İST.

DEVLET MüHENDİSLİK ve MİMARLIK AKADEMİSİ YAYINLARI Sayı: 146

MODERN
FİZİKTEN
ÖRNEK
PROBLEMLER
ÜÇÜNCÜ FASİKÜL

ROLA TİVİTE
TEORİSİ

Prof. Bedi ILGIM

1.D.M.M.A.

Matbaa Teknisyenleri Basımevı

Divanyolu, B!çk!yurdu Sokak 12
İSTANBUL - 1977
1ST. DEVLET MüHENDlSLlK ve MİMARLIK AKADEMİSİ YAYINLARI Sayı: 146

MODERN
FİZİKTEN
ÖRNEK
PROBLEMLER
ÜÇÜNCÜ FASİKÜL

ROLATİVİTE
TEORİSİ

Prof. Bedi ILGIM

1.D.M.M.A.

Matbaa.Teknisyenleri Basımevt
Divanyolu, Biçkiyurdu Sokak 12
İSTANBUL - 1977
Annemin aziz hattra8tna
MODERN FİZİKTEN ÖRNEK PROBLEMLER

üçüncü Fasikül

RÖLATİVİTE TEORİSİ
 Bibliyografya notisi

ILGIM, Bedi
533.7
1977, Modem Fizikten ömek Problemler
Fasikül 3, !.D.M.M.A., 1977 VI + 72 S.
Meltinde 12 §ekil

Matbaa Teknisyenleri Basımevl, İSTANBUL. Fiyatı: 10 TL.

1.D.M.M.A. Yayınları. Sayı: 146

Bu tesif eser lstanbul Devlet Mühendislik ve Mimarlık Akademisinin Te-

mel Bilimler Bölümü Kitap Komisyonunca incelenmiş ve Akademi Yö-
netim Kurulunun SS - ili - 1977 tarih ve S95 sayılı toplantısında $000
adet basılmasına karar verilmıi§tir.
 m. RÖLATİVİTE TEORİSİ

Yaşamakta olduğumuz yüzyılın başından itibaren enerjinin de «kvant» lardan

bileşmiş olduğu kabul edilmiştir. Elektromağuetlk
dalga teorisindeki gelişmelerle
o çağlarda olguuluğunun doruğuna ulaştığı , sanılan Klasik Fizik, keşfedilen bazı
olaylar karşısında, klasik görüşlere ters düşen· yeni · teorilerin ortaya atılması ile
sarsılmağa başlamış ve birbiri peşinden sökün eden sorunlar, yeni bir fizik çağına
girildiğinin belirtileri olmuştur. Kvantlar teorisinin ardından birbirini lzllyen ve
eski görüşleri iyice zorlıyan «modem» konuların birisi, yer, zaman ve kitle ölçümü-
nün rölativitesl'dlr. Modem fizik öğreniminde bizi alışkanltklarımızm çok dışına çe-
ken sonuçlarıyla bu teori, yadırganan bir konuyu kapsar. Bu bakımdan bu fasikülde
aydmlatıcı not ve açıklamalara ilk iki fasiküldeki - klasik sayabileceğimiz- konu- .
lardakinden daha fazla yer ayrılacaktır.

O ve O' birbirlerine göre y a l. n ı z düzgün öteleme ile hareket eden

gözleyiciler olsun (Şek. 1). O, 0' yll
v hızıyla hareket eder görüyorsa,
O' de O yn -v hızıyla hareket eder
görür.
Özel bir ayırnna işaret olmadık­
ça, kolaylık sağlamak için O ve 0'
yll; X ve X' eksenleri, bağıl hare-
ketin yapıldığı dotruıtn, Y ve Z ek-
senleri Y' ve Z' ye paralel olan B ve
B' karşılaştırma sisteınlerinln baş­
langıçları olarak seçeceğiz. Buna
göre v, X eksenine paraleldir. t == O
anını O ve 0' nün çakışık oldukları
· an olarak alalmı. Herhangi bir nok-
ta için S sistemindeki koordinatla- Şek. 1
rın 8' sistemindeki karşılıkları

dir. t' == t eşitliği iki gözleyici için zamanın eş gidlşll olduğunu lıellrtlr. Bu bağın•
tılar, GALİLEİ TRANSFORMASYONLABI diye bilinen klasik rölativite bağıntı­
ları~. GALtLEt transformasyonıarma göre hız blleşeuleri

şeklindedir. İvmeye gelince:

2

GALİLEI transfonnasyonlarma göre, birbirine oranla düzgün öteleme hareketi

halinde olan bütün gözleyiciler için, bir noktanın ivmesi aynıdır.

19 uncu yüzyılın sonlarına doğru, daha sonra A. EİNSTEİN tarafından ifadesi

verilen özel Rölativite Teorlsl'nln temellnl oluşturan deneyler gerçekleştlrllmlştlr.
Ulaşılan önemli sonuç I ş ık h ı z ı n ı n s a b I t li ğ l p ren s I b l'dlr: Boşlukta
ışık hızı, birbirlerine göre düzgün hızlarla bağıl hareket halinde olan bütün sistemler
( t n e r s I y a l s Is t em 1 e r ) için aynı değerdedir.
Bu sonuca göre GALİLEİ transformasyonları, özellikle zamanın mutlak bir ni-
teliği olduğunu dile getiren t =t' bağıntısı, artık doğru değildir.

ffız, yolu zamana bölerek bulunduğuna göre, ışık hızı bağıl hareket halindeki
karşılaştırma sistemlerinde aynı kalıyorsa, zaman ve uzunlukta bir ayarlama yap-
mak zorunluğundayız, demektir. Başka deyimle, 1kl olay arasındaki zaman aralığı,
birbirine göre bağıl hareket halinde olan gözleyicller için aynı olamıyacaktır. Böy-
lece GALİLEİ transformasyonlarmm yerini ışık hızının in va r y an t ( değişmez)
olacağı bir başka transfo~asyon almalıdır.

Başlangıçtaki sistem tanımlaması aynı kalmak şartlyle, LOREN'l'Z TRANSFOR-

MASYONLAR! (veya Rölativlstik transformasyonlar) denen ve
ışık hızının değişmezliği prensibi ile bağdaşabilen transformasyonlar

x'= x-'1t y' = y; z' = z; t' = t-.,x/c2

ı/ı-.,2/c2 ..
vı- 2/c2
den ibarettir 1),

Alışık olduğumuz hızların çoğu, ışık hızından çok küçük (v « c) olduğundan

k=l/v'l-v /c ifadesi pratik olarak 1 re

2 2 eşittir. Bu halde LORENTZ transformas-
yonları GALİLEİ transformasyonlarma dönüşür. Fakat modem madde bilgisinin
türlü alanlarda karşımıza çıkardığı büyük hızdaki tanecikler için LORENTZ trans-
formasyonlarmm kullanılması zorunludur.

8 sisteminde ölçülen x, y, z koordinatlarıyla t 7,amanını, s~ de ölçülen flf, y',

z' koordinatlarıyla t' zamanı
cinsinden ifade eden ters transformasyon bağıntıları şu
düşünceyle çıkarılabilir: S' sisteınlnden yargıda bulunan gözcü için O da.ki gözcü
l-X') yön ve doğrultusunda (-v) hızıyla hareket eder. Şu halde ters dönüştürüm
için sadece v yerine -v kullanrnak sftretiyle aynı ifade şekilleri elde edilecektir:

x x'+.,t' , _ ,, z-z'• t-t'+.,x'/c 2

9
ı/1- ...2/c2' - 9 ' - ' - vı- ...2/c2 .
Hızlar ve ivmeler hakkında LORENTZ transformasyouları için Problem 2 ve
sonundaki Not'a bakınız.

Aşağıdaki problemlerde ışık hızı, ayrıca verilmeıulşse c.,.. S. 10' m s-ı alına­
caktır.

Çözümlerde kullanılan değerler (Birinci Faslktll) deki Tablo'lardan almmıştır.

ıı Sadelik için v/c=~ konur ve 1/yl-W=k ile gösterilir.

 3

1. Yeryüzünde doğru bir çizgi üzerinde alınan K noktası ile bunun

e( =50 km) kadar solunda olan bir gözleyici K dan verilen bir ışık
sinyalinden yararlanarak saatini K da.ki saatle ayarlamak istiyor. K
da.ki saat, sinya.lln çıkışında. 12 yi gösterirse öteki gözleyici saatini
kaça getirmelidir?

Çözüm.
K ve gözleyici aynı sistemde bulunmaktadır. Şu halde gözle-
e (m) .
yici saatini 12h+ c(ms-ı) olarak, yanı 12h(l/6000)s ye ayar-
lamalıdır.

2. S' sisteminde V' hızıyla hareket eden bir taneciğin S sistemindeki

gözleyici için V hız değerini veren bağıntıla.n çıkarınız.

Çözüm.
S ve S' sistemlerine göre hareket halinde olan bir tanecik
N olsun (Şek. 2). N nin S' sisteminde (O' deki gözleyici ta-
rafından) ölçülen V' hız bileşenleri

y +r 1
1
1
1
1

-+ : -+ N
-v ~-\,_'.
1
1
ı X'
OJ--_-=0,-c.'l=-=,.:-=-=--=rı...-·----ı••
,,
/.
/ .·
/-----,<'~~~=lf

,ız

Şek. 2

d , •
,, _....J!.._ , , _ dz'
V Y - dt' ' V • - dt'

dür. 8 sisteminde (O daki gözleyici) ise bu hız bileşenleri

da:
V,.=dt;
4
olarak değerlendirilir. Her iki sistem için aynı zaman notas-
yonunun kullanılamıyacağına özellikle dikkat edilmelidir.
, dx' dx~ dt
V x' = dt' = dt · dt' yazalım. x' ve t' büyüklüklerine ait
LORENTZ transformasyonlarından:
1
d x , = .,-- (.3 d
ııx-v t);
1 . ( d t -v- dx )
dt , = .,--
2 2
yl-a yl-a 2 C

elde edilir. Heriki ifadeyi dt ye bölerek (ve sadelik için

1/vl-~2:=k koyarak)

dt' =k (ı- ~ dx)

dt · o2 dt
bulunur. Bu değerlerin V' x, yü veren ifadede yerine konmasıyle
dx
d ) 1 dt -v V :ı:-v
V'x' =k ( a:-v -k-(ı____v_d_x_}_ - -,__ v_d_x - ---v--
02 dt 1- -c-2 d-t- 1- -c-2 V:ı:

çıkar. Aynı şekilde

V' dy' dy dy dt Vy V 1 Vl-v 2/c~

y' = dt' = dt' = dt • dt' = k (1-vV:ı:/c 2 ) - 1-vV,./c2
, dz' dzdz dt Vz VzVl-v 2/c2
V .' = dt' - dt' - dt . dt' - k (l-vV:ı:/c 2) - 1-vV:ı:/c 2
bulunur. 8' sisteminden 8 sistemine geçişi sağlıyan hız bile-
şeni transformasyonları, bulunan ifadelerde v yerine -v ko-
narak ve üstünlü değerleri üstünsUzlerle değiştirerek bulunur:
V'/Vl-v2/c 2
ı+vV':ı:'/c 2

Not: 1. Yukarda ulaşılan sonuçlar iki karşılaştırma sisteminde ölçülen hızlan

birbirine bağlamaktadır. Bunlara çoğunlukla «hızların rölativlstlk toplanması»
denklemleri denir. Konuyla ilgili, bundan sonraki problemlerin daha kolay kav-
ranabilmesini sağlamak için bu ilişkiye az daha açıklık vermekte yarar var-
dır. Sadelik düşüncesiyle konuyu düzlem içinde ve yalnız X ekseni doğrultu­
sundaki hareket bileşeni için ele alacağız.

Sorun'un ifadesi ve genel olarak ele alınışı Problem 2 de verilmiştir: Bir

cismin bir karşılaştırma sisteminde hızı belll olsun; bu sistem ikinci bir sis-
 5

teme göre belli bir hızla hareket ediyorken cismin bu ikinci sisteme göre hızı­
m belirtmek.

Bir örnek olarak durgun havaya göre v 0 hızıyla kuzey doğrultusuna doğru
hareket eden bir uçak göz önüne alalım; vr hızıyla batıya doğru esen bir rüz-
gar varsa uı;ağın yere oranla olan ı,, hızı, klasik mekaniğin yöntemlerine göre
iki hız bileşeninin vektörel toplamı olarak bu-
lunur (Şek. S). BiUativistik olarak böyle bir hız +
bileştirme sorunu nasıl ele almmabdır '? V,
(Şek. 4 a) da S sisteminin O başlangıcında
harekete geçebilecek bir cisim ( örneğin bir füze)
gözönüne almıyor; (Şek. 4 b), aym cismin t
kadar zaman sonra :,; = :ı; ve y = y durumunu gös-
teriyor. O başlangıcından kalkış ve A (x, y)
durumuna varış arasındaki t zaman aralığı, S
sistemine ıröre hareketsiz olan bir saatle ölçül-
mtişttlr. Bu zaman içinde S' sistemi (Şek. 4 b)
de görüldtiğü gibi, OX boyunca vt kadar yol
almıştır. S ve S' sistemlerinin, ölçtllerin kendile-
Şek. 3
rine göre yapılmakta olduğu gerçek sisteınler
olarak düşünülmesinde yarar vardır. Böylece S

y ,Y' t=.O y Y' t'=()

1
1
ıv V
. ı--- ...
1
1
1
1
1
1
1 Hareketli X'
1 X' : t..---------------
~'7l x 0··5, X
@ ©
Y 1Y' t =t y tY'
1
t'= r
1
1 1
1 1
V· 1
~-'{-► 1
1 1
1
vl ➔~ L ~)A vt'~ X' (~)A
ı x----ı
Y'.
______ _y
1
1 X' 1 X'
1.._
. ----+ L...------ ---•
o o' X o O' X
@ @
Şek. 4
6

sistemindeki v. hız bileşeni, bu sistemde alman yolun x bileşeninin bu sistemde

geçen zamana oranı şeklinde tanımlanır: v.=x/t. 8' sisteminde, örneğin O! Ue
beraber hareket eden, bir gözleyici için sözti edilen hareketin gidişi Şek. 4 c
ve d de gösterilmiştir: Cisim bu gözleyici için t' =O anında 0' den hareket ede-
rek, bıu sistemde ölçülen t! kadar zaman sonunda :ıt=x' ve Y'=y' koordinatlı
yere gelmiştir. Bu zaman süresinde 8 sisteminin O başlangıcı sola doğru vt'
kadar uzaklaşmıştır. Sonuç olarak: V'.,=x'/t' dtir. Şek. 4a ve b deki nıtkl
ile Şek. 4 c ve d deki ilişkinin çok benzer olduklarına dikkat edilmelidir. Bu
iki şekli grubunun ayrı ayn çizilmiş olmalarının nedeni, bir kinematik hesabı
için bir defada tek bir karşılaştırma sistemine baş vurmanın zorunluluğuna
tam bir açıklık kazandırmaktır. örneğin ilk bir bakışta 3:' ve L eşittir, de-
nebilir; bunlann berikisi de 8' sisteminde, hareketli cismimizin hareket sonun-
daki yerinin apsisidir. 3:', B' sistemindeki bir gözleyicinin yargısına göre bu-
lunan gerçek apsis olarak gödUlebilir. L ise .S deki bir gözleyici tarafından
görülen, aynı uzaklığın değerini verir. Başka tttrlti söylersek: Şek. 4 b, t=t
anı için, tamamen B sistemi içinde çizilmiştir; buna göre de L=3:'y'l-v2/&
dir. Aynı sfiretle vt, vt! ntin berikisi de hareket süresi sonunda koordinat
başlangıçları arasındaki uzaklığı gösterdikleri halde eşit değillerdir; çtinkl ha-
reket stiresinin sonu deyiminin anlamı lkl gözleyici için bir değildir.

Buna rağmen, özel bir karşılaştırma sisteminde kaldıkça hesaplan klasik

ve alışılmış şeklide yapabiliriz (Problem 2 ye de bakınız!). örneğin (Şek. 4 b)
ye bakarak :ı; = L + vt yazabiliriz; zaman da dahil olmak ttzere burada büttin
büyüklüklerip. 8 sisteminde görülerek yazıldığına dikkat edilmelidir. L nln 3:'
ye bağlı değerial bu ifadede yerine korsak

x=vt+L =vt+x'y'1-v2/c2
buluruz. EJ! sistemi için de aynı muhakemeyle eşdeğer olan bu ifadeye ulaşı­
rız: Şek. 4 d yi gözöntine alıp, yalnız 8 1 sisteminde ölçülen büyüklükleri kul-
lanırsak x' =M-vt! yazabiliriz. öte yandan M, x in fonksiyonu olarak
M=:ı;y'l-v2/c2 şeklinde ifade edilebileceğinden

x'=M-flt'=x 'l/1-'1 2/c2-'1t'

bulunur. x için bulunan ifadeden 3:'- yü çıkarırsak

x'= x-flt
t/I-"2/c2
x' için bulunan ifadeden t'- yü çıkarırsak

t' = t-'1x/c2
ı,/I-"2/c2
buluruz.
Bu sonuçlar bizi kolayca (Problem 2) de ulaşılan sonuca götürür:
 7

2. Değişik inersiyal sistemlerde ölçülen ivmeler için geçerli olan ilişkiler

biraz daha karışıktır. Rölativite teorisinin, uygulama alanlan ba.kunıııdan da-
ha önce önem kazanmış olan şekil, EINSTEİN'in 1905 de yayınladığı «Ö z el
r öl at l v l t e t e o r l si» (ve bundan çıkan cronuçlar) dır ki bu fasiküldekl
sorunlar bu özel teorinin kapsamına girer. EİNSTEİN'in 1916 da yayınladığı
«G e n e I r ö I a t i v l t e t e o r i s i» nde bir gözcünün, içinde bulunduğu labo-
ratuvarın düzgün bir gravitasyonel alanda mı, yoksa ivmeli bir karşılaştırma
sisteminde mi bulunduğunu ayml edemtyeceğl esasına dayanılmaktadır. Bu
yüzden bazen, özel rölativite teorisinin ivmeli hareketlerin ele alınmasına uy-
ınıyacağı- gibi bir yargıda bulunulduğu olur; bu, doğru değildir. Bu sorun da
LORENTZ transformasyonları çerçevesip.de ele alınabilir. Ancak ivme, özel
rölativite bakımından, NEWTON mekaniğindekl önemi derecesinde bir rol oy-
namaz.

Deği~ inersiyal sistemlerde ölçülen ivmeler için geçerli olan ilişkileri şu

şekilde elde edebiliriz:
Problem 2 de ulaşılan

V,= V' • '+"

l+vV'//c 2

sonuçlan ile

t = t' +vx' /c 2

Vl-v2/c2
transformasyon bağıntısını gözönüne alalım; v ve c nin sabit olduklarına dik-
kat ederek diferansiyel alırsak
d V',
•

..!!....dV' ,. V',
ez s Y
dV= dV'y'
v k O+vV' ,fc 2) k O+vV'//c 2 ) 2
• \

....!...dV',.V',
__d_V_'--=•-'__ cı • •
d V •= -
k (l+vV',,fc 2 ) k <1+vV';/c2)2

dt =k(ı+....!... dt' dt'=k (ı+ vV'c2.' )dt'

c2 dx')
bulunur. Buna göre
8

dV', V',
...!'.___ _ _x_
_d1 v _ d V'y'/dt' c2dt' 1
a,-dt- k2 (1 +" V.1/ c2)2 2 2
k (1 +" V' .1/c )3

a' y , a' x' . "V' 1 •/c 2

-
k 2 o+"V'//c2)2 k O+"V'//c2)3
2

~ dV'/ V',
d V. d V'.'I dt' c 2 dt' •
a,=dt= k2 o+"V'//c2)2 k2 (1 +" V' x1/c2)S

a'X • a' x'. oV' z'/ c 2

- k2 0+"V'.1/c2)2 2
k Cl+"V'//c2) 3
olur.

