME KİNETİÖİ ÜZERİNE ÖRNEKLER 317
Çözüm:
Silindire etki eden kuvvetler şekilde gös-

terilmiştir. Silindir dengede olduğundan
/fı
:EFx ve :EFy sıfır olmalıdır.
Nı - =O fs.2
Nı-µNı = O ➔ Nı = µN2
Nı+ f.ı-W =O
Nı+ µNı-W = O ➔ Nı = W-µNı
Silindire etki -eden çevirtmeler, silindiri

yavaşlatmaktadır.
ro = Ioa dan
r (µ Nı +µ Nı)
a = ------
I I
yukarıdaki eşitliklerden
µW
Nı =
1 + µ2
w
N2 -
1 + µ2
değerleri yerine konursa,
1 + µ2 I
bulunur. cx'nın dönmeyi yav'.lşlatıcı yönde olduğunu unutmayınız.

Örnek 8.14 : Şekilde iki dişli çarktan oluşan düzenekte A çar-

kına rA = 3 N.m lik bir çe;rirtme etkimektedir.
a) B çarkının açısal ivmesini bulunuz. b) A ve B çarklarının

değme noktalarındaıki çizgisel ivmeleri nedir?
(h = 10- 2 kgm2 , h = 10- 2 kgın2,
fA = 0,1 m; ra = 0,2 m. dir.)

Çözüm:
a) B çarkı için
ro = lort. dan F
F . ra = la rt.a ( 1)
A Çarkı için
ro = lo rı.
rA - FrA = hrı.A (2)
(1) ve ( 2) den F yok edilirse
(3)
bulunur.
Dişlilerin değme noktalarında bir kayma sözkonusu olmadığı

na göre çizgisel ivmeler eşit olmalıdır. Yani,
(4)
Bu rt.A değeri (3) de yerine konup, eşitlik rıa'ye göre düzenlenirse

- 71 DÖNME KİNBTlô-1 OZBRİNB ÖRNEKLER 319
elde edilir.
aB = 42,9 rad/s 2
bulunur.
8,6 m/s 2
bulunur.
Örnek 8.15 : 1 = 4 m uzunluğundaki 50 kg. lık düzgün bir ka-

las, iki ucuna ip bağlanarak tavana asılmıştır. İplerden biri kop-
tuğunda kalas hangi açısal ivmeyle aşağ1 düşer. Bu anda kopan
noktanın çizgisel ivmesi nedir? (Kalasın ağırlık merkezine göre dön-
me eylemsizliği Io = 40 kgm~ dir)
Çözüm: ".
A' noktasındaki ıpın kop-
tuğu durumu gözönüne alalım.
Bu durumda kalas A çevresin- A
1"-.,,,.-,.,....,,.,....,,,,..._,,,.....,,.~
de bir dönme yapacaktır.
1 Wl
W .-- = IA a ➔ a =
2 2h
Burada h, A noktasına göre dönme eylemsizliğidir. Koşut ek-

senler k:curalından ya~arlanarak
1 mg
a
l2
2 (Io + m--)
4
320 DÖNME DEVİNİMİ KİNETİĞİ [8-,-
ve değerler yerine konursa

rı. = 0,24 rad/s 2
bulunıur. A' noktasının çizgisel ivmesi aA• = rı. . 1 = 0,24 . 4 = 1

m/s2 dir.
Örnek 8.16 : Boyu 0,75 m, eni 0,50 m olan 30 kg, lık bir rek-
lam levhası iki noktadan bağlanmış durumdadır. Bağlantı nokta-
larından biri (B), koparsa levha hangi açısal ivme ile döner. Lev-
hanın C ucunun çizgisel ivmesi ne olur?
Çözüm:
B bağlantısı koptuğunda levha A çe\cresinde bir dönme yapa-
caktır.
mg . 0,25 = ha.
m (a2 +b2 ) 30 [(0,5) 2 + (0,75)2]
h=----- - - - - - - - - - = 8,13 kg m 2
3 3
c::::r=;=:===:::;::;=:::::;ı, mg. 0,25 8,13 rı.
r-------.s a. 9 ,04 rad/ s2

r
T
0,75m
C noktasının çizgisel ivmesi
a = rı.r
_l
f-- o,som---lc
der. r
ac
= y (0,75) 2 + (0,50) 2 = 0,90
= ~.04 x 0,90 = 8,15 rn/s2
m.
bulunur.
Örnek 8.17: Kütlesi 10 kg ve yarıçapı r = 0,5 m olan bir boru,

şekildeki gibi bir kenar üzerinde durmaıkta, düşmemesi için de bir
adam tarafından tutulmaktadır. Adam boruyu bırakırsa, borunun
kenar çevresinde kaymaksızın dönebilmesi :için :kenar ile boru ara-
sındaıki sürtünme katsayısı en az ne olmalıdır? Bu durumda boru-
nun açısal ivmesi ne olur?
- 7] DÖNME KİNET!Ct ÜZERİNE ÖRNEKLER 321
Çözüm:
Boruya etki eden kuvvetl,er
W, fs, N dir.
N - W cos 30° = O (1)
dır. (Bu yönde ivme yok)

Borunun kenaıcdan kaymadan
dönmesi için
W sin30-fs = mao (2)
olmalıdır. Buradaki ao ivmesi

kütle merkezinin çizgisel ivme-
sidir ve boru, kenar üzerinde
kaymaksızın döneceğinden
ao=a.r (3) w
yazılabilir.
Borunun kenaır çev,resıinıde dönmesi için
W (r sin 30) =h ıx.
Burada IA, köşenin çevresindeki dönüş için dönme eylemsizli-

ğidir. Koşut eksenler ılmralına göre
h=Io+mr2=2mr2
dır.
mg r sin 30 = 2 mr2 ıx.
g sin 30
tX. 4,90 rad/s2
2 r
bulunur. Bu değer (3) te yerine konursa
ao = 4,90 . 0,5 = 2,45 m/s2 bulunur.

(2) den
f. =W sin 30 - mao = 24,5 newton.

(1) den
N =W cos30 84,87 newton; ve
f.
f. µ N ~ µ. = -- = 0,30 bulunur.
N
Örnek 8.18: 0,10 m yarıçapında 5 kg. lık bir silindir, değiş

mez (1. =
12 rad/s 2 açısal :ivmesiyle döneııken bir kuşak üzerine şe
kildeki gibi konmuştur. Silindirin, kuşak üzerinde kaymaksızın
dönebilmesi için silindirle kuşak arasındaki sürtünme katsayısı ne
olmalıdır? Bu durumda kuşağın çizgisel ivmesi ne olur?
Çözüm:
Silindire etki eden kuv-
vetler
W, fs, N dir.
y - doğrultusunda bir ötelenme
olmadığından
- (·)
•
ve f. = µ N = µ W dir.
ro = I (1,, dan
f•. r = I (1,, = ½ mr-2 (1,,
mr(J.
3N
2
- 7] DÖNME KİNETİĞİ ÜZERİNE ÖRNEKLER 323
f.
ve µ - = 0,06
w
bulunur.
Kayma olmadığından srnndirin kuşağa değen noktasının çiz-

gisel ivmesi kuşağın çizgisel ivmesine eşittir.
a = rı., r den
a 0,3 m/s 2 buhmur.
örnek 8.19: Eğim açısı O olan eğik düzlemde bir silindirin

kaymadan dönereık gidebilmesi için, eğik düzlemle silindir arasın
daki sürtünme katsayısının en az 1/3 tan 0 olacağını gösteriniz.
Çözüm:
Silindire etki eden kuv-

vetler
W, f., N dir.
W cos0 = N
dir. (Bu yönde bir ötelenme yok)
f. =µN =µ W cos 0
W sin O - f. = ma
(a: lçütle merkezinin ivmesi)
W ,sin O- µ W cos 0
a = - - - - - - - - - = g (sin0 - µcos0)
m
Döndürme için
bÖNME DEVİNİMİ KİNET1C-İ [8 -
a
ro - lo « = lo - -
r
den
g ( sin 0 - µ cos 8)
r (µ W cos 0) Io - - - - - - -
r
mr2
Io - - - - yerine konup eşifük µ ye göre düzenlenirse,
2
3 µ cos0 sin0
bulunur.
o
• ~o~r■}~)
Açısal itme-Açısal Devınırıik,
Açısal Devinirliğin Korunumu
Bu bölümde, dönme devinimindeki açısal itme, açısal devinirlik

kavramlarını ve bunlar arasındaki bağıntıyı inceleyeceğiz; dah2:
sonra da fizikte önemli bir kavram olan açısal devinirliğin koru-
numu üzerinde duracağız.
y
9 - 1. Açısal Devinirlik :
Eylemsiz bir gözlem çer-
çevesinde v hızı ile gitmekte
olan bir m kıütl,esinin
p = mv (4-17) X
ile verilen bir çizgisel devinir-

liği olduğunu 4. Bölümden bi-
liyoruz. Aynı eylemsiz gözlem
çerçevesinde p vektörünün O Şek. 9.1.
ya göre çevirtmesine yani, çiz-
gisel devinirliğin çevirtmesine açısal devinirlik denir. m kütlesi O
ya göre r konumunda ise, m nİn açısal devinirliği
326 AÇISAL İTME - AÇISAL DEVİNİRLİK [9 -
l=rxp=rxmv (9-1)
dir Şek. 9. 1.
Görüldüğü açısal
devinirlik bir vektördür v,e uygulama
gibi
noktası O noktasıdır (Eksen takımının başlangıç noktası). l vektö-
rünün, r ile p nin oluşturduğu düzleme dik olduğu ve yönünün
de sağ el kuralıyla bulunduğu, vektfüel çarpınım bir' sonucu ola-
rak, açıkça görülmektedir.
Açısal devinirlik vektörünün büyüklüğü
l = rp sin 8 = rmv ·sin 8 (9-2)

dır. (8, r den p ye ölçülen açıdır.)
Açısal devinirliğin birimi kg. m 2 /s dir.

Şimdi açısal
devinirlik ile çevirtme (r) arasındaki bağıntıyı
bulalım.(9-1) eşitliğinin zamana göre türevini alalım (*). Hem
r, hem de p zamanla değiştiğinden
dl dr dv
- - xmv + rx m - - (9-3)
dt dt dt
dir.
dr
m kütlesinin zamana görıe yer değiştiI'mesidir; yani a11-
dt
dr dv
lık hıza eşittir: -- v. ; - - ise anlık ivmedir. (9-3) te bun-
dt dt
ları yerine koyarsak
dl
-- = v x m v + r x ma (9-4)
dt
v Hem v aynı doğrultuda olduklarından v x m v = O dır. Newtonun

il yasasına göre ma , m kütlesine etkiyen kuvvete eşittir: F = ma.
(*) Vektörel çarpınım türevi alınırken vektörlerine sırasının değişmemesi
gerekir.
-1] AÇISAL DEVİNİRLİK 327
Öyleyse r x ma = r x F terimi de F kuvvetinin O noktasına göre

çevirtmesine eşittir :
r =r X F
Bu durumda (9-4) eşitliği
dl
r (9-5)
dt
olur. (9-5) eşitliği bize bir parçacığın açısal devinirliğinin zama-

na göre değ1şim hızımn, ona etkiyen çevirtmeye eşit olduğunu söy-
ler. (Bir karşılaştırma yapacak olurs~k, ötelenme deviniminde çiz-
gisel devinirliğin zamana göre değişim hızı cisme etkiyen dış kuv-
dp
vete eşit oluyordu: F = --.)
dt
Bir tek roütle için çıkardığımız bu sonuçlar bir çok kütleden

oluşan düzenimler için de geçerlidir. Ancaık, bir çok kütlelerden
oluşan bir düzenimin açısal devinirliği, düzenimdeki her ıkütlenin
aynı bir noktaya göre açısal devinirliklerinin (lı, 12, (3 ............ in),
vektöre! toplamına eşitti'r:
L = lı + 12 + 13 + ............ + in (9-6)
Buna göre (9-5) eşitliği, bir çok kütleden oluşmuş düzenek için
dL
= f&,ş (9-7)
dt
şekline girer. fd,ş düzeneğe etkiyen dış çevirtmelerin toplamıdır.
r iç, Newton'un III. yasasına göre sıfırdır ve gözönüne alınmaz.
r ve L, eylemsiz bir çerçevedeki bir noktaya göre alınırlar. Onun
için noktanın yeri değişirse f ve L nin değeri de değişir. Alınaın
nokta, kütle merkezi olarak alındığında da (9-7) geçerliktedir.
Örnek 9.. 1 : Bir elma ağacının gövdesinden 2 m uzakta daldaki
m = 0,2 kg. lık bir elma, sapından koparnk düşmeğe başlıyor.
a) Herhangi bir anda, elmanın gövdesine göre elmaya etkiyen çe-

virtme n~dir? b) Elmanın t = 2 s. anında ağacın gövıdesin:e göre
açısal devinirliği nedir? c) Elma için (9-5) eşitliğinin geçerliğini
gösteriniz.
Çözüm:
Ağacın
gövdesindeki O noktasını karşılaştırma noktamız olarak
alalım. a) Herhangi bir anda
elma O noıktasına göre r konu-
mundadır. Elmaya yerçekimi r
kuvveti etkimektedir.
r= r X F X
r x mg
r rmg sin 0
X r sin 0 = 2 metre
r 2. 0,2. 9,8
r 3,92 N.m
r'nın yönü sayfa düzleminin içine doğnıdur. Uygulama noktası O
dur.
b) (9-1) e göre
I rxp
1 rp sin 0
X r sin 0 = 2
p mv =m (gt)
1 2 . O,2 . 9 ,8 . 2
1 7,84 kgm2/s
I nin yönü sayfa düzleminin içine doğrudur. Uygulama noktası O dur.
F / / I dir.
dl
c) r = ; F / / I olduğundan vektörler yerine bunların
dt
büyüklükleri alınabilir.
- 2] AÇISAL İTME 329
dl
r 1 xmgt
dt r xmg
d
xmg - (xmgt)
dt
dl
göruldüğü gibi' r - - bağıntısı her ,an için geçerliktedir Bura-
dt
da dikkat edilmesi gereken nokta, f ve 1 değerlerinin O noktasına
bağımlılığıdır. O noktası elmanın dalda bulunduğu nokta seçilsey-
di (x = O), o zaman r = O; 1 = O bulunurdu.
9 - 2. Açısal İtme :
dL
r= (9-7)
dt
eşitliğini yeniden gözönüne alalım (r . rd,ş'ı göstermektedir.. Yalın
olması yönünden r olarak alınmıştır.) Bu eşitliği
r dt = dL (9-8)
şeklinde yazacak olursak, buradan şunu görebiliriz. r çevirtmesi
bir dt süresince etki ettiğinde, düzeneğin açısal devinirliğini dL
kadar değiştirir. Burada f dt'ye açısal 'itme denir. (9-8) eşitliği
Yektörel bir eşitlik olduğundan bileşke açısal itme yönünde bir açı
sal devinirlik değişmesi olacağı açııktır.
9 - 3. Açısal Devinirlik ( L) ve Açısal Hız ( w) Arasındaki Bağıntı :

Açısal
devinirHk, bir cismin bir eksen çevresindeki dönmesini
yada çizgisel devinirliğin açısal değişimini belirliyen bir niceliktir.
Başka bir deyişle, açısal devinirlikteki bir değişme, cismin dönme-
sindeki bir değişime karşılı!< gelir. Buna göre r dt açısal itmesi,
cismin açısal devinıirliğLnıi yada cismin dönme devimmirııi değişti
rici bir etkidir. ( Çizgisd devinimde f"dt =
mdv olduğunu ve çizgi-
sel itmenin çizgisel devinirliği değiştirdiğini anımsayınız). Açısal it-
330 AÇISAL İTME - AÇISAL DEVİNİRLİK r9 -
menin dönme deviniminde ortaya çıkardığı etkiyi şöyle de göre-

biliriz:
r = I cı. (8-9)
değeri ( 9-8) de yerine konursa ( te;k eksen boyunca dönme alın

dığında sayısal büyüklükler kullanılabilir),
r dt = I « dt (9-9)
dw
ve cı. --- anımsanırs;1
dt
r .dt = I dw (9-10)
bulunur. r . dt itmesi belli bir ( t2 - t 1) aralığında etkirse, tı anın
da cismin açısal hızı wı, t, anında Wı ise
tı Wı
S r . dt 5 I dw
t, w.
r (tı-tı) I (w2 -wı)
tı =o tı =t
Wı =0 Wı =c,.ı alınırsa
r t = Iw (9-11)
bulunur. Bu eşHlik bize r çevirtmesinin t süresince etkimesi so-

nucu, (yani «r . t» açısal itmesi sonucu), cismin w açısal hızını
kazandığını gösterir. Burada dönmenin durağan tek bir eksen çev-
resinde olduğu r , I ve w'mn bu eksene göre ölçüldüğü unutulma-
malıdır. Bu koşullar altında (9-11) ile (9-8) karşılaştırıldığında
L = lw (9-12)
sayısal eşitliği bulunur. Burada L, I ve w'nın ,ölçüldüğü durağan

eksene göredir. (çizgisel devinimde P = M v eşitliğini anım.sayı-
- 3] L İLE rı} ARASINDAKİ BACINTI 331
nız). Genel olarak dönme ekseni, eylemsiz bir gözlem çerçevesinde

durağan bir eksen ise ve gözönüne alınan cisim bu eksene göre
eşyarılı (bakışımlı) ise, bu durumda (9-12) eşitligvi vektör şek-
/
liyle yazılabilir.
L=Iw (9-13)
(L, cismin seçilen eksene göre toplam açısal devinirliğidir.)

Bu eşitlik bize, dönme eksenine göre ,eşyarılı (bakışımlı) bir cis-
min, aynı eksene göre alınan L ve w değerlerinin bir1birine koşut
ve aynı yönlü olduğunu göstermektedir.
Aslında her sert cismin kütle merkezinden geçen, birbirine
dik üç ekseni vardır ki bu eksenlerde L ve w birbirlerine koşuttur
lar ve L = I wdır. Bu eksenlere asal (ana) eksenler denir. Bir cis-
min, çevreı:ıinde dolanım (dönüş) yaptığı eksen, asal eksenlerin-
den biridir. Buna dik i:ki eksen de diğer eksenleri oluştururlar.
Örnek 9.2: Bir eylemsiz gözlem çerçevesinin z - ekseni çevre-
sinde dolanan v ıhızında m kütleli iki cisimden oluşan düzenim için
L = l w nın geçerli olup olmadığını gösteriniz.
Çözüm:
Önce toplam açısal devinirliği bulalım. Kütlelerden biri için

11 = r x p yazılabilir. lı'in
z
r ile p nin oluşturduğu düzle-
me dik ve iki kütleyi birleşti
ren doğru ile 0 açısı yapan bir
vektör olduğunu, büyüklüğü
p=mv
nün ise
lı = rp sin 90° = rp rmv
y
rm (w r sin 0)
lı mr2 w sin 0
olduğunu görüyoruz.
(r sin 0, m kütlelerinin döndükleri düzlemdeki yançaptır.)
w , z - ekseni çevresindeki dönüşü göstermektedir ve z - doğrultu
sunda bir v,ektörle gösterilebilir.
Diğer
m kütlesi için bulu- z
nan lı değeri
de, büyüklükçe
aynıdır ve o da m - m doğ
rusu ile 0 açısı yapmaktadır.
l:: I = I, + 12 = L'nin
f11
m
z - ekseni doğrultusunda oldu-
ğu açıktır ve büyüklüğü değiş
mez kalmaktadır. Böylece
L = I w y
yazılabilir. X
Not : Kütlelerden biri olmasaydı sadece 11 olacağından lı in

w ile aynı eksenli olmayacağı ortaya çıkacaktı. Bu durumda 1, in
z - bileşeni lz için lz = I w sayısal eşitliği yazılabilirdi. Bu sonuç
bize, dönme eksenine göre eşyarılı (bakışımlı) olmayan düzenek-
ler için L = I wnın yazılamayacağını göstermektedir.
9 • 4. Topaç Devinimi :
Bir eksen çevresinde dönebilen bir bisiklet tekerleğinin bir

ucunu bir desteğe oturtur ve öbür ucunu s·erbest bıTa:kı-rsak t1eıker
lek bu destek çevresinde düşer Şek. 9.2. Bunun nedeni tekerleğin
mg ağırlığıdır. Bu kuvvet O ya
göre bir çevirtme uygular ve
o R
tekerlek düşer. Şimdi tekerle-
ği kendi ekseni çevresinde hız-
la döndürelim ve bu durumda
aynı deneyi yineliyelim Şek.
mg 9.3. Bu durumda ne olur? Te-
Şek. 9.2. kerlek bu durumda düşmez,
onun yedne hem kendi ekseni çevresinde döne:rıken hem de «O»
noktası çevresinde döner. Bu
dönme devinimine yalpalama
devinimi denir. Şimdi bunun
açıklamasını yapalım.
Kendi çevresinde w hızıy

la dönen bir tekerleğin bir L
değeri vardır. Bu L nin yönü Şek. 9.3.
-4] TOPAÇ DEVİNİMİ 333
bu örnekte dönme ekseni boyuncad1r. mg kuvveti ise cisme O çev-

resinde düşey bir çember çizdirecek şekilde bir çevirtme uygular.
Bu çevirtmenin yönü, sağ
el kuralına göre dönme ekse-
nine diktir Şek. 9.4. r
R
dL
r = olduğunu biliyo-
dt
mg
ruz. Öyleyse bu çevirtmeden Şek. 9A.
ötüPii L de bir değişme olmalı-
dır . .!, deki değişme ya büyüklükı;e, yada yönce, yada her iıkis_i bir-
den şekl.!n.de-.o.lıır. Ayrıca L deki dL değişmesi r ile aynı yönde
Ôimalıdır. O halde dL, L ye diktir. Bu durumda L nin sadece yönü
değişmiştir. (dL « L olduğu için) L + dL vektörü büyüklük bakı
mından L dir. Yön bakımından ilk L ile farklıdır.
Bu şekilde L deki değişim sürer ve bunun s011ucu tekerlek O

çevresinde dönmeye zorlanır. Tekerleğin bu devinimine yalpala-
ma devinimi (precession) yada baş sallama devinimi denir. Bu
dolanmanın sıklığını bulalım..
L vektörünün dt zamanında döndüğü açı d0 ise
dL
d0 -- yazılabilir. z
L
d0
Wy = --- olmalı
dt
1 dL dL
Wy = ----; -- = l'
L dt dt
y
r )(
r
Wy =--
Şek. 9.5.
L
bulunur.
Eğer düzenek yatay değil de yatayla bir 8 açısı yapacak şekil

de ise bu bir topaç devinimidir Şek. 9.5.
Düşeyle (z - ekseni) 8 açısı yapan ve kendi çevresinde w hızıy
la dönen topacın devinimini inceleyelim. Topaça iki kuvv,et etki-
mektedir; bunlardan biri yerin değme kuvveti, ikincisi de topacın
mg ağırlık kuvvetidir. O noktasına göre kuvvetlerin çevirtmele-
rini alacak olursa:k sadece mg ağırlık kuvveti işleme girer. Buna
göre
r = r X F = r xmg
olur. r nın yönü r ve mg nin oluşturduğu düzleme dik ve sağ el
kuralına göre Şek. 9.5 te gösterildiği gibidir.
dL
r =
dt
eşitliğinden biliyoruz ki bir f varsa L zamanla değişmelidir. Bu-
rada r ile L aynı doğrultuda olmadığından ( düzenek z - eksenine
göre eşyarılı değil) dL, r doğrultusundadır; yani L ye diık. Öyleyse
L vektörü yönce değişmektedir (büyüklükçe değil). Şek. 9.6 da bu
durum daha açık görülmektedir. Bir 6. t süresinde 6 L değişimi
için
D..L=r.D..t
yazabiliriz . Buna göre (L + 6. L) vektörünün büyüklüğü L ifo ay-
nıdır,ancak z - ekseni çevresince dönmüştür. Zaman geçtikçe bu
dönme sürecektir. r, her an için r ile mg nin oluşturduğu düzle-
me dik olacağından hem r hem de L vektörü z - ekseni çevresinde
döneceklerdir. Bu devinim L vektö:ünün z - ekseni çevııeı.indeki yal-
palaması yada kısaca yalpalama devinimi olarak bilinir. L vek-
törü hep topacın ekseni boyunca kalacağından, topaç z - ekseni çev-
resinde yalpalayacaktır.
Yalpalama açısal hızı Wv su şekiide bulunabilir.
Wy=D..0/6.t 6 L « L olduğundan
6-L rD..t
60 = ---
L sin 8 L sin fl
-6) AÇISAL DEVİNİRLİĞİN KORUNUMU 335
yada
z
r
Wy - --- (9-14)
L:ı. t L sin 0
r nın büyük!lüğü Şek. 9 .5 ten
r = 11mg sin 0
y
yerine konursa
X
mgr
Wy (9-15) Şek. 9.6.
L
bulunur. Görüldüğü gibi Wy, 0 dan bağımsızdır ve L ile ters oran-

tılıdır. L büyüdükçe Wy küçülür. (9-14) ü
r = Wy L sine
şeklinde yazarsak, eşitliğin sağ yanının Wy ile L nin vektörel çar-
pımı olduğunu görürüz. Ge~·çekten Wy artık z - ekseni boyuncadır
ve fl da w y ile L arasındaki açıdır. Buna göre
r = wy x L (9-16)
vektör eşitliği yazılabilir. Bueşitlık Wy yalpalama hızını L ve r ya
bağlayan genel bir eşitliktir.
9 - 5,. Açıs:ıl Devinirliğin Korunumu :

(9-7) eşitliği bize, eylemsiz bir gözlem çerçevesinde durağan
bir noktaya göre parçacıklar düzeniminin toplam açısal devinirli-
ğindeki değişim hızının, düzenime etkiyen dış çevirtmeler topla-
mına eşit olduğunu gösteriyol'du.
Dış çevirtmelerin toplamı sıfır olursa (rdış = O), bu durumda
dL
toplam açısal devinirlikteki değişim hızı da sıfır olur. ( - - = O)
dt
Başka bir deyişle L de zamanla bir değişim olmamaktadır. Bu ise
L nin zamanla değişmez kaldığını gösterir (L = değişmez)
Bir düzenim üzerine etkiyen dış çevirtmelerin bileşkesi sıfırsa

düzenimin toplam açısal devinirliği değişmez kalır. Buna Açısal
Devinirliğin Korunumu ilkesi denir.
Göz önüne alınan düzenim bir çok parçacıktan oluşuyorsa
L = 1, + 12 + ...
dır. ve f dış = O olduğusürece L değeri değişmeyecektir. Düzenim-
deki parçacıkların açısal devinirlikleri (1) değişebilir, ancak bun-
ların vektörel toplamı değişmez kalır.
L = değişmez (9-17)
(9-17) eşitliğinden üç sayısal eşitlik elde edilebilir (x, y, z - eksen-

leri boyunca).
Açısal dıevinir1iğin kanunumu Hkesi bir çok problemin çözü-
münde işimize yarar. Söz gelimi, eylemsiz bir gözlem çerçevesin-
deki bir eksen (z - ekseni diyelim) çevresinde dönen bir cisim için
L = I w
yazabiliriz. (L, dönme ekseni boyunca L bileşenidir, I de aynı ek-

sene göre dönme eylemsizliğidir). Cismi oluşturan parçaların bir-
birine göre konumunu değiştirerek I değiştirilebilir. Bu durum-
da ( dış çevirtme bileşkesi sıfır kaldığı sfüece) L, değişmemelidir..
Öyleyse w değişmelidir. Açısal devinirliğin korunumuna göre
Iw=loWo (9-18)
olur. (9-18) ,eşitliği, yalnız durağan eksenler için değil, aynı za-
manda kütle merkezinden geçen ve kendi doğrultusuna koşut ola-
rak ilerleyen eksenler için de geçerliktedir.
Açısal devinirliğinkorunumu günlük yaşantıda da bir çok
yerde karşımıza çıkar. Söz ,gelimi bale yapan bir ıkişi yada buz
pateni yapan bir kişi kollarını açıp kapayarak dönme eylemsizli-
ğini (I) değiştiııir ve buna göre dönme hızı (açısal hızı) da değişir.
Örnek 9.3 : m kütleli bir cisim, büyüklüğü değişmeyen bir v

hızıyla gide~lrnn açısal devinirliği korunur mu?
Çözüm:
Hızın değişmemesi, bir ivmenin olri:ıadığını, dolayısıyle bir kuv-
vetin cisme etki etmediğini gösterir. Buna göre cisme etki eden
bir r da yoktur; yani r = O dır. Bu durumda cismin açısal devi-
nirliği değişmez kalmaktadır.
Hızın büyüklüğü değişmez kalıp ta yönü değişirse ne olacak-

tır? Bu durumda cisim eğri bir yörünge izleyecek demektir.
Cismin eğri bir yörünge ·izlemesi için, eğrilik yarıçapı boyun-
ca cisme bir kuvvet (F) etkimesi gerekir. (Çembersel devinimi
anımsayınız). Ancak bu kuvve-
tin r ile aynı doğrultuda olma- p
sı r nın yine sıfır olması so-
nuounu verecektir; ve yine cis- r
min açısal devinirliği değiş o F
mez kalacaktır.
Sonuç olarak şu söylene-
bilir : m kütleli bir parçacığın, hızı değişmez kalan düzlemsel de-
viniminde açısal devinirliği de değişmez kalır; yani korunur.
9 - 6. Çözümlü Örnekler :
Örnek 9.4 : Bir m kütlesi
şekilde görüldüğü üzere sür-
tünmesiz bir düzlem üzerinde
açılan delikten geçen ipin bir
ucuna bağlanmıştır. Cisim
başlangıçta delikten 0,20 m
uzaklıkta 3 rad/ s lik açısal hız-
la dönmektedir. Bundan sonra ip alt ucundan çekilerek cismin
döndüğü yörüngenin yarıçapı 0,10 m ye indiriliyor. Cisim nokta
şeklinde bir :k;ütle gibi alınabilir. Yeni açısal hız ne olur?
Çözüm:
İpin alt ucundan çekilmesi, dönen cisme çapsal bir kuvvet uy-
gulanmasına yol açar. Bu kuvvetin, cismin dönme eksenine göre
çevirtmesi sıfırdır(neden?). Çevirtme sıfır olunca bu eksene göre
açısal devinirliğin korunması gerekir. Dönme merkezine göre, baş
langıçtaki açısal devinirlik = son açısal devinirlik
m vırı =m v2r2
v = wr anımsanırsa
mwırı2 = mwıri ➔ wı = wı = 12 rad/s bulunur.

rı2
Örnek 9.5 : Sürtünmesiz bir mile oturtulmuş M kütlesinde R

yarıçapında bir tekerin çevresine sarılan uzamasız ipin ucuna m
kütlesi asılmıştır. Düzenek dururken serbest bırakılıyor. İpin çiz-
gisel ivmesini bulunuz.
z
Çözüm:
Bu örneği itme-devinirlik
ilkesinden yararlanarak çöze-
lim. Teker ve ağırl:tktan oluşan
düzeneğe etki eden dış kuv-
veder mg ağırlığı ile yatağın N
değme kuveti ve tekerin Mg
ağırlığıdır'..
Düzenek serbest bıraıkıl

dtktan t saniye sonra teker w
hızını, ağırlık ta v hızını kazanmışlardır. O noktasına göre toplam
r = mg R dir. Bu çevirtmenin t süre boyunca verdiği açısal itme,
düzeneğe bir açısal devinirlik kazandırmıştır. «O» noktasına göre
tekerin ve m kütlesinin açısal devinirlikleri toplamı, dü:zıeneğin top-
lam açısal devinirliğidir. Öyleyse,
(mgR) t = low + mvR

V 1 V
w = - - , I = -- MR.2, t - - (kinematikten) yerlerine
R 2 a
konup eşitlik a'ya gfüe düzenlenirse
2m
a = g
M+2m
bulunur.
Örnek 9.6: Rı ve ıR2 yarıçaplarında iki silindirin dönme eylem-
silindirler dönebilmektedir. Rı
yarıçaplı silindir başlangıçta
wo hızıyla dönerken R2 yarıça
pındaki silindir buna yaklaştı
rılıyor ve iki silindir birbirine 1 1 B ~
sizlikleri Iı ve l2 dir. Şekil düzlemine dik eksenler çevresinde bu
değiyorlar. Aralarındaki sür-

tünme kuvveti nedeniyle i:kisi r,
birlikte dönmeye başlıyorlar.
Sonuçta aralarında kayma kalmıyor ve iki silindir aynı hızda ters
doğrultularda dönüyorlar. Küçük silindirin son ulaştığı w2 açısal
hızını Iı, Iı, Rı, Rı ve wo terimleri türünden bulunuz. Bu halde top-
lam açısal devinirlik korunur mu?
Çözüm:
Saat göstergelerinin dönme yonunun tersini ( +) alalım. Si-
lindirler değme anında aralarında bir sürtünme kuvveti vardır.
1. silindire bir kuvvet t süre-
since etkid.ikten sonra hızını
wı < Wo'e düşürür. Öyleyse
bunun verdiği açısal itme, açı
sal devinirliğini küçültmüştür.
Açısal itme = D. (Açısal

devinirlik)
f.tRı - Iıwı - ( - Iı wo) (1)
Aynı durum 2. silindir 1çin de geçerliktedir.

f,tRı = l2w2 - O (2)
wı = v Rı ; wı = v Rı (kayma olmadığında çizgisel hızlar

eşittir), ( 1) ve ( 2) de yerine konursa
Rı
f,tRı - Iıwı --- + Iı Wo
34ô AÇISAL İTME - AÇISAL DEVİNİRLİK [9 -
fstRı = l2 W2
olur. Bu iki denklemden w2 bulunur:
Iı R2
Wı - . Wo
Iı + L Rı
örnek 9.7 : Şekildeki silindir O ,ekseni çevresinde dönebilmek-

tedir. Silindir dururken, m kütlesi ,vı hızıyla silindire gelmekte ve
silindirin üzerinden geçerken önce ,kaymakta fakat aralarındaki
sürtünme yüzünden sonunda kaymaksızın yoluna devam etmekte
ve silindirden v2 hızı ile ayrılmaıktadır. Silindirin yarıçapı R, dön-
me ,eylemsizhği I dir. v2 hızını vı, m, I, R terimleri türünden bu-
lunuz.
Çözüm:
m kütlesi ile silindir arasındaki sürrünme kuvveti fs silindire
t süre ile etkimiş ve ona biL" açısal itme vermiştir.
Açsal Hme = ı::,. (açısal devinirlik)
- fs t R =- Iw ( 1)
m cisminin silindirden ayrıl

madan önce kaymasının son
bulması, silindirin kenarının
çizgisel hızıyla v2 nin aynı
olduğunu gösterir. Yani
V2 = wR (2)
yazabiliriz.
m cisminin çizgisel devinirliği de değişmiştir. Buna neden, yine f.
sürtünme kuvvetidir.
Çizgisel ,itme = ı::,. (çizgisel devinirlik)
- f. t =- (mv2- mvı) (3)
(1), (2) ve (3) ten

Vı
V2 - -----
1- (1/mR2)
bulunur.
Örnek 9.8: Düşey bir ek-

sen çevresinde serbestçe dö-
nebilen yatay hafif bir çubuk
tizetinde şekildeki gibi iki bon-
cuk, bir iple birbirine bağlıdır.
Çubuk, ·düşey eksen çevreSıin
de w = 9 rad/s hızıyla döner-
ken boncukların arasındaki ip
kesiliyor ve boncuklar çubuğun üzerinde kayarak A,B noktalarına
gidiyorlar. Çubuğun bu durumda dönme hızı ne olur?
Çözüm:
İki boncuk ve çubuktan oluşan düzenek ilk konumlarında dö-
nerken açısaldevinirlik LıW dır.
İkinoi konuma geçerken dışardan bir etki olmamıştır.
dL
r----O
dt
dan açısal devinirliğin koruı1ması gerektiğini görürüz. Buna göre
Iow = I'o w'

dir.
Io ve I'o nin bulalım.
Çubuk hafif olduğundan sadece iık.i boncuktan oluşan düze-

nimin dönme eylemsizliğini bulmamız yeterlidir.
Io = l: mr2 = 0,5 . (0,1) 2 + 0,5 . (0,1) 2 = 10- 2 kgm2
I'o = l: mr2 = 0,5 (0,3) 2 + (0,5) (0,3) 2 = 9 . 10-2 kgm2

lo
w' --.w
I'o
ıo-2
w' = ---9 1 rad/ s bulunur.

