FİZ-217-01

Titreşimler ve Dalgalar

2015-2016 Güz dönemi ders notları*

Prof. Dr. Hüseyin Çelik

*Bu ders notları esas olarak aşağıda verilen kaynak kitaplar

kullanılarak hazırlanmıştır.
1.! Titreşimler ve Dalgalar; A. P. French.
2.! Vibrations and Waves; George C. King
3.! The Physics of Vibrations and Waves; H. J. Pain
4.! Dalgalar, Berkeley Fizik Dersleri, Cilt 3; Frank S. Crawford, Jr.
5.! University Physics , Sears and Zemansky
6.! Fundamental Physics, Halliday, D., Resnick, R.,and Walker, J.
7.! Calculus and analytic geometry; George B. Thomas, Jr.
1"
"
 Dersin içeriği

Periyodik hareketler; Periyodik hareketlerin üst üste gelmesi; Fiziksel

sistemlerin serbest salınımları; Sönümlü harmonik hareketler; Zorlamalı
salınımlar ve rezonans kavramı; Çiftlenimli salınımlar ve normal modları;
Zorlamalı çiftlenimli osilatörler ve rezonans olayı; N kütleli enine ve boyuna
çiftlenimli osilatörler ve normal modları; Sürekli sistemlerin normal modları ve
Fourier analizi; Gerilmiş bir ip üzerinde normal modların üst üste gelmesi;
Gerilmiş ipin zorlamalı titreşimleri; Bir çubuğun boyuna titreşimleri; Hava
borularında boyuna titreşimler ve ses dalgaları; İki ve üç boyutlu sistemlerin
normal modları; İlerleyen dalgalar; Tek boyutta dalga denkleminin türetilmesi;
Tek boyutta dalga denkleminin değişkenlerine ayırma yöntemiyle çözümü;
İlerleyen dalgaların üst üste binmesi; Duran dalgalar; Dispersiyon, faz hızı ve
grup hızı; Mekanik dalgaların enerjisi ve bir dalga tarafından taşınan enerji; İki
ve üç boyutta dalga denklemi ve değişkenlerine ayırma yöntemiyle çözümleri;
Elektromanyetik dalga denkleminin türetilmesi ve düzlem dalga çözümleri;
Elektromanyetik dalganın enerjisi ve Poynting vektörü; Elektromanyetik
dalgaların kutuplanması. Düzlem dalgalarının yansıması, kırınımı ve girişimi.

Sınavlar:
1.! Ara Sınavı: 8 Kasım 2015 (PAZAR) 10.00-12.00
2.! Ara Sınavı: 27 Aralık 2015 (PAZAR)10.00-12.00

Başarı notunun hesabı: 1. Ara sınav 25% , 2. Ara sınav 25% ve Genel sınav
50% alınır. Öğrencinin başarılı sayılması için genel sınavda en az 40 almalıdır.
Bu hesabın yapılması ve başarı notunun verilmesinde öğrenci yönetmeliğinin
23. ve 24. maddeleri uygulanır.
"
"

2"
"
 2015-2016 ders günleri

Tarih Salı Perşembe

15.9.2015 X
17.9.2015 X
22.9.2015 Tatil edildi
29.9.2015 X

1.10.2015 X
6.10.2015 X
8.10.2015 X
13.10.2015 X
15.10.2015 X
20.10.2105 X
22.10.2105 X
27.10.2015 X

3.11.2015 X
5.11.2015 X
10.11.2015 X
12.11.2015 X
17.11.2015 X
19.11.2015 X
24.11.2015 X
26.11.2015 X

1.12.2015 X
3.12.2015 X
8.12.2015 X
10.12.2015 X
15.12.2015 X
17.12.2015 X
22.12.2015 X
24.12.2015 X

Not: 27 gün (=54 ders saati) ders yapılacaktır. 2 ara sınav karşılığı 4 saat ders
yapılmış sayılacaktır. Sonuç olarak toplam 58 saat ders yapılacaktır. Yönetmelik
gereği 18 ders (=58x0,30) saatinden fazla devamsızlığı olan öğrenci F1 notu
alır.