S.Rölativistik fizikte bir çok defa yaklaşık hesap yöntemlerinin uygu-

lanması gerekir. Özellikle y»z olduğu halde :ı:=(y+z)• gibi ifadelerin hesabı
ile sık sık karşılaşılır. z, y önünde tamamen ihmal edilebilecek kadar küçükse
:ı: yaklaşık olarak y• ye eşit olur. (y+z)•-y• şeklindeki bir kombinezonda z
tamamen ihmal edilebiliyorsa ifadenin değeri sıfır ollll' ve bu yeterli bir yak-
laşımdır. Genel olarak sorunu şu şekilde ele alabiliriz: x= (y+z)"· ifadesini y•
ile çarpıp bölersek

x=(g+z)n=gn (y!nz)n =gn [ l+ ( ; )T

şeklini alır. Köşeli parantez içindeki ifadenin binom teoremine göre açmımı
ile

bulunur. Bu ifade, z «y «
( ~ 1 ) iken parantez içi terimlerinin gitgide ve ~k
y
çabuk küçüldüğünü gösterir. Bu yüzden ikinciden itibaren bütün terimlerin
ihmal edilmesiyle yukardaki yargıya uygun olarak x"" y• bulunur. Daha büyük
bir duyarlık gerekli ise ikinci terim de alıkonabilir. örneğin (y+z)•-y• ifadesi
için

bulunur.
Rölativitede çok geçen bir örnek k= (l-v2/c2 )-1/'2 nin hesabıdır ki, genel-
«
lllde v c olduğundan
(1-fl2/c2)-l/2 :=:,l-__!__ ( _
2
±_)
c2
= ı+_!__(±)
2 c· . 2

alınabilir. (Problem 9 a bakınız!),

 . 9

3. İki pa~ık, laboratuvar sistemine göre ölçülmüş olan v 1 ve v2 hız­

lanyla birbirlerine doğm hareket ediyor. 1 inci parçacığa bağh olan
bir gözleyici 2 nci parçacığın kendisine hangi hızla (1 ile 2 nin bir~
birine göre bağıl hızı!) geldiğini görür? (Sayısal örnek: v1 =0,90 c;
V2=0,80 C).

Çözüm.
X ekseni hareket doğrultusunda olmak üzere laboratuvar sis-
temi 8, 1 parçasına bağlı olan sistem 8' olsun ( Şek. 5) . 1
1

s 'S'
1
1 _. -)

l V
~
1~ , • --.ıı---002
1
1

' X'
L---------------------~
o O' X

Şek. 5

parçacığı 8' de durgundur. S', 8 ye göre v1 hızıyla hareket

etmektedir. S' !le -dq.ran gözleyicinin 2 taneciğinin hızı olarak
saptıyacağı değer (yani 2 nin 1 re göre hızı), Problem 2 de
ulaşılan sonuçlara göre

v·, = v.-v
X V
ı--v
c2 •
ifadesiyle belirlidir. Bu ifadede v=v 1 , v2 =Vx ve vı'=V',,, oldu-
ğuna göre

yazılabilir. Vı=0,90 c, v2 = -0,80 c değeriyle

, _-0,80 c-0,90 C
'V2 = ---'-------'--
1- -0,90 C•0,80 C
c2
=-0,988 C
bulunur (X ekseniyle ters yönelik!).
10

NOT: 1 in 2 ye yaklaşma hızı aynı değerde fakat ters yönelik olur;

8 yi yine laboratuara bir sistem olarak gözönüne alalım. vı( = V,) =
bağlı
0,90 c hızı bu sistemde ölçülen bir hız; B' sistemi v,= (v) = -0,80 c hızıy­
la sola doğru hareket eden 2 numaralı parçacığa bağlı olarak düşünülür­
se 8' den v 1 için yapılacak değerlendirme (1 in 2 ye yaklaşma hızı)
olur ki V' •' yü veren
V' ,
X
= V,-fl
fi
1--V.
c2
bağıntısına göre değeri

_ 0,90 c-(-0,80 c)
- l - -0,80 C • 0,90 C
c2

bulunur.
= 0,988c
4. Yere göre 75 km h- 1 ve 90 km h- 1 lık hızlarla ters yönlerde hareket
eden iki trenin birbirine göre bağıl hızlarını, rölativistik hız bileşti­
rimi esasına göre hesaplayınız. Sonucu klasik mekaniğin verdiği so-
nuçla ka.İ'§ılaştırınız.

Çözüm.
Hızların kendisine oranla ölçüldüğü yeryüzUnü S sistemi ola-
rak alalım; Vı = 90 km h- 1 bu sistemde ölçülen bir hız olsun.
· Bu hızın, S ye göre v= -7!} km h- 1 lık hızla giden trene bağlı
bir sistem olarak düşünülen 8' den bakılışta değeri (Problem
3 ün sonundaki not'a bakınız!) aranan bağıl hız dır; Vx(=Vı)
= 90 km h- 1, V= -75 km h- 1 ve c=3'00000 km s- 1 =300000
km (h : 3600)- 1 =1,08,109 km h- 1 değeriyle
V' , _ 90-(-75) km h-ı
X - -75•90
l - (1,08 109) 3
165
= l,000000000000005787 km h-ı
=164,99999999999905 km h-1
bulunur.
Klasik mekaniğe göre S' den hükmedilen bağıl hız değeri

V'x,' = Vx-V
= 90 km h-1- (-75 km h- 1 )
= 165 km h- 1
dır.
 11

5. Problem S ve 4 deki ters yönelik hızlardan a) Biri boşlukta yayılan

bir ışık sinyaline, b) berikisi de boşlukta yayılan ışık sinyallerine ait
olsa rölativistik bileştirme sorusunun cevabı ne olacaktı?

Çözüm.
v•, I
= v.-v
V
ifadesinde
1--v
c2 •

a) Vx yerine c, v yerine ·-v koyarak

c-C-v)
V'•----- C
• - -V•C
1- c2
bulunur.
b) Vx=:=c, v= -c halinde
c-(-c)
V'•=----=c
• -c·c
1--;ş-

olur.

6. Protonlar dairesel bir yörünge üzerinde laboratuvar sistemine göre

0,7 c değerinde bir ~vre hızıyla hareket etmektedirler. Protonlann
çapsal olarak karşılık noktalarda iken birbirlerine göre bağıl hızla­
rının ne olacağını hesaplayınız.

Çözüm.
Çapsal olarak karşılık olan noktalarda protonların hızları zıt
yönelik ve 0,7 c değerindedir. Problem 3 deki düşünce şek­
liyle, hızların rölativistik olarak bileştirilmesinde kullandığı­
mız

V', = V .. -v
• V
1--V
c2 •
bağıntısından, V.. =0,7 c, v=-0,1 c koyarak
V' '= 0,7 c-(-0,7 c)
• _ -0,7o.0,7c
1 cı

1
= ;~4: =0,939 C
bulunur.
12

7. A, B ve C aynı doğrultu im,rinde bulunan üç g31aksidir (Şek. 6).

B dek'i bir gözleyicinin A ve O
A B C nin .hızlarını öl~rek bunların

- -v

Şek. 6
-
+v
kendisine · göre O, 7 c değerinde
hızlarla ters yönde hareket et-
tiklerini saptamış olduğunu dü-
şünelim. a) B nin kendi siste-
mindeki değerlendirmesi ile A
ve O galaksileri arasındaki uzak-
lık hangi hızla büyür? b) A daki ölçüye göre B nin hızı ne değerde
olur? O nin A da ölçülen hızının değeri nedir?

Çözüm.
X ekseni hareket doğrultusunda bulunmak üzere B ye bağlı
bir 8 sistemi gözönüne alalım. O bu sistemde 0,7 c hızıyla sa-
ğa doğru hareket etmektedir. B'. sistemi 0,7 c değerindeki hız­
la sola doğru hareket eden A ya bağlı sistem olsun.

a) 8 sisteminde iki A ve O galaksilerinin birbirine göre hızı,

bu sistemde A ve O arasındaki uzaklaşma hızı olup
0,7 c+0,7 c=l,4 c değerindedir.

b) A ·daki gözleyi.ciye göre B nin hızı 8 ve 8' sistemlerinin

birbirine göre hızlarından ibaret olan O, 7 c değerindedir;
A daki gözleyicinin değerlendirmesine göre O nin hızı ise

V' '= V.-v

• 1- vV.
cı

bağıntısı ile hesaplanır ki burada Vx=0,7 c v= -0,7 c

(S' sisteminin S ye göre hızı) dir:

V' '= 0,7 c-(-0,7 c)

X _•-o,7c .;o;7c
1 cı

1,4 C 0 94
=1,49 = ' c
bulunur,
8. Sabit bir gözleyiciye göre uzunlukların .kısaJması etkisinin % 1 ora-
nında otması için bir cismin hızı ne olmalıdır?

Çözüm.
Durgun bulunduğu sistemde Zu olan uzunluğun v hızıyla hare-
ket halindeki boyu l=Zov·l-'li1-/d1' ifadesiyle bellidir. Proble-·
min ifadesine göre

lo-l lo-Zovl-v 2/c 2 = _l_

-Zo- = 10 100
olduğundan

1
ı- · 11-v 2 /c 2 = -
v : 100
yazılabilir. Buradan
--·
V= y 0,02 c=0,14 C

bulunur.

9. İki gözleyici. birbirine 0,98 c değerinde bir bağıl -hızla yaklaşıyor.

Gözleyicilerden birincisine göre başta ikisini birbirinden ayıran uzak-
lık 10 m dir. a) Oteki gözleyici için bu uzaklık nekadardır? b) Her
bir gözleyici için öteki gözleyici ile buluşuncaya kadar geçecek olan
zaman nedir?

Çözüm.
İlk gözleyiciyi S sisteminin O başlangıcında, ikinci gözleyiciyi
S' sisteminin O'_ başlangıcında olarak düşünelim.
a) 8 sisteminde ölçülen lo=l0 m lik uzaklık, S' sisteminden
verilen hükme göre (Bk. Problem 8):

l=lo vı-v2/c 1
bağıhtısından

l= 10 m v' 1-(0,98 c) 2 /c 2
=1,99 m
bulunur.
14

b) B deki gözleyici için buluşmaya kadar geçecek zaman 10

m lik yolun 0,98 c hızıyla alınabilecek olduğu zamandır:

t= lo
0,98c
10m

= 3,4 · ıo- s.8

8' deki gözleyici için ise bu zaman

t'= ı
0,98 C
1,99 m
= 0,98·3·108ms- 1
= 0,68 · ıo-ss
dir.

10. Bir olayın 8' sist.emindeld yer ve zaman koordiııatlan 01'=60 m,

y'=l m; z' = -2 m, t' =8.10-8 s dir. 8' sist.emi 8 ye ·göre +X ek-
seni doğrultusunda 3 c/5 hızıyla hareket ediyor. t=O, t' =0 anında
8 ve S' sist.emlerinin başla.ngıçlan ça.kışıktır. Olayın 8 sist.eminde-
ld yer ve zaman koordiııatlaruıı bulunuz.

Çözüm.
Aranan değerler

~'+vt' , , t•+.,~'/c2
~ -;:::=====~ , y=y =1 m, z=z =-2m, t=-;:::==:;-
vı-v2;c2 vı-v2/c2
bağmtılanyla belirlidir. ıx' =60 m, v=3 c/5, t',=8-10- 8 s sayı­
sal değerleriyle ilk ve son bağıntılaı-dan
~ 60m+ (3c/5)·8·10-8s 93 m

v'ı-(:~r
2,5•10- 7s

bulunur.
 .15

11. S sist.eminde duran bir gözleyici için 1 yıl

olan bir zaman aralığının
a) 120 km h- hızla giden bir otıomobildeki (8' sistemi), b) 750
1

km h- 1 hızla giden bir u~ktald gözleyici için hangi değeri alacağuıı

hesaplayınız. S' sist.emi için hız değeri c) 150000 km s- 1 (yan ışık
hızı!), d) 300000 km s- 1 (ışık hızı!) olsa bu değer ne olur?

Çözüm.
8' sistemindeki at zaman aralığını, buna göre v bağıl hızıyla
hareket eden S sistemindeki At0 zaman aralığına bağlıyan ba-
ğıntı LORENTZ transformasyonları aracılığıyla elde edilir:

At- l::ı.to
- vı-v2./o 2
İfadenin ikinci yanını binom formülüne göre açıp v « c oldu-
ğundan v / c nin 2 den yukan kuvveti bulunan terimleri ihmal
ederek At.,..1::ı.to(l+ ~ 'lf /c2) alabiliriz (Bk. Problemi Not 3).
Buna göre

a) 1::ı.t-L\to(ı+.! v2/c2)=ı yıl [ı+ ~ ( 1,~!?ı!~!:~1 r] ·

=1 yıl [l+0,62·10- 14] •

Yani 1 yıl'lık zaman aralığı 0,62,10- 14 X3,15_.107 s=

1,95,10-1 s kadar genleşmiştir.
b) Aynı yaklaşık bağıntı ile 750 km h- 1 lık hızla giden göz-
leyici için, duran gözleyicinin 1 yıl'lık zaman aralığı
1 2
1 ( 750 km h- ) ]
At=l yıl [ l+2 1,08·109 km h-1
=1 yıl [1+24,11•10- 14] .

değerinde olacak yani, 24,11, 10-1"X3,15,107 s=7,59,10-6 s

uzamış olacaktı.r.

c) Bu hal'de artık v 2 /&, 1 önünde ihmal edilemiyeceğinden

esas bağıntının tam olarak kullanılması gerekir:

At l::ı.to = Ato = Ato ... 1,15 Ato

vı-vz/o 2 y1-(c~2r ı,/1-1/4

yani 1 yıllık süre 1,15 yıl olur.

16
d) Aynı bağıntıdan

At= ılto ➔ oc
vı-v2/c2
olur; bu hal belirli bir zaman aralığının sonsuz genleşmesi
anlamına gelir (Zamanın durması!).

12. Bir S karşılaştırma sisteminin X ekseni boyunca O, x1 , a;, .x:ı, ... Wn

noktalarında ışık kaynakları dizili olup bu kaynaklar O, tı=mı/u,
tı=~/u, ...... !iı;=x,,/u. anlarında ışık ça.kıntılan meydana getirebil-
mektedirler. a) unun boyutu bir hız boyutudur; bunu ışık hızından
büyük olarak seçmek olanağı varmıdır? b) Kaynakların eş aralıklı
olmaları halinde sıfır anında O da bulunan ve X ekseni boyunca v
hızıyla hareket eden bir. O' gözleyicisi ne görür?

Çözüm.
a) Kaynaklar bağımsızdır. Özellikle t 1 =t2 = •······ =tıı:=0
1

kabul edilebileceğinden u, ışık hızından büyük olarak se-

çilebilir.
b) LORENTZ transformasyonlarına göre O da yayınlanan
çakıntıyı «sıfır» anında alan O', x 1 de yayınlananı
V
tı- -2 Xı
C
----.====-
t' ı -- vı -v2 / c2

anında, veya tı=x1 /u olduğundan

1
t' 1 =.vı-vı;cı
1 x\
uc
(c 2-uv)

a:n,ında, X2 de yayınlananı 2tı' anında, ... alır.

uv=& ise: Bütün çakıntılar O' tarafından aynı anda alınır.

uv < c2 ise: O' deki gözleyici çakıntılan, farklı bir frekansla,
O daki gözleyici gibi· alır. uv>c2 ise: Çakıntılar «sıfır»
anına kadar birbirini izlemek üzere OX in pozitif ucundan ·
. itibaren geçmişte görülmüş olacaklardır.

13. 8' karşılaştırma sistemi 8 ye göre v = 0,6 c hızıyJa. hareket etmek-

tedir. Saatler x=x' =O da tı=t' =0 olacak gibi ayarlanıyor. S siste-
 17
mindeki gözleyici bu sistemde gerçekleşen iki olayı izliyor. 1 inci
olayın koordinatları x 1 =10 m, y 1 =0, z1 =0 ve tı= 2.ıo- s; 2inciola-1

yın koordinatlan x.:=50 m, y2 =0, Za=O ve ~=8°10- 7 sdir. a) 1 ve 2

olaylarını 8' sisteminde ayıran umklık nedir? b) Bu olaylar ara-
sında S' sisteminden bakışta, nekadar zaman aralığı vardır?

Çözüm.
a) 8 sisteminde re 1 apsisli noktada t 1 anında olan olay ile x2
apsisli noktada t 2 anında olan olay için' 8' sisteminden
karşılık bulunan ı:rı' ve re/ apsisleri LORENTZ transfor-
masyonları ile belirlidir: ·

Buna göre
, , X2-Xı-V (t2-t1)
X 2-X - ----,,====;;=-=.;
ı- vı-,ı2/c2
elde edilir. Verilen sayısal değerlerle evvela

,,ı O 36 =!... ·'ı-u2;c2 = __!,

c' = (0,6c c)'
1 ' 25 'V 5
bulunur; buna göre
a:'2 - a:'ı =
(50 m-10 m)-0,6·3·10 8 ms-1 (3·10- 7 s-2• ıo- 7 s)
27,5 m
415
çıkar.

b) 1 ve 2 inci olayların t 1 ve t~ zaman koordinatlarına 8'

sisteminde karşılık olan zaman koordinatları

transformasyon bağıntılanyla belirli olup aranan zaman

aralığı

F. 2
 18

dir. Yukarda hesaplanan v1-v2/ c2 =4/5 değeri ve verilen

öteki değerlerle
, , 3 • 10-7 s-2 • 10-7 s- (3 _1g~!s-ı,:ı (50 m-10 m)
t 2-t 1 = 4/5
.... 1,25. 10-1 s
bulunur.

14. Bir inersiyal sistemde iki olay aynı yerde eşzama,n olarak meydana
geliyorsa başka bütün inersiyal sistemlerde de eşzama.n olacaklarını
gösteriniz.
Çözüm.
S sisteminde x 1 =:x2 (aynı yer!), t 1 =t12 (eşzamanlık!) olsun. S'
sisteminde t 1 ve t2 nin karşılığı olan zamanlar

ve

olduğuna göre tı=t2 ve x 1 =~ için tı'•=t/ olduğu görülür.

x2-c2t2 ifadesinin bütün inersiyal sistemlerde aynı kaldığım göste-

1
15.
riniz. Bu ifadenin O dan t=O anında yayınla.nan bir ·dalga yüzü üze-
rindeki değeri nedir?

Çözüm.
S sistemi için w-c2fl şeklinde olan ifadeyi, x ve t ye S' sis-
teminde karşılık olan değerleri kullanarak

z2-c2t2=[ x'+vt' ]2- c2 [t' + vx'/c2]2

yl-v 2/c 2 ı./1-v2 /c 2
şeklinde yazabiliriz. İkinci tarafın düzenlenmesiyle buradan
'2 v2 '2 , V ,
2_2t2_X
•2+
V
, t' , t
2t'2+2XU
2
+ -C4 X+2t -C2 X
x c - l-v2/c2 - c 1-v2/c2

c2 (:ıı' 2 +v't' 2 +2x' vt'-c2t'2- vı

cı
x'2-
217
c2 t'x')

z'2 (c2-v2)-c2 t'2 (c2-u2) _ (c2-v2) (x'2_0 2 t'2)

c2_,,2 - c2-u2
=z'2-c2t'2
bulunur.
 19

O noktasından t=-0 anında yay~nlanan dalga S sisteminde

' x=ct, B' sisteminde ise x'-=ct' bağıntısına göre yayılır. Şu
halde bu ifadenin sözü edilen dalga yüzü üzerinde değeri «sı­
fır» dır.

