Fi̇zi̇k 11 PDF

ORTAÖĞRETİM
FİZİK
11
DERS KİTABI
YAZAR
Ali Seyfi KOYUNCUOĞLU
Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı’nın 30.11.2016 tarih ve 86 sayılı
(ekli listenin 145’inci sırasında) kurul kararıyla 2017-2018 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süreyle ders
kitabı olarak kabul edilmiştir.
YAY I N D A Ğ I T I M
1
Her hakkı saklıdır ve İPEKYOLU YAYIN DAĞITIM TİCARET LİMİTET ŞİRKETİ’ne aittir. İçindeki şekil,
yazı, metin ve grafikler, yayınevinin izni olmadan alınamaz; fotokopi, teksir, film şeklinde ve başka hiçbir
şekilde çoğaltılamaz, basılamaz ve yayımlanamaz.
ISBN
978-975-9073-22-0
Editör
Rahim POLAT
Dil Uzmanı
Osman Nuri BAYRAK
Görsel Tasarım Uzmanı

Aysel GÜNEY
YAY I N D A Ğ I T I M
Kavacık Subayevleri Mah. Ergün Sokak. No.: 58/B Keçiören /ANKARA

tel.: (0.312) 318 51 50 - 51 • belgegeçer : 318 52 51
2
İSTİKLÂL MARŞI
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı:
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı.
O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak; Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı:
O benimdir, o benim milletimindir ancak. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı.
Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda?
Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!
Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl. Cânı, cânânı, bütün varımı alsın da Huda,
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl. Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeli-
Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Her cerîhamdan İlâhî, boşanıp kanlı yaşım,
Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, Fışkırır ruh-ı mücerret gibi yerden na’şım;
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmış canavar? O zaman yükselerek arşa değer belki başım.
Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl!
Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl.
Doğacaktır sana va’dettiği günler Hakk’ın; Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl;
Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın Hakkıdır hür yaşamış bayrağımın hürriyyet;
Hakkıdır Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy
3
GENÇLİĞE HİTABE
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ile-

lebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek iste-
yecek dâhilî ve hâricî bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti
müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın
vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok na-
müsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek
düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili ola-
bilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün ter-
sanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil
işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak
üzere, memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ
hıyanet içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,
müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır. Muhtaç olduğun kudret, damarla-
rındaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
4
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
(1881 - 1938)
5
İÇİNDEKİLER
ORGANİZASYON ŞEMASI .............................................................................................................. 9
GÜVENLİK SEMBOLLERİ ............................................................................................................. 10
1. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET...................................................................................... 11
1.1. VEKTÖRLER........................................................................................................................ 12
1.1.A. Vektörlerin Özellikleri................................................................................................. 13
1.1.B. Vektörel Büyüklüklerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterilmesi...................... 17
1.1.C. Vektörlerin Bileşkesinin Bulunması............................................................................ 19
1.1.Ç. Vektörlerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Bileşenlerine Ayrılması........................ 29
1.2. BAĞIL HAREKET................................................................................................................. 34
1.2.A. Sabit Hızlı İki Cismin Birbirine Göre Hareketi............................................................ 34
1.2.B. Hareketli Bir Ortamdaki Sabit Hızlı Cisimlerin Farklı Gözlem Çerçevelerine
Göre Hareketi............................................................................................................. 42
1.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI.................................................................................... 51
1.3.A. Serbest Cisim Diyagramları ve Cisimlere Etkiyen Net Kuvvetin Bulunması.............. 52
1.3.B. Net Kuvvet Etkisindeki Cisimlerin Hareketi................................................................ 67
1.3.C. Sürtünmeli Yüzeylerde Hareket Eden Cisimler.......................................................... 71
1.4. BİR BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET.......................................................................... 79
1.4.A. Sabit İvmeli Harekete Örnekler.................................................................................. 80
1.4.B. Bir Boyutta Sabit İvmeli Hareketin İncelenmesi ve Grafiklerinin
Çizilerek Yorumlanması............................................................................................. 82
1.4.C. Havanın Olmadığı Durumlarda Serbest Düşme Hareketi........................................ 103
1.4.Ç. Serbest Düşen Cisimlere Etki Eden Sürtünme Kuvveti veya Hava Direnci............. 108
1.4.D. Limit Hız................................................................................................................... 111
1.4.E. Bir Boyutta Sabit İvmeli Hareketle İlgili Günlük Yaşam Problemleri........................ 113
1.5. İKİ BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET.......................................................................... 117
1.5.A. İki Boyutta Sabit İvmeli Hareketler........................................................................... 118
1.5.B. Atış Hareketlerinin Yatay ve Düşey Boyutta Analizi................................................. 120
1.5.C. İki Boyutta Sabit İvmeli Hareketle İlgili Günlük Yaşam Problemleri......................... 131
1.6. ENERJİ VE HAREKET....................................................................................................... 134
1.6.A. Esneklik Potansiyel Enerjisi..................................................................................... 135
1.6.B. Cisimlerin Hareketi ve Mekanik Enerjinin Korunumu............................................... 141
1.6.C. Sürtünmeli Yüzeylerde Enerji Korunumu................................................................. 148
1.7. İTME VE DOĞRUSAL MOMENTUM.................................................................................. 153
1.7.A. İtme ve Momentum Kavramları................................................................................ 154
1.7.B. İtme ve Momentum Değişimi Arasındaki İlişki......................................................... 161
6
1.7.C. Momentumun Korunumu......................................................................................... 170
1.7.Ç. Bir ve İki Boyutta Momentum Korunumu................................................................. 172
1.7.D. Momentum ve Enerji Korunumu ile İlişkili Örnekler................................................. 192
1.8. TORK ................................................................................................................................. 196
1.8.A. Tork.......................................................................................................................... 197
1.8.B. Torkun Bağlı Olduğu Değişkenler ve Tork Vektörünün Yönü.................................. 198
1.8.C. Torkla İlgili Bazı Problemler..................................................................................... 203
1.9. DENGE............................................................................................................................... 205
1.9.A. Cisimlerin Denge Durumları..................................................................................... 206
1.9.B. Denge Problemleri................................................................................................... 210
1.9.C. Kütle ve Ağırlık Merkezi........................................................................................... 214
1.9.Ç. Günlük Yaşamda Kullandığımız Basit Makineler..................................................... 226
1.9.D. Denge Koşullarının Basit Makinelere Uygulanması ve Verim Hesabı..................... 242
1.9.E. Basit Makine Tasarlama.......................................................................................... 247
1. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI..................................................... 248

2. ÜNİTE: ELEKTRİK VE MANYETİZMA............................................................260
2.1. ELEKTRİKSEL KUVVET VE ELEKTRİK ALAN................................................................ 261

2.1.A. Elektriksel Kuvvet..................................................................................................... 261
2.1.B. Elektrik Alan............................................................................................................. 265
2.1.C. Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alanla İlgili Hesaplamalar.......................................... 272
2.2. ELEKTRİKSEL POTANSİYEL........................................................................................... 280
2.2.A. Elektriksel Potansiyel Enerji, Elektrik Potansiyeli,
Potansiyel Fark ve İş Kavramları............................................................................. 280
2.2.B. Elektriksel Potansiyel Enerji ile Gravitasyon Potansiyel Enerjisinin
Karşılaştırılması....................................................................................................... 288
2.2.C. Elektriksel Potansiyel Enerji, Potansiyel, Potansiyel Fark ve İş
Kavramlarıyla İlgili Problemler................................................................................. 290
2.3. DÜZGÜN ELEKTRİK ALAN VE SIĞA............................................................................... 298
2.3.A. Yüklü Levhalar Arasındaki Düzgün Elektrik Alanın Potansiyel
Fark Kavramı ile İlişkisi............................................................................................ 299
2.3.B. Yüklü Parçacıkların Düzgün Elektrik Alanda Hareketi............................................. 300
2.3.C. Sığa (Kapasite)........................................................................................................ 304
2.3.Ç. Düzlem Levha Sığaçlar (Kondansatörler) ve Bu Sığaçlarda
Sığanın Bağlı Olduğu Değişkenler........................................................................... 306
2.3.D. Yüklenmiş Bir Sığaçta Yük ve Gerilim İlişkisi........................................................... 309
2.3.E. Sığaç Çeşitleri.......................................................................................................... 311
7
2.3.F. Eş Değer Sığa.......................................................................................................... 313
2.3.G. Sığaçların Kullanım Alanları..................................................................................... 324
2.4. MANYETİZMA VE ELEKTROMANYETİK İNDÜKLENME................................................ 325
2.4.A. Elektrik Akımının Manyetik Etkisinin Değişkenleri ve Manyetik Alan
Yönünün Bulunması................................................................................................. 326
2.4.B. Üzerinden Akım Geçen Bir Tele Manyetik Alanda Etkiyen Kuvvetin
Şiddeti ve Yönü........................................................................................................ 344
2.4.C. Manyetik Alan İçerisinde Akım Taşıyan Tel Çerçevenin Hareketi........................... 351
2.4.Ç. Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan İçindeki Hareketi............................................... 353
2.4.D. Manyetik Akı............................................................................................................. 356
2.4.E. Manyetik Akı Değişimi ile Oluşan İndüksiyon Akımı................................................ 359
2.4.F. Öz-İndüksiyon Olayı................................................................................................. 368
2.4.G. Elektrik Motoru ve Dinamonun Karşılaştırılması...................................................... 370
2.5. ALTERNATİF AKIM........................................................................................................... 374
2.5.A. Alternatif Akım.......................................................................................................... 375
2.5.B. Alternatif Akım (AC) ile Doğru Akım (DC) Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar........ 382
2.5.C. Alternatif Akımda Etkin ve Maksimum Değerler....................................................... 383
2.5.Ç. Alternatif Akım ile Doğru Akımın Avantaj ve Dezavantajları.................................... 385
2.5.D. Alternatif Akım Devrelerinde Devre Direncini Etkileyen Değişkenler....................... 390
2.5.E. İndüktans, Kapasitans ve Empedans....................................................................... 391
2.5.F. Değişken ve Doğru Akım Devrelerinde Bobin ve Sığacın Davranışı....................... 395
2.5.G. Bir Alternatif Akım Devresinde Rezonans Hâli......................................................... 399
2.6. TRANSFORMATÖRLER.................................................................................................... 402
2.6.A. Transformatörlerin Çalışma İlkesi............................................................................ 403
2.6.B. Transformatörlerin Kullanım Amaçları..................................................................... 411
2.6.C. İdeal Olmayan Transformatörlerin Verimi................................................................ 411
2.6.Ç. Enerji Transferlerinde Güç Kaybını Azaltmak.......................................................... 413
2. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI..................................................... 414

ÖRNEK PROJE ÇALIŞMA PLANI..................................................................................... 424
ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAP ANAHTARLARI.......... 425
SÖZLÜK............................................................................................................................. 426
KAYNAKÇA........................................................................................................................ 431
GENEL AĞ ADRESLERİ.................................................................................................... 431
GÖRSEL KAYNAKÇA....................................................................................................... 432
8
ORGANİZASYON ŞEMASI
Ünitenin içeriğiyle ilgili görseller ünite kapa-

ğında verilmiştir.
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Ünitede öğreneceğiniz bilimsel kavramlar

Kavramlar ve Terimler: Vektör, enerji, bağıl hareket, ivme, serbest düşme, limit hız, itme, mo-
mentum, momentumun korunumu, tork, denge, kütle merkezi, ağırlık merkezi.
ve terimler ile ünite kazanımlarıyla ilgili bilgiler
Bu ünitede, tek boyutlu hareketle ilgili kavramları iki boyutta kullanabilmeniz amaçlanmıştır. Belirti-
len kavramlardan yararlanarak okçuluk, atıcılık, golf, gülle atma, paraşütle atlama, yağmur damlasının
verilmiştir.
düşmesi gibi olayları analiz ederek problemler çözebilmeniz beklenmektedir. Ünitenin bir diğer amacı
ise hareket konusunun daha detaylı anlaşılabilmesi ve yorumlanabilmesi için momentum kavramını ve
korunumunu yapılandırabilmenizdir. Buna göre, momentum kavramını kuvvetle ilişkilendirerek günlük
hayattaki çarpışma durumlarını (trafik kazaları, bilardo gibi) analiz edebilmeli, problem durumları ortaya
koyabilmeli ve çözümler üretebilmelisiniz.
Bu ünitede ayrıca, kuvvetin döndürme etkisini analiz ederek tork kavramını yapılandırmanız amaç-
lanmıştır. Tork kavramından faydalanarak günlük hayatta karşılaşılan cisimlerin denge koşullarını açıkla-
yabilmelisiniz. Kaldıraç, makara, makas gibi basit makinelerin çalışma ilkelerini inceleyerek yeni problem
durumları ortaya koyabilmeli, çözümler üretebilmeli ve tasarımlar geliştirebilmelisiniz.
11
ÇÖZELİM, ÖĞRENELİM
Öğrendiğiniz bilgileri kullanarak çözeceğiniz soruların verildiği bölümdür.
SİZ ÇÖZÜN
Öğrendiğiniz bilgileri pekiştirmeniz amacıyla verilen soruların bulunduğu bölümdür.
ETKİNLİK
Öğrendiğiniz bilgileri kullanarak sınıf içinde yapmanız gereken etkinliklerin verildiği bölümdür.
ARAŞTIRMA
Konunun içeriğine ilişkin önemli ayrıntıları araştırarak sınıfta arkadaşlarınızla paylaşmanızın istendiği ve ko-
nuyla ilgili ödevlerin verildiği bölümdür.
TARTIŞMA
Konuyla ilgili farklı görüşleri ortaya koymanızın istendiği bölümdür.
9
PROJE
Konuyla ilgili somut bir öneri veya ürün ortaya koymanızın beklendiği bölümdür.
DENEY
Konuyla ilgili ayrıntıların daha iyi kavranması için laboratuvar ortamında yapacağınız deneylerin verildiği
bölümdür.
UYARI
İşlenen konuyla ilgili bir ayrıntıya veya dikkat edilmesi gereken bilgilere vurgu yapılan bölümdür.
OKUMA PARÇASI
İşlenen konuyla ilgili günlük yaşam uygulamalarının veya hayat hikâyelerinin verildiği bölümdür.
1. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI
Üniteyle ilgili tüm kazanımları öğrenip öğrenmediğinize ilişkin soruların verildiği bölümdür.
GÜVENLİK SEMBOLLERİ
Bu sembol, yapılan deneylerde kullanılacak cam malzemelerin kırılabilecek türden oldu-

ğunu gösterir. Cam araç ve gereçleri kullanmadan önce temiz olduğundan, kırık ve çatlak
olmadığından emin olunması gerektiğini de belirtir.
Bu sembol, cilde zararlı bazı kimyasal maddelerle çalışırken eldiven kullanılması gerek-
tiğini hatırlatır.
Bu sembol, kesme ve delme tehlikesi olan keskin cisimler kullanırken dikkatli olunması
gerektiğini gösterir.
Bu sembol, elektrikli aletler kullanılırken dikkat edilmesi gerektiğini gösterir.
Bu sembol, açık alev etrafında tedbir alınması gerektiğini belirtir.
Bu sembol, yanlış kullanımdan dolayı patlamaya sebep olacak kimyasal maddeleri gösterir.
10
1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Kavramlar ve Terimler: Vektör, enerji, bağıl hareket, ivme, serbest düşme, limit hız, itme, mo-
mentum, momentumun korunumu, tork, denge, kütle merkezi, ağırlık merkezi.
Bu ünitede, tek boyutlu hareketle ilgili kavramları iki boyutta kullanabilmeniz amaçlanmıştır. Belirti-
len kavramlardan yararlanarak okçuluk, atıcılık, golf, gülle atma, paraşütle atlama, yağmur damlasının
düşmesi gibi olayları analiz ederek problemler çözebilmeniz beklenmektedir. Ünitenin bir diğer amacı
ise hareket konusunun daha detaylı anlaşılabilmesi ve yorumlanabilmesi için momentum kavramını ve
korunumunu yapılandırabilmenizdir. Buna göre, momentum kavramını kuvvetle ilişkilendirerek günlük
hayattaki çarpışma durumlarını (trafik kazaları, bilardo gibi) analiz edebilmeli, problem durumları ortaya
koyabilmeli ve çözümler üretebilmelisiniz.
Bu ünitede ayrıca, kuvvetin döndürme etkisini analiz ederek tork kavramını yapılandırmanız amaç-
lanmıştır. Tork kavramından faydalanarak günlük hayatta karşılaşılan cisimlerin denge koşullarını açıkla-
yabilmelisiniz. Kaldıraç, makara, makas gibi basit makinelerin çalışma ilkelerini inceleyerek yeni problem
durumları ortaya koyabilmeli, çözümler üretebilmeli ve tasarımlar geliştirebilmelisiniz.
11
KUVVET VE HAREKET
1.1. VEKTÖRLER
Fotoğraf 1.1: Ağaç yapraklarının eğilme yönü, rüzgâr hızının yönünü gösterir.
Fiziğin temel bir bilim olduğunu 9. sınıf fizik dersinde “Fizik Bilimine Giriş” ünitesinde öğrenmiştiniz.
Fiziğin temel bir bilim olması nedeniyle, farklı alanlardaki (metalurji, jeoloji, paleontoloji, klimatoloji vb.)
birçok bilim dalında fizik kavramlarından yararlanılır. Mühendislik ve teknolojinin temelinde fizik vardır.
Bundan dolayı, fiziğin temel bulgularına hâkim olunmadan bu alanlarda ilerlemek de mümkün değildir.
Elbette bir olgunun veya olayın anlaşılmasında işin özü, söz konusu olguya ait temel yapıların anla-
şılmasıdır. Bu açıdan fizik dersini; yaşadığımız dünyaya ve kendimize ait olguları, fiziğin temel bulgula-
rından giderek anlama ve çözümleme çabası olarak görebilirsiniz.
Fiziksel büyüklükler, hayatımızdaki etkilerinden ve bu nedenle tam olarak anlaşılmaları bakımından
ikiye ayrılmıştır. Bunlardan birincisi, bir sayı ve birimle ifade edilen skaler (sayısal) büyüklüklerdir.
İkincisi de bir sayı ve birimin yanında, yönüyle de ifade edilen ve yönlü büyüklükler de denilen vektörel
(yönlü) büyüklüklerdir. Bu ayrımın keyfî olmayıp bir zorunluluk olduğu bilinmelidir.
Zaman, sıcaklık, kütle ve hacim gibi bazı fiziksel büyüklükler, sayısal değer ve birimle ifade edilen
büyüklüklerdir. Semt pazarından 2 kg elma aldığını söyleyen bir kişi, kütle olarak aldığı elma miktarı
hakkında yeterli bilgiyi vermiş olur. Bunun gibi dışarıdaki hava sıcaklığının 5 °C olduğunu söyleyen bir
kişi de havanın sıcaklık durumu hakkında yeterli bilgiyi vermiş olacaktır.
Ancak yer değiştirme, hız, kuvvet, konum gibi fiziksel büyüklükler ise sayısal değer ve biriminin ya-
nında yönüyle de tanımlanır. Örneğin sadece 3 metre yer değiştirme yaptığınızı söylediğinizde hareke-
tiniz net olarak anlaşılmaz. Çünkü bulunduğunuz noktadan itibaren hangi yön ve doğrultuda bu hareketi
yaptığınız belirsizdir. “3 metre kuzeydoğu yönünde yer değiştirme yaptım.’’ ifadesi daha net bir bilgi olur.
Fotoğraf 1.1’de görüldüğü gibi ağaç yapraklarının eğilme yönü, rüzgâr hızının yönünde olur. Rüzgâr
1. ÜNİTE 12
KUVVET VE HAREKET
hızının yönü günlük yaşamda önemlidir. Örneğin, bir uçak için uçuş sırasında sadece rüzgârın 60 km/h
hızla estiğinin bilinmesi yeterli bilgi olmaz. Rüzgârın esme yönü de bilinmeli ki uçağın hedefine göre
yönelimi doğru biçimde sağlansın. Diğer bir örnek de kuvvet kavramıdır. Kuvvetin cisimler üzerinde şekil
ve hareket değişikliği yapan bir etki olduğunu öğrenmiştiniz. Bilardo oyununda, bilardo topuna verdiğiniz
itme kuvveti kadar itme kuvvetinin yönü de iyi belirlenmeli ki istediğiniz sonuç elde edilebilsin.
Fizikte, yukarıda verilen bu örneklerin benzeri daha birçok vektörel kavram vardır. Konular ilerle-
dikçe bu kavramlarla tanışacaksınız. Bu nedenle, vektörleri ve onlarla yapılabilecek işlemlerin nasıl
olduğunu öğrenmeniz önemlidir. Bu bölümde, vektörlerin özelliklerini, vektörel büyüklüklerin kartezyen
koordinat sisteminde gösterimi, toplanması ve bileşenlerine ayrılması gibi çalışmalar yapacaksınız.
Böylelikle fizik dersinde karşılaşacağınız vektörel özellikteki tüm kavramları daha kolay anlama fırsatı
bulacaksınız.
1.1.A. Vektörlerin Özellikleri

Vektörel büyüklükler yönlendirilmiş doğru parçasıyla gösterilir. Ayrıca vektörel büyüklükler gösterilir-
ken aşağıdaki dört niteliğin belirtilmesi gerekir. Bunlar sırasıyla;
1. Başlangıç noktası,
2. Doğrultusu,
3. Yönü,
4. Büyüklüğü (şiddeti)
olarak verilir.
büyüklük
123
doğrultu
A yön
başlangıç
noktası
Şekil 1.1: Bir vektörün gösterimi ve nitelikleri
Şekil 1.1’deki vektör, üzerinde bir ok işareti olan tek bir harfle ( A ) veya koyu renkli A sembolüyle gös-
terilir. Bu kitapta vektörel nicelikler, üzerinde ok işareti olan tek bir harfle ( A gibi) gösterilecektir. Vektö-
rün büyüklüğü ise A veya açık renkli A sembolüyle gösterilir. Bu kitapta vektörel niceliklerin büyüklüğü
açık renkli bir harfle yani fiziksel kavramın baş harfi ile gösterilecektir. Kuvvetin biriminin SI’da “newton’’
ve birim sembolünün de ‘’N’’ olarak gösterildiğini biliyorsunuz. Buna göre, örneğin kuvvet vektörünün
büyüklüğü “ F = 10N ’’ biçiminde değil, “ F = 10N ’’ veya “F = 10N ’’ olarak yazılmalıdır.
13 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bir vektörün büyüklüğü, yönüne bakılmaksı-

F2 = 2F
zın pozitif bir sayıdır. Şekil 1.1’deki A vektörünün
uzunluğu, büyüklüğü ile orantılıdır. Örneğin F bü-
yüklüğündeki kuvvet vektörünün uzunluğu 2 birim
ise 2F büyüklüğündeki kuvvet vektörünün uzunlu-
ğu 4 birim olarak gösterilmelidir (Şekil 1.2).
Vektörel büyüklüklerde yön bakımından iki te- F1 = F
mel durum vardır. Şimdi bunları özetleyelim.
a. Yönü ve büyüklüğü aynı olan vektörlere eşit
Şekil 1.2: Vektörlerin uzunluğu, büyüklüğü ile orantılı
vektörler denir.
gösterilir.
Şekil 1.3’teki gibi birbirine eşit iki kuvvet vektö-
rü için F1 = F2 eşitliği yazılabilir. Büyüklükleri için
ise F1 = F2 veya F1 = F2 ifadesi yazılabilir.
F1
b. Yönleri ters ancak büyüklükleri aynı olan
vektörlere zıt vektörler denir. Vektörlerin yön-
lerindeki zıtlık, işaret farklarıyla belirtilir. Şekil F2
1.4.a’daki - F kuvvet vektörü, F kuvvet vektörü-

ne büyüklük yönünden eşit, ancak yönü zıt olan
bir vektörü temsil eder.
Şekil 1.3: Eşit vektörler
F F1
- F2
F2
–F - F1
(a) (b)
Şekil 1.4: Zıt vektörler
Buna göre, Şekil 1.4.b’de görülen F1 kuvvet vektörü F2 kuvvet vektörüne büyüklük yönünden eşit,
ancak zıt yönlü olduğundan bu vektörler arasında F1 = - F2 veya F2 = - F1 ifadesi yazılabilir. Büyüklük-
leri için ise F1 = F2 veya F1 = F2 eşitliği yazılabilir.
1. ÜNİTE 14
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZELİM, ÖĞRENELİM 1.1
Şekil a’daki X, Y, Z ve T vektörlerinin ve Şekil b’deki U ve V vektörlerinin kendi arasın-

da nasıl bir eşitlik ifadesi yazılabilir?
Y
U
Z T
(a) (b)
ÇÖZÜM
Şekil a’da verilen vektörlerin yönleri ve büyüklükleri aynı olduğu için bu vektörler “eşit vektörler”dir.
Bu nedenle aralarındaki eşitlik ifadesi X = Y = Z = T olarak yazılabilir.
Şekil b’de verilen vektörler ise görüldüğü gibi büyüklükleri aynı ancak yönleri ters olduğu için “zıt
vektörler”dir. Bu nedenle aralarındaki eşitlik ifadesi U = - V veya - U = V olarak yazılabilir.
Vektörlerle Yapılan İşlemler
1. vektör + vektör = VEKTÖR
3 + 2 gibi iki sayısal büyüklüğün toplamı olan 5 sonucu yine bir sayı olduğuna göre, iki vektörün
toplam sonucu da bir vektör olmalıdır. Birden fazla vektörün toplanmasıyla elde edilen vektöre bileşke
vektör denir. Bunu da A + B = C biçiminde yazabilirsiniz.
2. vektör – vektör = VEKTÖR
5 – 3 gibi iki sayısal büyüklüğün farkı olan 2 sonucu yine bir sayı ise iki vektörün birbirinden çıkarıl-
masıyla elde edilen sonuç da bir vektör olmalıdır. Bunu da A - B = D biçiminde yazabilirsiniz.
3. vektör · skaler = VEKTÖR
Bir vektörün bir skaler ile çarpımı sonucu, aynı doğrultuda ve büyüklüğü skaler sayının değeri-
ne göre değişen yeni bir vektör oluşur. Eğer skaler değer, pozitif işaretli bir sayı ise yeni vektör ilk
15 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
vektörle aynı yönde (Şekil 1.5.a), negatif işaretli bir sayı ise yeni vektör ilk vektörle ters yönlü olur
(Şekil 1.5.b).
2F -3F
· ^- 3h =
F F
·2 =
(a) (b)
Şekil 1.5: (a) Kuvvet vektörünün pozitif skaler ile çarpılması (b) Kuvvet vektörünün negatif skaler ile çarpılması
9. sınıf fizik dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde öğrendiğiniz yer değiştirme ve hız vektöreldir,
zaman ise skalerdir. Yer değiştirme Tx , hız v , geçen zaman Tt ile gösterilirse bunlar arasındaki ilişki-
nin, Tx = v $ Tt olduğunu biliyorsunuz. Görüldüğü gibi hız vektörünün zaman gibi bir skaler ile çarpı-
mından yine bir vektör olan yer değiştirme elde edilmiştir. Ancak burada zamanın negatif olamayacağı
unutulmamalıdır:
vektör
4. = VEKTÖR
skaler
Bir vektörü bir skalere bölersek sonuç yine bir vektör olur (Şekil 1.6).
2F v
v
' ^- 3h =
F -
3
'2 =
(a) (b)
Şekil 1.6: (a) Kuvvet vektörünün bir skalere bölünmesi (b) Hız vektörünün negatif bir skalere bölünmesi
Tx
Yukarıdaki açıklamaya şu örnek de verilebilir: v = eşitliğinden gidersek vektörel bir büyüklük
Tt
olan yer değiştirme, skaler büyüklük olan zamana bölününce yine bir vektörel büyüklük olan hız elde
edilmiş olur.
1. ÜNİTE 16
KUVVET VE HAREKET
1.1.B. Vektörel Büyüklüklerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterilmesi

Bu başlık altında, vektörel büyüklüklerin, iki boyutlu (x - y) ve üç boyutlu (x - y - z) kartezyen koordi-
nat sisteminde yani birbirine dik eksenler sisteminde gösterimini öğreneceksiniz. Bu sistem, Eukleides
(Öklid) geometrisinin bir modelidir. Bu model, bilim insanlarının çalışmalarında işlemsel kolaylık ve navi-
gasyon (yer bulucu) cihazlarının dayandığı çalışma mantığı açısından önemli bir modeldir. Bu nedenle,
bilim insanlarına kolaylık sağlayan bu modeli vektörler üzerinde öğrenmeye çalışacaksınız.
a. İki Boyutlu (x - y) Koordinat Sisteminde Gösterim