3"
"
 HAFTALARA GÖRE İŞLENECEK KONULAR (Tahmini)
Haftalar Tartışılacak işlenecek konular:
1.! Hafta Periyodik hareketler.Basit harmonik hareketin dönme vektörü ve kompleks
üstel fonksiyonla tanımlanması Periyodik hareketlerin üst üste gelmesi.
2.! Hafta Aynı frekanslı iki dalganın tek boyutta üst üste gelmesi.Farklı frekanslı iki
dalgaların tek boyutta üst üste gelmesi, vurular. Aynı frekanslı birçok titreşimin
üst üste gelmesi. Aynı ve farklı frekanslı dik titreşimlerin üst üste gelmesi.
Lissajous eğrileri.
3.! Hafta Fiziksel sistemlerin serbest salınımları. Basit sarkaç Kompleks üstel fonksiyon
kullanarak harmonik osilatör denkleminin çözümü. Burulma sarkacı; Fiziksel
sarkaç; Elektrik devrelerinde osilasyonlar.
4.! Hafta Sönümlü harmonik hareket denklemi: Kritik üstü, kritik ve kritik altı sönüm
durumlarının incelenmesi. Sönümlü harekette enerji kayıp oranı. Sönümlü
harmonik harekette kalite faktörü. Sönümlü elektriksel osilasyonlar.
5.! Hafta Sönümlü ve sönümsüz osilasyonlar için zorlamalı harmonik hareketin
denklemi. Zorlamalı osilasyon süresince güç soğrulması. Elektrik devrelerinde
rezonans. Geçiş olayı. Kompleks fonksiyonların sönümlü zorlanmalı
osilasyonlarıda kullanımı.
6.! Hafta Çiftlenimli salınıcıların fiziksel karakteristikleri. Sarmal yaylarla çiftlenimli
yapılmış kütlelerin salınımı. Normal modların üst üste gelmesi. Çiftlenimli
salınıcıların zorlanımlı titreşimi ve rezonans.
7.! Hafta N-tane kütleden oluşan çiftlenimli salınıcılar ve normal modlarının bulunması..
Enine ve boyuna salınımlar. N’nin çok büyük olma durumu. Bir Kristal
örgünün normal modları.
8.! Hafta Sürekli sistemlerin tanımı. Bir boyutlu dalga denkleminin türetilmesi. Bu
denklemin değişkenlerine ayırma yöntemiyle çözümü. Gerilmiş ip üzerinde
modların üst üste gelmesi. Gerilmiş ipin zorlanımlı harmonik hareketi.
9.! Hafta Young modülü, ve hacim modülü kavramları.Bir çubuğun boyuna
titreşimlerinin incelenmesi.Hava borusunun boyuna titreşimleri ve ses dalgası.
İki ve üç boyutlu sistemlerin titreşimi modları.Fourier serilerinin titreşim
modlarının incelenmesinde kullanımı.
10.!Hafta İlerleyen sinüzoida dalgalar. Dalgaların sınıflandırılması. İlerleyen dalgalar ve
normal modları. Bir yönde ilerleyen dalgalar. Dalga atmaları . Dalga
atmalarının üst üste gelmesi. Dispersiyon; faz hızı ve grup hızları. Mekaniksel
dalgaların enerjisi ve bir dalga tarafından taşınan enerji.
11.!Hafta Maxwell denklemlerinin integral ve diferansiyel biçimleri.Elektromanyetik
dalga denklemi ve düzlem dalga çözümleri.
12.!Hafta Elektromanyetik dalgalarda enerji., Elektromanyetik dalgalarda enerji akışı ve
Poynting vektörü. Düzlem elektromanyetik dalgaların kutuplanması.
13.!Hafta Sınır etkileri ve girişim: Dalga pulslarının yansıması, yansıma ve geçme katsayıları.
Huygens ilkesi. Huygens ilkesi ve yansıma. Huygens ilkesi ve kırılma.
14.!Hafta Girişim, çift yarıkta girişim. İnce filmlerde girişim. Çok yarıkta girişim. Kırınım, tek
ve çok yarıklı sistemlerde kırınım.
!
NOT: Ders notlarına “http://yunus.hacettepe.edu.tr/~hucelik/fiz217/ “
adresinden ulaşabilirsiniz.

4"
"
 BÖLÜM-1

1.1 PERİYODİK HAREKETLER

Bu derste sık kullanacağımız bazı tanımlamalar aşağıda verilmiştir.

•! Belirli aralıklarla tekrarlanan harekete periyodik hareket denir.