16. Bir uzay gemisi Ay'a yönelıniş olup Dünya'yı 0,8 c kadar bir bağıl
hızlageçiyor. a) Ver yüzündeki bir gözleyiciye·göre Dünya'dan Ay'a
kadar olan yolun alınışı nekadar sürer? b) Gemideki bir adama gö-
re Dünya-Ay uzaklığı nekadardır? c) Bu ada:ına. göre Dünya-Ay
arası nekadar zamanda alınacaktır?

Çözüm.
Yere ve Ay'a göre durgun bir gözleyici tarafından ölçülürse
Dünyadan Ay'a kadar olan uzaklık l0 =3,84-108 m dir. Buna
göre:
a) Dünyadan Ay'a v=0,8 c=0,8X3-lü8 m s- 1 lik hızla bir gidi~
t-~ _ 3,84 • 108 m
- v - 2,4 • 108 ms- 1
= 1,6 s
sürer.
b) Uzay gemisinde olup kendisini duruyor sayan ve bu ne-
denle Dünya-Ay sistemini kendi önünden hızla geçiyor
gören bir gözleyici için Dünya•Ay arası, Yeryüzündeki bir
gözleyicinin ölçtüğünden daha kısa olup l=l0 l-v2/c2 v
değerindedir. Verilenlerle

Z=3,84··108 İn yl-(2,4•i08 m s-1) 2/(3·108 m s- 1,:ı

=2,30·108 m
bulunur.
c) Gemideki adam Dünya-Ay arasını 2,30-108 m olarak gör-
düğüne ve bu sistem kendi önünden 0,8 c hızıyla geçmek-
te olduğuna göre bu adamın Dünyadan Ay'a gitmesi için
gerekli olan zaman
t= _l = 2,30·108 m.
v 2,4•108 ms-ı
= 0,958 s
dir.
NOT : Problem, uzunluk azalı;nasını esas ~ yerde Z8,Jllan genleş­
mesbıl esas almak s_firetiyle de çözillebillr. Bu takdirde Dünya.ya bağlı
oıa.n gözleyici, gemideki adamın zamanmı kendi 2amanma. göre dah.':I
yavaş geçer görür; yerdeki gözleylcinin 1,6 • olarak bulduğu za.man,

gemideki adam lçlıı (7'=1/yl-VZ/c' faktörüyle bulunacak) daha kısa bir

20

17. t=t'=0 anında çakışık dununda olan O ve 0' gözleyiclleri birbirle-

rine göre v=0,75 c bağıl hızıyla hareket ediyorlar. a) O ya göre 5
yıllık süre geçtiği zaman O dan salınan bir ışık sinyali O' ye neka-
dar zamanda gider? b) Bu durum hem O, hem 0' tarafından bi-
linmekte olsun. O ile 0' nün çakışık olduğu andan itibaren 0' ye
göre nekadar zaman geçmiştir? c) O ya yerleştirilmiş olan ·bir ışık
· kaynağı, yedi ay süreyle yakılıp sonra söndürülüyor. O' ye göre ışı­
ğın yanma süresi nekadardır?

Çözüm.
Evvela rölativistik transformasyonlar için gerekli olan k=
1/vl-v2/<fl ifadesini verilen değerlerle hesaplıyalım:

k=l/'ı/l-v1/c 2 =1/ 'ı/1-(0,75 c) 2/c2 =1,,512

bulunur.
a) 5 yıllık bir zaman sonunda iki gözleyiciyi ayıran aralık

5 ıl X 365·86400 s X 0,75•300000 km
y yıl s
=3,55·1013 km
bulunur. O dan O' ye bir ışık sinyali yollanınca iki gözle-
yici, sinyalin ulaştığı anda birbirinden (t, sinyalin salın­
masından ulaşmasına kadar geçen zaman olmak üzere)
e=3,55. 1013 km+ 0,75. 300000 km s- 1 • t uzaklığında ola-
caklardır._ Bu uzaklık, öte yandan, ışığın t kadar zamanda
alacağı yola da, yani 300000 km s- 1 • t ye de eşit olaca-
ğından

300000 km s- 1 • t=3,55, 1013 km+ 0,75. 300000 km s- 1 • t

yazılabilir. Buradan
t- 4(3,55·1013 km)
- 300000 km s- 1
=4,73-108 s-15 yıl
bulunur.
b) O' nün kendisini duruyorsaydığını ve Onun ışık sinyalini
gönderdiğini düşünelim.Sinyal c hızıyla sabit duran O' ye
doğru yol alacak ve o• de, sorunun (a) ayıtında olduğlJ.
gibi sinyalden uzaklaşma söz konusu olmıyacaktır. Böy-
 21

lece zaman genleşmesi kavramı yardımıyla anlaşılabilece­

ği gibi O', O yu 0,75 c lik bir hızla hareket ediyor göre-
cek ve O daki zaman aralıkları, k faktörüyle çarpılmış
olarak yavaşlatılacaktır. Bu da O için 5 yıllık bir zaman
geçtiyse O' ye göre, ikisinin birarada olduğundan beri
1
5 yıl
ı/l-v 2/c 2
=7,56 yıl
tutarında bir zaman geçmiş olması demektir.
c) Tamamen bundan önceki ayıtta olduğu gibi düşünerek O'
nün O daki saati yavaş işler gördüğünü söyliyebiliriz; bu
nedenle O da ölçülen zaman aralığının 1,512 faktörüyle
çarpılması gerekecektir. :au da, O da ışık kaynağı 7 ay
( =7/12 yıl) açık tutulursa O' deki gözcünün 7/12 yıl X
(1,512)·=0,88 yıl (::.::10 ay 17 gün) süreyle kaynağı gör-
mesi demektir.

18. Bir kenan X ler eksenine pa.ralel olan bir dik dörtgenler prizması­
nın haoınmın v
V' =V0 1-tr/ c2 denklemine göre dönüştüğünü göst.e-
riniz.

Çözüm.
Prizmanın hacmini 8 sisteminde V 0 =a0 b0 c0 şeklinde ifade ede-
lim. 8' sisteminde
a'=a0 Vl-v2/c 2 , b'=b0 , c'=c0
olduğundan

V'=ao vı-v 2/cı • bı, 'Co =Vov1-v2/c 2

bulunur.

19. Hareketli bir çubuğun boyunun «gerçekten» kısalıp kısalmadığı hak-

kında ne düşünüyorsunuz?

Çözüm.
Çubuk, kendisini harekette gösteren bir referans (karşılaştır­
ma) sistemi için kısalmış, fakat kendisine göre durgun olan
(yani kendisiyle beraber hareket eden) bir sistemdeki gözle-
22

yici için boyunda değişiklik olmamıştır; yani uzunluk da bağıl

bir büyüklüktür. Herhangi bir gözlemcinin ölçtüğü uzunluk,
kendisi için bir gerçektir. Gözlemi yapandan ve karşılaştırma
sisteminden söz edilmezse bir uzunluk değerinin anlamı olmaz.
Bir uzunluğun kısalmış olup olmaması, görüşe bağlı olan bir
sorundur.

20. Rölativistik zaman genleşmesine göre, bir saatin mekanizması, ha-

reket halinde iken çalışmasını değiştiriyor mu?

Çözüm.
özel rölativite teorisinin «hareket halindeki saatlerin geri kal-
ması» sonucuna ulaştırması, hızlı hareketin herhangi bir şe­
kilde saatin çark sistemi üzerinde bir ·ağırlaştırma etkisi ol-
duğu kanısını verebilir. Fakat bu görüş, rölativite teorisinin
ilk postülası ile çelişki halinde olur. Çünki bu postüla birbir-
lerine göre düzgün doğrusal hareket halinde olan karşılaştır­
ma sistemlerinde, mekanik de dahil olmak üzere bütün fizik
kanunlarının aynı kaldığını ifade eder. Sonuç olarak aynı ya-
pıdaki iki saat de bu sistemlerde aynı surette çalışır. Hareket
hali, saatlerin çalışmasını bozmaz; iki olayı ayıran · zaman
aralığının hareket halindeki bir karşılaştırma sisteminden bir
başkasına değişir olması, saatin mekanizmasından değil, za-
man aralığı kavramının kendisinden ileri gelen bir şeydir.

21. İki olayın yer ve zaman koordinattan 8 sisteminde

Birinci olay :
İkinci olay
olarak belirleniyor. a) Bu olayların, içinde eşzaman olduklan bir
sistem varmıdır? Varsa bu sistemin 8 ye göre hızı nedir? b) İki
olayın yeni sistemde gözlendiği t' zaman ·değerini bulunuz.

Çözüm.
a) İki olayın aranan 8' sistemi için zaman koordinatları

t' _ t1-VX1lc 2 f _ t2-VX2lc 2

1- vı-v2/c2 ' 2- vı-v2/c2

olacaktır. Burada tı:=Xr,/c, Xı=Xo; t2=reıı/2c, ~=2a;0 olup

 23

t2 ' -tı'=O olması istenmektedir. Bu farkı yazalım:

t2-0X2/C 2 tı-'IJXı/C2
o.
vı-v2/c2 vı-v2/c2

Buradan (-../l-v 2/c2;ıf:. O koşulu ile)

tı-tı-V (:~ - :~ )=0

olur. Burada v, aranan koşulun gerçekleşeceği S' sistemi-
nin S ye göre bağıl hızı olacaktır. Verilen değerler yerle-
. rine konarak

Xo - :ı:o -v ( 2Xo
1
- Xo ) - O
2c c c c2

ve buradan
v=-c/2
çıkar.

b) tı' veya t/ de v=-c/2 ve verilen öteki değerlerin konma-

sı ile yeni sistemdeki t' gözlem anı :

bulunur.

22. Bir elektron bir deneyiciye göre 1,5. 108 m s- 1 lik hızla hareket et-
mekt.edir. Deneyici kendi sist.eminde elektronun 6 m lik bir yol al-
dığını ve elektronik bir düzen yardımıyla da bu yolu alma zamanını
ölçüyor. Deneyicinin ölçtüğü zaman nedir? Elektronun koordinat
sisteminden bakışla iki ölçü arasında nekadar zaman geçmiştir?

Çözüm.
Deneyici geçen zamanı saptamak için kendi sisteminde ölçtü-
ğü hız ve yolu kullanır:

t= 6m 4.ıo-st1.
1,5·108 m s- 1
24

Elektrona bağlı
sistem 8, deneyicinin sistemi 8' olsun. B' sis-
temindeki t/·-tı' zaman aralığını 8 sisteminin trl-tı zaman
aralığına bağlıyan bağıntı, elektronun sistemi içinde iki öiçü
aynı yerde (x1 =~) yapılmış olduğundan, LORENTZ transfor-
masyonlarına göre

t ,2- t' _
ı-
t2-t1
vı-v2/c2
şeklindedir; 8' sisteminde t2 ' -tı'=4°10-s s olduğundan, elek-
trona bağlı sistemden bakılışta karşılık olan zaman

t 2-t1 =4•10- 8 s Vl-(l,5·108 ms- 1 : 3-108 ms- 1) 2

=3,46,ı0- 8 s

bulunur.

23. Bir roket'in 108 m s- 1 lik bir hıza ulaştırılmasının mümkün olduğu­
nu varsayalım. Roket boyunca birbirinden 12 m aralıkla yerleşti­
rilmiş ve kendilerinden geçen bir kozmik taneciğin geçişini haber ve-
rebilen iki detektör bulunsun. Böyle bir tanecik, roket hareketinin
tam tersi olan yön ve doğnıltuda uçarken iki detektörü geçiyor.
Radyo sinyaliyle yere verilen bilgiye göre kozmik taneciğin iki ge-
çisi arasında 5. ıo-s s lik bir zaman vardır. Tanecik yere doğru ha-
reketine devam ediyor. Yere hangi hızla vanr?

Çözüm.
X' ekseni roket hareketi doğrultusunda olsun; roketle beraber
hareket eden bir 8' sistemi gözönüne alalım. 8 sistemi, eksen-
leri, 8' nünkilere paralel olmak üzere yeryüzüne bağlı kalan
bir sistem; X' nün pozitif yönü roketin hareket yönü olsun.
İki sistemin birbirine göre hareket hızı v=108 ms- 1, kozmik
tanecik için 8' sistemindeki hız değeri V' , = -12 m/ (5-10-8 s)
= -2,4 . 108 m s-1 dir. Bu hız için yerd;n hükmedilen değer
.
V'x=(V' ,+v)/(l+V'
. .
,v/c2) ifadesine göre (Bk. Problem 2)

V = -2,4-108 ms-1 +108 ms-1 =-191 . 108 m -ı

.. -2,4·108 ms- 1 -108 ms-ı ' 8

1+ 9.1016 m2 s-2
olur. Bu, taneciğin yere .vuruş hızı olacaktır.
 25
NOT: Yeryüzündeki bir gözleyici için 12 m lik detektörler arası

ı = ı, y 1-ıı2/c2 = 12 m y 1-1 / 9 = 11,Sl değerindedir. Roketteki

5 • 10-8 s Ifk bir zaman aralığının yeryüzü gözleyicisine göre değeri ise
at=.At,/yl-v'/c2 =5 , 10-8 s/0,0948=5,S0 · 10-8 s dir. Vx i bulmak için Z,
at ye bölünemez. Burada LORENTZ transformasyonunun anlayışla uy-
gulanması gerekir. Kozmik taneciğin birinci detektörü geçtiği an, t=C
ve t' =0 olduğu an olsun; yani koordinat sistemleri, radyaoyonun birinci de-
tektörü geçtiği an olarak alınan zaman başında, çakışık olacak gibi se-
çilmiş olsunlar. Rokete bağlı B' sisteminde yapdacak bir deney, ikinci
detektörden geçişi x/ = -12 m de ve ti' =5 • 10-8 s anında verir. Buna gö-
re LORENTZ transfonnasyonları ile B sisteminde karşdık olan değerler:

-12m+C5• 10-8 ms- 1) =-7,43 m

0,943
,+ vx2'
12
12 = c2= 5. ıo- 8 s+( -12 m • 108 ms- 1)/(9 · 10 16 m 2 s- 2 ) = 3,89 _1o-88
Vl-v /c
2 2 0,943
olur. Buna göre yer küreslndeki gözleyici tarafından hükmedilecek de-
ğer, x,=0, t,=0 olduğuna dikkat edilerek

x2 -xı = -7,43 m =-1,91.108 ms-ı

tı-tı 3,89 · ıo- 0 s
bulunur; bu değer, yukarıda doğrudan doğruya «hızların rölativistlk bi-
leştirllmeslne ilişkin formül» ile bulunan değerdir.

24. la öz boyunda bir uzay gemisi bir 8 sistemine oranla (Şek. 7) v sa-
bit hızıyla +X ekseni doğrultusunda hareket ediyor. Geminin A'
burnu A noktasını, 8 sisteminde, t=t'=O anında geçiyor ve bu anda
A' den B' ye bir ışık sinyali yollanıyor. a) (t' gemi uımanına gö-
re) bu sinyal B' gemi ucuna ne mroan ulaşır? b) Hangi t 1 (8 de
ölçülmüş) zama.n noktasında sinyal, B' gemi ucuna, c) Hangi t 2
(8 de ölçülmüş) mınan noktasında B' gemi ucu A noktasına ulaşır?

Şek. 7
Çözüm.
a) A' den B' ye doğru yayılan ışık sinyali 8' sistemi içinde
A'B'=~ yolunu c hızıyla alacağından ulaşma anı
t'=~/c
ile belirlidir.
26

b) Sinyalin S' sisteminde A' den çıkış anı t'A,, B' ye varış
anı t' 81
olsun; bu zamanların S sistemindeki transfor-
masyonları

olur. İki ifade birbirinden çıkarılırsa

bulunur. t ,A, - t' B, -- t' -- -lo dir; x' A'-x' B' =l 0 olduğu-
C

na göre aranan zaman aralığı

lo v ·
0 -&lo
tı= vı-v2/c2

]Q.(1-v/c)
C

- y(l-v/c) (l+v/c)
= ]9_ 1 /(1-v/c)
c V (l+v/c)
bulunur.
c) B' nün A ya ulaşma zamanı, A'B' boyunun 8 sisteminde
karşılığı olan yolun v hızıyla alınma zamanıdır:

t2 =
l
o
yl-v /c 2 2
•
V

25. Bir S" karşılaştırma sist.emi, S sistemine göre v hızıyla hareket ha-
linde bulunan bir 8' sistemine göre v' hızıyla hareket etmektedir.
Beriki hız da X ler ekseni doğrultusundadır. x" apsisini, a; ve t ye
bağlı olarak ifade ediniz. v' = -v koyarak sonucu gerçekleyiniz.

Çözüm.
S" sistemi S' ye görev' hızıyla hareket etmekte olduğuna göre
x'-v't'
x'=-..=:::;:;::=;:=-
vı-v'2;c2
 27

yazılabilir. Halbuki S sisteminden S' sistemine geçiş için

, x-vt t' = . t-v x/c2
X = yl-V2/c2 , vı-vı;cı

bağintılan geçerlidir; yerlerine konursa

, (x-vt)/yl-v /c - v' {t-vx/c )/y1-v /c
2 2 2 2 2
x=---~---~==~--~---
'ı/1-v'ı/cl
veya düzenliyerek

bulunur.
Elde edilen ifadede v' = -v konursa a:=re'' bulunur; 8" siste-
minin hızının 8' ye göre -v değerinde olması 8 ye göre hı­
zının sıfır olması demek olduğundan bu sonuç kolayca anla-
şılabilir.

26. Bir öğrenci, öğretmenin saatiyle 50 dakikada bitirilmek üzere yazılı

bir imtihana başlıyor. İmtihan başlayınca öğretmen öğrenciye göre
0,98 c değerinde bağıl· hızla hareket eden bir uzay gemisi ile seya-
hata çıkıyor. Öğretmen 50 dakikanın kendi saatine göre ta.marn ol-
duğunu bir ışık sinyaliyle öğrenciye bildiriyor ve öğrenci de sinyali
alır almaz yazmayı bırakıyor. Öğrencinin yargısına göre imtihan
nekada.r sürmüştür? Öğretmen zaman genleşmesini gözönünde bu-
lundurursa., öğrenciye, sadece 50 dakika. imtihanda kalmı~ olması
için, sinyalini ne zaman yollamalıdır?

Çözüm.

Öğrenciye göre öğretmenin saati k = 1/ ✓ 1-v2/ c-1= 1/

✓ 1- (0,98) =5,025 faktörünce ağır işler; öğretmenin saatinde·
2

(50 dakika '= 5/6 saat) lık bir zaman geçince öğrenci için
('5/6) X5,025 saat=4,19 saat geçmiştir- Bu zaman içinde öğret­
men e=0,98 c . 5,025 = 4,925 c kadar bir yol alır; burada c.
ışığın hızını yol/saat cinsinden ifade eder. Bu yol ve zaman
sonunda öğretmen, imtihan sonu sinyalini yollar. Sinyalin öğ­
renciye oranla hızı c ve öğrenciye ulaşma zamanı t=4,925 c/c=
4,925 saat dır; bu nedenle öğrencinin imtihan için toplam (4,19+
4,925) saat= 9,115 saat'lık bir zamanı olacaktır. Öğretmen
rölativistik zaman genleşmesini hesaba katarsa sinyali, öğ­
rencinin imtihan için toplam 5/6 saat (1= 50 dakika) lık bir
zamanı ylacak gibi yollaması gerekir. Sinyalin (öğretmen-
28
öğrenci) çakışma anından itibaren t' saat sonra yollandığını
kabul edelim:
öğrencide t' sa- + 1şığuıaradaki yolu
atin karşılığı alma zamanı
2
t'/yl-v 2/ 02 + 0,98 o• t'iyl-v /c
2
=
5
C 6 saat
eşitliğini yazabiliriz. Buradan

t , = -5 saat : ( -.==~=:-
1 0,98 )
+ -.::=====-
2 2
6 vı-v2 /c2 vı-v /c
5
= saat: (5,025 +0,98·5,025)
6
=0,084 saat=5,04 min
çıkar.