9. 10- 2
Örnek 9.9: 0,5 m uzun!uğunda 2 kg. lık bir boru, şekildeki

gibi düşey bir eksen çevresi:ıde w = 6 rad/s hızıyla döner.ken 0,2
kg lık bir top A noktasından çok küçük bir hızla bırakılıyor . Top
B ucuna geldiğinde borunun açısal hızı ne olur?
Çözüm:
Top boru içinde kayarken bir dış etki yoktur; yani rd,ş = O dır.
Bu durumda açısal devinirli-
ğin korunması gerekir. İlk du- 0,5 m
rumda açısal dev. = Son du-
rumda açısal de\'.
Iı Wı = l2 W2
Dönme A noktası çevresin-
de olduğundan 11 ve l2 de A
noktasına göre alınmalıdır.
ml2 2 (0,5) 2
0,17 kgm 2
3 3
ml2
(Iı)A -- + illtop F = 0,22 kgm2
3
(Iı)A 0,17
W2 Wı ---. 6 4,64 rad/s
0,22
bulunur.
Örnek 9.10: Yatay bir mile bağlı olarak w açısal hızıyla düşey
düzlemde dönen bir bisiklet tekerinin milini, bir öğrenci ucun-
dan tutuyor. Öğrenci kendi ekseni çevresinde tekerleği !:::,. 8 kadar
döndürmek istediğinde ortaya çıkacaık durumu açıklayınız.
Çözüm:
Önce öğrenci tekerleği yatay tutabilmesi için yukarı doğru bir

kuvvet uygulamalıdır. Tekerlek ister dönsün ister dönmesin bu
gereklidir. Çünki mg ağırlık
kuvvetinin A noıktasma göre
bir çevirtmesi vardır ve teke- L
ri yatay düzlemde tutabilmek
için bu çevirtme, öğrencice uy-
gulanacak bir çevirtme ile kar-
şılanmalıdır.
Tekerlek dönerken, teker-

leğin bir L açısal devinirliği vardır. Öğrenci tekeri !:::,. t süresi içın
de yatay düzlemde !:::,. 8 kadar çevirdiğinde açısal devinirliği !:::,. L
kadar değiştirmiş olur.
t:::,. L
r=
r ve !:::,. L nin yönü aynı olduğundan, !:::,. 0 çok büyük değilse

r, L ye yaklaşık diktir. Bu r çevirtmesi tekeri yukarı doğru kal-
dırmaya çalışır. Yani öğrenci sağına doğru !:::,. 8 döndüğünde teıker
lek te yukarıya kalkma eğilimi gösterecektir. Tekerleğin yatay düz-
lemde kalması isteniyorsa öğrenci bu yukarı doğru etkiyi karşıla
malıdır.
Soru: Örnek (9-10) da tekerleğin dönme yönü terslenirse du-

rum ne olur?
Örnek 9.11 : Yatay bir eksen çevresinde dönebilen hafif bir

mile, uçlarında m kütleli iki top bulunan 1 uzunluğundaki hafif
bir çubuk bir 0 açısı altında kaynatılmıştır . Milin w açısal hızıyla
dönımesi durumunda devinimi açtklayınız.
....
ÇOZlllll!
Milin w açısal hız vektörü

şekilde gösterilmiştir. m küt-
lelerinin O noktasına göre açı
sal devinirlikleri
lı r x mv
1 - r x (- m .v)
ve toplam L de
L = 11 + 12 dir. L nin büyüklüğü değişmemektedir. L nin hu an için

(yani soldaıki parçacık sayfa düzleminden içeri, sağdaki sayfa düz-
leminden dışarı giderken ki) yönü şekilde gösterilmiştir. L, ve w
aynı doğrultuda değillerdir. Topaç deviniminden biliyoruz ki dön-
me eksenine göre eşyarılı (bakışımlı) olmayan cisimlerde L, w ile
aynı doğrultuda değildir ve yalpalama (precession) hızı w ile L
arasında f = w Y x L
gibi bir bağınıtı vardır . f , w Y ile L nin oluşturduğu düzleme dik-

tir. L döndüğü için f da dönmektedir. Burada r nereden kaynak-
lanmaktadır?
Şekilde gösterilen an için sağdaki m kütlesini w açısal hızıyla

döncifümek için bir merkezcil kuvvete gerek vardır. Bu kuvvet, m
kütlesinin bağlı bulunduğu çubukça sağlanır ve çubuk ta mile bağlı
olduğundan milin yatağına aktarılır. Başka bir deyişle, milin sağ
yatağı, mile aşağı doğru F kuvvetini etki ettirmektedir. Aynı gö-
rüşle, soldaki m kütlesini döndürebilmek için de sol yatağın yu-
karı doğru bir F kuvveti etki ettirmesi gereği ortaya çıkar. Bu
kuvvetlerin ortaya çıkardığı r çeviı:ıtmesi de yukarıda sözü edilen
r dır.
f'nın w hızıyladönmesi F kuvvetlerinin sağ ve sol yataklarda

sallantı yapmasına yol açar. Mühendisliğin sorunlarından biri de
bu tür eşyarısız (bakışımsız) düzeneklerde ortaya çııkan sallantı
dır. Hızlı dönen çarklarda, tekerleklerde dönme eksenine göre eş
yansızlık (bakışımsızlık) olduğunda sallantı önemli sorunlar çıka
rır. Otomobil tekerleklerinin denge (balance) ayarlarının yapılma-
sı (yani tekerlek jantına kurşun parçaları çakılarak dönme ekse-

nine göre eşyarılı yapılması) yüksek hızlarda bu tür sallantılar
dan ıkaçınmak içindir. Bu tür sallantılar yatakları yoracağı gibi
parçaların kırılmasına da yol açabilir.
Örnek 9.12 : İki buz patencisi birbirlerine koşut ters yönlerde,

aynı v hızları ile gelmektedirler. Patenciler yanyana olduklarında
etlerini uzatarak birbirlerini yakalamaktadırlar. a) Patencilerin
birbirlerinin ellerini tutmasından sonraki devinimi nitel olarak
açıklayınız. b) Patenciler k~llannı kasarak birbirlerine yaklaşır
larsa ne olur? (Buz sürtünmesiz; pantencilerin kütleleri eşittir.)
Çözüm:
Patenciler birbirlerine yaklaşırken birer mv çizgisel devinir-

likleri vardır. Birbirlerine yakaladıkları anda, ellerinin kenetlen-
diği O noktası çevr,esinde bir dönme yapmaya zorlanırlar; çüniki
çizgisel devinirliklerinin O noktasına göre çevirtmeleri bir açısal
devinirlik oluşturur. Kol uzunluklarını ve kütlelerini eşit alırsak,
her bir patencinin açısal devinirliği (O noktasına göre) eşit büyük-
lüktedir ve aynı yöndedir. O dönme noktasına göre iki patenciden
oluşan düzenim eşyarılı (bakışımlı) olduğundan L ve w aynı yön-
de olurlar. Patenciler :bu şekilde dönerken kol kaslarını kasarak
aralarındaki uzaıklığı küçülttüklerinde dışardan bir çevir.tme (r)
etkisi yoktur. Yani açısal devinirlik konmmalıdır.
Buna göre h > ı. olacağında (I ~ r2), w. > wö olur . Yani pa-

tencilerin dönme hızı artar.
Örnek 9.13: Bir adam bir tabla üzerinde her elinde 10. N. luk
ağırlık olduğu halde kollarını yatay uzatmış şekilde duruyor. Bu
durumda tabla, düşey eksen çevresinde iki saniyede bir tam dö-
nüş yapacak şekilde dönmekt,edir. Bu adam kollarını birden a·şağı
indirirse açısal hızı ne olur? Adamın dönme eylemsizliğini 4 kg-m•
olarak alınız. Ağırhklar başlangıçta eksenden 0,90 m, sonra 0,15
m uzaktadırlar.
,Çözüm:
Tablanın sürtünmesi gozonune alınmadığında rd,ş = O dır.

Yani dönme eksenine göre açısal devinirlik korunmalıdır.
I w = I' w'
10
I ladam + lağirliklar =4 + 2 - - - (0,9) 2 = 5,65 kgm2
9,8
10
I' 4 + 2 - - (0,15) 2 4.05 kgm 2
9,8
w 1t rad/s
I
w'= w -- 4,38 rad/s. bulunur.
1'
Soru : İçinde buz bulunan bir tepsi, mer.kezinden geçen düşey

bir eksen çevresinde w hızıyla dönüyor. Zamanla buz eriyor fakat
tepsiden dışarı kaçmıyor. Tepsinin dönme hızı değ.işir mi? Neden?
Örnek 9.14: Bir topaç, düşeyle 30° lik açı yapan bir eksen
çevresinde 30 dönü/s hızla dönmektedir. Topaçın kütlesi 0,5 kg ve
dönme eylemsizliği 5 x ıo- 4 kg-m2 dir. Kütle merkezi değme nok-
tasından 4 x 10- 2 m uzaktadır. Yukardan bakıldığında dönme, saat
göstergelerinin dönüş yönündeyse, yalpafama deviniminin açısal hı

zının büyüklüğü nedir?
Çözüm:
Topaç deviniminde
mgr
Wy = (9--15)
L
idi
L =Iw
gözönüne alınırsa
rngr 0,5 . 9,8 . 0,04

Wy 2,08 rad/s
I w 5 X lQ- 4 . 2 'TC • 30
bulunur.
örnek 9.15: :Dünyanın ortalama yarıçapı R= 6,37 x 106 m ve küt-

lesi 5,98 x 10z4 kg dır. Kendi ekseni çevresindeki dönüşünü yakla-
şık 24 saatte ve güneş çevresindeki dönüşünü de yaıklaşık 365,3
günde tamamlar. Dünya ile güneş arasındaki uzaklığı r= 149 x 1()9 rn.
alarak a) dünyanın kendi çev-
r,esinde dönmesindeki açısal
devinirliği, b) dünyanın güneş
çevresinde dönmesindeki açı
sal devinirliği bulunuz.
R
a)
Çözüm:
Lı = I w dan -
2
= -- :mR.2 tı)
5
2 2 TC
Lı = -- 5,98xl02 4 ( 6,37xH:ı6) 2 • --- 7,lx1033 kgm2/s.
5 24. 3600
b) L2 I'w' den
2TC
Lı = mr2w' = 5,98 X 1024 (149 X 1()9) 2 - - - - -
365,3. 24. 3600
Lı = 2.6 x 1()40 kgm2/s
bulunur. Lı ve Lı nıin yönleri şekilde gösterilmiştir.

Dönme Deviniminde İş-Enerji Ve Büç
Bu bölümde, dönme deviniminde iş ve dönme enerjisi üzerin-
de duracağız. Ayrıca iş-enerji bağıntısını ve enerji korunumunu da
inceleyeceğiz.
10 - 1. Dönme Deviniminde İş :
Eylemsiz bir gözlem çerçevesinde durağan bir eksen çevresin-

de dönebilen bir cismi göz önüne alalım Şek. 10.1. Cis!im üzerinde,
dönme eksenine dik bir düzlemde bir F kuvveti P noktasına uygu-
landığında, bu kuvvetin «O» noktasına göre P noktasına ve ( cisim
sert olduğundan) dolayısıyla bütün cisme uyguladığı çevirtme
r = r X F
dir. (r, P noktasının yer vektörıüdür.)
Bu çevirtmenin etkisiyle P noktası dt süresince d0 kadar bir

açı süpürür.
Bu dönüşte F kuvvetinin yaptığı iş dW = F . ds = F ds cos 0
dir. (Burada 0, ds ile F arasındaki açıdı,r.)
350 DÖNME DEVtNİMİNDE İŞ - ENERJİ VE GÜÇ [ 10 -
ds = rd0
@lduğundan
dW = F cos 0 (r dl))
Fr cos 0 = Fr sin rı. dır. Bu
ise F kuvvetinin uyguladığı çe-
virtmenin büyüklüğüdür. Öy-
leyse, ·
dW = r. d0 X
dır. (Ötelenme deviniminde

dW = F . dx bulmuştuk.)
Belli bir 81 değerinden 82

değerine dek yapılan iş Şek. 10.1.
82
w = S r d0 = r (82 - 81) (10-2)
81
dir.
Görüldüğü
gibi yapılan iş r ve 0'ya bağımlıdır. Buna göre r'sı
sıfırolan kuvvetler, yani doğrultuları uygulama noktalarının yer
değiştirme doğrultusuna dik olan kuvvetler ile bir 0 döndürmesi
vermeyen kuvvetler, yani durağan noktalara etkiyen kuvvetler iş
yapmazlar. Söz gelimi düzgün, sürtünmesiz bir mil çevresindeki
dönüşte, milden gelen tepki kuvvetleri iş yapmaz. Ayrıca sert bir
cisim kaymaksızın yuvarlanırken cisimle düzlemin değme nokta-
sındaki fs sürtünme kuvveti de iş yapmaz (neden?).
10 2. Dönme Deviniminde Güç:

Güoü bulmak istersek (yani birim zamanda yapılan iş), dt su-
resince yapılan dW işini dt'ye bölmeliyiz.
dW d0
--- - r---
dt dt
(10-3)
- 3] DÖNME KİNETİK ENERJİSİ 351
Bu eşitlik anlık gücü verir. r değişmiyorsa güç te değişmez

kalır. (Ötelenme deviniminde güç için P = F v bulmuştuk.) Cis-
mi döndürıücü yönde, (yani dönme eksenine dik düzlemde), bir-
den çok kuvvet cisme etkiyorsa, yapılan iş
olur. (ri ler, toplanır:ken yöaleri göz önüne alınmahdır.) Sert ci-
simlerde cismin içindeki parçaoklar birbirlerine göre konumları
nı korurlar. Bu yönüyle cismin içinde bir enerji harcanmaz. Bu
durumda yapılan iş, kineük enerjiye dönüşür; yada birim zaman-
da yapılan iş, cismin kinetik ene:-ji değişimine eşittir. Bu, dönme
ekseninde bir sürtünme olmadığı sürece geçerliktedir . Yoksa ya-
pılan işin bir kısmı sürtünmeyi yenmede harcanır.
10 - 3. Dönme Kinetik Enerjisi :

Şimdi dönme kinetik enerjisini bulalım.
dW =r d0 (10-1)
idi. Buna göre
dw dw d0
r lcı.=l--=1----
dt d0 dt
yazabiliriz.
d0
w
dt
olduğundan
dw
r I--
d0
yada r . d0 = I wdw
dır.
352 DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ- ENERJİ VE GÜÇ [10-
Buna göre d0 değişimince r nın yaptığı iş, cismin w açısal

hızını dw kadar değiştirmiştk. Cismin 0ı konumundaki açısal hızı
wı, 02 konumundaki açısal hızı wz ise (10-1) eşitliğinden yararla-
naraık
w.ı W2 W2
w81 82 J r d8 = 5 I wdw = I 5 wdw
Wı Wı Wı
1 1
w81 82 - 2
I wz2- --Iw
2 1
2 (10-4)
elde edilir.
(½) I w 2 terlmine cismin dönme kinetik enerjisi denir. Dönme
kinetik enerjisi de ötelenme kinetik enerjisi (½ mv2) gibi, devi-
nim doğrultusundan bağımsız olarak hep ( +) değer alır. (10-4)
eşitliğinde cismin 01 ıkonumundaki açısal hızı wı = O ise, 02 konu-
mundaki açısal hızı da wı = w dersek
1
W
81 82
= -2-ıwz (10-5)
bulunur. Buna göre yapılan iş, cisme bir dönme k,inetik enerjisi
kazandırmıştır. w açısal hızındald bir cismin dönme kinetik ener-
jisi, o cismi devinime geçirip açısal hızını w değerine yükseltmek
için yapılan işi belirtir. Aynı şekilde, w hızındaki bir cismin dönme
kinetik enerjisini sıfır yapmak (w = O) için de aynı değerde bir
iş gerekir.. Ancak bu durumda iş (-) dir; yani cisim, kendisinde
depolanmış enerjiye eşit değerde bir iş yapar. Başka bir deyişle w
açısal hızındaki bir cismin dönme kinetik enerjisi, bu cisim dur-
durulduğunda ( w = O), cismin durana değin yaptığı işe eşittir.
(10-4) eşitliği genel bir iş-enerji eşitliğidir ve sadece dönme

devinimi olduğunda, bir cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesinin ci-
sim üzerinde yaptığı işin herzaman cismin dönme kinetik enerji-
sindeki değişime eşit olduğunu gösterir.
Eğer cismin dönme kin~tik enerjisi azalıyorsa, bileşke kuvve-
tin cisim üzerinde yaptığı iş (-) dir; yani cisim, kinetik enerji-
sindeki azalma miktarına eşit iş yapmıştır. Bu iş, kendisine etki-
yen bileşke kuvveti doğuran düzenime yapılmıştır.
- 3] DÖNME KİNETİK ENERJİSİ 353
Enerji ve iş sayısal büyiiklükler olduğundan, birçok parçadan
oluşmuş bir cismin dönme kinetik enerjisi, düzeneği oluşturan
parçaların aynı dönme eksenine göre dönme kinetik enerjilerinin
toplamına eşittir. (w, her parçacık için aynı olduğundan sadece
I'ler (dönme eylemsizlikleri) toplamda etkin olur.)
Aslında parçacıklardan oluşmuş düzeneklerdeki parçacıkların
dönme kinetik enerjileri, onların dönme eksenine göre (v) çizgi-
sel hızlarından ortaya çıkan ½ mv2 kinetik enerjileridir. Bunu şöy
le görebiliriz :
Eylemsiz bir gözlem çerçevesinde duragan bir eksen çevre-
sinde w açısal hızıyla dönen bir sert cismi göz önüna alalım Şek.
10.2. Bu cismin her parçacığı
tıl açısal hızıyla döner {sert ci- 1
sim); fakat bunların çizgisel c...ı...-w
hızları farklıdır. (Çünkü,
v = wr'dir.) Bu parçacıkların
her birinin kinetik enerjisi
Cismin toplam kinetik enerjisi

~k. 10.2.
KE ½ (mı rı2 + m2 rı2 + .................. ) w2
I l::; m; r/, cismin dönme eksenine göre dönme eylemsiz-

liği olduğundan,
·KE = (½) I w2 olur.
Bir cismin dönme kinetik enerjisi (½ I eıi), cisim ister kütle

me~kezi çevresinde isterse başka bir noktadan geçen (genellikle
anlık dönme merkezi) bir eksen çevresinde dönsün, geçerliktedir.
Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, I ve w'nın, alına:n dönme
eksenine göre olmasıdır. ½ I w2, cisimler dönme eksenine göre
eşyarılı (bakışımlı) olsun olmasın uygulanabilir.
354 DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ VE GÜÇ [10-
Örnek 10.1 : Sert bir cismin döndürülmesinde döndürücü kuv-

vetin yaptığı işin, sürtünme olmadığı zamanlar için, dönme kine-
tik enerjisine dönüşeceği ge,·çeğinden yararlanarak r = I rı., eşit
liğini çıkarınız.
Çözüm:
Birim zamanda yapılan iş, cismin kinetik enerji değişimine
eşit olmalıdır. Dönme kinetik enerjisi ½ I w 2 olduğundan, bunun
zamanla değişim hızı
dt
dir. I zamanla değişmediğinden
1 dw2 dw
1--- Iw--=lwrı.,
2 dt dt
olur. Oysa (10-3) e göre P r . tı.ı dır.
Sonuç olarak
d
p
dt
r.w=lwrı.,
r = I rı.,
bulunur.
10 - 4. Dönmede Enerji Korunumu :

5. Bölümde, korunumlu kuvetlerin yaptığı işin cisimde kine-
tik enerji olarak depolanacağını görmüştük. Başka bir deyişle, ko-
runumlu kuvvetlerin olduğu ortamlarda cisimlerin potansiyel ve
kinetik enerjileri toplamları değişmez kalıyordu. Bu kural dönme
devinimi için de geçerliktedir. Bir örnekle olayı daha aç1k göre-
biliriz.
-4] DÖNMEDE ENERJİ KORUNUMU 355
Örnek 10.2: Sürtünmesiz bir mile oturtulmuş, M kütlesinde

R yarıçapındaki bir tekerin çevresine sarılan uzamasız ipin ucuna
m lrutlesi asılmıştır. Düzenim dururken serbest bırakılıyor. İpin
çizgisel ivmesini bulunuz.
Çözüm:
Bu örneği,
enerji korunumunda:n yara::-lanarak çözelim. Teker
ve ağırhktan oluşmuş düzenek başlangıçta dururken, serbest bıra
kıldığında m kütlesinin h kadar düştüğünü düşünelim. Düzeneğe
etki eden kuvvetler ipteki gerilmeler ile milin değme (tepki) kuv-
veti ve m'nin ağırlık kuvvetidir. Telwr ve ağırlık birlikte göz önüne
alındığından ipteki gerilme kuvvetleri iç kuvvetlerdir; bunların
işlerini gözönüne almayız. Milin değme kuvveti ise iş yapmaz. (ne-
den?). Bu durumda dış kuvvet olarak bir tek mg ağırlık kuvveti
kalır ki, o da korunumlu bir kuvvettir . {Bakmız Bölüm 5.),.
Buna göre enerji korunu-

munu kullana:bfüriz. m'nin son
bulundıuğu düzeyi potansiyel
enerji için karşılaştırma dü-
zeyi alırsak : Düzeneğin baş
langiçtaki toplam enerjisi =
Düzeneğin son toplam enerjisi
mgh = ½ I w2 +½ mv2
I = 1/ı MR2 ; w = v/R,
v2 = 2ah olduğu anımsanırsa
mg - - =½ (½MR2 ) -- + ½mv2
2a R 2
eşifük a'ya göre düzenlenirse,
2m
a - ----g
M + 2m
bulunur.
ıMilde bir sürtünme olsa} dı yukardaki eşitlikten yararlanamaz-

dık. Çünkü sürtünme kuvveti korunumsuz bir kuvvettir.
10 • 5. Dönme Deviniminde İş-enerji Yöntemleriyle Çözülmüş Ör-

nekler:
Örnek 10.3: M .kütleli ıR yarıçaplı bir silindire bir ip sarılmış
tır. İp dıüşey olarak o şekilde çekilmektedirki, ip silindir üzerin-
den çözülürken silindirin kütle merkezi ,konumunu korusun. Silin-
dir w açısal hızına ulaştığı anda silindir üzerinde yapılan iş nedir?
Çözüm:
Kütle merkezi durağan kaldığına göre yapılan iş sadece silin-
dirin döndürülmesine harcanmıştır.
W =½Iw 2
I = ½ MıR2
W = 1/4 MR2 w2
bulunur.
Örnek 10.4: M kütleli R yarıçaplı bir silindirin iki ucuna iki

ip sarılmış ve bu ipler tavanda çengellere tutturulmuştur. Silin-
dir, yatay olarak tutulup ipler tam düşey yapıldıktan sonra ser-
best bırakılıyor. Silindir hangi çizgisel ivmeyle düşer.
Çözüm:
Silindirin düşerken yitirdiği potansiyel enerji, ötelenme ve
dönme kinetik enerjisine dönüşür. Çünkü silindire etkiyen mg, ko-
runumlu bir kuvvettir ve enerji korunur. Silindir ıh ıkadar düştü
ğünde
Mgh = ½ Mv2 +½ I w2
I = ½ MR.2 ; w = v/R
olduğundan
Mgh = ½ Mv2 + 1/4 Mv2

v2 = 4/3 gh
- 5] DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ ÖRNEKLERİ 357
bulunur. Bu hız, silindirin h kadar düşmesiyle kütle merkezinin

kazandığı çizgisel hızdır. Bunun t'ye göre türevi çizgisel ivmeyi
verir.
d dv 4 dh
(v2) 2v-- = - g -
dt dt 3 dt
dv dh
- a;--=v
dt dt
olduğundan
bulunur. (Bulunan v2 değerinin v2 = 2ah kinematik eşitliğinde ye-

rine konarak ta aynı sonucun elde edileceğini irdeleyiniz.)
Örnek : 10.5 : Şekildeki tekerin kütle merkezine göre dönme
eylemsizliği I = 5 kgm2 dir. R = 10- 1 m yançapından sarılan uza-
masız bir ipin ucuna 100 kg asılmıştır. Şekildeki durumda serbest
bırakılan ağırlığın 2 m düştüğıünde hızının v = 2 m/s olduğu gö-
rülüyor. Enerji korunmakta mıdır? Enerji korunmuyorsa nerede
enerji kaybı olabilir?
Çözüm:
Enerjinin korunduğunu
varsayalım. Bu durumda
mgh = ½ I w2 + ½ mv2
olmahdır.
(Bakınız örnek 10-2)
V
w - - - konıur'sa
R
358 DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ - ENERJİ VE GÜÇ [10-
V
m
2

v = 2.56 m/s
bulunur. Oysa gözlenen hız 2 m/s dir. Yani enerji korunmamıştır.
Bu düzenimde enerjinin korunmaması için tekerleğin mili sürtün-
meli olmalıdır; böylece bir miktar enerji sürtünmede harcan-
mıştıt.
Ödev: Örnek (10-S) te, sürtünmede harcanan enerjiyi bu-

lunuz.
Örnek 10.6 : A ve B dişlilerinden oluşan düzenekte A dişlisi
nin dönme eylemsizliği 0,2 kgm2, B dişlisinin dönme eylemsizliği
0,1 kgm2 dir,. Dişliler dururken B dişlisine dışardan r = 6,6 N.m
lik bir çevirtme uygulanıyor.
a) B dişlisinin açısal hızı w = 60 rad/ s ye ulaşana dek kaç
dönüş yapar? b) B dişlisinin A dişlisine uyguladığı teğetsel kuv-
veti bulunuz. (Sürtünmeyle olan kayıplar gözönüne alınmıyacak
tır. (rA =0,10 m , rB = 0,06 m'dir.)
Çözüm:
Dişlilerin değme noktalarındaki teğetsel hızlar eşit olacağından
V
WB= 60 rad/s = - - ➔ v = 3,6 rn/s
rB
V
WA = - - = 36 rad/s
rA
dir.
İş-enerji bağıntısını kullanalım.
W = .6. KE
- SJ DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ ÖRNEKLERİ 359
r . 0a = ½ h WA2 + ½ la wa2
Değerler yerine konup Sa bulunursa
Sa = 47 rad = 7,5 dönüş bulunur.
b) A dişlisi başlangıçta
dururken F kuvvetinin etkesiyle WA
ve ½ h (wA) 2 dönme kinetik enerjisini kazanmıştır. F
açısal hızını
kuvvetinin yaptığı iş = A dişlisinin kazandığı kinetik enerji
F (SArA) = ½ h (wA) 2
Oysa A dişlisinin değme noktasının gittiği yol SArA , B dişlisi
nin değme noktasının gittiği yola (Sara) eşittir yani
SArA = Sara
Bu durumda
yazabiliriz. Değerler yerine konursa
F . (47 . 6 X 10- 2 ) = ½ 0,2 (36) 2
F = 46 N.
bulunur.
Örnek 10.7 : A noktasından yataklanmış düzgün bir çubuğun
kütlesi 2 kg. boyu 0,6 m'dir.
Çubuk şekildeki gibi yatay ola- A
o
rak tutulduğunda, k değeri
k = 10" N/m olan bir yayı 0,04
m sıkıştırmış durumdadır. Çu-
ı
mg
buk bu ,durumdayken serbest
bırakılıyor. Düşey konuma geldiğinde çubuğun açısal hızı ne olur?
Çözüm:
Enerji korunumunu kullanabiliriz. Çünkü yayın sıkışmasından
ortaya çıkacak esneklik kuvveti korunumlu bir kuvvettir. Bunun
dışında iş yapan bir de ağırlık kuvveti vardır ki o da korunumlu
bir kuvvettir.
360 DöNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ VE GÜÇ [10-
Bu durumda baştaki toplam enerji, dıüşey durumdaki toplam

enerjiye eşit olmalıdır.
Çekim potansiyel enerjisi için karşılaştırma düzeyi olarak çu•
buğun yatay konumunu alırsak, bu durumda toplam enerji saaece
yayda depolanmış olan esneklik potansiyel enerjisidir. Yani,
½ k x2 = ½ 104 (0,04) 2 = 8 J
Çubuk dik konuma geldiğindeki durumu inceliye-
lim. Çubuğun •kütle merkezi 0,3 m yükselmiştir.
Yani,
mgh = 2. 9,8 . 0,3 = 5,9 joule'lük bir potan-
siyel enerji .kazanmıştır. Ayrıca çubuk A çevresin-
de w açısal hızını kazanmıştır. Yani,
1/2 IA w2 =½ (1/J mF) w2 = 0,12 w2 dir.
Enerji korunumuna göre ilk ve son toplam enerjiler eşit olmalıdır:
½ kx2 = mgh +½ h w2
8 = 5,9 + 0,12 w 2
w = 4,2 rad/s
bulunur.
Örnek 10.8 : Eksenine göre dönme eylemsizliği I 3 kgml =

olan bir tekere bir matkap ucu bağlanmıştır. Teker, w = 60 rad/s
hızında serbestçe dönerken matkapla bir delik deliniyor. Delik de-
lindikten sonra tekerin açısal hızı, ilk açısal 'hızın yarısına düştü
ğüne göre, delik delmek için ne
kadar :iş yapılmıştır?
Çözüm:
Delik delmek için yapılan
iş, tekerin dönme kinetik
enerjisindeki azalmaya eşittir.
- 5] DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ ÖRNEKLERİ 361
W = '/, I w'- '!, I ( T), _ 54 x 10' J
Örnek 10.9: Şekildeki çıkrığa 50 kg'lık bfr kova bağlıdır.

Kova yukarı doğru v =
2 m/s hızıyla çıkarılırken çıkrığı çeviren
kişi çıkrığı bırakıyor.
Sürtünmeleri gözönüne almaksızın, kovanın
durmadan önce ne kadar yükseleceğini bulunuz. Çıknğın, dönme
eksenine göre dönme eylemsizliği I = 1,25 kgm2 dir. :Kovar = 0,25
m yarıçaplı bir makaraya sarılmaktadır.
Çözüm:
Kova 2 m/s çizgisel hızıy
la yukarı çıkarken, kovanın
çizgisel kinetik enerjisi
½ mv2 = ½ (50) (2) 2
= 100 J'dür.
Bu anda çıknğın dönme kine-
tik enerjisi
l
+r
v=2m/s
m=50kg
'/, I w' = '/, I (
= '1ı ı.ıs{ o,~s )' 40 ı

Kova ve ç1;knğın toplam enerjisi
100 + 40 = 140 J'dür. Bu enerji kovayı, bulunduğu konum-

dan· h kadar yüksekliğe çıbrmada harcanacaktır.
mgh = 140
140
h 0,30 m
50. 9,8
Kova durana dek 0,30 m daha yükselecektir.

Örnek 10.10: Şekildeki te-

ker düzeneğinin dönme eylem-
sizliği 1=20 kgm2 dir. M= 10 kg
kütlesinin ortasındaki delik-
ten geçen ipin ucuna A bilya-
sı bağlanmıştır. m = 5 ,kg'dır.
rı = 0,4 m, rı = 0,6 m. dir.
M kütlesi yerden 1 m yüksek-
teyken düzenek serbest bıra
kılıyor. a) m kütlesi durma-
dan önce döşemeden nekadar
yükselir? b) M kütlesi döşeme 1m
m
ye hangi enerjiyle çarpar? w~
Çözüm:
a) Potansiyel enerJı ıçın
karşılaştırma düzeyini döşeme
alırsak, devinim başlamadan
önce toplam enerji
Mg ( 1) = 10 . 9,8 . 1 = 98
Joule'dür. (1)
M kütlesi tam yere çarpa-
cağı andaki toplam enerji: M
nin çizgisel kinetik enerjisi,
m'nin çizgisel kinetik enerjisi,
tekerin dönme kinetik enerjisi
ve m'nin potansiyel enerjisi-
dir. Yani;
½ M VM2 + ½ mvm2 +½ I w2 + mgh'
v = wR bağıntısı kullanılırsa
1
h' = s = 0 r den h' = - - . 0,6 = 1,5 m yerine konursa
0,4
½ 10 (0,6) 2 w2 +½5 (0,4) 2 w2 + ½ 20 w2 + 5 . 9,8. 1.5
= 22,2 w +2 73,5 (2)
bulunur.
- SJ DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ ÖRNEKLERİ 363
M kütlesi döşemeye çarptığında düı:ıeneğin kinetik enerjisi, te-

kerin dönme kinetik enerjisi ile m'nin çizgisel kinetik enerjisi top-
lamına eşittir. Yani;
½ I w 2 + ½ m (0,6) 2 w2
= 9,1 w2 (3)
Enerji korunduğu için (düzeneğe iş yapan kuvvet sadece korunum-
lu ağırlık kuvvetidir.)
(1) = (2)
dir.
98 = 22,2 w2 + 73,5
w2 = 1,1
w = 1,05 rad/s
bulunur. Bu değer (3) te ye:dne konurrn, M kütıe·sinin çarpmasın
dan sonra düzeneğin kinetik enerjisi bulunur.
9,1 w 2 = 10 Joule
Bu enerji He m kütlesi, bulunduğu konumdan h kadar yükse-
lecektir.
mgh = 10
h = 0,20 m.
Öyleyse yerden itibaren m kütlesinin çıkabildiği yükseklik
H = 1,5 + 0,20= 1,70 m
olur.
Soru : Bu sırada A bilyası döşemeden ne kadar aşağıya düş-
müştür?
b) M kütlesinin döşemt--ye çarptığındaki enerjisi
E = ½ Mv2 =0,88 J'dür.
Örnek 10.12 : m kütleli L boyunda bir düzgün çubuk A nok-
tasından yataklanmıştır. Çubuk, yatay konumda tutulurken serbest
bırakılıyor. Düşey duruma gel-
diğinde açısal hızı ne olur? Ya-
C
ı
tak sürtünmesizdir.
1 1
mg 11 ½
Çözüm:
:ıt:--
1
1 1
: 1mg
İş yapan kuvvet, korunum- 1 1
1 1
lu ağırlık kuvveti olduğundan
enerji korunur. Potansiyel ._,'
'
'
'
1
1
364 DÖNME DEVİNİMİNDE İŞ-ENERJİ VE GÜÇ rrn-
enerji için çubuğun yatay konumunu karşılaştırma düzeyi alır

sak
1 1 1 mF
mg - - = --h w2 =---- w2
2 2 2 3
w
J
= ··-'~
3
bulunur. Görüldüğü gibi açısal hız çubuğun kütlesinden bağım

sızdır.
Örnek 10.13 : Bir elektrik motorunun döngeıti 75 kg, eylem-

sizlik yarıçapı 0,10 m'dir. Motor 1500 dönrü/dakika ile döne~ken
elektrik kesiliyor ve motorun durması için 100 dönü yapma<;ı ge-
rekiyor: Yataklardaki sürtünmeden ortaya çıkan ortalama çevirt-
meyi (r) bulunuz.
Çözüm:
Motor 1500 dönü/dakika yaparken dönme kinetik enerjisi
1500
½I w2 = ½ 75 (0,10) 2 -- • 2-ıt
60
= 58,9 J
Bu enerji sürtünmede harcanmıştır.
r . 0 = 58,9
r . 100 . 2-ıt = 58;9
r = 0,09 N.m.
Örnek 10.14: Bir otomobilin motoru 1800 dönü/dak. ile dö-
nerken 120 b.g. güç veriyor. Motorun doğurduğu çevirtme (r)
nedir?
Çözüm:
P=rwdan
1800
120.746 =r --- .2-ıt
60
r = 475 N.m.
bulunur.
Düzlemsel Devinim,
Ötelenme Ve Dönme, Yuvarlanma
11 - 1. Düzlemsel Devinim :
Bir cismin~geneldevinimi dönme. ve ötelenme devinimle-

rinin karışımıdır. Şimdiye dek sadece ötelenme ve sadece dönme
devinimlerini incelemiş bulunuyoruz. Bu bölümde de cisimlerin
hem ötelenmeleri hem de dönmeleri le· orta: a ıkaıi . devinimi- fn-
c eyeceğiz. Bu incdememiz, cisimlerin iki boyuftaki devinimi iie-
sınirfariacaiktır. Üç boyıuttaki devinim kapsamımız dışındadır.
Bu durumda, inceleyeceğimiz cisimlerin:

a) Sert olduklarım,
b) Levhalar şeklinde yada incelenen düzleme göre ba:kışımlı

( eşyarılı) olduklarını,
c) İncelenen düzleme göre üçüncü boyuttaki tüın noktaların,
düzleme olan uza:klıklanmn değişmediğini varsayacağız.
366 DÜZLEMSEL DEVNİMİN, ÖTELENME VE DÖNME [11-
Bu varsayımlara göre düzlemsel devinimde kullanacağımız eşit

likler şunlardır:
(11-1)
1: rkM = Iıu\1 .a,
(l: Fx ve l: Fy, cisme etki eden kuvvetlerin x ve y bileşenleri

nin cebirsel toplamı; ax ve ay, kütle merkezinin çizgisel ivmesinin
x ve y bileşenleri; m, cismin kütlesi; hM, kütle merkezine göre
cismin dönme eylemsizliği; a., kütle merkezi çevresindeki dönme-
nin açısal ivmesi; l: rkM kütle merkezine göre çevirtmelerin ce-
birsel toplamıdır.)
Bu eşitlrklere göre şunları söyleyebiliriz:
I) Düzlemsel devinimde sert bir cismin kilitle merkezi, cismin
bütün ,kütlesi bu noktada toplanmış ve dış kuvvetler de bu nokta-
ya etkiyormuş gibi davranır. Ancak cisme etkiyen dış kuvvetlerin
bileşkesinin cismin kütle merkezinden geçme zorunluğu yoktur.
II) Düzlemsel devinim yapan sert bir cisim, kendi kütle mer-
kezi çevresinde, bu nokta durgunmuş gibi, bir dönme devinimi
yapar.
11 - 2. Düzlemsel Devinimde Dikkat Edilecek Nok,talar :

Düzlemsel devinimle ilgili örnekler çözülürken genellikle
(11-1) deki üç cebirsel denklem kullanılır. Ancak bu denklem-
leri kullanırken bazı noktalara dikkat etmek gerekir. Bunları şöy
le sıralayabiliriz :
1) Eğer cisim dış kuvvetlerin etkisi altında sadece ötelenme-
ye zorlanırsa,
bu durumda cismin açısal .ivmesi (a.) sıfır olmak
zorundadır. Bu durumda l: fkM = O dır. Cisme etkiyen dış kuvvet-
lerin bileşkesi cismin kütle merkezinden geçer ve değeri de makM
dir. l: Fx ve l: Fy den, kütle merkezinin ivmesinin x ve y bileşen
leri kolaylıkla bulunabilir.
Bu tür durumlarda, bazen cisme etkiyen kuvvetlerin çevirt-
meleri alınırken kütle merkezine kıyasla daha uygun bir nokta
(genellikle anlık dönme merkezi) bulunabilir. Böyle bir nokta,
çözümü daha kolaylaştıracağı yönüyle yeğlenebilir. Böyle bir nok-
-3] YUVARLANMA 367
ta seçip, k r bu noktaya göre alınırken dikkat edilmesi gereken

şudur : Bu nokta cismin üzerindeyse; bu noktaya çakılı bir göz-
lem çerçevesinden dönme dengesi incelenmektedir. Bu çerçeve ise
ivmeli bir çerçevedir, çünki cismin belli bir çizgisel ivmesi vardır.
Eylemli çerçevelerde Newton yasalarının uygulanabilmesi için söz-
de kuvvetlerin gerekliliğini biliyoruz. İşte bunun için :kütle mer-
kezine etkiyen -makM değerinde bir kuvvet göz önüne alınmalıdır.
(Baknz örnek 11-1, 11-2, 11-3). Aslında bu sözde kuvvet
(-makM), k rkM hesaplanırken de vardır. Ancak kütle merkerine göre
bu kuvvetin çevirtmesi sıfır olduğundan göz önüne alınmamakta
dır. Ancak kütle merkezinin dışındaki bir nokta i_çin :r r hesap-
lanırken bu kuvvet gözönüne alınmalıdır.
2) Genel düzlemsel devinimde dönme ekseni, eylemsiz bir

gözlem çerçevesine göre durağan değildir. Ancak kütle merkezin-
den geçen eksen y2.da anlık dönme merkezinden geçen eksen, uzay-
da hep doğrultusunu koruyan bir devinim yapmaktadır. Başka bir
deyişle, eksenin bir andaki doğrultusu daha sonraki bir anda olan
doğrultusu ile koşut kalır. Çevirtmeler alınırken bu tür eksenler
gözönüne alınacak ve anlık dönme merkezine göre dönme alını
yorsa (11-1) deki r = I rı, eşitliğinde I ve r bu eksene göre alı
nan değerler olacaktır. (örneklere bakınız).
3) Eğer cisim dış kuvvetlerin etkisi altında kütle merkezin-
den geçen bir eksen çevresinde sadece dönmeye zorlanırsa bu du-
rumda kütle merkezinin çizg:sel ivmesi sıfırdır; dolayısıyla ax ve ay
de sıfırdır. Bu durumlar 8. Bölümde ayrıntıları ile incelenmiştir.
11 - 3. Yuvarlanma :
Düzlemsel devinimin önemli bir örneği de bir tekerleğin bir

düzlem üzerinde yuvarlanmasıdır . Eğer teker, düzlem fuerinde kay-
maksızın yuvarlanıyorsa bu durumda kütle merkezinin ivmesi
(akM) ile tekerin rı, açısal ivmesi arasında
(11-2)
bağıntısı vardır(r: ı.ekerin yarıçapı). Başka bir deyişle, kütle mer-

kezinin ivmesi, açısal ivme ile bağımlıdır. ·
Bu durumda cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesi, kütle mer-
kezinden geçen
makM =m ar
büyüklüğündeki bir vektör i!e,
olacak şekilde bir çevirtmey~ indirgenebilir.