Gösterimi anlatmak için konum (yer) vektörü ele alınabilir. İki boyutlu kartezyen koordinat sisteminde,
vektörlerin başlangıç ve bitim noktalarının her biri iki adet skaler ile yani iki sayı ile ifade edilir. Başlangıç
noktası genellikle orijin noktası da denilen (0,0) noktasıdır. Bitiş noktası ise koordinat sisteminde bu-
lunan dört bölgeye göre pozitif veya negatif olarak işareti değişen başlangıç noktasında olduğu gibi iki
sayı ile ifade edilir. Bu sayılar, bitiş noktasından eksenlere çizilen dikmelerin kestiği nokta değerleridir.
Buna göre A, B, C ve D konum vektörlerinin iki boyutlu kartezyen koordinat sisteminde gösterimleri
Şekil 1.7’deki gibi olmalıdır. Vektörlerin bitiş noktaları yani paranteze alınmış koordinat değerleri için
öncelik x, sonra y değeridir. Daha önce belirttiğimiz gibi bu değerlerdeki pozitiflik veya negatiflik bölgeye
göre değişir. Koordinat eksenlerinden x’in sağındaki değerler pozitif, solundakiler negatiftir. Aynı biçim-
de y ekseninin yukarısındaki değerler pozitif, aşağısındaki değerler negatiftir. Eksenler üzerindeki kısa
çizgiler eşit aralıklı verilmiş olup bu ölçeğe göre bitiş noktalarının koordinatları yazılmıştır.
^3, 6h
A
^- 7, 2h
II. bölge I. bölge
B
^0, 0h
—x x
C
III. bölge D IV. bölge
^- 3, - 3h
^4, - 5h
—y
Şekil 1.7: Vektörlerin bitiş noktalarının bulunduğu bölgeye göre iki boyutlu kartezyen koordinat sisteminde gösterimi
17 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bu durumda, konum vektörlerinin koordinatları A = ^3, 6h , B = ^- 7, 2h , C = ^- 3, - 3h ve D = ^4, - 5h

olarak yazılabilir. Bu vektörlerin hepsinin başlangıç koordinatlarının aynı ve (0,0) olduğuna dikkat ediniz.
Dolayısıyla ilk verilen koordinat değerleri bunların başlangıç noktalarıdır.
b. Üç Boyutlu (x - y - z) Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterim

Üç boyutlu (x - y - z) kartezyen koordinat sisteminde vektörel büyüklüklerin başlangıç ve bitiş nok-
taları, boyut sayısı üçe çıktığı için üç adet skaler ile gösterilir. Vektörlerin başlangıç noktası burada da
genellikle orijin noktasıdır ve bu nokta (0, 0, 0) biçiminde ifade edilir. Yine diğer sistemde olduğu gibi
vektörlerin bitiş noktası da bölgelere göre negatif veya pozitif değerlerle ifade edilir. Vektörlerin bitiş
noktaları, yani paranteze alınmış koordinat değerleri sırasıyla x, y ve z boyutlarındaki değerlerdir. Bu
sistemde vektörlerin yönelimini tam olarak ifade etmek için üç boyutun da bilinmesi gerekir. Böylelikle
vektörün, her biri üçerli düzlemler arasında kalan sekiz bölgenin hangisinde bulunduğunu daha iyi anla-
yabiliriz. Burada x, y, z eksenleri, birbirine dik eksenlerdir (Şekil 1.8).
—z
—x x
^0, 0, 0h
z
—y
Şekil 1.8: Üç boyutta kartezyen koordinat sistemi
Şekil 1.9’da A vektörünün üç boyutlu kartezyen koordinat sisteminde gösterimi verilmiştir. Bu göste-
rimi daha iyi anlama amaçlı hayali bir dikdörtgen prizma tasarlanmıştır. Prizmanın bir köşesi orijinde, üç
kenarı da koordinat eksenlerine çakışıktır. A vektörü, orijinden başlayıp bu prizmanın tam karşı köşesin-
de bitmektedir. Ayrıca A vektörünün bu eksenler üzerindeki koordinat değerlerinin, prizmanın eksenlere
çakışık olan kenar uzunluklarına eşit olduğuna dikkat ediniz.
1. ÜNİTE 18
KUVVET VE HAREKET
^5, 6, 4h
A
x
^0, 0, 0h
Şekil 1.9: Bir vektörün, üç boyutlu kartezyen koordinat sisteminde gösterimi
1.1.C. Vektörlerin Bileşkesinin Bulunması

Birden fazla vektörün toplanmasıyla elde edilen vektöre bileşke vektör denildiğini biliyorsunuz.
A + B = C ifadesinde C vektörü, A ve B vektörlerinin toplamından elde edilen bileşke vektördür. Vek-
törlerin bileşkesini bulmada farklı yöntemler geliştirilmiştir. Bunlar, aşağıdaki gibi sıralanabilir.
1. Uç Uca Ekleme Yöntemi ile Bileşke Vektörü Bulma

Bu yöntemde vektörler, yönleri ve büyüklükleri değiştirilmeden uç uca dizilir; diğer bir söylemle bir
vektörün bittiği yerden diğeri başlatılır ve bu işleme, toplanacak tüm vektörler bitinceye kadar devam
edilir. Bu durumda toplam vektör yani bileşke vektör, ilk vektörün başlangıç noktasından son eklenen
vektörün ucuna doğru çizilen vektör olur.
C
D D
B D
R A R
A A
C B
(a) (b) (c)
Şekil 1.10: (a) Vektörler (b)Vektörlerin uç uca eklenmesi (c) Vektörlerin uç uca farklı sırada eklenmesi
Şekil 1.10.a’da bazı vektörler verilmiştir. Bu vektörler belli bir sırada Şekil 1.10.b’deki gibi uç uca
eklendiğinde ilk vektörün başlangıcından ( A vektörü) son vektörün ucuna ( D vektörü) doğru çizilen R
vektörü, bu vektörlerin bileşkesi yani toplamı olacaktır. Bu durumda, toplam ifadesi,
19 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
R = A+ B+C+ D
biçiminde yazılabilir. Şekil 1.10.c’de ise bu vektörlerin sırası değiştirilerek uç uca eklendiğinde sonucun
yine aynı olduğu görülmektedir. Bu durumda toplam ifadesi,
R = C+ B+A+ D
biçiminde yazılabilir. Buna göre, sayıların toplanmasında olduğu gibi vektörlerin toplanmasında da de-
ğişme özelliğinin olduğu söylenebilir.
Not: Vektörlerin toplanmasında değişme özelliği vardır.
Şekil 1.11’deki gibi vektörler uç uca eklendiğinde

C
son vektörün ucu ( D ) ilk vektörün ( A ) başlangıcına
ulaşıyorsa bu vektörlerin bileşkesi sıfırdır. Çünkü bu B
durumda ilk vektörün başlangıcı ile son vektörün bi-

timi birleştiği için bileşke vektörü çizeceğimiz açıklık
kalmamıştır. Bu vektörler arasında ise toplam eşit-
liği,
D
A+ B+C+ D = 0
biçiminde yazılabilir. A
Şekil 1.11: Uç uca eklemede, son vektörün ucu ilk

vektörün başlangıcına gelirse bileşke vektör sıfırdır.
Aşağıda verilen şekildeki A, B, C, D, E, F ve G vektörlerinin bileşkesi neye eşittir?
C D
B G
F
A
ÇÖZÜM
A + B + C + D + E + F + G toplamında vektörlerin dizilimini takip ettiğimizde,

A + B + C + D + E + F = 0 olmaktadır. Geriye ise sadece G vektörü kaldığı için sonuç bu vek-
töre eşit olur. Cevap G olur.
1. ÜNİTE 20
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
B
Şekildeki gibi birleştirilen vektörlerde C vektörünün büyüklüğü
4 birimdir.
A
Buna göre, bu vektörlerin bileşkesi kaç birim olur?
C
2. Paralelkenar Yöntemi ile Bileşke Vektörü Bulma

Bu yöntem, iki vektörün toplamını bulmak için geliştirilmiştir. Ayrıca bu yöntemin, birçok fizik proble-
minin çözümünde kullanacağımız pratik çıkarımları da vardır.
Şekil 1.12’de görüldüğü gibi bu yöntemde A ve B gibi iki vektörün yönlerini değiştirmeden sadece
başlangıç noktaları birleştiriliyor. A ’nın ucundan başlayarak B ’ye paralel, B ’nin ucundan başlayarak
A ’ya paralel doğrular çizilerek bir paralelkenar oluşturuluyor. Son durumda, vektörlerin başlangıç nok-
tasından başlayarak karşı noktaya köşegenden çizilen vektör, bileşke vektör olur.
A
A R
R = A+ B
B
Şekil 1.12: Paralelkenar yöntemiyle bileşke vektörün ( R ) bulunması
Şimdi de R bileşke vektörün büyüklüğünün (R), vektörlerin A ve B büyüklüğü ile bu vektörler arasın-
daki i açısı bilindiğinde nasıl bulunacağını öğrenelim.
Şekil 1.13’teki gibi taralı bir bölge yani üçgen

elde edilsin. Bu üçgenin (180 - i) açısının karşı- B
i
1
sında bilinmeyen R büyüklüğünde bileşke yani


180 - i

kenar vardır. Cosinüs teoremi taralı bu üçgene A


2
uyarlandığında, R büyüklüğünü bulmak için,


R

R 2 = A 2 + B 2 - 2A · B · cos ^180 - ih

i
3
123
cos ^180 - ih = - cos i olduğundan B
R 2 = A 2 + B 2 + 2 · A · B · cos i
Şekil 1.13: Paralelkenar yönteminde bileşkenin büyüklü-
denklemi yazılabilir. ğünün (R) bulunması
21 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekildeki F ve 2F büyüklüğündeki kuvvetlerin arasındaki

açı 60° dir. F
Buna göre, bu kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü kaç 60°
F olur? ^cos 60° = 0, 5h 2F
ÇÖZÜM
Cosinüs teoreminden elde ettiğimiz sonuç denklemini uy-

gulayalım. Bileşkenin R büyüklüğü,
R 2 = A 2 + B 2 + 2 · A · B · cos i olduğuna göre, F
R
R = F + ^2Fh + 2 · F · 2F · cos 60°
2 2 2 60°
2F
1
R 2 = 5F 2 + 4F 2 ·
2
R = 7F
2 2
R = 7 F bulunur.
Paralelkenar Yönteminin Sonuçları

1. İki vektör arasındaki açı küçüldükçe bileşke kuvvetin şiddeti artar. Açı 0° olduğunda ise iki vektör
aynı yönlü ve bileşke kuvvetin şiddeti ise en büyük ^R maxh olur.
R 2 = F12 + F22 + 2F1 · F2 cos 0° ise

F1 = 3N > 1
R 2 = ^F1 + F2h2 olur. Buradan

F2 = 4N
R max = F1 + F2 olur.
2. İki vektör arasındaki açı büyüdükçe bileşke vektörün şiddeti azalır. Açı 180° olduğunda ise iki
vektör zıt yönlü, bileşke kuvvetin şiddeti ise en küçük ^R minh olur.
Burada bileşke kuvvetin yönü, şiddeti büyük olan

180°
kuvvetin yönündedir.
F1 = 3N F2 = 4N
F2 2 F1 olduğundan R 2 = F12 + F22 + 2F1 · F2 cos 180° ise R 2 = ^F2 - F1h2 olur.
1 44 2
-1
4
43
R min = F2 - F1 (Şiddeti büyük olandan küçük olanı çıkarıyoruz.)
1. ÜNİTE 22
KUVVET VE HAREKET
3. İki vektör arasındaki açı 90°, yani vektörler birbirine dik ise bileşke kuvvetin büyüklüğü Pisagor
teoremiyle bulunabilir.
F1 = 3N F1 = 3N
R = 5N
F2 = 4N F2 = 4N
Cosinüs teoreminden, R 2 = A 2 + B 2 + 2 · A · B · cos i denkleminde i = 90° yazılırsa cos 90° = 0 ola-

cağı için son terim, sıfır olur. Dolayısıyla denklemde kalan ilk iki terim Pisagor teoreminin açılımıdır. Yani
denklem,
R2 = A2 + B2
biçiminde olur.
Sonuç olarak 3N büyüklüğündeki bir kuvvet ile 4N büyüklüğündeki bir kuvvetin bileşkesi en fazla
R max = 7N , en az R min = 1N olmuştur. Diğer açılarda ise bileşke kuvvetin büyüklüğü, 1N ile 7N arasında
ve açının değerine göre sonsuz sayıda büyüklüğe sahip olabilir. Büyüklükleri F1 ve F2 olan iki kuvvetten
elde edilebilecek bileşke kuvvetin R büyüklüğü için,
R min G R G R max yazılır.
Büyüklükleri 2 N ve 8 N olan iki kuvvetin bileşkelerinin büyüklüğü tam sayı olarak hangi
değerleri alabilir?
ÇÖZÜM
Kuvvetler aynı yönlü olduğunda bileşke en büyük değerde olur. Bu durumda bileşkenin büyüklü-
ğü, kuvvetlerin büyüklükleri toplamı kadar yani 10 N olacaktır.
Kuvvetler zıt yönlü olduğunda ise bileşke en küçük değerde olur. Bu durumda bileşkenin büyük-
lüğü, kuvvetlerin büyüklükleri farkı kadar yani 6 N olacaktır. Bu durumda 6N G R G 10N yazılabilir.
Sonuç olarak, bileşke kuvvetin büyüklüğünün alacağı tam sayı değerleri,
R: " 6N, 7N, 8N, 9N, 10N , olur.
SİZ ÇÖZÜN
Büyüklükleri 2 N, 4 N ve 5 N olan üç kuvvetin bileşkesinin büyüklüğü en az kaç N olabilir?
23 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
4. F1 ve F2 büyüklüğünde verilen iki kuvvetin R büyüklüğündeki bileşke kuvvetle yaptıkları açı a ve

b olsun. Burada bileşke kuvvet, hangi kuvvetle daha küçük açı yapıyorsa o kuvvetin büyüklüğü diğerin-
den daha fazladır. Bu açılar birbirine eşitse bileşkeyi oluşturan kuvvetlerin büyüklükleri birbirine eşittir.
Özetle;
• a 2 b ise F1 1 F2 dir. F1
R
• a 1 b ise F1 2 F2 dir.
a
• a = b ise F1 = F2 dir. (Bileşke açıortay doğrultusu b
F2
üzerindedir.)
Son özelliğe göre, F1 = F2 = F büyüklüğünde ve aradaki toplam açının da sırasıyla 60°, 90° ve 120°
lik olması durumunda bileşke kuvvetin R büyüklüğünün ne olacağını Cosinüs teoremiyle bulalım.
1 1
Ayrıca cos 60° = , cos 90° = 0 ve cos 120° = - olduğunu belirtelim.
2 2
a) R 2 = F 2 + F 2 + 2 · F · F · cos 60° R= 3F
1
R 2 = 2F 2 + 2 F 2 · = 3F 2
2
F
R= 3 F ’dir.
30°
30°
F (a)
b) R 2 = F 2 + F 2 + 2 · F · F · cos 90° R= 2F
R 2 = 2F 2
F
R= 2 F olur.
45°
45°
F
(b)
c) R 2 = F 2 + F 2 + 2 · F · F · cos 120° R=F

1
R 2 = 2F 2 + 2 F 2 · e - o= F
2
2
R = F ’dir.
F

60°
60°
(c)
F
UYARI
F1 = F2 = F iken bileşke vektörün R büyüklüğü, iki vektör arasındaki açı,
• 60° ise R = F 3
• 90° ise R = F 2
• 120° ise R = F olmalıdır.
1. ÜNİTE 24
KUVVET VE HAREKET
Yönleri, doğrultuları ve büyüklük- F1 = 10N
leri şekildeki gibi verilen F1, F2 ve F3

kuvvetlerinin bileşkesi kaç newton
olur?
F3 = 10N 60°
60°
F2 = 10N
ÇÖZÜM
F1 ile F2 kuvvetinin bileşkesi sağa F1 = 10N
doğru F1 - 2 = 10N ’luk bir kuvvet olur. F3

kuvvetinin büyüklüğü bu kuvvete eşit
ve yönü zıt olduğundan toplam bileşke 60°
F3 = 10N
kuvvet “sıfır” olacaktır. F1 - 2 = 10N
60°
R=0
F2 = 10N
SİZ ÇÖZÜN
F1 = 10N
Yönleri, doğrultuları ve büyüklük-

leri şekildeki gibi verilen F1, F2 ve
F3 kuvvetlerinin bileşkesi kaç new-
60°
ton olur?
F3 = 10N
60°
F2 = 10N
25 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET

F2 = 10N
Yönleri, doğrultuları ve büyüklükleri şekildeki
gibi verilen F1, F2 ve F3 kuvvetlerinin bileşkesi
kaç newton olur? O
F1 = 2N
60°
ÇÖZÜM F3 = 8N
F1 ile F2 nin bileşkesi F2 yönünde F1 - 2 = 8N olur. F2 = 10N
N
Bu kuvvet ile buna eşit büyüklükte olan F3 kuvvetinin =8
F1-2
aralarındaki açı 120° olduğundan en son bileşke şe- O
60°
kilde görüldüğü gibi R = 8N olur. F1 = 2N
60° 60°
R = 8N
F3 = 8N
SİZ ÇÖZÜN
II
gibi verilen kuvvetlerin bileşkesi kaç newton bü- 7N 60° 2N
I III
yüklüğünde ve hangi yönde olur? 60°
60°
5N
V IV

6N
gibi verilen üç kuvvetin bileşkesi kaç newton bü-
yüklüğünde olur?
6N
15°
6 2N
1. ÜNİTE 26
KUVVET VE HAREKET
6 2N
6N’luk iki kuvvetin bileşkesinin açıortay üzerinde 6N
6 2 N ’luk kuvvetle yaptığı açı 120° olduğundan bi-

leşkenin büyüklüğü R = 6 2 N olur. 45°
60°
45°
6N
75°
6 2N
R= 60°
15°
6 2N
SİZ ÇÖZÜN
Yönleri, doğrultuları ve büyüklükleri şekildeki 3N

gibi verilen kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü 3N 3N
kaç newton olur? 30° 30°
4N 12N
SİZ ÇÖZÜN
F
120° 2F
gibi verilen kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü
120°
kaç F olur?
3F
Vektörlerde Çıkarma İşlemi

Vektörlerde çıkarma işlemi, bir vektör ile diğer vektörün tersinin toplanması işlemidir. Fizikte aynı tür-
den iki vektörel kavramın birbirinden çıkarılmasıyla yapılan işlemler vardır. Şimdi iki vektörün birbirinden
nasıl çıkarılacağını öğrenelim.
A -B B
C = A- B A D = B-A -A
(a) (b) (c)

Şekil 1.14: (a) Vektörler (b) Bu vektörlerin çıkarılması (c) Bu vektörlerin farklı sırada çıkarılması
27 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekil 1.14.a’daki A ve B vektörlerinden B vektörünü A vektöründen çıkaralım. Bunun için

Şekil 1.14.b’de olduğu gibi B vektörünün tersi olan - B vektörü ile A vektörünü uç uca ekleyerek bi-
leşke C vektörünü bulmalıyız. Buradan A + _ - B i = A - B = C buluruz. A vektöründen B vektörünü
çıkarmamız istenseydi bu durumda da Şekil 1.14.c’deki gibi A vektörünün tersi olan - A vektörü ile
B vektörünü uç uca ekleyerek bileşke D vektörünü bulurduk. Buna göre, B + _ - A i = B - A = D elde
edilmiş olur.
Çıkarma işlemiyle elde ettiğimiz C ve D vektörle-

rinin büyüklüklerinin aynı ancak yönlerinin zıt olduğu-
nu görmekteyiz. Yani, bu vektörler zıt vektörlerdir, eşit
C = A- B
vektörler değildir. Bu sebeple, sayıların çıkarılmasında A
olduğu gibi vektörlerin çıkarılmasında da değişme özel-

liğinin olmadığını söyleyebiliriz. Bu durumda C = - D
yazılabilir. B
İki vektörü birbirinden çıkarırken şöyle bir yöntem

(a)
de izlenebilir: Şekil 1.14.a’daki A ve B vektörünü bir-
birinden çıkarmak için iki vektörün başlanlangıç nokta-
ları birleştirilir. Son durumda, çıkan vektörün ucundan
D = B-A
eksilen vektörün ucuna doğru çizilecek vektör, fark
A
vektörünü verir (Şekil 1.15.a). A - B = C işleminde,
A vektörü eksilen, B vektörü çıkan ve C vektörü de
fark vektörüdür. Diğer bir söylemle bu yöntemde fark B
vektörünün, negatif işaretli B vektöründen pozitif işa-
retli A vektörüne doğru çizilen vektör olacağını vurgu- (b)
layabiliriz. B - A = D işlemini de aynı yöntemle Şekil Şekil 1.15: (a) Vektörlerin başlangıçlarının bir-
1.15.b’deki gibi yapabiliriz. leştirme yöntemiyle çıkarılması (b) Aynı yönte-
min vektörlerin sırasını değiştirerek uygulanması
Şekildeki doğrultu ve yönde verilen K ve L

vektörleri ile K + L, K - L ve L - 2 K işlemle-
K
rinden elde edilen vektörleri bulalım.
1. ÜNİTE 28
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
L
L -L
-2K
K K
K+ L K- L L - 2K
1.1.Ç. Vektörlerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Bileşenlerine Ayrılması
Fizikte vektörel büyüklüklerle işlem yapılırken vektörel büyüklüğün kendisi ile doğrudan çalışmak
sonuca ulaşmayı zorlaştırabilir. Bu nedenle, işlem kolaylığı sağlamak için her vektörün, kendi bu-
lunduğu doğrultudan daha farklı doğrultularda bulunduğu varsayılan vektörlerin bir bileşkesi olduğu
kabul edilir. Bir vektörün; kendisinden farklı doğrultularda bulunan ve onu oluşturan vektör parçalarına
“vektörün bileşenleri” denir.
Bir F kuvvet vektörünün bileşenlerinin ne olduğunu anlamak için kartezyen (dik açılı) koordinat siste-
minden başlayalım. Bunun için öncelikle Şekil 1.16’daki gibi F vektörünün başlangıç noktası O noktası-
na yani eksenlerin birleşme noktasına yerleştirilir. Sonra F vektörünün uçlarından hem x ekseni hem de
y eksenine paralel doğrultular çizilir. O noktasından başlayarak bu paralel doğrultuların eksenleri kestiği
noktaya kadar çizilecek Fx ve Fy vektörleri, F vektörünün sırasıyla x ve y koordinat eksenleri üzerindeki
bileşenleri olur. Bu durumda, Fx ve Fy bileşen vektörlerin toplamının yani bileşkesinin, F vektörüne eşit
olacağı söylenebilir. Buna göre, F = Fx + Fy yazılabilir. Bir vektörün iki bileşene ayrılması bir bakıma,
paralelkenar yönteminin tersi olmuştur.
Bileşenlere ayırma yönteminde her bile- y
şen vektör, belli bir koordinat ekseni boyun-
ca yerleştiğinden her birini belirlemek için tek
F
bir sayısal değer yeterli olur. Eğer Fx bileşen
vektörü, pozitif x ekseni yönündeyse Fx bile-
şen vektörün büyüklüğü olan Fx sayısı pozitif Fy
negatif x ekseni yönündeyse Fx sayısı negatif
işaretli olarak ifade edilir. Fy bileşen vektörü-
nün Fy büyüklüğü de aynı kurala göre ifade O x
Fx
edilir. Bu nedenle, Fx ve Fy ’nin bir vektör ol-
mayıp bir sayıdan ibaret olduklarını söyleye- Şekil 1.16: Bir F kuvvet vektörünün kartezyen koordinat sis-
biliriz. teminde Fx ve Fy bileşen vektörlerinin gösterilmesi
29 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Ay A
Bx Cx
O
—x x
Ax
By
B
Cy
C
—y
Şekil 1.17: Vektörlerin bileşen değerlerinin gösterilmesi
Şekil 1.17’deki ölçekli kartezyen koordinat sisteminde bileşenlerine ayrılmış A , B ve C vektörlerinin

bileşenleri sırasıyla A x = + 8 birim, A y = + 6 birim; B x = - 5 birim, B y = - 2 birim ve C x = + 5 birim C y = - 6
birim olarak tanımlanabilir.
Vektörleri bileşenlere ayırma yöntemiyle vektörler üzerinde her türlü işlem yapılabilir. Örneğin A, B
ve C vektörlerini Şekil 1.18’deki gibi ölçekli kartezyen koordinat sisteminde bileşenlerine ayırarak top-
layalım.
Ay A
Bx Cx Rx
O
—x x
Ax
Ry By
B R
Cy
C
—y
Şekil 1.18: Vektörlerin bileşenlerine ayrılarak toplanması
1. ÜNİTE 30
KUVVET VE HAREKET
Toplama işleminde elde edilen R bileşke vektörünün de bileşenleri olduğunu dikkate alınız. Buna
göre, bileşke vektör için R = R x + R y yazılırsa R x = A x + B x + C x ve R y = A y + B y + C y olmalıdır. Şekil-
deki ölçeklemeye göre, bileşke vektörün bileşenlerinin R x ve R y büyüklükleri için
R x = 8 + ^- 5h + 5 = + 8 birim
R y = 6 + ^- 2h + ^- 6h = - 2 birim
bulunur. Toplamadaki bu yöntem, çok fazla vektörün toplanmasında avantaj sağlayabilir.
Yönleri ve doğrultuları şekildeki gibi verilen F1 , F1
F2 , F3 ve F4 kuvvetlerinin bileşkesini bulalım. F2
ÇÖZÜM
Bileşke kuvvetin de bileşenleri olduğunu düşünürsek

R = R x + R y eşitliğindeki bileşenlerin R x ve R y büyüklük- F3
lerini bulmalıyız.
F4
Buna göre bir tablo yaparak x ekseni ve y ekseni doğ-
rultularındaki bileşen büyüklüklerini (F1x, F2x ,.. ve F1y, F2y ,
y
.. gibi) toplayalım. Kare bölmelerden yararlanarak bileşen
değerlerini alt alta yazalım. F1
x ekseni y ekseni F2
F1 –1 3
F2 2 2 x
F3 3 –1
F4 –2 –3 R F3

R 2 1
F4
Bu durumda R x = 2 birim ve R y = 1 birim bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
F1
Yönleri ve doğrultuları şekildeki gibi verilen F1, F2, F3
vektörleri ile verilmeyen F4 vektörünün bileşkesi R vek- R
törü oluyor.
Buna göre, F4 vektörünü bulunuz.
F3
F2
31 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekil 1.19’daki F kuvvetinin F büyüklüğü y
ile bu kuvvetin pozitif x-ekseni ile yaptığı açı

i bilinirse Fx ve Fy bileşenlerinin Fx ve Fy bü-
yüklükleri,
Fy
sin i = F
F Fy
Fy = F $ sin i
i
x
Fx Fx
cos i =
F
Şekil 1.19: Vektörlerin bileşenlerinin bulunması
Fx = F · cos i
eşitlikleri ile bulunabilir. Ayrıca birbirine dik iki vektörün büyüklükleri bilindiğinde bileşkesinin Pisagor
Teoremi’den bulunduğunu öğrenmiştiniz. Bu sebeple, birbirine dik Fx ve Fy bileşen vektörlerinin Fx ve
Fy büyüklükleri bilindiğinde, F kuvvetinin büyüklüğü (F),
F 2 = F x2 + F y2
F= F x2 + F y2
eşitliğinden bulunabilir.
Şekildeki doğrultu ve yönde verilen F1 = 30N y
ile F2 = 40N şiddetindeki kuvvetlerin bileşkesi

F1 = 30N
kaç newton olur?
(sin37° = 0, 6 ve cos37° = 0, 8 alalım.)
37°
x
37°
ÇÖZÜM
F2 = 40N
F1x = F1 · cos 37° = 30.0, 8 = 24N
F1y = F1 · sin 37° = 30.0, 6 = 18N
F2x = F2 · sin 37° = 40.0, 6 = 24N
F2y = F2 · cos 37° = 40.0, 8 = 32N
1. ÜNİTE 32
KUVVET VE HAREKET
F1x ile F2x bileşen büyüklükleri birbirine eşit (24 N) ve zıt yönlü olduğu için x ekseni doğrultusunda
bileşke büyüklüğü R x = 0 olacaktır.
F2y = 32N ve F1y = 18N büyüklüğünde ve zıt yönlüdür. Buna göre, y ekseni doğrultusunda ve –y
yönündeki bileşke büyüklüğü,
R y = 32 - 18 = 14N bulunur. Son durumda, toplam bileşke büyüklüğü, R = R y = 14N ve –y yö-

nünde olur.
y
F1 = 30N
F1y
F2x 37°
x
F1x
37°
F2y
F2 = 40N
SİZ ÇÖZÜN
Doğrultuları ve yönleri şekildeki gibi olan F1 = 30N , F2 = 40N ve F3 = 60N şiddetindeki

kuvvetlerin bileşkesi kaç newton olur?
( sin 37° = cos 53° = 0, 6 ve sin 53° = cos 37° = 0, 8 alalım.)
y
F2 = 40N
F1 = 30N
37° 53°
x
F3 = 60N
33 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.2. BAĞIL HAREKET
Fotoğraf 1.2: Serbest paraşüt atlayışı
Serbest paraşüt atlayışı çoğumuzun ilgisini çekebilir. Süresi kısa ancak bir o kadar da adrenalini fazla
olan bu atlayış sırasında paraşütçülerin Fotoğraf 1.2’deki gibi birbirleriyle iletişim kurmaya çalıştıklarını
görüyorsunuz. Hızla yere doğru hareket eden paraşütçülerin sanki havada asılı duruyormuşçasına bir-
birleriyle iletişim kurabilmelerini nasıl açıklarsınız? Paraşütçüler arasındaki bu iletişimin görüntüsünü
çeken fotoğrafçı için de aynı şey düşünülebilir mi? Diğer taraftan, yerden dürbün veya teleskop gibi optik
araçlarla paraşütçüleri veya fotoğrafçıyı izleyenler, onlar için nasıl bir hareket algısına sahip olurlar?
Bütün bu soruların cevabını bu bölümde öğreneceğiniz bilgilerle verebileceksiniz. Bunun için öncelikle
sabit hızlara sahip iki cismin birbirine göre hareketlerini nasıl algıladıklarını öğreneceksiniz. Ardından bu
iki cismin hareketinin üçüncü cisme göre nasıl algılanabileceğini yorumlayacak ve bununla ilgili günlük
yaşam problemlerini çözmeye çalışacaksınız.
1.2.A. Sabit Hızlı İki Cismin Birbirine Göre Hareketi