27. Bir metre çubuğu hareketli bir koordinat sist.eminde hareket doğ­
rultusu ile 50° lik açı yapacak şekilde tutuluyor. Hareketli sistemin
hızı 0,6 o olduğuna göre çubuğun laboratuvar sist.eminde ölçiilen
uzunluk ve yönelişinin ne olacağını hesaplayınız.
Çözüm.
Transformasyon ıçın gerekli k değeri k = 1/vl-ıı:r/& =
1/vl- (0,6 c) 12/&=1,25 dir. Buna göre durgun sistemde yer
koordinatları (ıx, y) olan bir noktanın buna oranla pozitif X
ekseni doğrultusunda v ~ızıyla hareket eden bir sistemdeki
koordinatları
x'=l,25 (ıx-vt) ve y'=y
olacaktır. Zaman başı, iki koordinat sistemi başlangıçlarının
çakışık olduğu andır. (Şek.
8), t=t'=0 anında bir ucu
ortak başlangıçta alınan
çubuğun durumunu göste-
riyor. (ıx, y), (x', y') iki
sistem için, metre çubu-
ğunun aynı ucunun koor-
dinatlandır. Verilen bilgi-
lere göre:
x' =lm,cos 5(r=0,643 m
X'
y' =lm,sin 5()",=0,766 m
dir. LORENTZ transfor-
masyonlannıuygulayarak Şek. 8
 29

x=x' /k=0,643 m/1,25=0,514 m

Y=Y' =0,766 m
bulunur. PYTHAGOR teoremini uygulayarak metre çubuğunun
laboratuvar sistemindeki boyu
OA = v:ı?+'!f = v(0,514 m) + <o, 766 m)2= v (0,264+0,587) m
2 2

,=0,922m
olur. Çubuk kısalmış bir boy gösteriyor. X ekseniyle yaptığı
açı cos a. = x/OA = 0,514 m/0,922 m = 0,557 bağıntısından
1

,~•=56° 9' bulunur.

28. Bir ışıkimpulsü O koordinatlar başlangıcında yaymlamp bir N (m, y)

noktasında yeniden yutuluyor. 8 sisteminde ON=l olup ON doğru
par~• +X ekseniyle a. açısı yapmaktadır. 8 ye göre sa.bit 11 hızıyla
pozitif X doğrultusunda hareket etmekte olan 8' sisteminden bakı­
lışta: a) impulsün yayılışı ve yutuluşu arasında ne kadar zaman (t')
geçmiştir? b) N ve O noktalan arasındaki u:ıa.khk (l') nekadardır?

Çözüm.
Yalnız X ekseni doğrultusundaki bir hareket söz konusu oldu-
ğundan 8 ve 8' sistemlerinde N noktasının ordinatlan aynı
kalacaktır ( Şek. 9). Şu
y
halde N' noktası, N, dan ;ı;
ler eksenine çizilen paralel N' N(X,YJ
--------;r-
üzerinde olur. N noktası­ /ı
nın 8 sistemindeki apsisi I
I
x=l cos a. dır. 8' sistemin- ı'/ y
den bakılışta sinyalin ala- / l
I
cağı yol Z' ve bu yolun I
/,
alınma zamanı, ışık hızı c .& O(
olduğuna göre, t'·=l' /c
Qı,:..k---x --~>I X
olacaktır. öte yandan 8
deki ölçülerden itibaren
Şek. 9
t' değerini veren transfor-
masyon
t-ox/c 2
t'- -;::==;,::=:-
- vı-v2ıc2

olup burada t, l yolunun ışık tarafından alındığı zaman yani

t=l/c dir. a; ve t nin değerleri yerlerine konarak
30

l V
- - -2 z cosıı
a) t'= C C
vı-vı/o2

~ { 1- ¾COB a)
- vı-v2/o2
bulunur.
b) t' nün bu değeriyle

l'-ct'-
l (ı- ; cosa) ·
- - vı-v2/c2
çıkar.

29. öz boyu Zo olan bir çubuk S' sist.eminde durgundur. Çubuk :ı;', y'
düzleminde bulunuyor ve X' ekseniyle a.=arc sin (3/5) açıslDI mey-
dana getiriyor. S', bir başka S sist.eminin X ekseni doğrultusunda v
sabit hızıyla hareket etmektedir. a) Çubuğun S sist.eminde X ekse-
niyle 45° lik bir açı meydana getirmesi için' v Din değeri ne olmalı­
dır? b) Bu koşullarda çubuğun S sist.emindeki uzunluğunu hesapla-
YIDIZ•

Çözttm.
Problem 28 deki yol burada da izlenebilir.
a) Kendi durgun sistemindeki boyu Zo ve X ekseni üzerindeki
izdüşümü a;' olan çubuk için S sisteminde iki eksen bo-
yunca olan izdüşümler
m=a;' -../1-'lfl-/&
y=y'
değerlerindedir. re',= Zo cos a. ve y' =l0 sin a. yazabiliriz. Buna
göre

x=lo cos ıa. v1-'lfl-/&

y=y' =Zo sin a.
1

olur. a açısının B ·sistemindeki karşılığı 45° lik bir açı ola-

cağından x =y olacaktır; buna göre
Z0 cos a y1-v 2/c 3 =l0 sin a
 31
yazılabilir.sin a.=3/5 olarak bilindiğine göre cos a.=
v'l-(3:5) =4/5 bulunur. Bu değerlerin de yerlerine kon-
2

ması ile son ifadeden

v=v7 c/4
elde edilir.
b) Aranan uzunluk l ile gösterilirse l= v' 2 a; olur. a; yerine
yukarda ( a da) verilen ifadesini korsak

Z= V2 Z~ cos a. Vl-v /c 22

veya cos ııx:=4/5, v = v' 7 c/ 4 değerleriyle

l = V2 1 .!_
5 0· • / 1-
V ..J...!f!__2
160

= 3V2 Zo
5
bulunur.

30. 8' sist:emi S sistemine göre v=0,6 c hızıyla hareket etmektedir.

8' sisteminde bir tanecik tı' =10-7 s aınında :x:ı' apsisli noktadan ay-
rılarak V' x' = -c/3 sabit hızıyla X' ekseni doğrultusunda hareketf'ı
geçiyor ve tz'=S.10- 1 s anında birdenbire durduruluyor. Bu taneci-
ğin 8 sistemi için a) Hızı nedir? b) 8 sisteminde aldığı yol neka-
dardır?

Çöz tim.
a) 8 sistemindeki hızı 8' sistemindeki değerin karşılığı ola- •
rak veren transformasyon bağıntısı
_ V'/+v
V
•- l+ vV'.'
cı

dir. Bu ifadede V' •' ·= -c/3 ve ıı=0,6 c değerlerinin kon•

masıyle
32

- 3C +0,6c
C
--·0,6c
ı+ 3
c2
C
=3
bulunur.
b) Taneciğin 8' sisteminde durduğu nokta için apsis değeri
x 2 ' ile; 8 sisteminde, kalkış ve vanş anla.rma karşılık olan
yer ve zaman koordinatları (x1 , ~ 2 ; t 1 , t2 ) ile gösterile-
cek olursa

bağıntıları yazılabilir; taneciğin aranan yolu

1 2
(x2'-x ')+v(t '-tı')
8 = X2-X1 = --''---:====-----"-
y1-v2/ c2
den Jbarettir. 8' sistemi içinde v's, = ~:,=::: =- ; ve
t2 '-t 1 '=3-ı0- 7
s-10- s=2·10- s
7 7 olduğuna göre

bulunur. Buna göre

C
-
·2·10- 7 s+0,6 c(3,ı0- 7 s-ı0- 7 s)
3
8=X2-X1 =-----~======::::::;::,------
yl-(0,6 c/c) 2

--------------------
0,8
=20 m
elde edilir.

31. X doğrultusuna paralel bir metre çubuğu 0,8 c hızıyJa. bu doğrultu•

da hareket ediyor. Çubuğun merkezi, başlangıcı, t=O zaman nokta-
sında g~iyor. Gözleyici ıw=O, y=l m de bulUDUyor. a) Metre çu-
 33

buğu uçlarının gözleyicinin durgun sisteminde t=O zamanındaki ko-

ordinatlannı hesaplayınız. b) Gözleyici, çubuğun orta noktasının baş­
langıcı geçişini hangi anda görür? 1>

Çözüm.
a) Çubuk kendisini harekette gören durgun sisteme göre kı­
salmıştır; yeni boy l=lovl-1i/& bağıntısına göre

Z=l m yl-(0,8 c)'/c 2

=0,6m
ve buna göre uçların t = O anında gözleyicinin sisteminde-
ki koordinatları
ıX1 = -0,3 m , a:;'= +0,3 m
olur.
b) t=t' =0 anında iki başlangıç çakışık olduğuna göre dur-
gun sistemde (O; 1 m) koordinatlı yerde bulunan gözle-
yici, çubuk ortasının O dan geçişini, ışığın kendisine kadar
gelmesi için alması gereken "b=l m/c=l m/3.i0° m s- 1 =
0,33. ı0- s anında görür.
0

NOT: Zaman ve yer koordinatlarının girdiği bazı problemlerin ~özülüşiinde ild

olayı ayıran y'&(At)'-(Ax)' zaman-yer aralığı 2 > om
hangi karşılaştırma si!l-
teml kullanılırsa kullanılsın aym olduğu, esasından gidilmesi kolaylık sağlar.
Ger~kten B sistemindeki yer ve zaman koordinatları a:1 , t 1 ; a:, , t, olan
iki olay gözöniine alalım. B' gibi bir öteki sistemde karşılık olan koordinatlar
a:ı', tı'; rı:,', t{ olsun. LORENTZ transformasyonlan

tı= tı'+v x 1'/c 2

vı- v2/c2
_ tı'+v x{/c 2
t 2---"-=~===
tı/l-v 2 /c 2
karıılıklarını verir. t 2 -t,=At, t 2 '-tı'=At'; xı-x 1 =Ax, xı'-xı'=A,ı;' kullana-
rak bu ifadelerle
c2 (At) 2 -(Ax)2=c 2 (At')2-( ~x') 2
olduğu ger~eneblllr. Problem 82, SS de bu bağıntıdan faydalanılacaktır.

1) Problemin etraflı bir analizi için Bk.: American Journal of Physlcs, 33-534, 1965,
M. R. WİNER - G. D. SCOTT, The Geometrical Appearance of Large Objects
Moving at Relativistic Speeds.
2 > Aralık kavramının (zaman-yer) konularına uygulanışına dair etraflı bilgi, örne-

ğin şu eserde bulunabilir: F.F. TAYLOR - J.A. WHEELER, Spacetime Physics,

W.H. Freeman, San Fransisco, 1966 (Fransızcası: C. ROUX, A la decouverte de
l'espace temps, Dunod, Paris 1970.) Aynı konuyu 13llyen ilginç bir inceleme:
American Journal of Physics, 39/1-44, 1971; Arthur A. EVETT, An Aid for
Clarifying Space-Time Concepts 1n Special Relativlty.
34

32. İki olay laboratuvara bağlı· 8 karşılaştırma sisteminde aynı yerde

fakat 3 s aralıkla geçiyor. a) Bu iki olayı ayıran zaman aralığının
5 s olduğu hareketli bir inersiyal sistemde iki olayın geçtiği yerler
arasındaki uzaklık nekadardır? b) Hareketliye bağlı olan sistıemin
laboratuvara göre bağıl hızı nedir?
Çözüm.
a) İki olayı ayıran (zaman-yer) aralığı bütün karşılaştırma
sistemleri için aynıdır; buna göre
(c A t) 2 - (A:rx:)2= (cA t')rı- (A:rx:') 2

yazılabilir. Problemdeki verilere göre bu bağıntıda

dir:
(c a t) 2 = (3,108 m s- 1 x3 s) 2 ; (c ,at')2= (3,1<>8 m s- 1 x5 s) 2
olacağından ilk bağıntıda yerlerine konarak
(3,1<>8 m s- 1 x3 s) 2 -0= (3,108 m s- 1 x5 s) 2 - (A:x')2
ve buradan
A x' =12,1()8 m
bulunur.
b) 8 sisteminde aynı yerde olan iki olay arasındaki zaman
aralığı,hareketli sistemde 5 s olarak genleşmiştir:

3s
5s = ---::===
vı-vı;cı
bağıntısından

' 4
v1-ul;c 2
= 53 , v=-c
5.
bulunur.

33. İki olay 8 sisteminde eşza.man (aynı anda) gerçekleşiyor. Olayların

apsisleri arasında, X ekseni doğrultusunda, 1 km lik fark vardır. Bu
olaylar arasındaki zaman farkını + X doğrultusunda sabit bir hızla
hareket eden ve olaylann 2 km lik uzaysal aralıkla ayrıldıkları bir
8' sistemi içinde hesaplayınız.
 35

Çözüm.
Problem 32 de olduğu gibi (cAt) 12 -(A$).Z=(cAt') 12 -(A$') 1
bağıntısı geçerlidir. A t=O, AW=l km, .aıx' =2 km olduğuna göre

O- (1 kmF= (c A t')2- (2 km) 2

yazılabilir. Buradan
(At')2 = (4-1) km
2

(3·105 km s- 1) 2
At'=0,577•10- 5 s
bulunur.

34. D yeryüzünde hareket.siz olan bir gözleyici, 1 numaralısı yeryüzün-

de, 2 numaralısı Dünyanın ekseni doğrultusunda ufukta bir Y yıl­
dızı üzerinde gerçekleşen iki olayı eşzaman olarak görüyor. Yıldızın
ışığı yeryiiziine 106 yılda gelmekt.edir. Eğer gözleyici yıldıza doğru
v=ö km h- 1 lık hızla hareket ederse kendisi için bu olayların geçişini
ayıran zaman aralığı ne olur?

Çözüm.
S sistemini YeryUzü-yıldız
sistemine bağlı olarak seçelim; 8',
yıldıza doğru hareket eden gözleyiciye bağlı olsun. (Problem
13 b) de elde edilen
V
t2- tı- c2 (a:2-:ıiı)
t2'-tı' = ---:;==;::::::::;---
vı-v2/c2
bağıntısınıgözönüne alalım. Hareketsiz gözleyici tarafından
olayların eşzaman olarak alınması, At=tı:-t1 =0 olması de-
mektir. Bu takdirde hareketli gözleyici için karşılık olan za-
man aralığı tı:' -tı',=At' ve (Xz-Xı=AX ile gösterilmek şar­
tiyle
V
- 2 A:ı;
At'= - -;::=c==;-
y1-vı1c2
şeklinde ifade edilecektir. v « c olduğundan son ifadeyi At' ::::::
- .!..
C C
~ şeklinde yazabiliriz. Aa:/c=106 yıl.c/c=106 -365.24 h=
36

8,76. 109 h ve v/c=5 km h- 1/3-lOS-3600 km h- 1 =4,63°10- 9 oldu-

ğundan aranan zaman aralığı

At',,,. 41 h (saat)
bulunur.

NOT: Zaman genleşmesi ve radyoaktif b.ozunma.

ı. Zaman genleşmesini formüllendiren At=At0/yl-v2/& bağıntısı, gün-

lük dilimizde «Hareket halindeki saatlerin daha yavaş işlemesi» anlamına ge-
lir. Alışıklıklarımıza ters düşen bu sonucun gerçek olup olmıyacağı sorusuna
olumlu bir cevap vermemiz gerektiğini ortaya koyan ilginç denel deliller bi-
linmektedir.
Radyoaktiviteden bilindiği gibi kararsız her tanecik türü için t 0 zaman
noktasında var olan toplam miktarın t zamanında henüz bozuıuna.ınış olan kes-
rini saptamak olasılığı vardır. Buna göre kararsız tanecikler tamamen ista-
tistik görüşle, bir tür saat oluşturur. Henüz bozunmamış olan miktarın ölçül-
mesi, geçen zaman hakkında bir fikir verir. Tarihsel ve Jeolojik geçmişin be·
lirtiminde kullanılan r a d y o a k t i f bozunm a y ön t em l buna da-
yanır. Fakat yukarda değinllen bağıntı, radyoaktif saatlerin de bayağı saat•
ler için olan etki altında olduklarını söyler. Elimizde iki grup kararsız tanecik
bulunsun. Gruplardan biri durduğu halde öteki, kendi karşılaştırma sistemi-
mize göre bir v hızı alırsa hareketli grubun temsil ettiği radyoaktif saat, duran
grubunkinden dalıa yavaş gidişli olacaktır. Bizim ölçeceğlmiz belirli bir zaman
aralığında hareketli grupta, ayın zaman içinde normal olarak beklenecek olan-
dan daha az sayıda bozunına gerçeklenecektir.

Zaman genleşmesinin denel ispatlaması ger!;ekleştirllebilıııiştlr. Bu dene-

melerde kozmik radyasyonların atmosferimize girmeleri sırasında meydana ge-
len bir tür taneciklerden (µ mezonları - müon'lar) yararlanılmıştır.

Bir µ mezonu kısa

bir zamanda bir elektronla bir nötrino ve bir antinöt-
+ !.
rinoya bozunan yüklü bir taneciktir: µ-
e+v,+v,.
Kozmik ışınlar tarafından meydana getirilen mezonlarm atmosferdeki ha-
reket doğrultularının ana bileşeni aşağı yöneliktir. Hızlan, c (ışık hızı) ye
yakındır. .

Herhangi bir müon'un bozunınadan önce nekadar yaşıyacağı bilinmezse de

birçok müondan bileşik madde grubunun bozunına kanununu bilebilir ve özel-
likle çok sayıda müonun yarısının bozunması için geçecek zamanı, yani peri-
yodu, duyarlıkla ölçebiliriz. Durgun müonlar için yarılanma süresi 2,1 • ıo-s s
dir. Işık hızına yakın bir hızla hareket eden müonlarm yarılanma sürelerinin
daha uzun olması, zamanın genleşmesine ilişkin bağıntının sonucu olacaktır.
Deney bu sonucu gerçeklemiştir. Bu deneyde, esas itibariyle, bir dağ tepesinde
ve bir deniz düzeyinde olmak üzere zaman birinılnde geçen, belli enerji böl-
gesinden, müonlar sayılmıştır.

2. )., b o z un m a s a b i ti - yani radyoaktif bozunmada belirli za-

mandaki bozunma hızının o anda var olan toplam tanecik sayısına oranı -
 37

yerine, radyoaktif bozunmada karakterist\k btiyüklilkler olmak üzere, başka lld

kavram daha kullanılmaktadır: 1° "t'(=l:).,) ortalama ömür; rad-
yoaktif atom çekirdeklerinin bozunmadan kalabilecekleri ortalama . zaman de-
ğeri, 2° T 1; 2 (=in 2: )ı.) periyot veya yarıl anma s ti rest. Bu de-
ğişik karakteristikler arasındaki ilişkileri şöyle formüllendirebiliriz:

Tıı2=ln 2/),.=0,693/ T; "t'=l/A=l,443 T,12; Tıı2="t' ln 2.

T 1 ı 2 yanlanma süresine mu h teme 1 ömür' de denir. Elemanter tanecik-
ler konusunda yarılanma süreleri yerine ortalama ömür kavramı öncelikle kul-
lanılır. (Bk. : B. ILGIM. Kısa atom bilgisi, 2. Bası, S. 154, 272).