•! Sabit bir nokta etrafında, bir doğru boyunca, periyodik hareket yapan
cismin hareketine titreşim hareketi denir.
•! Genellikle zamanın sinüs veya kosinüs fonksiyonları olarak ifade edilen
periyodik hareketlere harmonik hareket denir.
•! Böyle hareket yapan bir parçacığın hiçbir kuvvetin (bileşke kuvvet)
etkisinde kalmadığı konuma denge konumu denir.
•! Herhangi bir andaki konumun denge konumuna olan uzaklığına uzanım
denir.
•! Uzanımın maksimum değerine genlik denir.
•! Parçacığı denge konumuna geri getirmeye çalışan kuvvet, uzanımla
orantılı ise bu titreşim hareketine basit harmonik hareket (kısaca BHH)
denir.
•! Basit harmonik harekette uzanımın zamanla değişimi basit sinüs (veya
kosinüs) fonksiyonu şeklindedir. Bu nedenle basit harmonik harekete
sinüzoidal hareket denir.

Titreşim, denge konumu etrafındaki zamana bağlı salınımlardır. Titreşim

hareketi zamana bağlı !(#) gibi bir fonksiyonla ifade edilebilir.

Dalga hareketinin oluşumunun ana kaynağı titreşimdir. Ancak her titreşim

dalga hareketi oluşturmayabilir. Dalga titreşimin bir yerden başka bir yere
taşınmasıdır. Bu harekette hem zaman ve hem de konum değişir. Bu nedenle
dalga hareketi hem konuma ve hem de zamana bağlı harekettir ve !(%, #)
şeklinde bir fonksiyonla ifade edilebilir.

5"
"
1.2 BASİT HARMONİK HAREKETİN DÖNME VEKTÖRÜ İLE
TANIMLANMASI

Burada kısaca basit harmonik hareket ile düzgün dairesel hareket arasındaki
ilişkiye değineceğiz. Şekil-1’de xy-düzleminde merkezi orijinde olan A
yarıçaplı bir çember üzerinde düzgün dairesel hareket yapan (' = )*+,#) bir
parçacık gösterilmiştir.

P
A
ωt P0
α
x
O Q

Şekil-1.1. Dairesel hareketin saat ibrelerinin tersi yönde dönen -. vektörü ile
temsili.

Parçacık # = 0 anında çember üzerindeki P0 noktasından ω sabit açısal hızı ile

harekete başladığını kabul edelim. -.0 vektörünün x-ekseninin pozitif tarafı ile
yapmış olduğu açı α olsun. Parçacığın t kadar zaman sonra çember üzerinde
bulunduğu yeri belirleyen -. vektörünün x-ekseninin pozitif tarafıyla yapmış
olduğu θ açısı ise

1 = '# + 3 (1.1)

ifadesi ile verilecektir. Parçacık çember üzerinde sabit açısal hızla dönmesine
devam ederse, -. vektörünün x-ekeni üzerindeki izdüşüm ayağı olan Q noktası
ise +A ile –A arasında basit harmonik hareket (BHH) yapar. Bu durumda Q
noktasının yerini

6"
"
 % = 456) '# + 3 7 (1.2)

ifadesi ile belirleyebiliriz. Bu bağıntı basit harmonik hareketin denklemidir.

Burada A hareketin genliği, ω açısal frekansı ve 3 faz sabitidir.

Benzer şekilde P noktasının y-ekseni üzerindeki izdüşümü için ise

! = 4),8 '# + 3 (1.3)

yazabiliriz. Yani P noktasının y-ekseni üzerindeki izdüşümü de basit harmonik

hareket yapar.

Orijinden parçacığın bulunduğu P noktasına giden -. vektörüne yer (veya

konum) vektörü dendiğini biliyorsunuz. Bu vektörün boyunu r, x-ekseninin
pozitif tarafıyla yaptığı açıyı θ ile gösterirsek, parçacığın bulunduğu P
noktasının yerini (r,θ) polar koordinatlar ile de belirleyebiliriz.

P "
y
r
θ
O x x

Şekil-1.2 Dairesel hareket yapan cismin dik koordinatları ile polar koordinatları
arasındaki ilişki.