Herhangi bir araç içinde hareket ederken karşıdan gelen başka bir aracı, çok hızlı hareket ediyormuş
gibi görürsünüz. Diğer taraftan sizinle aynı yönde giden başka bir aracın ise daha yavaş hareket ettiğini
zannedebilirsiniz. Bütün bu hareket algılamalarının özünde, gözlemcinin kendisini hareketsiz görme
eğilimi yatmaktadır. Buna en çarpıcı örnek, Dünya’nın hem kendi ekseni etrafında hem de Güneş’in çev-
resinde büyük bir hızla dönmesine rağmen kendimizin hareketsiz olduğunu ve buna karşılık Güneş’in
Dünya çevresinde döndüğünü düşünmemizdir.
Bize göre Güneş, her gün doğu ufkundan çıkarak hem yükselir hem de bir yay çizer ve batı ufkuna
doğru hareketini tamamlayarak gözden kaybolur. Bu yaklaşım, hareketsiz zannettiğimiz Dünya üzerin-
den gözlemlerimizle ulaştığımız sonuçtur. Oysaki gerçekte Güneş, kendi sistemine göre hareketsiz olup
Dünya, Güneş karşısında batı ufkundan doğu ufkuna doğru dönerek hareket eder. Ne demek istediğimi-
zi daha iyi anlamak için Şekil 1.20’yi inceleyelim.
1. ÜNİTE 34
KUVVET VE HAREKET
-v
v
Mehmet Ali v Mehmet
Ali
batı doğu batı doğu
(a) (b)
Şekil 1.20: (a) Mehmet durgunken Ali doğuya doğru hareket ederse Mehmet’e göre Ali’nin doğu yönünde hareket
ettiği algılanır. (b) Ali durgunken Mehmet batıya doğru hareket ederse Mehmet’e göre Ali yine doğu yönünde hare-
ket ettiği algılanır. Bu durumda Ali’nin gerçek hareketinin ne olduğu belli değildir.
Şekil 1.20.a’da Mehmet durgunken Ali’nin doğu yönünde hareket ettiğini düşünelim. Bu durumda
Mehmet’e göre Ali’nin hareketi doğu yönünde algılanacaktır. Şekil 1.20.b’deki ikinci durumda ise, Ali
durgunken Mehmet batı yönünde hareket ederse Mehmet’e göre Ali’nin hareketi yine doğu yönünde algı-
lanacaktır. Mehmet’in Ali ile ilgili hareket algısı Mehmet’e göre her iki durumda da aynı olmasına rağmen,
Ali’nin gerçekte iki farklı hareket durumu vardır. Bu olaydan şu sonuca ulaşılır: Aslında gözlenen bir cisim
için aynı hareket algısı, sözkonusu gözlenen cismin farklı hareket durumlarıyla oluşabilir. Bu nedenle
gözlenen cismin hareketinin gerçekte nasıl olduğu belli olmadığından bu gibi durumlarda göreceli veya
göreli ya da bağıl hareket durumundan söz edilir.
Bağıl Hareket ve Bağıl Hız

Bir cismin bir gözlemciye göre hareketine bağıl hareket, hızına ise bağıl hız denir. Bağıl hareket,
aslında evrende mutlak bir hareketin olmadığını ve her türlü hareketin bizim gözlemlerimizin bir sonucu
olduğunu gösterir. Bir araç, yolun kenarındaki bir direğin yanından v hızıyla geçtiğinde doğal olarak direk
durgun, araç hareketlidir. Bu durumun tersi düşünüldüğü zaman direğin hızı araca göre ölçüldüğünde,
direğin - v hızıyla hareket ettiği görülecektir. Bu sırada, direğin yanındaki birisi ise direğin hareketsiz
olduğunu söyleyecektir. Yani bu kişi, direğin kendine göre hızını sıfır ölçecektir. Bu durum, daha önce de
belirttiğimiz gibi, herkesin kendi bulunduğu referans sisteminden ve bu referans sistemine göre kendini
hareketsiz kabullenme algısından kaynaklanır. Dolayısıyla
evrende hareket görelidir. Yani, herkese göre farklı algı-
lanabilen bir durumdur. Göreli hareket, ışık hızından çok
küçük hızlarda ve ışık hızına yakın hızlarda olmak üzere iki
durumda incelenir. Albert Einstein’ın (Albırt Aynştayn; 1879-
1955) (Fotoğraf 1.3) ünlü İzafiyet (görelilik) Teorisi, ışık hı-
zına yakın hızlarda yani yüksek hızlardaki bağıl hareketle
ilgili sonuçların ne olacağını kapsar. Yüksek hızlarla ilgili
bağıl hareket incelemesini 12. sınıf fizik dersinin “Modern
Fizik” ünitesinde ele alacaksınız. Bu ünitede ise düşük ve
sabit hızlardaki bağıl hareket durumları ele alınacaktır. Fotoğraf 1.3: Albert Einstein
35 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Daha önce bağıl hareketle ilgili örnekte gözlemcinin kendisini hareketsiz kabul ettiği vurgulanmıştı.
Bu nedenle gözlemci, izlemeye aldığı cismin hareketini, bir başkasından veya olduğundan daha farklı
görecektir. Bağıl hareket kavramı, bağıl hızın büyüklüğü ile birlikte hareketin yönünü de içermektedir.
Yani gözlemci, cismin hızının büyüklüğünü olduğundan farklı algıladığı gibi hareketin yönünü de farklı
görmektedir. Öncelikle birbirine göre hareketi incelenecek iki aracın hızları, aynı referans sistemine göre
tanımlanmalıdır. Yani ikisininki de örneğin yere göre veya bir platforma göre olmalıdır. Burada ‘‘…e göre’’
ifadesinde tanımlanan referans sistemi (yer, platform vs.), durgun kabul edilen bir sistemdir.
Şimdi, hareket algılamalarındaki farklılığın nasıl gerçekleştiğini vektörler ile kavramaya çalışacaksı-
nız.
v c cismin yere göre hız vektörü, v g gözlemcinin yere göre hız vektörü, v b ise cismin gözlemciye göre
hız vektörü veya kısaca bağıl hız vektörü olsun.
vc vg vc
vg vb vb
(a) (b)
vc
vg vb
(c)
Şekil 1.21: Bağıl hızın vektörle gösterimi
Şekil 1.21.a,b ve c’deki cisimler ve gözlemciler yan yana bulundukları andan itibaren 1 birimlik zaman
sonra ilk konumlarından v c ve v g kadar yer değiştirir (birim zamandaki yer değiştirmeye hız dediğimiz
için) ancak gözlemciler, kendilerini hareketsiz olarak algıladıkları için cisimlerin kendilerinden 1 birim
zaman sonra v b kadar uzaklaştıklarını düşünürler. Başka bir söylemle gözlemciler, cisimlerin kendile-
rine göre hız vektörlerini (bağıl hız) v b olarak görürler. Ayrıca Şekil 1.21.a, b ve c dikkatli incelenirse
v b bağıl hız vektörlerinin aynı noktadan başlayan v c ve v g hız vektörlerinin uçlarını birleştirdiği görülür.
Buradan da v b bağıl hız vektörünün, v c ve v g hız vektörlerinin farkına eşit olduğunu anlayabilirsiniz.
Sonuç olarak,
vb + vg = vc
olacağından bağıl hız vektörel fark olarak,
vb = vc - vg
biçiminde yazılabilir.
1. ÜNİTE 36
KUVVET VE HAREKET
Şekil 1.22.a’da Mehmet 50 cm/s hızla sağa doğru yürürken Ayşe de

Ayşe v O = 200 cm/s
200 cm/s hızla sağa doğru hareket eden otomobilin koltuğunda otur-
maktadır. Durgun olan Ali’ye göre, Mehmet ve Ayşe’nin hızı ve hareket
yönü yine aynı olacaktır.
v m = 50 cm/s vA = 0 a) Ali gözlemci, Mehmet ve Ayşe cisim kabul edilirse
v c = v o = 200 cm/s v c = v m = 50 cm/s

Ayşe Mehmet
v b = 200 cm/s v b = 50 cm/s
Ali Ali
^v g = 0h
Mehmet Ali
^v g = 0h
(a) Ali’ye göre
Ayşe v ıO = 150 cm/s

Şekil 1.22.b’de Mehmet’e göre kendi hızı ile otomobilin hızının vek-
törel farkı sonucu Ayşe sağa doğru 150 cm/s ^v Olh , durgun Ali de sola
(Mehmet’in kendisine) doğru 50 cm/s ^v Al h , hızla hareket ediyormuş gibi
algılanır.
v m = 50 cm/s
b) Mehmet gözlemci, Ayşe ve Ali cisim kabul edilirse

v ıA = 50 cm/s
v c = v o = 200 cm/s ^v c = 0h v b = 50 cm/s _ v Al i
Ayşe Ali
Mehmet Ali
Mehmet Mehmet
v g = v m = 50 cm/s v b = 150 cm/s _ v Ol i v g = v m = 50 cm/s
(b) Mehmet’e göre
Ayşe v O = 200 cm/s

Şekil 1.22.c’de ise Ayşe’ye göre Mehmet sola doğru 150 cm/s ^v Ilmh ,
Ali de sola doğru 200 cm/s ^v llA h , hızla hareket ediyor gibi algılanır.
c) Ayşe gözlemci, Mehmet ve Ali cisim kabul edilirse

v ıım = 150 cm/s v ııA = 200 cm/s
v c = v m = 50 cm/s v b = 150 cm/s _ v llm i ^v c = 0h v b = 200 cm/s _ v llA i

Mehmet Ali
Ayşe Ayşe
v g = v o = 200 cm/s v g = v o = 200 cm/s
Mehmet Ali
(c) Ayşe’ye göre
Şekil 1.22: (a) Yere göre hızları 200cm/s olan Ayşe’nin ve 50 cm/s olan Mehmet’in durgun olan Ali gözlemci iken ba-
ğıl hızları yine aynı olur. (b) Mehmet gözlemci iken Ayşe’nin ve Ali’nin bağıl hızları (c) Ayşe gözlemci iken Mehmet’in
ve Ali’nin bağıl hızları.
37 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
1. X aracının Y aracına göre hızı, ifadesinde “… göre’’ ifadesiyle biten araç gözlemci, diğeri ise
cisimdir.
Bu sebeple, X’in Y’ye göre hızı istendiğinde: v XY = v X - v Y
Y’nin X’e göre hızı istendiğinde ise: v YX = v Y - v X

biçiminde ifade edilerek bulunur.
Yani cisim ve gözlemciye ait hız vektörleri, söylendiği sırada yazılıp aynı sırada birbirinden çıka-
rılır.
2. Bağıl hız hesaplanırken cismin ve gözlemcinin aynı referans sistemine göre hızları kullanıl-
malıdır.
Örneğin v XY = v X - v Y bağıntısındaki v X ve v Y hız vektörlerinin ikisi de yere göre veya aynı olan
başka bir referans sisteminde alınmalıdır.
3. Cisim ve gözlemci aynı referans sistemine göre hızları birbirine eşitse bağıl hız sıfırdır yani
cisim gözlemciye göre hareketsizdir.
X ve Y araçlarından Y aracının yere göre v Y hız vektörü

ve X’in Y’ye göre bağıl hız vektörü şekildeki gibi veriliyor. v XY
Buna göre, X aracının yere göre v X hız vektörünü

bulalım.
vY
ÇÖZÜM
X’in Y’ye göre bağıl hız vektörü için v XY = v X - v Y eşit-

liğini yazdığımızda X aracının yere göre hız vektörünü
v XY
v X = v XY + v Y şeklinde yazarız. Elde ettiğimiz eşitliğe göre
vY
X aracının yere göre hız vektörü, X’in Y’ye göre hız vek-
törü ile Y’nin bağıl hız vektörü toplamına eşit olmalıdır. Bu
durumda, X’in yere göre v X hız vektörü şekildeki gibi X’in vX
Y’ye göre v XY bağıl hız vektörü ile Y’nin yere göre v Y hız
vektörünün bileşkesi olan vektöre eşittir.
1. ÜNİTE 38
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
X ve Y araçlarından X aracının yere göre v X hız vektörü

v XY
ile X’in Y’ye göre v XY bağıl hız vektörü şekildeki gibi veriliyor.
Buna göre, Y aracının yere göre v Y hız vektörünü bu-

lalım.
vX
A ve B araçları şekildeki gibi yere göre ve doğu

yönünde v A = 50 m/s ve v B = 20 m/s büyüklüğündeki
hızlarla ilerlemektedir. v A = 50 m/s v B = 20 m/s
Buna göre;
a) A’nın B’ye göre hızının büyüklüğü ve yönü, batı A B doğu
b) B’nin A’ya göre hızının büyüklüğü ve yönü,

c) A’nın B’yi geçiş hızının büyüklüğü
ne olur?
ÇÖZÜM
a) A’nın B’ye göre hızı için v AB = v A - v B yazabiliriz.
vA
Bu durumda,
.... doğu
1. Yol
v AB - vB
v AB = v A + ^- v Bh yazılabileceğinden
v AB = 50 - 20 = 30 m/s büyüklüğünde ve doğu yönün-
de buluruz.
vA
2. Yol A
.... doğu
v AB = v A - v B ise B gözlemci olduğundan A’nın v AB hı- B
vB v AB = v bağıl
zında ve doğu yönünde hareket ettiğini düşünürüz.
v AB = 50 - 20 = 30 m/s buluruz.
b) B'nin A’ya göre hızını v BA = v B - v A yazabiliriz. Bu
durumda, v BA vB
batı .....
1. Yol
v BA = v B + ^- v Ah yazılabileceğinden - vA
v BA = 20 - 50 = - 30 m/s ve batı yönünde buluruz.
39 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
2. Yol
v BA = v B - v A ise vA
A
A gözlemci olduğundan B’nin v BA hızıyla batı yö- batı .... B
nünde hareket ettiğini düşünür. vB v BA = v bağıl
v BA = 50 - 20 = 30 m/s bulunur.
c) Daha önce, bağıl hareket konusunda gözlem-
v A = 50 m/s v B = 20 m/s
cinin kendini durgun düşündüğünü söylemiştik. A’nın
hızı B’den büyük olduğu için bir süre sonra A, B’yi A B
geçecektir. Burada B’yi gözlemci kabul edersek B’yi

v AB = 30 m/s
durgun düşündüğümüzde A’nın B’yi geçiş hızının,
aslında A’nın B’ye göre hızından başka bir şey olma- A B
dığı anlaşılır. Bu durumda B durgun kabul edilirse
A’nın B’yi geçiş hızı 50 - 20 = 30 m/s olacaktır. v 1B = 0
SİZ ÇÖZÜN
Yere göre 10 m/s büyüklüğündeki hızla doğu yönünde hareket eden X aracındaki bir gözlemci,
bir Y aracını 30 m/s büyüklüğündeki hızla doğu yönünden geliyormuş gibi görüyor.
Bu durumda, Y aracının yere göre hızının büyüklüğü ve yönü ne olur?
Birbirine paralel üç şeritli bir yolda, her biri farklı şeritlerde bulunan araçlardan X aracı, v büyük-
lüğündeki hızla doğu yönünde hareket ederken Y aracını duruyormuş gibi, Z aracını ise 3v büyük-
lüğündeki hızla batı yönünde gidiyormuş gibi görüyor.
Buna göre, Z aracı, Y aracının hızını hangi yönde ve büyüklükte görür?
ÇÖZÜM
X v
Doğu
Y
Doğu
v v ZX : Z’nin X’e göre hızı
2v
Batı v YZ : Y’nin Z’ye göre hızı
Z
3v = v ZX
Doğu
3v = v YZ
1. ÜNİTE 40
KUVVET VE HAREKET
Şekil incelendiğinde, eğer X aracı, Y aracını duruyor gibi görüyorsa Y aracı da doğu yönünde v
büyüklüğündeki hızla gidiyor olmalıdır. Bu durumda, X aracı tarafından batı yönünde 3v büyüklü-
ğündeki hızla gidiyormuş gibi görülen Z aracı, aslında 2v büyüklüğündeki hızla batı yönünde hareket
etmektedir.
Bu durumda Z aracı, Y aracının 3v büyüklüğünde bir hızla doğu yönünde hareket ettiğini düşü-
necektir.
SİZ ÇÖZÜN
Birbirine paralel üç şeritli bir yolda, her biri farklı şeritlerde bulunan araçlardan X aracı, doğu
yönünde hareket etmektedir. X aracındaki bir gözlemci Y aracını batı yönünde, Z aracını ise doğu
yönünde gidiyormuş gibi görmektedir.
Buna göre,
I. Y aracı batı yönünde hareket etmektedir.
II. Z aracı doğu yönünde hareket etmektedir.
III. X aracının yere göre hızının büyüklüğü, Y’nin yere göre hızının büyüklüğüne eşittir.
yargılarından hangileri kesinlikle doğru olur?
Şekildeki gibi bir kavşağa 10 m/s büyüklü- kuzey
ğündeki hızlarla sırasıyla doğu ve kuzey yön-

lerinde yaklaşan araçlardan X’teki bir gözlem-
ci için Y aracının hızının yönü ve büyüklüğü 10 m/s
batı X doğu
ne olur?
10 m/s
güney
ÇÖZÜM
Araçların hız vektörlerinin başlangıç noktaları- kuzey
nı birleştirerek çözüm yapalım.

X aracı gözlemci olduğu için bu aracın hız 45°
vektörünün ucundan Y’nin hız vektörünün ucuna v YX = v b = 10 2 m/s
doğru çizeceğimiz vektör, Y’nin X’e göre v YX ba- v Y = 10 m/s
ğıl hız vektörü olur. Bağıl hız vektörü 45°’lik ara

yön doğrultusunda olduğundan 10 2 m/s bü- 45°
batı doğu
yüklüğünde ve kuzeybatı yönünde olur. v X = 10 m/s
41 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
kuzey kuzey kuzey v
v
v
30°
45°
45° 30°
doğu doğu doğu
kuzeydoğu yönünde doğunun 30° kuzeyi yönünde kuzeyin 30° doğusu yönünde
(a) (b) (c)
Hareket yönleriyle ilgili küçük bir hatırlatma yapalım: (a) İki yönün tam açıortayında yani 45°lik
doğrultuda hareket varsa ara yönde (kuzeydoğu gibi); hareket yönü açıortay doğrultusunda değilse
yaygın olan söylem, açı olarak yakın olan yönün önce söylenmesidir: Doğunun 30° kuzeyine doğru
(b). Kuzeyin 30° doğusuna doğru (c) gibi.
SİZ ÇÖZÜN
Batı yönünde v büyüklüğündeki hızla hareket eden X aracındaki bir gözlemci, bir Y aracını v 3
büyüklüğündeki hızla güney yönünde hareket ediyormuş gibi görmektedir.
Buna göre, Y aracının yere göre hızının büyüklüğü ve yönü nedir?
1 3
(sin30° = cos60° = ve sin60° = cos30° = alalım.)
2 2
1.2.B. Hareketli Bir Ortamdaki Sabit Hızlı Cisimlerin Farklı Gözlem Çerçevelerine
Göre Hareketi
Buraya kadar sabit hızlı iki cismin birbirine göre hareketlerini nasıl algıladıkları üzerine çalışmalar
yaptınız. Şimdi de sabit hızlı cisimlere farklı bir gözlem çerçevesinden bakıldığında bu cisimlerin hare-
ketlerinin nasıl algılanacağı üzerine çalışmalar yapacaksınız.
Hareketli bir referansa göre hız ne demektir?
Hareketli bir ortam veya referans sisteminde
bulunan ve bu ortama göre belli bir sabit hızı v M = 0, 5 m/s
olan cisimlerin söz konusu referans sistemine Mehmet
göre hızı denildiğinde (akıntıya göre, arabaya v A = 10 m/s

araba
göre, yürüyen merdivene göre vb.), referans
sisteminden bağımsız ve cismin kendine ait
olan hızının vurgulandığı anlaşılmalıdır. Örne-
ğin Şekil 1.23’te bir araba üzerinde bulunan v L = 0 (Yere göre durgun)
Leyla
Mehmet’in, arabaya göre 0,5 m/s büyüklüğün-
deki hızla sağa doğru hareket ettiğini düşü-
nelim. Mehmet bu durumda, araba üzerinde
saniyede 0,5 metre yer değiştirmektedir. Bu se-
beple araba, yere göre 10 m/s büyüklüğündeki Şekil 1.23: Arabaya göre hız
1. ÜNİTE 42
KUVVET VE HAREKET
hızla sola doğru hareket etse bile Mehmet’in

v ML = 9, 5 m/s (Mehmet’in Leyla’ya göre hızı)
arabaya göre olduğunu vurguladığımız hızını,
arabanın yere göre hızından bağımsız düşün-
Mehmet
memiz gerekir. v A = 10 m/s
Acaba hareketli araba üzerinde bulunan araba
Mehmet’in hızını, yerde durgun bulunan Ley-

la nasıl algılar? Leyla için Mehmet’in hareketi
arabadan bağımsız olabilir mi? Şimdi de bunu
v L = 0 (Yere göre durgun)
Leyla
inceleyelim.
Bileşke hız veya yere göre hız ne demek-

tir?
Şekil 1.24’te yerde durgun bulunan Leyla, Şekil 1.24: Bileşke hız veya yere göre hız
araba üzerindeki Mehmet’in kendisine ait yani
arabaya göre hızı ile arabanın yere göre hareketinden dolayı kazandığı hızın bileşkesini görecektir. Ley-
la yerdeki durgun bir gözlemci olduğu için Leyla tarafından algılanacak bu hıza, yere göre hız da denir.
Bu durumda, Leyla’nın algılayacağı yere göre hız veya bileşke hız, hareketli referans sistemine göre
hız (burada arabaya göre hız demek) ile arabanın yere göre hızının vektörel toplamı olmalıdır. Arabanın
yere göre hızı v AY , Mehmet’in arabaya göre hızı v MA , Mehmet’in yere göre hızı v MY ise
v MY = v MA + v AY
biçiminde vektörel toplama eşit olacaktır. Son durumda Mehmet’in yere göre yani yerdeki durgun göz-
lemci Leyla’ya göre hızının büyüklüğü, arabanın hızıyla Mehmet’in arabaya göre hızı zıt yönlü olduğu
için bu hızların farkına eşit olur. Leyla’nın Mehmet için algıladığı hızın büyüklüğü ve yönü,
v MY = v AY - v MA = 10 - 0, 5 = 9, 5 m/s
ve sola doğru olacaktır.
Eğer, bahsi geçen hızlar aynı yönlü olsaydı, yere göre hızın büyüklüğü bu hızların büyüklükleri top-
lamına eşit olurdu.
Doğu yönünde, 1,5 m/s büyüklüğündeki

sabit hızla aktığı varsayılan bir nehirde bu- v Ç = 0, 2 m/s
lunan kayığın suya göre hızı batı yönünde
0,8 m/s büyüklüğünde, kayık üzerinde yü-
rüyen bir çocuğun kayığa göre hızı ise doğu batı doğu
yönünde 0,2 m/s büyüklüğündedir. v K = 0, 8 m/s

Bu durumda, çocuğun yere göre hızı
v A = 1, 5 m/s
hangi yönde ve kaç m/s olur?
43 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Çocuğun yere göre hızı, yerden bakan durgun bir gözlemcinin algıladığı hız olarak kabul edilir.
Bu durumda öncelikle kayığın yere göre bileşke hızını bulalım. Kayığın kendi hızı yani suya göre hızı
batı yönünde 0,8 m/s, akıntı hızı ise doğu yönünde 1,5 m/s olduğundan kayığın yere göre hızının
büyüklüğü, söylediğimiz hızların farkı olacaktır. (ters yönlü olduğu için)
v K = 0, 8 m/s v A = 1, 5 m/s
doğu
v KY = 0, 7 m/s (kayığın yere göre bileşke hızı)
Bundan sonrasını şöyle devam edebiliriz: Kayığın yere göre hızı doğu yönünde 0,7 m/s ise kayık
üzerindeki çocuk da bu hızın aynısını kazanmış olmalıdır. Çocuğun bir de kendine özgü hızı yani ka-
yığa göre hızını da dikkate aldığımızda çocuğun yere göre bileşke hızı, doğu yönünde 0,9 m/s olur.
v KY = 0, 7 m/s
doğu
v Ç = 0, 2 m/s
doğu
v ÇY = 0, 9 m/s (çocuğun yere göre hızı)
Şekildeki nehirde akıntı hızının sabit ve 4 m/s ol-

duğu kabul edilirse bir yüzücü A noktasından suya
kıyı
göre sabit v büyüklüğündeki bir hızla akıntı doğrul- akıntı yönü ( v A = 4 m/s)
tusunda yüzerek A noktasından B noktasına 6 s’de

A B
varıyor. Yüzücü, hemen geri dönerek suya göre yine
aynı sabit v büyüklüğünde hızla B noktasından aynı kıyı
yolu izleyerek A noktasına 12 s’de geri dönmüştür.
Buna göre,
a) Yüzücünün suya göre hızının v büyüklüğü kaç m/s olur?
b) Akıntı doğrultusundaki AB yolu kaç metre olur?
1. ÜNİTE 44
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
a) Yüzücünün bileşke hızı (yere göre hızı), akıntı hızı ^ v A h ile suya göre hızının v vektörel top-
lamına eşittir:
v yer = v + v A
A’dan B’ye doğru akıntı olduğu için A’dan B’ye

kıyı
doğru yere göre bileşke hızın büyüklüğü, yüzücünün
akıntı yönü ( v A = 4 m/s)
suya göre hızının v büyüklüğü ile akıntı hızının v A
A v vA v B vA
büyüklüğü toplamına eşittir:
v AB ^yerh = v + v A = v + 4 olur. v AB = v + v A v BA = v - v A
Sabit hızlı hareket için AB = v AB ^yerh · t AB ya-
kıyı
zarsak AB = ^v + 4h · 6 olacaktır.
B’den A’ya doğru, akıntıya ters yönde hareket
olduğu için yere göre bileşke hızın büyüklüğü, suya
göre hız ile akıntı hızının farkına eşittir.
v BA ^yerh = v - v A = v - 4 olur. Yine sabit hızlı hareket için

BA = v BA ^yerh · t BA yazarsak BA = ^v - 4h · 12 olacaktır.
AB = BA olduğundan,
^v + 4h · 6 = ^v - 4h · 12
v + 4 = 2v - 8
v = 12 m/s olur.
b) AB mesafesini ise, akıntı yönünde veya akıntıya ters yönlü hareketten istediğimiz birini se-
çerek bulabiliriz. Akıntı yönünde hareketi seçersek
AB = ^v + 4h · 6 = ^12 + 4h · 6 = 16 · 6 = 96 metre bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Akıntı hızının sabit ve büyüklüğünün v A olduğu

bir nehirde, akıntı doğrultusunda suya göre sabit ve
kıyı
v büyüklüğündeki hızla yüzebilen bir yüzücü akıntı
yönünde A noktasından B noktasına t sürede varı-
A B
yor.
Yüzücü, suya göre aynı hızla B noktasından
v kıyı
A noktasına 4t sürede geri döndüğüne göre, v
A
oranı kaçtır?
45 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
kıyı L
v A = 0, 3 m/s
d = 40 m
v = 0, 4 m/s
K kıyı
Genişliği düzgün ve 40 metre olduğu varsayılan bir nehirde, suya göre v = 0, 4 m/s büyüklü-
ğündeki sabit bir hızla, şekildeki gibi akıntıya dik doğrultuda K noktasından harekete başlayan bir
yüzücü, nehrin karşı kıyısındaki L noktasına ulaşmak istiyor.
Nehrin akıntı hızı sabit ve v A 0, 3 m/s büyüklüğünde olduğuna göre,
a) Yüzücü karşı kıyıda nereye çıkar?
b) Yüzücünün, yere göre hızının büyüklüğü kaç m/s olur?
c) Yüzücünün, akıntıya dik ve akıntı doğrultusunda sahip olduğu hızlarının büyüklükleri
kaç m/s olur?
ç) Yüzücü karşıya geçtiğinde akıntıya dik doğrultuda kaç metre yer değiştirmiştir?
d) Yüzücünün, karşı kıyıya geçme süresi kaç saniye olur?
e) Yüzücü, karşıya geçtiğinde akıntı doğrultusunda kaç metre yer değiştirmiştir?
f) Yüzücünün toplam yer değiştirmesi kaç metre olmuştur?
g) Yüzücünün karşı kıyıya geçtiğinde sapması kaç metre olmuştur?
ÇÖZÜM
kıyı L M
v A = 0, 3 m/s
d = 40 m
vA
v
v yer
K kıyı
a) Yüzücü, yere göre bileşke hız vektörünün doğrultusunda ve yönünde hareket ederek karşı
kıyıya çıkar. Bu durumda, yüzücü şekilde görüldüğü gibi L’nin sağında M noktasına çıkabilir.
b) Yüzücünün yere göre hızı, suya göre hız vektörü ile akıntı hızı vektörünün bileşkesine eşittir.
Yani, v yer = v + v A olmalıdır. Ancak bu hızın büyüklüğü, şekilden de görüldüğü gibi akıntı hızı v A ile
suya göre hız v , birbirine dik olduğu için Pisagor teoreminden,
v yer
2
= v 2 + v 2A
v 2yer = ^0, 4h2 + ^0, 3h2 = 0, 16 + 0, 09 = 0, 25
v yer
2
= 0, 25 ise v yer = 0, 5 m/s bulunur.
1. ÜNİTE 46
KUVVET VE HAREKET
c) Yüzücünün akıntıya dik doğrultuda sahip olduğu hız, suya göre hız olarak verilen
v = 0, 4 m/s büyüklüğündeki hızdır.
Yüzücünün akıntı doğrultusunda sahip olduğu hız ise sadece akıntıdan elde edilen
v A = 0, 3 m/s büyüklüğündeki hızdır.
ç) Akıntıya dik doğrultudaki yer değiştirmenin Tx d büyüklüğü nehir genişliği olan 40 metredir.
Tx p
kıyı L M
d = 40 m TX d
vA
v
v yer
K kıyı
d) Karşıya geçme süresi, akıntıya dik doğrultudaki hareketten bulunabilir.