85. Kozmik ışınlar uzayda büyük hızlarla uçan nükleer taneciklerdir.

Atmosferdeki yolları boyunca, kararlı kalmıyarak radyoaktif madde-
ler gibi ortalama bir periyotla parçalanan taneciklerin doğmasına
sebep olurlar. Böyle bir tanecik için 2 . 10-8 s lik bir durma (süku-
net) periyodu bulunmuştur. Bu tanecil{ 0,9 ışık hızı değerinde bir
hızla hareket ediyorken periyodu nekadardır?

Çözüm.
durma periyodu ile v
(T 112 )0 hızıyla hareket halindeki
periyodu arasındaki bağıntı

T112--; (T11 2 )0 !ıı/l-v 2 / c 2

şeklinde olur. Verilen sayısal değerler yerlerine konursa

T112 =2•ı0- 8 s/ ıı/1-(0,9 c: c) 2 =4,6·10- 8 s

bulunur.

+
86. Durgun pi (1t) mezonlarının ortalama ömürleri 2,5. 10- 8 solarak
ölçühnüştür. Hızı ışık hızının'% 99 u kadar olan pi mezonları deme-
tinin nekadar yol alabileceğini hesaplayınız.

Çözüm.
Bir önceki problemde kullanılan bağıntı ile, hareket halindeki
ınezon için ortalama ömür

"t'=2,5.10-8 S / \jl- (0,99 C: c) 2

=17,73,10- 8 s
bulunur. Buna göre bu sürede alınabilecek yol
s=0,99 c--.=0,99,3,108 m s- 1,17,73.10- 8 s
=52,66 m
çıkar.
38

37. Bir müon yüksek atmosferde meydana gelip v=0,990 c hızıyla bo·
zunınadaın 5,00 kın lik bir yol alıyor. a) Bizim tarafımızdan veya
kendi karşılaştırma sist.eminde ölçüldüğüne göre müonun yaşama
süresi nedir? b) Kendi karşılaştırma sist.eminde ölçüldüğüne göre
müon ne kalınlıkta bir atmosfer tabakasını geçmiştir?

Çözüm.
a) Müonun bizce ölçülen yolu s=5,00 km, hızı v=0,990 c
olduğuna göre yaşama süresi

_.!!__ - 5,00 km -1 68-10-s 8

t - v - 0,990·3·105 km s- 1 - '
=16,8 µs
dir. Müonun kendi karşılaştırma sistemindeki yaşama sü-
resi ise, t süresinin kendi sisteminden verilen yargıya gö-
re olan t'=t. -../1-ırfl/& değeridir:

t' =16,8 µs vı-(0,990 c/c) 2

=2,37 µs
çıkar.

b) 5 km lik yolun müonun referans sistemindeki karşılığı

5 kmX yl-v 2/c2 =5 kmX Vl-(0,990 c/cf

=0,71 km
bulunur.

38. Bir K mezonları demeti bir deneyici tatafmdaın gözlenip 1/e kesrj
tükenene kadar 300 cm yol aldığı saptanıyor. Mezonlarm hızlan ne
idi? K mezonlannm öz ortalama ömürleri 1,2,10-8 s dir.

Çözüm.
Demetin laboratuvardaki gözleyiciye göre bağıl hızı v olsun.
Taneciklerin bozunma kanunu 1f=N0e-t/-ı: şeklinde olup burada
No zaman başında var olan, N ise t anında henüz bozunmamış
olan tanecik sayısıdır. Problemin ifadesine göre NNo= e tl/ -ı: = !_
e
olacaktır. Buradan t=-. çıkar: Mezonların gözlenme süresi
 39

ortalama ömür değerindedir. Mezonun kendi sisteminde orta-

lama ömür'ü 1,2. 10-8 s olduğuna göre gözleyiciye göre orta-
lama ömür ı,2 .10-s s/ -v' 1-'lf/ & değerindedir. Halbuki gözle-
yici için bu süre yol/hız = 300 cm/v şeklinde de ifade edile-
bileceğinden

300 cm l,2·10- 8 s
V
- yl-v /(3•1010 cm s-1) 2
2

yazılabilir. İfadeyi v ye göre çözersek

v=l,92-1010 cm s- 1
bulunur.

NOT : H a r e k e t 1 e r i n o p t i k e t k il e r i n i n r ö 1 a t i v i s t i k y o r u -
m u na d a i r . Rölativite teorisinin temel ilkelerinden olan ışık hızının sa-
bitliği prensibine göre bir ışık kaynağı ile gözleyicinln birbirine oranla bağıl
hızları ne olursa olsun, gözleyici aynı ışık hızını ölçer. Ölçülen frekans ve
dalga boyu değişecektir; fakat bunların, ışık hızından ibaret olan çarpuııı sa-
bit kalacaktır. Böyle frekans değişiklikleri ile DOPPLEB olayları'nda karşı­
laşılır. Daha önceki fizik öğreniminden bilindiği gibi ses taşıyan (örneğin hava)
ve sabit kalan bir ortam içinde sabit duran bir gözleyici, kendisine v hızıyla
yaklaşan veya kendisinden v hızıyla uzaklaşan bir kaynağın durgun ortama
oranla c hızıyla yaydığı sesi, gerçeğinden farklı bir frekansla alır:

Yaklaşmada ; /'=/-1-' Uzaklaşmada; r--ı_l_

1-v/c l+vfc
Burada /, kaynağın ürettiği frekanstır.

Kaynak, taşıyıcı -ortama oranla sabit kalıyor fakat gözleyici kaynağa v

hızıyla yaklaşıyor
veya bu hızla ondan uzaklaşıyorsa gözleyicinin alacağı
frekans

Yaklaşmada; /'=/ ( ı+ : ), Uzaklaşmada: j'-f( 1- :)

ifadesiyle bellidir. Kaynakla gözleyicinin birbirine göre bağıl hızları gerek
kaynağın hareketinde gerekse gözleyicinin hareketlılde aynı değerde ise de
karşılıklı ifadelerin verdiği frekans değerleri iki hal ·için ,aynı tleğildir. Bu,
şaşırtıcı bir sonuç sayılmamalıdır. Çünki gözleyicinin, içinde durduğu bir orta-
ma- göre hareket eden bir ses kaynağı ile, kaynağın içinde durgun kaldığı ·bir
ortama göre hareket eden gözleyici durumları fiziksel bakımdan farklı hal-
lerdir.

Sesin c ile gösterdiğimiz hızını ışığın yayılma hızı olmak üzere kabul ede-
rek yııkardaki denklemleri ışık için uygulamayı tasarlıyabiliriz. Fakat sesde-
kinin zıddına, ışık için, kaynakla gözleyicinin kendisine göre hareket halinde
oldukları bir iletim ortamı saptamanın imkansız olduğu denenmiştir. Bunun
40
anlamı, «gözleyiciden uzaklaşan kay-
nak» ile «kaynakdan uzaklaşan göz-
leyici» nln fizik bakımından birbiri- y
nin aym halleri ifade etmesi ve do-
Jayısiyle tamamen ayın DOPPLER
K _,,,.,N
frekansı göstermeleri demektir. Şu R _,,,..,,,.,r'
halde ses için elde edilen ifadelerin /( 1
/ \ 1
ışığa uygulanmaları yanlı§ sonuç ve- / \ 1
/ \ 1
rir. / \ 1
B sisteminde durgun ( örneğin ,,-1 / \·ı
,,
O da) bir gözönüne
.ala.lım
ışık kaynağı
10). Kaynak boşlukta
(Şek.
o X p
monokromatlk bir ışık yollamakta
Şek. 10
olsun. ON, dalga yüzü normalinin·
şekil düzlemi olarak alınan XOY
düzleminde olduğunu ve OX ekseni ile bir a. açısı yaptığım farzedelim. Norma-
lin herhangi bir K noktasmm OX üzerindeki izdilşilmil P, P nln normal üze-
rindeki izdtişilmti R olsun:

OK-OR+RK=OP cos a.+PK sin a.

yazılabilir.Buradan ve y koordinatlarıyla OK=r uzaklığı ara-
K noktasmm a;
sında r=a: cosa.+Y sina. bağıntısı
bulunur. Yayılmakta olan dalgamn B sis-
temindeki uzaklaşma ifadesi, dalga hareketlerine ait teoriden bilindiği gibi, f
hareketin frekansını göstermek üzere:

•=•o sin 21t f ( t-:) = •o sin 21t/ ( t- x cos a.!g sina.)

şeklindedir.B sisteminin yer ve zaman koordinatlarım içeren bu bağmtıdau
B' sistemindekilere geçilirse ifade:

•=•o sin 21t /' (t' - x, cos a.'+, . a.')

c Y sın

şeklini alacaktır. Dalganm fazı olan 21t f ( t - x cos a.: Y sin a. ) değeri
LORENTZ transformasyonlarma göre «invariyant» bir büyilklilktilr. Yani

f' (t'- x' cosa.'~g' sina.' )=ı(t-xcos a.tgsin a.)

yazılabilir. İkinci yanın LORENTZ transformasyonlarma göre dönilştilrillme­
siyle

/' (t'- x' cos a.'+y' sin a.' )=ı[t'+'IJx'/c 2 _ _!_( x'+'IJt' cos a.+g.sin a.)]
C o,/}-'IJ2/c2 C ı,/}-'IJ2/c2

bulunur. iki yandaki fi! ve t' Iil terimlerin katsayılan eşitlenirse bu ifadeden:

cosız-~
C
f'= f (1-'IJ cos a./c) ve cos a.'= '() cos a.
ı/1-'IJ2/c2 1----
c
bağmtılan elde edilir.
 41
Son ifade 8 sisteminde bulunan kaynaklara göre hareketli olan gözleylci-
lerin ışık kaynağını a. dan farklı bir a.~ doğrultusunda göreceklerini gösterir.
A be r a s yon adı verilen bu olay denenerek, ulaşdan sonuçla uygunluğu
saptanmıştır. f'=/(1-v cos a/c)yl-v2/c' bağıntısına gelince bu bağıntı DOPP-
LER olayı'nın ışık için geçerli olan şekildir.

a = 90", cos a = O iç1n bu ifade

/'= f
ı/l-v 2 /c 2

şeklini alır. Bu sonuç klasik mekaniğin verdiği sonuca aykırıdır; çünkü ifade ·
v hızının dikine olan doğrultuda bir frekans değişmesi görülmesini gerektirir;
bu sonuç gerçeklenmiştir.

a = 00, cos a. =ı için

f'=f 1-·'1/c f 1/l- v/c

Vl-v2/c2 Y ı+v/c
sonucuna varılır ıı. Bu bağıntı kaynağın gözleyiciye göre bağıl hareketinlıı raci-
yal hız bileşeni ile llgllidlr. Buna uygun l:ıir DOPPLER kayması yardımı ile
bağıl hızın yalnız radyal doğrultudaki (veya görüş doğmltusundaki) hız bile-
şeni ölçülür. Böylece ışıklı gök yüzü cisimlerinin bize hangi hızla yaklaşıp,
bizden hangi hızla uzaklaştıkları, DOPPLER olayı gözlemleriyle ölçülebilir.

Sonuç olarak şöyle diyebiliriz: Elektromağnetik dalgalara (optik) ilişkin

DOPPLER olayı ile mekanik (akustik) DOPPLER olayı arasında şu farklar
vardır: Elektromağnetik frekansın değişmesi, kaynakla gözleyicinln bağıl ha-
reketlerinden başka bir şeye bağlı olmadığı halde akustikte kaynağın yer de-
ğiştirmesi ile gözleyicinin yer değiştirmesi arasında simetri yoktur. Aynca
·akustikte kaynak veya gözleylclııin bunları birleştiren çizgiye normal olarak
hareket etınesinde gözlenebilen bir olay olmadığı halde enine bir optik kayma
olayı vardır.

o
39. Bir nebülöz'ün tayfındaki H 1 ().=4340 A) çizgisinin yeryüzü kayna-
o
ğınm yayınladığına göre kırmızıya doğru 20 A yer değiştirdiği sap-
tanıyor. Bu nebülöz'ün Dünyaya göre v radyal hızını hesaplayınız.
Rölativistik etkilerin hesaba katılması gereklimidir?

Çözüm.
Yeryüzündeki frekans f, görünen frekans f', nebülöz'ün Dün-
yadan uzaklaşma hızı v olsun. f'=f(1-v/c)/-../1-v2/& ifa-
desinde v2/ <f terimi ihmal edilirse

t• Kaynakla gözleyiclnin birbirinden uzaklaşmaları haline uyan bu bağıntı, yaklaş­

ma hali için, v=-v konursa, /'=N(l+v/c)(l-v/c) şeklini alır.

42

/'=-/(1--v/c) veya v= f /' c

yazılabilir. Bu ifadede /=c/).., ve f' =ye/}..' konarak
}.'-}.
v=---c
),.'
o o
veya ).,,' -},,=20 A, ).,,',= (4340+20) A, c=3-105 km s- 1 sayısal
değerleriyle

· 20
v = - - · 3-105 km s- 1
4360
=1376 km s- 1
. bulunur. Bu sonuçla v2/c2::::::2,l-10- 5 elde edilir; böylece yapılan
yaklaştırım'ın yerinde olduğu anlaşılır.

40. Birbirinin aynı ve - kendi sistıemlerine oranla- / 0 frekansıyle ya-

yın yapan üç A, B, C radyo vericisi (Şek. 11) aynı doğrultu üze-
rinde olup B ye oranla A, sola:
C sağa doğru eşit değerdeki v
A 8 C
hızıyla düzgün hareket halin-
dedir. a) C, B nin sinyallerini
.-v o o o
hangi frekansla/alır? b) C, A
nın sinyallerini hangi frekansla Şek. 11

alır?

Çö.züm.
a) B kaynağının çıkardığı / 0 frekansı v hızıyla uzaklaşan C
tarafından /=/ov (1-v/c)/(l+v/c) frekansiyle alınır.
b) A, hareketi nedeniyle, duran bir gözleyiciye
/ov (1-v/c)/(l+v/c) frekansını yollıyan bir kaynak du-
rumundadır. v hızıyla uzaklaşan C ise bu frekansı

r =/ & /ı-vıc
V ı+v/c
_
, /1-v/c X • /1-v/c
-/o V ı+ v/c
V ı+ v/c
1-v/c
=f0 1+v/c
olarak alır.
 43

NOT : 1 ki z l er p a r a d o k s ' u • Rölativite teorisinde sıklıkla karşılaşılan

paradokslar arasında en tanınmış olanı (lklzler paradoksu - veya saatlar
paradoksu) diye bilinendir. Buradaki iddia şudur: Başlangıçta çakışık durwn•
da olan tamamen aynı niteliklerde iki ,saatten biri bir inersiyal sistemde sabit
kalsın; ikinci saat herhangi bir uzaklığa kadar götürülüp sonunda, sabit ka-
lan saatin yanına geri getirilirse bu saat liklne göre zaman kaybetmiş (geri
kalmış) tir. Bir başka örnek üzerinde şöyle de diyebiliriz: Bir astronot (A)
uzaya gider ve geri dönerse yeryüzündeki ikiz kardeşinden (B) daha genç
kalır.

Görüleceği gibi, hem yolculuğa çıkan, hem de geride kalan ikiz eşi, yol-
culuğa çıkanın geride kalandan daha az ihtiyarladığını. söyler. Rölativite teo-
risi görüşüyle sorun'un analizini yapmak için aşağıda birbirinden az farklı
iki yönteme değinilecektir.
Astronotun yolculuk olayının temel özellik ve niteliklerini bozmadan sa-
deleştirme düşüncesiyle (gidiş-geliş) yolculuğunu şu üç temel olayla belirle-
mek istiyoruz: ı. Astronot kalkışından itibaren ihmal edilebilecek kadar kısa
bir sürede sabit v hızına ulaşır. 2. v hızıyla - yeryüzünden yapılan ölçüde -
s uzunluğunda olan yol boyunca yaptığı düzgün doğrusal gidiş hareketinin
sonunda hız, ani olarak yön değiştirir. S. İkiz eşinin yanına varan astronot
zaman gerektirınlyecek kadar kısa bir sürede durgunluğa geçer.

B i r i o c i y ö o t e m : Zamanın genle11mesi. İkizlerden yolculuğa çıkan

A, Yeryüzünde kalan B olsun. B nin sisteminde A nın gidiş ve dönüş yolcu-
luğu süreleri eşit ve t = s/v kadardır; şu halde B için 1 ve S olayları arasında
(yani toplam yolculuğa karşılık) 2t=2 s/v den ibaret bir zaman geçmiştir. B
nin, zaman genleşmesi ve ~zunlukların kontraksiyonu hakkında bir fikri varsa,
A nın, yolculuğun gidiş bölümünün syl-v2/c2 değerinde bir uzunluğu ve
~ yl-v'/c' değerinde bir süresi olduğu şeklindeki yargısını kabul etmesi ge-
.,
rekir. Şu halde A om, yolculuğunun2.,• y'l-v2 /c2 kadar sürdüğünü ifade etmesi'
B için şaşırtıcı olmıyacaktır. Acaba B yi yolculuğa çıkan, A yı da sabit kalan
ikiz eşi olarak görme olanağı varmıdır? Bunun cevabı, A ve B nin durwnlan
arasında simetri olmaması nedeniyle olumsuzdur. 2 numaralı olay, burada ayı­
rıma neden olan aşamadır. Ters dönerken A, ivme etkisi altındadır. A, bir
lnersiyal sistemden bir başkasına geçiyor gibi olduğıı halde bu, B için söz
konusu değildir. A için hız değişikliği gerçekte 1 ve S olaylan aşamalarında
da söz konusudur; A, eylemsizlik kuvvetlerinin kendisini etkilediğini saptıya­
bilir.
Sonuç olarak: asimetrik ihtiyarlamanın tamamen gerçek olduğıınu, bura-
da bir paradoks olmadığını ileri sürebiliriz ( Aşağıda T a b l o ya da bakınız!)

l k in c i y ö n t e m : Doppler olayı. lklzlerden herbirinin kendi zama-

nına göre eşit aralıklarla ayrılmış zaman sinyallerini radarla yayınladığını ve
bu sinyallerin karşılık olan ikiz eşi tarafından alındığını tasarlıyalım. Her
bir ikiz eşi zaman biriminde f tane impuls göndermekte olsun. ( örneğin bu
impulslar radarla yayınlanan ve beriki ikiz eşi için tamamen aynı olduğu ka-
bul edilen kalp atışları olabilir.) lmpulsları aktaran elektromağnetik dalgalar
için, kaynakla gözleyici birbirine göre hareket halinde olduklarından, DOPPLEB
olayını gözönünde tutmak gerekir. Hareket nedeniyle uzun (u) dalgaya kay-
44
mış (veya. temposu ağırlaşmış) veya. kısa. (k) dalga.ya kaymış (ya.but tem-
posu hızlanmış) frekansların değerleri sıra.sıyle

-/1/l-('ll/c) /k-/~)1+('11/c)
/.- V ı+Mc>' V1-('11/C)
dir. A, B den ayrıldığı zaman herbir ikiz eşi ötekinin sinyallerini f. ifadesi ile
belirli bir tempoda (yani küçülmüş frekansla) alır. A, geri döner dönmez B nin
sinyallerini f'lt. ile belirli bir tempoda. (yani büyümüş frekansla) a.Imağa başlar.
B için ise durum başkadır: A om, dönüşe geçişinden evvel yolladığı son sin-
yal B ye ancak, dönüş yolunu alması için gerekli ola.o bir s/c zamanı kadar
sonra. gelir. Şu halde B, A dan toplam yolculuk süresinin yansından çok daha.
uzun bir süreyle düşük f. frekansıyla sinyaller alacaktır. Ancak dalıa sonraki
. bir aşamadan itibaren B, daha büyük f'lt. frekanslı impulslan alır. İşte A ile B
arasındaki simetrisizlik buradadır. Aşağıdaki tablo, baştanberi geliştirilen dü-
şünceyi özetlemektedir. Buradan görülebileceği gibi iki gözleyiciden herbiri,
yolculuğun başı ile sonu arasındaki zaman aralığında tam kardeşinin gön-
derdiği sayıda sinyal almaktadır. Toplam süre için yaptıkları ölçülerin ça-
kışmaması hususunda bir anlaşmazlıklan yoktur.