Cismin kaymaksızın yuvarlanması, cismin düzleme değen nok-
tası ile düzlem arasında bağıl bir devinimin (ötelenmenin) o]ma-
dığmı gösterir. Buna göre, ·.:isimle düzlem arasındaki fs sürtünme
kuvveti bu düzlem üzerinde duran bir cisme etkiyen sürtünme
kuvv,eti gibidir. Yani fs değişik değerler alabilir; f. nin alabileceği
en büyük değer µ,N dir. ,(µ. = durma sürtünme katsayısı; N: değ
me kuvveti).. Buna göre, kaymadan yuvarlanma durumunda
O < fs ,~ µ.N
arasında bir değerde olabilir.

Kayma başladığında sürtünme kuvveti, en büyük değeri olan
µ.N değerine erişmiştir. Kayarak yuvarlanmada cismin düzleme
değen noktasıyla düzlem arasında bağıl bir devinim
ve sür- vardır
tünme ıkuvvetinin büyüklüğü f, = µkN değerini alır. (µk = Kayma
sürtünme •katsayısı). Bunun yanında, cismin kütle me:rıkezinin de-
vinimi (ivmesi) ile cismin kütle merkezi çevresindeki dönme de-
vinimi birbirlerinden bağımsız olur ve akM değeri a . r ye eşit ol-
maz. Bu durumlar şu şekilde özetlenebilir :
1) Yuvarlanma var, kayma yok O < fs ~ µ.N; a = ar
2) Yuvarlanma var, kayma başlıyor fs = µ.N; a = a. r
3) Yuvarlanma var, kayma var f. = µkN; a ve a bağımsız.
Eğer cismin kayıp kaymadığı
bilinmiyorsa önce kaymadan yu-
varlandığı varsayılır. Eğer değeri µ.N
den küçük yada ona eşit
f.
olarak bulunursa varsayımın doğru olduğu anlaşılır. f. değeri µ,N
den büyük çıkarsa cisim hem kaymakta hem de yuvarlanmaktadır.
(.Bknz. örnek 11-10, 11-11).
11 . 4. Anlık Dönme Merkezi :

Kaymaksızın yuvarlanmada cismin düzleme değdiği nokta He
düzlem arasında bir bağıl devinim (ötelenme) olmadığı için bu
-4] ANLIK DÖNME MERKEZİ 369
noktanın hızı düzleme göre sı
fırdır.Başka bir deyişle ci-
sim, sanki D değme noktası
çevresinde sadece bir dönme
devinimi yapıyor gibidir Şek. v
11.1. Bu anda cismin üzerinde
ki her noktanın çizgisel hızı,
bu noktalarla D noktasını bir- D
leştiren doğrulara dik ve bu Şek. 11.1.
doğru parçalarının boyu ile orantılıdır. Bu, aslında D nokta'sı çev-
resinde sadece bir dönme devinimini ( ötelenme yok) tanımlar. Bu
açıdan, D ye anlık dönme merkezi denir. Buna göre, hızlar bakı
mından cisim, gözönüne alınan anda D anlık dönme merkezi çev-
resinde döner gibi görünür.
Bunu kanıtlamak için yuvarlanan cismin çeşitli noktalarının
anlık hızlarına bakalım. D de duran bir kişiye göre kütl,e merke-
zinin hızı VKM ise, D den geçen bir eksene göre bunun anlık açısal
hızı w = vkM/R dir. Cismin tepesindeki bir A noktasının bu andaki
hızı ise w (2R) = 2vKM olacaktır. D noktasının ise bu andaki hızı
sıfırdır ( Şek. 11.2).
A Genel düzlemsel devinim

yapan bir cisim için de anhk
dönme merkezi bulunabilir.
Bunu bulmak için, cismin iki
noktasının hızlarına dikmeler
çıkılır ve dikmelerin birbirini
kestiği nokta anlık dönme
D
merkezini verir. Başka bir yol
Şek. 11.2. da şudur : Aynı doğrultu üze-
rinde alınan iki noktanın hız vektörlerinin uçlarını birleştiren doğ
ru ile alınan doğrultunun kesişme noktası anlık dönme merkezini
verir. Şek. 11.3 de iki durum da gösterilmiştir .
.Genel olarak düzlemsel devinim yapan bir cismin anlık dön-
me meDkezi, cismin ıüzerinde yada dışında olabilir. Cismin üzerin-
de olduğunda, cismin bu noktasının hızı •sıfırdır.
Anlık dönme merkezinin, yalnız verilen bir an için geçerli ol-
duğu unutulmamalıdır. Buna göre herhangi bir t anında cismin
D anlık dönme merkezi olan bir noktası, t + !:). t de anlık dönme
Şek. 11.3.
merkezi olmayacaktır. Başk1 bir deyişle, t anında hızı sıfır olan

bu noktanın t + ~ t anında hızı sıfırdan farklı olabilecektir. Bu
de~ektir ki, genel olarak D noktasının ivmesi sıfır değildir. Yani
cismin çeşitli noktalarının ivmeleri, cisim D çevresinde dönüyor-
muş gibi belirtilemez.
11- 5. Düzlemsel Devinim Üzerine Örnekler:

Örnek 11.1 : Kütle mer,kezi yerden 1 m yüksekte olan 50 kg lık
bir dolap sürtünmeli bir yüzeyde 74 N. luk yüzeye koşut bir kuv-
vetle itilmektedir. Yüzeyle düzlem arasındaki sürtünme katsayısı
µ = 0,1 ise
a) dolabın çizgisel ivmesini,
b) dolabın bir köşesi çevresinde devrilmemesi için en büyük h
yüksekliğini bulunuz.
Çözüm:
1-1 m --j
o
--r a) y-doğrultusunda bir öte-
lenme olmadığından ı: Fy = O
mg = N dir.
h r;.- T2"1
1m
x - yönündeki ötelenme denklemi
N 1: Fx = ma = F - fs
f. == µN =µ mg
F-µ mg
F - µ mg ma ➔ a
m
- 5] DÜZLEMSEL DEV,İNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 371
a = 0,50 m/s 2
dolap sağa doğru 0,5 m/s2 lik ivmeyle gitmektedir.
b) Dolabın devrilmesi anında değme kıuvveti (N) ve sürtünme
kuvveti (fs), A noktasına etkir. Dolabın devrilmemesi, yani dönme-
mesi için ı: r =
O olmalıdır.
Dolap ivmeli bir devinim yap-
tığından, dolabın üzerine çakı
lı bir gözlem çerçevesinden ba-
karak kuvv,etlerin çevirtmesi mg O
alınırken, dolabın kütle mer-
7mg
kezine - ma sözde kuvvetinin
etkidiğini varsaymamız gere-
kir.
I A fs
--
N
Buna göre
ı: r = O dan
ı:ro =N (0,5) - fs (1) - F (h-1) O
.I: r 0 = 50 (9,8). (0,5) - (0,1) (50) (9,8). (1) - 74 (h-1) O
h = 3,65 m bulunur.
ı:r, ,kütle merkezine göre alınacağı gibi, söz gelimi, A nokta-
sına göre de alınabilir. Bu durıumda
ı: rA = m a (1) + mg (0,5) - Fh = O değerler yerine konursa
ı: rA = 50 (0,5) (1) + (50) (9,8) (0,5) - 74 h =o

h = 3,65 m
bulunur.
Örnek 11.2: Silindir şe:dindeki bir cismin yüksekliği 0,20 m,
çapı 0,10 m, kütlesi 6 kg dır. Cisme bağlanan bir ip, şekilde
ki düzenekle 12 kg. lık bir cisme bağlanmıştır. Uüzl,emle silindir
arasında sürtünme olmadığına göre a) Silindirin ivmesini ve ip-
teki gerilme kuwetini, b) Silindirin devrilmemesi için h yüksek-
liğinin alt ve üst değerlerini bulunuz (makarayı sürtünmesiz ve kü-
çük, ipi uzamasız alınız).
372 DÜZLEMSEL DEVNİMİN, ÖTELENME VE DÖNME ,[11-
Çözüm:
a) Silindirin y-doğrultu-
~ sunda bir ötelenmesi yoktur.
h
:I:Fy = O
mıg = N (1)
Silindirin x-yönündeki öte-
lenme denklemi
T = mıa (2)
12 kg. lık cismin y-doğrultusundaki ötelenmesi :ı: Fy = may
m2g - T = m2ay (3)
(ax = ay)
(2) ve (3) ten
mı
a = ----g 6,53 m/s 2 _ _ _o.
mı+ mı
m1a h
T = 78,40 N (sözde
kuvvet) m,g _L
bulunur.
N
b) Önce h'ın alt değerini bulalım.
Devrilme anında değme kuvveti A nok-
tasına etkiyecektir. Cismin devrilmeme-
si ~çin :ı: r = O olmalıdır. r lar O nokta-
sın'.! göre hesaplandığında T
m1a- -....o
:rro = - N (0,05) + T (0,10-h) = O (sözde m h
9 _._ L
kuvvet) t-A.;.._...,....1_
değerler yerine konursa,
h = 0,063 m bulunur. o,05m
h'nın üst değeri için
:rro =N (0,05) - T (h-0,10) =O
h = 0,14 m
bulıunur.
- 5] DÜZLEMSEL DEV,İNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 373
Ödev: Silindirle düzlem arasında p. = 0,2 alarak örnek (11-2)

yi çözünüz.
Örnek 11..3 : Bir bisikletli belli bir hızla giderken fren yapıyor
ve iki tekerleğin dönmesi durarak kayıyor. Frenleme ivmesi 2 m/s2
ise, bisiklet kayarken ön ve arka tekerleklerdeki sürtünme kuvvet-
lerini bulunuz (Bisiklet ve bisikletliden oluşan düzeneğin kütlesi
100 kg. dır).
Çözüm:
Bisikletlinin ağırlık merkezinin yeri şekilde gösterilmiştir. Bi-
siklete etki eden kuvvetler, mg, ağırlık kuvveti; Nö, NA ön v,e arka
tekerleklerdeki değme kuvvetleri; Fö, FA ön ve arka tekerleklerde-
ki sürtünme kuvv,etleridir.
05m
/ f.. 1
1 1 o ıA
h..
J
.,..
0175m 1m
"'1
y - doğrultusunda bir ötelenme yoktur.
I:Fy =O
mg = Nö + NA (1)
x · doğrultıusunda -a ivmesiyle frenlenmektedir.
I:Fx = ma
~(FA + Fö) = ~ma (2)
sürtünme kuvvederi için
Fö = µ Nıı (3)
FA = µ NA (4)
yazabiliriz.
Bu durumda dört denklem beş bilinmeyen olduğundan bir

denklem daha bulmamız geı-ekir. Bisiklet bir dönme yapmadığın
da göre
I: r = O olmahdır.
I: rA = O = mg (1) - NA (1,75) - ma (0,5) o (5)
Bu beş denklemden
Fö = 97,4 N.
FA = 100..6 N.
bulunur.
Örnek 11.4: Kütlesi M .kg yarıçapı R m olan bir çember, eğim
açısı 0 olan bir yokuştan aşağı ,kaymadan yuvarlanarak gidiyor.
Çember lm. gittikten sonra kütle merkezinin çizgisel hızı ne olur?
Çözüm:
Çembere etki eden kuv-.,.etler Mg, N, fs dir. Düzleme dik doğ

rultuda bir ötelenme yoktur.
Mg cos 0 = N (1)
Düzlem boyunca ötelenme için
Mg sin 0 - fs = Ma ( 2)
yazılabilir.
Çemberin dönmesi için

ro = Io r:ı.,
fs R = Io rı..
a
Io (Kayma yok)
R
a
f•. R= MR2 - (3)
R
(3) ve (2) den
-5] DÜZLEMSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 375
1
a - - g sin0
2
bulunur. (Görüldüğü gibi (a) ivmesi, sadece kayma olduğu durum•

daki (g sin 0) ivmesinden küçüktür.)
a ivmesiyle 1 yolıu gidildiğinde hız
v =y 2al =y 2 (½) g (sin 0) 1
VKM = V g (sin 0) 1
bulunur..
Soru:
1- Çemberin yarıçapı farklı olsa sonuç değişir mi?
2 - Çemberin kütlesi farklı olsa sonuç değişir mi?
Ödev : Örnek ( 11--4) ü cismi, içi dolu bir silindir alarak çö•
zünüz.
Örnek 11.5: m ,kütlesinde ve R yarıçapında bir silindirin üze-

rine bir ip sarılıp ipin ucuna aynı m kütleli baş:ka bir cisim asıl
mıştır. Silindir, şekilde göıüldüğü gibi yatay bir masa üzerinde
kaymadan yuvarlandığına göre silindirin kütle merkezinin ve asılı
A cisminin çizgisel ivmelerini bulunuz.
Çözüm:
A cisminin y-doğrultusun
da ötelenme denklemi
mg - T = may (1)
/;"j
Silindirin dönmesi için C nok- A l-'11-}/
tasına göre toplam çevirtme rmg
T .R = (½mR + mR 2 2) a (2)
ax
kayma olmadığı için rı. = --
R
yazılabilir.Burada ax, kütle merke- T

zinin çizgisel ivmesidir. İp silindir
üzerinde kaymadığından, ipin y-doğ
rultusundaki ivmesi, silindirin bu
noktasının çizgisel ivmesine eşittir. Bu ise ax'e büyüklükçe eşittir.
3 ax
(2) ve (1) den TR= ( - mR2 )
2 R
3 ax
- - mR2 • --
2 R
ax ay (büyüklük olarak)
ax ay = 2 /s g bulunur.
Silindir sağa doğru 2/s g ivmesiyle giderken A cismi de aşağı
doğru 2/s g ivmesiyle düşmektedir.
Örnek 11.6: 1 boyunda ve m kütlesinde düzgün bir çubuğun

bir ucu pürüzlü bir yüzeye dayanmaktadır. Çubuğun diğer ucu,
bir iple tavana bağlanmıştır. Çubuk yatayla 60° lik bir açıda bu
durumda dururken, tavana bağlı ip kopuyor. a) Çubuğun yüzey
üzerinde kaymadığını varsayarak, çubuğun ip koptuğu andaki açı
sal ivmesini, b) çubu:kla yüzey arasındaki µ sürtünme katsayısı
nın, bu devinimle bağdaşan en küç,ük değerini bulunuz .
....
.ç OZ\UD:
a) İp koptuğu an çubuk A
noktası çevresinde bir dönme
yapacaktır.
A
- 5] DÜZLEMSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 377
1
mg . - - (cos 60) - hrı.
2
2
ml2 ml2 ml2
h = Io + m (~) 12
+
4
=
3
1 ml2
mg - - (cos 60) =--rı.
2 3
3 g
(J. ----
4 1
bulunur.
b) Yandaki şekilde çubu-

ğa etki eden kuvvetler göste-
rilmiştir.
Çubuğunekseni boyunca
(y-doğrultıusu) bir ötelenme
yoktur : I: Fy = O
N sin 60 +f s cos 60 - mg sin 60 =O (1)
Çubuğun eksenine dik doğrultuda (x - doğrultusu) bir ötelenmesi

vardır ve çubuk kaymadan döndüğü için kütle merkezinin çizgi-
1
sel ivmesi a = rı. . ( - - ) dir. Bu durumda x - doğrultusu için öte-
2
lenme denklemi
I: Fx = ma
mg cos 60 + fs sin 60 - N cos 60 - ma (2)

378 DÜZLEMSEL DEVNİMİN, ÖTELENME VE DÖNME (11-
f.
µ -- olduğu bilindiğine göre
N
(1) ve (2) den

µ = 0,40 bulunur.
Örnek 11.7: Şekildeki silindirin yarıçapı 0,50 m, kütlesi 3 kg.
dır.Silindirin kütle merkezine etkiyen F = 20 N. luk kuvvet etki-
sinde silindir kaymaksızın yuvarlandığına göre, a) silindirin açısal
ivmesini, b) kütle merkezinin çizgisel ivmesini bulunuz.
Çözüm:
Silindire etki eden kuv;,retler F, mg, N, f. dir.
Silindirin dönmesi için I rA = IA . ı:ı,
yazılırsa
F. R = hı:t.
IA = lo + MR 2 F
20 . (0,5) = (3/ı) 3 (0,5) 2 • u. f5
ı:ı, = 8,9 rad/s2

A
bulunur.
Silindfr kaymadan yuvarlandığına göre
a
ı:ı, - - kullanılabilir.
R
Buradan,
aKM = R. ı:ı, - 4,45 m/s 2
bulunur.
Örnek 11.8: Yarıçapları 0,6 m ve 0,3 m olan birbirine bağlı

iki tekerden oluşmuş bir düzeneğin kütle merkezine göre dönme
-5] DÜZLEMSEL DEViİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 379
eylemsizliği Io =
2,5 kgm 2; kütlesi 5 kg. dır:. Şekildeki gibi bağ
lanmış bir ip F =
20 N. luk bir kuvvetle çekilmektedir. Teker
kaymaksızın yuvarlandığına göre : Tekerin açısal ivmesini, küt-
le merkezinin çizgisel ivmesini bulunuz.
Çözüm:
Cisme etki eden kuvvetler
F
F, N, Mg, fs dir.
A noktasına göre çevirt-
mel,er için
A
t rA = h. a
F . (Rı + Rı) IA .. rı.,
yazılabilir.
h = Io + M Rz2 = 2,5 + 5 (0,6) 2 = 4,30 kgm2
20. (0,6 + 0,3) = 4,30 rı.,
a = 4,19 ra.d/s 2
Düzenek kaymaksızın yuvarlandığından, akM rı., • Rı eşitliği

kullanılabilir.
Buna göre aKM = 4,19 . 0,6 = 2,51 m/s2 bulunur.

Ödev : Örnek (11-8) de F
kuvveti küçük tekerin üstün-
den değil de altından uygulan-
saydı sonuç ne olurdu?
Örnek 11.9: Örnek (11-8) F

deki düzeneğe etki eden F ~uv-
veti şekildeki gibi düşey oldu-
ğunda, tekerin kaymadan yu-
varlanabilmesi için en büyük F değerini bulunuz. Bu durum-
da değme kuvveti (N) ve rı., ivmesi ne olur? Kütle meı:ıkezinin
çizgisel ivmesi nedir? (Düzhmle teker arasındaki sürtünme katsa-
yısı µ = 0,20 dir.)
380 DÜZLEMSEL DEVNİMİN, ÖTELENME VE DÖNME [ 11-
Çözüm: F
Kaymadan yuvarlanmada
a = a R oluyordu.
Cismin y-: doğrultusunda
bir ötelenmesi yoktur; yani,
1:Fy = O A
F + N = mg (1)
x - yönündeki ötelenme 1çın
1:Fx = ma
f. = maKM (2)
yazılabilir; yada
f. = m a. Rı
(3)
yazılabilir.
A noktasına göre çevirtmeleri bulursak
F. Rı = ha (4)
(1) (2) (3) ve (4)',ten F, N, a ve aKM bulunur.
F = 23,94 N
N = 25,06 N
a = 1,67 rad/s
aKM = 1,0 m/s2

- 5] DÜZLEMSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEKLER 381
örnek 11.10: Örnek (11-9) da µ =

0,1 ise tekerin açısal iv-
mesini ve kütle merkezinin çizgisel ivmesini bulunuz.
Çözüm:
T,ekerin kaymadan yuvar-
lanmasındaki sürtünme kuv- F
veti:
SN. dur
(Örnek: 11-9).
Oysa buradaki sürtünme
kuvveti A
fs' = p, N = 0,1 . 25,06 2,51 N.
fs' < f.
Öyleyse cisim kayarak yuvarlanmaktadır ve a ile a. birbirine

bağımlı değildir.
Dönme için çevirtmeleri alırken kütle merkezinden başka bir

nokta seçmek doğru değildir . Çünki kütle merkezinin dışındaki
bir nokta için saf bir dönme yoktur.
l: ro = Io a.
F . R1 - fs' . R2 = Io . ıx
fs' 2,51 N ; Io = 2,5 kgm2 değerleri yerine konursa
a. 2,27 rad/ s2
bulunur. Bu değerin Örnek (11-9) daki değerden büyük olduğu

na dikkat ediniz.
Kütle merkezinin ivmesi için x - doğrultusundaki ötelenme
denklemini yazalım :
aKM = 0,5 m/s2

Bu değerin de (Örnek: 11-9) dakinden küçük olduğuna dik-

kat ediniz.
Örnek U.11: R yarıçapında ve m kütlesindeki bir hilya (küre)

0 = 30° lik bir eğik düzlemde aşağı doğru gitmektedir. Düzlemle
bilya arasındaki sürtünme katsayısı p, = 0,1 ise, kürenin açısal iv-
mesini ve ,kütle merkezinin çizgisel ivmesini bulunuz.
Çözüm:
Küreye etki eden kuvvet-
J,er f., N, mg dir.
Ktil'enin kayıp kaymadığı
bilinmediğinden, kay- önoe
maksızın yuvarlanması duru-
mundaki sürtünme kuvvetini
bulalım.
1: ro = Io. rı.
f •. R = Io rı. ; Io
f. = /s 2 mR rı. (1)
Düzlem boyunca ötelen.ne için
mg sin 0 - fs = ma (2)
Düzleme dik doğrultuda ötelenme yoktur; yani,
mg cos0 =N (3)
Kaymaıksızın yuvarlanma var sayıldığına göre
a = rı. R (4)
alınabilir.
(1), (2) ve (4) ten
f. = 2 h mg sin 30 = (1,40 m) N.
bulunur.
- 5] DÜZLEMSEL DEVİNİM lJZERİNE ÖRNEKLER 383
Oysa verilen durumdaki sürtünme kuvveti
fs' =µ N =µ mg cos30 = (0,85 m) N. dur.
fs' < f.
olduğundan bilyanın kayarak yuvarlandığı sonıucunu
çıkarırız.
Buna göre, kütle merkezinin ivmesi, düzlem boyuncaki
ötelenme denkleminden bulunabilir.
mg Sin 0 - fs' = fil aKM

aKM = 4,05 m/ s2
Açısal ivme ise kütle merkezine göre çevirtmeler alınarak bu-
lunabilir.
I: ro = lo «
fs' . R = lo . rı.. = 2/ s mR2 • rı..
2,13
rad/s2
R
bulunur.
Örnek 11.12: Yarıçapı 0,5 m olan 10 kg. lık bir silindir, çev-
. resine dolanan bir tel ile yukarı çekilmektedir. Telin iki ucu de-
ğişik hızlarla öyle çekilmektedir ki, silindir yukarı doğru 1 m/s2
lik bir ivmeyle yükselirken şekildeki yönde de 6 rad/s2 lik açısal
ivme ile dönmektedir. Telin iki ucundaki gerilme kuvvetlerini bu-
lunuz.
Çözüm: ta(= 1m//-l

Ts
a = rı.. R bağıntısı sağlan
mamaktadır; Silindir teller
üzerinde çekilirken kayarak
yuvarlanmaktadır. o
O noktasına göre çevirtme-
leri alırsak ~ °' = 6 radj5 2
Io rı
TaR - TAR = 1/2 mR2 r:ı., (1)
y - doğrultusundaki ötel~me için

IFy = ma
Ta + TA - mg = ma (2)
(1) ve (2) den
TA - 46,5 N
Ta 61,5 N
bulunur.
Örnek 11.13 : Boyu 4 m. eni 2 m. olan 500 kg. lık dikdörtgen
bir sand:uk, bir vinç aracılığı ile şekildeki gibi iki ipe bağlı ola-
rak aşağı indirilirken vinç işletmeni indirme işlemini yavaşlatıyor.
İplerdeki gerilme kuvvetleri 200 ve 400 newton olduğunda sandı
ğın kütle merkezi çevresindeki açısal ivmesini ve kütle merkezi-
nin çizgisel ivmesini bulunuz. (Io = 5000 kgm2 alınız).
r8 (:400N)
Çözüm: TA(= ZOON)
Dönme ıiçin
=
lf
I ro Io rı
o
Ta (2) - TA (2) - 5000 rı Jmg
rı = 0,08 rad/ s2 ,.. 4m ..,
Sandığın y - doğrultusundaki ötelenmesi için
I Fy = ma
aKM = 0,2 m/s2

bulunur.
örnek 11.14 : m kütleli R yarıçaplı bir çember, ekseni çevre-

sinde wo açısal hızı ile dön~rken yatay bir düzleme bırakılıyor.
Çember ile düzlem arasmdaki sürtünme katsayısı µ ise çemberin
-5) DÜZLEMSEL DEVİNİM ÜZERİNE ÖRNEK.LER 385
kaymadan yuvarlanacağı tı anını ve bu tı anındaki doğrusal ve
açısal hızlarını
bulunuz.
Çözüm:
Çembere etki eden kuv-
vetler mg, f., N dir. y - doğrul
tusunda bir ötelenme yoktur :
N = mg (1)
x-doğrultusunda ötelenme
denklemi ""'""''"'""""""""'"'"
f. = maKM (2)
Dönme için
ı: ro = lo . a
f •. R = Io a = mR2 a (3)
ve (!ı
f. =µ N olduğu göz önü-

ne alınırsa (1), (2) ve (3) ten
a = µ g; (f.) yönünde
µg
a. - + (yavaşlatıcı yönde)
R
bulunur. Çember kayarak yuvarlanırken doğnısal ve açısal devi-

nim değişmez .ivmelidir; yani
V Vo + at; Vo - o~ V =µ g t
µg
w Wo---t
R
Çemberin yere değme noktasının çizgisel hızı sıfır olunca kayma-

dan yuvarlanma başlar. Bu durumda değme noktası, anlık dönme
merkezi olur ve
386 DÜZLEMSEL DEVNİMİN, ÖTELENME VE DÖNME [il -
v = wR
yazılabilir. Yada
µg
ı..ı.gtı R (wo - - - tı)
R
tı
2µg
bulunur.
tı değerini
v µ g t de yerine koyarsak
1
v1 (½) R Wo bulunur.
vı Rwı den
1
wı = - wo bulunur.
2
Ödev: Örnek 11-14'tek:i çember ekseni çevresinde dönmek-

sizin, kütle merkezi vo çizgisel hızıyla aynı düzleme atılsaydı sonuç
ne olurdu? (v 1 = '½ vo)
Devinirlik Ve Enerji Yöntemlerinin
Düzlemsel Devinimde Kullanılması
12 · 1. Giriş :
Bu bölümde, ötelenme ve dönmenin işin içine girdiği devi-
nimlerde enerji ve devinirlik yöntemlerinin kullanılışını inceleye-
ceğiz.
Bildiğimiz gibi enerji yöntemi, hız ve yer değiştirmelerle ilgili

problemlerin çözümünde elverişlidir. Gerek işin, gerekse kinetik
enerjinin sayısal büyüklük olması, bu yöntemin kullanılışını ko-
laylaştıran başlıca etkenlerdir. İç kuvvetlerin toplam işinin sıfır
olduğu durumlarda sadece dı} kuvvetlerin işi işlemlere gir1 eceğinden,
bu gibi durumlarda iş-enerji yöntemi kolay ve çabuk sonuç verir.
İtme-devinirlik yöntemi, özellikle hız ve zamanla ilgili prob-
lemlerin çözümünde kolaylık sağlar. Aynca devinirliğin korunma-
sı ilkesi, bununla ilgili problemlerin çözümünü çok kolaylaştırıcı
bir yoldur.
Bundan başka, itme-devinirlik ilkesi çarpışma problemlerinin
çözümü için tek kullanışlı yöntemi verir.
388 DÜZLEMSEL DEVİNİMDE DEVNR., ENRJ. YÖNTEMLERİ [12-
12 - 2. Merkezse! Olmayan Çarpışmalar :

6. Bölümde me11kezsel çarpışmaları .incelemiştik. Şimdi de mer-
kezse! olmayan, yani kütle merkezlerinin, çarpışma doğrultusunda
yer almadığı çarpışmayı görelim.
Düzlemsel devinim yapan iki cismin A ve B noktalarında çar-

pıştıklarını varsayalım Şek. 12.1. A ve B noktalarının çarpışma
dan önceki hızları ( dışardak,i
bir gözlemciye göre) VAö ve
Vaö olsun. Cisimlerin yüzeyle-
ri tam pürüzsüz ise hunların
çarpışına noktasında karşılık o.
lı birbirlerine etki ettirdikleri
kuvvetler çarpışma doğrultu
sundadırlar. Çarpışma PP' doğ
rultusunda ·ise, çarpışma sıra-
Şek. 12.1.
sında ortaya çıkacak şekil de-

ğiştirme süresi sonucunda A
ve B noktalarının hızları UA ve
p p' un olur. Aynca UA ve ua hızla
rının PP' doğrultusu ,üzerinde-
ki belişenleri de eşit olacaktır
Şek. 12.2. Daha sonra geri dö-
Şek. 12.2. nüş süresi başlar ve bu süre-
nin sonunda da değme nokta-
larının hızları VAs ve Vas olur Şek. 12.3. Çarpışan cisimlerden biri
gözönüne alınırsa, şekil değiştirme süresince bu cisme etkiyen çiz-
gisel itme, ,kütle merkezinin hızının çarpışma doğrultusu boyunca
alınacak bileşenini (vKMö)pp', şekil değiştirme sonucu ık)ütle merke-
zinin kazanacağı llKM hızının yine aynı doğrultıu boyuncaki bileşe
nine değiştirecektir. Yani,
(12~1)
olur.
- 2] MERKEZSEL OLMAYAN ÇARPIŞMALAR 389
Burada m, cismin kütlesidir;

tüml,ev şekil değiştirme süresi bo-
yuncadır.
Bunun yanında cisim, çarpışma

olmadan önce kütle merkezi çevre-
sinde Wö açısal hızıyla dönüyorsa,
S Fdt itmesi süresi sonunda w' gibi
bir açısal hız kazanır. Yani,
r 5 Fdt = Iwö - I w' (12-2)
Şek. 12.3.
olur.
Burada r, çarpışma doğrultusuna (PP' - doğrultusu) O kütle

merkezinden inilen dikmenin uzunluğu; I de, kütle merkezine göre
cismin dönme eylemsizliğidir.
Geri dönüş süresi i,çin de aynı görüşlerle aşağıdaki denklem-
ler elde edilebilir.
(12-3)
r 5 Rdt = ı w' - ı Ws (12-4)
Bu denklemlerde ( VKMs)pp' kütle merkezinin çarpışmadan son-

,
raki hızının, çarpışma doğrultusu boyuncaki bileşeni; Ws de, çar-
pışmadan sonra kütle merkezi çevre•sindeki dönüşün açısal hızını
göstermektedir. Tümlev, geri dönüş süresi boyuncadır. Yukarıda
anlatılan durum Şek. 12.4 te çizimsel olarak gösterilmiştir.
Çarpışma katsayısının genel tanımını 6. Bölümde vermiştik.
5Rdt
e = (6-4)
5 Fdt
Buna göre (12-1) ve (12-3) ten elde edilecek itme değerleri
( 6-4) te yerine konacak olursa
390 DÜZLEMSEL DEVİNİMDE DEVNR., ENRJ. YÖNTEMLERİ [12 -
p
p p'
Şekil değiştirme sıüresi
fRdt
Geri Dönüş Süresi