Akıntıya dik yer değiştirmenin büyüklüğü Tx d , akıntıya dik olan hızın büyüklüğü v dik ve karşıya
geçme süresi t g ise
Tx d = v dik · t g
d = v dik · t g & 40 = 0, 4 · t g
t g = 100 saniye bulunur.
e) Yüzücünün karşıya geçtiğinde akıntı doğrultusunda yaptığı yer değiştirmenin büyüklüğü,

LM mesafesi kadardır. Akıntı doğrultusuna paralel yer değiştirmenin büyüklüğü Tx p , akıntı doğ-
rultusuna paralel olan yere göre hızın büyüklüğü v p ve karşıya geçme süresi t g ise,
Tx p = v p · t g yazılabilir. Buradan,
LM = v A · t g (Burada akıntıya paralel tek hız, akıntı hızıdır.)

LM = 0, 3 · 100 = 30 metre bulunur.
f) Yüzücünün toplam yer değiştirmesi, akıntıya dik yer değiştirmesi (Tx d ) ile akıntıya paralel
yer değiştirmesinin (Tx p ) vektörel toplamıdır. Toplam yer değiştirmenin (Tx Top ) büyüklüğü KM
mesafesine eşit olmalıdır.
Tx Top = Tx d + Tx p ise şekilden, Pisagor teoremine göre,
Tx 2Top = Tx 2d + Tx 2p
KM 2
= KL 2 + LM 2
KM 2
= ^40h2 + ^30h2 = 2500
KM = 50 metre bulunur. (Tx Top = vyer · t g = 0, 5 ·100 = 50m olarak da bulunabilir.)
47 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
g) Yüzücünün sapması, çıkmayı hedeflediği nokta ile çıktığı nokta arasındaki mesafedir. Bunun
da şekilden, sapma mesafesi LM olduğu görülebilir. Yüzücüyü saptıran durum ise akıntıdan kay-
naklanan hızdır. Bu sebeple,
Sapma = v A · t g yazılabilir.
Sapma = LM = 0, 3 · 100 = 30 metre bulunur.
kıyı L
v A = 0, 3 m/s
d = 60 m
v
37°
kıyı K
Akıntı hızı sabit ve 0,3 m/s büyüklüğündeki bir nehirde, suya göre v = 0, 5 m/s büyüklü-
ğündeki hızla K noktasından şekildeki gibi harekete geçen bir yüzücü için,
a) Nehir genişliği d = 60 metre ise karşıya geçme süresi kaç saniye olur?
b) Yüzücünün akıntı doğrultusunda veya akıntıya paralel yer değiştirmesi ile sapması kaç
metre olur? (cos37° = 0, 8 ve sin37° = 0, 6 alalım.)
ÇÖZÜM
kıyı N L M
d = 60 m vA
vY v
v yer
37°
kıyı K vX vP
a) Akıntıya dik doğrultudaki harekete göre,

Tx d = v dik · t g idi.
1. ÜNİTE 48
KUVVET VE HAREKET
Burada akıntıya dik hız, suya göre v hızının akıntıya dik olan v Y bileşenidir.
v Y = v · sin 37° = ^0, 5h · 0, 6 = 0, 3 m/s bulunur.
O hâlde karşıya geçme süresi,
60 = 0, 3 · t g
t g = 200 saniye bulunur.
b) Akıntı doğrultusundaki yer değiştirmenin büyüklüğü,
Tx p = v p · t g idi.
Burada, akıntıya paralel v p hızı, akıntı hızı v A ile suya göre hızın akıntıya paralel olan v X bile-
şeninin vektörel toplamına eşittir. Şekilden, yere göre akıntıya paralel hızın büyüklüğü,
v p = v X + v A olmalıdır.
v X = v · cos 37° = ^0, 5h · 0, 8 = 0, 4 olur.
Akıntıya paralel v p hızı ise v p = 0, 4 + 0, 3 = 0, 7 m/s olur.

Buna göre, akıntı doğrultusunda yer değiştirme,
Tx p = NM = ^0, 7h · 200 = 140 metre bulunur.
Sapma, akıntı sayesinde gerçekleşen bir durumdur. Bu durumda,

Sapma = LM = v A · t g = ^0, 3h · 200 = 60 metre bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
L kıyı
d = 30 m v A = 0, 3 m/s
v = 0, 5 m/s
37°
K kıyı
Akıntı hızı sabit ve v A = 0, 3 m/s büyüklüğünde olan bir nehirde, bir yüzücü suya göre
v = 0, 5 m/s büyüklüğündeki sabit bir hızla şekildeki gibi K noktasından harekete geçiyor.
Nehrin genişliği 30 metre olduğuna göre,
a) Yüzücünün karşıya geçme süresi kaç saniye olur?
b) Yüzücünün karşıya geçtiğinde akıntıya paralel yer değiştirmesi ve sapması kaç met-
re olur?
( cos 37° = 0, 8 ve sin 37° = 0, 6 alalım.)
49 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
600 km
doğu
A B
Güney yönünde ve 70 km/h büyüklüğündeki sabit hızla esen rüzgârlı bir havada, havaya göre
250 km/h büyüklüğündeki hızla hareket eden bir uçak A konumundan B konumuna 600 km ve doğu
yönünde yer değiştirme yapacaktır.
Buna göre, uçuş süresi en az kaç saat olur?
ÇÖZÜM
Uçağın yere göre hızı v UY , uçağın havaya göre v UH hızı ile rüzgârın v R hızının vektörel toplamı-
na eşit olmalıdır:
v UY = v UH + v R
Uçak, doğu yönünde yer değiştirme yapacağı için uçağın yere göre v UY hızı, doğu yönünde
olmalıdır. Rüzgâr nedeniyle uçağın havaya göre v UH hızı yani kendi hızı, doğu yönünde olamaz.
Aşağıdaki şekli inceleyelim.
v UH vR
doğu
A v UY B
güney
AB = 600 km
Uçağın yere göre hızının büyüklüğü;
v UH
2
= v U2 Y + v R2
^250h2 = v 2UY + ^70h2 ise

Buradan v UY = 240 km/h buluruz. Son olarak uçuş zamanını,
AB = v UY · t
600 = 240 · t & t = 2, 5 saat buluruz.
1. ÜNİTE 50
KUVVET VE HAREKET
1.3. NEWTON’IN HAREKET YASALARI
Resim 1.1: Sir Isaac Newton
Harekete esas nedenin ne olduğu ile ilgili sorgulamaları ve bununla ilgili matematiksel değişkenleri
9. sınıf “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde incelemiştiniz. Şimdi ise eski bilgilerinizi hatırlatma amaçlı bir
özetlemeden sonra kuvvet ve hareket ilişkisini daha kapsamlı ele alacağız.
Harekete esas sebep nedir? Bu sorunun cevabını düşününce, beraberinde bir dizi soru yumağı bizleri
meşgul eder. Örneğin, kendinizden çok daha ağır cismi kaygan bir zeminde sürükleyebilir misiniz? Bir
cismi kısa bir süre itekleyip bıraktığınızda o cismin sürekli hareket etmesini bekleyebilir misiniz? Hare-
ketin doğasını ele aldığımızda iki önemli kavram karşımıza çıkar: kuvvet ve kütle. Hareketle ilgili temel
ilkeler, Sir Isaac Newton (Sör Ayzek Nivtın,1642-1727) (Resim 1.1) tarafından ortaya atılmıştır. Newton
1687’de yayımladığı, Philosophiae Naturalis Principia Mathematica (Doğal Felsefenin Matematiksel İl-
keleri) adlı eserinde, hareketin özünü üç ifadede toplamıştır. Bunlar, “Newton’ın Hareket Yasaları” olarak
da bilinir. Birinci yasa, üzerindeki net kuvvetin sıfır olduğu cisimlerin, hareket durumlarını değiştirmeye-
ceğini ifade eder (Eylemsizlik Yasası). İkinci yasa, net kuvvetin sıfır olmadığı durumlarda cismin kütlesi
ile kazandığı ivme arasındaki ilişkiyi anlatır (Temel Yasa). Üçüncü ve son yasa ise birbiriyle etkileşen iki
cismin birbirine uyguladıkları kuvvetler arasındaki ilişkiyi anlatmaktadır (Etki - Tepki Yasası).
Newton’ın Hareket Yasaları, yüksek hızlarda (ışık hızı gibi) yetersiz kalmasına rağmen, klasik me-
kaniğin temelini oluşturması bakımından önemini hâlâ korumaktadır. Çünkü bu yasalar, düşük hızlar-
daki birçok hareket türünü anlamamıza yardımcı olur. Hareket yasalarının, birçok hareket durumunu
mahir biçimde açıklayabilmesinin esas sebebi; teorik olmalarından çok, gözlem ve deneye dayalı olarak
Newton’dan önceki Copernicus (Kopernik), Brahe (Bırah), Kepler (Kepler) ve Galilei (Galile) gibi birçok
bilim insanının tecrübelerine dayanmasıdır. Yüksek hızlarda, Newton’ın hareket yasalarıyla açıklanması
zor olan kütle ve enerji ilişkisi gibi durumları ise 12. sınıf fizik derslerinde ele alacaksınız.
51 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Newton’ın Hareket Yasalarını daha iyi kavramak için öncelikle cisimlere etkiyen kuvvetleri gösteren
serbest (tek) cisim diyagramlarını (şematik göstergeleri) incelemeniz gerekecektir. Ardından da bu diyag-
ramlar yardımıyla cisme veya cisimler sistemine etkiyen net kuvvet ile ivme; ayrıca etki-tepki kuvvetleri,
gerilme kuvvetleri, sürtünme kuvveti gibi nicelikleri bulmaya çalışacaksınız.
Newton’ın Hareket Yasalarını, karmaşık bir yapıya sahip olmamasına rağmen anlamakta yine de
zorlanabilirsiniz. Çünkü çocukluğunuzdan bu yana edindiğiniz yaşamsal tecrübeler buna gölge düşü-
rür. Örneğin, sürtünme olmadığında hareketin nasıl olacağı konusunda zor ikna olursunuz. Bu konu
size, yaşamsal tecrübelerinizden elde ettiğiniz ön yargılı fikirlerin, hayatın esas gerçeklerinden sizi nasıl
uzaklaştırdığını görmenize yardımcı olacaktır. Şimdi gelin, bilim insanı Newton’ın Hareket Yasalarına bir
yelken açalım.
1.3.A. Serbest Cisim Diyagramları ve Cisimlere Etkiyen Net Kuvvetin Bulunması

Serbest cisim diyagramı, Newton’ın Hareket Yasalarını başarıyla uygulamak için tek bir cisme veya
bir sisteme etki eden tüm kuvvetlerin ayrı ayrı gösterimidir. Bu gösterimde, kuvvet ve hareket arasındaki
ilişkinin doğru anlaşılması gereklidir. Çünkü gözden kaçan bir kuvvet, hareketi yanlış çözümlemenize
neden olabilir. Bunun için çok parçalı sistemlerde, sistemin her bir parçası için ayrı ayrı serbest cisim
diyagramı çizmek önemlidir.
Serbest cisim diyagramlarının gösterimine geçmeden önce kuvvet ve kuvvet etkileşimleri ile
Newton’ın Hareket Yasalarının kısa bir özetine değinelim.
Kuvvet ve Kuvvet Etkileşimleri

Kuvvetin, cisimlerin hareket ve biçimlerinde değişiklik yapan bir etki olduğunu biliyorsunuz. Günlük
dilde, kuvvet denilince itme veya çekme aklımıza gelir. Diğer bir tanıma göre kuvvet, iki cisim veya
cisimle diğer nesneler arasındaki etkileşimidir. Bu, bir cismin başka bir cisme uyguladığı kuvvet olarak
tanımlanır. Bir kutuyu iteklediğinizde, kutuya bir kuvvet uygularsınız veya aynı kutuyu bağladığınız halat
aracılığıyla çektiğinizde halat, çektiğiniz kutuya kuvvet uygular. Buradan kuvvetin, vektörel (yönlü) bir
nicelik olduğunu anlayabilirsiniz (Şekil 1.25).
F (itme) F (çekme)
Şekil 1.25: İtme ve çekme kuvvetleri
1. ÜNİTE 52
KUVVET VE HAREKET
9. sınıf Kuvvet ve Hareket ünitesinde öğrendiğiniz gibi bir nesneye kuvvet uygularken bu nesne ile
doğrudan bir temas varsa bu kuvvetler, temas gerektiren kuvvetler olarak bilinir. Temas gerektiren
kuvvetlerden olan normal kuvvet, bir cisme etkileştiği diğer cisim tarafından temas yüzeyine dik olarak
uygulanan kuvvettir. Bu kuvvet ayrıca, bir kuvvetin yüzeye dik bileşeni veya sürtünmesiz yüzeylerde
etkiye karşı tepki kuvveti olarak da tanımlanır. Bu kuvvete normal denilmesinin sebebi, yüzey hangi
pozisyonda olursa olsun, kuvvetin temas yüzeyine dik olmasındandır. Bu kuvvetin başlangıç noktası,
temas yüzeyidir (Şekil 1.26a). Diğer bir temas kuvveti olan sürtünme kuvveti, yüzey tarafından nes-
neye uygulanan ve yüzeye paralel, nesnenin hareketine veya hareket eğilimine ters yönde oluşan bir
kuvvettir (Şekil 1.26b).
Yine bir temas kuvveti olan gerilme kuvveti ise gergin bir ip, tel, yay veya lastik şerit ucuna uygula-
dığınız çekme kuvvetinin büyüklüğüdür (Şekil 1.26c). Bu kuvvet, çekilen ipin veya telin iki ucundan zıt
yönlü vektörler biçiminde gösterilir.
Temas gerektiren kuvvetlerden başka bir de temas gerektirmeyen kuvvetler vardır. Bu kuvvetler,
nesnelerin aralarında boşluklar olsa bile etkilerini sürdüren kuvvetlerdir. İki mıknatıs arasındaki man-
yetik kuvvet veya iki elektrik yükü arasındaki elektriksel kuvvet, bu tür kuvvetlere örnek verilebilir.
Yer çekimi kuvveti de uzun menzilli kuvvetlerdendir. Belli bir yükseklikten bırakılan nesneler, bir temas
olmamasına rağmen Dünya tarafından çekilir. Dünya’nın nesnelere uyguladığı yer çekimi kuvveti, ağır-
lık (G) olarak bilinir ve ağırlık düşey doğrultuda bir kuvvettir. Ağırlığın başlangıç noktası, cismin ağırlık
merkezidir. (Şekil 1.26ç).
N
N
v
Fs
a
(a) Normal _ N i kuvvet (b) Sürtünme _ Fs i kuvveti
T ip
G
m
yer
(c) Gerilme _ T i kuvveti G=mg

(ç) Ağırlık _ G i
Şekil 1.26: (a) Yaygın kuvvet çeşitlerinden normal kuvvet, (b) sürtünme kuvveti ve (c) gerilme kuvveti temas gerek-
tiren kuvvetlerdir. (ç) Ağırlık ise temas gerektirmeyen bir kuvvettir.
53 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Newton’ın Hareket Yasalarının Kısa Özeti

9. sınıf fizik dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde Newton’ın Hareket Yasalarıyla ilgili öğren-
diğiniz bilgileri gözden geçirmekte yarar olacağı için vereceğimiz özetle bu bilgilerinizi hatırlamaya
çalışınız.
1. Cisme etkiyen kuvvetler bileşkesi sıfır ise cismin ivmesi sıfırdır. Bu durumda cisim ya duracak
ya da belli bir hızı varsa o hızla hareketini sürdürecektir.
2. Cisme etkiyen kuvvetlerin bileşkesi sıfır değilse cisim ivme kazanacaktır. Burada cismin ka-
zandığı ivme, uygulanan bileşke kuvvet ile orantılıdır. Orantı katsayısına ise cismin eylemsizlik
kütlesi denir.
F 2F 3F
a = 2a = 3a = ... = m ^kütleh
Fnet = m · a
3. Her etkiye karşı bir tepki kuvveti oluşur. Bu kuvvetlerin büyüklükleri birbirine eşit ve yönleri
zıttır. Etki kuvveti zemine uygulanıyorsa, tepki kuvveti de cisme uygulanır. Yani etki ve tepki kuv-
vetleri aynı cisme uygulanmaz. Etki ve tepki kuvvetlerinin başlangıç noktaları aynıdır ve temas
yüzeyindedir.
Ftepki = N = mg
F etki = - F tepki (yönleri zıt)
Fetki = Ftepki (büyüklükleri eşit)

Temas yüzeyi
zemin
mg
Fetki = mg (Ağırlığın sonucu oluşan basınç kuvveti, etki kuvvetini

oluşturur.)
*g, yer çekimi ivmesidir.
Şimdi, bu hatırlatıcı bilgilerden sonra serbest cisim diyagramları yardımıyla örnekler üzerinden net
kuvvet hesaplamaları yapmaya çalışalım.
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan 4 kg

kütleli cisme uygulanan 20N büyüklüğündeki m = 4 kg F = 20N
yatay kuvvetle birlikte etkiyen diğer kuvvetleri yatay
yatay
gösterelim ve net kuvveti hesaplayalım.
(g = 10 m/s 2 alalım.)
1. ÜNİTE 54
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Serbest cisim diyagramını gösterelim.
Cisme uygulanan aşağı yöndeki mg ağırlı-
N = 40 newton
ğı ile yukarı yöndeki “N” normal kuvveti birbi-
rini dengeler. Geriye net kuvvet olarak sadece
F = 20 newton
F = 20 newton büyüklüğünde yatay kuvvet
kalır.
(N ve mg aynı doğrultuda olduğu bilinme-
mg = 40 newton
lidir.)
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan 4 kg

F = 20N
kütleli çantaya şekildeki gibi uygulanan 20N
m = 4 kg
büyüklüğündeki kuvvetten başka, etkiyen
37°
kuvvetleri gösteriniz ve net kuvveti hesapla-
yatay
yınız.
( g = 10 m/s 2, sin 37° = 0, 6 ve
cos 37° = 0, 8 alınız.)
Sürtünmesiz duvarda bulunan 4 kg kütleli düşey duvar

cisme etkiyen F = 20N büyüklüğündeki yatay
m = 4 kg
kuvvetten başka hangi kuvvetlerin etkidiğini
göstererek net kuvveti bulunuz. F = 20N
yatay
( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
Serbest cisim diyagramını gösterelim.
Yatay doğrultuda sola doğru etkiyen
F = 20 newton
F kuvveti ile sağa doğru duvardan et-
N = 20 newton kiyen N normal kuvvet birbirini denge-
(N ve Fl nin aynı doğrul- ler ve geriye sadece cismin mg = 40 N
tuda olduğu bilinmelidir.) ağırlığı kalır. Buna göre,
mg = 40 newton Fnet = mg = 40 N olur.
55 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
m 1 = 3 kg m 2 = 2 kg
F = 50N
ip yatay
yatay
Sürtünmesiz yatay düzlemde birbirine iple bağlanan 3 kg ve 2 kg kütleli cisimlerden oluşan sis-
teme 50N büyüklüğündeki kuvvet, yatay olarak şekildeki gibi uygulanıyor.
Buna göre, her bir cisim ve sistem için net kuvvetler kaç newton olur?
( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
N 1 = 30N
N 2 = 20N
a a
m 2 = 2 kg
m 1 = 3 kg T T
F = 50N
m 2 g = 20N
m 1 g = 30N
Buradan F = 50N büyüklüğündeki kuvvet, m 2 kütleli cisme belli bir sürede ne kadar yol aldırırsa
m 1 kütleli cisim de ip aracılığıyla aynı sürede aynı yolu alacaktır. Bu durumda, her iki cismin ivme-
lerinin aynı büyüklükte olacağını söyleyebiliriz. Bu ivmenin büyüklüğü a olsun.
m 1 kütleli cisim için net kuvvet, bu cismin ağırlığını, N 1 normal kuvvetinin dengelemesi nedeniyle
büyüklüğü T olan ip gerilmesi olur. Buradan;
Fnet ^1h = m 1 · a
T = 3·a ^1h
yazılabilir.
m 2 kütleli cisim için, ağırlığı ^m 2 gh N 2 büyüklüğündeki normal kuvvet dengeler. Ancak ivme
ve net kuvvetin aynı yönlü olması gerektiğinden 50N büyüklüğündeki sağa doğru olan kuvvet, sola
doğru etkiyen T ip gerilmesinden daha büyük olmalı ki ivme sağa doğru olsun. Bu durumda,
Fnet ^2h = m 2 · a
50 - T = 2 · a ^2h
yazılabilir. ^1h ve ^2h denklemleri iki bilinmeyenli iki denklemdir. Bu denklemlerden hem T ip ge-
rilmesini hem de a ivmesini bularak cisimler için net kuvvet bulunmuş olacaktır. ^1h denklemi, ^2h
denkleminde yerine konulursa
50 - ^3ah = 2a
50 = 5a
a = 10 m/s 2 bulunur. Buradan da
1. ÜNİTE 56
KUVVET VE HAREKET
Fnet ^1h = T = 3 · a = 3 · 10 = 30N

Fnet ^2h = 50 - T = 50 - 30 = 20N veya Fnet ^2h = 2 · a = 2 · 10 = 20N
elde edilir. Sistem için net kuvvet ise,
Fnet ^sistemh = 50 + T - T = 50N bulunur.

7 7
m 1 ’e etkiyen m 2 ’ye etkiyen
2. Yol
Çok parçalı sistemlerde, her parçanın ivmesinin aynı olduğu durumlar için,
Fnet ^sistemh = m Top · a
yazılabilir. Buradan;
50 + T - T = ^3 + 2h · a
50 = 5 · a
a = 10 m/s 2
olarak kolayca bulunabilir.
Ancak bunu bulduktan sonra yine ilk başta yaptığımız gibi serbest cisim diyagramı çizerek ip
gerilmesini ve net kuvvetleri hesaplarız. Buradan,
Fnet ^1h = m 1 · a = 3 · 10 = 30N
Fnet ^2h = m 2 · a = 2 · 10 = 20N bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
F = 25N
m 1 = 3 kg m 2 = 2 kg
ip 37°
yatay
yatay
Sürtünmesiz yatay düzlemde birbirine iple bağlanan 3 kg ve 2 kg kütleli cisimlerden oluşan sis-
teme 25N büyüklüğündeki kuvvet, şekildeki gibi uygulanıyor.
Buna göre, her bir cisim ve sistem için net kuvvetler kaç newton olur?
(g = 10 m/s 2, sin37° = 0, 6 ve cos37° = 0, 8 alalım.)
57 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmesiz yatay düzlemde duran 4 kg ve

m 1 = 4 kg
2 kg kütleli cisimlerden oluşan sisteme 30N bü- m 2 = 2 kg
yüklüğündeki yatay kuvvet, şekildeki gibi etkiyor. F = 30N
Buna göre, her bir cisim için etkiyen net

kuvvet ile sistem için etkiyen net kuvvet kaç yatay
newton olur?
( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
N 1 = 40N N 2 = 20N
m 1 = 4 kg
a a
m 2 = 2 kg
F2, 1 F1, 2
F = 30N
m 2 g = 20N
m 1 g = 40N
Bu sistemde de m 1 kütleli cisim ne kadar yol alırsa aynı sürede m 2 kütleli cisim de aynı yolu
alacaktır. Dolayısıyla ivmeler birbirine eşit olur. Ayrıca burada cisimler birbirine dokunduğu için ara-
larında etki-tepki kuvvet çifti oluşacaktır.
F1, 2: 1. cismin 2. cisme uyguladığı kuvvet
F2, 1: 2. cismin 1. cisme uyguladığı kuvvet
Bu kuvvetler birbirine eşit büyüklükte ve zıt yönlü kuvvetlerdir.
F1, 2 = F2, 1 = T diyelim.
Çizdiğimiz serbest cisim diyagramlarına göre,
m 1 kütleli cisim için net kuvvet; m 2 kütleli cisim için net kuvvet;
Fnet ^1h = m 1 · a Fnet ^2h = m 2 · a
30 - F2, 1 = m 1 · a F1, 2 = m 2 · a
30 - T = 4 · a ^1h T = 2·a ^2h olur.
* Ağırlıklar ile normal kuvvetler ^Nh birbirini dengelediği için dikkate alınmamıştır. Buna göre ^2h
denklemi, ^1h denkleminde yerine yazılırsa
30 - ^2ah = 4a
30 = 6 · a
a = 5 m/s 2 bulunur.
1. ÜNİTE 58
KUVVET VE HAREKET
Bu durumda,
Fnet ^1h = m 1 a = 4 · 5 = 20N
Fnet ^2h = T = m 2 a = 2 · 5 = 10N
(Bu sonuç aynı zamanda cisimlerin birbirine uyguladığı etki-tepki kuvvetlerinin büyüklüğüne eşit-
tir.)
Sistem için net kuvvet ise
Fnet ^sistemh = 30 + F 1, 2 - F 2, 1 = 30N bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz yatay düzlemde duran 3 kg ve

2 kg kütleli cisimlerden oluşan sisteme 50N bü- F = 50N
m 1 = 3 kg
yüklüğündeki kuvvet şekildeki gibi etkiyor.
m 2 = 2 kg
Buna göre, cisimlere etkiyen net kuvvetler
53°
kaç newton olur?
( g = 10 m/s 2, sin 53° = 0, 8 ve cos 53° = 0, 6 yatay
alınız.)
UYARI
Şekildeki gibi hareketli bir makara düzeneğinde, makara

üzerinden dolanan ipin serbest ucu bir miktar çekildiğinde 2Tx
makaranın O dönme noktasının K hizasından L hizasına gel-
diğini düşünelim. Makaranın kütle merkezi Tx kadar yer de- ip
ğiştirdiğinde makaranın solunda ve sağında Tx uzunluğunda

ip serbest kalacaktır. Bu bakımdan, makaranın hareketiyle
L
birlikte serbest kalan ve toplamda 2Tx uzunluğuna ulaşan
123
321
ip çekilmiş olacaktır.
Özetle, böyle bir makara düzeneğinde makaranın kütle Tx Tx Tx
merkezinin “1 birimlik’’ yer değiştirmesinin, makara üzerinden
dolanan ipin serbest ucunun ancak “2 birimlik’’ yer değiştirme-
siyle mümkün olabileceği anlaşılmalıdır. K
O
Çekilen veya bırakılan ip uzunluğu ile makaranın kütle
merkezinin yer değiştirmesi arasındaki bu ilişkide, makara ya-
rıçapı ve makara kütlesi önemli değildir.
59 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Ayrıca sürtünmelerin önemsenmediği durumlarda makaralar, ister hareketli isterse sabit olsun, ip
gerilmelerinin büyüklüğünü aynen aktarır.
ip T
ip ip
T
T T T T
a a
ip
ip ip
ip ip
T T
ip T T ip
a a
Makara kütlesi ve sürtünmenin önemsen- m 1 = 3 kg
mediği şekildeki düzenekte 3 kg ve 2 kg küt- ip

leli cisimler serbest bırakılınca cisimlere ve
sisteme etkiyen net kuvvetlerin kaç newton yatay
olduğunu bulalım.
( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM m 2 = 2 kg
Kütlesi önemsenmeyen bir makara düzeneği, gerilme kuvvetinin büyüklüğünü aynen transfer
eder. Buna göre, serbest cisim diyagramları aşağıdaki gibi olacaktır:
N 1 = 30N
a
m 1 = 3 kg T
T m 2 = 2 kg
a
m 2 g = 20N
m 1 g = 30N
1. ÜNİTE 60
KUVVET VE HAREKET
Bu sistemde de cisimlerin ivmelerinin büyüklükleri birbirine eşittir. Çünkü m 2 kütleli cisim ne ka-
dar alçalırsa m 1 kütleli cisim de yatay konumda aynı miktar yol alacaktır. T ip gerilmesi ise
Fnet ^1h = T = m 1 · a Fnet ^2h = m 2 · a
T = 3·a ^1h m2 g - T = m2 · a
20 - T = 2 · a ^2h bulunur.
* m 1 kütleli cisimde, ağırlık ve normal kuvvet ^Nh birbirini dengelediği için dikkate alınmadı.
^1h denklemi ^2h denkleminde yerine yazılırsa
20 - ^3ah = 2a
20 = 5a
a = 4 m/s 2 olur.
Bu durumda,
Fnet ^1h = T = 3 · a = 3 · 4 = 12N
Fnet ^2h = 20 - T = 20 - 12 = 8N veya Fnet ^2h = m 2 · a = 2 · 4 = 8N bulunacaktır.
Sistem için net kuvvet ise
Fnet ^sistemh = m 2 g + T - T = m 2 g = 2 · 10 = 20N
7 7
m 1 e etkiyen m 2 ye etkiyen
gerilme gerilme
veya ivmeler aynı olduğu için Fnet ^sistemh = m Top · a = ^3 + 2h · 4 = 20N elde edilir.
SİZ ÇÖZÜN
Makara kütlelerinin ve sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki düzenekte, 1 kg, 7 kg ve

2 kg kütleli cisimler serbest bırakılınca cisimlere ve sisteme etkiyen net kuvvetlerin kaç new-
ton olduğunu bulunuz.
( g = 10 m/s 2 alınız.)
m 2 = 7 kg
ip ip
yatay
ip ip
m 1 = 1 kg
m 3 = 2 kg
61 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
O noktasından geçen sürtünmesiz mil etrafında

dönen ve kütlesi önemsiz sabit bir makaradan geçiri-
len ipin uçlarına 3 kg ve 2 kg kütleli cisimler asılarak
şekildeki düzenek oluşturulmuştur. O
Cisimler serbest bırakıldığında her bir cisme

ve sisteme etkiyen net kuvvetlerin kaç newton
ip ip
olacağını bulalım.
( g = 10 m/s 2 alalım.) m 1 = 3 kg m 2 = 2 kg
ÇÖZÜM
a T T
O a m 1 = 3 kg m 2 = 2 kg a
T T m 1 g = 30N m 2 g = 20N
Makara kütlesi önemsiz olduğu için makaranın dönmesi durumunda da iki taraftaki ip gerilmeleri
aynı olur. 3 kg kütleli cismin 2 kg kütleli cisme göre döndürme etkisi daha fazla olacağından makara,
saat yönünün tersine dönecektir. Bu durumda, 3 kg kütleli cisim aşağı yönde ne kadar yer değiş-
tirirse 2 kg kütleli cisim de yukarı yönde aynı miktarda yer değiştirir. O hâlde cisimlerin ivmelerinin
büyüklükleri yine eşit olmalıdır.
Buna göre, net kuvvetler

Fnet ^1h = m 1 g - T = m 1 a Fnet ^2h = T - m 2 g = m 2 · a
30 - T = 3 · a ^1h bulunur. T - 20 = 2 · a ^2h bulunur.
Bundan sonra, matematiksel işlemlerle T ip gerilmesi veya a ivmesi bulunur. ^1h ve ^2h denk-
lemlerini alt alta yazıp oranlayalım.
30 - T = 3 a

T - 20 = 2 a
2 ^30 - Th = 3 ^T - 20h ise
60 - 2T = 3T - 60
120 = 5T
T = 24N bulunur. Buradan net kuvvetler;
1. ÜNİTE 62
KUVVET VE HAREKET
Fnet ^1h = 30 - T = 30 - 24 = 6N
Fnet ^2h = T - 20 = 24 - 20 = 4N bulunur.
Sistem için net kuvvet ise hareketin yönüne göre, m 1 kütleli cisme etkiyen T ip gerilmesi hareke-
te ters yönde; m 2 kütleli cisme etkiyen T ip gerilmesi ise hareket yönündedir. Bu durumda,
Fnet ^sistemh = 30 - T + T - 20 = 10N bulunur.
2. Yol
Her bir parçasının ivmelerinin aynı büyüklükte olduğu sistemlerde ivme sorulduğunda;
Fnet ^sistemh = m Top · a
yazılabileceğini öğrenmiştik. Buradan sistem için net kuvvet öncelikle
Fnet ^sistemh = 30 - T + T - 20 = 10N bulunur. Daha sonra da sistem ivmesi,
10 = ^3 + 2h · a
10 = 5 · a
a = 2 m/s 2 bulunur. Buna göre,
Fnet ^1h = m 1 a = 3 · 2 = 6N
Fnet ^2h = m 2 a = 2 · 2 = 4N elde edilecektir.
SİZ ÇÖZÜN
O noktasından geçen sürtünmesiz mil etrafında

dönen ve kütlesi önemsiz sabit bir makaradan geçi-
rilen ipin uçlarına 3 kg, 2 kg ve 1 kg kütleli cisimler
asılarak şekildeki düzenek oluşturulmuştur. O
Cisimler serbest bırakıldığında her bir cisme
ve sisteme etkiyen net kuvvetlerin kaç newton
ip ip
olacağını bulunuz.
( g = 10 m/s 2 alınız.) m 1 = 3 kg m 3 = 2 kg
ip
m 2 = 1 kg
63 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmelerin ve makara kütlele-

m 1 = 3 kg
rinin önemsenmediği şekildeki düze-
nekte, 2 kg kütleli cisim bir iple ha- ip
reketli makaranın ortasından geçen ip
mile, 3 kg kütleli cisim ise sabit bir

makara üzerinden geçen ipin serbest
ucuna bağlanmıştır.
Cisimler serbest bırakıldığında,
cisimlere etkiyecek net kuvvetlerin m 2 = 2 kg
kaç newton olacağını bulalım.

( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
Öncelikle sürtünmeler önemsiz olduğunda ip gerilmesinin makaranın solunda ve sağında eşit

olacağını tekrar hatırlayalım.
2Tx N 1 = 30N
ı
T , 2T
2a T T
T a Tx
a O Tx
m 1 = 3 kg
m 2 = 2 kg
m 2 g = 20N
m 1 g = 30N
ı
T , 2T
Yukarıda önce belirttiğimiz uyarıya göre, hareketli makara ve buna bağlı m 2 kütleli cisim, Tx
kadar yer değiştirirse ipin serbest ucundaki m 1 kütleli cisim 2Tx yer değiştirmelidir. Buna göre,
cisimler durgun hâlden harekete başladığı için cisimlerin kazandığı ivmelerin büyüklükleri, yer de-
ğiştirmeleri ile orantılı olmalıdır. Bu durumda da,
m 1 kütleli cisim için net kuvvet,
Fnet ^1h = T = m 1 · 2a
T = 6·a ^1h olur.
Hareketli makara ve m 2 kütleli cisim aynı büyüklükte ivme kazanmalıdır.
1. ÜNİTE 64
KUVVET VE HAREKET
Makara için net kuvvet;

Fnet ^2h = T ı - 2T = m Makara · a
T ı - 2T , 0 ise T ı , 2T alınabilir. Bu sebeple, makaranın ivmesi olmasına rağmen
kütlesi ihmal edildiği için net kuvvetin makara için yaklaşık sıfır olacağı anlaşılır.
m 2 kütleli cisim için net kuvvet,
Fnet ^2h = m 2 g - T ı = m 2 g - 2T = m 2 · a yazılırsa
20 - 2T = 2 · a
10 - T = a ^2h yazılır.
^2h denkleminde ^1h denklemini yerine yazarsak
10 - ^6ah = a
10
10 = 7a & a= m/s 2 bulunur.
7
O hâlde,
20 60
Fnet ^1h = m 1 · 2a = 3 · = newton
7 7
10 20
Fnet ^2h = m 2 · a = 2 · = newton bulunur.
7 7
SİZ ÇÖZÜN
Makara kütlesinin ve sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki düzenekte m 1 ve m 2 kütleli

cisimlere etkiyen net kuvvetlerin kaç newton olacağını bulunuz.
ip
m 1 = 3 kg
F = 40N ip
yatay
ip m 2 = 2 kg
yatay
Sürtünmesiz eğik düzlem üzerinde tu- m
tulan m kütleli cisme etkiyen net kuvvetin

büyüklüğünü, eğik düzlemin yatayla yaptı-
ğı i açısı ve g yer çekimi ivmesi cinsinden
bulalım.
i yatay
65 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Sürtünme olmadığı için cisme etkiyen normal kuv-
vet ^Nh ile ağırlığın ^mgh vektörel toplamı net kuvveti
N
a
oluşturur.
i
Buna göre, cismin hareketi eğik düzlem doğrultu-
mg cos i
sunda olacağı için bu gibi durumlarda cisme etkiyen
i
in
gs
kuvvetlerin eğik düzleme dik doğrultu ile eğik düzlem
m
i mg
doğrultusundaki bileşenlerini bulmaya çalışırız. Bu bi-
leşen değerlerine göre net kuvveti hesaplarız.
Çizilen diyagrama göre, N normal kuvvet değeri zaten eğik düzleme diktir. Ancak mg ağırlığı, dü-
şey kuvvet olduğundan eğik düzleme dik ve eğik düzleme paralel olmak üzere iki bileşene ayrılırsa
N = mg cos i
olur. Normal kuvvetin “N” büyüklüğü ile ağırlığın eğik düzleme dik olan “mgcosi” büyüklüğü birbirini
dengeler. Bu durumda geriye kalan kuvvet, ağırlığın eğik düzleme paralel olan “mgsini” büyüklüğü
olur. Bu durumda, cisme etkiyen net kuvvet,
Fnet = mg sin i
olur. Bu kuvvet aşağı yönlüdür.
Eğer cismin ivmesi sorulsaydı,
Fnet = m · a = m g sin i
cismin ivmesinin a büyüklüğü,
a = g · sin i
olurdu. Bu ivme, net kuvvetle aynı yönlüdür.

Bu eşitliğe göre, eğik düzlemde ivmenin kütleye bağlı olmadığı anlaşılabilir.
SİZ ÇÖZÜN
X
m 3m Z
Y 2m
60° 30° 45°
Kütleleri sırasıyla m, 2m ve 3m olan X, Y ve Z cisimleri şekildeki sürtünmesiz eğik düzlem-

ler üzerinde tutulurken serbest bırakılınca;
a) Cisimlere etkiyen net kuvvetlerin Fx, FY ve Fz büyüklüklerini
b) Cisimlerin kazandığı ivmelerin a x, a Y ve a z büyüklüklerini karşılaştırınız.
1 1 3
( sin 30° = ; sin 45° = ve sin 60° = alınız.)
2 2 2
1. ÜNİTE 66
KUVVET VE HAREKET
1.3.B. Net Kuvvet Etkisindeki Cisimlerin Hareketi

Bir önceki konu başlığında, Newton’ın Hareket Yasaları’nın uygulamalarını, cisimlere etkiyen net
kuvvetlerin bulunmasında kullandık. Şimdi de öğrendiğimiz bu uygulamaları bir adım daha ileri götüre-
rek günlük yaşam örnekleri üzerinde duralım.

K L
Şekildeki K ve L otomobillerinin kütleleri sırasıyla 1200 kg ve 1400 kg’dır.

aK 7
Bu otomobillerin kazandıkları sabit ivmelerin oranı a = olduğu varsayılırsa, otomobil-
L 4
lere etkiyen net kuvvetlerin büyüklüklerinin FK /FL oranı kaçtır?
ÇÖZÜM
Newton’ın ikinci hareket yasasına göre,
Fnet = m · a
idi. Buna göre, K otomobili için,
FK = m K · a K ^1h
L otomobili için de
FL = m L · a L ^2h
yazabiliriz. ^1h ve ^2h eşitliklerini oranlayıp sayısal verileri yerine yazalım.
FK mK · aK mK aK 1200 · 7
= m ·a = m · a =
FL L L L L 1400 4
FK 3
= bulunur.
FL 2
kuzey
doğu
Doğu yönünde akmakta olan şekildeki nehirde, bir motorlu tekneye, kuzey yönünde esen rüzgâr,
120 N kuvvet uyguluyor.
67 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Toplamda 200 kg kütleye sahip tekneye kendi motorunun, akıntı yönünde 160N kuvvet
uyguladığı düşünülürse teknenin ivmesinin büyüklüğü kaç m/s 2 olur?
(Sürtünmeleri önemsemeyelim.)
ÇÖZÜM
Newton’a göre,
Fnet = m · a yazılabileceğinden öncelikle net kuzey
Fnet = 200N
Früzgâr = 120N
kuvveti bulalım. Teknenin ağırlığı, suyun tepki-
si ile dengelenir. Rüzgârın ve tekne motorunun
uyguladığı kuvvetlerin bileşkesini bulalım.
Kuzey yönünde rüzgârın uyguladığı 120N
doğu
Fmotor = 160N
büyüklüğünde kuvvetle doğu yönünde uygula-
nan 160N büyüklüğünde motor kuvveti birbiri-
ne dik olduğundan, net kuvvet Pisagor teore-
minden;
F 2net = F 2motor + F 2rüzgâr
F net
2
= ^160h2 + ^120h2
Fnet = 200N
bulunur. Buradan ivme,
Fnet = m · a
200 = 200 · a
Asansöre binen birinin asansörde bulu-

nan bir baskülde kendi ağırlığını tartmaya
çalıştığını varsayalım.
Bu durumda asansör, yukarı doğru a
büyüklüğündeki sabit ivmeyle hızlanma a
sürecinde ve çıkılması hedeflenen kata
yaklaşırken yavaşlama sürecinde, bas-
külde okunacak ağırlığın gerçek ağırlığa
Baskül
göre nasıl olacağını yorumlayınız.
1. ÜNİTE 68
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Asansöre yerden, yani eylemsiz referans siste- N = B (baskül değeri)

minden bakan bir gözlemciye göre, baskül üzerin-
deki kişiye etkiyen iki kuvvet olmalıdır. Buna göre v
asansör, yukarı yönde a büyüklüğünde ivme kaza- a baskül

nıyorsa basküldeki kişi de aynı yönde a büyüklü-
mg (basküldeki kişinin gerçek ağırlığı)
ğünde ivme kazanmalıdır. Bu durumda baskülün
uyguladığı “N” normal kuvvet ile gerçek “mg” ağır-
lığının bileşkesinin, basküldeki kişiye yukarı yönde
a büyüklüğünde ivme kazandırdığını düşünmeliyiz.
Fnet = m · a olduğundan
N - mg = m · a
yazılırsa baskülün gösterdiği değer veya normal kuvveti,
N = mg + ma
olacaktır. Buradan, basküldeki kişinin kendisini daha ağır ölçeceğini söyleyebilirsiniz.
N = B (baskül değeri) Asansör
a baskül
mg (basküldeki kişinin gerçek ağırlığı)
Asansör yukarı yönde yavaşlamaya başlayınca ivme, hareket yönüne (hıza) ters yönlü olur. Bu
durumda yerdeki gözlemciye göre net kuvvet, aşağı yönlü yani ivme yönünde olacaktır.
Bu durumda,
Fnet = m · a olduğundan
mg - N = m · a
yazılabilir. Baskülden okunan değer veya normal kuvveti ise
N = mg - ma
olacaktır. Buna göre, basküldeki kişi kendisini daha hafif ölçer.
9. sınıfta fizik dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde maddenin eylemsizliğinden bahsedilmişti.
Newton’a göre kütle (m) maddenin eylemsizliğinin bir ölçüsüdür. Eylemsizlik, cisimlerin hareket
durumlarını koruma eğilimidir. Buna göre, bir cismin kütlesi (m) ne kadar fazlaysa o cismi durgun-
ken harekete geçirmek (hız kazandırmak) veya hareket hâlindeyken durdurmak (hızını azaltmak)
o kadar zordur. Yani cisim, her iki durumda da tam tersi bir tepki gösterir ki bu durum, maddenin
doğasında var olan bir şeydir.
69 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki asansörün tavanına asılmış bir kan-

tar (dinamometre) ile toplam kütlesi 30 kg olan bir Kantar
kum torbası tartılmaya çalışılıyor.

v
Buna göre, asansör aşağıya doğru 2 m/s 2
sabit ivmeyle yavaşlarken kum torbasının
ağırlığı kaç newton ölçülür?
Kum
( g = 10 m/s 2 alalım.)
SİZ ÇÖZÜN
Üzerinde, kasasına sırtını şekildeki gibi dayamış

v
60 kg kütleli kişi bulunan bir kamyonet, sabit hızla gi-
derken fren yaparak 2 m/s 2 sabit ivmeyle yavaşlıyor.
Buna göre, kamyonetin kasasının, yavaşlama
sürecinde kişinin sırtına uyguladığı kuvvet kaç
newton olur?
(Sürtünmeleri önemsemeyiniz.)
Tavanında, iple m kütleli cisim asılmış bir va- a

v (Hızlanıyor.)
gon, sabit ve a büyüklüğündeki ivmeyle sağa
doğru hızlanıyor. ip
i
Cisim dengede iken bağlantı ipinin düşeyle m
yaptığı açı i olduğuna göre, vagonun ivmesi-

nin a büyüklüğü neye eşittir?
ÇÖZÜM
Cisme etkiyen kuvvetler iki tanedir. (Yere göre

a
i
çözüm) T
İpteki T gerilme kuvvetinin düşey bileşeni Ty Ty
i
cismin mg ağırlığını dengeler. Geriye sadece, ip- Tx
m tan i =
Tx
Ty
teki gerilme kuvvetinin yatay bileşeni Tx kalır. Bu
da cisim için net kuvvet olur.
mg
1. ÜNİTE 70
KUVVET VE HAREKET
Fnet = m · a
Tx = m · a ^1h Ty = m · g ^2h
^1h ve ^2h oranlanırsa
Tx ma
tan i = =
Ty mg
a = g · tan i
bulunur. Görüldüğü gibi, ivme veya i açısı cismin kütlesinden bağımsızdır.
1.3.C. Sürtünmeli Yüzeylerde Hareket Eden Cisimler

9. sınıf fizik dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde, sürtünme kuvvetinin doğasını öğrenmiştiniz.
Statik sürtünmenin en büyük değeri,
fS ^maxh = n S · N
iken kinetik sürtünme değeri ise
fK = n K · N
idi. Burada, n S ve n K , sırasıyla statik ve kinetik sürtünme katsayıları, N ise yüzey normali kuvvetinin
büyüklüğüdür.
K (hareket eğilimi)
(K’ye etkiyen sürtünme) fs

fs (L’ye etkiyen sürtünme)
(hareket eğilimi) L
Şekil 1.27: Birbirine göre zıt yönlü hareket eden veya hareket eğilimi olan K ve L bloklarına etkiyen sürtünme kuv-
vetleri, eşit büyüklükte ve zıt yönlüdür.
Sürtünme kuvvetinin, yüzeylerin hareketine veya hareket eğilimine ters yönde oluşan bir kuvvet ol-
duğunu ifade etmiştik. Şekil 1.27’deki gibi K bloğu sağa doğru hareket ederken sola, L bloğu da sola
doğru hareket ederken (Hareket etmese de görece olarak sola doğru gidiyormuş gibi olur.) sağa doğru
birbirine eşit büyüklükte ^fSh sürtünme kuvvetine maruz kalır.
Buna göre, yüzeyler arasında sürtünme oluşması için hareketin olmasının gerekmediği, yüzeylerin
birbirine göre hareket eğiliminin olmasının yeterli olacağı anlaşılmalıdır. Bu durum, Grafik 1.1’de gö-
rüldüğü gibi, sürtünmenin sıfır değerinden belli bir değere kadar artmasına ve adına statik sürtünme
denilen kuvvetin oluşmasına neden olur(I) ^fSh . Statik sürtünme kuvveti, cismi harekete zorlayan ve
71 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
yüzeye paralel dış kuvvetin büyüklüğündeki artışa eşit büyüklükte ve zıt yönlü olarak değişir. Ancak dış
kuvvetin büyüklüğündeki artış devam ettikçe statik sürtünme kuvveti de bir değere kadar artar ve en
büyük değerine _ fs ^maxhi ulaştıktan sonra bir miktar azalarak yerini kinetik sürtünme dediğimiz biraz
daha küçük değerdeki bir kuvvete bırakır. Kinetik sürtünme kuvveti, uygulanan yatay dış kuvvetten daha
küçük değerde olduğu için kinetik sürtünmenin etkidiği durumda, cisim artık harekete geçmiştir. Bu se-
beple, bu durumdaki sürtünmeye kinetik sürtünme kuvveti denilmiştir (II) (fk) .
sürtünme kuvveti I, statik (durgun) bölge N = mg
II, kinetik (hareketli) bölge ^V 0 = 0h
F (dış kuvvet)
fsür
fS ^maxh
fK
mg
0 dış kuvvet ^ F h
I II
Grafik 1.1: Sürtünmenin cisme uygulanan yatay dış kuvvete bağlı değişimi
Sürtünme kuvvetinin oluşmasında üç temel neden ortaya atılmıştır. Bunlar;

1. Yüzeyler arası düzensiz yapının birbirine kenetlenmesi,
2. Temas noktaları arasında, moleküller arası kuvvetlerden kaynaklanan bir çekimin olması (yapış-
kan cisimler),
3. Yumuşak maddelere, daha sert olanların saplanmasıdır.
n S ve n K , sırasıyla statik ve kinetik sürtünme katsayılarıdır. Bu katsayılar, yüzeylerin türünü ve yü-
zey özelliklerini içerir. Statik ve kinetik sürtünme katsayıları arasındaki farkın ihmal edildiği durumlarda
tek bir katsayı (k) verilir. Statik sürtünme katsayısının, kinetik sürtünme katsayısından büyük olmasının
sebebi ise yüzeylerin, hareket hâlindeyken birbirine tam olarak kenetlenme zamanı bulamaması olarak
düşünülmektedir.
Sürtünme kuvvetinin, yüzeyleri birbirine sıkıştıran dik kuvvete yani normal kuvvete ve yüzeylerin cin-
sine bağlı olması, temas yüzeyinin büyüklüğünün sürtünme kuvvetinin değirini etkilemediğini gösterir.
Aynı cisim küçük temas yüzeyi üzerinde iken birim yüzeye düşen kuvvet fazla olacaktır. Bu durumda,
temas yüzeyi az gibi zannedilse de moleküllerin birbirine daha çok girgin olması, gerçek temas yüze-
yinin daha fazla olmasını sağlamıştır (Şekil 1.28a). Aynı cisim, büyük temas yüzeyi üzerinde iken birim
yüzeye düşen kuvvet büyüklüğü daha az olacaktır. Bu durumda, temas yüzeyi çok gibi zannedilse de
moleküllerin birbirine daha az girgin olması, gerçek temas yüzeyinin daha az olmasını sağlar (Şekil
1.28b). Sonuç olarak temas yüzeyinin büyüklüğünün, sürtünme kuvvetinin büyüklüğünü değiştirmeye-
ceğini söyleyebilirsiniz.
1. ÜNİTE 72
KUVVET VE HAREKET
N = mg
m v N = mg
Sürtünme kuvvetleri
v her iki durumda da
F1 m f1 = f2 olur.
F2
f2
f1
mg
mg
(a) (b)
Şekil 1.28: (a) Aynı cisim, görünen küçük temas yüzeyi üzerinde iken ve (b) görünen büyük temas yüzeyi üzerinde
iken cisme etkiyen sürtünme kuvvetinin büyüklüğü toplamda değişmez: (f1 = f2)
TARTIŞMA
Yürürken ayakkabılara ve bir bisiklet hareket hâlindeyken bisikletin arka ve ön tekerleğine etki-
yen sürtünme kuvvetlerinin yönünün nasıl olacağını tartışınız.
ARAŞTIRMA
Otomobillerdeki ABS sisteminin nasıl bir fiziksel gerçekliğe dayandığını araştırınız. Bulgularınızı
sınıf ortamında sunu olarak paylaşınız.
m kütleli bir araba, şekildeki yatay yolda v o bü-

vo
yüklüğündeki hızla hareket ediyor.
m
Yol ile araba lastikleri arasındaki sürtün-
me katsayısı k; yer çekimi ivmesi g olduğuna yatay yol
göre, araba fren yaptığında arabanın yavaşla-
ma ivmesi ne olur?
73 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
N = mg
Araba hareket hâlinde olduğu için fren sırasında
vo
lastiklere etkiyen sürtünme kinetik sürtünme olup ki-
netik sürtünme değeri,
fK = n K · N ( n K : kinetik sürtünme katsayısı) idi. f
Ancak soruda bu ayrıma gidilmemiştir. O hâlde tek
bir sürtünme katsayısı verildiği için, mg
f = k ·N
yazabiliriz.
Burada, arabanın ağırlığı ^mgh ile yüzey normal kuvvetinin büyüklüğü ^Nh birbirini dengeler. Bu
sebeple,
N = m·g
olur. Geriye kalan f sürtünme kuvveti, araba için net kuvvet olur. Yani,
Fnet = m · a
f = m·a
k $ N = m·a
k ^ mg h = m · a
a = k·g
bulunur. Görüldüğü gibi arabanın yavaşlama ivmesi, f sürtünme kuvveti yönünde olup arabanın m
kütlesine bağlı değildir.
Sürtünmeli yatay düzlemde duran m kütleli cis-

me, şekildeki gibi yatay olarak uygulanan F kuvve- vo = 0
m
tinin büyüklüğü düzgün olarak artırılıyor. F
yatay
Buna göre, cismin kazanacağı ivmenin uy- yatay
gulanan kuvvetin büyüklüğüne bağlı grafiğini
çizelim.
(Statik ve kinetik sürtünme katsayıları arasında-
ki farkı ihmal edelim.)
ÇÖZÜM N = mg
Cismin ağırlığı ^mgh ile yüzey normal kuvve-

a
v
ti büyüklüğü ^Nh birbirini dengeler. Soruda kinetik
F
ve statik sürtünme katsayıları arasındaki fark ihmal
f
edildiğine göre, sürtünmenin en büyük değeri,
f = k · N = k · ^mgh mg
1. ÜNİTE 74
KUVVET VE HAREKET
olacaktır. Sürtünme kuvveti, uygulanan kuvvete göre en fazla bu değere kadar artacaktır. Bu se-
beple, sürtünme kuvveti bu değerine ulaşıncaya kadar uygulanan kuvvete eşit büyüklükte olacağı
için net kuvvet, sıfır olacak ve cisim ivme kazanamayacaktır. ( ^0 - F1h aralığında Fnet = 0 olacaktır.)
sürtünme kuvveti
(en çok) f
uygulanan kuvvet
0 F1 F2
Uygulanan kuvvet F1 değerini geçer geçmez bir net kuvvet oluşur ve cisim, kuvvetin değeri arttıkça
bununla doğru orantılı bir ivme kazanır. O hâlde, ivme-uygulanan kuvvet grafiği;
ivme
a a 1
grafik eğimi: tani =
123
= m
Fnet
i
uygulanan kuvvet
0 F1 = f F
1232
Fnet
biçiminde olacaktır.
SİZ ÇÖZÜN
a ^ m/s 2 h
2 vo = 0
m
F
yatay
F ^Nh
O 3 7
Sürtünmeli yatay düzlemde durmakta olan cisim için uygulanan yatay kuvvete bağlı ivme grafiği
şekildeki gibi verilmiştir.
Buna göre, cisimle yatay düzlem arasındaki sürtünme katsayısı ^k h kaçtır?
( g = 10 m/s 2 alalım.)
75 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmeli eğik düzlem üzerinde bulunan şe-

kildeki m kütleli buz parçası, serbest bırakılınca
m
harekete geçiyor.
Eğik düzlemin yatayla yaptığı i, buz ve
eğik düzlem arasındaki sürtünme katsayısı k
olduğuna göre, buzun ivmesi neye eşittir?
(g, yer çekimi ivmesidir.)
ÇÖZÜM
Buzun ağırlığının ^mgh eğik düzleme dik bile-

şeni ^mg cos ih ile eğik düzlemin normal kuvveti- N
nin büyüklüğü ^Nh birbirini dengeler. Buna göre,

fs
N = mg cos i
yazılabilir.
S
Bu durumda, buzu aşağı yönde harekete geçi- mgsini
i
recek tek kuvvet, buzun ağırlığının eğik düzleme
mg cos i
paralel bileşeni olan “ ^mg sin ih ” kalır. Ancak yü-
zey sürtünmeli olduğu için bu kuvvete zıt yönlü
S
mg
sürtünme kuvveti oluşur. Soruda, buzun harekete i
geçtiği belirtildiği için buza etkiyen sürtünme en

büyük değerdedir. Buna göre, sürtünme kuvveti
için
fs = k · N = k ^mg cos ih
yazılabilir. Newton’ın 2. yasasına göre, buzun ivmesi âh ;
Fnet = m · a
mg sin i - fs = m · a
mg sin i - kN = m · a
mg sin i - kmg cos i = m · a
m g ^sin i - k cos ih = m · a
a = g ^sin i - k cos ih
bulunur.
Görüleceği üzere, sürtünmesiz eğik düzlemde serbest bir cismin ivmesi, kütlesine bağlı olmadığı
gibi, sürtünmeli eğik düzlemde de kütlesine bağlı değildir.
1. ÜNİTE 76
KUVVET VE HAREKET
Şekildeki gibi üst üste konulmuş cisimler arasındaki sürtünme katsayısı ^k h 0,2’dir.
Yatay düzlemle m 2 kütleli cisim arasındaki sürtünme ihmal edildiğine göre, m 1 cisminin
m 2 cismi üzerinde kaymadan ikisinin birlikte hareket edebilmesi için F kuvvetinin büyüklü-
ğü en çok kaç newton olabilir?
m 1 = 2 kg
m 2 = 3 kg
k = 0, 2
F
yatay
yatay
ÇÖZÜM
Her cisim için serbest cisim diyagramı çizelim.
a
a
N1 = m1 g m1 g N2 = m1 g + m2 g
m1 f
F
f m2
m1 g
m2 g
Cisimler birlikte gidebilecekse ivmeleri aynı olmalıdır. m 1 kütleli cisim için, bu cismin ağırlığı
^m 1 gh ile yüzey normal kuvvetinin büyüklüğü ^N 1h birbirini dengeler. ^N 1 = m 1 gh . Bu cisim için
geriye kalan f sürtünme kuvveti, net kuvvet olur. Cisimlerin her birinin ivmesi eşit ve sağa doğru
olacağı için m 1 kütleli cisme etkiyen sürtünme kuvveti (net kuvvet) de sağa doğru olmalıdır. m 2
kütleli cisim için sürtünme kuvvetinin büyüklüğü f ve sola doğru olur. Net kuvvetler,
m 1 kütleli için, m 2 kütleli için,
Fnet ^1h = m 1 a Fnet ^2h = m 2 a
f = m1 a Fnet ^2h = F - f
olur.
F kuvveti en büyük değere ulaşınca ivme de en büyük olur. Bu durumda m 1 ve m 2 kütleli cisim-
ler arasındaki sürtünme de en büyük olacaktır.
77 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Buna göre,
f ^maxh = m 1 · a max
k · N 1 = m 1 · a max
k _ m 1 g i = m 1 · a max
a max = k · g
bulunur. Bu ivme, her iki cismin birlikte gidebilecekleri en büyük ivmedir.
Fnet ^sistemh = m Top · a (Ayrıca, Fnet ^sistemh = F - f + f = F yazılabilir.)
F = m Top · a
Fmax = ^m 1 + m 2h · a max
Fmax = ^m 1 + m 2h k · g
Fmax = ^2 + 3h · 0, 2 · 10
Fmax = 10N bulunur.
Eğer, uygulanan kuvvet bu değeri geçerse cisimlerin ivmeleri a 1 = a max ve a 2 2 a max olacaktır.
SİZ ÇÖZÜN
Y
k = 0, 2
F = 20N
yatay
Kütleleri sırasıyla 2 kg ve 3 kg olan X ve Y cisimlerinin arasındaki sürtünme katsayısı (k) 0,2’dir.