Dik koordinatlar ile polar koordinatlar arasındaki ilişkinin

% = 956)1 ve ! = 9),81 (1.4)

ifadeleri ile verildiğini biliyoruz. Bu durumda -. vektörünü

-. = %: + !ȷ = 956)1: + 9),81ȷ (1.5)

7"
"
şeklinde yazabiliriz.

Şimdi bu ifadeyi başka bir şekilde ifade etmeye çalışalım:

9 = % + ,! (1.6)

Eşitlik-1.6’nın aşağıda söylenenleri temsil ettiği varsayılacaktır:

•! % gibi bir yer değiştirme herhangi bir sınırlayıcı faktör olmaksızın x-

eksenine paralel yapılmalıdır.
•! ,! teriminin y-eksenine paralel yönde ! yer değiştirmesi yaptırması
gerektiği anlaşılmalıdır. Gerçekte % ’e ,!’nin ilavesi olarak anlaşılan <
ifadesi yukarıda tanımlanan 9 ile aynı olmalıdır yani

< = % + ,! (1.7)

•! , sembolüne saat ibrelerinin tersi yönünde 900 ′?,@ (=A/2 radyan) dönme
yaptıran bir nicelik olarak bakacağız.
•! ,+ niceliğini oluşturmak için, x-ekseni boyunca b kadarlık bir mesafe
ilerlenir ve sonra saat ibrelerinin tersi yönünde 900 dönülür.
•! , D + niceliğini oluşturmak için önce ,+ oluşturulur ve ona saat ibrelerinin
tersi yönde 900 ′?,@ bir dönme uygulanır. Çünkü , D + niceliği , ,+
şeklinde yazılabilir. Burada arka arkaya iki dönmenin b yer değiştirmesini
–b yer değiştirmesine dönüştüreceği anlaşılır. Böylece cebirsel bir eşitlik
elde ederiz:

, D = −1 (1.8)

, niceliğine cebirsel olarak -1’in karekökü olarak bakabiliriz. Başka bir

deyişle , niceliği gerçek (reel) bir değer değildir yani , niceliği sanal
(imajiner) bir değerdir. Bu durumda Eşitlik-1.7 kompleks bir değeri temsil
etmektedir.
Şimdi y bileşeninin uzunluğu b, x bileşeninin uzunluğu a olan bir z vektörünü
ele alalım (Burada z vektörünün kompleks uzayda bir vektör olduğunu
unutmayalım) ve ",< nedir?” sorusunu yanıtlayalım.
< = * + ,+ (1.9)

8"
"
olduğuna göre (Şekil-1.3a)
,< = ,* + , D + = ,* − + (1.10)
yazabiliriz. Bu vektörün bileşenleri Şekil-1.3b’de gösterilmiştir. Burada iz
vektörü, z vektörünün 900 ’lik bir ilave dönme ile meydana getirildiğine dikkat
ediniz.

Şekil-1.3 (a) Kompleks düzlemde z vektörünün gösterimi. (b) z vektörünün i ile

çarpımından elde edilen iz vektörü (Bu iki vektörün dik olduklarına dikkat
ediniz)

Bu çeşit bir analiz cebir ile geometri arasında uygun bir köprü kurar. Eğer a ve b
nicelikleri gerçek (reel) sayılar ise

< = * + ,+ (1.11)

toplamı kompleks bir sayı olacaktır. Fakat geometrik olarak Şekil-1.3a’dan da

açıkça görüleceği gibi #*81 = +/* olacak şekilde x-ekseninden itibaren belli bir
1 açısı yapan eksen boyunca bir yer değiştirme söz konusudur.

Bir kompleks sayı ile bir vektörü bu şekilde temsil ederek BHH’i analiz etmek
için uygun bir yönteme sahip olduğumuza dikkat ediniz. Bu yöntemle bir
titreşim hareketi problemini çözdükten sonra, a ve b değerleri gerçek olan
< = * + ,+ şeklinde bir sonuç elde edilir.

9"
"
1.3 HIJ KOMPLEKS ÜSTEL FONKSİYONU ve BU FONKSİYONLA
BHH’in TANIMLANMASI

Biraz önceki tartışma daha önceki analizlerimize fazla bir katkıda bulunmuş gibi
gözükmüyor. Şimdi tanımlayacağımız kompleks üstel fonksiyon, ele alınan
titreşim problemlerinin çözümünü kolaylaştırması bakımından önemlidir.