Şek. 12.4.
e (12-5)
elde edilir (PP' belirteçleri yalınlık olması bakımından yazılma

mıştır).
( 12-2) ve (12-4) ten elde edilecek 5 Fdt ve 5 Rdt değerleri

( 6-4) te yerine konacak olursa
,
W - Ws
e = (12-6)
bulunur. ( 12-6) nın pay ve paydasını r ile çarpalım.
w'r - w.r
e (12-7)
- 2] MERKEZSEL OLMAYAN ÇARPIŞMALAR 391
(12-5) ve {12-7) oranları birbirine eşit olduğundan, bunların

pay ve paydalarının toplamı ile elde edilen orana eşit olurlar.
e=--------------
e=--------------- (12-8)
(12-8) de [ (VKMö) + r Wö], A değme noktasının hızının PP'

doğrultusur.daki (VAö)pp' bileşenini verir(*). Aynı göıiişle
(12-9)
dir. Buna göre
llA - VAS
e (12-10)
bulıunur.
İkinci cısını ıçın aynı i.şlemler yapılırsa B noktasının hızları

cinsinden yine «e» elde edil~bilir. uA = UB olduğu g,özönüne alına
rak bu hız bileşenleri, 4. Bölümde yapılan işlemle yok edilin,e
VBS - VAS
e (12-11)
VAö - VBö
elde edilir. Buradaki hızlar, çarpışma doğrultusu boyuncaki hız
bileşenleridir. İşlemler yapılırken bu hızların (VKM + r w) şeklin-
(*) Kütle merkezine göre A değme noktasının PP' doğrultusundaki hız bi-
leşeni, kütle merkezinin PP' doğrultusundaki hız bileşeni ile A nokta-
sının PP' doğrultusundaki hız bileşeninin çıkarımına eşittir:
Vpp' = w r = (vA)pp' - (VKM)pp'
de oldukları unutulmamalıdır. Çarpışan cisimlerden biri yada her

ikisi, herhangi bir noktalarından yataklanmış (bağlı) olsalar bile
(12-11) eşitliği geçerlidir.
örnek 12.1 : Bir metre uzunluğunda 5 kg lık düzgün bir çu-

buk A noktasından yataklanmıştır. 1 kg. hk bir küre v = 2 m/s
hızıyla çubuğun alt ucuna vuruyor. Çubuk ile kü~e arasındaki çar-
pışma katsayısı 0,8 ise çubuğun açısal hızını ve çarpışmadan sonra
kfüenin hızım bulunuz.
,Çözüm:
Küre + çıubuktan oluşan
düzenimin açısal devinirliği
çarpışmayla değişmez. A nok-
tasına göre açısal devİnirli:kle
ri yazarsak
m vo I = hw + m Vs 1 (1)
Çarpışma katsayısı için
VBs - Vs
e (2)
Vö-VBô
Ml2
I = --- VBs =W 1; VBô o
3
yazılır, veriler yerine konursa
w = 1,35 rad/s.
Vs - 0,25 m/s bulunur.
Vs hızı (-) çıktığı için küre, çarpışmadan sonra sola doğru

gidecektir.
Örnek 12.2. : Sürtünmesiz bir masa üzerinde duran 1 uzunlu-

ğunda M kütlesindeki bir çubuk orta noktasından yataklarunıştır.
m kütleli bir cisim v hızıyla gelip şekildeki gibi çubuğa çarpıyor.
- 2) MERKEZSEL OLMAYAN ÇARPIŞMALAR 393
Çarpışma tartı esnek çarpışma ise çarpışmadan hemen sonram küt-

le'sinin hızının sıfır olması için m'nin değeri ne olmalıdır?
Çözüm:
Açısal devinirliğin korunumıundan,
m Vö d = low
yazabiliriz.
Çarpışma esnek olduğundan e 1 dir ve Vs O olacağından
Vçs = Vo•
M
olur. V"
Vçs = wd dl_~--- O
olduğundan
m(wd)d=lw
I Ml2
m=--=---
d2 12d2
bulunur.
Örnek 12.3: Örnek (12-2) deki çubuk yataklanmamış olrny-
dı sonuç ne olurdu?
Çözüm:
Açısal devinirlik yine korunur.
mvo d = Iow (1)
e - 1 olduğundan
Vçs = Vö (2)
dir Ancak burada çubuk serbest olduğundan kütle merkezi ( dön-
me ekseni) de bir ıhız kazanacaktır ve
Vçs = W d + V.KM (3)
olacaktır.
Bunun yanında çizgisel devinirlik de korunmaktadır; yani

m Vö = MVKM (4)
(1), (2), (3) ve (4) ten
MP
m
12d2 + l2
bulunur.
Soru: Örnek (12-2) ve (12-3) te enerji korunmakta mıdır?
Şimdiye değin edindiğimiz bilgilerle düzlemsel devinime değ

gin problemlerde ( 11-1) de verilen eşitliklerden yararlanrr:ayı
öğrendik Düzlemsel devinimde enerji ve itme-devinirlik yöntem-
leri de bazen çözümleri çok kolaylaştırır. Bu bölümde bunlarla
ilgili örnekleri göreceğiz. Ancak daha önce, bu yöntemleri kulla-
nırken dikıkat edilmesi geı:ıeken noktalara değinelim.
12 - 3. Sert Cisimlerin Düzlemsel Deviniminde Devinirlik ilkesin-

den Yararlanılırken Dikkat Edilecek Noktalar:
Düzlemsel devinimde, yani hem dönmeyi hem de ötelenmeyi
içeren devinimde, itme-devinirlik ilişkisinden yararlanarak bir çok
problem kolayca çözülebilir. Temel ,ilke, cisme uygulanacak bir açı
sal itmenin, cismin açısal devinirliğini; çizgisel itmenin de çizgisel
devinirliğini deği~tirdiğidir.
Cisme açısal itme uygulanmamışsa o zaman açısal devinirlik

te değişmez, yani korunur. Cismin çizgisel devinirliği için de aynı
şeyler söylenebilir.
Cismin devinim denklemleri çıkarılırken çizgisel ve açısal de-

vinirlikler, aralarında bir ayrım gözetilmeksizin toplanıp çıkarıl
mamalıdır. Bilindiği gibi, açısal devinirlik He çizgisel devinirlik
birbirinden ayrı şeylerdir. Genelliikle I w açısal devinirliğine, m v
ç,izgisel devinirliğinin (alınan noktaya göre) çevirtmesi bulunarak
eklenip çıkarılabilir.
İncelenecek örneklerde genellikle kütle merkezi çevreshıdeki
dönmeler karşımıza çıkacaktır. Bu durumda (9-7) eşitliği rahat-
ça kullanılabilir. Ancak bazen kütle merkezinin dışında bir A nok-
-4] SERT CİSİMLERİN DÜZLEMSEL DEVİNİMİ 39.)
tası (genellikle anlık dönme merkezi), problemin çözümünü kolay-

laştırabilir. Bu durumda Steiner kuralına göre
h w = (h.M + m d2 ) w
olduğu anımsanmalıdır.
Düzlemsel devinimde, yani hem ötelenmenin hem de dönme-

nin var olduğu devinimle ilgili örneklerimizde, dönme ekseninin
doğrultusu değişmeyecek, yani herhangi bir andaki dönme ekseni,
başka bir andaki dönme ekseni ile koşut olacaktır.
Son olarak,
L I w (9-12)
r I rı., (8-9)
eşitliklerinde rı.,
bir tek eksen içindir; I de bu eksene göre dönme
eylemsizliğidir ve f da, fd,ş'ın bu eksen boyunca bileşenedir. L ise,
w nın alındığı eksen boyunca L nin bileşenidir. L ve wancak cisim
dönme eksenine göre eşyarıh (bakışımlı) olduğunda (9-13) eşit
liği ile gösterilebilir.
12 - 4. Sert Cisimlerin Düzlemsel Deviniminde İş-Enerji ilkesinden

Yararlanırken Dikkat Edilecek Noktalar:
Sert cisimlerin düzlemsel diviniminde İş-Enerji ilişkisi kul-
lanılırken iç kuvvetlerin işltri toplamı sıfır olur (Çünki cismin
parçaları birbirlerine göre konumlarını korurlar) .. Bu yönüyle, iş
yapan kuvvetler dış kuvvetlerdir. Durağan noktalara etkiyen ıkuv
vetler ile; doğrul,tuları, uygulama noktalarının yer değiştirme doğ
rultusuna dik olan kuvvetler de iş yapmazlar. Ayrıca şu noktayı
da belirtelim ki, kaymaksızın yuvarlanmada fs sürtünme kuvveti
iş yapmaz.
Düzlemsel devinimde kinetik enerji hesaplanırken, cismin hem

dönme (½ I w 2 ) hem de ötelenme (½ m v2 ) kinetik enerjileri göz-
önüne alınmalıdır. Ancak, anlık dönme merkezi gözönüne alındı
ğında (cisim bu nokta çevresinde sadece dönme yaptığından), sa-
dece 1 İı h w2 alınabilir. Burada IA nın, A noktasına (anlık dönme
merkezi) göre dönme eylemsizliği olduğu unutulmamalıdır.
Korunumlu kuvvetlerin bulunduğu ortamlarda cismin meka-
nik enerjisi değişmez kalır; yani enerji korunur. Bu gibi durum-
larda enerji korunumundan yararlanmak, problemlerin çözümünü

kolaylaştırır.
12 - 5.. Çeşitli Örnekler :
Örnek 12.4 : Bir silindir, egım açısı 8 olan bir eğimde kay-
maksızın yuvarlanıyor. Silindirin kütle mevkezinin çizgisel ivmesini
dL
f = -- den yararlanarak bulunuz.
dt
Çözüm:
Silindir A ( anlık dönme
merkezi) çevresinde saf bir
dönme yapıyordur. Bruna göre
rA = mg (sin 8) R
L = hw = Oo + mR )w = !/ı 2 mR2 w
dL
dt
d 3 3 dw
mg (sin 8) R = -- (-- mR 2 w) - - mR2 --
dt 2 2 dt
dw a
-- alındığında
dt R
a = /J 2 g sin 8
bulunur.
Örnek 12.5: Örnek (11-14) ü itme-devinirlik ilkesiyle çözünüz.
Çözüm:
Çember, önce çizgisel hızı
sıfırkendüzleme konduğunda
hem ötelenme hem de dönme
yapacaktır.
- 5] ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER 397
f. =µN = µW =µ mg (1)
olduğundan fs nin t süresince verdiği çizgisel itme sonucu, çembe•

rin kütle merkezi v hızım kazanır; yani
fs t = fil V (2)
dir.
Ayrıca fs nin O ya göre çevirtmesi fs . R dir ve bu çevirtme de
t süre etkidiğinde çemberin Wo açısal hızını w ya indirecektir; yani,
(fs . R) t = I •.uo - Iw (3)
dir. (1) ve (2) den
V = µ.gt (4)
I m R2 olduğuna göre {1) ve (3) ten,
µ. g
w Wo - t (5)
R
bulunur.
( 4) ve (5) eşitlikleri, kaymanın olduğu durumu kapsar. Kay•

madan yuvarlanma başladığında (tı anında), değme noktasının ba-
ğıl hızı sıfır olur; yani değme noktası anhk dönme merkezi olıur.
Buna göre,
v = wR (6)
yazılabilir. (4) ve (5) te bulunan v ve w değerleri burada yerine

konup tı bulunursa
R wo
tı =
2 µ. g
tı değeri (4) te yerine konduğunda

398 DÜZLEMSEL DEVİNİMDE DEVNR., ENR1. YÖNTEMLERİ [12 -
Vı = 1/ı R Wo
bulunur. Bu durumda
Wı = (1/ı) Wo
olmuştur.
Örnek 12.6: Uzunluğu 1, kütlesi m olan bir çubuğun uçlarına

bağlanan küçük boncuklar, şekildeki gibi yatay ve düşey iki sür-
1
tünmesiz raya geçirilmiştir. Çubuk yatay konumdayken serbest bı

rakılıyor. Çubuk 8 açısı kadar döndüğünde açısal hızı ne olur?
Çözüm:
Enerjinin ko:ı.ınumundan yararlanılabilir. Çünki iş yapan tek

kuvvet korunumlu (mg) ağırlık kuvvetidir.
Başlangıçta çubuğun ya-
tay 'konumu, potansiyel enerji
için karşılaştırma düzeyi ola-
rak seçilirse, çubıuk 8 kadar
T
isine
ı
döndüğünde, potansiyel ener-
_iisi 1/ı mgl sin 8

kadar azalmıştır. mg
Enerji korunduğuna göre, potansiyel enerjideki bu azalma çu-

buğa bir kinetik enerji kazandırmalıdır. Çubuğun bu andaki anlık
dönme merkezi A noktasıdır (bknz. Bölüm 11). Buna göre, çubu-
ğun kütle merkezi A noktası çevresinde sadece bir dönme yapı
yordur ve dönme kinetik enerjisi
½ IA w2
dir.
h= Io + m (O A) 2
mF 1 ml2
IA +m ( - ) 2
12 2 3
ve kinetik enerji de
- S] ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER 399
ı mF
----w2
2 3
olıur. Bu değer potansiyel enerjideki azalmaya eşitlenirse
1 1 mF
- - mgl sin0 --u:ı2
2 2 3
w =( 3 \ sin 0)
1
/ 2
bulunur.
örnek 12.7: Aynı kütle ve yarıçaplı bir silindir, bir küre ve

bir çember bir ·eği:k düzlemin üst ucundan bırakılıyorlar. Kaymak-
sızın yuvarlanarak gittiklerine göre a) hangisi daha önce aşağı
iner? b) aşağı indiklerinde hızları ne olur?
Çözüm: m
a) Genel olarak devinim

denklemlerini yazacak olursak
mg sin 0 - f. = ma (ötelenme)
a
fs . R = fo. = I - - (dönme)
R
Bu iki denklemden
g sin 0
a
1 + I/mR2
bulunur.
lsilindir = ½ mR.2; hure mR 2

400 DÜZLEMSEL DEVİNİMDE DEVNR., ENRJ. YÖNTEMLERİ [12--
olduğu anımsanırsa
asilind_ir = 2 h g sin 0
aküre - 5/ 7 g Sın
• 0
açember =½g sin 0
bulunıur. Buna göre önce küre sonra silindir en sonunda çember

aşağı inerler.
b) Kaymadan yuvarlanma yaptıkları için sürtünme kuvveti iş
yapmaz ve iş yapan tek kuvvet korunumlu ağırlık kuvveti oldu-
ğundan enerji korunumundan yararlanabiliriz.
Cisimlerin h kadar dii'şmekle yitirdikleri potansiyel enerji,

dönme ve ötelenme kinetik enerjisine dönüşmüştür :
m gh =½ m v2KM + 1/ ı I w2
Kaymadan yuvarlanma olduğıundan
VKM = wR
dir. Buna göre
1 I
mgh - (m + --) •/KM
2 Rı
I değerleri yerine konursa
Vküre = 0,85 V 2gh
Vsi!indir = 0,82 V 2gb

Vçember = 0,71 V 2gh

bulunur. Dönme olmayıp sadece kayma olsaydı v V 2gh oıaca-
ğınıbiliyoruz.
Bu sonuçlara göre, gerek ivme gerekse hız değerleri, cısım
lerin kütle ve yarıçaplarından bağımsızdır; sadece I/mR2 oranına
bağımlıdır ki I = mk2 olduğu düşünülürse (k = eylemsizlik ya-
rıçapı),
I mk2 k2
mR2 mR2
bulunur. Yani yarıçaplar eşit olduğunda, k eylemsizlik yarıçapı en

büyük olan cisim en az hız kazanmaktadır. Bu sonuç eylemsizlik
yarıçapıma daha açık bir anlam kazandırmaktadır.
Soru : Eğik düzlemin alt ucunda dönme ve ötelenme enerji-

lerini ayrı ayn karşılaştırınız.
yarıçaplı bir bilya, kütle merkezinin
örnek 12.8: m kütleli R
hızı Voolacak şekilde pürüzlü bir yüzeye yatay olarak atılıyor. Yü-
zeyle küre arasındaki sürtünme katsayısı µ ise a) kürenin çizgisel
hızının değişmez bir değere ulaşana dek geçen süreyi, b) bu de-
ğişmez hızın değerini bulunuz.
Çö.züm:
Küre ilk başta yüzey üze-
rinde kayarak yuvarlanaca:k
ve kayma bittiği anda kayma-
dan yuvarlanmaya başlayacak
tır. Bu durumda da değişmez bir çizgisel hızı olacaktır:. Bu hız
değerine v dersek f s nin t süresince vereceği itme, hızı vo dan v ye
düşürür; yani,
fs. t = fil Vo-'-- m V (1)
fs nin «O» ya göre çevirtmesinin vereceği açısal itme de küre-

nin açısal hızını sıfırdan w ya çıkaracaktır, yani,
fs . t . R = lo W
I = /s2 mR2 ve
V
w = (Kayma yok durumu)
R
yerine konursa
V
(m Vo - m v) R = (2/s) mR' - -
R
v = ( 5 /ı) Vo
bulunur. Bu v değeri ( 1) de yerine konup f. = µ N = µ mg olduğu

anımsanırsa
µ mg t =m vo - 5h Vo m
Vo
t = <2h)-
µg
bulunur.
Soru : Küre kaymadan yuvarlanmaya başlayan dek ne kadar

yol almıştır?
Örnek 12.9 : m kütleli ve R yarıçaplı bir silindirin üzerine bir

ip sarılmış ve ipin diğer ucu da tavana bağlanmıştı.r. Silindir bu
durumda tutulurken serbest bırakılırsa, silindirin kütle merkezi-
nin ,kazanacağı hızı veren bir bağıntı bulunuz.
Çözüm:
Bu örneğin benzeri 8. Bö-
lümde çözülmüştü. Soruyu iki
yönden ele alıp çözebiliriz. 1)
İtme-devinirlik, 2) İş~Enerji
1) Şekilden de görüldüğü
gibi A noktası anlık dönme mg
- 5) ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER 403
meııkezidir. Cisim bu nokta çevresinde sadece dönme yapıyor

muş gibi düşünülebilir.
Cisme etkiyen mg kuvetinin A noktasına
göre ve:rnceği açısal itme, cisme w açısal hızını kazandırır.
V
w - - alabileceğimizden (neden?)
R
(mgR) t = IA • w
h = ½ mR2 + mR2
V
mgRt = (3/2) mR2 - -
R
(1)
bulunur.
2) Cismin kütle merkezi h kadar düştüğü zaman cisim ilk du-

rumuna göre mgh kadar potansiyel enerji yitirmiştir. Bu yitirilen
enerji kinetik enerjiye dönü5müştür. Yine A anlı:k dönme merkezi
göz önrüne alnırsa, bunun çevresindeki dönme enerjisi
1/ı h . w2 dir. Öyleyse

mgh =½ h. w2
yazabiliriz.
V
w ve IA = 3/ ı mR.2 yerine konursa
R
mgh = ½ (½ mR2 ) ( +J
(2)
bulunur.
( 1) ve (2) eşitlikleri de göstermektedir ,ki süre ile ilgili prob-

lemlerde itme-devinirlik; yer değiştirme ile ilgili problemlerde de
iş-enerji yöntemleri hızların bulunmasında kolaylık sağlamaktadır.
Soru : Cisim silindir değil de çember olsaydı sonıuçlar ne

olurdu?
Örnek 12.10 : Şekildeki te-
kerin kütlesi M, eylemsizlik
yarıçapı k dır. Teker sürtün-
meli bir yüzeyde dururken şe
kildeki gibi bir F kuvveti ile çe-
kilmeye başlıyor. Tekerin kay- fs
madan yuvarlanma yapabil-
mesi için sürtünme kuvveti ne A
olmalıdır?
,çözüm:
Kaymadan yuvarlanma olacağına göre A noktası anlık dönme

merkezi olacaktır. Önce çizgisel itmelere bakalım. F ve f. kuvvet-
lerinin itmeleri cisme M VKM çizgisel devinirliğini kazandırır.
Ft - f. t =M VKM (1)
A noktasına göre çevirtmeler de bu nokta çevresinde bir dön-

me oluşturur; yani F (R + r) nin açısal itmesi h .w açısal devinir-
liğini kazandırır.
F (R + r) . t = h . w (2)
kayma olmadığından
VKM
w= (3)
R
(1), (2) ve (3) ten f. çözülürse
f. F.
R (R + r) ]
R2 + kı
bulunur.
Örnek 12.11: Şekildeki düzenimde yayın kuvvet değişmezi

k = 0,2 N/m, tekerin dönme eylemsizliği I = 0,5 kgm ve yarı 2
çapı R = 0,1 m dir. 5 x 10- kg. lık kütlenin 0,4 m düşme yaptık
2
tan sonraki hızı ne olur? Başlangıçta kütle durgun ve yay geril-

memiştir.
Çözüm: k
Enerji korunumunu kul- ~ QQ~

lanabiliriz. Düzenime dışarı
dan etki eden kuvv,etler mg
ağırlığı ile yaydaıki ,esneklik
kuvvetidir ve bunların ikisi de
korunumludur. 5 x 10- 2 kg.
lık kütlenin 0,4 m düştüğünde
yitirdiği potansiyel enerji, bu
kütleye bir kinetik enerji kazandırmış, tekere bir dönme kinetik
enerjisi kazandmmış ve yayı gereI'ek yayda bir esneklik potansiyel
enerjisi doğmasına yol açmrştır. Yani,
mgh = ½ m v2 + ½ I . w2 + ½ kh2
v = w . R olduğunu anımsanırsa,
v2
mgıh ½ m v2 + ½ I -- + ½ kh2
Rı
değerler yerine konup v çöziilürse

v = 0,086 m/s bulunur.
Örnek 12.12 : Kütlesi m olan bir çamur parçacığı kütlesi M,
yarıçapı R olan bir tekere v hızıyla gelip teğet konumda çarpı
yor ve tekere yapışıyor. Teker «O» noktasından bağlı olduğuna göre
çarpışmadan sonraki açısal hızı bulunuz.
Çözüm:
Küre ve parçacıktan o1u-
şan düzenim gözönüne alındı
ğında açısal devinirliğin koru-
numundan
m vR = 10 • w + m v' R
V1 = WR , 1o = 1/2 MR 2
olduğundan
m vR = 1 /ıMR2 uJ + mw R2
2m V
w
M + 2m R
bulunur.
Örnek 12.13 : M kütleli bir kalasın altına, ortaya gelecek şekil

de bir mil konmuştur.. m kütleli bir çocuk kalasın bir ucunda du-
rurken, aynı m kütleli başka bir çocuk h yüksekliğindeki dıuvar
dan kalasa ilk hızsız atlıyor. Atlayan çocuk kalasa esnemez ( tümüy-
le esnek olmayan) bir şekilde çarptığına göre diğer çocuk ne ka-
dar yukarı fırlar?
Çözüm:
Enerjinin korunumundan yararlanarak çocuğun kalasa çarptı
ğı andaki hızını bulabiliriz.
1.r
mgh --
Il
'/2 • mv2
f---- ı
o
....•
\r·
's
.e --4
V = v 2gh
- S] ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER 407
Çocuk kalasa çarptığında, kalasa «O» çevresinde bir dönme

verecek ve diğer çocuk ta kalasın B ucunun hızıyla yıukarı fırlaya
caktır. Çocuklar ve kalastan oluşan düzenin gözönüne alınırsa açı
sal devinirlik korunur. «O» :ı.Pktasına göre ilk ve son devinirlikler
eşit olmahdır; yani,
mv 1 = Io w + m v'l +m v' 1
~ mv
M (21) 2
lo=---;w=
12
v'
t q l
f--- ,f ---;'"'"'ti--- l ---l
göz önüne alınırsa
Ml2 v'
mvl --- -- + 2 mv· 1
3 1
ı
mv'
3m 3m
V1 = - - - V = - - - y 2gh
6m+M 6m+M
bulunur.
B deki çocuk v' hızı ile fırladığına göre en çok çıkacağı yük-
seklik, enerjinin korunumundan bulunabilir.
mgh' = ½ m (v') 2
bulunur.
Örnek 12.14 : 1 boyunda m

kütleli bir çubuık, açısal hızı
sıfır olaca:k şekilde v, hızı ile
düşerken bir köşeye takılıyor.
Çarpmadan hemen sonraki açı
sal hızı bulunuz.
Çözüm:
Çubuğun çizgisel devinirliği A çevresinde bir dönmeye zrırla
nır. Yani açısal devinirlik korunur.
1
mVı ( - - sin a.) IA. w
2
1 ml2
mvı ( - - sin a.) (ı)
2 3
3 Vı
w -- -- sina.
2 1
bulunur.
Soru : a. = 0° olsaydı sonuç ne olurdu?

örnek 12.15 : Bir bilardo topunun yarıçapı R dir. Topa, kütle
merkezinden ne kadar yukarıdan vurıulmalıdır ki top kaymadan yu-
varlansın?Io =
2 /s mRı.
Çözüm:
F kuvveti !:::, t süresince et- F
kiyerek topa bir yuvarlanma
yaptırmalıdır.
bağıntısını kullanalım.
İtme-devinirlik
--V
Çizgisel devinim için
F. !:::,t = mv (1)
Açısal devinim için (O çevresinde)
F.h. !:::,t = I. w (2)

Kaymadan yuvarlanma olabilmesi için
V = w. R (3)
olmalıdır.
(1 ) , ( 2) ve ( 3) ten
h = 2/s R
bulunur.
Örnek 12.16 : «O» noktası çevresinde serbestce dönebilen bir

tekerin kütlesi M, yarıçapı R dir. Teker.in üzerine sanlan bir ipin
diğer ucuna m kütleli bir cisim asılmıştır.. ın cismi serbest bırakıl
dığında h kadar düştükten sonra ipi geriyor. İp uzamasız olduğu
na göre, ip gerildiği anda m nin çizgisel hızı ile tekerin açısal hızı
ne olur?
Çözüm:
m, h kadar düştıüğünde
v = y 2gh hızını kazanır
(enerjinin korunumundan).
İp gerildiğinde teker ve ağır
lıktan oluşan düzenimin «O»
noktasına göre açısal devinir-
liği, tekerin dönme devinirliği
ile ağırlığın «O» ya göre açısal
devinirliğinin toplamına eşit
olacaktır.
mvR = Io . w + mv' . R
v'
Io - - olacağından
R
-- 1 v'
my2gh. R = - - MR2 .-- + mv' . R
2 R
2m
v' - - - - - y 2 g h
M + 2m
410 DÜZLEMSEL DEVİNİMDE DEVNR .. ENRJ. YÖNTEMLERİ [12-
ve v' =w R den
2 m v 2gh
w
M + 2m R
bulunur.
Örnek 12.17: Şekildeki yol üzerinde m kütle1i r yarıçaplı bir

küre kaymadan yıuvarlanmaktadrr. Küre, yolun çembersel bölü-
münün merk,ezine göre h kadar (h > R) yükseklikten serbest
bırakı1mışsa P noktasında bunun ivmesinin yatay ve dikey bile-
şenlerini bulunuz (R » r dJr).
m
Çözüm:
Enerjinin korunumunu
uygulayabiliriz (neden?).
T
h
mgh =½mv +½I 2 . w2 l __ _

kaymadan yuvarlanmada
v = w r olduğundan 'R
v2
mgh = ½ mv2 + ½ (2/s mr2) - -
r2
10
v2--hg
7
bulunur. Bu eşitliğin t ye göre türevi dikey ivmeyi verir.
dv 10 dıh
2v--=--g--
dt 7 dt
10
2 V.a.Iik - -- g V
7
-5] ÇEŞİTLİ ÖRNEKLER 411
5
adik -- g
7
Yatay bileşen ise «O» çev:resindeki çembersel devinimin merkezcil

ivmesidir.
vı 10 hg
ayatay = - - - - dir.
R 7 R
Örnek 12.18 : Şekildeki bilya A noktasından ilk hızsız yuvarlan-

maya başlamış ve B ye geldiğinde va = 10 m/ s çizgisel hızı ile bir
sarkacın ucuna asılı aynı kütleli ve yarıçaplı bir bilya ile esnek bir
çarpışma yapmıştır. hı , hı yüksekliklerini bulunuz.
Çözüm:
Bilyanın A dan B ye geli-
şinde enerJının :konınumunu \
uygulayalım. \
\
\
\
=½ mv2a +
B
_ı ( 2mr2 ) ~
2 5 r2
ve = 10 m/ s verildiğinden
70
hı = -- metre
g
bulunur.
B noktasndaki esnek ça:--pışmada ikinci bilya birincinin h.zını

kazanır ( Çizgisel devinirliğin korunumundan).
Bundan sonrası için yine enerji korunumu kullanılabilir.
mg}ıı = ½ mv2
50
hı - - metre
g
bulunur.
Örnek 12.19: Bir metre boyundaki bir çubuk, bir ucu sürtün•
meli bir yüzeye değecek şekilde düşey olarak tutuluyor. Çubuk
serbest bırakıldığında, kayma olmadığına göre, diğer ucu hangi
hızla yüzeye çarpar?
Çözüm:
A nokta·sı dönme merk~zidir; çubuk bunun çevresinde dön-

mektedir. Çubuk kütle merkezinin 0,5 m düşel'.ken yitirdiği potan-
siyel ,enerji, çubuğa A çevresinde bir dönme vermiştir.
Mg (0,5) = ½ IA. ı.,}
Ml2
~
B
IA = olduğundan
3
o
•
w = v 3g
dir. B noktasının çizgisel hızı ise ,.-
1
---------· 'ı
'
Va = W (1) A
va = v 3g = 5,42 m/s bulunur.
Örnek 12..20 : Kıilp şekli::ıde bir sandığın kütlesi M, bir boyutu

1 dir. Sandık yatay ve pürüzsüz bir yüzeyde kayarken A noktasın
daki küçük bir çıkıntıya çarpıyor ve A çevresinde dönüyor. Çarp-
madan sonra, sandığın A noktası çevresindeki dönmesinin acısal

hızını bulunuz.
Sandığın, kütle merkezine göre dönme eylemsizliği
Çözüm:
Çarpmada A noktasına gö-

re devinirlikleri yazalım.
1
n1.v - - h. eı.>
2
IA Io +M (OA) 2
= 1/6 M l2 +M ( '/12
V )/.
buna göre
1
M V- - = (2/3) Ml2 . (ı)
2
3v
w
41
bulunur.
Soru : Kütle merkezinin çarpışmadan sonraki çizgisel hızı

nedir?
ömek 12.21 : 1 boyunda m kütleli bir çubuk bir ucundan ya-

taklanmıştır ve düşey durumdadır. Çubuk serbest bırakıldığında,
düşey duvara çarptı:ktan sonra yatay konuma kadar çıkabiliyor.
T takozu ile düzlem arasındaki çarpışma katsayısını bulunuz.
Çözüm:
İş-enerji ilkesinden yararlanalım. Çubuğun yataklandığı A nok-
tasındaki yatay düzlemi pota'nsiyel enerji için karşılaştırma düz-
lemi alırsak, çubuğun ilk konumdaki toplam enerjisi, aşağı düş
mekle değişmez.
I 1 1
mg-2- == - 2-h. c,.ı2ı - mg-2-
IA = 1/J ml2yerine konursa, çu-

buğun aşağı çarptığı andaki w1 açı
sal hızı bulunur :
1
1
Çubuk çarptıktan sonra ancak 1 1
1 1
yatay konuma gelebildiğine göre, 1 1
1 1
çarpmadan sonraki enerjisi 1
1 L. '
1 '
1
,_,r·
(1/ı h . w2ı - mg 1/2) çubuğu yatay
konuma getirmeğe harcanır; yani,
1 l
h w22 - mg - - =O
2 2
buradan
Wı = 'J 31g
bulunur.
T takozunun çarpmadan önceki ve sonraki hızları, sırasıyla
-✓
-6g
w,r = --.r
' 1
olduğundan, çarpışma ,katsar,sı
(vr)s 1
e = - - = - - = 0,71
(vr)o V2
bulunur.
Soru : T takozunun A noktasına göre konumu (r) değişirse

sonuç değişir mi?
Örnek 12.22: 30 N.luk bir çemberin yarıçapı 0,4 m dir. Çem-
ber 0,5 m/s çizgisel hızıyla yerde yuvarlanmaktadır. Çemberi dur-
durmak için ne kadar iş yapmak gerekir.
Çözüm:
Çembe:dn kinetik enerjisi
KE = ½m V 2KM + ½ Io . w 2
dir. Kaymadan yuvarlanmada

VKM = wR yazılabilir.
Io = mR 2 olduğundan
t 30 1 30
KE - (0,5) 2 + - (0,5)?
2 9,8 2 9,8
KE 0,77 J.
Çerberin durması, kinetik enerjisinin sLfır olması demektir.

Bu durumda kinetik enerjiyi sıfır yapacak işin değer:i (iş-enerji
bağmtısından) 0,77 J dür.
Soru: Bu çemberi durdurmak için gerekli açısal itme nedir?

Çemberin üst noktasından teğet olarak F = 20 N. luk bir kuvvet
uygulanırsa çember kaç saniyede durur?
Sert Cisimlerin Dengesi
13 • 1. Denge Koşullan:
Şimdiye dek cisimlerin devinimini inceledik. Duran bir cismi

devinime geçirmek için, yada devinen bir cismin deviniminde bir
değişiklik yapabilmeık için dı<;, bir etkinin gerektiğini ve bu dış etki-
nin cisme bir hıme kazandırdığını öğveınıdik. Dış bi r etki olmazsa
1
ne olacaktır?
Dış bir etki olmadığında cisim bir ivme kazanamayacak, baş
ka bir deyişle deviniminde bir değişiklik olmayacaktır. Yani cisim
dengede olacaktır.
İşte
bu bölıümde cisimlerin dengede olma durumlarını incele-
yeceğiz.
Eylemsiz bir gözlem çerçevesinden baktığımızda bir cis-
min dengede olması için :
1) Cismin kütle merkezinin çizgisel ivmesi (aKM) sıfır olma-
lıdır.
2) Cismin gözlem çerçevemizdeki herhangi bir durağan eksen

çevresindeki açısal ivmesi ( V) sıfır olmalıdır.
418 SERT CİSİMLERİN DENGESİ [13 -
Dengenin bu tanımı cismin durağan olmasını gerektirmez. ~

min ivmelendirilmemiş _?lm::ı.sı denge.için yeter kQSll,ldur. Söz ge-
limi, cismin kütle merkezinin bir ( VKM) hızı olabilir; herhangi du-
rağan bir eksen çevresinde cisim ( w) açısal hızıyla dönebilir.
w ve VKM zamanla değişmiyorsa cisim yine dengededir. Özel bir
durum olarak v~;~-,;;-o ;- ~ = O ise cfsim, gözlediğimiz çerçeveye
göre durgundur. Bu duruma durağan denge yada durgun denge de-
nir. Şurasını hemen beliı:ıtelim ki, yukarda söylenen denge koşul
ları, cisim durgun olsun olmasın geçerlidir. Çünki denge durumu-
nu incelerken, her zaman için, cismin durağan olacağı bir eylem-
siz gözlem çerçevesi seçebiliriz.
Dengenin birinci koşulunun sağlanabilmesi, yani cismin kütle
merkezinin ,çizgisel bir ivm%i olmaması için, cismin üzerine etki
eden ıkuvvetlerin bileşkesi sıfır olmalıdır (Fd,ş = m . aKM = O).
Buna göre,
:r F = Fı + F2 + .. .... .. ..... ........... = O (13-1)

yazabiliriz. (dış belirteci, yalınlık olsun diye yazılmamıştır.)
(13-1) vektörel eşitliği bize üç sayısal eşitlik verir :
Fıx + Fıx + =o
Fıy + F2y + o (13-2)
ı: F2 = Fız + F2z + o
(13-2) den, birbirine dik üç eksen boyunca (x, y ve z - eksenleri)
dış kuvvetlerin bileşenlerinin cebirsel toplamının sıfır olacağı gö-
rülmektedir.
Dengenin ikinci koşulunun sağlanabilmesi, yani cismin seçi-
len eylemsiz gözlem çerçevesindeki durağan bir eksene göre bir
açısal :ivmesinin olmaması (a = O) için, cisme etkiyen dış çevirt-
melerin bileşkesinin sıfır olması gerekir (rd,ş = I . r:ı. tek bir eksen
için) buna göre
:r r = rı + r2 + ..................... = o (13-3)
olmalıdır. (Burada da dış beliı:ıteçleri, yalınlık açısından yazılma
mıştır.) ( 13-3) eşitliği bize üç sayısal eşitlik verir.
ı: r, = fıx + 'f + ... ...............

2x = o
-1] DENGE. Kô$ULtAlÜ
~ ry rıy + l'2y + .................. = o

rız + r2z + .. .. .. .. .. .. .. .. .. = o (13-4)
( 13-4) ten, dengedeki bir cisme etkiyen dış çevirtmelerin birbiri-
ne dik üç eksen (x, y ve z • ekseni) boyuııca bileşenlerinin cebirsel
toplamının sıfır olacağı görülmektedir.
Bilindiği
gibi çevirtmele,~, bir noktaya göre alınırlar. ( 13-4)
yazılırken seçilen eksen takımı, uzayda ne şekilde yönlenmiş olur-
sa olsun, eğer eksenlerin başlangıç noktası, çevirtmelerin alındığı
nokta ise, ( 13-4) her zaman için geçerlidir. Çünki bir vektör sıfır
ise, eksen takımını nasıl yönlendirirseniz yönlendirin, vektörün
bileşenleri daima srfır olacaktır. Dengenin ikinci koşulunu sağla
mada, çevirtmelerin alınması için seçilen noktanın yeri, eğer den-
genin birinci koşulu sağlanmışsa ( yani ötelenme dengesi var ise),
önemli değildir. Eylemsiz gözlem çerçevesinde seçilen bir A nok-
tasına göre
~ rA = O ise, başka bir B noktasına göre de :r rB = O dır(*).