Tablo: ıı

Yerinde kalan B Yolculuğa çıkan

FİZİKSEL BÜYÜKLÜK
nin ölçüsü · A nın ölçüsü

Toplam yolculuk süresi 2t'=~ Vl-'112/c2

'il

Gönderilen sinyallerin
toplam sayısı f · 2 t=2/s/'IJ

A nın dönüş anı tı'=.!_Vl-'IJ2 /c 2

'il

/u frekansiyle alınan
sinyaller sayısı /u •tı'= f · • ı./1-'112/c2
'il

1/l-'ll/c ='·• (1-'11/c)

Vı+'IJ/C 'il
Kalan yolculuk süresi t2'=.!_ Vl-'11 2/c 2
'il

/... frekansiyle alınan

sinyaller sayısı

Alınan sinyallerin
toplam sayısı / . -2. v1 l-'IJ2/c2
'il

İkiz e§in ölçtüğü zaman

hak ındaki yargı 21'=!! Vl-'112/ç2
'il

ı; A.P. FRENCH, Special Relativity, Massachusetts İnstitut of Technology, 1968.

 45

Görtıldüğü gibi, paradoksun çözümü, iki farklı gözleyicinin etkisi altında

kaldığı ivmelerin tartışılması sorununu ortaya çıkarır. Bazı müellifler İkizler
paradoksunun, bu yüzden, ancak genel rölativite teorisi ile tam olarak ele alı­
nabilecek bir niteliği olduğunu ileri sürmektedirler. Rölativite konularının bu
fasikül çerçevesine giren içeriği itibariyle böyle bir etüde girilmemiş, problemi
sınırlı rölativite teorisinin ele alma şekliyle yetinilmiştir.

41. A ve B t.aınamen özdeş yaratılışta ikiz kardeşlerdir. A, Dünyaya gö-

re sabit v=4c/5 hızıyla hareket eden bir roketle Dünyadan ölçül-
düğü zaman s =4, 1013 km kadar olan bir uzaklığa gidiyor ve ani bir
dönüş yapıp yine gidişteki kadar olan sabit hızla geri geliyor. İkiz­
lerin yolculuk süresince olan toplam kalp atışlarını karşılaştırarak
bunlann yaşlanma.lan hususunda bir yargıya vannız. İki kardeşin
de aynı sonuca geldiğini gösteriniz. İkizlerin Yeryüzünde tamamen
aynı f=70 s- 1 frekaıllslı kalp atışları olduğu ve Anın yolculuğu sü-
resince kalp atışlannı radyo sinyali halinde birbirlerine aktardıkları,
hız değişikliklerinin nabızları etkilemediği ve zaman gerektirmediği
kabul edilecektir.

Çözüm. 1>
B nin sisteminde A nın gidiş ve dönüş yolculuk süreleri eşit
ve t=s/v=4.1013 km/(4/5) ,3,105 km s- 1 = (5/3) ,108 s kadardır.
Aya göre ise s yolu sv'l-v2/c2=4-1013 km,v'l-(4c/5) 2/c~=
2,4,10 13 km değerinde olacağından ona göre gerek gidiş, gerek
dönüş süreleri t'·= (s/v) y' l-v2/c2=2,4-1013 km/ (4/5) ,3,105
km s- 1 =1-108 s dir. B ye göre toplam yolculuk 2t= (10/3) ,108 s
lik bir zaman alır; bu süre içinde B nin kalp atışlan sayısı,
kendi zamanına göre 2t•/=(10/3),10Ss-70s- 1 =2,333,1010 dır.
Aya göre toplam yolculuk 2t'=2,l08 s zamanını alır ve A, bu
zaman içinde kendi kalp atışlarını 2t' ·/=2,108 s,70 s- 1 =1,4-10 10
olarak sayar. Buna göre: A nın gidiş gelişi sırasında B ye gö•
re kendi kalp atışlan sayısı, Anın saydığı kendi kalp aıtışları
sayısından daha büyüktür.

A ve B den herbirinin, kardeşi için, radyo sinyalleriyle

ıııaptıyacağı
kalp atışı sayılarını hesaplarken atış sayısını ak-
taran elektromağnetik dalgalar için, kaynakla gözleyici birbi-
rine göre hareket halinde olduklarından, DOPPLER olayını
gözönünde tutmak gerekir.
1> Physlcal Selence Study Committee, College Physics PSSC, Raytheon, 1967.
46

Gidiş yolculuğunda A, B den t' süresince uzaklaşır ve bu

yüzden bu sürece· ağırlaşmış tempoda sinyaller alır. A nın
dönüşe geçmesiyle bu tempo hızlanır. Dönüş yolculuğunun t'
süresince A, hızlı tempoda sinyaller alır. •Yine gidiş yolculu-
ğunda B de A dan ağır tempolu sinyaller alır. A nın hareket.
yönü değiştiği zaman B, s/c süresince ağır tempoda sinyallet
almağa devam edecektir. Bu süre, A, B den en fazla uzaklaş­
tığı anda salınan işaretlerin B ye ulaşması için gerekli olan

süredir. Sonuç olarak B, t 1 = ~ + ~ ~ (ı + ~)

5
V C V
= C 3
• 108 s =
( 1 + ~ ) =3-108 s toplam süresince ağır tempolu sinyaller ve
40 5

v ev c 3
4 5
geri kalan t 2 =~- .!_= .!_\(1-~) = ~-108 s(t- c/
c
)= !_,10
3
s 8

süre since de kısa tempolu sinyaller alır.

A nın B tarafından sayılan toplam kalp atışı sayısı, /u=
• fı-vıc olduğu gözönünde tutularak,
Y 1-t-v/c
/u•t 1 +fı,.•t 2 =/ • /l-v/c · _.!__(l+v/c)+/' /ı+u/c X
V ı+v/c v V 1-v/c
8 28 .,
-(1-v/c)=/- v1-v 2/c2
V · V
=1,4. 1010
olup, bu A nm kendisi için bulduğu sayının aynıdır.

B nin A tarafından sayılan toplam kalp atışı sayısı ise,

bu sefer /,,/.=• /ı +v/c olduğuna dikkat edilerek
V ı-v/c ·
fu•t'+f,,,_-t'=f • /l-v/c · .!._ yl-v 2/c2 +/ • /l+v/c X
Y ı+ v/c v V 1-v/c
' 8 ., 28
- vl-v 2/c 2 =/-
v V
=2,333-1010
olup bu da, B nin kendisi için bulduğu sayının aynıdır.

Görüldüğü gibi, A nın yolda olduğu sürece ikizlerin kendi

kalplerinin toplam atış sayılan üzerinde bir anlaşmazlıkları
yoktur. Öte yandan kalbi daha az sayıda attığından A nın
daha genç kaldığı sonucuna varılır.
 47

42. A ve B ikizlerinden A, yeryüzü ölçüsü ile 4 ışık yılı uzakta olan a. -

Centaurus yıldızına kadar gidip geri geliyor. Yere göre yolculuk hızı
gidişte ve gelişt.e 0,6 c dii'. Kendi sistıeıninde her «yüzdebir yıJ»
geçtiğinde A bir radyo sinyali salıyor. B ikiz eşi de yine kendi
sistıeıninde her «yüzdebir yıl» da bir sinyal salıyor. a) Dönüşe ge-
çişinden evvel A nın saldığı kaç sinyali B alır? b) Dönüşe geçişin­
den evvel, A, kaç sinyal alır? c) Her ikiz ötekinden yolculuk sonuna
kadar toplam kaç sinyal alır? d) Yolculuğun sonunda hangi ikiz
öt.ekinden (ve nekadar) daha gençtir?

Çözüm.
Problem 41 ve ondan önce verilen NOT'daki düşünce bu proble-
me kolayca uygulanabilir. Zaman aralığı olarak verilen 1 yıl/100
değerini (3,65 gün= 3,65-86400 s) olarak alabiliriz. O halde

verilen sinyallerin frekansı

, .:
3 65 6400
s- 1 dir.
a) Yeryüzünde kalan B nin, A nın hızını dönüştüreceği ana.
kadar alacağı sinyal sayısı (S. 44 deki T a b 1 o da özetle-
nen bağıntılara bakınız!)

dır; sayısal değerlerle

1 _ 1 4·365·86400 s3•105 kms-1 X
8
- 3,65·8tS400 0,6·3·105 kms- 1

Vl-(0,6 c/c)2
= 533
bulunur.
b) Bu aşamada A nın alacağı sinyal sayısı

olup sayısal değerlerle ·

= 1
3,65 · 86400
8 1 5
5
_ 4·365 86400 s 3·10 km s-
0,6 ·3· 10 km s- 1
1
• (ı- 0,6
c
c)
=267
olur.
48
c) Yeryüzünde kalan B nin alacağı toplam sinyal sayısı

yl-v2/c2 yani (a) da bulunanın iki katı olacaktır:

28
f.
V
2X533=1066. Yolculuğu yapan A nın alacağı toplam sin-
2s
yal sayısı ise / •- olup sayısal değerlerle
V

_ 1 _ 2·4·365·86400 s 3·105 km s-1

8 1
- 3,65-86400 0,6·3·105 km s-1
=1333
dür.
d) Yeryüzünde kalan B ye göre Anın toplam yolculuk süresi

2t = ~ = 2 X 4 yıl . o = _!Q_ yıl

V 0,6 O , 3
dır. Halbuki bu yolculuk A ya göre

2t'= ~ yl-v2/o 2
V

32
= 340 yıl· 0,8=
3 yıl
sürmüştür; şu halde A, yolculuk sonunda B den
40 - 40 · 0,8 ) yıl
.
= 2 yıl 8 ay kadar daha gençtır.
(3 3
NOT: Rölativitede momentum, kuvvet ve enerji.
1. özel rölativite teorisinin zaman ve yer kavramlanna getirdiği görüş
yeniliğini anlamamıza yarıyacak nitelikteki örneklerin sonunda şu temeli ifa-
de edebileceğimiz anlaşılmaktadır : 1 n e r s i y a 1 g ö z 1 e y ic i l e r i n g ö z-
1 emler ini LORENTZ transformasyonları aracılığıy­
la bağlamaları zorunluğu vardır; btltün fiziksel btl-
ytlklükler bir inersiyal sistemden bir ötekine, fizik
kanunlarının btltün inersiyal gözleyiciler için aynı
olacağı gibi dönüşttlrülmelidir.
Bu problem serisi için tasarlanan ölçü içinde rölativite teorisine ilişkin
olarak bundan sonrasında momentum, kuvvet ve enerji gibi bazı dinamik kav-
ramlara değinilecektir,
-+ -+
2. Klasik mekanikte bir taneclğe uygulanan F kuvvetiyle p momentumu
-+
arasındaki Uişki, momentumun korunumu prensibinden türetilen F = dp ifa-
dt
desidir. Rölativistik kitle değişimi gözöntlnde tutularak ifadeye
 49

F_d-; _d(m-;) _ d ( m0 - ; )

-dt- dt -dt ı/l-"2/c2

tekli verilebilir. Doğrusal bir hareket halinde kuvvetin yalmz büyüklüğü önem-
lidir. O zaman bir değer bağıntısı olarak

F=...!!..(mfJ)=__.!!_ ( mo" )
dt dt ı/l-"2/c2
mo d<1
- (1-tı2/c2)3/2 dt
yazabiliriz. d" ivme olduğundan rölativistik bir parçacık için temel dinamik
dt
bağıntısının doğrusal harekette F=ma halinde kalmadığı görülür. Düzgün
dairesel harekette hızın büyüklüğüsabit kalır, fakat doğrultusu sabit değildir.
Kuvveti tanınılıyan F= ~ ( mo " ) ifadesi
dt Vl-ıı2/c2

teklini -
alır. Burada d" , değeri v 2/R olan (R, dairesel yörünge yarıçapı) nor-
dt
mal veya merkezcil ivmedir. Buna göre merkezcil kuvvetin büyüklüğü

olur. Eğrisel bir hareket genel halinde dtı Din, aT teğetsel ivmesini, v'-/R Din
dt
de aN normal ivmesini gösterdiğine
i!faret ederek, yörüngeye teğet ve normal
olan doğrultulardaki kuvvet ifadeleri olınak üzere

FT= (l-;/c2)3'2 ay'

bağıntılarına ula§ılır. aT ve aN yi elde etmekte kıılla,nılan faktörler farklı ol-
duğu için bil8!fke kuvvetin ivmeye paralel olmadığı sonucuna vanlır. Sonuç:
Bölativistik tanecikler (yüksek enerjisi olan tanecikler) için -+ -
F=ma şeklindeki

--
vektörel bağıntılar geçerli olınayıp daha temel hareket kanunu ifadesi olan
F=d/p/dt geçerli
S.
kalır.

Klasik mekanikte kinetik enerji, Ek=mv'-/2 ifadesiyle tanımlanır. Bö-

lativistik kinetik enerji ifadesinin elde edilmesi içlıı sadece m=m,/y'l-v'-/c 2
koymak doğru değildir. Eğer yukarıda bulunan p=m,v/y'l-v2/c 2 ifadesini
momentumun ifadesi olarak kullanırsak gözleyiciye göre v hızıyla hareket
eden bir taneciğin kinetik enerji ifadesi olınak üzere

Ek=moc 2 [
1
-ı]
ı/l-tı 2 /c 2

sonucuna ul&!fınz. (1-v2/c 2 ) - iuadeslnlıı (Sayfa 8) de değinilen açmunmı gözö-

F. 4:
50
nünde tutarsak, v « c halinde iki terimle yetinerek bu formtilün NEWTON
mekaniğinin kinetik enerji ifadesine sonuçlandığını görürüz.

moc 2
E = E.._ + mo cı = _ = mc 2 ,bir taneciğin, (potansiyel enerji ayrık
ı,/I-v2/c2
olmak üzere) toplam enerjisi, m,p' ise (E nin v=O a karşılık olan değeri ola-
rak) durgunluk enerjisidir.

Momentumun p=m,v/y'l-v'/c' ifadesiyle E nin ifadesi gözönünde tutu-

larak v= cı P yazılabileceği görülür. v ile p aynı yönelişte olduklarından bu

E _.
_. c2 p tum
ifade vektörel olarak da geçerlidir: " = E . Bu ifade~ hı_z_ı, momen ve

enerji cinsinden vermektedir.

mo c2
E=Ek+mo c 2 = .ıv l-v2/ cı
=m c 2 ifadesinin E=cy'm,2c'+P' ifadesine eşde-

mov
ğer olduğu kolayca gösterilebilir; bunun için son ifadede p = .v11-.,1/c2 değe-

rini koymak yeter.

Çok yüksek bir hız için v=c'p/E bağıntısında v,..c konarak (veya Enin
değerinde p önünde m 0c ihmal edilerek) E,.. cp bulunur. Bu bağıntı yalnız çok
yüksek hızlar için geçerlidir. Bununla beraber taneciğin durgun kitlesi sıfırsa
(m0 =0) enerji denklemi, bütün enerji düzeyleri için E=cp halini alır. Bu tak-
dirde v=c'p/E denkleminden, durma kitlesi O olan taneciğin hızının v=c oldu-
ğu çıkar. Buna göre: Durgun kitlesi sıfır olan bir tanecik, yalnız ışık hızıyla
hareket edebilir ve hiçbir zaman inersiyal bir sistemde durgun olamaz. Bu,
foton daki haldir.

4. m=m 0/yl-v'/c 2 ifadesi v=c için m= o:ı sonucunu verir. Bu da ışık hı­
zına erişen bir cismin eylemsizliğinin, yani hızlandırmaya karşı direnimbıbı,
sonsuz büyük olması demektir. Ancak sonsuz büyüklükteki bir işin harcanma-
sıyle bir cisme ışık hızı veya onu aşan bir hız kazandırılabilir. Bu nedenle
boşluktaki ışık hızı, enerji veya maddesel sistemler için bir baraj'dır. Fizikte
ışık hızı üstü hızlardan söz edilirken hiçbir zaman enerjinin böyle bir hızla
yayıldığı kasdedilmez (Bk. Problem 12). Rölativite teorisinden çıkan sonuçla-
rın yorumlanmasında EINSTEİN · zamanındanberl bu esasa dayanılır. 196'1 de
G. FEINBERG 1>, yukarda değinllen yorumu, özel rölativite teorisinin temel
denklemleriyle çelişkiye düşmeden ışık hızı üstü hızla hareket edebllecek bir
yeni tür taneciğin kabul edilebileceğini göstermek sftretlyle genlşletnıiştlr.
Hipotetik olarak kabul edilen bu taneciklere FEİNBERG « tak yon» Jar2ı
adını vermiştir. Bu tanecikler için ~2 [ =(: )2] >1 olup, toplam enerjinin

E = m 0c2/y'l - W rölativistik ifadesinin paydasında kök altındaki ifade negatif

1> G. FEİNBERG, Possibility of faster-than-Light Particle, Phys. Rev. 12, 1089;

1967. W. KRANZER, Tachyonen, Physikalische Blaetter, 25.J., 1969, Heft 4, S.168.
2) tachys = (Yunanca) hız.
 51

ve bu yüzden bu payda sanal bir büyüklüktür. E nin gerçel bir büyüklük ola-
bilmesi için denklemin payındaki m 0 (durgUD) kitlesi sanal bir büyüklük ola-

rak seçilmelidir: mo=l,J.oi, i=y'-1. Bu takdirde ( ; )2>1 oldukça parçacığın

E toplam enerjisi gerçel kalır.

E=mo c 2 /ıll-~l denklemi E=µ 0 c 2/ı/~ 2 - l=µ c2 ,

m=mo/vl-~ 2 denklemi µ=µoJ,. ~2 -1
ıekillerlnde olurlar.
Bu kotullan gerçekliyen taneciklerin ilginç bir takmı özellikleri vardır,
Işık hızı altı hızlardakitaneciklere E enerjislnln verilmesi ile ( enerji ifade-
sinde paydanın ktlçülmesi, W nin büyümesi!) bu tanecikler hız kazandıkları
halde takyonlara enerji verilmesi ile ( enerji ifadesinde paydanın küçülmesi, W
nin küçülmesi!) bunlar hız kaybedeceklerdir. Yeteri kadar büyük enerji al-
mayla takyonlarm v hızı yüksek hızlar tarafından şık hızı barajına yaklaıır;
fakat bu hız değerine bu yönden.gelioerekde varılamaz. Çünki v/c = 1 için µ
değeri de sonsuz olacaktır. özetle denebilir ki: Işık hızı, hem ışık hızı altı,
hem ışık hızı üstü hızlar bölgelerlnl, blr taneciğin alt bölgeden üste hızlan­
dırılması veya üst bölgeden alta yavaılatılması mümkün olamıyacak şekild~
ayıran bir barajdır. Buradan takyonların hiçbir zaman durgun halde olamı­

yacaklan sonucu çıkar.

Takyonlarm bu alanda yapılan denel araştırmalarla şimdiye kadar
varlığı,
saptanamamıştır. FElNBERG tarafından geliştirilen teorik çalışmaların sonuç-
lan, bir gtln bunların gerçekliği denel olarak saptanırsa, özel rölativite teorisi
De bir çelişki doğmasına meydan verilmiyecek gibi, ihtiyatla fonnüllendiril•
miştlr.