Titreşimlerin analizinde, periyodik yer değiştirme ve bu yer değiştirmenin

zamana göre birinci türevi olan hız ve ikinci türevi olan ivme ile ilgileneceğiz.
Hareketi tanımlayan yer değiştirme, hız ve ivme ifadeleri sinüs ve kosinüs
fonksiyonları içerir.
Sinüs ve kosinüs fonksiyonlarının seriye açılımları yapılırsa
KL KO
),81 = 1 − + ⋯ (1.12a)
M! P!

KR KS
56)1 = 1 − + ⋯ (1.12b)
D! T!

ifadeleri elde edilir (Bunun için Calculus and analytic geometry; George B.
Thomas, Jr. kitabına bakınız).
Bu iki ifade kullanılarak 56)1 + ,),81 toplamı için
KR KL KS KO
56)1 + ,),81 = 1 + ,1 − −, + +, ⋯ (1.13)
D! M! T! P!

ifadesini elde ederiz. Bu ifadede -1 yerine , D 7 yazılır ve yeniden düzenlenirse,

(UK)R (UK)L (UK)S (UK)O (UK)V

56)1 + ,),81 = 1 + ,1 + + + + + ⋯+ (1.14)
D! M! T! P! W!

ifadesi elde edilir. Bu eşitliğin sağ tarafı X UK ’nın seri açılımıdır. Bu durumda
eşitlik
56)1 + ,),81 = X UK (1.15)
şeklinde yazılabilir. Trigonometrik fonksiyonlarla kompleks üstel fonksiyonlar
arasındaki ilişkiyi gösteren bu ifade Leonhard EULER tarafından 1748’de elde
edilmiştir ve onun adıyla anılır. Genellikle X UK ile bir z kompleks sayısının
çarpımı, z’nin uzunluğunu değiştirmeden θ açısı kadar dönmesini tanımlar.

10"
"
Harmonik hareketi tanımlayan yer değiştirme (x), hız (v) ve ivme (a) ifadeleri
sinüs ve kosinüs fonksiyonlarını içerir. Örneğin BHH için,
% = 456) ω# + 3 (1.16a)
[\
Z= = −ωA),8 ω# + 3 (1.16b)
[]
[_ [R\
*= = = −'D 456) ω# + 3 = −ωD % (1.16c)
[] [] R

ifadelerinin geçerli olduğunu biliyoruz (Bu konuya daha sonra tekrar

döneceğiz). Diğer taraftan, x ve y’nin x+iy şeklindeki bir toplamı ile
ilgileniyorsak aşağıdaki ifadeyi yazabiliriz,
< = 456) ω# + 3 + ,4),8 ω# + 3 = 4X U(`]ab) (1.17)

Bu ifadede z’nin reel kısmı x’i göstermektedir. Hız ve ivmeye karşılık gelecek
vektörler için
[c
= ,ω4X U `]ab
= ,ω< (1.18a)
[]
[Rc
77 = (,ω)D 4X U `]ab
= −ωD < (1.18b)
[] R

ifadelerini yazabiliriz. Bu üç vektör Şekil-1.4’de gösterilmiştir.

A
ωt+α
(a) x
x

ωA ωt+α+π/2

(b) v
dx/dt
ωt+α+π
2 2
d x/dt
(c) a

ωA 2

Şekil-1.4 (a) Kompleks yer değiştirme vektörü z ve onun reel bileşeni x,

[c
(b) Hız vektörü ve onun reel bileşeni d%/d# , (c) İvme vektörü d D </d# D ve
[]

onun reel bileşeni d D %/d# D .

11"
"
Bu şekilde üç vektör arasındaki faz ilişkisi ilk bakışta hemen görülmektedir.
Burada i’nin her uygulanması faz açısında π/2 kadarlık bir artışa karşılık
geldiğine yani saat ibrelerinin tersi yönde π/2 kadarlık dönüler sağladığına
dikkat ediniz.