Sonuç olarak, cisimlerin dengesi incelenirken altı bağımsız eşit
liğimiz,
(13-2) ve (13-4), vardır. Bu eşitlikler, üçü ötelenme üçü
de dönme olmak üzere cismin altı özgürlük derecesini belirler.
İnceleyeceğimiz örneklerde genellikle düzlemdeki kuvvetleri
göz önüne alacağız. Başka
bir deyimle, cismin düzlemsel dengesini
inceleyeceğiz. Bu durumda (13-2) ve (13-4) eşitlikleri üç eşit
liğe indirgenir. İkisi ötelenme (x ve y doğrultularında), diğeri de
düzleme dik herhangi bir eksen çevresinde dönme içindir. Cismin
dengede olması için, dış kuvvetlerin bu eksenler (x ve y • eksen-
leri) boyunca bileşenlerinin toplamı ile, düzleme di.:k herhangi bir
eksene göre çevirtmelerinin toplamı sıfır olmalıdır. Düzlemsel den-
gede böylece cismin üç özgürlük derecesi işin içine girer.
(*) Dengenin ikinci koşulunu sr,ğlamada bazen, dengenin birinci koşulu
sağlanmadığı durumlarda (yani kütle merkezinin bir aKM ivmesi var-
ken), dönme dengesi aranır (devrilmeme olayı gibi). Bu durumlarda
(13--4) eşitlikleri yine geç~rlidir. Ancak artık gözlem çerçevemiz ey-
lemsiz değil eylemli bir gözlem çerçevesidir. Cisme çakılı bir çerçeve•
den dönme dengesi incelendiğinden, cismin de bir aKM ivmesi olduğun
dan, (13--4) teki çevirtİneler bulunurken, cismin kütle merkezine
-maKM sözde kuvveti uyguianmalıdır. Bu tür durumlar daha önce in-
celendiği için [bakınız örnek (11-1) (11-2)] bu bölümde bunların üze-
rinde durulmayacaktır.
420 SERT ClSlMLERİN DENGESİ [13-
13 - 2. Ağırlık Merkezi :
Yeryüzünde bulunan cisiml_ere yerçekimi kuvvetinin etkidiğini
ve bu kuvvete cisimlerin ağırlığı dendiğini biliyoruz. Cisimlere
etkiyen ağırlı:k kuvvetinin uygulama noktası neresidir? Bunu bul-
maya çalışalım. iM kütleli bir cismin bir çok m kütleli parçacık
tan oluştuğunu düşünelim. Her m parçacığına mg · yerçekimi kuv-
veti etkiyecektir. Bu kuvveüerin bileşkesi cismin Mg ağırlığıdır.
Başka bir deyişle, bir çok mg kuvveti yerine Mg kuvvetini alabi-
liriz. Ancak Mg nin uygulama noktası neresi olmalıdır? Bunu gös-
termek için herhangi bi:- cisim seçelim ve cisme Mg ye eşit ve
onunla karşıt yönde bir F = - Mg kuvveti etki ettirelim Şekil 13.1.
Cisim, F riiıı uygulama noktasına göre dengede olabilir yada ola-
maz. Dengede olma koşullarını arayalım.
Dengenin birinci koşuluna
göre z
F + mıg + II12g + .. .. .... . = O
olmalıdır.
Gerçekten
F=-(m1+m2+ ... )g = - Mg y
dir.
X
Öyseyse cismin ötelenme F=·Mg

dengesi vardır. Dönmenin ikin-
ci koşuluna göre Şek. 13.1.
!: fo = rı x mı g + rı x mı g + = o
olmaldır. Burada F kuvvetinin «O» noktasına göre çevirtmesi sıfır
olduğundan, alınmamıştır. g tüm parçacıklar için aynı olduğundan
!: fo = (mırı + mırı + ............ ) x g

yazabiliriz. Eşitliğin sağ yanımdaki birinci terim !:i m; ri dir;
yani,
!: fo = (!:; illi ri) x g
dir. g sıfır olamıyacağına göre !: fo = O için !:; mi r; sıfır olmalı
dır. Bu ise, seçilen «O» noktasının kütle merkezi olmasıyla olabilir.
(Baknz Bölüm 4). Bu sonuca göre, dengenin ikinci koşulunun sağ-
- 2] AGIRLIK MERKEZİ 421
lanabilmesi için F = - Mg kuvvetinin, cismin kütle merkezine

(yalnız kütle merkezine) etkimesıi gıeııekir. Yoksa cisıiımdıe dönme
dengesi bulunmaz. Buna göre, bir cismi oluşturan m kütlelerine
etkiyen yerçekimi kuvvetleri, cismin kütle merkezine etkiyen bir
tek Mg ağırlık kuvveti ile gösterilebilir. Bu Mg kuvveti, cismin dön-
me ve ötelenmesinde mg kuvvetlerinin toplamının etkisine eşde•
ğerdir.
Sonuç olarak, Mg kuvvetinin uygulama noıktası, g değişmediği

sürece, kütle menkezidir (*). Buna göre cismin kütle merkezi, sa-
dece ağırlık kuvvetleri gözöniine alındığında, cismin aynı zaman.
da ağırlık merkezidir.
Cisimlerin ağırlık
merkezi ile kütle merkezinin çakışması, eş
yarılı (bakışımlı) cisimlerin ağırlık merkezlerinin, eşyan merkezi
olması sonucunu doğurur. Aşağıda, bazı iki boyutlu ve üç boyutlu
cisimlerin ağırlrk merkezlerinin yeııleri verilmiştir.
İki Boyutlu Cisimlerin Ağırlık Merkezleri
Üçgen
Eşgen
(Kaııe) ~
2
E] a
o/2
Di!kdörtgen B
"/ı
(*) İnceleyeceğimiz konularda cismin kapladığı uzay parçasında g nin de-

ğişmediğini var sayacağız. İnceleyeceğimiz cisimler, hiç bir zaman g
nin değişebileceği denli büyük boyutlarda olmayacaktır.
SERT CİSİMLERİN DENGESİ [13-
422
Çember
Yarım
Çember
Çeyrek
Çember
Yarım
Söbü
Çeyrek
Söbü
Çembersel o
M _ _,__
Dilim 1
1
1...- 2 R sinOt'......ı
1 o:, 1
- 2] ACIRLIK MERKEZİ 423
tiç Boyuth 2 Cisimlerin Ağırlık Merkezleri
-----h
~
Piramit b
Küp
•
Dikdörtgenler
Prizması
~üre
SERT CİSİMLERİN DENGESİ L13-
424
Yarım
Küre
1~
1---h----ı
Yarım
Dönel Söbü
1
r~ h:
8
Koni
1
1• h/4•1
ı----- h -~•...ıl
Silindir - -
o
------
1
1
--I
1
1
\
✓
-3] BİR TARTAÇ'IN DUYARLICI 425
Eşyarılı (baıkışımlı)
olmayan cisimlerin ağırlık merkezinin bu-
lunmasında deneysel bir yol, cismi herhangi bir köşesinden asmak-
tır Şek . 13.2. Cisim asılıp dengeye geldiğinde, ağırlık merıkezi, asıl
ma doğrultusu boyunca ol:trr. Çünki dönme dengesinin sağlanabil
mesi için sicimdeki gerginlik kuvvetiyle ağırlığın çevirtmelerinin
toplamının sıfır olabilmesi, ancak bu durumda var olabilir.
Cisim, bu kez de başka bir nok-

tasından asılıp denge sağlandığında
/
a yine ağırlık merkezi asma doğrultu
sundadır. İlk doğrultu ile ikinci doğ
rultunun kesişme noktası ağırlık
merkezidir. Cisim bundan sonra ne-
reden asılırsa asılsın, asılma doğrul
tusu hep «O» dan geçecektir.
Şek. 13.2.
13 - 3. Bir Tartaç'm Duyarlığı :
Dengenin bir uygulaması, cisimlerin kütlelerini karşılaştırma

ya yarayan tartaçtır. Yatay bir eksen çevr,esinde serbestçe dönebi-
len sert bir çubuğun iki ucuna asılmış kefeler tartaçın temelini
oluşturur (Bakınız Bölüm 5). Şek. 13.3. Çubuk tam orta nokta-
sından (bir bıçak üzerine konaraık) yataklanmıştır ve bu nokta-
dan düşey olarak bağlanmış bfr gösterge (ok) vardır. Tartaçın ke-
feleı:faden birine konan bir kütle dengeyi bozacağından, A çevre-
sinde bir sapma verir. Diğer
kefeye konan kütlelerle tartaç
eski denge konumuna getirile-
bilir. Tartaç okunun bir sap- A
ma (a;) vermesi için kefeler-
den birine konacak en ,küçük
ağırlık ( p), bu tartacın duyar-
hğım belider.
r:ı.,
D ( duyarlık) = (13-5)
p Şek. 13.3.
Tartaçlarda aranan özelik, duyarlığın büyük olmasıdır. Duyar-

lığın nelerle orantılı olduğunu bulalım. Kefelerin ağırlığı P ise,
426 SERT CİSİMLERİN DENGESİ r13 -
bunlardan birine p ,ek ağırlığını koyalım Şek. 13.4. Tartaç kolu A

çevresinde yukarı aşağı salınımlar yaptıktan sonra, ilk durumu ile
r:ı. açısı yapacak şekilde durur.
Tartaç lmlunum W ağıTlığı «O»
ağırlık merkezine etkimektedir
«O» merkezi Anın altında olma- p
lıdır; yoksa dayanıklı (kararlı)
bir denge sağlanamaz. (Bu- w
nun açıklaması için 13--4'e P+P
bakınız).
Şek. 13.4.
Tartaç kolu durduğunda dengenin ikinci koşu1u sağlanmıştır.
(Dengenin birinci koşulu yani P + P + p + W + N O zaten =
sağlanmaktadır.) A noktasına göre çevirtmelere bakacak olursak
P I cos r:ı. + Wd sin r:ı. - (P + p) 1 cos r:ı. = O
pl
tan r:ı.
dW
bulunur. Küçük açıların «tan» değeri yerine «radyan» türünden de-

ğeri alınabilir. Bu durı.ımda duyarlık
D
W.d
olur. Bruna göre duyarlığı arttırmak için :

i) tartacın kolları uzun olmalı,
ii) kollar hafif olmalı,
iii) ağırlık merkezinin orta bıçağa uzaklığı küçük olmalıdır ( *).
13 -4. Denge Türleri (Dayanıklı, Dayanıksız, Bozulmaz Denge):
5. Bölüm' de korunumlu bir kuvvet olan yerçe:kimi kuvveti için
(*) (Tartaç konusunda daha fazla bilgi için örneğin Bknz. Prof. Celal Saraç
Tecrübi Fizik (Mekanik-ısı), Şirketi Mürettibiye Basımevi 1955, AÜFF.
yayınlan UM71-FİZ 27).
-4] DENGE TÜRLERİ 427
d (PE)
F(x) = ---- (5-19)
dx
bağıntısını bulmuştuk. Bu eşitliğe göre
d (PE)
--- = O ise korunumlu bir kuvvetin (yerçckimi v.b.g.) etkisin-
dx
deki bir cismin ötelenme dengesinin sağlandığını görüyoruz.. Bir
d (PE)
noktada sıfır ise, ya bu noktadaki (PE) uç değerindedir
dx
(,en bü)mk yada en küçük); ya da (PE), konuma (x'e) bağımlı
değildir.
PE potansiyel enerjisinin en düşük (belen) değerinde olması,

cismin dayanıklı (kararlı) dengede olmasını gösterir. Cismi bu ko-
numundan ayırabilmek için dışardan bir iş yapmaık, dolayısıyle
cisme bir potansiyel enerji kazandırmak gerekir. Dış etki kesilip
cisim serbest bırakılırsa, cismin kazandığı PE'den kaynaklanan
korunumlu kuvvetler cismi yine eski denge durumuna getirmeğe
çalışırlar.
PE - Potansiyel enerjisinin en büyük (doruk) değerde olması,

cismin dayanıksız (kararsız) dengede olmasını gösterir. J)ışardan
yapılacak çok küçük bir etki, cismi denge konumundan daha çok
uzaklaştırır. Çünkü potan'siyel enerj.iden kaynaklanan korunumlu
kuvvetler, cismin potansiyel enerjisini azaltacak şekilde, dolayı
sıyle denge konumundan daha da uzaklaştıracak şekilde davra-
nırlar.
PE - Potansiyel enerjisinin yerden (konumdan) bağımsız olma-

sı, başka bir deyişle değişmez .kalması, cismin bozulına;z dengede
olmasını gösterir. Buna göre cisim dış etkiyle yerdeğiştirse bile
denge bozulmaz.
Bir sert cisim gözönüne alındığında, buna etki eden yerçeki-
mi kuvvetlerini, cismin kütle merkezine etki ediyormuş gibi var
sayabileceğimizi biliyoruz. Bu va:::-sayım hem ötelenme hem de
dönme devinimi için geçerliktedir. Buna göre, değişik noktaların
dan asılmış (yataklanmış) düzgün bir çubuğun denge durumiarı
m inceleyelim.
428 SERT CİSİMLERİN DENGESİ [13-
13 - 5. Dayanıklı Denge :
T Çubuk A noktasından asıl-
,~ mış ise, çubuğun ağırlık kuv-
<: \ vetini, ağırlık merkezine etki
- etmiş olarak alabileceğimize

/
' ---- o / \
\
\
-ı mg göre, çubuğa dışardan verile-
,
'J \
O'
- -
cek bir etki (F kuvveti), küt-
F F ' \ le merkezinin yerini yükselte-
mg \/
cektir. Bu durumda mg ve T
kuvvet çifti çubuğu yeniden
Şek. 13.4. Dayanıklı Denge
dengeye getirmeğe çalışırlar.
Başka bir deyişle, kütle merkezinin kazandığı potansiyel ener-
ji (ilk konuma göre), dış etki kalktığında, çubuğu yeniden eski
konumuna getirmek için harcanır. Bu ilk konum dayanıklı denge
konumudur. Denge konumunda «O» kütle merkezinin potansiyel
enerjisi en düşük değe~dedir. Sonuç olarak şunu söyliyebiliriz : Dış
bir kuvvet etkisinde sert bir cismin kütle merkezi, ilk konumuna
göre yükseliyorsa ( daha büyük potansiyele gidiyorsa), bu durum-
da ilk konum dayanıklı denge konumudur.
13 - 6.
Aynı
Dayanıksız
çubuğu,
Denge :
bu kez de
alt ucunda (B noktası) yatak-
-F
I
ı-,
/ /'>
I
layahm Şek. 13.6. Bu durum /0 I
dayanıksız denge durumudur. y~/ ~/
Çünki en küçük bir dış etki ( F
kuvveti) çubuğu denge konu-
/1 ,ı1mg
--✓
mundan ayırırsa, dış etki kalk-
tığında mg, T kuvvet çifti çu-
Şek. 13.6. Dayanıksız Denge.
buğu denge konumundan daha
çok uzaklaştırmağa çalışırlar. Çubıuk ilk konumunda en büyük po-
siyel enerjiye sahiptir. Denge konumundan aynldığında potan-
sıiyel enerjisi giıderek azalır. Sonuç olaraık şunu söylıiyehiJ:iriz: Dış bfr
kuvvet etkisinde sert bir cismin kütle merkezi, ilk konumuna göre
alçalıyorsa ( daha düşük potansiyellere gidiyorsa), bu durumda ilk
konum dayanıksız denge konumudur.
- 7] BOZULMAZ DENGE 429
13 - 7. Bozulmaz Denge :
Bu kez de çubuğu kütle merkezinden (O noktası) yataklayalım
Şe'k. 13.7. Çubuğu denge duru-
mundan ayıran bir etki oldu-
ğunda mg, T kuvvet çiftinin
dengesi bozulmaz. Dolayısıyle
F
--f
dış etki kalktığında çubuk ye-

ni konumunda kalır.. Çünki ge-
ri çağırıcı bir etki yoktur. Yeni
konum da bir denge konumu-
dur. Dış etki çubuğun denge-
mg
f
sini bozamamıştır. Sonuç ola-
Şek. 13.7. Bozulmaz Denge.
rak, sert bir cismin kütle mer-
kezi, dış bir etkiyle potansiyel enerji kazanmıyor ve yitirmiyor~a
bu durum bozulmaz denge durumudur.
Sonı : Aşağıdaki şekillerde denge türlerini belirleyiniz.
ır:=7J
tjj/
(a) (c)
13 - 8. Denge Örnekleri Çözülürken Dikkat Edilecek Noktalar :

Denge örnekleri çözülürken, çözümleri kolaylaştırmak için
aşağıda verilen yolların izlenme•sinde yarar vardır :
1 ) Denge durumu incelenen cisim yada cisimlerden oluşan dü-

zenim çevreden yalıtılır. Başka bir deyişle, cisim yada cisimlerden
oluşan düzenime etki eden kuvvetler gözönüne alınır. Bunların çev-
redeki cisimlere etki ettirdiği kuvvetler gözönüne alınmaz.
Yatak Yada Bağlantı Tepki kuvvetinin Yönü
Kayıcı yatak
_1_
Kaygan yüzey
Kısa ip (Sert Çubuk)

ağırlıksız
I
I
~ /
I
/
Kaygan Çubuk Kaygan yatak
Yatak P.ürüz/ü yüzey
Şekil 13. 8
- 9] DENGE ÜZERİNE ÖRNEKLER 431
2) İncelenen cisme (yada cisimlerden oluşan düzenime) etki

eden 1fun dış kuvvetler(*) birer vektörle gösterilir. Bazı durum-
larda kuvvetin doğrultusun:.m bulunması güçtür. Bu gibi durum-
larda yalın bir yöntem şudur : Kuvveti ileten öğe, kuvvetin uygu-
lama noktasından kesilmiş gibi düşünülür. Kesilen uçta, dengesi
incelenen cisim hangi yönde bir devinime kalkışıyorsa, o öğedeki
kuvvet bunu önleyecek yöndedir. Eğer seçilen kuvvet yönü yine
de tam belirlenemiyorsa herhangi bir yön seçilebilir. Sonuç (-)
çıkarsa seçtiğimiz yönün tere; olduğunu anlarız. Çözümlere bir ko-
laylık olması bakımından Şek. 13.8 de bazı tepki kuvvetlerinin yön-
leri verilmiştir.
Kuvveti ileten çıubuk, tel v.b. öğelerin ağırlıkları gözönüne alın
mıyorsa, bu durumlar.da tepki kuvvetleri, öğenin (tel, çubuk v.b.)
ekseni boyuncadır.
3) Ötelenme dengesi ile ilgili eşitlikleri yazma:k için bir göz-
lem. çerçevesi seçilir. Bu çerçevenin başlangıç noktası ile eksen-
leri, çözümü kolaylaştıracak şekilde alınabilir.
4) Dönme dengesi için uygun bir gözlem çerçevesi seçilir. Bu
gözlem çerçevesi, ötelenmede seçtiğimiz çerçeve olabileceği gibi,
çözümü kolaylaştırıcı şekilde başka bir yerde de seçilebilir. Ge-
nellikle seçilen gözlem çerç,evesinin başlangıç noktası, bilinmeyen
kuvvetlerin birden çok olduğu bir nokta seçilir. Böylece bu kuv-
vetlerin çevirtmelerinden kurtulunmuş olunur. Çevirtmeler alınır
ken seçilen nokta neresi olursa olsun dış kuvvetlerin bu noktaya
göre çevirtmelerinin bileşkesi s1ıfırdır.
13 - 9. Denge Üzerine örnekler :

Örnek 13.1 : m = 2 kg lık bir düzgün çubuk aşağıdaki şekil
lerde asılmıştır . Her durum için iplerdeki gerilme kuvvetlerini bu-
lunuz.
Çözüm:
Çubuğa etki. eden kuvvetleri gözönüne alıp, her duruma, çubuk
için dengenin birinci ıkoşulunu uygularsak
(*) Çoğunlukla karşımıza çıkan dış kuvvetler, yerçekimi (ağırlık); ipler,
teller yada çubuklarla iletilen kuvvetler; cismin dayandığı yüzeyden
gelen tepki kuvvetleridir.
T T
'
mg m9
<•) (c)
a) ı: Fy = O =T - rng =O
T = mg = 19,6 N
b) !: Fx = O = Tı cos a. - Tı cos a. O
Tı = T2 = T
ı: Fy = O = Tı sin a. + Tı sin a. - rng O
rng
T 10,2 N.
2 sin 75
c) !: Fy = O = T + T - rng = O
T = 9,8 N
d) !: Fy = O = T - rn~ = O
T = 19,6 N
ıDüğürn noktası da dengede olduğundan, bu noktaya denge ko-
şullan uygulandığında
l: Fx = = Tı cos 30 -
O T2 cos 30 = O
Tı = T2 = T'
l: Fy = Ö = T' sin 30 + T' sin 30 - T =O , T = mg
mg
T' =·- - - - = 19,6 N
2 sin 30
bulunur.
örnek 13.2 : Şekildeki cis- '/ / / / / / / / ~~.:.:,-_,:.:.,.,,;,::.;~~

min ~ütlesi 10 kg ise iplerde- r,007
ki gerilmeler nedir? /
T3 .ıı , rz
Çözüm: Tı
Tı
koşu
lu
Cisim için I. denge
yazılırsa, 9m,
ı: Fy = O =T 1 - mg = O➔ Tı = 98 N
A düğümü için
1: Fx = Ü = T2 COSı 60 - T3 =Ü
ı: Fy = O = Tı sin 60 - Tı =O
T2
T3 = T2 cos 60 = - -
2
Tı mg
Tı = --- = --- 113,1 N
sin60 sin 60
T3 = 56,5 N.
bulunur.
Örnek 13.3: Şekildeki halat 1000 N luk, kalas ta 2000 N luk
bir :kuvvete dayanabildiğine göre en büyük W ağırlığı ne olabilir?
(kalası ağırlıksız alınız.)
Çözüm:
Ağırlık için I. denge koşulu
ı: Fy = O = mg - T' = O
T' = mg
kalas için I. denge koşulu ya-
zılırsa ve kalas ağırlıksız oldu-
ğundan yatağın tepki kuvveti-
nin kalas ekseni boyunca oldu-
ğu anımsanırsa
= O = F cos rı. - T cos 30 = O

ı; Fx
ı; Fy = O = F sin rı. + T sin 30 - T' = O
eşitlikleri elde edilir. T' = mg, T = 1000 N, F = 2000 N alınarak
mg bulunur:
mg = W = 2300 N.
Örnek 13.4: Şekildeki 200 N. luk zincirin a) çengellerden bi-
rine uyguladığı kuvvetin şiddet ve doğrultusunu, b) zincirin en alt
noktasındaki gerilme kuvvetini bulunuz.
Çözüm:
Zincirin sağ yarısını göz-
önüne alalım I. Denge koşul
larından
ı; Fx =O=T- F cos 0 =O
w
ı: Fy = O = - - - F sin 0 =O
2
w
F - - - - (zincire teğet doğrultuda)
2 sin 0
w
T = -- cot 0
2
bulunur.
Örnek 13.5: Şekilde I uzunluğundaki düzgün kalasın ağırlığı
100 N ise ipteki gerilmeyi ve yatağa etkiyen kuvvetin şiddet ve
doğrultusunu bulunuz .
.Çözüm:
Yatağa
etkiyen ·kuvvet, ya-
tağın kalasa etki ettirdiği kuv-
vetin tepkisi olacağından, ka-
las için I. denge koşulunu ya-
zalım.
ı: Fx = O = Fx - T cos 30 = O (1)
ı: Fy = O = Fy - W- W' - T sin 30 =O (2)
Bilinmeyen sayısı üç olduğundan bir bağıntı daha gerekir. Den-

genin II. koşulunu A noktasına göre yazalım.
1
ı: r A = O = W' - - cos 60 + Wl cos 60 - T 1 sin 30 =O
2
T = 635 N.
(1) ve (2) den
Fx 550 N ·
Fy 1418 N
F = v Fx2 + F/ 1520 N.
tan e 2,58
e= 69°
bulunur. Görüldüğü gibi F ·kuvveti, kalasın ekseni boyunca de-
ğildir.
Örnek 13.6: Şekildeki B cis-

mi ile yer arasındaki sürtünme
katsayısı µ = 0,25 olduğuna
göre düzenimin dengede kala-
bileceği en büyük A ağırlığı ne
olabilir? (WB = 100 N. alınız.) Tı
fi= 0,25 Tı
Çözüm:
A cismi için 1. denge ko-
şulunu yazalım.
B cismi için I. denge ko~ulunu yazalm
}:; Fx = Ü = fs - T3 = Ü ➔ T3 = f.
fs = µ WB olduğundan T3 = µ WB
dir. «O» düğüm noktası için I. denge koşulunu yazalım
o Tı cos 45 - L = O
o Tı-T2 sin45 = O
yukarda bulunan T1 ve T3 değerleri yerine konursa
bulunur.
Örnek 13.7 : Kütlesi m = 10 kg olan bir küre, şekildeki ray-
larda durmaktadır. Değme noktalarında:kıi tepki kuvvetleri nedir?
Çözüm:
Tepkiler değme yüzeyine dik olduğundan yarıçap doğrultu&un

dadırlar. Küre için L denge koşulundan
L Fx = O = Fı cos 30 -
F2 cos,60 = O
L Fy = O = Fı sin 30 + 1
Fz I F.
Fı sin 60 - mg = O 1
Bu iki denklemden Fı ve --\ ---

,,, ,,. '
,,,
---
\
X
-•
Fı çözülür.
Fı 49 N
F2 85 N.
Örnek 13.8 : Kütlesi 10 kg ve uzunluğu 5 m olan bir merdive-
nin, bir ucu pürüzsüz bir duvara öteki ucu da pürüzsüz bir yere
dayalı olarak ,konuyıor. Merdivenin kaymaması için alt ucu 3 rn
uzunluğunda bir iple duvara bağlanıyor. İpteki gerilme ile duvar·
ve yerin tepkilerini bulunuz.
Çözüm:
Sürtünme olmadığından
tepkiler değme noktalarına
diktir. Merdiven için denge ko-
şullarını yazalım.
O - T - F2 o
O F1 - W o
A noktasına göre çevirt- 3m 1--- --1A
meleri almak uygundur. Çün-
ki Fı ve T nin bu noktaya göre çevirtmeleri sıfır olacağında.."l çö-
züm daıha kolaylaşır.
1
ı; rA = o = w - - C05 CX. - Fı 1 sin CX. o
2
Elde edilen üç bağıntıdan
98 98 3
F2 = -- cotrı.. - 36,8 N
2 2 4
Fı = 98 N
bu1unur.
Örnek 13.9: 10 m uzunlıığunda 100 N ağırlığındaki düzgün bir
merdiven sürtünmesiz bir duvara dayanmakta ve yatayla 37° lik
bir açı yapmaktadır. Merdivenle döşeme arasında!ki -sürtünme kat-
sayısı 0,4 tür. 100 kg. lık bir
adam merdivene çıkmağa bağ
lıyor. Bu adam, merdiven kay- /
madan ne kadar tırmanabilir? A /'"-..
/ 5~ '
Çözüm: L...,__ ~ı
Me~divenin kaymamalsı i
/
için F3 = f. = µ Fı olmalıdır.
sL-----ı..-...ı-.-'--~---
Denge Koşullan c D F:3 E
1: Fx = O = Fı - F3 = O ➔ Fı = F3
I: Fy =O=F 2 - 100 - 1000 = O ➔ Fı = 1100 N.

ı: rE = Fı AB - 100 CE - 1000 DE =o
F1 • 10 . sin 37 - 100 . 5 . cos 37 - 1000 . L . cos 37 O
Bu eşitliklerden
L = 2,82 m
bulunur.
Not : Bu tür örneklerde genellikle üç bilinmeyen çözülebilir.
Bunun için duvar sürtünmesiz alınır. Oysa genellikle duvarlar sür-
tünmelidir. Duvar sürtünmeli olursa bir bilinmeyen daha işin içine
girecektir (Duvarla merdiven arasındaki sürtünme kıuvvet:i) . Ger-
çekte karşılaşılan bu tür örnekler çözülürken, kullanılan gereç-
lerin diğer özelliklerinden d0 yararlanılır (esneklik v.b.). Ancak bu
şekilde çözüme varılabilir.. Bizim konumuz dışında olduğundan bu
durumlar gözönüne alınmayacaktır.
Ödev: Düzgün bir merdivenin ağırlığı W dir ve bir ucu kay-
gan bir duvara dayalıdır. Yerle merdiven arasındaki sürtünme
katsayısı µ ise merdivenin kaymadan durabileceği en ,küçük eğimi
bulunuz.
Ödev: Yatay v,e sürtünmeli bir yüzeyde duran 50 kg. lık san-
dığı 'kaydırabilmekiçin 150 N. luk yatay bir kuvvet gerekiyor.
Sandık kaymaya başladıktan sonra değişmez bir hızla götürebil-
mek içinse, 75 N. luk bir kuvvet gerekiyor. Sandıkla yer arasın
daki durma ve kayma sürtünme katsayılarını bulunuz.
Örnek 13.10: Yatayla 30° ve 60° açı yapan iki pürüzsüz eğik
düzleme değen 2 m uzunluğundaki 4 kg. lık kalasın üzerine 2 kg.
hk bir cisim, şekildeki gibi kondıuğunda kalas yatay duruyor. 2
kg. lık cismin yerini bulunuz.
Çözüm:
Denge koşulları (sürtünme olmadığından tepkiler yüzeylere
diktir) yazıldığında :
L Fx O➔ Fı cos 60 = Fı cos 30
L Fy O ➔ Fı sin 60 + F:ı sin 30 = W + W'
(4 + 2) 9,8
58,8
Fı Fı tan 30
1ı-- - - - )C --►~ı
Fı Fı . 0,58
Fı 51 N
Fı 29,4 N.
bulunur.
Sandığın konduğu yeri A noktasından X kadar uzakta kabul

edersek, il. Denge koşulundan
LrA =o= W(l) + W'(X) - Fı (2sin30) = O

X = 0,5 m bulunur.
Ödev: 100 N. luk bir çekme kuvveti olan bir adam 450 kg. lık
1
bir sandığı, sürtünme katsayısı 0,3 olan yatay bir düzlemde çek-
mek istiyor. Kendisine yardım etmek için bir vinç kullanılıyor..
Vincin zinciri, düşey olarak sandığa bağlıdır. Cismin kayabilmesi
ıiçin zincirdeki gerilme kuvv':!ti enaz ne olmalıdır?
örnek 13.11 : Şekildeki sürtünmesiz düzeyde duran cismin den•

gede kalması için a ne olmahdır?
Çözüm:
Düzlem üzerindeki cisim
için denge koşulları :
L Fx =O⇒ = Tı cos a
Tı
L Fy = O ⇒ N + Tı sin a = W3 11
Tı = Wı , Tı = Wı olduğundan
cos a = /s ⇒ a = 53,1°
3
w,
bulunur.
Ödev: Örnek (13-11) deµ = 0,5 olsayda sonuç ne olurdu?
Örnek 13.12 : Bir bahçe silindirinin kütlesi 150 kg çapı 0,40
m dir. Silindiri 5 x ıo- 2 m yükseklikteki bir basamaktan aşırtmak
için ekseni boyunca yatay olarak ne büyüklükte bir kuvvet uy-
gulaımaıkgerekir? Bıu kuvve~in en küçük olması için hangi açıda

uygulanması gerekir?
~---~,---L- 0,05m
Silindiri aşırtmak için F nin «O» ya göre çevirtmesi W nin

«O» ya göre çevirtmesinden büyük yada ona eşit olmalıdır.
F . dı ~ Wdı
F ~ W.
dı
dı r - 0,05 0,15 m dı2 + dı2 =R 2 den
dı = 0,13 m
yerine konursa
0,13
F 150 . 9,8
0,15
F = 1296 N.
I
I ı-en küçük
bulunur.
d2 değişmeyeceğinden dı
in en büyük değeri alması ge-
rekir, bu durumda F en küçük
olur. dı in en büyük değeri R
<lir ve bu durumda F, OA ya
diktir. Öyleyse w
d2 0,13
Fcnküçük = W - - = 150, 9,8, - -
R 0,20
Fenküçük = 956 N bulunıur.
örnek 13.13: Yatay duran bir AB direği A ucundan 3,75 m

uzakta bir dayağa oturtulduğunda A ucuna düşey olarak 30 N luk
bir kuvvet uygulanırsa direk dengede kalıyor. Dayak A ucunda:n 4
metre uzağa konursa direğin dengede kalması için düşey kuvvetin
56 N olması gerekiyor. Direğin ağırlığını ve ?.ğırhk merkezini bu-
lunuz.
Çözüm:
o
!--x, .,.
1
xı--j
Denge koşullan : Mm
+ la\
m,
ı: Fy = O W = Fı + 30 (1) o
•I ..
ıxı . x2--j
ı: rA = o Wx = F1 3,75 (2) 1
M
•
ı;py = O W = Fı + 56 (3)
m2
t la\
m
ı; rA = 0 Wx = Fı. 4 (4)
(1),(2),(3),(4) ten W=446 N, x = 3,.S m.
bulunur.
Örnek 13.14: Bir tartaçın kolu tam ortadan desteklenmemiş

tir. Buna göre tartaçın sol kefesine bir m kütlesi konduğunda sağ
kefesine mı kütlesi konarak denge sağlanabilıiyor. Benzer şekilde
m kütlesi sağ kefeye konursa denge sağlanabilmesi için sol kefeye
mı kütlesinin konması gerekiyor.
m = v mı . m2 f--x --j
olduğunu gösteriniz.
30: ,c=======+ı=W==:;r=F==::::?i d
Çözüm: ~3,75m ---l
Dengenin il. koşuluna gö-
re «O» noktasına göre çevirt-
me alnırsa
- - - - - 4 m ----ı
ro = o ➔ mgxı = mıgxı (1)
ro =Ü ➔ m2gxı = mgxı (2)

( 1) ile (2) oranlanırsa
m mı
= -- ➔ m = v mı mı
m2 m
bulunur.
Ödev : Kolları eşit olmayan bir tartaçın sol kolu 0,16 m, sağ
kolu 0,15 m dir. 40 x 10- 3 kg. lık bir cisim, a) Sol gözde tartıldı
ğında, b) Sağ gözde tartıldığında kaç kg gelir?
Örnek 13.15 : 1500 kg. lık bir otomobilin ön ve arka tekeılek

leri arası 3,5 m dir. Otomobilin ağırlık merkezi, ön tekerleklerden
2 m uzaıktadır. Otomobil yatay bir yolda dururken ön ve arka te-
kerleklere yolun tepkilerini bulunuz.
Çözüm:
Denge koşulları yazılırsa
k Fy = O➔ W = Fı + Fı
ön tekerleğe göre çevirtme

W. 2 = Fı. 3,5
1500. 9,8. 2
Fı
3,5
Fı = 8400 N (iki arka tekerleğe)
F2 8400
= 4200 N (arka tekerleklerden birine)
2 2
l::Fy =O
1500 . 9,8 = F1 + 8400
F1 1500 . 9,8 - 8400
Fı
Fı 6300 N ➔ -- 3150 N. (ön tekerleklerden birine)
2
Örnek 13.16: Bir kapmın boyutları (0,9 x 1,9) m d:ir. Kapı,

üst ucundan 0,25 m aşağıdan ve alt ucundan 0,25 m yukarıdan
menteşelenmiştir. Kapının :kütlesi 15 kg. olup kütle mer'kezi, ba-
kışın merkezidir. Menteşelerin kapıya uyguladığı kuvvetleri bu-
lunuz.
Çözüm:
Kapıya denge koşullarını
uygulayalım.
:E Fx = O ➔ Fı = F2
:E Fy = O➔ F3+ f4 = W
1,4 m
w
o,,J~
f3 = f4 = -- = 73,50 N
2
Alt menteşenin bağlanma yeri-
ne göre çevirtmeleri alırsak,
:E rA = w (0,45) - F, (1,4) =o
0,45
Fı = W --- = 47,25 N.
1,4
F2 = 47,25 N
Örnek 13.17 : Ağırlığı savsanabilir bir kalasın boyu 5 m dir ve
«O» noktasından yataklanmıştır. Kalasa bağlı ip en çok 1000 N. luk
bir gerilmeye dayanabilmek;:edir. a) 800 N. luk, bir adam, ip kop-
madan kalas boyunca «O» noktasından ne kadar uzağa gidebilir?
b) Bu durumda yatağa etki-
yen F, ve Fı kuvvetleri ne olur?
....
ÇOZlUD:
İp
en çok 1000 N'a daya-
nabildiğine göre ipteki T ge-
rilmesi en çok 1000 N olabi-
lir. Adam «O» dan X uza:klı-
ğında olduğunda T = 1000 N
olsun. Denge koşullarından
' ·t-" __j
- -, 100N
l: r 0 = (800) (X) + (100) (5) - (1000) (sin 30) (5) =O

X = 2,5 m
bulunur.
l: Fx = O ➔ F1 - T cos 30 ::.., O
l: Fy = O ➔ Fı + T sin 30 - 800 - 100 O
Fı = 860 N.
F2 = 400 N.
bulunur.
Örnek 13.18 : 1 boyunda d kalınlığında W ağırlığında düzgün
bir kalas duvara şekildeki gibi bağlanmıştır. Duvarın kalasa uygu-
ladığı tepki kuvvetlerini bulunuz.
Çözüm: ı-------1. -----ı