5. Durgun kitleleri m 01 , m., , . . . olan parçacıklardan bileşik bir sistem göz

öntlne alalım ve B gibi bir inersiyal gözleyiciye göre parçacıkların momentum-
➔ -+
lan Pı, p,, ... ve enerjlleri E,, $ 2 , ... olsun. Sistemin B karşılaıtırma sistemine
göre toplam momentum ve toplam enerjisi
-+ -+
p= l:ıPı,
dir. B ye oranla hareket halinde olan bir B' sistemine göre toplam momentum
ve toplam enerji p' ve E' olsun. B ve B' ye göre olan momentum ve enerjiler
arasında

E2-c2 p2=E'2-c2 p'2

bağıntısının bulunduğu ispatlanabülr.

Enerji ve momentumun korunumu prensiplerinin yüksek enerjili tanecik-

ler arasında gelişen, örneğin çarpışma
veya bozunma gibi, bazı olaylardaki
uygulanışı atom fiziğinde özel önem taşıyan bir konudur. Bu konuya ilişkin
problemler Dördtlncü Fasiktll'dedlr.
52

43. Durgun kitlesi mo olan bir parçacık bir X ekseni boyunca x =

....; b~+c2t2~ b bağıntısına göre hareket ediyor (~, apsis; t, zaman; c,
ışık hızı; b, sabit bir sayı). Bu hareketi yaptırmak için parçacığa
hangi kuvvet·· uygulanmıştır?

Çözüm.
Rölativistik kitle değişmesi gözönünde tutulursa hareketi mey-
dana getiren kuvvetin ifadesi (Bk.: S. 49)
dv
F = - -mo
~ -a-
dt
(l-v2/c 2F
olarak bulunur. Verilen hareket denkleminden
dx c2t c2 (b2 + c2 t 2)-c 4 t 2
v =-dt- = -tı/-:=b=2=+=0=2=t2=- ' (b2 + 0 2 tı)3/2

elde edilip F ifadesinde yerine konursa sadeleştirilmekle

c2
F=m0 b
çıkar.

44. 1956 daki olanaklarla bir elektron, ışık hızının, on milyonda.. biri ka..
dar aşağısında bir hıza ulaştırılabilmişti. a) Bu elektronun momen-
tumu ne idi? b) Toplam enerjisi ve kinetik enerjisi nekadardı?
Çözüm.
Problemin ifadesine göre elektronun hızı c-10-' c dir.
a) Elektronun momentumu
m v
p = ---:-===;:..:=:
vı-v2;c2
0

_ 9,lOi·l0- 31 kgX(c-10- 7 c)
- •J (c-ı0- 7c) 2
vı- c3
9,108·10-31 kgX3·108 ms- 1
""' -v·ı=-=(=1=-==2=.=ıo=-==7=+=1=0=-::;:;:
14)=-
2 73.10- 22
""' 4:47.10-4 kg ms-ı
""'6,ll•l0- 19 kg ms- 1
bulunur.
 53

b) Toplam enerji E=cv 1ntı2 c2+ıp2 ifadesinden bulunur:

E=3·108ms- 1 Vl9,108·10- 31 kg)2·(3·108 ms- 1)2 +(6,ll•l0- 19
kg ms-: 1) 2
= 1,83-ıo- 10
J

Kinetik enerjiye gelince Ek·=E-moc2 bağıntısından bulu-

nacaktır:

Ek=l,83-10- 10 J-9,108.10- 31 kg. (3.108 m s- 1) 2

= l,83 .10- 10 J -8,19, 10- 14 J
eder ki ikinci terim çok ufak olduğundan hemen hemen
tüın enerjinin kinetik enerji halinde olduğu anlaşılır.

45. Bir proton bir senkrotronda. 500 MeV a eşdeğer bir enerji ile hız­
laındırılıyor. a) Protonun kitlesini, durgun kitlesinin katı olarak ifa-
de ediniz. b) Protonun hızı, ışık hızının hangi kesridir?

Çözüm.

a) Ek =mo C2 [
1
vı-u2/c2
-1] ve m=mo/vl-v2/c1 bağıntı-
larından, aranan m/m 0 oranı

m
-= 1 =~+1
vı-v2/ c2 mo c2
olarak bulunur; C.G.S. ölçü sistemi birimleriyle Eıi=500
MeV=500.1,6,l0-6 erg; 111.o=l,672.10-24 g ; c=3.1010 cm s- 1
olduğundan

m 500•1,6-10""'" 6 erg +l
-=
mo 1,672•10- 24 g•(3·1010 cm s- 1,2
""'1,5,
elde edilir.
b) 1/ v1-v2 / c2 = 1,5 ilişkisinden

~ = Vl-1/(1,5) 2 =0,75
C

bulunur.
54

46. Dinamitin patlamasından kg kitle başına 1,3 .103 kcal lik ısı doğ­
maktadır. Bu değer dinamitin toplam enerjisinin yüzde kaçıdır?

Çözüm.
1,3.103 kcal lik ısı enerjisi 1,3,103X4,66,10- 14 kg kitle karşılı­
ğıdır. 1 kg kitlesinde dinamitten kitle karşılığı bu olan enerji
meydana geldiğine göre aranan yüzde
1oox 1,3 .103x 4,66. 10- 14
=6,05,10-9
dur.

47. Hızları aşağıdaki değerlerde olan bir cismin kinetik enerji değeri
mv2/2 formülü ile hesaplanırsa yapılacak bağıl hatalan bulunuz:
a) 3ım s-1, b) 300 m s- 1 (Havada ses hızı!); c) 104 m s- 1 (~ış hızı;
bir cismin Dünyanın çekim etkisini yenebilmesine olanak veren hız!) ;
d) 0,lc; e) 0,9 c.

Çözüm.

Ek=rnoc1- [
\jl-v2/c2
l -1] kinetik enerji ifadesi binom teo-
remine göre açılırsa
1 3 v 4 15 v6
Ek= -m 0 v2 +-m 0 -+-m
2 0 -+·"
2 8 4c 48 c
elde edilir. Aranan bağıl hata

- 1 3 v 4 15 v 6
2mov2+ gmoc2+ 48moc«+···
şeklinde ifade edilebilir. Işık hızına göre çok küçük olan a).
b), c) ve d) deki hız değerleri için .AEk/Eknın elde edilen ifa-
desinde c nin 2 den yukarı kuvveti bulunan terimler ihmal edi-
lebilir.. Böylece;
a) v=3 m s- 1 için .AEk/Ek=l0-16 ;
b) v=300 m s- 1 için AEk/Ek=ıo- 12
;
c) v=104 m s- 1 için .AEk/Ek=l0- 0 ;
d) V=0,1 c için .AEk/Eır.=l0-2
bulunur.
 55

e) (v ,= 0,9 c)halinde Ek nın tam ifadesiyle oluşturulan

AEk/Ek oranını kullanmak gerekir. Bu hal için AEk/E.k=
0,69 bulunur.

48. İstatistiklere göre 1975 yılında Türkiyede tüketilen toplam elektrik

enerjisi 1,33.10 10 kW - h dır. Bu enerjinin bir kutuda btriktirilme ola-
nağı olsaydı, kutu nekadar ağırlaşacaktı?

Çözüm.
Kutu, 1,33-1010 kW-h'ın kitlesince ağırlaşacaktır: 1 kW-h ın
kitle karşılığı 4,00.10-8 g olduğundan aranan değer:
l,33,1010 X4,00.10- 8 g=532 g
olur.

49. Bir flaşa bağlı olan bat.arya bir terazi kefesinde, karşı kefeye konan
darayla tamamen dengelenmiştir. Batarya ortalama 1 V bık gerilim
altında 1 A lik akımı üç saat sürdürebilmektedir. Bu enerji tama-
men yitirildiği zamaın bir sapma farkedilebilmek için terazinin A.m/m
duyarlığı hangi basamaktan olmak gerekir?

Çözüm.
1 V luk gerilim altıp.da 1 A lik akımda 1 saatte üreyecek
enerji AE=l A-1 V-3600 s=3600 J dür. Bunun kitle karşılığı
Am = AE = 3600 J = 3600 . 10_ 16 k
c2 (3· 108 ms-1 ) 2 9 g
= 4-10- kg
14

dır.

Duyarlık basamağı 10- 14 olmak gerekir.

50. Güneşten Dünya uzaklığında saniyede cm2 başına dikleme düşen Gü-
neş enerjisi akısına «Güneş sabiti» denir. Ölçülere göre bu sabitin
değeri 1,353.10 3 W /m2 dir. Güneşin radyasyon sonucu olarak sani-
yedeki kitle kaybını ve Güneş kitlesinin 109 yılda (Yaklaşık olarak
Evren yaşının onda biri) eksilen kesrini hesaplayınız. (Güneş mer-
kezinden Yeryüzüne kadar olan ortalama uzaklık 1,5 .1011 m, Güne-
şin şimdiki kitlesi 2,0-1030 kg dır.)

Çözüm.
Merkezi Güneş merkezinde olan ve Yeryüzünden geçen bir kü-
renin üst yüzü 4 ıt (1,5.1011 m) 2 dir. Bu yüzün her m2 sinden
56

saniyede 1,353-103 J tutannda enerji geçtiğinden Güneş tara-

fından yayınlanan toplam radyasyon gücü
N=4 ıt (1,5,1011 m)rı..1,353°103 J s- 1 m- 2
""3,82. 1026 W
dır. Bu enerjinin kitle karşılığı, (yani Güneş kitlesinden rad-
yasyonla saniyede eksilen miktar)
3 82 • 1026 J s- 1 3,82·10 26 J
m= , 2
C - (3·108 ms- 1, 2 s
=4,2·109 kg s- 1
dır. 109 yıl,= 109 X365X86400 s dir; o halde bukadar zamanda
eksilen kitle kesri
Am 109 365-86400s·4,2·109 kgs- 1
-=
m 2,0 · 1030 kg
= 6,6 · ıo-s
bulunur.

51. 1> 10 cm yan{laplı bir su küresinin içinde bulunacak elektronların top-

lam kitlesini hesaplayınız. Bu miktar elektronu 10 cm yan{laph bir
küreye kapayabildiğimizi düşünelim. Bu kürenin elektriksel potan-
siyel enerjisinin ne değerde bir kitle karşılığı olacağını hesaplayınız.

Çözüm.
NOT: (Kolon cinsinden) Q yükünü taşıyan r (metre) yarı~pmda bir
kürenin elektrostatik potansiyel enerjisi S Q2/20 1t Eo r ifadesiyle belirlidir;
Eo = 8,854 • 10-12 N-ı m-2 CJ2 (veya m-3 kg-ı s4 A2).

İçinde toplam elektron kitlesinin hesabı gereken su küresinin

hacını 4
: 1e (10 cm)3= 0~01C cm3 dür; _bu hacimdeki suyun
4000 1t 4000 1e ..
kitlesi cm3 Xl g cm-3 = g dır. 1 molekül-gram
3 3
(yani 18 g) suda 6,023X1023 gerçek molekül ve buna göre
(hidrojen atomu başına 1, oksijen atomu başına 8 olmak üze-
40001e
re) (2+8=10) X6,023.1023 elektron vardır. g sudaki
3
elektron sayısı ise

o Bu problem Sir Arthur EDDİNGTON tarafından tasarlamnıgtır.

 57

4
00~ 1t gX10·6,023·10 23
18g
ve 1 elektronun kitlesi 9,108,10- 28 g olduğundan söz konusu su
küresinde bulunan elektronların toplam kitlesi
40001tX10·6,023•1023 X9,108· 10- 28
M= 3·18 g
= 1,3g
olur. Bu kitleye karşılık olan sayıda (4000ıt-10,6,023,1023/
3,18 ... 1,4,1027 ) elektronun toplam yükü (1,4,1027X1,602,l0- 19 )C
dır. Elektrostatik potansiyel enerjinin Ep = 203TCE0 Qı/r ifade-
sinde sayısal değerlerin yerlerine konmasiyle
E _ 3·(1,4•1027 Xl,602·10- 19 C) 2
P - 20·1t·8,854· 10-12 N-1 m:- 2 C2 • 0,1 m

= 2,7•1027 J
bulunur. Buna karşılık olan kitle ise
E 2,7·1027 J
m- -c2- -
- - ~--
(3·108 ms- 1) 2
= 3·1010 kg=30 milyon ton
tutarındadır.

52. 226 g (1 at.om-gram) radyum bozunurken, kurşun haline dönüşüne

kadart 800 000 000 kcal lik ısı meydana geliyor. Kitlenin yüzde kaçı
enerjiye dönüşmektedir?

Çözüm.
Isıya dönüşen enerji E=8 • 108 kcal=8 • 108 • 4,1855 • 103 J
""3,348 • 1012 J dür. Bunun· kitle karşılığı
E 3 348·1012 J
m= c2 = 9.'1016 mı s-2 =0,372•10-4 kg
eder. Buna göre dönüşen kitle yüzdesi
0,372g
p=
226 g _ıoo % =0,0165 %
olur.
58

53. Duran bir elektronun kitlesini 0,4 % arttırmak için bu elektron han-
gi gerilim altında hızlandmlmalıdır? Bu koşullarda elektronun hızı
ne olur?

Çözüm.
Sorun, 4 mo/1000 değerindeki kitlenin elektron-volt cinsinden
enerji değerini hesaplamaktır; 1 elektron-volt, 1 voltluk geri-
lim altında hızlandırılan bir elektronun kazanacağı enerji oldu-
ğundan, buradan hızlandırıcı gerilime kolayca geçilebilecektir.

4 4
lO'JO m0 = 1000 · 9,108-10-31 kg ,_

dır. Bu kitlenin karşılığı olan enerji

4
E=m c 2 = · 9,108·10- 31kg•(3•10 8 ms- 1) 2
1000
=3,28·10- 16 J=3,28·10- 16 X6,24·1018 eV
=2046 eV
eder. Bir elektrona 2046 eV luk enerjiyi kazandıran gerilim
2046 V dur.
Elektronun bu koşullardaki hızı

- 4
- m c2 =m0 c1
1000 0 ,
[ .ı 1
V ı-v2; 0 2
- 1]
bağıntısından çıkar:

1 4
•1
vl-v2;c2
=1+ 1000 =1,004

v/c=Vl-(1/1,004) 2 =0,09
V=0,09 C

bulunur.

54. Durma kitlesi mo ve hızı 0,750 c olan bir taneciğin rölativistik mo-
mentumu ile klasik olarak hesaplanan momentıımunu karşılaştırmız.

Çözüm.
Klasik mekaniğe göre momentum Pı=mov=0,750 d.w, c-mo
Rölativistik momentum ifadesi p 2 =mov/vl-'lfl/& dir; yani
 59

kitle değerini mo/ v1-'li/ & olarak almak gerekir:

p,= / ı-f7~ 0 (0,750c

=1,134 c·m 0
çıkar. Buna göre rölativistik momentum, klasik değerinden
:;:;::1% 51 daha fazladır.

55. Hangi hızda bir taneciğin momentumunun -moe ye eşit olacağını he-
saplayınız. Bu halde toplam enerji nekadardır?

Çözüm.
Rölativistik momentum ifadesi p=mov/-ı/1-'IJ-/& şeklindedir.
Problemin ifadesine göre

m 0 v/y1-v 2/c 2 =m0 c

yazarak buradan

veya

v=c/y2 = 0,707 c
çıkar.

Toplam enerji E=m &=moc'-/ ✓ 1-ıır/& ifadesiyle belirli-

dir. v = ~c konarak

bulunur.

56. Bir taneciğe -ınoc2 durgunluk enerjisinin n katı tutannda kinetik

enerji veriliyor. a) Taneciğin hızını, b) İmpulsönü hesaplayınız.
60
Çözüm.

a) E.,,=m 0 c2 [
1
V1-v -ı]
1 2
ifadesinde E.,,=nm 0 c2 koyup
/c
ifadeyi v ve göre çözelim :

.ıv ı-v2/c2 -ı]

2 2 1
nm0 c =m0 c [

n+1=1/yl-v2/c2
v2
1 - - = - ~2
ı
C' (n+l)

v2=cı [1- 1 ] (n+l) 1

vn<n+2)
v=c (n+l) •

b) p=mv=rr1,;ıv/vl-1f1/c'- ifadesinde v nin yukarda bulunan

değeri yerine konursa
C yn (n+2)
(tı+l)

bulunur.

57. a) Bir cismin kitlesinin hızıyla değiştiğini gözönönde tut.arak cismin

Ek kinetik enerjisi, p momentumu ve mo durma kitlesi arasında

m0 c2 =-2ı (p2 02 )
---E.,,
E.,,
bağıntısı bulunduğunu gösteriniz. b) Yüksek atmosferde bir tür ta-
necik için Ek=215 MeV, pc=325 MeV ö~ülmüştür. Bu taneciğin kg
cinsinden kitlesini hesaplayınız. Bu kitlenin elektronun durgun kit-
lesine o ~ bularak, taneciğin hangi elemanter tanecik ailesinden
olabileceğini araştırınız.
 61

Çözüm.
a) p=mv tanım.bağıntısının iki yanını c ile çarpıp kare alarak

p2 0 2 =m 2 v2 0 2
,,2
=m2c•-2
C

ve E=m&=Ek+mo& olduğunu gözönünde tutarak

v ) =El-m 2 c4 ı 1- -;ş
p 2c2 =E 2-E 2 ( 1- c2
2
l
vı) =E2-ma2c4

=Ek 2 + 2Ekm0c2
buradan da:

bulunur.
b) Verilen sayısal değerleri MKS sisteminde ifade ederek:
pc=325 MeV:=325-1,60,10- 13 J, Eıt=215 MeV:=215,1,60,
10- 13 J ve yerlerine koyarak

mo c
,= _!_.[(325·1,60·10-13J)2.
2 215• 1,60 ·10-13 J
-215-160·10-13Jl
'
= 2,21.10- 11 J
veya kg olarak
m 0 =2,21·10- 11 ·1,11·10-17 kg
=2,45·10- 28 kg
Elektron için durma kitlesi m., = 9,1.10- 31 kg olduğundan

mo =2,45• 10-2831 kg =269

me 9,1 · 10- kg
veya mo=269 m., eder. Tanecik bir «mezon» (1t mezonu)
dur.

58. E toplam enerji olmak üzere v/c= [1- (moc2/E)2]'1 2 olduğunu göst.e-
riniz. Bu bağıntıdan yararlanarak E bir tanecik için a) Taneciğin
durma enerjisine, b) Durma enerjisinin iki katına, c) 10 katına,
d) 1000 katma eşit olduğuna göre taneciğin hızını hesaplayınız.
62
e) Durma kitlelerinin karşılığı ohm enerjileri bir elektron ve bir
protıon için e V cinsinden hesaplayınız. f) a, b, c ve d de bulunan
değerlere göre v/c yi E/mo<r ye bağlı olarak bir grafikle gösteriniz.

-Çözüm.

E=m& enerji ifadesinde m=mo/-ı/1-v2/c2 koyup v/c ye göre

çözersek

E= mo c2 ; v2 -
1-7- (mIr
o c2 )2 •
'
vl-v2/c2
bulunur.
a) E=mo& için v/c=0 ve sonuç olarak v=0 olur.
b) E=2 moc2 için v/c= v 0,75 ve v= v 0,75 c=0,866 c.
c) E=lO moc2 için v/c= yo,99 ve v= y 0,99 c=0,995 c.
d) E=lO00 moc2 için v/c= vl-10-6 ve
v=....; 1-10-6 c=0,9999994 c.
e) Elektron için durma enerjisi (m.,., &) =9,108-10-31 kg=
9,108°10- 31 kg X 5,61,1029 MeV/kg = 0,511 MeV,
Proton için durma enerjisi (m<>ı> &),= 1,6727 010- 27 kgx 5,61 •
1()2') MeV/kg=938,2 MeV
bulunur.

V/C
1,0

0,8

0,6

0,4

0,2
E /rrtc2
0 ..ıı,---r-----,.---,---,---.-------, ---=---
O 20 40 60 80 90 100

Şek. 12

f) Elde edilen değerlerle çizilen grafiğin genel gidışi (Şek.