1.4 de MOİVRE FORMÜLÜ (Teoremi)

İlerideki analizlerimizde faydalanacağımız bir formülü burada kısaca tanıtmakta
fayda vardır. de Moivre tarafından kompleks üstel fonksiyonların kuvvetlerinin
ve köklerinin nasıl hesaplanacağını gösteren çok kullanışlı bir formül olup kendi
adı ile anılmaktadır.
< = 9X UK (1.19)
ifadesinin n’inci kuvveti için
7< W = 9 W X UWK = 9 W (56)81 + ,),881) (1.20)
yazılabilir.
Benzer şekilde, < e/W de bulunur. Bunun için kutupsal yazılıma, gerektiği kadar
2π ekleyelim,
< = 9 56) 1 + 2@A + ,),8 1 + 2@A = 9X U(KaDfg) (1.21)
Şimdi < e/W için
V KaDfg KaDfg
< e/W = 9 56) + ,),8 (1.22)
W W

ifadesini yazabiliriz. Burada k=0,1,2,3,...,n-1 değerlerini alabilir. Şu halde tüm

kompleks sayılar için < e/W ifadesinin n tane farklı kökü vardır.
Kompleks sayılar, çağdaş mühendislikte yer alan çeşitli titreşim hareketleri,
harmonik salınımlar, alternatif akımlar ve dalga olaylarının incelenmesinde
uygun bir matematik dilidir.

Burada kompleks sayıların, sık sık kullanacağımız, bazı özelliklerini kısaca

hatırlatmada fayda vardır:

12"
"
 <e = 7 %e + ,!e ve <D = 7 %D + ,!D
gibi iki kompleks sayı verilmiş ise,
•! Eşitlik: <e = <D ise %e = %D ve !e = !D ,
•! Toplama: <e + <D = %e + %D + , !e + !D ,
•! Çarpma: <e <D = %e + ,!e %D + ,!D = (%e %D − !e !D )+i(%e !D + %D !e ),
ch \h aUih \h aUih \R jUiR (\h \R aih iR )aU((\R ih j\h iR )
•! Bölme :77 = = =
cR \R aUiR (\R aUiR )( \R jUiR ) \RR aiRR

Olduğunu hatırlamada fayda vardır.

Ayrıca aşağıdaki tanımlamaları ve özellikleri de sık sık kullanacağız:
•! x: z’in gerçel (reel) kısmıdır ve x=Rez ile gösterilir.
•! y: z’in sanal (imajiner) kısmıdır ve y=Imz ile gösterilir.
•! < = % D + ! D , z’nin mutlak değeri veya normu veya büyüklüğü
olarak adlandırılır.
•! < ∗ = % − ,!, z’nin kompleks eşleniği olarak adlandırılır.
cac ∗ cjc ∗
•! % = 7, ! =
D DU

•! (<e + <D )∗ = <e∗ + <D∗

•! (<e <D )∗ =<e∗ <D∗
l mn al omn
•! 756)1 =
D

l mn jl omn
•! ),81 =
DU

yazabiliriz.

13"
"
ÖRNEK-1

<e = * + ,+, <D = 5 + ,d olan < = <e <D ifadesi ile verilen bir z vektörünü göz
önüne alınız (, = −1).
a)! <e ve <D ’nin büyüklükleri çarpımının <’nin büyüklüğüne eşit olduğunu
gösteriniz.
b)! %-ekseni ile <’nin yapmış olduğu açının, <e ve <D ’nin x-ekseni ile ayrı ayrı
yapmış oldukları açıların toplamı olduğunu gösteriniz (French p 1.1)

Çözüm:
a)! <e = *D + + D , <D = 5 D + d D olduğunu biliyoruz. Buradan

<e <D = (*D + + D )(5 D + d D ) = *D 5 D + *D dD + +D 5 D + +D dD

yazabiliriz. Benzer şekilde
< = <e <D =(7* + ,+)(75 + ,d) = *5 + ,*d + ,+5 + , D +d =
*5 − +d + , *d + +5
< = (*5 − +d)D + (*d + +5)D = *D 5 D + *D d D + + D 5 D + + D d D
buradan < = <e <D yazabiliriz.
p
b)! <e = * + ,+ vektörünün x-ekseni ile yaptığı açı 1e ise #*81e = veya + =
q

*#*81e ;
[
<D = 5 + ,d vektörünün x-ekseni ile yaptığı açı 1D ise #*81D = veya
r

d = 5#*81D
yazılabilir. Benzer şekilde z vektörünün x-ekseni ile yaptığı açı 1 olsun
< = *5 − +d + , *d + +5
q[apr qr]qWKR aqr]qWKh ]qWKR a]qWKh
#*81 = = = = tan7(1e + 1D )
qrjp[ qrjqr]qWKh ]qWKR ej]qWKh ]qWKR

yazabiliriz. Buradan 1 = 1e + 1D olacağı açıktır.