Yatay düzlemle Y cismi arasındaki sürtünme ise ihmal ediliyor.
Y cismine 20N büyüklüğündeki yatay kuvvet uygulandığına göre, X ve Y cisimlerinin
ivmeleri kaç m/s 2 olur?
( g = 10 m/s 2 alalım.)
1. ÜNİTE 78
KUVVET VE HAREKET
1.4. BİR BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET
Fotoğraf 1.4: Normal pozlama ile fotoğrafı çekilen bir araba hızlanmaya başladığında (ivmelendiğinde) flu bir gö-
rüntü elde edilir.
Bir önceki bölümde incelediğiniz Newton’ın Hareket Yasaları, hareketin nedenlerini sorgulayan ku-
rallar bütününü içermekteydi. Hareketin nedenini sorguladığınız bu bölümde, bir cismin hareketi ve bu
hareketin kuvvet, kütle gibi fiziksel kavramlarla olan ilişkisi irdelenmişti. Fiziğin alt alanlarından mekaniğin
bir bölümü olan dinamik, bu gibi durumları inceler. Diğer taraftan hareketin nedenlerini sorgulamadan,
konum ve zaman kavramlarını kullanarak da hareketi tanımlamak mümkün olabilmektedir. Mekaniğin
bu sınırlarda hareketi inceleyen bölümüne ise kinematik adı verilir. Bilim insanlarının araştırma ve ge-
liştirme çalışmalarında tek bir bulguyu değil, birçok bulguyu bir arada düşünmek zorunda olduklarını ve
bu sebeple dinamiğin aslında kinematiği tamamlayan bir bulgular bütünü olduğunu göz önünde bulun-
durmak gerekir.
Fotoğraf 1.4’te, hızlanmaya başladığı anda normal pozlama ile fotoğrafı çekilen bir otomobil görül-
mektedir. Burada fotoğrafın netliği neden bozulmuştur? Fotoğrafçıların hareket değişimleri olan nesne-
lerde net görüntü sağlamak için nasıl bir tedbir aldıklarını hiç düşündünüz mü? Bunun ivme kavramıyla
bir ilgisi olabilir mi?
Bu bölümde, elde edeceğiniz kazanım bilgileriyle bu soruların cevabını bulabilirsiniz. Bunun için ilk
basamak olarak bir doğru boyunca yani bir boyutta hareket ele alınacaktır. Devamında ise 9. sınıf fizik
dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde incelediğiniz hareket kavramları olan yer değiştirme, hız, sürat
ve ivme gibi niceliklerin üzerine, sabit ivmeli cisimlerin hareketi irdelenecektir. Daha sonra da havanın
olmadığını varsayacağınız bir ortamda serbest düşen cisimlerin hareketi ile gerçek hava ortamında ser-
best düşen cismin hareketini karşılaştıracaksınız.
79 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.4.A. Sabit İvmeli Harekete Örnekler

Daha önceki bölümde, bir cisme net bir kuvvet etkidiğinde söz konusu
cismin net kuvvet ile doğru orantılı bir ivme kazanacağını öğrenmiştiniz. Eğer
cisme etkiyen net kuvvetin büyüklüğü sabit ise cismin kazanacağı ivme de
sabit olacaktır. Sabit ivmeli harekette hız-zaman, konum-zaman gibi değiş-
kenlerin birbirine göre ilişkisi, değişken ivmeli harekete göre daha kolay ana-
liz edilebilir. Bu sebeple sabit ivmeli hareket, ivmeli hareket türlerinin en basit
örneğidir.
Yeryüzüne yakın konumda serbest bırakılan cisimlere, sürtünmenin
önemsenmediği durumda sadece ağırlığı etkir. Bu durumdaki cisimler, sabit
net kuvvet etkisiyle serbest düşme yaparken sabit ivmeli hareket yapacaktır
(Fotoğraf 1.5). İvmenin birim zamandaki hız değişimi olduğunu 9. sınıf fizik
dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde öğrenmiştiniz. Cismin, ağırlığın etki-
siyle kazandığı sabit büyüklükteki ivme sonucu hızı düzgün olarak artar. Hızı
artan cismin ise birim zamanda yapacağı yer değiştirme zamanla artmalıdır.
Fotoğraf 1.5’te, cismin eşit zamanlarda yaptığı yer değiştirmelerin zamanla
arttığı gözlenmektedir.
Bunun benzeri, yukarıya düşey olarak atılan bir topun, ağırlığı sayesinde
Fotoğraf 1.5: Serbest düş-
sabit bir ivme kazanmasında da görülür. Sonuçta bu ivme ile top yavaşlar ve
me yapan bir cisim, ivmeli
sonra Fotoğraf 1.5’teki gibi serbest düşme yaparak hızlanır. hareket yapar.
Günlük yaşamda, sabit ivmeli harekete aşağıdaki örnekler verilebilir:
Sürtünmeli yatay düzlemde, fırlattığınız bir cisme etkiyen net kuvvet, sadece sürtünme kuvvetidir.
Sabit büyüklükteki sürtünme kuvveti, sabit büyüklükte bir ivme kazandıracağı için cisim bu ivme ile ya-
vaşlayıp duracaktır.
Hareket eden bir arabada, belli bir ayarda frene basılmasıyla fren balatası ve fren diski arasında
oluşacak sabit büyüklükteki sürtünme kuvveti, sabit büyüklükte bir ivme oluşturacak ve araba bu ivme
ile yavaşlayacaktır (Fotoğraf 1.6).
Fotoğraf 1.6: Fren diski (solda aralıktan görünen kahverengi kısım) ve fren balatası (sağda bu diski sarmalayan kısım)
1. ÜNİTE 80
KUVVET VE HAREKET
Bir uçak, kalkış için piste girdikten sonra ani bir hız artışı gösterir. Uçağın bu sırada belli bir süre için
sabit bir ivme kazandığını düşünebilirsiniz (Fotoğraf 1.7).
Fotoğraf 1.7: Uçaklar hareketleri sırasında çoğu zaman ivmeli hareket yapar.
Yarışmacıların kas kuvvetlerinin sabit büyüklükte olduğunu varsaydığınızda, belli bir sürede bu kas
kuvveti sayesinde sabit büyüklükte bir ivme kazanabileceklerini düşünebilirsiniz. Örneğin üç olimpiyat
altın madalyası sahibi Jamaikalı kısa mesafe koşucusu Usain Bolt’un (Usein Bolt) Pekin’deki dünya re-
koruna ait verilen Grafik 1.2’deki hız-zaman grafiğine göre, ilk üç saniye içinde düzgün hızlanarak sabit
ivmeli hareket yaptığı düşünülebilir.
Usain Bolt’un Hız-Zaman Grafiği

hız (km/h)
50
45
40
35
30
25
20
15
10
5
0
0 1,85 2,87 3,78 4,65 5,5 6,32 7,14 7,96 8,79 9,69
zaman (s)
Grafik 1.2: Usain Bolt’un Pekin rekorundaki hız-zaman grafiği
81 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.4.B. Bir Boyutta Sabit İvmeli Hareketin İncelenmesi ve Grafiklerinin Çizilerek Yo-
rumlanması
İvmeli hareket, bir cismin hızının büyüklüğündeki artmanın veya azalmanın veya da hızının yönün-
deki değişme devam ettiği süre içerisinde yaptığı hareket türünün adıdır. Eğer doğrusal bir yolda birim
zamanda hızdaki artma veya azalma sabit büyüklükte olursa bu hareket türünün özel adı, sabit ivmeli
hareket olur.
Hız değişimi,
Tv = v 2 - v 1
biçiminde ifade edilir. Burada v 1 ve v 2 sırasıyla ilk ve son hız vektörleridir. O hâlde, birim zamandaki hız
değişimi olarak tanımladığımız ivme,
Tv
a=
Tt
olarak ifade edilebilir. Bu bağıntı bize ancak hız değişiminin gerçekleştiği durumlarda ivmenin olacağını
anlatır. Yine bu bağıntıdan, hız değişiminin büyüklüğü sabit ise ivmenin de sabit büyüklükte olacağını
anlayabilirsiniz.
Cismin hızındaki değişim iki türlüdür. Öncelikle hızın, birim zamandaki yer değiştirme olduğunu ve
vektörel bir kavram olarak karşımıza çıktığını hatırlayalım. Bu bakımdan hız değişimi, iki durumda ger-
çekleşir. Hız değişimi;
1. Hızın büyüklüğünün değişmesiyle
2. Hızın büyüklüğü aynı kalsa bile yön ve doğrultunun değişmesiyle
gerçekleşebilir. Şimdi bunu iki örnek üzerinde gösterelim.
Bir cisim, bir doğru boyunca hızını düzgün olarak 10 m/s’den 30 m/s’ye çıkarıyor.
Bu değişim aynı yönde ve 10 saniyede olduğuna göre, cismin bu süreçte;
a) Hız değişimi,
b) İvmesi
ne olur?
1. ÜNİTE 82
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
a) Tv = v 2 - v 1 hız değişiminin büyüklüğü, çizimden Tv = 30 - 10 = 20 m/s olur.
Tv
b) a = idi
Tt
Tv 20
ivmesinin büyüklüğü ise a = = = 2 m/s 2 olur.
Tt 10
v 1 = 10 m/s v 2 = 30 m/s
v2
Tv - v1
Bir cismin hızı + x yönünde düzgün olarak 10 m/s iken 10 saniye sonra - x yönünde 30 m/s
olmuştur.
Buna göre, bu süreçte;
a) Cismin hız değişiminin büyüklüğü,
b) Cismin ivmesinin büyüklüğü
ne olur?
ÇÖZÜM
a) Hız değişimi: Tv = v 2 - v 1
-x +x
v 1 = 10 m/s v 2 = 30 m/s
- v1 v2
Tv
hız değişiminin büyüklüğü:Tv = v 1 + v 2 = 10 + 30 = 40 m/s olur.

Tv
b) İvme = a =
Tt
Tv 40
ivmenin büyüklüğü: a = = = 4 m/s 2 olacaktır.
Tt 10
83 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bir cisim, doğu yönünde 10 m/s hızla giderken bir süre sonra güney yönünde 10 m/s hızla git-
meye başlıyor.
Buna göre, bu süreçte cismin hız değişimi ne olur?
ÇÖZÜM
Hız değişimi: Tv = v 2 - v 1
v 1 = 10 m/s
Tv
v2
v 2 = 10 m/s
- v1
güney
Hız değişiminin büyüklüğü, Pisagordan Tv 2 = v 21 + v 22 olur.

Tv 2 = 10 2 + 10 2
Tv 2 = 200
Tv = 10 2 m/s olur.
Şimdi de sabit ivmeli hareketi, türlerine göre isimlendirip bu hareket türlerinde konum-zaman, hız-
zaman ve ivme-zaman grafiklerini çizelim. Bu grafikleri yorumlayarak bunlar arasındaki dönüşümlerin
nasıl olacağını öğrenelim.
İvmesi sabit olan bir cismin düzgün bir yolda hız değişimi de sabit olacağı için cismin hızı, eşit za-
man aralıklarında ya eşit eşit artıyordur ya da eşit eşit azalıyordur. Bu durumda sabit ivmeli hareket iki
türlüdür:
a. Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket
b. Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket
Şimdi bunları sırasıyla inceleyelim.
a. Düzgün Hızlanan Doğrusal Hareket

Düzgün bir yolda bir cismin hızının büyüklüğü, eşit zamanlarda eşit miktar artıyorsa bu cisim, düzgün
hızlanır. Bu durumda cismin ivmesi sabit olacağından hız, her 1 saniyede cismin ivmesi kadar artacaktır.
Şimdi uygun hız-zaman verileriyle bir grafik çizelim. Bu verilere göre hız, her 1 saniyede 4 m/s artmış
olsun. Aşağıdaki verilerden, hız-zaman grafiği diğer sayfadaki gibi olacaktır.
t(s) 0 1 2 3
m
va s k 0 4 8 12
1. ÜNİTE 84
KUVVET VE HAREKET
v(m/s)
12
4 10m
6m
2m
t(s)
0 1 2 3
Hız-zaman grafiklerinde, grafik çizgisi ile zaman ekseni arasında kalan alanın yer değiştirmeyi verdi-
ğini öğrenmiştiniz. Bu verilere göre,
Zaman aralığı (s) Yer değiştirme (m)

0-1 4 ·1
= 2 m (üçgenin alanı)
2
4+8
1-2 b l · 1 = 6 m (yamuğun alanı)
2
8 + 12
2-3 b l · 1 = 10 m (yamuğun alanı) bulunur.
2
Bu verilerden konum değerlerini bulalım. Başlangıçta x = 0 olduğunu düşünerek

t = 0 anında konumu x 0 = 0 alırsak
t = 1 s anında konum ^0 - 1h aralığında yapılan yer değiştirme kadar olur. ^x 1 = 2 mh
t = 2 s anında konum ^0 - 1h ile ^1 - 2h aralığındaki yer değiştirmeler toplamıdır. ^x 2 = 8 mh
t = 3 s anında konum ^0 - 1h , ^1 - 2h ve ^2 - 3h aralığındaki yer değiştirmeler toplamıdır: x 3 = 18 m
Bu durumda, zamana göre,
t(s) 0 1 2 3
x(m) 0 2 8 18
konum verileri elde edilir. Bu verilerden cismin konum-zaman grafiği ise,
x(m)
18
0 t(s)
1 2 3
85 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Konum-zaman grafiklerinin eğimi hızı verir.

konum
Tx
x eğim = tan i = =v
Tt
Tx
i
zaman
0 t
Tt
Konum-zaman grafiklerinde eğim artıyorsa cismin hızlandığını söyleyebilirsiniz. Alttaki grafikte, ko-
num-zaman grafiğinin eğimi artmaktadır. Eğri grafiklerde teğet eğimi, anlık hızı verir.
konum
b t 1 anında eğim = tan a = v 1

t 2 anında eğim = tan b = v 2
a
0 zaman
t1 t2
Eğer bu cisim t 1 - t 2 aralığında sabit hızlı olsaydı, bu aralıkta konum-zaman grafiği doğrusal olmalıy-
dı. Bu nedenle t 1 - t 2 aralığında kiriş eğimi, bu aralıktaki ortalama hızı verecektir.
konum
kiriş
x2
t 1 - t 2 aralığında ortalama hız
Tx Tx
kiriş eğimi = tani = v ort =
Tt
i
x1
0 zaman
t1 t2
Tt
Hız-zaman grafiklerinde grafik çizgisinin eğimi, ivmeyi verir. Hız-zaman grafiği burada doğrusal oldu-
ğu için eğim sabittir. Eğimin sabit olması ivmesinin sabit olması demektir.
hız
v Tv
eğim = tan a = a =
Tt
Tv
a
zaman
0 t
Tt
1. ÜNİTE 86
KUVVET VE HAREKET
Sayfa 85’deki hız-zaman grafiğine göre, ivme her aralık için aynı olup
Tv 4
a= = = 4 m/s 2 bulunur. O hâlde ivme-zaman grafiği
Tt 1
a ^m/s 2 h
0 t(s)
1 2 3
biçiminde çizilebilir.
Hız değişimi: Tv = a ·Tt olduğu için, ivme-zaman grafiklerinde grafik çizgisi ile zaman ekseni ara-
sında kalan alan Tv hız değişimini verecektir.
ivme
alan = Tv = a ·Tt
Tv a
zaman
0 t
Tt
Verdiğimiz grafiğe göre ^0 - 3h zaman aralığında hız değişimi,

Tv = a ·Tt = 4 · 3 = 12 m/s bulunur.
ETKİNLİK 1.1: +x Yönünde Düzgün Hızlanan Hareket Grafiklerini Çizme
K L P
–X 0 +X
Şekildeki konumlarında durmakta olan K, L, P araçları sabit büyüklükte bir ivme ile sağa doğru
harekete başlıyor.
Buna göre, araçların konum-zaman, hız-zaman ve ivme-zaman grafiklerini çiziniz.
konum hız ivme
0 zaman 0 zaman 0 zaman
87 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ETKİNLİK 1.2: –x Yönünde Düzgün Hızlanan Hareket Grafiklerini Çizme
K L P
–X 0 +X
Şekildeki konumlarında durmakta olan K, L, P araçları sabit büyüklükte bir ivme ile sola doğru
harekete başlıyor.
konum hız ivme
Durmakta olan bir araç, doğrusal bir yolda sabit büyülükteki ivmeyle düzgün hızlanarak 180 m
yer değiştiriyor.
Buna göre, yer değiştirme süreci üç eşit zaman aralığına bölünürse her aralıkta yer de-
ğiştirme miktarı kaç metre olur?
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiği çizerek soruyu çözelim. hız
Hız-zaman grafiğinde, grafik çizgisi ile zaman ekseni

arasında kalan alanın, yer değiştirmeyi verdiğini öğren- 3v
miştik. Bu durumda,
2v
grafik analiz edildiğinde;
^0 - th aralığında x kadar, v
^t - 2th aralığında 3x kadar,
^2t - 3th aralığında 5x kadar yer değiştirdiği görülür. 0 t 2t 3t
zaman
^0 - 3th aralığında toplam yer değiştirme

9x = 180 metre
x = 20 metre bulunur. Bu durumda her aralıktaki yer değiştirme,
^0 - th & x = 20 metre,
^t - 2th & 3x = 60 metre,
^ 2t - 3t h & 5x = 100 metre olacaktır.
1. ÜNİTE 88
KUVVET VE HAREKET
b. Düzgün Yavaşlayan Doğrusal Hareket

Düzgün bir yolda bir cismin hızının büyüklüğü, eşit zamanlarda eşit eşit azalıyorsa bu cisim, düzgün
yavaşlar. Bu durumda, ivme sabit olacağından cismin hızı, her 1 saniyede cismin ivmesi kadar azala-
caktır. İlk kızı 12 m/s olan bir haretlinin hız-zaman verileriyle bir grafik çizelim. Bu verilere göre hız, her
1 saniyede 4m/s azalmış olsun.
v(m/s)
12
t(s) 0 1 2 3
8
v(m/s) 12 8 4 0 10m
4
6m
2m
t(s)
0 1 2 3
Hız-zaman grafiklerinde, grafik çizgisi ile zaman ekseni arasında kalan alanın, yer değiştirmeyi ver-
diğini öğrenmiştiniz. Bu verilere göre,
Zaman aralığı(s) Yer değiştirme(m)

0-1 ^12 + 8h
· 1 = 10 m
2
8+4
1-2 b l·1 = 6 m
2
2-3 4 ·1
=2 m bulunur.
2
Bu verilerden konum değerlerini bulalım. Başlangıçta x 0 = 0 olduğunu düşünerek

t = 0 anında konumu x 0 = 0 alırsak
t = 1s anında konum ^0 - 1h aralığında yapılan yer değiştirme kadar olur. ^x 1 = 10 mh
t = 2s anında konum ^0 - 1h ile ^1 - 2h aralığındaki yer değiştirmeler toplamıdır. ^x 2 = 16 mh
t = 3s anında konum ^0 - 1h , ^1 - 2h ve ^2 - 3h aralıklarındaki yer değiştirmeler toplamıdır. ^x 3 = 18 mh
Bu durumda,
t(s) 0 1 2 3
konum verileri elde edilir. Bu verilere göre, cismin konum-zaman
x(m) 0 10 16 18
grafiği ise
x(m)
18
16
10
0 t(s) biçiminde olacaktır.

1 2 3
89 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Hız-zaman grafiklerinde eğimin ivmeyi verdiğini öğrenmiştiniz. Bu durumda, sola yatık bir doğrunun
eğimi negatif olacağı için cismin ivmesi negatif işaretli olacaktır.
Tv v2 - v1
Eğim = =
Tt Tt
ifadesine göre, ^0 - 1h aralığı ve her anlık için ivme,
8 - 12
a= = - 4 m/s 2 bulunur. Buradan da ivme-zaman grafiği,
1
a ^m/s 2 h
1 2 3
0 t(s)
–4
ETKİNLİK 1.3: +x Yönünde Düzgün Yavaşlayan Hareket Grafiklerini Çizme

v v v
K L P
–X 0 +X
Şekildeki konumlarından v büyüklüğünde hızla geçen K, L ve P araçları, sabit büyüklükteki bir

ivme ile sağa doğru yavaşlamaya başlıyor.
konum hız ivme
ETKİNLİK 1.4: –x Yönünde Düzgün Yavaşlayan Hareket Grafiklerini Çizme

v v v
K L P
–X 0 +X
Şekildeki konumlarından v büyüklüğünde hızla gelen K, L ve P araçları, sabit büyüklükteki bir

ivme ile sola doğru yavaşlamaya başlıyor.
1. ÜNİTE 90
KUVVET VE HAREKET
konum hız ivme
3v büyüklüğünde hızla hareket eden bir araç, doğrusal bir yolda sabit büyüklükte ivmeyle düz-
gün yavaşlayarak 180 m yer değiştiriyor.
Buna göre, yer değiştirme süreci üç eşit zaman aralığına bölünürse her aralıkta yer de-
ğiştirme miktarı kaç metre olur?
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiği çizerek hareketi analiz edelim.
hız ^0 - th aralığındaki yer değiştirmenin 5x,
3v ^t - 2th aralığındaki yer değiştirmenin 3x,

^2t - 3th aralığındaki yer değiştirmenin x
2v
kadar olduğu görülmektedir. Toplam yer değiştirme
v 180 metre olduğuna göre,

9x = 180
zaman
0 t 2t 3t x = 20 metre bulunur. Buradan da
^0 - th " 5x = 100 metre,

^t - 2th " 3x = 60 metre,
^2t - 3th " x = 20 metre
elde edilir.
UYARI
Hareket problemlerinde grafik dönüşümleri yaparken şu bilgileri göz önüne almalısınız.

1. Konum-zaman grafiklerinde sadece eğim, hızı verecektir (Alanın fiziksel karşılığı yoktur.).
2. Hız-zaman grafiklerinde eğim ivmeyi, alan yer değiştirmeyi verecektir.
3. İvme-zaman grafiklerinde ise sadece alan, hız değişimini verecektir (Eğimin fiziksel karşılığı
yoktur.).
91 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sabit ivmeyle hareket eden bir cismin konum-za- x(m)

man grafiği şekildeki gibi verilmiştir.
Buna göre, 0 t(s)
10
a) Cismin ^0 - 10h saniye aralığında ortalama
hızı kaç m/s olur?
b) Cismin ilk hızı, v o = 5 m/s ise ivmesi kaç
– 2 00
m/s 2 olur?
ÇÖZÜM
a)
x(m)
Tx x2 - x1
0 t(s) Kiriş Eğimi = tan b = v ort = =
10 Tt t2 - t1
0 - ^- 200h 20 0
v ort = = = 20 m/s
10 - 0 10
b
– 200
b) Hız-zaman grafiğinin eğimi ivmeyi verir. Burada cismin ivmesi sabit olduğu için hız-zaman
grafiği doğrusal olacaktır.
hız(m/s)
Tv v-5 v-5
Eğim = tan i = a = = =
v Tt 10 - 0 10
123
t = 10 s anındaki v hızı bulunmalıdır.

Tv
i Bu grafikte, alan = Tx (yer değiştirme) idi.

5
0 t(s)
12310
Tt
5+v
Alan = Tx = b l ·Tt ve konum-zaman grafiğinde Tx = 200 m olduğuna göre,
2
5+v
200 = b l $ 10 & v = 35 m/s bulunur. O hâlde ivme,
2
v-5 35 - 5 30
a= = =
10 10 10
1. ÜNİTE 92
KUVVET VE HAREKET
ETKİNLİK 1.5: Hız-Zaman Grafiğinden Konum-Zaman Grafiğini Çizme
Başlangıçta, x 0 = - 100 m ise konum-zaman grafiğini çiziniz.
v(m/s)
20
0 t(s)
10 15 20 25
–20
x(m)
0 t(s)
10 15 20 25
ETKİNLİK 1.6: Hız-Zaman Grafiğinden İvme-Zaman Grafiğini Çizme
İvme-zaman grafiğini çiziniz.
v(m/s)
20
0 t(s)
10 15 20 25
–20
a(m/s2)
0 t(s)
10 15 20 25
93 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ETKİNLİK 1.7: İvme-Zaman Grafiğinden, Hız-Zaman ve Konum-Zaman

Grafiklerini Çizme
Durmakta olan bir cismin ivme-zaman grafiği şekildeki gibi verilmiştir.

Buna göre, cismin hız-zaman ve konum-zaman grafiklerini çiziniz ve arkadaşlarınızınki-
lerle karşılaştırınız. (Cismin başlangıç konumunu x 0 = 0 alınız.)
a(m/s2)
2
6 8
0 t(s)
2 4
–2
v(m/s)
0 t(s)
2 4 6 8
x(m)
0 t(s)
2 4 6 8
1. ÜNİTE 94
KUVVET VE HAREKET
ETKİNLİK 1.8: Net Kuvvet-Zaman Grafiğinden, İvme-Zaman, Hız-Zaman ve

Konum-Zaman Grafiklerini Çizme
Durmakta olan 5 kg kütleli bir cisme etkiyen net kuvvet-zaman grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre, cismin ivme-zaman, hız-zaman ve konum-zaman grafiklerini çiziniz.
(Başlangıç konumunu x 0 = 0 alınız.)
Fnet ^N h
20
10
6 8
0 t(s)
2 4
–20
a( m/s 2 )
0 t(s)
2 4 6 8
v(m/s)
0 t(s)
2 4 6 8
x(m)
0 t(s)
2 4 6 8
95 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Grafik yorumları nasıl yapılır?