12) de görülmektedir.
 63

59. Bir nötronun kinetik enerjisi 2 MeV dur. a) Klasik mekaniğe göre
bunun hızının ne olacağını hesaplayınız. b) Bu taneciğin gerçek hızı
_..
(a) da hesaplanandan büyükmü, küçükmüdür? Neden? c) Hızı v
olan nötron, duran bir nötrona merkezsel ve esnek olarak çarpıyor.
-+
Çarpmailan sonra iki nötronun hızları neden 0,5 v kadar değildir?

Çözüm.
··.· -a) Ek=2,106 eV = 2,l06 Xl,60,10- 13 J=mv 2/2; nötronun

bağıl atom kitlesi = 1 olduğundan m = 6,0231. 1026 kg

değeriyle yukarıdaki bağıntıdan

_ l İ 2•2•106 •1,60•1Q-l 3 J
v- V [1: (6,023 ·10 16 1] kg
=19,6 109 ms- 1
çıkar. Görüldüğü gibi, böyle bir hesap, ışık hızını aşan
bir değer verir.
b) Gerçek hız daha küçüktür; çünki taneciğin kitlesi arta-
cağından hızı azalır. ,
c) Değişik hızlar nedeniyle nötronların kitleleri de değişik
olacağından hızlan, eşit olarak, bölüşülemiyecektir.

60. Bir X ışını

tübünde bir elektron 180000 voltluk bir gerilim altında
hızlanarak katoddan kalkıp anoda gidiyor. Anoda vardığı zaman:
a) Kinetik enerjisini, b) Rölativistik kitlesini, c) Rölativistik hızmı
hesaplayınız.

Çözüm.
a) Ek=ex U=l eX180000 V=l,8-1()5 eV eder.
b) mc2=Ek+moc2 den m= (Eı.:+m0 c2) /c2 çıkar; m kitlesini kg
cinsinden elde etmek için Ek enerjisini kitle birimi (E/c2)
ile ifade etmek gerekir. 1,8. 105 eV un kilogram karşılığı
1,8,lOSXl,78-10-36 kg dır; elektron için mo=9,108,10- 31 kg
olduğundan

m=l,8,105-1,78,10- 36 kg+9,108,10- 31 kg
=12,3,10- 31 kg
çıkar.
64

c) m=mo/vl-v2/& bağıntısından v=cvl- (mo/m)l bulu-

nur. Sayısal değerlerle
v=3-108 m s- 1 y' 1- (9,108-10-31 kg/12,3-10- 31 kg)2
=2,02-1()8 m s-l
çıkar.

61. Laboratuvara göre v=0,99 c hızıyla hareket eden bir protonun

a) Laboratuvar sistemindeki, b) Proton ile belirlenen bir sistemdeki
momentum, toplam enerji ve kinetik enerjisini hesaplayınız.

Çözüm.
Hesaplar için gereklik LORENTZ faktörü
k=l/yl-v 2/c 2 =1/yl-(0,99 c/c) 2 =7,089
dur.
a) Momentum p=mv=mov/y1-v2/<fl ifadesiyle belirlidir.
Protonun durma kitlesi mo=l,6724-10- 27 kg olduğundan
p=7,089Xl,6724.10- 21 kgX0,99X3-108 m s- 1
=3,521,10- 18 kg m s- 1
bulunur. Toplam enerji E=m& ifadesiyle belirli olup m
yerine mok=l,6724.10- 21 kg X 7,089 değerinin konmasıyle
E=l,6724-l0-27 kg X 7,089 X (3,108ms- 1P
=1,067-1'0-9 J
elde edilir.
Ek kinetik enerjisi Eı,.=E-moc2 bağıntısmdan elde
edilecektir.
Ek-= 1,067 .10-9 J-1,6724-10- 27 kgX (3, 108m s- 1 ) 2
=0,92,10-9 J.
b) Proton ile belirlenen karşılaştırma sisteminde proton dur-
gundur: v=O. O halde
p=mv=O,
E=m &=mo&=l,6724-10-27 kgX (3.108m s- 1 ) 11
=1,51-10- 10 J,.
Ek=mo&-moer=o
bulunur.
 65

62. Bir 8 karşılaştırma sistemine oranla bir taneciğin toplam enerjisi

5 GeV ve impulsu 3 GeV/c değerindedir. a) Bu taneciğin impulsu-
nun 4 GeV / c değerinde olduğu bir 8' sistemindeki enerjisini hesapla-
yınız. b) a.k.b. (atomik kitle birimi) cinsinden durgun kitlesini he-
saplayınız.

Çözüm.
a) İki sistem için enerji-impuls ilişkisini belirleyen bağıntı
E2-c2p2=E'2-<fp'l
dir. E=5 GeV, cp=3 GeV, cp' =4 GeV değerleriyle

(5 GeV)2- (3 GeV)2=E' 2 - (4 GeV)2

ifadesinden

E' = V(5 GeV) 2-(3 GeV,2+(4 GeV) 2

= 5,66GeV
bulunur.

b) E= vm,ıl<f +p2& ifadesinden

1
m0 =c2 yEl-p2 0 2

çıkar. E=5 GeV ; pc=3 GeV değerleriyle

m0c2 = \1'(5GeV) 2-(3 GeV,2

= 4 GeV=4-109 eV
çıkar. Enerji değeri bu olan kitlenin a.k.b. cinsinden kar-
şılığı (1 eV = 1,07. l0-9 a.k. b. olduğu gözönünde tutularak) :
1/=4 °109 eV =4 °l09 X 1,07. 10-9 a.k. b.
,=4,28 a.k.b.
bulunur.

63. Bir «Foton roketi» itici etkiyi an ışınım'dan ahyor. Roketin başlan­
gıç kitlesi MB, son kitlesi (faydalı yük) Ms olduğuna göre roketin
başlangıçtaki durgun sistemine oranla son hızı v nin M B/ M s =
v (c+v)/(c-v) bağıntısmdan hesaplanabileceğini gösteriniz.
66

Çözüm.
NOT : Foton roketi, yanmış yakıt yerine ışınım yaymak (yani foton
atmak) sQ:retiyle itıne etkisini yaratan bir sistem olarak düşünülür. Bu
sistemin ilk bakışta avantajlı görünen yönü, kimyasal yakıtlarda 104 m s-t
basamağından olan - yakıtın - dışarı atılma hızının yerini c uıık hızının
(S • 108 m s-t) almakta olmasıdır. Ayrıca, sağlanabilecek büyük hızlarda
zaman genleşmesinin denel bir gerçeklemesine ulaşmak olanağı ortaya
çıkacaktır. Bununla beraber etraflı bir hesap böyle bir tasarının henüz
gerçekleşebilme aşamasında olmadığını gösterirt>.

Roketin durgun kitlesi mo olsun. Faydalı yük bu kitlenin k mo

ile ifade edilebilecek olan bir kesridir. Roket duruyorken ha-
rekete geçip bir v hızına ulaşmışsa, Er tutarında bir enerjinin
hareketin tersi olan yönde ışınılmış olması gerekir. Enerji ve
momentumun korunumu prensiplerini şu şekilde ifade edebi-
liriz:
2
E toplam= mo C2 = ---;-:======;-
km 0 c +E,
Vl-V2/C2
km v E,
Ptoplam= O = ,/vl-v /c
0
2 2
c
İki denklem arasında Er nin giderilmesiyle :
km 0 ı::
2
+ km 0 ve
m 0c
2
= --..=======
yl-v'/c 2
yl-v 2/c 2
bulunur. MB/Ms=m0 /km 0 =l/k olduğundan son ifadeyi 1/k ya
göre çözmek gerekir:
1 1 v/c
k= vı-v2;c2
+ vı-vı;cz

l+v/c (1+ v/c) y(l-v/c) (1 +v/c)

- vı-v2/c2
- (1-v/c)(l +v/c)
jı+v/c
- 1-v/c
çıkar.

64. Gözle görülen ışık için havanın kınlma indisi 1,000277 dir. Havası
boşaltılmış bir tüpt.eki hızı, havada yayılan bir ışık sinyalininkine
eşit olmak için bir elektronun kinetik enerjisi ne değerde olmalıdır'!

t) J.R. PİERCE, Proc. ffiE, 47, 1053-1061, 1959.

 67

Çözüm.
Kırılma indisinin tanımına göre
. di ) c0 (boşluktaki ışık hızı)
(
nıns= .
eh (havadakı ışık hızı)
dır. Öyle ise sorun, ch=c/n hızıyla giden elektronun kinetik
enerjisini hesaplamaktır.

-ıl. =m0c2 [ yl-c2/n2c2 -ı]

2 1 1
Ek =m
.
0c [
Vl-Cb2/c2

=m0 c2 [ n
ı,/rı.2-1
-ı]
m:ı= 9,108-10- 28 g ; c=3-10 10 cm s- 1 ; n=l,000277 değerlerinin
yerlerine konmasıyle

Ek =9 ıos-ıo-,s g-(3-1010 cm s- 1) 2 [ ı,ooo 2772 -ı]

• vu.ooo:.:ı11> -1 .
=3,401-10- 5 erg=3,401·10- 5 X6,24·10 5 MeV
=21,2MeV
çıkar.

65. Fosfor 32 radyonüklidinin yaydığı beta taneciklerinin maksimum

enerjisi 1,71 MeV dur. Bu maddeden çıkan betaların oluşturduğu de-
mete dik bir mağnetik alanda bu demet 100 mm yançaph bir daire
çiziyor. Kitlenin rölativistik değişimini gözönünde tutarak mağnetik
alanın indüksiyon değerini hesaplayınız.

Çözüm.
Rölativistik kinetik enerji ifadesi

dir. Bu ifadeyi v 2/ & ye göre çözersek

1
~+ı
moc2
68

(1 MeV = 1,60-10- 13 J olduğuna göre) Ek=l,71-1,60-10- 13 J;

mo=9,l,l0- 31 kg ; c=3-108 m s- 1 değerleriyle
v2 ( 9,1·10- 31 kg 9·10 16 m2s- 2 ):ı
-;ş =l- 1,71·1,60·10-13 J +9,1-10- 31 kg·9·1016 m 2 s- 2
=0,947
çıkar. Buradan
V =V 0,947 C 2 = V0,947·9·1016 ms-l=2,92•108 ms-t
bulunur.
Mağnetik indüksiyon B değerinde ise merkezcil kuvvetin
mağnetik alanda yüklü taneciğe etkiyen kuvvet değerinde ol-
duğunu yazarak:
mv 2
Bev=--
r
ve buradan

B= mv = m0 ~ = m0 1 v
er vı-v2/c2 er e vı-v:ı;c:ı r
elde edilir. r=lOO mm = 0,1 m olduğu gözönünde tutularak
bilinen değerlerle
9 1·10-31 kg 1 2,92·108 ms- 1
B = """''---,--- 19 --======
l,6-10·- C ,Jı-0,947 O,lm
= 0,072 T (teala)
bulunur.

66. Durgun bir K 0 mezonu (kitle = 975 me) bir 1t+ ve bir ıt- mezonuna
(kitle= 274 m.,) bozunuyor. Meydana gelen iki ıt mezonunun mo-
mentuın, hız ve toplam enerjisini hesaplayınız.

Çözüm.
K° mezonunun bozunma reaksiyonu
K 0 ➔ 'it+ + 'JC

dir. K° mezonu durgun iken bozunduğu için momentumu O dır.

Şu halde momentumun korunması prensibine göre, bozunma-
 69

dan sonraki toplam momentumun O olabilmesi için eşit kitleli

olan ıı;+ ve ıı:- mezonlarının momentumlarının ters yönelik ve eşit
değerde olmaları gerekir: P1t+ =
-P1t- . Enerjinin korunumu
prensibine göre her terim toplam enerjileri ifade etmek üzere:
EK 0 =E1t-+E1t+ olmalıdır. Burada birinci taraf K° mezonunun
kitle enerjisidir. Elektron için kitle enerjisi
E,.=me0 c2=9,1-10-31 kg(3-108m s- 1) 2
=8,19°10- 14 J = (8,19-10- 14 : l,6°l0- 13 )MeV
=0,51 MeV
olduğundan

bulunur. Enerjinin korunumunu ifade eden denklemde enerji

değerleri yerine momentumları içeren ifadeleri (Bk. : S. 50)
konursa

EKO=E1t+ +En-= vm21t+c4+P21t+C2 + vm21t_c4+p21t_c2

elde edilir. ıı;+ ve -re- mezonlannın kitle ve momentumlan aynı
değerde olduğundan son bağıntıya

EK0=2 vm21t c4+p21t c2

şekli verilebilir. Bu ifadeden

p
1t
= _!__ /
C
(EK0)2 -m2
4 1t
c•

ve
EK 0 7 99-ı0- 11 J
E 1t-
-- 2 -- """''----
2

= 3,995 . 10- 11 J
olur.
re mezonlarının hızlarını hesaplamak için momentum ve
enerjinin
70

ifadelerinden faydalanılabilir. Daha kolayı bu iki ifadeyi taraf

tarafa bölerek bulunan
V p.-.
-2=-E'
C ,-ı

bağıntısı kullanılır:

-(3·10s -ı ı l,33·10-ı9 kg ms-ı

v- ms ) 3,995-ıo- 11 J
=2,99-108ms- 1
bulunur.

67. Bir K mezonunun bozunmasından doğan E1t=245,7 MeV enerjili bir

1t mezonu laboratuvarda U{larken berikisi de eşit E
0
r': ·
enerjisine sa-
hip olan bir foton ( y kvantı) {lifti halind~ 'aynlıyo'r: Fotonlar 1t0
mezonunun hareket doğrultusu ile e~it 8 ~ılarını meydana getiri-
yor. e 8.{llSını hesaplayınız. (1t0 mezonunun kitlesi ,= 265 elektron
kitlesi).

Çözüm.
Enerjinin korunumu prensibine göre Ey= E1tl2 dir. Fotonların
durma kitleleri «sıfır» olup beriki fotonun da Pr =Eyfc=E1tl2c
kadar olan birer impulsu vardır. Bu impulsların, mezonun ha-
reket doğrultusu olarak seçeceğimiz X ekseni doğrultusunca

o1an b ı'leşenl erı. Pyx= E1ı

c cos 6 d ır. 1t .
mezonunun ımpu 1su ıse
.
2

(impuls-enerji) ilişkisini ifade eden bağıntıdan p,.=J:.VE

c
2 -mıonv,.•
ıı

bulunur. Buna göre impulsün korunumu

E1t 1 ~--,~--c---
2pYx =2
2
c cos 8=
0 \f E,.2-m1ı2c4
şeklinde ifade edilebilir. Buradan

V=
cos8 E,,:2--- -m1r2c•
Ert
---= V( 1-
m-n:
E1t
c2)2
çıkar. Bilinen sayısal değerlerle
 71

cosO-
-v- 1 l2ô5·9,1. 10- 31 kg (3. 108 m s-1 , 2 ] 2
2457•16-ı0- 13 J
J '

= o,834; e-= 33,5°

elde edilir.

:SOT: Elektroma.ğnetizma. ve rölativite.

Özel rölativi~ teorisinin temel sorunlarını a.ydınlatma.ğa yarıya.cağını ümit

ettiğimiz, şimdiye kadarki örneklere, özellikle «rölativite dinamiği» alanında
genişlik verilmesi düşünülebilirdi. Fakat D İ Z 1 nin fasikülleri için önce-
den kararlaştırılan ağırlık dengesinin bozulmaması için bundan vazgeçilmiştir.
Uygulama örnekleri verilmemiş olmakla beraber elektrik ve mağnetizma konu-
larında rölativite görüşünün etkileri üzerinde hiç durulmamış olmaması için
bu konuya bir giriş niteliğinde olan bu nota burada yer verilmesinde yarar
görülmüştür,

Birbirlerine göre düzgün doğrusal - bağıl - hareket halinde olan karşı­

laştırma sistemleri içqı ışık hızının sabit kalışı, elektromağnetik alanı tanım­
lıyan MAXWELL denklemleri'nin bütün bu koordinat sistemlerinde şekillerini
korumalarını gerektirir. Genel olarak rölativite prensibinin bugünkü aksiyo-
ma.tik formüllendirilişine göre, bütün Doğa kanunlarının bütün inersiya.l sis-
temlerde aynı şekli gösterecek yapıda olması lazımdır. Herhangi bir 8 siste-
minden 8' gibi bir ötekisine geçiş, LORENTZ trıııısformasyonlan aracılığıyla
olur. Buna. göre: Doğa kanunlarının ifadesi olan bütün denklemlerin bu trans-
formasyonlara göre «invariyant» olmaları gerektiği söylenebilir.

LORENTZ transformasyonlıırmın - özellikle mekanik alanında - uyarlığı

denel kontroldan geçmiştir. Rölativite teorisinin elektrik konularına uygula-
nışı bakımından önemli olan sorun, bu teorinin, elektrodinaıniğin alan denk-
lemleri olan MAXWELL denklemleriyle ifadelendlrilişl yönünden de geçerlili-
ğinin gösterilmesidir.

-+ -+
Bir 8 sisteminde geçerli olan alan denklemlerinde E ve B elektriksel alan
ve mağnetik indüksiyon vektörlerinin eksenler doğrultusundaki bileşenleri
(x, y, z) yer ve (t) zaman koordinatlarının fonksiyonlarıdır. Halbuki LORENTZ
transformasyonlıırına. göre x, y, z ve t de 8' sisteminin (x', y', z') yer ve (t')
zaman koordlnatlarma bağlıdır. Bu transformasyonla, alan denklemlerinin 8'
sistemi koordinatlan cinsinden ifadesine geçilebilir. Rölativite teorisi MAX-
WELL denklemlerinin 8' sisteminde de 8 deki ile aynı şekilde olmalannı ge-
rektirir. Elektriksel ve mağnetik vektörler için birbirine göre düzgün öteleme
halinde olan bütün koordinat sistemlerinde MAXWELL denkleınierinin aynı
şekli korumalarına, zaman ve yer koordinatla.nnm transformasyonlanna katı­
larak olanak sağlıyan transformasyonlar, bu gereğin matematiksel ifadesin-
den çıkar.

MAXWELL denklemlerinin transformasyonundan elde edilen sonuçlarla

şu yargıya. da. varılabilir ki elektromağnetik alanlann «salt mağnetik» veya
72

«salt elektriksel» olarak nitelendirilmesi, mutlak geçerlikte olmayıp gözleyici-

Din hareket haline bağlıdır. örneğin 8 sisteminde elektriksel alanı olııııyan bir
mağnetik alan meydana getirilirse B' sistemine bağlı olan bir gözleyici sadece
bir mağnetik alan değil, bir elektriksel alan da saptıyabillr. Aynı stiretle bir
B sisteminde bir elektriksel alan hüküm sürüyorsa 8' sisteminde bir elektrik-
sel alandan gayn bir mağnetik alan gözlenir.

Hesaplanna girmediğimiz bu temel ilişkilerden yararlanılarak «elektriksel

yük'ün LORENTZ transformasyonlarma göre değişmezliği» gösterilebileceği
gibi, COULOMB ve LORENTZ kuvvetleriyle indüksiyon elektromotor kuvvet-
lerinin ifadeleri, LORENTZ transformasyonları önünde, incelenebilir ıı.

1
,,i

1> Örneğin bakınız: (P. FLEURY -J. MATH1EU, Physique CMnerale et Experimen-
tale, Lumi~re, 3. Ed., Eyrolles, Paris, 1970, S. 526-531); (J. HENNIDQUİN, Electro-
magnetisme et Relativite restreinte, Dunod, Paris 1970.), (BERGMANN-SCHEA-
FER, Lehrbuch der Experimentalphysik, Bd. III, Optik, 6. Aufl. W. de Gruyter,
Berlin, 1974, S. 932-935).