ÖRNEK-2
< = 1 − , ise < e0 hesaplayınız.
Çözüm: z kompleks sayısını polar formda yazabiliriz:

14"
"
 je g
< = 1D + (−1)D = 2 ve #*871 = 7( ) veya 1 = − olduğundan
e T
A A
< = 2 cos −
+ ,),8(− )
4 4
Burada de Moiver formülünü kullanarak

g g e0g e0g
< e0 = ( 2)e0 cos 10 − + ,),810(− ) =2P cos − + ,),8(− )
T T T T
Pg Pg Pg Pg
= 32 cos − + ,),8(− ) = 32 cos − + 2A + ,),8(− + 2A)
D D D D

g g
= 32 cos − + ,),8(− ) = 32 0 − , = −32,
D D

< e0 = −32,

sonucu elde edilir.

ÖRNEK-3

X UK ile z gibi bir kompleks sayının çarpımının z’nin boyunda bir değişme
olmaksızın 1 kadarlık bir pozitif dönmeye karşılık geldiğini gösteriniz (French-
p1.3)

Çözüm:

< = * + ,+7 olsun. Kompleks uzayda z vektörünün x ekseninin pozitif tarafıyla

yaptığı açıyı { ile gösterelim. Bu durumda z vektörünü

< = * + ,+ = 956){ + ,9),8{

şeklinde ifade edebiliriz. Burada * = 956){ ve + = 9),8{ ’dir. Bu durumda

Euler formülünü kullanarak

< = 9X U|

yazabiliriz. Şimdi z’i X UK ile çarpalım

X UK < = X UK 9X U| = 9X U(Ka|) = 9 cos 1 + { + ,),8(1 + {)

15"
"
 X UK < = 9 56) D 1 + { + ),8D 1 + { e/D
=9
Elde edilen yeni vektörün boyu z ile aynıdır. Ancak yeni vektörün argümanı
(1 + {)′!* eşittir. Başka bir deyişle z vektörünü X UK ile çarpmak, vektörün boyu
değişmeksizin saat ibrelerinin tersi yönünde 1 kadar döndürmeye eşdeğerdir.

ÖRNEK-4
Euler eşitliğinde X UK = 56)1 + ,),81 dir.
a)! X jUK ’nın geometrik gösterimini,
b)! 56)1’nın üstel gösterimini,
c)! ),81’nın üstel gösterimini bulunuz. (French-p1.6)

Çözüm:
a)
X jUK = cos −1 + ,),8 −1 = 756)1 − ,),81
yazabiliriz. Bu vektörün geometrik gösterimi aşağıda verilmiştir.

b)
X UK = 56)1 + ,),81
X jUK = 56)1 − ,),81
Taraf tarafa toplayarak
X UK + X jUK = 256)1
ve buradan
X UK + X jUK
56)1 =
2
sonucunu elde ederiz.

c)
X UK = 56)1 + ,),81

16"
"
 X jUK = 56)1 − ,),81
Taraf tarafa çıkararak
X UK − X jUK = 2,),81
ve buradan
X UK − X jUK
),81 =
2,
sonucunu elde ederiz

ÖRNEK-5
),81 ve 56)1 ’nın üstel ifadelerini kullanarak aşağıdaki trigonometrik
bağıntıların gerçekleştiğini gösteriniz.
a)! 56) D 1 − ),8D 1 = 56)21
b)! 27),8156)1 = ),821
Çözüm:7
l mn jl omn l mn al omn
a) ),81 = ve 56)1 = ifadelerini türetmiştik. Buradan
DU D

D
X UDK + X jUDK − 2
),8 1 =
−4

D
X UDK + X jUDK + 2
56) 1 =
4
yazabiliriz. Buradan

D
X UDK + X jUDK + 2 X UDK + X jUDK − 2
D
56) 1 − ),8 1 = −
4 −4
2X UDK + 2X jUDK X UDK + X jUDK
= = = 56)21
4 2

l mn jl omn l mn al omn l mRn jl omRn

b)! 27),8156)1 = 2 = = ),821
DU D DU

ÖRNEK-6
27, kompleks sayısının tüm kompleks küp köklerini bulunuz.