Kalas için denge koşulla- Fı
rını yazalım
l: Fx = O➔ Fı = Fı
l: Fy = O ➔ F3 =W
1
l: rA = o ➔ w - - = Fı d
2
1
Fı = Fı =W --
2d
13.19 : Şekildeki
Örnek
ağırlık dengede ise iplerdeki
g~rilmelerin birbirine eşit ve
W/2 büyüklüğünde olduğunu o
gösterin:iz.
Çözüm:
Önce Tı ~ T2 alıp denge
w
koş,ullarını yazalım
-9) DENGE ÜZERİNE ÖRNEKLER 445
l:Fx - O= O
I: Fy - O ➔ Tı + T2 =W
w
I:ro - O ➔ TıR - T2R O ➔ Tı - T2 = --
2
Ömek 13.20 : Şekildeki palanga; W yükünü, zincirin boş ucu-

nu T kuvvetiyle çekerek daha küçük bir kuvvetle kaldırmakta kulla-
nılır. Denge durumu için T kuvvetini, rı, rı ve W terimleri türünden
bulunuz.
Çözüm:
,Düzenek dengedeyken alt
makaranın iki ucundaki kuv-
W
vetler - - olur (Bknz örnek
2
13-19); üst makaranın yatak-
landığı noktaya göre dengenin
ikinci koşulunu yazalım. Zinci-'
rin boş ucu, üstten T kuvvetiy-
le çekileceğinden,
w w
Trı + -- rı - -- rı O
2 2
w
T - - (r2 - rı)
2rı
W rı
T (1 - -)
2 rı
bulunur.
Örnek 13..21 : Bir tartma düzeneğinde en çok 50 kg hk kütle

tartılabiliyor. Tartıkolu 0,75 m dir ve bir ucundan 0,15 m uzak-
tan yat,aklanmıştır. Tartı kolu üzerinde kayan ağırlık (W) en az
ne olmalıdır? (Tartı kolunun ağırlığını savsanabilir alınız.)
Çözüm:
Şeklegöre tartı ,kolu «O»
çevresinde dönmemeLidir.
:r ro = O olmalıdır.
(50 . 9,8) . 0,15 = 0,60 W
W 122,50 N
m 12,5 kg.
bulunur.
Titreşim Devinimi
14 - 1. Giriş :
Eşit zaıman arahklarıyla kendini yineleyen her devinim yineli
(periodic) devinim, yada dönümlü devinimdir. Yineli devinim ya-
pan bir parçacık, bir doğru üzerinde denge konumunun çevresin-
de ileri-geri gidip geliyorsa bunun yaptığı devinime titreşim yada
salınım devinimi denir. Söz gelimi, bir sarkacın devinimi, bir yaya
bağlanmış bir cismin devinimi, bunlara örnektir. Buna göre titre-
şim, genellikle, bir cisim yada düz,eneğin dayanıklı denge konu-
mundan saptmlması durumunda ortaya çıkar. Dayanıklı denge ko-
numundan ayrılma sonucu cisimde geri çağırıcı kuvvet (yada kuv-
vetler) ortaya çıkar (Baknz Bölüm 13). Bu kuvvetlerin etkisinde
cisim (yada düzenek) ilk konumuna yani, dayanıklı denge konu-
muna dönme eğilimi gösterir; ancak, genellikle ilk konumuna be-
lirli bir hız kazanmış olarak döner. Bu hız, cismi yine bu ıkonumun
dışına çıkartır ve bu olayın durmadan yinelenmesi sonucu, cisim
denge konumu çevresinde ileri-geri gidip gelir.
Yalnız sert cisimlerden olu an düzeniımler titreşim yapmaz;
telsiz dalgalan, görünür ışık ta titreşen elektrikse ve mı natısa
448 TİTREŞİM DEVİNİMİ [14-
alan vektörleridir. Bunlara akımmıknatısal (elektromagnetik) tit-

reşimler denir.
Bütün titreşim devinimleri aynı temel matematiksel denkle~

!erle tanımlanabilirler.
Bir yineli devinimde, devinimin bir tam dönümü yani, bir
tam salınım yada dönüşün tamamlanması için geçen süre, o devi-
nim için .özgün bir değerdir ve yinelenim süresi yada dönüm süresi
(period) (T) olarak tanımlanır.
Birim zamanda yapılan dönüş yada titreşim (salınım) sayısı
da devinimin sıklığı (f) olarak tanımJanır.
T.f = 1 (14-1)
dir.
Dönüm sfüesi saniye ile ölçülür. Sıklığın birimi ise dönü/ sa-
niye yada Hertz (Hz) dir . .I_itreşim devinimi yapan bir cismin üze-
rine hiç bir net kuvvet etkimediği denge konum "l ülen er-
değiştirme ere uzanım, en büyü uzanıma da genlik denir.
Titreşimlerin inoelenme'ıi çok geniştir. Biz burada sadece bir

serbestlik dereceli cisim yada cisimler düzenimi gibi, oldukça ya-
lın titreşim türlerini incelemekle yetineceğiz.
14-2. Yalın Titreşici (yada salınıcı) :

Esnek bir yaya bağlı bir cismin, yayın esneklik sınırlarını aş
mamak koşuluyla yaptığı devinim, yalın titreşime iyi bir örnek-
tir. Bu örneği yakından inceleyelim.
Boşken uzunluğu 1 olan, kuvvet değişmezi k olan bir yaya mg
ağırlığını asalnn. Yay, ilk uzunluğuna kıyasla b,. 1 kadar uzar ve
yayın cisme uyguladığı P = k b,. 1 çekme kuvveti, cismin mg ağır
lığı ile dengelendiğinden cisim dengededir Şek. 14.1. Cismi, d.:!nge
konumundan ayırırsak, denge konumuna cismi geri çağıran bir
kuvvetin ortaya çıkması gerekir. Cisimin denge dıurumunun üstün-
de bir yerde olduğunu düşünelim. Bu durumda yayın uzaması
( b,. l - x) tir.. Cisme etkiyen geri çağırıcı kuvvet k( 6.l - x) tir.
Oisim dengede olmadığı için cisme etkiyen bileşke lmvvet
- 2] YALIN TİTREŞİCİ 449
klH=mg
Şek. 14.1.
F = k(6l-x) - mg
= k 61- kx -mg
k 61 = mg idi. Öyleyse
F = -kx (14-2)
dir
Buna göre bileşke kuvvet, cismin denge konumundan olan uzak-
lığı ile doğru orantılıdır ve cismi her zaman denge konumuna
getirmeğe çalışır. (-) imlemi bunu göstermektedir. Yani cisim,
bu ,kuvvetin etkisiyle bir titreşim yapmaktadır. (14-2) eşitliğin
de ortaya çıkan kuvveti, Ho:>ke yasası olarak 5. Bölümde görmüş
tük. Yay, esneklik sınırları içinde kaldığı ve yayın kütlesi savsa-
nabilir olduğu sürece bu esneklik kuvveti denge konumundan
olan uza:klıkla (x) orantılıdır ve her zaman denge konumuna yö-
neliktir(*). Buna göre, bir cisme etki eden kuvvet her zaman cis-
(*) Burada bir ~ k ! a değinmekte yarar vardır. Titreşim

deviniminde
kuvvet, şimdi)u)-değin gördüğümüz kuvvet türlerinin en genelidir. Daha
önce değişmez kuvvet (dolayısıyla değişmez ivme) etkilerini (sözge-
limi değişmez ivmeli ötelenme devinimi) inceledik. Ayrıca kuvvetin
büyüklüğünün değişmeyip doğrultusunun değişmesinin etkilerini de
gördük (Sözgelimi düzgün .;embersel devinimde merkezcil kuvvet). Tit-
reşim deviniminde ise kuvvet ( dolayısıyla ivme) hein yönce hem de
büyüklükce değişmektedir.
min denge konumundan olan uzaklığı ile orantılı ve cismi denge

konumuna getirici yönde olursa, cisim bir titreşim devinimi yapar.
Cismin devinim denklemini bulmak için II. Newton yasasını anım
sayalım.
F - ma (3-2)
dv d 2x
a F - -kx
dt dt2
olduğundan
d 2x
-kx m
dt2
yada
d 2x k
+ --x o (14-3)
dt2 ifil
denklemini elde ederiz. (14-3) denklemi yalın titreşimin (yada

salınımın), devinim denklemidir. Bu denklemin çözümü bize, par-
çacığın x uzanımının zamana ( t) bağımlılığını verir. Başka bir de-
yişle, x'in t'ye bağımlılığını bilirsek, parçacığın devinimini bilmiş
oluruz. Denklemin çözümü bir çok yönden önemlidir. Söz gelimi
küçük gerıliıkli titreşimleri içeren problemler böylece çörulebilir.
Aynca bir çok fizik dalında (ses, ışık, elektriksel devreler, atom-
ların titreşimleri) bu tür titreşimlerle karşılaşılır. Bu yönleriyle
yalın titreşici, fiziğin bir çok yerinde karşımıza çıkar ve benzer
şekilde çözülür.
(14-3) denklemi türevli bir denklemdir. Zamana bağımlı bir

x(t) değişkeni ile bunun ikinci türevini içermektedk. Bu tür çiz-
gisel bir türevli denklıemin genel çözümü
x = A cos (wt + ô) {14-4)
şeklinde verilir.
- 2] YALIN TİTREŞİCİ 451
Burada A, w, ô katsayılarını bulma'k için denklemi iki kez tü-

revleyip (14-3) te yerine koyalım.
dx
-- = - wA sin (wt + ô)
dt
d2x
-- = - w2A cos (wt + 6)
dt
2
-=---x (14-3)
dt2 m
de yerine konursa
k
-f,:iA cos (wt + 6) = - -- A cos twt + 6)
m
elde edilir. (14-4) ün (14-3) ıün çözümü olması için
k
(14-S)
m
olmalıdır.
Böylece w ,katsayısını bulmuş olduk. w'mn fiziksel anlamını

ortaya çıkarmaya çalışalım.
( 14-4) denklemi parçacığın t anındaki konumunu veriyordu.
2 1t
t + --- anındaki konum ne olur?
w
2 1t
x A cos[w (t + --) + 6]
tı)
X A cos [(wt + 8) -1- 21t]
X A cos (wt + 8)
2 'JT.
Buna göre parçacık - - süresi sonucu ilk bulunduğu konu-
2 1t w
ma gelmiştir. Yani - - , devinimin yinelenirn (dönüm) süresidir.
w
(14-5) ten yararlanarak, yineleniın süresi (T) için
T (14-6)
w
elde edilir.
Devinimin yinelenme sıklığı (f) ise (14-1) den elde edilebilir.
✓~
1 1
f (14-7)
T 2 7t m
Buna göre
21t
w = 21tf --- (14-8)
T
dir. w'ya açısal sıklık denir('~). w'nın boyutu 1/zaman dır; biri-
mi ise radyan/ saniye dir. w'mn başka bir açıklama·sı, titreşim
deviniminin çembersel devinimle karşılaştırılmasında verilecektir.
Şimdiye dek w, A ve 8 bilinmeyenle:inden sadece w'yı bul-
duk. A ve 8 için bir şey söylememekle birlikte şu sonuca vardık
ki w bilindiğinde (14-4), (14-3) ün bir çözümü.dür. Buna göre,
A ve 8 nın değişik değerlerinin hepsi (14-3) ün bir çözümüdür.
Başka bir ,deyişle, titreşicimiz için bir çok çözüm (A ve 8 nm se-
(*) w açısal sıklığının, f sıklığından 21t çarpanı ile ayrıldığını unutmayınız.

-2] YALIN TİTREŞİCİ 453
çilişine göre) olasıdır. Tüm çözümlerde sadece w ortaktır. Aslın

da türevli denklemlerin çözümünde bu durum geneldir.
Şimdi de ıA ve 6 nm anlamları üzerinde duralım.
(14-4) e bakacak olursak, denge konumundan ölçüleri uzanı
mın (x), bir kosinüs eğrisini izleyeceğini görürüz. Kosinüs terimi
- 1 ile +1arasında · değişeceğinde~, bunun en büyük değerlerin
de x uzanımı A ya eşit olur. Başka bir deyimle, A, devinimin gen-
liğidir. A genliği, aynı bir w değeri için değişik değerler alabilir;
dolayısıyla aynı sıklıklı fakat değişik genlikli bir çok devinirp ola-
sıdır. Başka bir deyişle, yalın titreşim deviniminin sıklığı, devini-
min genliğinden bağunsız~ır.
Elimizde son olarak\6 bili~meyeni kalmıştır. 6 ya evre de-

ğişmezi yada ,başlangıç evresı denir ve devinimin başlangıç evre-
sini bildirir (wt +
6) ya da devinimin evresi denir. Diğer hir de-
yişle, (wt + 6) terimi bize t anında devinimin hangi eıvrede oldu-
ğunu bildirir. İki devinim aynı sıklıkta ve aynı genlikte olabilir,
ama evreleri değişik olabilir. Söz gelimi, devinimlerden biri, diğe-
re
rine göre 6 = - - evre farkı ile devinime başlamışsa, bu hep böy-
2 1C
le sürer ve bir devinimin geçtiği evreyi diğeri - - gecikmeyle izler.
2
Bir devinimde 6 = O ise, t = O da x - uzanımı en büyük de-
ğerdedir.
Sonuç olarak, A ve ö, parçacığın başlangıç konumuna ve hızı

na bağımlıdır. Bunun yanında paı:ıçacık bir kez devinimine başla
dıktan sonra ( dış bir etki olmadığı sfüece) aynı değişmez genlik,
evre ve sıklıkla devinimini sürdüı:ıür.
Şimdiyedek ( 14-3) ün çözümü olan ( 14-4) ün fiziksel an-
lammı açıklamaya çalışHk. Yalın titreşim devinimini tam olarak
tanımlayabilmek için şimdi de yerdeğiştirme (uzanım}, hız ve ivme
(kuvvet) bağıntılarını yazalım:
x = A cos (wt + o) (14-4)
d.x
V - =- wA sin (wt + ö) (14-9)
dt
dv cPx
a -- = -- = - rıiA cos (wt + 6) (14-10)
dt dt2
Yukarıdaki eşitliklerden görüldüğü gibi, sadece uzamm değil

hız ve ivme de bir sinüs (yada kosinüs) eğrisi ile değişmektedir.
-A-------+--
1
- -~-~
1
Aw v - - -t- --- - -ı
1 1
..
:i:
ır--------------------"~-
" __ L_
1
•
eı--------JıC-------ı------311..-------
.~
Şek. 14.2.
-2] YALIN TİTREŞİCİ 455
Şek. 14.2 de bu değişimler açık bir şekilde görülmektedir. Şekilde

yalınlık olması yönünden 6 O alınmıştır. =
Örnek 14.1 : Şekildeki gibi yatay duran bir yaya 75 N. luk bir
kuvvet et!kidiğinde, yayın 0,25 m uzadığı bulunmuştur. Yayın ucu-
na bağlanmış 15 N. luk cisim, yatay sürtünmesiz masa üzerinde
denge konumundan 1/3 m. çekildikten sonra serbest bırakılmış
tır. a) yayın k değeri nedir? b) cisim bırakılmadan hemen önce,
yayın cisme uyguladığı kıuvvet nedir? c) cisim bırakıldıktan son-
ra ortaya çıkan titreşimin ':yinelenim süresi nedir? d) titreşimin
genliği nedir? e) titreşen cismin en büyük hızı nedir? f) titreşen
cismin en büyük ivmesi nedir? g) cismin yerdeğiştirme denklemi
nedir?
Çözüm:
a) (14-2) den
F 75
k =- = -- = 300 N/m
X 0,25
b) (14-2) q.en
F =- kx = 300. 1/3 = -- 100 N.
(-), kuvvetin yerdeğiştirmeyle ters yönde olduğunu gösterir.
c) (14-6) dan
,✓- 15/9,8
T = 2 1t 2 '7t --- - 0,45 s.
300
buna göre
1
f 2,2 s- 1
T
w = 2 1t f 14,0 rad/s.
olur.
d) Yay uzamasız durumundan 1/3 m çekilerek titreşim başlatılmış

tır. Şek. 14.2 den de görüleceği gibi en büyük uzanım bu durum-
dur. Buna göre
e) (14-9) a göre
V =- wA sin (wt + o)
dır. v nin en büyük değeri, sin üslü terimin - 1 ve +1 değerle
rine karşılık gelir'..
Vdoruk = + wA = + 4,7 m/s
Bu hız değerleri
cismin denge konumundan geçerken sahip ol-
duğu hız değerleridir. Bir titreşim boyunca cisim denge konu•
mundan iki kez geçer; birinde hız ( + ), diğerinde hız ( - ) dir.
f) (14-10) a göre
a =- w2A cos (wt + o)
yada a =- w 2x
dir. En büyük .ivme değerleri, kosinüslü terimin - 1 ve + 1 değer

lerine karşılık gelir. Ancak, kosinüslü terim -1 olduğunda x A =-
dır ( 14-4) ; kosinüs}ü terim + 1 oldıuğunda x + A dır. Buna göre =
en büyük ivme
adoruk = + w2A = + 65,3 m/s2
dir.
En büyük ivme değeri titreşimin uç noktalarında ortaya çı
kar ve uzanımla ters işaretlidir.
X + A ➔ ~oruk - 65,3 m/s 2
X - A ➔ adoruk + 65,3 m/s2
(En büyük ivme değerlerinde v = O olduğunu irdeleyiniz.)
g) Genel yerdeğiştirme denklemi
X = A cos (wt + o) (14-4)
idı. A = 1 /3 m; w = 14 rad/s olduğuna göre
-3] TİTREŞİMİN ÇEMBERSEL DEVİNİMLE KARŞILAŞTIRILMASI 457
x = h
1 cos (14t + Ö)
t = O da x = 1/3 m olduğundan
x 1/3 cos ô = 1h ➔ ô = O olur.
x = 1h cos (14t)
olur.
14 - 3. Yalın Titreşim Deviniminin Çembersel Devinimle Karşılaş-

tınlması: ,
,Düzgün çembersel devinim, yalın titreşim devinimlerinin bir
bileşimidir. Dalga devinimlerinin incelenmesinde bu olgudan yarar-
lanılır. Yahn titreşim deviniminin birçok özelliğini tanımlamada
düzgün çembersel devinimdı:!n yararlanmak, kolaylıklar sağlar.
A yarıçapında bir çember
y
üzerinde Q noktası w rad/s
açısal hızıyla dönmekte olsun
Şek. 14.3. P noktası, Q nun ya-
tay çap (x - ekseni) üzerinde-
ki izdüşümüdür. Q noktası X
çember üzerinde döndükçe P
noktası da yatay çap üzerinde
ileri geri gidip gelecektir. Q
nun yerdeğiştirmesinin x - bi-
Şek. 14.3.
leşeni, P nin yerdeğiştirmesine
yada «O» dan olan uzanımına eşittir.
y
t = O da OQ ile x-ekseninin
t:t yaptığı açı ô ise t saniye sonra
(wt +
ö) olacaktır. Şek. 14.4.
t anında Q mın x - bileşeni
X
x = A cos (ı...ıt +
6) olur ki
bu da (14-4) ile aynıdır.
Yani Q noktası çember üzerin-
de w açısal hızıyla dönerken
bunun x - bileşeni de yalın tit-
Şek. 14.4. reşim devinimi yapmaktadır.
Buna göre, yalın titreşim devi-
nimi, düzgün çembersel devinimin bir çapı boyunca.ki izdüşümü
olarak tanımlanabilir. Titreşim deviniminin w açısal sıklığı, çem-
hersel devinim yapan Q noktasının açısal hızına eşittir. Yalın tit-

reşim deviniminin sıklığı (f) ise, Q noktasının birim zamanda
yaptığı dönme sayısıdır. Titreşim deviniminin yinelenim süresi (T),
Q noktasının bir tam dönüş yapması için geçen süredir. Yalın tit-
reşim deviniminin t anında hangi evrede bulunduğunu bildiren
(wt + 6) terimi ise, t anında OQ nun x - ekseni ile ,yaptığı açıdır.
OQ nun t = O anında x - ekseni ile yaptığı açı 6 da, yalın titreşim
deviniminin hangi evrede d~vinime başladığını gösteren bir kat-
sayıdır.
Bu açıklamalar, w, A v~ 6 nın daha önce verilen tanımlarına

yeni bir anlam getirmiştir. Şimdi de yalın titreşim devinimindeki
hız ve ivmenin, çembersel devinim ile olan bağlantısını görelim.
Çembersel devinim yapan

Q noktasının teğetsel hızının
y
v = wA olduğunu biliyoruz . Bu
hızın x - bileşeni
7t
Vx=wA cos [ - - - (wt+6) ] X
2
Vx=wA sin (wt + 6)
dir Şek. 14.5.
Şek. 14.5.
Vx h~ı, Q noktası X - ekse-
ninin üzerinde iken (- ) ; Q noktası x - ekseninin atında iken ( + )
değer alır. Yalın titreşim deviniminin uç noktalarında v, = O dır
(bunları irdeleyerek görünüz.)
Q noktasının merkezcil ivmesi ( düzgün çembersel devinimde
bir tek bu ivme vardır) mer-
keze yönelmiştir ve değeri
ar = w2.A d.ır (7-12). Bunun
(f-(wt+b>] x - bileşeni ise
X 7t
t =t ax = Aw2 sin [ - - - (wt+6)]
2
Ux = Aw 2 cos (wt + 6)
Şek. 14.6. dır Şek. 14.6. ax i,vmesi
-3) TİTREŞİMİN ÇEMBERSEL DEVİNİMLE KARŞILAŞTIRILMASI 459
hep «O» noktasına yöneliktir ve uç noktalarda en büyük (c.>2A)

değerini alırken orta no'ktalarda (denge konumu) sıfır değerini al-
maktadır. (ıBunları irdeleyiniz.)
Şimdiye dek yalın titreşim devinimini tanımlamada, çember-

sel deviriim yapan noktanın x - ekseni üzerindeki izdüşümlerini göz-
önüne aldık. Aynı işlemleri y - ekseni için de yapabiliriz. Bu du--
rumda, söz gelimi, uzanım için
y = A sin (wt + ô) (14-11)
buluııuz. (14-11) yine yalın bir titreşim deviniminin denklemi-
dir; x- ekseni boyunca olan titreşimden ayırımı, kosinüs yerine
sinüsün gelmesidir. Başka bir deyişle, x - ekseni boyunca olan tit-
1t
reşimle y-ekseni boyunca olan titreşimin arasında - - kadar bir
2 1t
evre fa:nkı vardır. (x = Acos (wt + ô) da ô yerine (ô - - - )
2
koyarsak cos ( wt + o), sin ( wt + ô) ya dönüşür).
·Bu sonuç, çembersel devinimin izdüşümü hangi eksen boyun-
ca alınırsa alınsın, sonucun yalın bir titreşim devinimi olduğunun
bir kanıtıdır. Bunun tersi dü-şünüldüğünde, çembersel devinimin,
yalın titreşim devinimlerinin bir bileşimi olduğıu ortaya çıkar. Ger-
çekten de çembersel devinim, birbirlerini 90° evre ile izleyen, iki
dik eksen boyuncaki aynı genlikli ve sıklıktaki iki ·titreşim devi-
nimi bileşenled ile tanımlanabilir. (Bıkzn. Örnek 14-3). Bir bile-
şenin uzanımı en büyükken (A), diğerinin sıfırdır. Çembersel de-
vinim için v ve a değerleri, y<1lın titreşim devinimlerinin Vx, Vy, ax, ay
değerleri türünden bulunabilir
Bu eş-itliklerin irdelenmesi okuyucuya bırakılmıştır.
Sonuç olarak, bir çok karmaşl'k devinimler, yalın titreşim de-

- vinimlerinin bileşimleri şeklinde düşünülernk çözümlenebilirler.
Bu yönüyle de yalın titr,eşim deviniminin iyi anlaşılması önemlidir.
Tek serbestlik derecesi olan sert cisimlerin yada cisimlerden
oluşan düzenimlerin titreşimlerinin çözümlenmesinde x uzanımı
460 TİTREŞİM DEVİNİMİ [14 -
yada 8 yerdeğiştirme açısı gibi uygun bir değişken seçilir ve bu

değişken ile bıunun t'ye göre ikinci türevini bağlayan bir denklem
yazılır. Elde edilen denklem (14-3) ile aynı biçimde ise, göz önüne
alınan titreşim, yalın bir titreşimdir. Bu durumda titreşimin yine-
lenim süresi ve sıklığı (14-6) ve (14-8) den bulunabilir.
Şunu belirtelim ki bu tür problemlerde amaç, değişkenin doğ-
d2x d8
2
rudan doğruyakendisini yada - - (yada - - ) türevlerini belir-

dt2 dt2
lemek olmay,ıp, x (yada 8) değişkeninin katsayısını belirlemekte-
dir. Buradan T ve :f bulunabilir.
Örnek 14.2: Örnek (14.1) deki titreşim devinimine karşılık
gelen çembersel devinimin özeliklerini bulunuz.
Titreşim yapan cisim, d~vinimine başladıktan sonra, başlangıç
noktası ile denge konıumunun arasındaki uzaklığın yarısına geldi-
ğinde a) titreşen cismin uzanım, hız, ivme değerlerini, b) bu anda,
çembersel devinim yapan noktanın, yerdeğiştirme, hız, ivme değer
lerini bulunuz.
Çözüm:
Örnek (14.1) de titreşen cismin yerdeğiştirme ( uzanım) denk-

lemini
X = 1 /3 COS (14t)
olarak bulmuştuk.
Çembersel devinimin x - bileşeni ise
X = A cos (wt + o)
idi. Buna göre; verilen titreşime karşılık gelen çembersel devinim-
de A (yarıçap) = 1/3 m; başlangıç evresi o = O ve açısal hız
w = 14 rad/s olmalıdır.
a) cismin (P) başlangıç y
noktası, (B) ile denge konumu
(O) arasındaki uzaklığın yarı
A
sına geldiğinde x = -- ye X
2
gelmiş demektir. Buna göre
uzanım
A 1
x= ::::--m
2 6
dir. Buna karşılık gelen t değeri, yeı0 değiştirme denkleminden bu-
1unabilir.
x = 1/3 co's 14 t
1/6 = 1/3 cos 14 t
r.
14t = cos- 1 ( ½) 600 - - rad.
3
t :::: 0,07 s,
Bu t değe::-i, titreşim deviniminin h1z ve ivme denklemlerinde
yerine konursa
Vx =- wA sin (wt + o)
- 14 (1/3) sin (14 . 0,07)
14 . 0,07 = 1,05 rad = 60°
Vx :::: - 14 . 1/ 3 sin (60') =- 4.04 rn/s bulunur.

Vx, «O» noktasına yönelmiştir.
ax =- w2 A cos (wt + o)
=- (14) 2 C1h) cos (14 . 0,01) =- 142 C1h) cos (60°)
ax ::;:: - 32,7 m/s 2
a, de «O» noktasına yönelmiştir.
b) Q noktasının B den olan yerdeğiştirmesi
0 = w t = 14. 0,07 1,05 radyan

0 60°
A
dir. Bu değeri OP X A cos wt den de bulabilirdik.
2
Q noktasının açısal hızı w 14 rad/s olduğuna göre teğetsel hızın

büyüklüğü
Vı,=wA = 14. ('/J) = 4,7 m/s. y
dir.
O noktasının merkezcil
ivmesinin büyüklüğü ise, X
ar=w¼.= (14) 2 (1/3) =65,3 m/s 2

bulunur.
Örnek 14.3 : x ve y gibi birbirine dik iki eksen boyunca aynı

açısal sıklıklıve aynı genlikli iki çizgisel titreşim devinimin bileş
kelerini aşağıdaki durumlar için bulıunuz.
a) birbirlerine göre aynı evreli; yani,
X A cos (wt + o)
y A cos (wt + o)
,,;
b) biri diğerine göre - - evre gecikmeli olduğunda; yani,
2
x A cos ( wt + o)
'7t
y A cos ( wt + o + --)
2
'7t
c) biri diğerine göre - - evre gecikmeli olduğunda; yani,
4
x A cos (wt + 6)
7C
y A cos ( wt + o+ --)
4
Çözüm:
a) x ve y yerdeğiştirme
denklemlerinde t yok edilirse
ortaya çıkacak bileşke devini- A x
min biçimi bulunmuş olur :
(8)
y = X
Bu eşitlik bize bir doğru

denklemi verir.. Açıkça görül- 2 2 2
x+ y:: A
düğü gibi doğrunun eğimi
1 dir.
1C
Soru: titreşimlerin
birinin
genliği, diğerinin iki ,katı ol- ( b)
saydı sonıuç ne olurdu?
b) Yine iki yerdeğiştirme denkleminde t yok edilirse

x A cos (wt + ö)
7t
y = A cos ( wt + ô + - -) A sin (wt + o)
2
xı + yı = Aı
bulunur. Bu eşitlik ise A yarıçaplı bir çember denklemidir.
c) İki yerdeğiştirme denkleminde t yok edilirse (bunu yapınız)
7t
x2 + y2 - 2xy sin - - = (Asin ıt/4) 2
4
bulunur. Bu eşitlik ise bir söbü

denklemidir.
Not: Çizgisel titreşim de-
vinimlerinin bileşimi, burada (c l
incelenen ıh.:-.zı özel durumlar
için görüldüğü gibi değişik biçimler verir. Bu biçimlerin incelen-
mesi ilk kez J. A. Lissajous (1822 - 1880) tarafından yapıldığı için
bunlara Li.ssajous (Lisaju) şekilleri denir.
Aynı doğrultuda, aynı sıklı:klı, değişik genlik ve evreli titreşim

lerin bileşimlerinden kırınım ve girişim olaylarının açıklanmasın
da yararlanılır.
:Şir birine dik değişik sıkhklı iki titreşim deviniminin bileşi
mi ise daha karmaşıktır. Sı.k:ıkların oranı tam sayıların oranı şek
linde ise bileşke şekil, kapalı bir şekildir ve şeklin biçimi genlik-
lere ve evre farkına bağlıdır. Sıklıkların oranı tam sayıların oranı
şeklinde değilse bileşke devinim yineli değildir, yani bileşke şekil
açık bir şekildir.
14-4. Yalın Titreşim Deviniminin Bazı Uygulamaları:
1. Yalın Sarkaç :
Uzamasız hafif bir ipe asılmış ve bir nokta gibi alınabilecek rn

kütlesinden oluşan düzeneğe yalın sarkaç denir Şek. 14.7.
Sarkaç denge konumun-
dan biraz ayrılıp bırakılırsa,
bir yay üzerinde gidip gelir.
Sarkacın devinimi yinelidir..
m kütlesine etkiyen kuvvetler,
o\;\
1 !
mg ağırlık kuvveti ile ipteki 1
1
T gerilme kuvvetidir. Yörün- 1 I
1
geye teğet ve dik iki eksen 1
/
gözönüne alındığında; yörün- 1
l mgsin8..-:ı
geye dik olan eksen boyunca
etki eden kuvvetlerin bileş
, '
- .....,_,
_..,_ -- _.,.
'
kesi, m kütlesinin çembersel ''
'
bir yay çizmesi için gerekli W(=mg)
merkezcil kuvveti oluşturur.
Yörüngeye teğ.et olan mg
sin 8 kuvveti ise, m kütle-
sini denge konumuna getirmeğe çalışan geri çağırıcı bir kuvvettir.
Buna göre, bu kuvvetin etkisinde m kütlesi yalın bir titreşim de-
vinimi yapacaktır. Newtonun II. Yasasına göre
F = ma
-4] YALIN TİTREŞİMİN BAZI UYGULAMALARI 465
- mg sine m
yada
X = 01
den yararlanarak
- mg sin 8 = ml - - -
ve dt2
a0 2 g
+ - - . sin0 = O
dt2 1
elde edilir. Bu denklem yalın titreşimin devinim denklemidir. An-
cak, yerdeğiştirme 8 ya değil de sin 8 ya bağımlıdır. Eğer 8 açısı
küçüık ise, sin 8 yerine 8 a:;ısının :-adyan türünden değeri alına
bilir. Buna göre
d 20 g
- + -8 - O
dt2 1
olur. Bu devinimin yinelenim süresi için ( 14-6) dan yararlanarak
(.ı) ve T = 2n
-I
✓
g1·
(14-12)
bulunur.
Not : Bir yalın sarkaçtan yararlanarak yeryüzünde belli bir
noktadaki g ye:-çekimi ivme<;inin değeri bulunabilir. Bunun için O
noktaya konulacak bir sarkacın T ve 1 si ölçülmelidir.
Yalın sarkacın titreşim genlikleri küçük değilse o zaman
(14-12) eşitliği geçerli olm:ız ve T için
-- 1 8 1 32 8
T = 211 k~) ( 1 --t- - sin2 - + - .- sin4 -+ ... ) (14-13)
✓~ 22 2 22 42 2
şeldinde bir eşitlik bulunabilir. Burada 8, en büyük uzanımı gös-

termektedir. 0'nın 15° den küçük değerleri için (14-13) ile
(14-12) arasındaki ayırım % 0,5 ten küçüktür ve 8 küçüldükçe
bu ayrım daha da küçülmektedir. Bu durumda 8'nın 15° den kü-
çük değerlerindeki bir salrnım için (14-12), yeterli bir yaklaşık
lıkla T değerini vermede kullanılabilir.
Örnek 14.4: Küçük salmımlar yapan 0,15 m uzunluğundaki bir

sarkacın salınım süresi 0,78 s olarak ölçülmüştür. Sarkacın bulun-
duğu yerdeki yerçekimi ivmesinin değerini bulunuz.
Çözüm:
Salınım süresi için bulunan (14-12), g ye göre düzelenirse
41t2 1 4 -ı-2 • 0,15
g = = 9,73 m/s 2
Tı
bulunur.
2. Burulma Sarkacı :
Bir ucu tavana tutturulmuş bir telin diğer ucuna bir teker,
kütle merkezinden bağlandığında bir burulma sarkacı elde edil-
miş olur Şek. 14.8. Düzenek denge konumundayken 8 açısı
kadar burulup bırakılırsa,
denge 'konumu çevresinde dön-
me yaparak salınır. Çünki bu-
rulan tel, tekere bir çevirtme
(döndürüm) uygular ve bu çe--
virtme, tekeri denge konumu-
na getirmeğe çalışır. Küçük
burulmalar için bu çevirtme-
nin burulma ile (yada açısal
sapma ile) orantılı olduğu
Hooke tarafından gösteril-
miştir:
(14-14)
Burada K, telin burulma çarpanıdır ve telin özeliklerine ba-
r nın geri çağırıcı olmasından ötürüdür. (F
ğımlıdır (-), kx =-
deki gibi)
d 20
r=I.cı-I--
dt2
anımsanırsa
d20
-K0 I-
dt2
yada
d20 K
+ 0 - O
dt2 I
bulunur. Bu denklem yalın titreşim devinimi denklemidir. Burada

K
w2 = -- dir. Buna göre burulma sarkacının yinelenim süresi,
I
( 14-6) dan yararlanarak
(14-15)
bulunur.
Not : (14-15) den birkaç şekilde yararlanılabilir. Söz gelimi
bir tekerin kütle merkezine göre dönme eylemsizliği (I), bu tür
bir düzenekle T ölçülerek K bilindiğinde bulunabilir. Tekerin I
dönme eylemsizliği biliniyorsa, T ,ölçülerek telin K katsayısı bulu-
nabilir. Bir çok laboratuvar aygıtlarında burulma sarkacından ya-
rarlanılır ( sözgelimi döner kangallı akımölçerlerde).
Örnek 14.5 : 0,5 m yarıçapında 10 kg. lık bir teker, merkezin-

den bir telle a·sılmıştır:. Teker biraz çevrilip bırakıldığında ortaya
çıkan salınımın yinelerrim süresi 4 s. olarak bulunuyor. Aynı tele
bu kez üçgen şeklinde bir levha, kütle merkezinden yatay olarak
asıldığında bu kez salınım süresi 6 s olarak bulunuyor. Üçgen
levhanın kütle merkezine göre dönme eylemsizliğini bulunuz.
....
Çozıım:
Tekerin kütle merkezine

göre dönme eylemsizliği
Io =½ mR2 = 1,25 kgm2
T= 4 s (14-15) e göre
Tıeker
Tuçgen
2
Tuçgen )
T=6s luçgen = lıeker ( T
teker
= 2,81 kgm.2
bulunur.
3. Bileşik Sarkaç :
Herhangi biçimdeki bir sert cisim, kütle merkezinin dışında
herhangi bir noktadan (A) serbestçe a'sıldığında bir bileşik sarkaç
ortaya: çıkar Şek. 14.9. Bu tür
bir düzenek, aslında yalın sar-
kacın bir genelleştirmesidir.
Cisim denge konumunda iken,
A asılma noktasından geçe:n
düşey, kütle merkezinden de
geçer (Baknz Bölüm 13. ağırlık
merkezinin bulunması). Denge
konumundan bir az ayrılıp
serbest bırakıldığında, cisim A mg
çevresinde salınım yapar. Cis-
me salınım yaptırıcı çevirtme Şek. 14.9.
r =- mg d sin 0
dır.Burada d = OA dır. (-), r nın denge konumuna geri çağırıcı
olmasından ileri gelmektedir. 0 açısı küçükse (yani küçük genlikli
salınımlar için), sin 0 = 0 yaklaşımı yapılabilir. Buna göre
r =-·- mgd 0
olur.
r h.a.=h.---
dt2
anımsanırsa (IA, A noktasına göre sarkacın dönme eylemsizliği)
d20
- mgd 0 = IA - - -
dt2
yada
d20 mgd
+--0=0
dt2 h
bulunur. Bu titreşim deviniminde,
mgd
wı = --- dır. Buna göre yinelenim süresi
T = 21t (14-16)
bulunmuş olur. Bu eşitliğin küçük genlikli salınımlar için geçerli

olduğu unutulmamalıdır. Büyük genlikli salınımlar için yine bir
titreşim devinimi söz konusudur; ancak, artık titreşim, yalın tit-
reşim değildir.
Not : Bileşik
sarkaç düzeniminden yararlanılarak bir cismin
IA değeri bulunabilir. (14-16) da T,m,d ölçüldüğünde h kolayca
bulunmuş olur. (d nin ölçülmesi için kütle merkezinin yeri, 13.
Bölümde asma yöntemiyle «O» nun bulunmasından yararlanılarak
elde edilir.)
Ödev: Bileşik sarkaç için bulunan (14-16) eşitliğinin yalın
sarkaç için de geçerli olduğunu gösteriniz.
Örnek 14.6 : Bir bileşik sarkacın yinelinim süresi T ise, buna
eşdeğer yalıh sarkacın uzunluğu ne olur?
Çözüm:
Yinelenim sürelerini birbirine eşitlersek
470 TITREŞIM DEVİNİMİ [14-
T = 2 '1,1t / l
g
=2 1t
✓,
/ ~~d ➔ 1 = md
bulunur:. Bu sonuca göre yinelenim süreleri açısından, bileşik sar-

kacın sanki tüm kütlesi, sarıkacın asılma noktasından 1 = h/md
uzaklığında toplanmış gibi alınabilir. Bu uzaklık, bileşik sarkacın
asılma noktasına bağımlıdır ve bu uza!klığa salınım merkezi denir.
Örnek 14.7: L uzunluğunda M kütleli düzgün bir çubuk üst

ucundan yataklanmıştır. Çubuğun küçük salınımlarının yinelenim
süresini bulunuz. Çubuğun salınım merkezi neresidir?
Çözüm:
Çubuğun A yataklanma noktasına göre dönme eylemsizliği
MU
h=
3
değeri (14-16) da yerine ko-
nursa
T 2 1t J MU
3Mgd
L
d = -- olduğundan
2
T = 2,ı; ✓2L
--
. 3g
bulu.nur. Görüldüğü gibi T, kütleden bağımsızdır.
Salınım merkezini bulmak için aynı salınım süreli yalın sar-
kacın boyunu bulmanız gerekir (Bknz örnek 14-6).
h
1 =
Md
Buna göre
-5] TİTREŞİMDE ENERJİ KORUNUMU 471
2
1--L
3
bulunur.
Not : Çubuk S noktasından yataklandığında T için aynı değer
bulunur. (Bunu irdeleyiniz). Bu durum salınLm meııkezi için ge-
neldir. Yani, belli bir yatakla:nma noktasına göre bulunan salınım
merkezi; bu merıkezden yataklanma yapıldığında, daha önceki ya-
taklanma noktası salınım merkezi olur ve salınım süresi değişmez.
Başka bir deyişle, salınım merkezi ile yataklanma noktası yer de-
ğiştirdiğinde T değişmez, ancak yeni yataklanma noktası eski sa-
lınım merkezi, eski yataklanma noktası da yeni salınım merkezi
olurlar.
14 - 5 Titreşim Deviıüıninde Enerji Korunumu :

Korunumsuz ,kuvvetlerin (sürtünme vb.) bulunmadığı bir or-
tamda bir yaya bağlı bir m kütlesinin titreşim devinimindeki enerji
durumu 5. Bölümde verilmişti. Buna göre F = - kx korunumlu
kıuvvetinin etkisindeki titreşimde, cismin toplam mekanik enerjisi
değişmez kalıyordu. (Bknz Şek. 5.7). Buna göre, titreşim devini-
minde (korunumsuz kuvvetler söz konusu değilse) enerji korunur.
Bunun böyle olduğunu kısaca şöyle görebiliiiiz :
F - kx
m.a - - kx
dv
m--=-.kx
dt
dv dx
(m-) - ıkx
dt dx
dx dv
m----=-,kx
dt dx
TİTREŞİM DEVİNİMİ [14-
472
dx
v olduğundan
dt
dv
m.v.--=-kx
,dx
yada
mvdv =- kxdx
Tümlevini alırsak,
m S vdv = - k S xdx + C
1 xı
-- nıv2 -k-+ C
2 2
1 1
- - mv2 + -- kx2 C değişmez (14-17)
2 2
KE PE
(14-17) eşitliği bize, ya1ın titreşim ,deviniminde enerjinin ko-

runduğunu göstermektedir. Yalın titreşim deviniminde
x = A cos ( wt + 8) (14-4)
olduğuna gfüe KE ve PE d~ğerlerini bulalım.
PE =¼ kx.2 =¼ kA2 cos2 ( wt + 8) (14-18)
PE'nin en büyük değeri
(PE)doruk = 1/ı kA2
dir. Titreşim devinimi boyunca PE, O - ¼ ·kA2 arasında değişir.