Grafik yorumları için bazı ön bilgilere ihtiyacımız olacak. Şimdi bunları özetleyelim.
1. Konum-Zaman Grafikleri
Konum-zaman grafiklerinde,
• Konumun işaretine pek bakılmaz.
• Bu grafikte eğimin işareti ve değeri önemlidir.
• Eğim, cismin hızını verir.
• Pozitif (+) eğim (sağa yatık doğru eğimi) ileri yönde hareketin, negatif eğim (sola yatık doğru eğimi)
ise geri yönde hareketin olduğunu belirtir. Doğru eğimi, eğri grafiklerde teğet eğimi olarak anlaşılmalıdır.
• Eğim büyüklüğü sabit ise sabit hızlı, eğim büyüklüğü artıyorsa hızlanan, eğim büyüklüğü azalıyorsa
yavaşlayan hareket söz konusudur.
konum
II III IV V VI
123 123
pozitif(+) eğim negatif(–) eğim
zaman
I " İleri yönde sabit hızlı hareket

II " İleri yönde hızlanan hareket
III " İleri yönde yavaşlayan hareket
IV " Geri yönde sabit hızlı hareket
V " Geri yönde hızlanan hareket
VI " Geri yönde yavaşlayan hareket
ETKİNLİK 1.9: Konum-Zaman Grafiğini Yorumlama
konum
Konum-zaman grafiği şekildeki
gibi olan bir aracın I, II, III, IV ve V nu-
maralı aralıklarda hangi yönde (ileri-
II III IV V geri) ve nasıl bir hareket (hızlanma-
0 zaman
yavaşlama) yaptığını yorumlayınız.
I
1. ÜNİTE 96
KUVVET VE HAREKET
2. Hız-Zaman Grafikleri
Hız-zaman grafiklerinde,
• Önce işarete bakılır. Hız pozitif (+) işaretliyse hareket ileri yönde, hız negatif (–) işaretliyse hareket
geri yönde demektir.
• Grafik, zaman eksenine sabit uzaklıkta kalıyorsa cisim sabit hızlı; grafik zaman ekseninden uzakla-
şıyorsa cisim hızlanan; grafik zaman eksenine yaklaşıyorsa cisim yavaşlayan hareket yapıyor demektir.
• Grafiğin zaman eksenini kestiği zamanlar, cismin durduğu veya yön değiştirdiği zamanlardır. (t 7 ve
t8 )
• Grafik ile zaman ekseni arasındaki alan, cismin yer değiştirmesini verir.
• Grafiğin eğimi, cismin ivmesini verir.
hız
I III
V
VII VIII
zaman
t7 t8
VI
II IV
I " İleri yönde sabit hızlı hareket

II " Geri yönde sabit hızlı hareket
III " İleri yönde sabit ivmeyle düzgün hızlanan hareket
IV " Geri yönde sabit ivmeyle düzgün hızlanan hareket
V " İleri yönde sabit ivmeyle düzgün yavaşlayan hareket
VI " Geri yönden sabit ivmeyle düzgün yavaşlayan hareket
VII " Önce ileri yönde sabit ivmeyle düzgün yavaşlayıp durarak sonra geri yönde sabit ivmeyle
düzgün hızlanan hareket
VIII " Önce geri yönde sabit ivmeyle düzgün yavaşlayıp durarak sonra ileri yönde sabit ivmeyle
düzgün hızlanan hareket.
ETKİNLİK 1.10: Hız-Zaman Grafiğini Yorumlama
hız
Hız-zaman grafiği şekil-
v deki gibi verilen bir aracın
I, II, III, IV, V ve VI aralıkla-
I II III
0 zaman rındaki hareket türlerini yo-
t IV V VI
rumlayınız. Ayrıca t anında
–v aracın durumu nedir?
97 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
3. İvme-Zaman Grafikleri
İvme-zaman grafiklerinde,
• Genel olarak ivmenin işaretine bakılır ve ivmenin işaretiyle hızın işareti birlikte yorumlanır.
• Pozitif (+) ivme, ileri yönde hızlanan veya geri yönde yavaşlayan hareketi gösterir.
• Negatif (–) ivme, geri yönde hızlanan veya ileri yönde yavaşlayan hareketi gösterir.
• Grafik çizgisi, zaman ekseni üzerindeyse cisim sabit hızlı veya duruyor olabilir.
• Hızın işareti (hareket yönü) verilmemişse hareketin türü bilinemez.
• Grafik ile zaman ekseni arasında kalan alan cismin hız değişimini verir.
ivme
I " Sabit ivmeyle ileri yönde düzgün hızlanan
I veya geri yönde düzgün yavaşlayan hareket
III II " Sabit ivmeyle ileri yönde düzgün yavaşla-

0 zaman
yan veya geri yönde düzgün hızlanan hareket
II III " Cisim sabit hızlı veya duruyor.
Bir cismin ivme-zaman grafiği şekildeki gibidir.

a( m/s 2 )
Buna göre, cismin t = 0 anında hızı,
a) v 0 = 0 4
b) v 0 = 4 m/s 4
6
0 t(s)
c) v 0 = - 4 m/s 2
ç) v 0 = - 8 m/s –4
olduğunda hareket türünü nasıl yorumlarsınız?
ÇÖZÜM
a) Hareket türünü yorumlamak için bu grafikten hız-
a( m/s 2 )
zaman grafiğini çizmeliyiz. İvme-zaman grafiklerinde
alan, hız değişimini vermekteydi. 4
+8 4
Alan = Tv = v - v 0 & v = v 0 + Tv 0
6
t(s)
2
t = 2s & v 2 = 0 + 8 = 8 m/s –8
t = 4s & v 4 = 8 + 0 = 8 m/s –4
t = 6s & v 6 = 8 + ^- 8h = 0
v(m/s)
Bu değerlere göre, hız-zaman grafiğinde eğimin iv-
meyi verdiğini dikkate alarak çizersek hız-zaman gra-
8
fiğini elde ederiz.
0 t(s)
Eğim = a = sabit & ivmenin olduğu aralıklarda 2 4 6
grafik, sabit eğimli olmalıdır.
1. ÜNİTE 98
KUVVET VE HAREKET
Yorum & 0-2 " İleri yönde düzgün hızlanma

2-4 " İleri yönde sabit hızlı
4-6 " İleri yönde düzgün yavaşlama yapmıştır.
b) İvme-zaman grafiğinde, a( m/s 2 )

v 0 = 4 m/s
alan = Tv = v - v 0 & v = v 0 + Tv alan = Tv
4
t = 2s " v 2 = 4 + 8 = 12 m/s +8 0 4
6
0 t(s)
t = 4s " v 4 = 12 + 0 = 12 m/s 2
–8
t = 6s " v 6 = 12 + ^- 8h = 4 m/s –4
Bu verilerle hız-zaman grafiği çizilir. Buna göre;

v(m/s)
0-2 " İleri yönde düzgün hızlanan,
2-4 " İleri yönde sabit hızlı, 12
4-6 " İleri yönde düzgün yavaşlayan

4
hareket olmuştur. 0 t(s)
2 4 6
c) Alan = Tv = v - v 0 & v = v 0 + Tv
t = 2s & v 2 = - 4 + 8 = 4 m/s a( m/s 2 )
v 0 = - 4 m/s
t = 4s & v 4 = 4 + 0 = 4 m/s alan = Tv
4
t = 6s & v 6 = 4 + ^- 8h = - 4 m/s +8 0 4
6
Bu verilere göre 0
2
t(s)
–8
t = 1s ve t = 5s anlarında hızların sıfır olması ge- –4
rekir. Buna göre;
v(m/s)
0-1 & Geri yönde düzgün yavaşlayan,
1-2 & İleri yönde düzgün hızlanan,
4 5 6
2-4 & İleri yönde sabit hızlı, 0 1 2 4
t(s)
–4
4-5 & İleri yönde düzgün yavaşlayan,
5-6 & Geri yönde düzgün hızlanan
hareket olmuştur.
a( m/s 2 )
v 0 = - 8 m/s
ç) Alan = Tv = v - v 1 & v = v 0 + Tv
alan = Tv
t = 2s & v2 = - 8 + 8 = 0 4
+8 4
t = 4s & v4 = 0 + 0 = 0 0
0 6
t(s)
2
t = 6s & v 6 = 0 + ^- 8h = - 8 m/s –8
–4
Bu verilere göre;
0-2 & Geri yönde düzgün yavaşlayan, v(m/s)
2-4 & Durgun, 2 4 6

0 t(s)
4-6 & Geri yönde düzgün hızlanan
hareket olmuştur. –8
Yaptığımız bu örnekte, ivme-zaman grafiğinden elde edilen hız-zaman grafiğindeki desenin her du-
rumda aynı olacağını ancak ilk hızın durumuna göre hareket türünün değişeceğini öğrenmiş olduk.
99 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sabit İvmeli Hareketin Formülleri

Hareketin bazı durumlarını daha kolay yorumlamak ve problem çözümünde grafiğe bağlı kalmadan,
denklem kullanarak daha kestirme sonuca ulaşmak mümkün olabilir. Şimdi bu denklemleri, hız-zaman
grafiğinden elde ederek ve elde edilenleri geliştirerek yeni denklemler bulmaya çalışalım.
a. Düzgün Hızlanan Hareket Denklemleri
hız v 0 " ilk hız v - v0

eğim = tan a = a =
v " son hız t
v
son hız: v = v 0 + at (1)
123 123
v - v0 v0 + v
alan = Tx = c m ·t ^Rh
v0
a 2
v0 1 44 2 443
0 zaman Tx = v ort · t
123 t
Tt = t
^Rh denkleminde, (1) denklemi yerine konularak düzenleme yapılırsa

1 2
yer değiştirme : Tx = v 0 t + at (2)
2
biçiminde elde edilir.
v - v0 v - v0
^Rh denkleminde t yerine, a = &t= a konularak düzenleme yapılırsa
t
zamansız son hız : v 2 = v 20 + 2aTx (3)
V0 = 0
V1 V2
K L M
Doğrusal yolun K noktasında durmakta olan bir araç, sabit büyüklükteki bir ivmeyle hızlanarak
L noktasından v 1 , M noktasından da v 2 büyüklüğündeki hızlarla geçmektedir. Buna göre,
1 v1
KL = LM ise v oranı kaçtır?
2 2
1. ÜNİTE 100
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Zaman olgusuna girmeden soruyu çözebilmek için (3) denkleminden yararlanalım.
a
V0 = 0
V1 V2
K L M
Tx 2Tx
v 2 = v 20 + 2a ·Tx ise
123
K’den L’ye v 21 = 0 + 2a ·Tx & v 21 = 2aTx v1 1
= v = olacaktır.
K’den M’ye v 22 = 0 + 2a · 3Tx & v 22 = 6aTx
2 3
b. Düzgün Yavaşlayan Hareket Denklemleri
hız v 0 " ilk hız v0 - v

eğim = tan a = a = (Eğimi pozitif aldık.)
v " son hız t
v0
son hız: v = v 0 - at (1)
321 321
v0 - v v0 + v
alan = Tx = c m· t ^Rh
a 2
v 1 44 2 443
v
0 zaman Tx = v ort · t
123 t
Tt = t
^Rh denkleminde (1) denklemi yerine konularak düzenleme yapılırsa,
1 2
yer değiştirme : Tx = v 0 t - at (2)
2
elde edilir.
v0 - v v0 - v
^Rh denkleminde t yerine, a = &t= a yerine yazılarak düzenleme yapılırsa,
t
zamansız son hız : v 2 = v 20 - 2aTx (3)
101 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
1. Sabit ivmeli harekette hızlanma veya yavaşlama durumunda ortalama hız,

v0 + v v0 " ilk hız
v ort = " son hız
2 v
olur. Dolayısıyla yer değiştirme, Tx = v ort · t yazılabilir.
2. Temel denklemler ise
v = v 0 " at (1) (+) : hızlanıyorsa

1 2 (–) : yavaşlıyorsa
Tx = v 0 t " at (2)
2
v 2 = v 20 ! 2aTx (3)
biçiminde özetlenebilir.
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun K nokta-

v0 = 0
sından serbest bırakılan bir cisim, kesikli çizgiler-
le belirtilen yolu izleyerek N noktasında duruyor. K
Cisme yalnızca MN aralığında sabit büyüklükte

L
bir sürtünme kuvveti etkimektedir. v=0
Buna göre, cismin KL, LM ve MN aralıkla- yatay

rındaki ortalama hızlarının sırasıyla v 1, v 2 ve M N
v 3 büyüklükleri arasındaki ilişki büyükten kü-

çüğe nasıl olur?
ÇÖZÜM
Cismin hız-zaman grafiğini çizerek soruyu çö-

zelim. Grafiği çizmek için şu bilgileri hatırlayalım.
Yolun KLM bölümü sürtünmesiz eğik düzlem- v0 = 0
dir. Sürtünmesiz eğik düzlemde ivme a = g. sin a

K vL
(g, çekim ivmesi) idi. Bu ivme ile cisim KLM yolu
boyunca düzgün hızlanmalıdır. Yataydaki MN bö- L vM
v=0
lümünde ise harekete ters yönlü oluşan sabit sür- a
Fsür yatay
tünme kuvveti sonucu cisim a ı = m (m, cisim M N
kütlesi) ivmesi ile düzgün yavaşlayacak ve M’de
duracaktır.
1. ÜNİTE 102
KUVVET VE HAREKET
Bu verilere göre, cismin hız-zaman grafiği aşağıdaki gibidir.

Bir önceki sayfada bulunan UYARI bölü-
hız
münde, Düzgün hızlanma ve düzgün yavaşla-
vM mada ortalama hızın,

v ilk + v son
123123
v2 v ort = olduğunu belirtmiştik. Bu

2
vL durumda
v3
0 + vL vL
v1 KL & v 1 = =
2 2
vL + vM vL vM
tM tN
zaman LM & v 2 = = +
tK = 0 tL 2 2 2
vM + 0 vM
MN & v 3 = = olur.
2 2
Ayrıca v M 2 v L olduğundan cevabımız v 2 2 v 3 2 v 1 olacaktır. (Grafikte v 3 ile v 2 arasındaki

ilişki, yolun KL, LM bölümleri arasındaki ilişkiye göre değişebilir. Sorunun cevabını etkilemez.)
1.4.C. Havanın Olmadığı Durumlarda Serbest Düşme Hareketi
Tek boyutta sabit ivmeli harekete, yere yakın bir yükseklikten serbest bıraktığımız cisimlerin yaptığı
hareketi örnek gösterebiliriz. Bu durum, eski çağlardan beri filozofların ve bilim insanlarının ilgisini çeken
bir durumdur. MÖ 4. yy.da Aristo, ağır cisimlerin hafif cisimlere göre daha çabuk düşeceğini düşünüyor-
du. Diğer taraftan Aristo’dan 19 asır sonra Galilei, havası alınmış ortamda cisimlerin aşağıya doğru sabit
büyüklükte ve ağırlıklarına bağlı olmayan bir ivmeyle düştüklerini savunmuştur.
Yapılan deneyler Galilei’yi haklı çıkarmaktadır. Çün-
kü hava direnci ihmal edildiğinde, bütün cisimler biçim-
m
. a= g
lerinden ve kütlelerinden bağımsız olarak aşağıya doğru
aynı büyüklükteki ivmeyle düşmektedir. Yeryüzüne çok
yakın yüksekliklerde ve başka etkileri de ihmal edersek F net = mg
(Dünya’nın dönüş etkisi gibi) ivme sabit olacaktır. Bu var-
sayımlar ile idealleştirilmiş harekete serbest düşme ha- yer
reketi denir. Bu kavram, yukarı veya aşağı yönlü atılan

(ilk hızı olan) cisimler için de geçerlidir.
Gerçekte var olan hava direnci veya hava sürtünmesi dikkate alınmadığında cisme etkiyen net kuv-
vet, cismin ağırlığı olur. Bu durumda, hava direncinin önemsenmediği durumda yere yakın bir yüksek-
likten serbest bırakılan cisimlerin ivmesi sabit olur. Büyüklüğü ise Newton’ın İkinci Hareket Yasası’ndan,
m, cismin kütlesi; g, çekim ivmesi olmak üzere,
Fnet mg
a= m =
m
a=g
olacaktır.
103 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Fotoğraf 1.8’de görüldüğü gibi bir tüy ile elma, farklı

kütlelere sahip olmasına rağmen havasız ortamda aynı
anda serbest bırakıldıklarında aynı konumlarda olacak
biçimde yer değiştirme yaptıkları gözlenir. Bu durum, iv-
melerinin aynı büyüklükte olmasındandır.
UYARI
Hava sürtünmesinin ihmal edildiği ortamlarda
serbest düşen cisimlerin ivmesi, cismin kütlesinden
bağımsız olup yer çekimi ivmesine (g) eşittir.
Bu şartlara göre, serbest düşme hareketi yapan bir

cismin g yer çekimi ivmesi ile ilk hızsız düzgün hızlanan
hareket yapacağını söyleyebilirsiniz. Şimdi de serbest
Fotoğraf 1.8: Havası alınmış bir ortamda,
düşme yapan cisimlerin hareket denklemlerini ve grafik- serbest düşme yapan tüy ve elmanın ivme-
lerini oluşturalım. leri aynı büyüklükte olur.
Düzgün hızlanan hareketteki denklemlerde ivmenin (a) büyüklüğü yerine, yer çekimi ivmesinin (g)
büyüklüğünü yazarsak,
son hız : v = v 0 + at denkleminden
v = gt (1) olur. v0 = 0
t1 = 0
1 2
yer değiştirme : Tx = v 0 t + at denkleminden
2
Tx = h
1 2 (2)
h= gt
2
zamansız son hız : v 2 = v 20 + 2aTx denkleminden t2 = t
v
v 2 = 2gh (3) olur.
(2) denkleminden düşme miktarları g = 10 m/s 2 alınırsa
t(s) 0 1 2 3 4 ...
h(m) 0 5 20 45 80 ...
123 123 123 123
5 15 25 35 ...
h 3h 5h 7h ...
biçiminde olacaktır. Bu verilere göre, saniye cinsinden her 1 saniye zaman aralığı sırayla 5 m, 15 m,
25 m, 35 m, ... olarak düşme miktarlarının oluştuğunu söyleyebiliriz. Sembolik olarak da h, 2h, 5h, 7h
olarak yazabiliriz.
1. ÜNİTE 104
KUVVET VE HAREKET
(1) denkleminden hız verileri, g = 10 m/s 2 alınırsa
t(s) 0 1 2 3 4 ... biçiminde veriler elde edilir. Bu verilere göre, hızın bü-
v(m/s) 0 10 20 30 40
123 123 123 123
... yüklüğünün her 1 saniyede 10 m/s arttığını söyleyebiliriz.
10 10 10 10
t(s) 0 1 2 3 4 ... Yandaki verilere göre, ivme-

( a = g = 10 m/s 2 )
a( m/s 2 ) 10 10 10 10 10 ... nin sabit büyüklükte ve 10 m/s 2
olduğunu söyleyebiliriz.
Şimdi de elde ettiğimiz verilere göre grafikleri çizelim. Hareket aşağı yönde olduğu için çizimleri buna
göre yaparsak grafikler;
h(m) v(m/s)
a( m/s 2 )
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
0 t(s) 0 t(s) 0 t(s)
5
–5 10 10 10 10
–10 15
–10
– 20
25
–20 alan = Tv = gt
– 45 35
–30
–40
alan = Tx = h
– 80 eğim = a = g = sabit
eğim = v
biçimlerinde olur.
Şimdi de aşağı ve yukarı yönde hareketi yani düşey atış hareketini inceleyelim.
a. Aşağı Yönlü Hareket (Düşey Aşağıya Atış)

Hava direncinin önemsenmediği durumda, düşey aşağıya atış hareketinde de ivme sabit olup burada
cismin bir ilk hızı vardır. Şimdi bu hareketin denklemlerini ve grafiklerini oluşturalım. Bu hareketin önce-
likle ilk hızlı ve düzgün hızlanan bir hareket olduğunu vurgulayalım.
Son hız : v = v 0 + at idi. Buradan,

t1 = 0
v = v 0 + gt (1) v0
1 2 Tx = h
Yer değiştirme : Tx = v 0 t + at idi. Buradan
2
1 2
h = v0 t + gt (2) t2 = t
2
v
105 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
zamansız son hız : v 2 = v 20 + 2aTx idi. Buradan
v 2 = v 20 + 2gh (3)
elde edilir. İlk hız v 0 = 10 m/s olur. (2) denkleminden yararlanarak ( g = 10 m/s 2 )
t(s) 0 1 2 3 4 ...
verilerini elde ederiz.
h(m) 0 15 40 75 120 ...
(1) denkleminden yararlanarak
t(s) 0 1 2 3 4 ...
v(m/s) 10 20 30 40 50 ...
t(s) 0 1 2 3 4 ...
a(m/s2) 10 10 10 10 10 ...
Bu verilere göre, hareketin grafikleri
h(m) v(m/s) a( m/s 2 )
1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4
0 t(s) 0 t(s) 0 t(s)
– 15 –10 Tv
Tx
– 40 –20 –10
–30 alan = Tv = g $ t
– 75 –40
–50
alan = Tx = h
eğim = a = g = sabit
–1 20
eğim = v
biçimlerinde olur.
b. Yukarı Yönlü Hareket (Düşey Yukarıya Atış)

Hava direncinin önemsenmediği durumda, düşey yukarıya atış hareketinde de ivme sabit olup bura-
da cismin bir ilk hızı vardır. Şimdi bu hareketin denklemlerini ve grafiklerini oluşturalım.
1. ÜNİTE 106
KUVVET VE HAREKET
ilk hızlı düzgün yavaşlayan harekette v=0

t 3 = t çıkış
son hız : v = v 0 - at idi. Burada
123
v = v 0 - gt (1)
tiniş h max
t 3 = t çıkış anında v = 0 olduğundan v

t4
v0 t2 = t
0 = v 0 - g $ t çıkış & t çıkış = g (çıkış süresi)
–v
bulunur. h
1
Yer değiştirme : Tx = v 0 t - at 2 idi. v0
2
1 2 t1 = 0
h = v0 t - gt t 5 = t uçuş
2 (2) yer
- v0
t 2 ve t 4 alanlarında yerden yükseklik aynı olacaktır.
Zamansız son hız : v 2 = v 20 - 2aTx idi.
v 2 = v 20 - 2gh (3)
(3) denkleminde, eğer h = h max yazılırsa v = 0 olacaktır. Buradan

v 20
0 = v 20 - 2gh max & h max = (maksimum çıkış yüksekliği)
2g
olarak bulunur.
Cisim t 3 anında yani hızının sıfır olduğu ( v = 0 ) anda tepe noktasındadır. Cismin bundan sonraki
hareketi aşağı yönlü ilk hızsız serbest düşme olacaktır. t 5 = t uçuş anı, cismin havada kalma süresi veya
yere düşme süresidir. Hava sürtünmesi önemsenmediği için t 3 anıyla t 5 anı arasında geçen süre iniş
süresi olarak bilinir. Bu süre çıkış süresine (tçıkış) eşittir. Bu nedenle çıkış ve iniş sürelerinin toplamı ise
uçuş süresini vermelidir. Buradan,
tçıkış = tiniş
tuçuş = tçıkış + tiniş = 2tçıkış = 2tiniş
yazılabilir.
Şimdi de grafikleri çizelim.
konum hız
ivme
v0
h max v
h tçıkış t 4 tuçuş
h 0 zaman tçıkış tuçuş
t2 0 zaman
-h
-v Tv
-g
- v0
0 zaman
t2 tçıkış t4 tuçuş
alan = Tv = gt
0 - t çıkış & eğim = v alan = Tx = h
tçıkış – tuçuş & eğim = - v eğim = a = g = sabit
107 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Özel durum v=0

t 2 = t çıkış
Yerden h yüksekliğindeki bir noktadan yukarıya atılan
cisim için g.
h max
t " düşme süresi ise (2) denklemi v0
1
- h = v 0 t - gt 2 t3
2 t=0
biçiminde yazılır.
- v0
(1) denklemi ise
Tx = - h
- v = v 0 - gt
biçiminde yazılabilir. t = t4
yer
Bu hareketin grafikleri ise -v
hız
konum
v0
h max hız
hmax tçıkış t3 t
t4 = t 0 zaman
0 zaman tçıkış t3 t
tçıkış t3 –h 0 zaman
- v0
-v -g
-h
biçimlerinde olacaktır.
1.4.Ç. Serbest Düşen Cisimlere Etki Eden Sürtünme Kuvveti veya Hava Direnci
Serbest düşen cisimlere etkiyen hava direncini dikkate aldığımızda hareketin türü daha farklı ola-
caktır. Hava sürtünmesi, hava içinde hareket eden cisimlere etkiyen sürtünme kuvvetidir. Hızla giden bir
arabanın açık camından elinizi dışarıya çıkardığınızda elinize etkiyen kuvvet, hava sürtünmesinin varlığı
hakkında sizi ikna edebilir. Hareket eden cisim, hava içinde hareketini sürdürebilmek için havayı ittirir.
Hava molekülleri de Newton’ın Üçüncü Hareket Yasası gereğince cisme ters yönlü ve eşit büyüklükte
bir kuvvetle karşılık verir. Hava sürtünmesi bu şekilde meydana gelir.
Hava sürtünmesi, hareket eden cismin hızıyla artar veya azalır. Arabada açık camdan elinizi çıkar-
dığınızda, arabanın hızına göre hava moleküllerinin farklı kuvvetlerle geriye doğru elinizi iteklemesi bu
durumu destekler.
Bilim insanları, hava sürtünmesinin çok küçük hızlarda cismin hızıyla, büyük hızlarda ise hızın kare-
siyle orantılı olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca yapılan deneylerde, hava sürtünmesinde cismin biçiminin,
cisim yüzey özelliklerinin ve cismin bulunduğu ortamdaki gazın türünün etkili olduğu da tespit edilmiştir.
1. ÜNİTE 108
KUVVET VE HAREKET
Buna göre, cismin hızının büyüklüğü v olduğunda hava sürtünmesinin büyüklüğü,
Fsür = K · A · v 2
bağıntısı ile verilir. Burada K, cisim ile gaz orta-

mın cinsini belirten ve cismin yüzey özelliğini de
barındıran sürtünme katsayısıdır. A ise cismin en
büyük kesit alanıdır. Kesit alanı, cismin hareket
doğrultusuna dik olan en büyük kesit alanıdır.
Uçaklar, düşen yağmur ve dolu taneleri, ara-
balar hep bu sürtünme kuvvetine maruz kalır.
Fotoğraf 1.9’daki gibi havada serbest düşen
bir çekiç ile kuş tüyünün hareketi incelendiğinde
kuş tüyüne etkiyen hava direnci ağırlığına oranla
daha büyük olacağı için tüyün hızlanması daha
Fotoğraf 1.9: Hava sürtünmesi cisimlerin yüzey özellik-
geç olur ve çekice göre geride kalır.
lerine göre hızlanmalarını etkiler.
Hava sürtünmesiyle ilgili yapısal düzenleme-
ler aerodinamik adı altında toplanan bilimsel
veriler ile yapılır. Örneğin, “Bir arabanın veya uçağın hava ile sürtünmesini minimize etmek için nasıl bir
tasarım geliştirilmelidir?” sorusunun cevabı aerodinamik uzmanlarının işidir. Kuşların, balıkların gövde
yapısı, uçak gövdelerinin tasarımına ışık tutmuştur. Ayrıca bir yağmur damlasının aldığı biçim, hava
sürtünmesinin minimize olduğu yapıdır (Fotoğraf 1.10).
(a) (b)
Fotoğraf 1.10: (a) Hava sürtünmesinin minimize olduğu yapıya sahip su damlası biçimi. (b) Bir kuşun gövdesi, su
damlası biçimiyle benzerlik gösterir.
109 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Paraşütçülerin havadaki hareketleri sırasında hava

sürtünmesinin fazla olması istenir. Paraşütün hareket yö-
nüne bakan kısmı, maksimum hava sürtünmesi sağlaya-
cak biçimdedir (Fotoğraf 1.11).
İniş mesafesinin küçük olduğu uçak gemisi veya yeryü-
zü pistlerinde jet uçaklarının yere indikten sonra kısa me-
safede durmasını sağlamak için paraşüt sayesinde hava
sürtünmesinden yararlanılır (Fotoğraf 1.12).
Fotoğraf 1.11: Paraşütün hareket yönün- Fotoğraf 1.12: Kısa mesafeli pistlerde uçağın inişinden sonraki
deki biçimi en çok hava sürtünmesini sağ- durma mesafesini kısaltmak için paraşüt yardımıyla hava sürtün-
layacak yapıdadır. mesinden yararlanılır.
Şimdi de Deney 1.1.’i yaparak, hava sürtünmesine ilişkin değişkenleri belirleyelim.
DENEY 1.1: Hava Sürtünmesinin Bağlı Olduğu Değişkenler

Araç ve Gereçler
 10 cm x10 cm boyutlarında folyo kâğıdı
 Demir bilye
 Pinpon topu
 Kronometre
Deneyin Yapılışı
1. İki kişilik deney grubu oluşturunuz. Bir kişi
zamanı ölçen diğeri de deneyi yapan olsun.
2. Belli bir yükseklikten folyo kâğıdını buruş-
turmadan serbest bırakarak yere düşme zamanı-
nı kronometre ile ölçünüz. Sonucu not ediniz.
3. Folyo kâğıdını buruşturup yuvarlayınız.
Aynı yükseklikten tekrar serbest bırakarak krono-
metre ile yere düşme zamanını ölçünüz. Sonucu
not ediniz.
4. Demir bilye ile pinpon topunu da sırasıyla
aynı yükseklikten bırakarak kronometre ile yere
ulaşma zamanlarını ölçünüz. Sonucu not ediniz.
5. Hata payını azaltmak için ölçümleri 3 defa
yaparak ortalama bir değer bulmaya çalışınız.
1. ÜNİTE 110
KUVVET VE HAREKET
1. ölçüm 2. ölçüm 3. ölçüm Ortalama süre
Folyo kâğıdı
Buruşuk folyo kâğıdı
Demir bilye
Pinpon topu
Değerlendirme
1. Folyo kâğıdı ve demir bilyenin ilk durumda yere düşme süreleri aynı mıdır?
2. Folyo kâğıdı buruşturulunca yere ulaşma zamanı değişti mi?
3. Demir bilye ve pinpon topundaki yere ulaşma zamanlarını nasıl yorumlarsınız?
Bu deneyde, folyo kâğıdı normal halde iken bilyeye göre daha geç yere ulaşmalıdır. Folyoyu buruş-
turduğumuzda yüzey alanı küçüldüğünden yere ulaşma süresi öncekine göre kısalmalıdır. Pinpon topu
demir bilyeye göre hafiftir ve demir bilyeye göre daha uzun sürede yere ulaşmalıdır. Bunu daha iyi anla-
mak için “limit hız” kavramından bahsetmeliyiz.
1.4.D. Limit Hız

Bir cismin hızı arttıkça cisme ters yönde etkiyen akışkan direnci de artar. Bu bakımdan cisme etkiyen
hareket ettirici kuvvet ile bu kuvvete ters yönlü olan hava sürtünmesinin veya akışkan direncinin birbirine
eşit olduğu duruma kadar cismin ulaşabildiği en büyük hıza limit hız denir.
Serbest düşmeye bırakılan cisimler için limit hızın ne olacağını bulalım.
v0 = 0
mg
123 123
m Fnet
t0 = 0 a0 = m = =g F0 = 0
mg m
Azalan ivme ile hızla-
nan hareket
F1 Fnet mg - F1 F1 1 mg
t1 a1 = m = m 1g
v mg
F2 Fnet mg - F2 0 F2 = mg
t2 a2 = m = = m =0
v lim mg
m
Sabit hızlı hareket