17"
"
 Çözüm: 27, syısın küp kökünü aramak < M = 27,7olacak z sayılarını bulmak
demektir . 27i sayısının normu (büyüklüğü),

0 + 27, = 0 + 27D = 27
g
ve argümanı ise dir. Bu durumda 27, sayısını polar formda
D
g g
27, = 27(56) + ,),8 )
D D

şeklinde yazılır. Aranan z sayısını polar formda

< = 9(56)1 + ,),81)
alalım. Bu ifade < M = 27, eşitliğinde kullanılırsa
M g g
9(56)1 + ,),81) = 27(56) + ,),8 )
D D

yazılır. Burada de Moivre formülü de kullanılırsa

g g
9 M 56)31 + ,),831 = 27(56) + ,),8 )
D D

yazılır. Buradan 9 = 3 olacağı açıktır. Ancak 1 ’nın alabileceği değerler

nedir? Burada
g g
56)31 = 56) ve ),831 = ),8
D D

olmalıdır. Bu eşitliklerden
A
31 = + 2A@
2
yazılabilir. Burada k’nın alabileceği değerler k=0,1,2 olabilir.
g
i)! k=0 için 1 = olacaktır. Bu durumda köklerden birincisi
~
g g M e M M M
<e = 3 56) + ,),8 =3 +, = + ,
~ ~ D D D D
Pg
ii)! k=1 için 1 = olacaktır. Bu durumda köklerden ikincisi
~
Pg Pg M e M M M
<D = 3 56) + ,),8 =3 − +, =− + ,
~ ~ D D D D
g Mg
iii)! k=2 için 1 = = olacaktır. Bu durumda köklerden üçüncüsü
~ D
Mg Mg
<M = 3 56) + ,),8 = 3 0 + ,(−1) = −3,
D D
olacaktır.

18"
"
 g g
Burada k=3 durumunda 31 = + 6A ve 1 = + 2A olur. Bu sonuç k=0
D ~

olma durumuna özdeştir. Sonuç olarak 27i kompleks sayısının olası küp
kökleri ve bunların grafiksel gösterimi aşağıda özetlenmiştir.
M M M M M M
<e = + ,, <D = − + , ve <M = −3,
D D D D

ÖRNEK-7
[Ri
= −@ D ! diferansiyel denkleminin ! = 456)@% + Å),8@% şeklinde bir
[\ R

çözüme sahip olduğunu gösteriniz. Burada A ve B keyfi sabitlerdir. Aynı

zamanda bu eşitliğin ! = Ç56) @% + 3 = ÇÉX X U(f\ab) = ÉX ÇX Ub X Uf\
şeklinde de yazılabileceğini gösteriniz. C ve 3’yı A ve B’nin fonksiyonları
olarak ifade ediniz.(French-p1.10)
Çözüm:
a)! Önerilen ! = 456)@% + Å),8@% ifadesinin x göre ikinci türevini
d!
= −4@),8@% + Å@56)@%
d%
[Ri
= −4@ D 56)@% − Å@ D ),8@% = −@ D (456)@% + Å),8@% = −@ D ! sonucunu
[\ R
elde ederiz. Bu ise verilen diferansiyel denklemin aynısıdır. Dolaysıyla verilen
! = 456)@% + Å),8@% fonksiyonu verilen diferansiyel denklemin bir
çözümüdür.
b)! A ile B sabitleri aşağıdaki dik üçgenin dik kenarları olduğunu düşünelim:

19"
"
Bu dik üçgenden 4 = 4D + Å D 56)1 ve Å = 4D + Å D ),81 yazabiliriz.
Bunları önerilen çözüm ifadesinde yerine yazalım

! = 456)@% + Å),8@% = 7! = 4D + Å D 56)156)@% + 4D + Å D ),81),8@%

= 4D + Å D 56)156)@% + ),81),8@%
= 4D + Å D cos7(@% − 1)
Elde ederiz. Burada 1 = −3 ve 4D + Å D = Ç7diyelim. Bu durumda

! = 456)@% + Å),8@% = 4D + Å D cos7(@% − 1) = Ç56)(@% + 3)

yazabiliriz. Bu ifadenin
! = ÇÉX X U(f\ab) = ÉX ÇX Ub X Uf\
şeklinde yazılacağı açıktır.
Ö
Burada Ç = 4D + Å D ve 3 = −1 = −arctan7( ) dir.
Ü

20"
"