- SJ TİTREŞİMDE ENERJİ KORUNUMU
KE = ½ mv 2
v =- wA sin ( wt + o) (14-9)
olduğundan
KE = '/ı mw 2A2 sin2 (wt + o) (14-19)
bulunur.
k
(14-5)
m
yerine konursa
KE = ½ ,kA2 sin2 (wt + o)
KE'nin en büyük değeri

r
(KE)doruk = ½ 'kA2 = ½ m (wA}'
dir. Titreşim devinimi boyu.Dca KE, ½ kA2 - O arasında değişir.
Erop = PE + KE
= ½ kA 2 sin2 (wt + o) + ½ kA2 cos2 (wt + o)
Erov = ½ kA2 = değişmez (14-20)
Böylece (14--17) ile (14-20) nin özdeşlikleri sağlanmış olur.

Yalın titreşim deviniminde denge durumunda PE O, =
KE = 1/ı kA2; uç noktalarda KE = O; PE = 1/ı kA2 olur. Bunun
dışında PE ve KE, cos2 ve sin2 eğrilerini .izlerler Şek. 14.ı..o.
Sonuç olarak, yalın titreşim devinimi yapan bir cismin top-
lam enerjisi devinim genliğinin karesi ile orantılıdır.
örnek 14.8: Örnek (14.1) deki titreşen cismin yan genlik
noktasındaki KE ve PE değerlerini bulı.muz. Titreşicinin toplam
enerjisi nedir? KE ve PE'nin titreşim boyunca değişimini bir çi-

zimle gösteriniz.
1 2
Etop=KE+PE = ykA
-;,;= ½kıl-coi(wt+h)
ı KE=ikisin2 (wt+A)
✓
uç nokta denge uç denge uç
Şek. 14.10.
Çözüm:
A
x = -- konumundaki cismin hızı (14-17) ve (14-20) den
2
yararlanarak
½ m v2 + ½ kx2 = ½ kA 2
v = + -✓ -k- (A2 - x2 )
m
olarak bulunur.
T 2. ~ J
.
m
k
anımsanırsa,
2rc
V = + --·y A2-x2
T
A
bulunur. x = -- için hız,
2
- 5] TİTREŞİMDE ENERJİ KORUNUMU 475
bulunur. Bizim durumumuz için hız (-) olmalıdır Buna göre,
✓+(+)'
2 '1t
0,45 4,04 m/s
ve KE de
(KE)A12 12,50 J
(PE) ise,
1 1 A
(PE)Aıı = - ,kx2 = - - k (--) 2 4,17 J
2 2 2
bulunur.
Enerji korunduğundan, her an için
Erop = KE + PE dir.
A
(x :::::-- için) Erop. = 12,50 + 4,17 = 16,67 J
2
(x =A için) Erop =
(PE)doruk = ½ k (Xdoruk) 2 =
16,67 J
(x = O için) Erop =
(KE)doruk = ½ fil (Vdoruk) 2
16,67 J O +A
-A
bulunur.
476 TİTREŞİM DEVİNİMİ [14 ~
14 - 6. Sönüı:iılü Titreşim Devinimi :
Şimdiye değin titreşim deviniminin sönümsüz olduğunu var-

saydık. Başkabir deyişle, herhangi bir sürtünmenin olmadığını
ve titreşimin kendisini yineıiyen bir devinim olarak hep sürece-
ğini varsaydık. Oysa gerçekte sürtünmeden kurtulunamayacağı için,
titreşimin genliği zamanla küçülür ve en sonunda sıfır olur; yani
titreşim devinimi bir süre sonra son bulur. Sürtünme sonucu tit-
reşimin zamanla sönmesi, sönümlü bir titreşim devinimi clıuş
turur. Genellikle titreşimi söndüren sürtünme kuvvetleri,
a) İıki sert cisim arasındaki ,kuru sürtünmeden,
b) Titreşim yapan cismin içinde bulunduğu ,akışkanla (söz ge-
limi hava) olan sürtünmesinden,
c) Görünüşte esnek olan bu cismin molekülleri arasındaki iç
sürtünmeden kaynaklanır..
Çoğunlukla titreşiciler bir akışkan içinde titreştiklerinden akış

kanla sürtünmeleri, sönümü
oluşturur. Akışkanın etki et-
tirdiği sürtünme kuvveti, kü-
çük •hızlar için, titreşicinin hı
zıyla orantılıdır ve hızla ters
yönlüdür.
dx
fsürt = - bv = - b - -
dt
yazılabilir. Şek. 14.11 de veri-
len sönümlü titreşici için de-
vinim denklemi (Newtonun II.
yasasından) : söndürücü
dx d2x
-kx-b--=m-
dt dt 2
Şek. 14.11.
yada
d2x dx
m - + b - + kx=O 1 (14-21)
dt2 dt
- 5] TİTREŞİMDE ENERJİ KORUNUMU 477
olur. b nin değerine göre (14--21) in çözümü değişik devinimler

verir.
b=2m 2mw 04--22)
ise bu durumda (14-21) in genel çözümü
x = (A + Bt) e (14-23)
şeklindedir (A ve B katsayılardır); bµ durum dönüşül sönüme

karşılık gelir. Ortaya çıkan devinim, (14--23) den de görüldi.iğü
gibi, titreşimsiz bir devinimdir. Düzenek, salınım yapmaksızın en
kısa sürede yeniden denge konumuna döner. Mühendislikte bu tür
uygulamaların önemli yeri vardır.
b'> 2m J --
m
k
(14--24)
ise bu durum kuvvetli sönümü gösterir ve (14-21) in çozumun-

den ortaya çıkan devinim yine titreşimsiz bir devinimdir.
Düzenek, Iwramsal olarak sonsuz zaman sonra denge konu-
muna veniden gelir.
b < 2m. ✓~
m
(14--25)
ise bu durum zayıf sönüme karşılık gelir ve ( 14-21) in çözümü
-
bt/2m
x =A .e . coc, (w't + 6) (14--26)
şeklindedir. (14-26) dan da görüldüğü gibi bu durumda sönüm-

lü bir titreşimdevinimi söz konusudur. (14-26) da w',
w' 2 1t f' (14-27)

dir.
(14-26) nin eğrisi Şek. 14.12 de görülmektedir. Bu tür bir
titreşimde, sönümsüz duruma kıyasla sıkldc daha küçülmüş, yine-
lenim süresi ise büyümüştür.
(14-27) da karekök içindeki
ikinci terim bunun nedenidir.
Sürtünme yoksa (b == O),
(14-27) nin, (14-5) e dönü-
şeceğine dikkat ediniz.
Ayrıca, titreşimin genliği
de zamanla küçülmekte ve sı .,..,.,,-
Titreşim
fıra gitmektedir.
eğrisi
- btf2m
(14-26) da genlik A.e Şek. 14.12.
dir ve yine sürtünmenin olma-
dığı (b == O) durumda bu terim A'ye dönüşür.
Sönümlü titreşimde enerji korunmaz ve titreşicinin enerjisi,

sürtünmeye harcanma sonucu, zamanla sıfıra iner.
14- 7. Zorlanımş Titreşimler ve Çınlanım:
Şimdiye değin incelediğimiz titreşimler hep doğal titreşimler

di; yani denge konumundan ayrılan bir cismin serbest bırakıldı
ğında ortaya çıkan titreşimler. Oysa gerek mühendislikte gerekse
fizikte karşılaşılan önemli bir
titreşim devinimi de, dışarı
dan uygulanan titreştirici bir
etki sonucu cismin (yada ci-
simler düzeniminin) yaptığı
titreşim devinimidir. Bu tür
bir etki Şek. 14.13 te gösteril-
miştir. Şekildeki sönümlü tit-
reşiciye bir de
P = Pm cos w"t (14-28)

gibi bir kuvvet etki ettirilmiş
tir. Burada w", etki eden yi- Şek. 14.13.
- 6] SÖNÜMLÜ TİTREŞİM 479
neli kuvvetin açısal sıklığıdır; Pm ise P nin en büyük değerini gös-

termektedir.
Titreşicinin devinim denklemi, Newton'un il yasasına gö:;:-e
l:F=m---
dt2
clx
- kx - b -- + Pm cos w"t m--
dt dt2
yada
d2x dx
m --- + b -- + kx = Pm cos w"t (14-29)
dt2 dt
Sönümün (b) küçük olması du.rıumunda bu denklemin çözümü,

zamanla sönen (geçici) bir sönümlü salınım devinimi ile sürekli
(kalıcı) bir salınım deviniminden oluşur.
Sürekli salınım devinim denklemi
Xsur. = Xdor.• sin (w"t - Ö) (14-30)
şeklinde verilir. Burada
Xdor. (14-31)
V (k - m w" 2) 2 + (b w") 2
yada
Xdor. (14-32)
V [1 - (w"/w)2] 2 + [(b/m) (w"/w)] 2
(b/m) (w"/w)
tan ô = ------ (14-33)
1 - (w/w") 2
dir. (14-32) eşitliği, P = Poı, cos w"t şeklinde etkiyen bir kuvve-
tin oluşturduğu sürekli titreşimin genliğjni belirler. Bu eşitlikteki
Pm/k teriminin, Pm büyüklüğündeki bir değişmez kuvvetin, kuv-
vet değişmezi k olan bir düzeneğe etkime'si sonucu düzeneğin dur-
gun durumdaki esnemesine eşit olduğuna dikkat ediniz.
Xdor,
--- oranına büyütme çarpanı denir.
Pm/k
(14-33) eşitliği, etkiyen kuvvet ile sönümlü .devinimin sürekli
titreşimi arasındaki ô evre farkını, sıklıklar ve sönüm katsayısı
cinsinden vermektedir.
Sönümün olmaması durumunda (b = O), titreştirici kuvvetin
titreşim sıklığı (w"), cismin doğal titreşim s1klığından (w) çok
farklı ise, titreşimin genliği (xdor)
küçüktür. Yani titreştirici, cismin
doğal titreşim sıklığından faTklı bir sıklıkla titreştirme etkisi yap-
tığında cisim küçük genliklerle titreşir. w", w ya yaklaştıkça tit-
reşimin genliği (Xdor) büyür.
w" = w durumunda Xdor sonsuz büyüklükteki bir genliğe kar-

şılıkgelir. Gerçekte hiçbr zaman .sönümsüz bir titreşim olamaya-
cağından, sonsuz genlikli bir titreşim de olamaz.
Yine sönümün olmaması (b =

O) durumunda, w" < w ise tit-
reşim ile etkiyen kuvvet aynı evrede; ı,/' > w ise bunlar arasında
180° bir evre farkı vardır.
Sönümün olduğu (yani b ~ O) durumlarda, titreştiricinin
sıklığının (w") bir değeri vardır ki, bu durumda titreşici en bü-
yük genlikle titreşir. Titreştirici sıklığının bu değerine çınlanım
(rezonans) sıklığı denir ve bu durumdaki titreşime de çınlanım
titreşimi denir.. Çınlamm sıklığının değeri, sönüm küçüldükçe titre-
şicinin doğal titreşim sıklığına (w) yaklaşır. Çoğunlukla pratikte
sönüm küçüktür ve çınlanım sıklığı, iyi bir yaklaşı:klıkla titreşici
nin ( titreşen cismin) doğal titreşim sıklığına eşit alınır.
Şek. 14.14 te değişik söt1üm değerleri (b) için w"/w nın, -gen-
liğe (xdor) göre değişimi çizilmiştir. Şekilden görüldüğü gibi b = O
- 6] SÖNÜMLÜ TİTREŞİM 481
da (sönüm yok) w"/w = 1 de (yani w" =w) genlik sonsuza git-

mektedir.. Başka bir deyişle, titreştirici kuvvetin titreşiciye sürekli
verdiği enerji, genliği gittikçe büyütmekte ve bir kayıp olmadığı
için de (sönüm sıfır) genlik sonsuza dek büyümektedir. Aslında
sönüm küçük bir değerde ise, çınlanıma yakınlaştı:kça genliğin bü-
yümesi sonucu titreşim Hooke yasasının geçerli olduğu bölgenin
dışına çıkar ve (14-29) denklemi titreşimi tanımlayamaz olıur. Bu
durum mühendislik için önemli bir sorundur. Asma köprülerin dış
titreştirici etkiler (rüzgar, üzerinden geçen taşıtların etkisi v.b.)
sonucu böyle durumlara geL:nemeleri istenir. Çünkü böyle durum-
larda köprünün salınımları esnekliğin dışına çıkar ve köprü yıkı
lır. Askerlerin köprüden geçerken uygun adım yürümemelerinin
nedeni de budur.
Xdorul<
JPm/k
Şek. 14.14.
Kuvvet değişmezi k 0La11 bir düzeneğe etki eden bir Pm değiş

mez kuvv:et,inin etkisinde düzenek Pm/k kadar esner (Şek. 14.14. te
w"/w = O noktası). Bıu duı·gun durumdur. Pm kuvveti yineli bir
kuvvetse, yinelenim srklığına (w") göre düzeneğe verdiği titreşi
min genliği, durgun durumdaki esneme miktarından fazla ola-
bilir. Bu durum bir çok mühendislik konusunda istenmeyen bir
durumdur; bundan olabildiğince kaçınmanın çareleri araştırılır.
Bunun için de genellikle b sönüm katsayısını büyütmek, yada do-

ğal ve zorlayıcı titreşim sıklıklarını birhidnden uzak tutmak yo-
hına gidilir.
Şekilden göreceğimiz başkabir nokt~ da söıiün1 arttıkça çın

lanım sıklığının(en büyük genlikli titreşim sıklığı), w"/w =
1 de-
ğerinden uzaklaşmasıdır. Sönüm yeterli .küçüklükte ise küçük bir
yanılgı ile çmlanım sıkhğı, titreşicinin doğal sıklığına eşit alı
nabilir.
Çınlanım konusu fiziğin hemen her dalında karşımıza çıkar.
Sözgelimi, salınım yapan ehktrik devrelerinde, ses, ışık, atom fi.
ziği gibi konularda çrnlanımın önemi büyüktür. Özdenin (madde-
nin) yapısını anlamada kullanılan düzeneklerin (izgeölçerler v.b.)
çoğunluğu çınlanım ilkesinden yararlanır.
14 - 8. Titreşim Devinimi Üzerine Çözümlü Örnekler :
Örnek 14.9 : Bir metre uzunluğundaki bir ipin ucuna küçük

bir top asılarak yapılan sarkaç, düşeyle 8 = 5° yapacak şekilde
tutıulurken serbest brrakılıyor. d = 0,5 m olduğuna göre topun ilk
konumuna geri gelmesi için ge-
çen süre ne olur?
Çözüm:
Topun A dan B ye ve B
den C ye gitme sürelerini bu-
lalım.
l m uzunluğundaki bir ya-

lın sarkacın yinelenim (salı
nım) süresi
(14-12)
T = 2 1t
-✓ -1- = 2,01 s. <lir
· 9,8
A dan B ye gelene dek (1/4) T lik zaman geçmiştir. Buna göre

- 8] TİTREŞİM ÜZERİNE ÇÖZÜMLO ÖRNEKLER 483
T
= 0,50 s dir.
4
B noktasında sarkacın boyu 1 - 0,5 0,5 m ye inmiştir. 0.5 m
boyundaki sarkacın salınım süresi
l o,5
T' = 2 r. ✓:-- = 1,42 s .. dir.
,_J 9,8
B den C ye gelenek dek ¼ T'liik zaman geçmiştir. Buna göre
T'
tBc = = 0,35 s.
4
bulunur. Sarkacın Adan başlayıp yine Aya gelmesi için geçen süre
t = 2tAB + 2tBc = 1,71 S
dir.
Ödev: g =
9,81 m/s 2 olan bir yerde salınım sfüesi bir saniye
olan yalın sarkacın boyu nedir? (0,25 m)
Örnek 14.. 10: Yatay doğrultuda saniyede iki salınım yapacak
şekilde titreşen bir yüzey iizerine bir cisim konmuştur. Cisimle
yüzey arasındaki sürtünme katsayısı 0,5 ise, cismin yüzey üzerin-
de kaymaması için, yüzeyin yaptığı titreşimin genliği en çok ne
olabilir?
Çözüm:
Yüzey titreşim yaparken
cisme de sürtünmeden ötürü
bir lmvvet etkir. Bu kuvvetin
en büyük değeri
. .
fs = ma = µ m g (1)
1----mi--.-~;;;y)daha büyük bir ivmeyle devindiğinde, cisim, yüzey üze-
( rinde)rayacaktır. Cismin de yüzeyle aynı titreşimi yapması için
l cisme etkiyen f. kuvveti,
fs = kx (2)
şeklinde olmalıdır.
Burada k. kuvvetin x uzanımı ile orantılı ol-
duğunu göstermektedir ve en büyük uzanımda (yani x = A), fs
en büyüktür.
,,~ ') __ -'.)\C 'iç, ""

'
f =
1
2rı;
J-
.. m
k
, sıklık eşitliğinden k bulunabilir.
k 4 rı;2 f2 .m
f. 4 TC2 f2 .mx
x =Ada
f. = µ mg 4 -ıt2 f2 . mA
µg 0,5 .9,8
A= 0,03 m.
4 TC2 f2 4 rı;2 (2)2
bulunur.
Ödev: Düşey doğrultuda 1 s. Hk salınım süresi ile titreşen
bir yüzeyin üzerindeki bir cismin yüzeyden ayrıLmaması için yü-
zeyin titreşim gelniği ,en fazla ne olmalıdır. Titreşim genliği 5 x ıo- 2
m ise, cismin yüzeyden ayrılmaması için
en büyük titreşim sıklığı ne olur? ( 0,25
m· 2 2 s- 1)
' 1
Örnek 14.11 : m = 10 kg. lık bir cisim, k değerleri kı ve ık.2

olan iki yaya aşağıdaki şekillerdeki gibi bağlanmıştır. Her iki du-
rum için de cismin titreşim sıklığını bulunuz.
( a) (b) Çözüm:
(a) Önce. iki yaya eşdeğer
kz tek bir yayın ,k değerini bula-
lım. Cisme bir F kuvveti uy-
gulandığında cisim x kadar
yerdeğiştirmişse, yaylarda o-
luşan kuvvetlerle F kuvveti
dengelendiğinden
F = kı X + k2 X = (kı + kı) X
buluruz. Buna göre ikıi yaya

eşdeğer yayın k değeri
- 8] TİTREŞİM ÜZERİNE ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER 485
keşdeğer = kı + k2
dir.
' k 1 ıc~···.· 2
m .• k x
· ·•.·;. .·.
(14-7) den
F
1
f--
2 7-
1
f =
bulunur.
(Bu düzenimin elektrik devrderindeki benzeri, iki sığanın dizil
bağlanımı dır)
(b) Yine iki yaya eşdeğer tek bir yayın k değerini bulalım.
F kuvvetinin etkisi altında yayların uzamalarına Xı ve Xı dersek,
toplam uzama
F F 1 1
X = Xı + X2 = -- + - - - F(-+-)
kı k2 kı k2
X 1
F keşdeğer
olacağ~ndan,
x2
1 1 1
- +
keşdeğer
bulunur.
k, kı
Q.
f =
2
1
7'C
j~ m
486 TITREŞİM DEVİNİMİ [ 14 -
den
f -
1 j k.k,
(kı + kı) m
bulunur.
(Bu düzenimin elektrik devrelerindeki benzeri, iki sığanın ko-
şut bağlam.mıdır)
Ödev: Aşağıdaki bağlanımlara karşılık gelen f değerlerini

bulunuz.
Sonuç:
f =
1 j k, k,
f -
1
2-ıı: (kı + ·kı) m 2-ıı:
Örnek 14.12 : Bir yaylı el kantarının göstergesi 0,10 m lik bir

yarıkta gidip gelebilmekte v~ bu kantarla en çok 15 kg okunabil-
mektedir. Kantara asılan bir paket düşey olarak saniyede 2 salı
nım yapacaık şekilde salınım yapmaktadır. Paketin kütlesi nedir?
Çözüm:
Göstergenin en çok 0,10 m yerdeğiştirmesi ıs kg'a karşılık gel-
diğine göre, ·kantar yayının k değeri
F ıs. 9,8
k = 1470 N/m
X 0,1
dir.
f -
1
2 1C
j~ m
den
- 8) TİTREŞİM ÜZERİNE ÇÖZÜMLÜ ÖRNEKLER 487
k 1470
m 9,31 kg.
4 1t2 (2)2
bulunur.
Örnek 14.13 : Herhangi bir yalın titreşim deviniminde, sıklığın
genel olarak
1
f -
şeklinde olduğunu gösteriniz.
Çözüm:
a) F =- kx ma
yazılırsa
ma
k
X
ve
f
1
J k
m
de yerine konduğunda
f = _ı_
21t
J__ rn_a_
xrn
1
2 7t
bulunur.
örnek 14.14: m kütleli R yarıçaplı bir çember bir çubuğa şe
kildeki gibi asılmıştır. a) Çember, kendi düzleminde, b) Çember,
düzlemine dik doğrultuda salınım yaparken, 1küçük salınımlar için
sıklık ne olur?
Çözüm:
Çember, ağırlık kuvveti- '/U.z.~.:¾' T' ,'

nin etkisinde bir bileşik sar- ____ --
kaçtır. t:::;:-:=::==::;;;=;~~===
(14-16) dan
T
j h
Mgd
1
f
T
a) h MR2 + MR2 2MR2
yerine konursa
f
1
✓. MgR
21t 2MR2
(b) h = 3/2 MR2
d=R
yerine konursa
f
1
21t
J-
MgR
3/2 MR2 2
1
7C
J~
- 3R
bulunur.
Örnek 14.15 : 3 kg. lık bir çubuğun boyu 0,5 m dir. Çubuk,
orta noktasından (O) şekildeki gibi yataklan.rnıştır. Çubuğa bağla
nan yayın k değeri k = 0,5 N/m ise, çubuğun yapacağı titreşim
lerin yinelenim süresi neye eşittir.
Çözüm:
Çubuk düşey denge konu-
mw1dan biraz (0) ayrıldığında,
yayda bir geri çağırıcı kuvvet
oluşur : F = - ıkx
Bu kuvvetin, çubuğun O nok- o

tasın::ı. göre çevirtmesi
r = F.d
dir. 0 küçükse
F =- :kx =- k (0d)
d28
~
F:kx
-x
--- /
I
,,.,
I
I
\
I
,
r = -k (0d)d = Iorı. =lo - - d ı;/

il ı
/ I
dt2
Jıo/
d28 kd2 / /
/ I
+-0 =0 I I
dt2 Io --~
1 '
eşitliği elde edilir. Bu eşitlik bir Htreşim devinimi eşitliğidir Bu

titreşim deviniminde
kd2
-- dır. Buna göre yinelenim süresi
lo
T 2-ıt !r
' J Io -
--
' kd2
ml2
Io --- o1duğunda:n,
12
T = 2 'lt J mP
12kd2
bulunur. Değerler yerine konduğunda
490 TİTREŞİM DEVİNİMİ [ l4 -
J 3 (O,S)'
11,11 s
, 12 ,. 0,5 (0,2) 2
bulunur.
Ödev: Örnek (14-15) te d = 0,25 m ise (yani yay çubuğun
üst ucuna bağlı ise), ypıelenim süresinin 1 s. olması için çubuğun
kütlesi ne olmalıdı,r? (Sonuç: m = 0,12 kg.)
Örnek 14.16 : Bir yalın sarkaçın boyu 0,5 m dir. Sarkaç yu-
karı doğru 2m/s2 ivmeyle çıkan bir asansörün içinde ise, küçük
salınımlar için salınım sıklığı ne olur?
Çözüm:
Sarkacın düşey ötelenme
denklemi T cos 0 - mg = may
dır buna göre
T cos 0 =m (ay+g)
ve sarkaca salınım yaptıracak
kuvvet m (ay+g) tan 0
dır. Yalın sarkaç denklemi buna göre yazılır ve f bulunursa (Bknz
yalın sarkaç)
1
f -
2 7C
bulunur.. Değerler yerine koı.1ursa,
f -
1 J 9,B +2 0,77 S- 1
2 7C 0,5
bulunur.
Soru : Sarkaç serbest di.işme durumunda olsaydı f ne olurdu?

(Sonuç: f = O)
Örnek 14.17: Bir motor, şekilde görüldüğü gibi k değerleri,

k = 200 N/m olan iki özdeş yay üzerine oturtulmuştur. Motorun
dönme eksenine göre dönme eylemsizliği I = 100 kgın2 dir. Motor
çalışırken yatay eksen çevresindeki titreşimin açısal sıklığı ne
olur?
Çözüm:
Motor çalışmken ortaya
çıkacak istenmeyen titreşimler
O- O' ekseni çev.resinde ola-
caktır. O - O' ekseninin 8 ka-
dar dönmesi ile doğacak geri
çağırıcı kuvvetler
2F =- 2kx =- 2k 8 (0,25)
dir. Bunların vereceği çevirtme
T = (2F . 0,25) = -2k8 (0,25) 2 = I --

dt2
I'-..
xl '- ......._ olur. Buna göre motorun titre-
-r- ------, --.-

ol sr.::_ o' şim denklemi
. F
- 0,25m
... ,, ,
0,25m
'
1
;..)1
fF
x
d20
dt 2
2k(0,25) 2
+----8-0
I
olur. Buradan titreşim sıklığı
f -
1 j 2k(0,25) 2
2 7t I
olur. Değerler yerine konduğunda,
f =
1 j 2.200. (0,25) 2
0,08 s- 1
21t 100
bulunur:.
Örnek 14.18: k değeri k = 5 N/m ol,an hafif bir yaya bağlı

m = 0,5 •kg. lık bir küre, y:ıtay yüzey üzerinde kaymadan yuvar-
lanabilmektedir. Yay 0,1 m gerildikten sonra düzenim serbest
bırakıldığında, denge konumundan geçerken kürenin ötelenme ve
dönme kinetik enerjilerini bulunuz.
Kürenin yapacağı titreşimin sıklığı nedir?
Çözüm:
Yay gerildiğinde yayda
depolanan esneklik potansiyel
enerjisi, denge konumundan
geçerken kürenin dönme ve
ötelenme kinetik enerjilerine
dönüşür
1 1 1
- - kx.2 = -- mv2KM + -- Iw2 (1)
2 2 2
kaymadan yuvarlanma olduğundan
VKM = wR
2
alabiliriz I = -- mR 2 olduğundan
5
1 1 1 2
- - kx.2 = -- mv 2KM + - - (-- mR2 ) ---
2 2 2 5 R2
1 7
--kx.2 --ffiVKM
2 10
1
yada (KEhre - - mVKM
2
(KEhıe = 1,79 X 10- 2 J
(1 ) den yararlanarak
1 1 1
(KE)dön - - lw2 = -- kx 2 - -- mv2KM
2 2 2
(KE)dön = 0,71 X 10- 2 J

bulunur.
Sıklığı bulmak için eneı·ji korunumundan yararlanalım.
Herhangi bir an için
1 1 1
- - mv2KM + -- lw 2 + -- k.x.2 Eıoplam
2 2 2
1
yazabiliriz. «ETop = -- k (0,1 ) 2 dir» I ve w değerleri yerine ko-
2
nup denklem dfuenlenirse
7
- - m , VKM + kx = Etop
2
dx
v -- olduğu anımsanırsa
dt
(! r + :! x'= E.,( 7~)

bulunur. Kürenin yerdeğiştircnesini ivmesine bağlayan denklemi
(2)
elde etmek için (2) nin türevini alırsak

2( !)(!;)+(;!)zx -dx
dt
o
yada
d2x 5k
+ -- X o (3)
dt2 7m
bulunuz. (3) eşitliği küreni!'l titreşim denklemidir. Burada
Sk
7m
dir ve buradan
f -
1
2 1t
J , 7m
5k
bulunur.
Ödev: Örnek 14-18 deki (2) eşitliğinin tümlevini alarak kü-

renin yerdeğiştirme denklemini bulunuz.
Ödev: Örnek (14-18) de küre yerine silindir olsaydı
1 ✓ 2k
f = -- 1
--- olacağını gösteriniz.
2 1t , 3m
Örnek 14.19: Kütlesi m, boyu L olan bir ince çubuk, kütle

merkezinden d uzaklığında A noktasından yataklanımıştır. Çubu-
ğun iki ucuna, katsayıları k olan iki özdeş yay bağlanmıştır. Çubuk
bir ucundan çok az bastırılarak serbest bırakılıyor. Çubuğun ya-
pacağı titreşimin sıklığını, verilenler türünden bulunuz.
Çözüm:
Çubuk titreşirken üzerine
etkiyen kuvvetler korunumlu ı-..cı------L----
kuvvetlerdir. Buna göre enerji
korunumunıu kullanabiliriz.
A• •O
Çubuğun serbest bırakıl
dığı andaki (I. 1wnuın) toplam k
enerjisi ile, denge ,konumun-
dan (yataydan) (il. ıkonum)
geçerkenki enerjilerini bulup
birbirine eşitliyelim.
I. Konumunda (KE)ı = O dır.

1 1
(PE)ı = --kxı2 +--kxı.2
2 2
L
Xı (-- - d) tan 0
2
il. Konum L
Xı (- + d) tan !J
2
0 küçük olduğundan
tan 0 S:c 0 yaklaşımını yap.abiliriz.
[.
Xı (- - d) 0
2
,L
Xı (- + d) 0
2
496 TİTREŞİM DEVİNİMİ 114 -·
(PE)ı =
1
2 k [ ( +- r ++ r ] d + ( d
1 L2
(PE)ı =- 2
ık [ -2- + 2dz ] . ez
il, Konumda (PE)ı = O dır.
1
(KE)ı = -- h . w2
2
mL2
IA = Io + md 2 = + md2
12
1 mL2
(EK)ı = - 2- ( + md 2
] wı
12
Enerji korunwna göre
(PE)ı + (,~E) 1 = (PE)ı + (KıE)ı
1 L2 ] 1 [mL2
-2- k[-2- + 2d2 . 02 =-;- _1_2_ + md2 ] wz
d0
w = -- olduğundan
dt
_k_[-~_+__
2
de ) 2 2d---=]
(
dt -
m
·[v
-
12 +d2
] 02 =0
(1)
(1) denklemi, örnek (14-18) deki (2) denklemine benzemekte-

dir. Aynı göruş altında, bu titreşim dev~niminde
k [ T+ 2d' ]
m [ ~: +d' ]
dir. Buna göre
1
f -
2 'TC
bulunur.
Soru: d = O durumu için sonuç ne olur?

Örnek 14.20 : L uzunluğundaki hafif bir yayın iki ucuna iki
kütle bağlanmıştır. Yay x kadar gerilip bırakılıyor. Sürtünme ol-
madığına göre ortaya çıkan devinimi inceleviniz.
Çözüm:
Kütleler serbest bırakıl
dıkları anda belli bir O nokta-
sına göre xı ve X2 konunıların
daı olsunlar. Yıaıy
X = (:xı - Xı) - L
kadar gerilmiş durumda ol-
duğundan, kütlelere etıki ettir.
diği F kuvvetleri, eşit büyüklükte ve zıt yönlerdedir:. Her iki kütle
için devinim denklemlerini yazarsak,
d2xı
mı --- = + kx ; mı --- = - kx
dt2 dt2
buulnuz. ilk denklem mı, ikinci m 1 ile çarpılıp birbirlerinden çı
karılırsa
m1m2 - - - - m1m2 - - - (m1+m2) kx bulunur.

dt2 dt2
yada
(xı - xı) =- kx
mı+ mı dt2
,d2
L değişmediğinden - - (x2 - xı)
dt2 df
m1m2 d2x
- -kx
m1+m2 dt2
yada
d2x k
+ ----x o
dt 2
( mımı )
mı+mı
m1m2
bulunur. Bu bir titreşim d~nklemidir ve - µ dersek,
m1+1112
titreşimin sıklığı ve yinelenim süresi için
1
f -
bulunur.
µ'ye indirgenmiş kütle denir ve
1 1 1
+
µ mı mı
dir. Bu titreşimin yerdeğiştirme, hız ve i:vme eşitlikleri, sırasıyla
x = (x1 - Xı) - L = A cos (wt + ô)
dx
V V2 - Vı - wA sin ( wt + ö)
dt
dv
a -- = az- aı - w 2A cos (wt + ô)
dt
dır.
Ödev : mı »mı durumunda f = -2-1- ✓~

- - olacağını gösteriniz.
m2
1t
Örnek 14.21 : Bir metre boyundaki bir ipin ucuna asılan 0,1
kg. lık hir toptan o1uş,an ıbir yalın sarkaç, düşeyle 10° lik bir açı
yaparak salınıma başlıyor ve 20 dakikada bu açı 5° ye düşüyor.
Sarkacın havayla sürtünme katsayısını ve salınım sl!klığmı bulunuz.
Çözüm:
(14-26) dan
2m A
ve b =- ln ( - )
t X
Açılar, uzaımmlarla orantılı olduğundan
b =
2.0,l
20 .60
ln ( ~~0 ) _ 1,16 x 10- 4 kg/s.
(14-27) den, yalın sarkaç için

f = 0,5 s- 1
Sönüm çak küçuk olduğundaı, salınım sı,klığını fazla etkileme-

miştir. :• ._ı:..... ! ~ 1·
': ıA..i
Örnek 14.22 : Kesiti yaiı:laşık sinüs eğrisi olan, şekildeki gibi
bir yol üzerinde giden bir atlı arabanın üzerinde, katsayıları
k = 2 x 102 N/m olan iki yay üzerine konmuş hafif bir oturakta
100 kg. hk bir sürücü oturmaktadır. a) araba hangi hızda gittiğin
de çınlamm ohır. b) v = 3 m/s hızında sürücününü t,iıtreşim gen-
liğini bulunuz.
Çözüm:
İki ya,y ve adamdan oluşan düzenimin titreşim sıklığı
o,ımJ
~2m "1
w - -J-k Jk!k
m -
(2 X 102)
w - 'J, 2
100
2 rad/s
w 2 1
f = - -- - - -- -- s-ı
2ı. 21t 1t
1
ve T 1t s dir.
f
Çınlanım olabilmesi ıçın dış titreştirici etkinin sıklığı buna eşit

olmahdır. Başka bir deyişle 1t saniyede araba 2 m yol almalıdır.
Buna göre arabanın hızı
2
V = - 0,64 m/s olmalıdır.
ff
b) v 3 m/ s olduğunda araba 2 m yi
2 2
T" 0,67 s
V 3
de almaktadır. Buna göre d1ş titreştirici etkinin yinelenim süresi

0,67 s dir ve sıklığı da
2 1t
w" 9,4 rad/s dir.
T" 0,67
(14-32) den (b = O); Pm/k = 0,1 m (durgun durumdaki esneme)
0,1
- 4,7 X 1Q- 3 m
ı-( ~· )' - 9,4 ) 2

1- ( - -
2
Xdor = 4,7 X 10- 3 m
bulunur. w" > w olduğundan devinim 180° evre dışıdır.

Ömek 14.23 : Sönüm katsayısı verilmiş bir düzenimin zorlan-

w"
mış titreşim yapması durumunda, en büyük genlikle titreştiği -
oranını bulunuz. w
Çözüm:
w"
(14-32) nin - - ya göre türevini alıp sıfıra eşitlersek en
w" w
büyük - - değerini buluruz.
w
]
w"
)., dersek
w
2 ).,2 = 2 -(~ r
ı=Jı-+-(~)'
yada
w"
b w"
bulunur. - - > -../ 2 için en büyük genliğin -- O da ortaya
m w
çıktığına dikkat ediniz. (Bknz. Şek. 14.14).
Örnek 14.24 : Salınım yapan elektrik devreleri de, salınım ya-

pan mekanik düzenimlerdekine benzer denklemlerle çözümlenir-
ler. Bu yönleriyle ıbi11birlerine eşdeğeı:ıdirler. Bu eşdeğerlik, çözüm-
lemelerde bir çok kolaylıkla:- sağlar. Söz gelimi, bir elektrik dev-
resi kendi mekanik eşdeğei"inden çok daha kolay kurulabilir ve
devre öğel,eri kolayca değiştirilerek devrenin özelikleri değiştiri
lebilir. Bu açıdan, belli bir mekanik düzenek yerine onun elektrik
eşdeğerinin kullamlması daha kolay olur. Şekildeki genel bir
elektrik salınım devresinin mekanik eşdeğerini bulunuz ve elektrik-
sel devredeki öğelerin mekanik eşdeğerleı:foi belirleyiniz.
Çözüm:
Devrede E = Em cos w" t

L
değişken bir gerilim kaynağı

dır ve daha sonra da açıkla-
nacağı gibi, eşdeğer mekanik
devrede p = Pm cos w" t tit- ~------ırvı--------
reştirici etkisine eşdeğerdir.
E= Emcos wqt
Devrede heııhangi bir anda akım
i, sığa üzerindeki yük te q ise;
bobin, direnç, sığadaki gerilim düşmeleri sırasıyla,
di q
L - - , Ri, - - dir. (Bu değerler bir elektrik kitabından bu-
dt C
lunaıbilir).
Gerilim kaynağındaki g~rilim, bu gerilim düşmelerinin topla-

mına eşittir; yani,
di q
L--+Ri+ E
dt C
i akımı i = dq/ dt dir. Buna göre
d2q dq 1
L-+R-+--q Em c.os w" t
dt2 dt C
dde edilir. Bu eşitlik, şekildeki devredeki titreşimleri tanımlar.

Eşitliğe dikkatle bakarsak, sönümlü zorlanmış mekanik titreşim
ler için bulduğumuz (14-29) eşitliği ile aynı tür bir türevli denk-
lem olduğunu görürüz.
d2x dx
m-+b--+kx Pm cos w" t (14-29)
dt2 dt
Bu iki denklemi ,karşılaştırarak, mekanik ve elektrik öğeler

arasındaki eşdeğerlik ortaya çıkarılabilir:
Elektrik Öğeler Mekanik Öğeler
L ( Öz irk.ilim (indükleme)
katsayısı) m (kütle)
R (direnç) b ( sönüm katsayısı)
1
- - ( Sığanın tersi j k (yay katsayısı)
C
E (uygulanan ge~·ilim) p ( uygulanan kuv\'et)

q (yük) X (yerdeğiştirme)
i (akını) V (hız)
Bu eşdeğerliklerden yararlanarak mekanik düzenekler için bu-

lunan sonuçlar, eşdeğer elektrik devrelerinde de uygulanabilir. Söz
gelimi, (14-31) in elektriksel eşdeğeri
Em
qc1or
✓ c-.-ı--
C
Lw"2)2 + (Rw" ) 2
Vdor
dir. Xdor olduğu anımsanırsa
w"
EmW ,,
idor
J( -¾-.- Lw''2
J+ (Rw") 2
yada idor ==::-.-;-::=====E=m====----
✓ R' + ( Lw" - c'.u .. )'

bulunur. ıDevrede direnç (R) yoksa {eşdeğer düzenekte sönüm yok-
sa; b = O) bu durumda çın~anım için
1
L ,,
,w
Cw"
yada
w" = J 1
LC
olur ki, bu da
yani devrenin doğal titreş,im srklığına eşdeğerdir.
Ödev : Şekildeki devrelerin özdeşleğini gösteriniz.

TİTREŞİM DEVİNİMİ [14 -
506
R
b
(a)
le
( b)
P =Pm cos w"t

EK I
BAZI FİZİKSEL VE MATEMATİKSEL VERİLER
1. Fiziksel veriler :
- Yerçekimi ivmesi g 9 ,80665 m/ s2
( ölçün olamk alınan değer; 45 °
enlem ve deniz düzeyinde)
- Boşlukta ışık hızı c = 3,00 x 108 m/s
- O °C de 1 atm. de, kuru hava 331,4 m/s
içinde sesin hızı
- Yerin ortalama özkütlesi Pn = 5522 kg/m3
- Yerin kütlesi Mn = 5,983 X 1024 kg
- Yerin hacmi 1,087 X 1021 m 3
- Yerin ortalama yarıçapı Rn 6,37 x 106 m
- Yerin ortalama yörüngesel hızı 29770 m/s
- Y e:-in ortalama açısal hızı 7 ,29 x ıo~s rad/ s
- Avagadro sayısı No = 6,02 x 1023 mol- 1
- Elektronun durgun kütlesi m. = 9,11 X 10- 31 kg
- Protonun durgun kütlesi mp - 1,67 x 10-21 kg
- Nötronun durgun kütlesi illn 1,67 X 10-27 kg
- Planck değişmezi h = 6,63 x 10-34 J.s.
- Proton kütlesi / elektron kütlesi m 0 /m. = 1836
- Güneşin kütlesi MG = 1,99 x 1030 kg
- Güneşin ortalama yarıçapı Re, = 6,96 x 108 m
508 BAZI FİZİKSEL VE MATEMATİKSEL VERİLER
- Ayın kütlesi mA = 7,34 x 1022 kg

- Evrensel kütle çeıkim katsayısı G = 6,62 x ıo-.ıı N m 2/kg2
- Ölçün atmosfer 1,013 X 105 _N/m2
- Suyun üçlü noktası 273,16 K
- Ortalama yer - güneş uzaklığı 1,49 x 108 km
- Ortalama yer - ay uzaıklığı 3,80 X 105 km
2. Matematiksel veriler :
'lt = 3,141592 sin 0° = cos 90° =O
ıt2 = 9,869604 sin 90° = cos 0° - 1
e = 2,71828 sin 30° cos 60° = 0,500
e- = /e = 0,3679
1 1 sin 60° cos 30° = 0,866
in 2 = 0,6931 sin 45° = cos 45° = 0,707
log e = 0,4343 tan 60° = cot 30° - 1,732
tan 45° cot 45° =1
İkinci derece denklemin kökleri :
ax2 + bx + c = O ➔ xı,2 = - b + vb~

2a
-4ac
EK il
TRİGONOMETRİK BAĞINTILAR
b
I - sin oc
C
a
co·s oc
C
b
tan oc
a
a
cot oc
b
d- a2 + b2
II - Birim çember ve eksenler
COI&
coı
ekseni
tan"
510 TRİGONOMETRİK BAGINTILAR
III - Trigonometrik Bağıntılar
1 - ese a. 1/sin a.
2 - seea 1/eos a.
3 - tana. = 1/cot a = (sin a.) / (eos a)
4 - eot a = 1/tan a = (eos a.) / (sin a.)
5 - sin2a. + eos2 a = 1
6 - 1 + tan2 a. = see a. 2
7 - 1 + eot2 a = csc2 a.
8 - sin a. = ± v 1 - eos a. 2
9 - eosa. ± v 1-sin a. 2
10 - tana. ± v see a.-1

2
11 - eot a. ± v cse a-12
12 - seea. ± V tan2 a +1
13 - sin 2 a. = 2 sin a. eos a.
14 - eos 2a. = eos2a.- sin2a. = 2 eos a. -
2 1 = 1 - 2 sin2rı.
15 - tan 2 a. = (2 tan et.) / (1 - tan2 a.)
16- eot2rı. = (eot2a-1)/ 2eota.
ia. -fo:
e-e
17 - sin a.
2iİ
irı. -ia.
e+e
18 - cos a. =
2
± irı.
19 - e cos a.± i sin a.
20 - sin ( a ± ~) = sin a. eos ~ ± cos a. sin ~
21 - cos (rı. ± B) = cos a. eos~ + sin a. sin~
TRİGONOMETRİK BACINTILAR 511
tana, + tan~
22 - tan (a: ± B) = - - - - - - -
1 + tana: tan~
23 - . a: ±
sın
.
sın ı.ı
(l
= 2·
sın
(a.±~) (";~)
2 cos
24 - cos a: + cos B = 2 cos ( a. ; ~ ) cos ( " ; ~ )
2s - cos a- cos B ~2sin ( " : ~ ) ,;n ( " ;- ~ )
sin (a. ± ~)
26 - tanrı.,± tanB = -----
cos (J., • cos ~
±- 'sin (rı., ± B)
27 - cot a ± cot B = ~------
sin a sin B
EK III
TÜREVLER
Türevlerde x, değişken olarak alınmıştır. y = f (x) tir. u ve v,

x'in fonksiyonudurlar. a, n, birer katsayıdır.
d
1- - (ax) =a
dx
d du dv
2 - - (u+v) -+-
dx dx ·dx
d dv ctu
3 - - - (uv) = u -- + v --
dx dx dx
V -du dv- )
--u-
dx dx
dxn
5 - -- = n xn-,ı
dx
d dy
6 - ~ (xY) = y xY- 1+ xY (log. x) dx
TÜREVLER 513
deııx
8 - -- aeax
dx
dax
9 - -- = ax loge a
dx
d
10 - - - (loge x) = x- 1
dx
d
11 - - - (loga x) x-- 1 loga e
dx
d
12 - - - (sinx) = cos x
dx
d
13 - - - (cos x) - sin x
dx
d
14 - - - (tan x) - sec2 x
dx
d
15 - - - (oot x) =- csc2 x
dx
d
16 - - - (secx) = tanx . secx
dx
d
17 - - - (cscx) =- cotx. csc:ıı
dx
514 TÜREVLER
d
18 - - - (sinh x) coshx
cL-x
d
19 - - - (coshx) sinh x
dx
d
20 - - - (tanhx) = sech2 x
dx
d
21 - - - (coth x) =- csch2 x
dx
EK IV
TÜMLEVLER
Tümlevlerde a ve ,b ıkatsayıla~dır. Tümlevler, belirsiz tümlev

olarak verildiğinden sonuçlara bir C katsayısı eklenmelidir. Loga-
ritmalı terimlerdeki log. lar e tabanına göredir.
ı-sa.dx=ax
2 - f (u+v) dx =
f u dx + 5 vdx . Burada v ve u yalnız
x'in fonksiyonlarıdır.
dv du
3 - f U • -- dx = LlV - f V .. - - dx
dx dx
4-Jxndx=---;n~-1
n + 1
5 -- J f' (x)
- - dx
.f (x)
= .log f (x) ; [d .f (x) = f' (x) dx]
6 - J: ~ Iog lxl
~
7 - f eax dx =-
a
8 - f log x dx =x log x - x
9
-
f dx 1
- - - - - - tan- 1 (x/a), yada -
a2 + x2 - a
1
- - cor'(x/a)
a
516 TÜMLEVLER
10 - f dx
--
a2 - x2
= --
1
a
tanh- 1 ( ~),
a
1
yada - - log
2a
a+x
a- x
11 - J --
dx
x2 - a2
=-
1 1
-coth- 1 (x/a) ,yada-log(x-a)/(x+a)
a 2a
12 -f dx
V a2-x2
= sin- 1 (_:_)
a
, yada - cos- 1 (~)
13 -f v +
dx
x2 a2
= log (x + vx 2 + a2)
(a+bx)n+I
14 - S (a + bx)n . ,dx = --- , n ~ - 1
(n+l)b
15 -f a
dx
+ bx
-
1
b
log (a + bx)
16 - f--dx- --__ı_
(a+bx) 2 b(a+bx)
17 - f a
dx
+ bx 2
1 a+x v -ab
- - - - log - - - -
2v -ab a-x\/-ab
18 - f xdx
a+bx2
= _ı_
2b
log ( xı + _a_ )
b
TÜMLEVLER
1•
517
dx 1 x2
20 - ---- = -- log - -
x (a+ bx2 ) 2a a+ bx2
2
21 - S v' a+bx dx = -- y (a+ bx) 3
3b
22 - f v a+bx
dx 2ya+bx
23 - s yx 2 + a2 dx = ½ [x v'x2 + a + a2log (x +vx 2 2 =ı= a 2 )
24- f yx2 +
dx
az
log (x + v' x2 + a2 )
25 - S x V xı + aı dx = ıh V (xı + a2)3
26 - S sin x dx = - cos x
27 - S cos x dx = sin x
28 - S tan x dx = - log cos x
29 - S cot x dx = log sin x

30 - S sin2 x dx = x- 1/ 2 1/ 4 sin 2 x
31 - S cos 2 x dx =½x + ¼ sin 2 x
32 - f dx
sinx
log tan - -
2
X
33 - J-dx-
COS X
= log (-1t- + _x)
4 2
1
34 - S sin (a+bx) dx = - -- cos (a+bx)
b
518 TÜMLEVLER
1
35 - S cos (a+ bx) dx - - sin (a+ bx)
b
36 - J dx
cos2 x
tanx
37 - j-d_x_ =- cot x
sin2 x
X
38 - 1--d_x__ tan--
1 + COS X 2
39 -f--dx--
1-cos x
- cot - -
X
2
40 - 5 sin x cos x dx = ½ sin x 2
41 - 5 sin2 x cos2 x dx = - /s 1 (¼ sin4x - x)
42 -f dx
sin x cos x
= log tanx
43 - 5x sin x dx = sin x - x cos x

44 - ) tan2 x dx = tan x - x
45 - 5 X COS X dx = COS X + X Slll X
46 - 5 log x dx = x log x - x
47 - 5 e dx = e-
48 - 5 e-X dx = - e-1<
eax
49 - 5 eax dx = --
a
50- s sinhx dx = cosh x
51 - 5 coshx dx = sinhx
52 - s tanlı x dx = log cosh x
53 - 5 coth x dx = log sinh x
EK V
FİZİKSEL NİCELİKLERİN BOYUTLARI VE SİMGELERİ
Tüm nicelikler SI birimlerindendir: M: kilogram; L: metre;

T: saniyeyi göstermektedir' Simgeler kitapta kullanılan gösterim-
lerdir.
Nicelik Simge Boyut
Açısal devinirlik L ML2 T- 1
Açısal hız w T-ı
Açısal ivme a T-2

Açısal sıklık w T-ı
Açısal yerdeğiştirme 0
Çevirtme (döndürum) r ML2T- 2
Çizgisel devinirlik p MLT- 1
Dönme eylemsizliği I MV
Enerji E ML2T- 2
Güç p ML2T- 3
Hacım V L3
Hız V LT- 1
iş w ML2T- 2
İvme a LT- 2
Kuvvet F MLT- 2
Kütle m,M M
Sıca,klık T
Sıklık f T-ı
Uzunluk 1 L
Yerçetimi ivmesi g LT- 2
Yerdeğiştirme x,r L
Yüzölçüm A, S L2
Zaman t T
EK VI
BİRİMLER VE ÇEVİRME KATSAYILARI
Bu kitapta, 1960 da Sevres de toplanan 11. Uluslararası Ağır

lıklar ve Ölçüler Genel Konferansında onaylanan SI birimleri kul-
lanılmıştır. Bu birimlerin kullanımı yaygınlık kazanmakla birlıkte,
daha önce lmllanılan ve çeşitli kaynaklarda geçen birimleri ve bi-
rimler düzenimledni tanımada yarar vardır. EK VI, çeşitli birim
düzenimlerinin temel birimlerini ve SI birimleri ile bunlar arasın
daki çevirme katsayılarını kapsamaktadır.
1. Birim Düzenimleri ve Temel Birimleri

Birim Düzenimi Temel Birimleri
SI «m» metre (uzunluk); «kg» kilogram (küt-
le); «s» saniye (zaman); «A» amper (Elektrik
akımı): «K» kelvin (sıcaklık); «mol» mol
(madde miktarı); «cd» kandil (ışık şiddeti)
MKSA «m» metre (uzunluk); «kg» kilogram (kütle);
«s» saniye (zaman); «A» amper (elektrik
akımı)
CGS (Gaussian) «cm» santimetre (uzunluk); «g» gram (küt-
le); «s» saniye (zaman)
Mkf S «m» metre (uzunluk); «kgf» kilogram kuvvet
(kuvvet); «s» saniye (zaman)
MTS «m» metre (uzunluk); «ton» ton (kütle); «s»
saniye (zaman)
İng. Mühendislik «ft» ayak (foot) (uzunluk); «lb» pound (kuv-
vet); «s» saniye (zaman)
Not: Yukardaıki çizelgeden görüldüğü gibi Mkfs ve İng. Müh. bi-
rimlerinde temel birim olarak kütle yerine kuvvet seçilmiş
tir. Bu birimlerde kütle, türetilmiş birimdir.
Cisimlerin Devinimi Ue İlgili Birimlerin
DiğerBirim Düzenimlerindeki Eşdeğerleri
Nicelik SI Birimi Diğer birimlere çevirme ıkatsayılan
Uzunluk 1 metre= 100 cm 39,37 in 3,281 ft 0,000539

(inç) (Ayak) mile (mil)
Küt1e 1 kilogram= 1000 g. (gram) 6,852 X 10-2 0,001 ton * 35,27 oz * 2,205 lb
slug (ons) (pound)
Zaman 1 saniye= 3.169 X 10-s 1,157 X 10-s 2,778 X 10-4 1,662 X 10- 2
yıl gün saat daki:ka
Kuvvet 1 newton = 105 din (dyn) 0,2248 lb 7,233 pdl * 0,1020

{pound) (poundal) kgf
İş - Enerjı 1 Joule = 107 erg 9,48 X lQ- 4 0,7376 ft-lb 0,239 cal 2,778 X 10-7
Btu (kalori) kW - saat
Not: * işaretli olanlar kullanılırken dikkatli davranılmalıdır. Bunlar aslında tam birbirine karşılık
gelmemekle birliıkte, çoğunlukla bu şekilde kıullanılırlar. Sözgelimi, 1 newton = 0,1020 kgf ya-
zıldığmda, 1 kgf.. lik ağırlığa karşılık gelen kütleye yani, 1/9,81 kg. hk kütleye 1 m/s2 ivme ve-
ren kuvvetin bir newton olduğu anlaşılır. Aynı şekilde, 1 kg = 2.205 lb yazıldığında, 2.205
lb. luk ağırlığa karşılık gelen kütlenin 1 kilo grama eşit olduğu anlaşılır.
522 BİRİMLER VE ÇEVİRME KATSA YILAR!
Bazı Kullanılan Birimlerin Birbirlerine Çevrilme Katsayıları
Not: 1) Verilen değerler «CRC Handbook of Chemistry and

Rhysics 52nd edition» dan almmış,tır.
2) Eşitli'kler ters yönde kullanılmak istendiğinde, sözgelimi
1 cm2 = ? m 2 bulmımak istendiğinde, verHen katsayı
eşitliğin öbür yanına bölüm olarak geçirilir:
..
1 cm2 = -- m2 = 10-2 m 2
102
Uzunluk:
o
1 metre 1010 Angström ( A) = 0,547 kulaç (fathom «fath»)
= 10-3 kilometre (km)
= 1,094 yarda = 39370,1 Mils = 6,214 x 10- 4 mile
(Türkçede «'.nil» olarak okunur)
1 X birimi 10- 13 metre 1 kulaç = 6 ft (ayak)
1 lşıkyılı 9,460 x 1015 metre 1 yarda = 3 ft (ayak)
63279,5 Astronomik birim 1 mil 10-3 in (inç)
1 parsec 3,08 x 1013 kilometre 1 rod 16,5 ft (ayak)
Yüzölçümü:
1 metre2 104 cm2 = 10,76 ft2 = 1550 in =
2 ıo- 6 km2 =
3,86 X lQ- 7 ınile2
1.195 yarda2 = 10- 4 hektar = 10-2 Ar.

1 barn 10-zs ffi 2
Hacim:
1 metre3 106 cın3 = 35,32 ft = 6,10 x 10
3 4 ın3 = 1,308 yarda3
219,97 Gaioa «gal» (İng.) = 264,17 Galon «gal»
(Amerikan, sıvı) = 999,97 litre
2113,38 Pint (Amerikan, sıvı) = 1056,69 Quart
(Amerikan, sıvı)
BİRİMLER VE ÇEVİRME KATSAYILARI 523
= 8,386 Varil (Amerikan, sıvı) = 6,110 Varil (İngiliz.)
1 Galon
(Amerikan,
sıvı) = 4 Quart (Ameri'kan, sıvı) = 8 Pint (Amerikan, sıvı)
= 128 ons (sıvı)
Kütle:
1 lb (kütle) = 0,454 kg
1 slug = 14,6 ,kg
Hız:
1 metre/saniye = 102 cm/s = 3,281 ft/s = 3,6 km/saat

= 2,237 mile/saat = 1,944 knot
İş- Enerji:
1 Joule = 1 Watt-saniye = 9,48 x 10- 4 B.t.u (İngiliz lsı Bi-
rimi)
= 0,238 cal (kalori)= 107 erg = 3,72 x 10- 1 H.ıP.saat=
2,78 x 10- 1 kWatt-saat = 6,24 x 1018 ev (elektron

volt)
1 •erg 1 din- cm.
Güç:
1 Watt = 1 Joule/san:iye = 3,41 B.t.u / saat = 9,48 x 10- 4
B.t.u / saniye
107 erg/saniye = 1,35 x 10- 3 H.P. (Beygir gücü) =
0,239 cal/saniye
Basınç:
1 Pa(paskaI) = 1 Newton/m2 = 9,87 x 10- atın. = 10 din/cm

6 2
1,45 x 10-4 lb/in = 2,089 x 10- lb/ft

2 2 2
= 7 ,5 x 10-- cm Hg.
4
1 bar 106 din/cm 2 ; 1 atmosfer (atın) 1,013 x 105 Pa

524 BİRİMLER VE ÇEVİRME KATSAYILARI
l)üzlem Açı:
1 radyan
(rad) = 57,30°
180° =~ radyan
Sıcaklık:
K, Kelvin; °C, Celcius (yada centigrade) derecesini ve

°F, Fahrenheit derecesini göstermek üzere, aralarında
şu bağıntılar vardır:
°C ıK - 273,15
9
°C 32 + --,- 0 ,F
5
Buna göre O K - 273,15 °C - 459,67 °F dır.
DİZİN
A C
açısal devinirliğin korunumu 355 candella 4
» devinirlik 325, 329 celsium 9
» hız 282, 285, 287, 329, 458 Copımicus 103
» itme 329
» ivme 283, 286, 287 ç
» sıklık 452, 457
ağırlık 105 çapsal ivme 75
» merkezi 420 çarpışma katsayısı 244, 389, 391
» merkezleri 421 çekim alanı
104
Ampere 9 » kütlesi 105
Angström 5 » potansiyel enerjisi 201, 204
anlamlı sayılar 12, 13 çembersel devinim 74, 80, 457, 459
anlık dönme merkezi 368 çevirtme 295, 298
» hız 29, 54 çınlanım 478, 480
» ivme 31, 55 çizgisel devinirlik 116
» güç 212 » devinirliğin korunumu 168
Ansto 1, 41 » hız 74, 81, 285
atışlı sarkaç 254
Atwood aygıtı 116, 309 D
D'Alambert 158, 241
B dayanıklı denge 427, 428, 497
balistik sarkaç 254 dayanıksız denge 427, 428
başı.angıç evresi 453 değişken kütleli düzenimler 179
Batlamyus 102 değme kuvveti 98
bileşik sarkaç 468 deneysel yanılgı 12
bir boyutta çarpışma 243 denge koşulları 417
birim vektörler 24 denge türleri 426
birimler 3 dış kuvvetler 158, 418
birimlerin uyumluluğu 28 dinamik 27
boyutlar 40 doğadaki kuvvetler 137
boyutların uy,.::nluluğu 28 doğrusal devinim 28
bozulmaz denge 427, 429 » » de -anlık hız 29
T. Brahe 103 » » de anlık ivme 31
burulma sarkacı 466 » » de ortalama hız
büyütme çarpanı 480 28
526 DİZİN
» » de ortalama iv- etki - tepki 94, 95

me 30 evre değişmezi 453
döndürüm 295 evrensel çekim yasası 102
dönme devinimi 281 eylemli gözlem çerçevesi 26, 89, 130,
» » kinematiği
281 135, 139, 278
» » kinetiği
295 eylemsiz gözlem çerçevesi 26, 89,
» » de güç 350 130, 139
» » de iş 349 eylemsizlik kütlesi 105
» ekseni 298, 300 » yasası 89
» eylemsizliği 300
» kinetik enerjisi 351 G
dönmede enerji korunumu 354
dönüm süresi 448 G. Galilei 1, 41, 87, 88
dönüşül sönüm 477 genel enerji korunumu 209
duı:agan denge 418 genlik 448, 453
. durgun denge 418 girişim 464
durma sürtünme katsayısı 101 gözlem çerçeveleri 25, 28, 431
duyarlık 425, 426 güç 212, 350
düşey atış 43
» » çıkış yüksekliği 64 H
» » hız-yol denklemi 43
hız28, 29, 453
» » yükseliş süresi 44
» enerjisi 192
düzlem açı 10
Hooke yasası 206, 449, 466
düzlemsel denge 419
» devinim 53, 365
I
E Isaac Newton 1, 88
Işık şiddeti birimi 9
eğik atış 58
» » atış uzaklığı 62
» » çıkış yüksekliği 61 t
» » uçuş süresi 61 iç kuvvetler 158
» » yükseliş süresi 60 iki boyutta devinim 53
eğik düzlem 41
eğik merkesel çarpışma 250 » » merkezse! çarpışma 250
eğrilik yarıçapı 81 iş 187, 189, 190, 349
A Einteln 3, 91 iş - enerji eşitliği 194
elektrik akımı birimi 9 itme 157, 165
elektrik devreleri 503 itme - devinirlik 164
elektriksel kuvvetler 138 '
enerji dönüşümü 231 ivme 30, 31, 75, 453, 458
enerjinin korunumu 203, 209, 354, ivmeli devinim (doğrusal) 31
471 » » (düzlemsel) 56
erim 62
esnek merkezse! çarpışma 245 J
esnek olmayan çarpışma 246
esneklik kuvveti 449 joule 191
esneklik potansiyel enerjisi 206 J.P. Joulı 191
DİZİN 527
K N
kandil 9 Newton 2, 88
katı açı 10 Newton'un I yasası 87
kayarak yuvarlanma 368 » il yasası 89, 167
kayma sürtünme katsayısı 101 » 111 yasası 93
kaymaksızın yuvarı.anma 368
kelvin 9 o
J. Kepler 103
kırınım 464 ortalama güç 212
kinematik 27 » hız 28, 53
kinetik 27 » ivme 30, 55
» enerji 192, 351, 472
konik sarkaç 144 ö
korunumlu kuvvetler 198, 200
ölçme 3
korunumsuz kuvvetler 198, 200
ölçmede belirsizlik 12
kosinüs teoremi 16
koşut eksenler kuralı 305
ötelenme devinimi kine:watiği 27
» » kinetiği 87
kuvvet 92
» eylemsizliği 90
» çevirtmesi 295 özel görelilik kuramı 3
kuvvetli sönüm 477
kuvvetölçer 108, 120 p
Kütle 90, 105, 211, 300
potansiyel enerji 201, 472
» birimi 5 Ptolemy 102
» merkezi 157, 159, 421
» » nin devinimi 160, R
161
radyan 10
rastgele yanılgı 12
L
A. Lavoisier 90 s
J. A. Lissajous 463 salınım 447
saniye 5
M ı.arkaç 143
madde miktarı birimi 9 sayısal çarpım 21

serbest düşme 41
mekanik 27 » » eşitlikleri' 42
» enerjinin korunumu 203
Si birimleri 4
merkezcil ivme 75, 81, 287, 458 sıklık 77, 448
» kuvvet 137, 140 sinüs teoremi 16
merkezkaç kuvvet 140, 141 sistematik yanılgı 12
nıer~ezsel çarpışmalar 242
sönümlü titreşim (salınım) 476, 479
sözde kuvvet 89, 139
merkezse! olmayan çarp1şmalar 388
Steiner kuralı 305
metre 5 steradyan 10
mol 9 sürekli salınım 479
"'~~1.JJS
DİZİN
ııürtümne katsayısı 101 . ,. in çarpımı 21

,. kuvveti 99, 438 ,. in çıkarılması 17, 19
,. in bileşenlere aynlması 18
T ,. in toplanması 15, 19
tartaç 108, 425 · vektörün tersi 15
tartaçın duyarlığı425, 426 verim 212
teğetsel hız286,458
teğetsel ivme 81, 286, 287 y
temel birimler 4
tepki kuvvetleri 430 yalın salınıcı 448 •
termodinamik sıcaklık birimi 9 » sarkaç 464
titreşim devinimi 447, 450
,. titreşici 448
titreşimsiz devinim 477
yardımcı birimler 4, 10
topaç devinimi 332
topl~ mekanik enerji 203 yaylı kantar 109
türetilmiş birimler 4, 11
yeni mum 9
türevli denklem 450, 453 yerdeğiştirme 29, 453
Tork ((Döndürme) Momenti] 295 yuvarlanma 367

u yineleni~ süreı:i 77, 448, 452
uzanım 448
uzay açı 10 z
uzunluk birimi 5
zaman birimi 5
zayıf sönüm 477
V
zorlanmış titreşim 478
velrtörel çarpım
vektörler 14
--
1
. ,
1
1
1
'
1
L'"
ı:::=
1.
;
,: J
J
1-
~u1. t
il -
il - -

Fizik-I (Devinim) Yazan Demir İnan

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fizik-I (Devinim) Yazan Demir İnan

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HACETTEPE ÜNiVERSiTESi YAYINLARI A /45

Doç. Dr. � İNAN

HACETTBPE ÜNıİVERSİTESİ YAYINLARI A/45

İnsanlar önce doğadan etkilendi.

Temel bilimlerin iyh anlaşıhp uygulamada kullanılabilmesi so-

1974 - 1980 yılları arasında Hacettep,e Üniversites,i'nin çeşitli

Konuların işlenişi sırasında çözümfü örneklerin çeş:iıtliliği ve

Kitabın birinci bölıiimünde, 1kcoınuiarın işlenmesi 'sırnsında kıUl­

Beşinci bölümde, fizikte önemli bir kavram olan enerji ve do-

Altıncı bölümde ;i,tme - devinirlik ve iş - enerji ilkelerinin ötelen-

Onbirinci bölümde, dönme ve ötelenmenin birlikte yer aldığı

Oniıkinci ıbölıüm, devinirlik ve enerji yöntemlerinin düzlemsel

Son hölıüm olan ondörıdıüncıü bölüımde, titreşim, ayrıntılı bir

Kitapta geçen bazı k:avı-amlann Tür.roçe karşıhklan, bunların

Bu kita.bın hazıdaınmasındabir ço'k ikişıiden ywdım v:e desteık

Haziran 1983 Demir İNAN

1. ÖLÇME VE BiİRİıMLBR, VEKTÖRLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

2. ÖTELENME DEVİNİMİ KİNEMATİĞİ . . . . . . . . . 27

3. ÖTELENME DEVİNİMİ KİNETİĞİ .................... . 87

Ltvıe_-tr fvt o~f ~ Sayfa

4. İTME - ~ ' ÇİZGİSEL DEVİNİR­

4 - 2 Kütle Merkıezi .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . .. 157

5. İŞ, ENERJİ, GÜÇ .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. . .. .. . .. . .. . .. . 187

5 - 2 iBıir Kuvvetin İşi .. . .. . .. . .. . .. . . .. . . . . . . . . . .. . . . . 188

5 - 3 Bir Doğru Boyunca Değıişmez Bir Kuvvetin İşi; 189

5 - 4 Kinetik Enerji (Hız Enerjisi) ... ... ... .. . ... 192

5 - 5 Korunıumlu ve Korunıumsuz Kıuvvetler . .. . . . 198

5 - 7 Çekim (Grav~tasyon) Potansiyel Enerjisi ... 204

5 - 8 Esneklik Potansiyel Enerjisi ... ... ... ... ... 206

5 - 9 Üç Boyutta Korunumlu Düz,enimler . . . . . . . . . . . . 209

5 - 10 Genel Enerji Ko:rıum.mıu .. . . . . .. . .. . .. . .. . .. . .. . 209

5 - 11 Kütle ve Enerj,i .. . . .. .. . .. . .. . .. . .. . .. . .. . . .. .. . 211

9 - 1 Açısal Devinirlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325

11. DÜZLEMSEL D = ÖTELENME VE DÖNME,

12. D ~ ~ K VE ENERJİ YÖNTEMLERİNİN

14 - 6 Sönıümlü Titreşim Devinimi ... ... ... ... ... 476

İnsanoğlu yeryüzünde var olduğuından beri çevresiıyle ilgilen-

İşte doğadaıki olayların

Denıeylerden olumlu sonuçlar alımrsa yasalar kabul edıilerek,

ıBilimsel yöntemin bu tanımını açıklayan bir örnek devinim

miş ve 1ş1k hızına yakın hızlarda cisimlerin, beklenenin dışın­

İşte seçilen bu birim büyüklüğün, aynı cinsten öteki büyüklük

len birimin çoğunlukça benimsenip kullanılmaısı, 2) Bu birim bü-

da olabilmesi, 3) Bu birim büyüklüğün değişmez olmasıdır. Se-

1 - 4. Uluslararası Birimler Düzenimi, Si, (Le Systeme lntema-

Büyüklük Si Temel Simgesi

Paris'ten geçen boylamın kutuptan ekvatora olan uzunluğu­

Krypton - 86 atomunun 2pıo - 5ds elektron düzeyleri arasın­

(*) Dünyanın yörüngesel devinimine bağlı olarak tanımlanan zamana efe-

BAZI ÖLÇÜLEN UZUNLUKLAR

En yakın galaksiye olan uzaklık

Kutup yıldızına olan uzaklık

En yakın yıldıza olan uzaklık

Yerin Güneşten uzaklığı

Bir futbol alanının uzunluğu

10° Bir çocuğun boyu

Bir parmağın genişliği

Bir sabun köpüğünün kalınlığı

Bir yağ molekülünün çap1

E:n büyük atom çekirdeğinin çapı

1015 ~ Mont Blanc Dağı

,oo Bir kitap

Bir üzüm tanesi

,o-5 Bir posta pulu

Kitabın birinci bölıiimünde, 1kcoınuiarın işlenmesi 'sırnsında kıUl

4. İTME - ~ ' ÇİZGİSEL DEVİNİR

miş ve 1ş1k hızına yakın hızlarda cisimlerin, beklenenin dışın

Paris'ten geçen boylamın kutuptan ekvatora olan uzunluğu

Krypton - 86 atomunun 2pıo - 5ds elektron düzeyleri arasın

Bir cisim üzerine aynı anda birden fazla kuvvetin uygulandı

Biz burada x ve y eksenlerıni alaraık, F vektörünü bileşenleri

Vektöre! çarpıma bazı fiziksel :örnekler, kuvvet çevirtmesi, açı

Buna göre, üç boyutta bir F vektörü, bileşenleri cinsinden şöy