F3 Fnet mg - F3 0
t3 a3 = m = m = m =0 F3 = mg
v lim mg
111 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Cisim t 0 = 0 anında hareketsiz olduğu için Fsür = K.A.v 2 bağıntısı gereği hava sürtünmesi F0 = 0
olur. Net kuvvet bu durumda sadece cismin ağırlığı olur. Dolayısıyla cismin harekete başlangıç ivmesi, g
yer çekimi ivmesine eşit olur. t 1 anında ise hava sürtünmesinin büyüklüğü F1 = K · A · v 2 olur. F1 1 mg
olduğu kabul edilirse cismin ivmesi a 1 1 g olacaktır. Cisim hızlanırken ivmesi de azalmış olmalıdır.
t 2 anında ise cismin hızlanması devam ettiği için hava sürtünmesi de büyümüş olmalıdır. Hava sür-
tünmesinin büyüklüğü bu anda, cismin ağırlığına eşit olur ^F2 = mgh . Bu andan itibaren cisme etkiyen
net kuvvetin büyüklüğü sıfır olduğu için cismin ivmesi a 2 = 0 olacaktır. Dolayısıyla cisim bu andan itiba-
ren hızlanamaz ve cismin hızı en büyük değerine ulaşır. İşte bu hıza limit hız denir. Limit hız buradan,
F2 = mg
K · A · v 2lim = mg
mg
v lim =
K.A
bulunur.
Cisme etkiyen net kuvvet, t 3 anına gelindiğinde t 2 anından itibaren sıfır olduğu için cismin hızı yine
limit hız büyüklüğünde olacaktır ( v lim ).
Burada sabit ivmeli hareketten farklı olarak alışık olmadığımız bir hareket türü ortaya çıkmaktadır.
Cisim, t 0 anından limit hıza ulaştığı t 2 anına kadar azalan ivmeyle hızlanmıştır. “İvmedeki azalmanın,
cismin yavaşlaması anlamına geleceği” gibi yanlış bir düşünceye kapılabilirsiniz. İvmenin birim zaman-
daki hız değişimi olacağı bilgisinden gidilirse burada cismin, hızındaki artışın zamanla azalacağını söy-
leyebilirsiniz. Cisim, limit hıza ulaşıncaya kadar hız-zaman grafiğinin eğimi de azalmalıdır (hız-zaman
grafiklerinde eğim, ivmeye eşit olduğu için).
Cisim, limit hıza ulaştıktan sonra (t 2 anından itibaren) sabit hızlı hareket yapar. Hız-zaman grafiğin-
deki desen t 2 anından itibaren yatay düz çizgi olacaktır. Bu durumda, hız-zaman grafiği,
hız
t1 t2 t3
0 zaman ( 0 - t 2 aralığında eğimin azalması
ivmenin azaldığını gösterir.
-v t 2 ’den sonra, eğim = a = 0 )

- v lim
biçiminde olur.
1. ÜNİTE 112
KUVVET VE HAREKET

v0 = 0
Şekildeki gibi serbest düşmeye bırakılan bir
cismin ulaştığı limit hızın büyüklüğü v oluyor.
v
Buna göre, cismin hızının büyüklüğü ol-
2
duğu anda ivmesinin büyüklüğü kaç g olur? v
2
(g, yer çekimi ivmesi büyüklüğüdür.)
ÇÖZÜM v lim = v
Cisim limit hıza ulaştığı anda hava sürtünmesinin büyüklüğü ağırlığına eşit olmalıdır.
Fsür = K · A · v 2lim = mg
K · A · v 2 = mg
v
olur. Cismin hızının büyüklüğü olduğu anda hava sürtünmesinin büyüklüğü,
2
v
F sı ür = K · A · b l
2
2
1 1
F sı ür = K · A · v 2 & F sı ür = mg
4 4
olur. Buradan, cismin ivmesi,
1 3
Fnet mg - mg mg
4 4
a= m = m =
m
3
a= g
4
olacaktır.
Hava sürtünmesi olmasaydı ve sonucunda da yağmur veya dolu taneleri yere doğru hızını sürekli
artırarak hareket etseydi, bunun yaşamımızdaki etkileri nasıl olurdu, hiç düşündünüz mü? Paraşütçüler
atlamaya cesaret edebilir miydi? Diğer taraftan uzaydan Dünya atmosferine giren göktaşı parçaları
hava sürtünmesi nedeniyle daha yere ulaşmadan yanarak kül oluyor. Bu olaylarda, hava sürtünmesi
olmasaydı başımıza gelecekleri tahmin edebilirsiniz.
Sürtünme genelde istenmeyen bir durumdur. Ancak yukarıda saydığımız olaylarda hava sürtünme-
sinin olmayışı, yaşamımızda olumsuz sonuçlar doğurabilirdi.
1.4.E. Bir Boyutta Sabit İvmeli Hareketle İlgili Günlük Yaşam Problemleri
Bir çakıl taşı, bir su kuyusu içine düştüğünde, taşın suya çarpma sesi 2 s sonra işitilmektedir.
Hava sürtünmesi ihmal edildiğine göre, kuyunun derinliği yaklaşık kaç metre olur?
(Sesin havadaki hızını yaklaşık 340m/s ve g = 10 m/s 2 alalım.)
113 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Sesin hızı yaklaşık, saniyede 340 m alınırsa bu hız, taşın yer çekimi ivmesiyle kazanacağı
hızın yanında ( v = gt = 10 · 2 = 20 m/s ) 17 kat daha büyüktür. Bu nedenle, taşın suya çarpma
anını, çarpmadan dolayı oluşan sesin kulağa ulaşma anına hemen hemen eşit kabul edebiliriz.
Bu durumda, taşın suya ulaşma süresi yaklaşık 2 saniye olacaktır. Taş serbest düşme yaptığı için
kuyunun yaklaşık derinliği,
1 1
h = gt 2 = 10 · (2) 2
2 2
h = 20 metre olacaktır.
Bir öğrenci, elindeki anahtarlığı balkonda bulunan kız kardeşine, düşey doğrultuda ve yukarı-
ya doğru fırlatıyor. Fırlatma anında öğrencinin ve balkondaki kız kardeşinin eli arasındaki mesafe
12 metredir. Kız kardeşi ise 1,2 saniye sonra elinin hizasına gelen anahtarlığı yakalıyor.
Buna göre,
a) Anahtarlığın ilk atılma hızı (v 0 ) kaç m/s olur?
b) Anahtarlığın yakalanmadan hemen önceki hızı (v) kaç m/s olur?
(Hava sürtünmesini önemsemeyip g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
Hız-zaman grafiğini çizersek,
Bu grafikte
vo + v
v
hız alan = Tx = h = c m 1, 2 = 12 metre
2
v0 v 0 + v = 20 (1)
eğim = tan i = a = g = 10 m/s 2

h = 12 m h i
v v0 - v
v0 a= = 10
1, 2
0 t(s)
1,2
v 0 - v = 12 (2) olur.
a) v 0 + v = 20 b) v 0 + v = 20 ise
v 0 - v = 12 16 + v = 20
+
2v 0 = 32 v = 4 m/s bulunur.
v 0 = 16 m/s bulunur.
1. ÜNİTE 114
KUVVET VE HAREKET
Bir sıcak hava balonu 5 m/s sabit hızla yükselirken turistlerden birisi, balon yerden 30 m yük-
sekliğe ulaştığı anda elindeki fotoğraf makinesini düşürüyor.
Buna göre,
a) Fotoğraf makinesinin havadaki hareket süresi kaç saniye olur?
b) Fotoğraf makinesinin yere çarpmadan hemen önceki hızı kaç m/s olur?
(Hava sürtünmesini önemsemeyip g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
a) Fotoğraf makinesi turistin elinden

düştüğü için balona göre bir hızı olmamalı-
dır. Bu durumda makinenin yere göre yani v b = 5 m/s
bileşke hızı sadece balondan aldığı yukarı
v 0 = 5 m/s
yönlü 5 m/s’lik hızdır. Bu durumda, t yere fotoğraf
ulaşma süresi; makinesi
1 2
- h = v0 t - gt
2
h = 30 m Tx = h = 30 m
1
- 30 = 5t - 10 · t 2
2
yer yer
t 2 - t - 6 = 0 denklemi ede edilir. Bura-
dan ^t + 2h^t - 3h = 0 çözümü yapıldığında v
t = 3 saniye olmalıdır.
b) Yere çarpmadan hemen önceki v hızı,
v = v 0 - gt
v = 5 - 10 · 3
v = ^-h 25 m/s bulunur. (–) işareti, hızın aşağı yönlü olduğunu gösterir.
Motosikletli bir öğrenci, doğrusal yol boyunca 15 m/s sabit hızla hareket etmektedir. Motosikletli
öğrenci aynı yol kenarına park etmiş olan motosikletli bir polis memurunun yanından geçer geçmez
polis de 2 m/s 2 ivme ile aynı yönde harekete geçiyor.
Bu ivmenin sabit olduğu kabul edilirse,
a) Polisin motosikletli öğrenciye yetişmesi için geçen süre kaç saniye olur?
b) Polisin motosikletli öğrenciyi yakalama anındaki hızı kaç m/s olur?
c) Polisin motosikletli öğrenciyi yakalama anında aldığı yol kaç metre olur?
115 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
1. Yol
Hareket denklemleriyle çözüm
v 0 = 15 m/s (sabit)
a) Polis, öğrenciyi yakaladığında yer değiştirme- Tx 1
Öğrenci
leri birbirine eşit olmalıdır.
Öğrenci sabit hızlıdır. Tx 1 = v 0 t yazılabilir. Polis
(a = 2 m/s 2) Polis
1 Tx 2
ilk başta durgun olduğu için Tx = v 0 t + at 2 denk- v0 = 0
2
1
leminde Tx 2 = at 2 yazılabilir.
2
Tx 1 = Tx 2
1 2
v0 t = at
2
1
15 · t = 2 · t2 & t 2 - 15t =0 & t ^t - 15h = 0 & t = 15 saniye bulunur.
2
b) Polisin yakalama anında hızı (v),

v = v 0 + at denkleminden
v = at ^v 0 = 0h
v = 2 · 15 & v = 30 m/s bulunur.
c) Alınan yollar birbirine eşit olduğundan,

Tx 1 = Tx 2 = v 0 t = 15 · 15 = 225 metre bulunur.
2. Yol
hız (m/s)
a) Hız-zaman grafiğinden
Polis
Grafik ile zaman ekseni arasındaki alan = Tx v
idi. 0 - t 1 aralığında öğrencinin fazladan aldığı A 1 A2

yolu, t 1 - t 2 aralığında polisin fazladan aldığı A 2 15 öğrenci
A1
yoluna eşit olursa yer değiştirmeler birbirine eşit
olur ve yakalama gerçekleşir. 0 t1 t2
zaman
15
Eğim = a = = 2 & t 1 = 7, 5 saniye
t1
A 1 = A 2 ise t 2 anı t 1 anının 2 katı bir süreye eşit olmalıdır. Bu da polisin, öğrenciyi yakalama
süresini verir. Yani, t 2 = 2t 1 = 2 · 7, 5 t 2 = 15 saniye olmalıdır.
v
b) Polisin hızı, a = & v = a · t 2 = 2 · 15 = 30 m/s bulunur.
t2
c) Yapılan yer değiştirme, 0 - t 2 & Tx = 15 · t 2 = 15 · 15 = 225 metre olur.
1. ÜNİTE 116
KUVVET VE HAREKET
1.5. İKİ BOYUTTA SABİT İVMELİ HAREKET
Fotoğraf 1.13: F-15 savaş uçağından bırakılan bir bomba, bırakıldığı andan itibaren yer çekimi nedeniyle düşey
doğrultulu ve uçaktan kaynaklanan yatay doğrultulu olmak üzere iki boyutta hareket yapar.
Günlük yaşamda, hareket türleri çok karmaşık olabilir. Tek boyutta hareketten farklı olarak cisimler,
iki veya üç boyutta hareket yapabilir. Bu bölümde, iki boyutlu hareketin özel bir durumu olan iki boyutta
sabit ivmeli hareket üzerinde durulacaktır. 12. sınıf fizik dersinin konuları içinde öğreneceğiniz düzgün
çembersel hareket de yine iki boyutta hareketin özel bir durumudur.
Bir tenis maçında raketle vurulan bir topun nereye düşeceğini belirleyebilir misiniz? Tren veya met-
ronun doğrusal olmayan bir ray üzerinde hareketini nasıl tanımlayabilirsiniz? Balkonunuzdan elinizdeki
tenis topunu yatay olarak attığınızda topun yere düşmesi için geçen süre, aynı topu ilk hızsız serbest
bırakmanızla aynı mıdır?
Bu tür soruların cevabını sadece tek boyutta hareketi incelediğiniz bir önceki bölümdeki bilgilerinizle
veremezsiniz. Bu nedenle bazı bilgilerinizi, hareketi daha iyi anlayabilecek şekilde iki boyuta genişlet-
meniz gerekir.
Fotoğraf 1.13’te bir F-15 uçağından atılan bombanın bırakılma anı görülmektedir. Bombanın, yer
çekimi nedeniyle düşey doğrultuda kazandığı hareket ile uçaktan kazandığı yatay doğrultudaki hareketi
birlikte düşündüğünüzde, bu bombanın iki boyutlu bir hareket yaptığını söyleyebilirsiniz. Bunun yanında,
eğer yer çekimi ivmesindeki değişim ile hava sürtünmesi ihmal edilebilirse bombanın özel olarak düşey
doğrultuda sabit ivmeli (yer çekim ivmesi) hareket yaptığını düşünebilirsiniz.
Bu bölümde, buna benzer hareketler için yatay ve düşey doğrultuda analizler yapılarak günlük ha-
yattan problemler çözülecektir.
117 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.5.A. İki Boyutta Sabit İvmeli Hareketler

Yer değiştirme, hız, ivme gibi vektörel nicelikler, tek boyuttaki hareketin tüm türlerinde aynı doğrultu
üzerinde bulunur. Ancak iki boyuttaki harekette bu nicelikler aynı doğrultu üzerinde değildir. Birçok hare-
ket türü aslında iki boyuttaki düzlemlerde gerçekleşir. Bu tür hareketleri; yer değiştirme, hız gibi vektörel
niceliklerin iki boyuttaki bileşenlerini ele alarak anlamaya çalışacağız. Ayrıca 2. bölümde ele aldığımız
bağıl hareket kavramlarını da göz önünde bulunduracağız.
Fotoğraf 1.14: Bir top (sarı) yatay atıldığı anda diğer top da (pembe) aynı
seviyeden aynı anda serbest bırakılıyor. Anlık olarak topların aynı yatay
çizgide bulunduklarına dikkat ediniz. Düşey çizgilerin eşit aralıklı olması
sarı topun yatayda sabit hızlı olduğunu gösterir.
Fotoğraf 1.14’te yatay doğrultuda atılan bir sarı topun, aynı seviyeden aynı anda serbest bırakılan
pembe top ile anlık olarak aynı yatay çizgide olduğu görülmektedir. Bu, yatay olarak atılan sarı topun
düşey doğrultudaki hareketinin, pembe top ile aynı özelliklere sahip olduğunu gösterir. Çünkü topların
her ikisinin de ivmesi aynıdır (ivmeleri hava sürtünmesi önemsenmezse yer çekimi ivmesidir) ve başlan-
gıçta sarı topa sadece yatay hız verilmişti. Sarı topun, büyüklüğü değişmeyen bu hız nedeniyle yatayda
sabit hızlı yer değiştirme yaptığını görüyorsunuz. Düşey kırmızı çizgi aralıklarının birbirine eşit olması
bunu gösterir.
1. ÜNİTE 118
KUVVET VE HAREKET
Fotoğraf 1.15: Bir tenis topunun hareketi sırasında stroboskop yardımıyla

çekilen fotoğraf. Dikey çizgi aralıklarının eşit olduğuna dikkat ediniz.
Fotoğraf 1.15’te bir tenis topunun eğik atıldığında izlediği yörünge fotoğrafı görülmektedir. Tenis to-
punun burada düşey ve yatay olmak üzere iki hızı vardır. Bu hızlar nedeniyle düşey ve yatay yer de-
ğiştirmelere sahip olan tenis topuna, havanın sürtünmesi ihmal edildiğinde sadece yer çekimi kaynaklı
ağırlığı etkir. Bu sayede düşey doğrultuda ve aşağı yönde yer çekim ivmesi kazanan tenis topu, bu ivme
ile yukarı yönde yavaşlayarak düşey hızı sıfır oluncaya kadar yükselir. Bundan sonra da aynı ivme ile
düşey doğrultuda ve aşağı yönde hız kazanmaya başlayan tenis topu, bu doğrultuda alçalır. Ayrıca,
başlangıçtan bu tarafa sabit kalan yatay hızı sayesinde de sabit hızlı yatay yer değiştirme yapacağı için
resimdeki yörüngeyi izler. Resim 1.16’daki düşey çizgilerin eşit aralıklı olması bu sebepledir.
Fotoğraf 1.16: Tenis topunun hareketine benzeyen bir hareketi, havada akrobasi yapan bir motosikletlide de gö-
rebiliriz.
Motor sporlarının en heyecanlı akrobasi gösterilerinden birinin gerçekleştiği Fotoğraf 1.16’daki mo-
tosikletlinin yaptığı hareket de tenis topunun hareketine benzer. Resimdeki kırmızı noktaların izlediği
yörünge tenis topuyla benzerlik gösterir.
119 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bu hareket türlerinin hepsinde, daha önce belirttiğimiz gibi yer değiştirme, hız ve ivme gibi nicelikler
aynı doğrultuda değildir. Oysaki tek boyutta sabit ivmeli harekette, bu saydığımız niceliklerin hepsi de
aynı doğrultudadır.
Şimdi de bu hareketlerin denklemlerini türeterek yatay ve düşey boyutta analizlerini yapalım.
1.5.B. Atış Hareketlerinin Yatay ve Düşey Boyutta Analizi
1. Yatay Atış Hareketi
K noktasından v 0 büyüklüğündeki hızla atılan bir

K v0 cismin t sürede L noktasına ulaştığını varsayalım.
yatay
Hava sürtünmesi ihmal edilirse cismin ivmesi, ağırlığı
.a=g nedeniyle düşey ve aşağı yönde g çekim ivmesidir. Bu
h
ivme, cismin yatay hızının v 0 büyüklüğünde bir deği-
L şiklik yapmaz ve yörünge boyunca aynı kalır. Cismin

vX = v0
bu hızla L noktasına ulaşma süresi t ise yatay doğrul-
vY
tuda yapılan yer değiştirmenin büyüklüğü, sabit hızlı
hareketten,
x = v0 t (1)
olacaktır.
Cismin ilk başlangıçta düşey hızı yoktu (v oy = 0) . Dolayısıyla cismin düşey doğrultudaki hareketi, ilk
hızsız serbest bırakılan cismin hareketiyle aynı durumdadır. Buna göre, düşeydeki yer değiştirmenin
t süre sonraki büyüklüğü,
1 2
h= gt (2)
2
olacaktır. Cismin bundan sonraki düşey nicelikleri, ilk hızsız serbest bırakılan cisimlerin hareketini re-
ferans alarak bulunabilir. Örneğin cismin t süre sonra düzeyde kazanacağı hızın v y büyüklüğü, v = gt
denkleminden,
v y = gt (3)
olacaktır. Ayrıca bu hıza, zaman içermeyen v 2 = 2gh denkleminden
v 2y = 2gh (4)
biçiminde de ulaşılabilir.
Cisim L’ye ulaşmadan hemen önceki v hızının büyüklüğü, birbirine dik olan v x ve v y büyüklüğündeki
hız bileşenlerinden,
v 2 = v 2x + v 2y (5)
1. ÜNİTE 120
KUVVET VE HAREKET
olarak bulunabilir. Ayrıca (5) denklemi, v x = v 0 ve v 2y = 2gh olduğu dikkate alınınca v 2 = v 20 + 2gh
biçiminde de yazılabilir.
Sabit ivmeli harekette yer değiştirmenin büyüklüğü, t hareket süresi ise Tx = v ort $ t
olduğunu öğrenmiştik. Buradan düşey yer değiştirme,
0 + vy
h=e ot
2
vy · t
h=
2
biçiminde de bulunabilir.
Yatay atışın grafikleri
yatay konum düşey konum
0 t
zaman
x eğim = tan i = v 0 (yatay hız)
i
0 zaman
t
-h
yatay hız düşey hız

alan = Tx = x
v0 t
0 zaman
i
x h
zaman alan = Tx = h
0 t
- vy
eğim tan i = g (çekim ivmesi)
yatay ivme
düşey ivme
t
0 zaman
Tv
-g
0 t
zaman alan = Tv = gt = v y
Şekildeki gibi yatay v 0 büyüklüğündeki hızla atılan bir v0

yatay
cisim, yere v büyüklüğündeki hızla çarpıyor. Yere çarpma
hızının yatay büyüklüğü v x , düşey büyüklüğü v y dir.
h
h 1
x = 2 olduğuna göre,
vx
v0 yer
a) v oranı kaçtır? x
y
v vy v
b) v oranı kaçtır?
0
121 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
a) Cismin yere t sürede ulaştığını varsayalım. g, yer çekimi ivmesi ise
1 2
h= gt (1)
2
x = v0 t (2)
(1) ve (2) oranlanırsa

1 2
gt gt
h 2
x = = olur.
v0 t 2v 0
h vy 1
v y = gt olduğundan x = =
2 v0 2
v0
v y = 1 bulunur. (v y = v 0)
b) v 2 = v 2x + v 2y olduğundan,
v 2 = v 20 + v 20
v 2 = 2v 20
v2 v
=2 & v0 = 2 bulunur.
v 20
Hava sürtünmesinin önemsenmediği bir koşulda bir

K v0
cisim şekilde görüldüğü gibi v 0 büyüklüğündeki hızla ya- yatay
tay doğrultuda atılınca t sürede L noktasına ulaşarak x

büyüklüğünde yer değiştirme yapıyor. h
Aynı koşullar altında cisim, 2v 0 büyüklüğündeki

L
yer
hızla atılsaydı, t ve x nicelikleri nasıl değişirdi? x
ÇÖZÜM
• Cisim t sürede L’ye ulaştığına göre,

1
h = gt 2 yazıldığında (g, çekim ivmesi)
2
2h
t= g ifadesine göre h ve g değişmediği için t değişmeyecektir.
• Diğer taraftan, yatayda yapılan yer değiştirme,
x = v 0 · t yazıldığında,
x ı = 2v 0 · t yazılabileceğinden x ı = 2x bulunur. Yani x artar.
1. ÜNİTE 122
KUVVET VE HAREKET
UYARI
Hava sürtünmesi ihmal edildiğinde yatay atış hareketlerinde, yatay hızın büyüklüğünün hareket
süresine etkisi yoktur.
2. Eğik Atış Hareketi
İki boyutta hareket biçimlerinden biri de daha önce örneğini verdiğimiz tenis topunun hareketi veya
motosikletlinin yapmış olduğu akrobasi hareketiydi. Bu tarz hareketlere fizikte, eğik atış hareketleri de-
nir. Eğik atış hareketlerinin, aşağı yönlü ve yukarı yönlü olmak üzere iki türü vardır. Şimdi de bu hareket
türlerini yatayda ve düşeyde analiz edelim.
a. Aşağı Yönlü Eğik Atış Hareketi
K noktasından v 0 büyüklüğündeki hızla ve ya- K v 0x

yatay
a
tayla a açısı yapacak şekilde atılan bir cisim, ha-
v 0y v0
reketi sırasında sadece düşey ivmeye sahip olur
a=g
(yer çekimi ivmesi, a = g ). Bu nedenle, cismin
hızındaki değişim sadece düşey hızda olacaktır. h
Cismin, v 0 büyüklüğündeki ilk hızı bileşenlere

ayrıldığında yataydaki v 0x büyüklüğündeki hızı,
hareket süresince aynı kalmalıdır. Çünkü yatay-
L vx
da etkiyen bir kuvvet olmadığı için bu doğrultuda yatay
b
ivmelenme söz konusu değildir. Bu bakımdan ya-
tayda sabit hızlı hareket söz konusudur. O hâlde, x
K noktasından L noktasına, cismin t sürede ulaş- düşey
vy
tığı varsayılırsa bu doğrultudaki yer değiştirmenin
v
x büyüklüğü,
x = v 0x · t (1)
olmalıdır. v 0x = v 0 · cos a dikkate alınmalıdır. v ox , ilk hızın yatay doğrultudaki büyüklüğüdür.
Düşey doğrultudaki yer değiştirme,

1 2
Tx = v 0 t + at ise
2
1 2 (2)
h = v oy · t + gt
2
olacaktır. v oy = v 0 sin a olduğu dikkate alınmalıdır. v oy ilk hızın düşey doğrultudaki büyüklüğüdür.
123 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Diğer taraftan düşey doğrultuda cismin, yukarıdan aşağıya atış hareketi yaptığını düşünürsek bu
hareket düzgün hızlanan harekettir.
Bu bakımdan,
v = v 0 + at ise
v y = v oy + gt (3)
olmalıdır. v oy ilk hızın düşey doğrultudaki büyüklüğü, v y cismin L noktasındaki hızının düşey doğrultu-
daki büyüklüğüdür.
Ayrıca zaman içermeyen son hız denklemi, düzgün hızlanan hareket için
v 2 = v 20 + 2aTx idi.
v 2y = v oy
2
+ 2gh (4)
yazılabilecektir.
(3) ve (4) denklemlerinden v y 2 v oy olduğu açıktır. Bu sebeple L noktası da cismin hızının yatayla
yaptığı b açısının, K noktasında ilk hızının yatayla yaptığı a açısından büyük olmalıdır. (b 2 a)
Cismin L noktasındaki hızının büyüklüğü v ise Pisagor Teoremi’nden
v 2 = v 2x + v 2y (5)
yazılabilir.
Yatay doğrultuda hız değişimi olmayacağı için v x = v 0x olmalıdır. (4) denklemine göre, v 2y = v 20y + 2gh
ifadesi (5)’te yerine konulursa
v 2 = v 20x + v 20y + 2gh

14 243
v 20
yazıldığında L noktasındaki hızın büyüklüğü
v 2 = v 2o + 2gh (6)
olarak ifade edilebilir.
(Cisim ilk atıldığında v 0 hızının büyüklüğü, Pisagor Teoremi’nden v 20 = v 2ox + v 20y olur.)
* Düşey yer değiştirme boyunca sabit ivmeli hareket söz konusu olduğu için
h = v ort $ t
v 0y + v y
h=c mt
2
biçiminde de düşey yer değiştirme bulunabilir.
1. ÜNİTE 124
KUVVET VE HAREKET
Aşağıya doğru eğik atışın grafikleri
t
zaman
x 0
eğim = tan i = v 0x
i
0 zaman
t
-h
yatay hız düşey hız
t
0 zaman
v 0x alan = Tx = x
x h
- v 0y
i alan = Tx = h
0 zaman
t
- vy eğim = tan i = g
yatay ivme
düşey ivme
t
0 zaman
Tv
-g alan = Tv = gt = v y - v 0y
0 zaman
t
Şekildeki gibi aynı seviyeden v 1 , v 2 ve X Y Z
v 3 büyüklüğündeki hızlarla eğik olarak atı-

v1
lan X, Y, Z cisimlerinin;
a) t X, t Y ve t Z yere düşme sürelerini, v2 v3
b) Yatay doğrultudaki sırasıyla x 1, x 2
ve x 3 yer değiştirmelerini,
yer
c) v ı1, v ı2 ve v ı3 yere çarpma hızlarını
karşılaştırınız.
ÇÖZÜM
a) Hızları düşey ve yatay bileşenlerine X 2v Y v Z 2v
ayıralım. Yere düşme süresinde başlangıçta-

v v1
ki düşey hız ve cismin atıldığı noktanın yer-
den yüksekliği önemlidir. Yükseklik aynı oldu- h v2 v3
2v 2v
ğundan düşey hız-zaman grafiğinden,
yer
125 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Y ve Z için taradığımız alanla, X için taradığımız düşey hız

alan birbirine eşit ve h olmalıdır. Bu durumda X’in hızı
ty = tz tx
Y ve Z’nin hızlarından daha küçük olduğundan aynı 0 zaman
alanın sağlanması için t x 2 t y = t z olmalıdır. -v

b) Yatayda sabit hızlı hareket söz konusudur.
- 2v
x = v 0x t ise X
x 1 = 2v $ t x, x 2 = v $ t y, x 3 = 2v $ t z yazılabilir. Y ve Z
t x 2 t y = t z olduğuna göre, (Grafik çizgilerinin eğimi eşit

ve g’dir. Yani bu çizgiler birbirine
tx 2 tz & x1 2 x3
123
x 1 2 x 3 2 x 2 olacaktır. paraleldir.)
ty = tz & x3 2 x2
c) (6) numaralı denkleme göre, aşağıya eğik atışta açıya bakılmaksızın v 0 ilk hız, v yere çarpma
hızı, h yerden yükseklik ve g çekim ivmesi olmak üzere,
v 2 = v 20 + 2gh idi. Buradan

v 0x = v 0y 1 v 0z ve ayrıca yükseklikler aynı olduğundan yere çarpma hızları arasındaki ilişki,
v ı1 = v ı2 1 v ı3
biçiminde olur.
b. Yukarı Yönlü Eğik Atış Hareketi
t 2 = t çıkış
Tepe
v x = v 0x
yatay
vY v
123
düşey t1 t3
v x = v 0x
v x = v 0x
vy v
v0 h 2 = h max
h1
v 0y h3
t 4 = t uçuş
K a L v x = v ox
v 0x a
v0
v oy
Xmenzil
Şekil 1.29: Yukarı yönlü eğik atılan cismin izlediği yörünge
K noktasından v 0 büyüklüğündeki hızla ve yatay doğrultu ile a açısı yaparak fırlatılan bir cisim, hava
sürtünmesi ihmal edildiğinde sadece düşeyde g yer çekimi ivmesiyle Şekil 1.29’daki gibi bir yörüngeyi
izleyerek L noktasına düşmektedir. Cismin yatay doğrultudaki hareketi, bu doğrultuda bir kuvvete maruz
kalmadığı için düzgün doğrusal harekettir. Yani sabit hızlı harekettir. Düşey doğrultuda ise sadece ağır-
lığı dikkate alındığında g yer çekimi ivmesine sahip olur. Cisim, bu ivme ile önce yukarı yönde düzgün
yavaşlar ve bir süre sonra cismin düşey hızının büyüklüğü sıfır olur (v Y = 0) . Düşeydeki bu hareket türü,
1. ÜNİTE 126
KUVVET VE HAREKET
daha önce öğrendiğiniz düşey yönde yukarıya atış hareketinin aynısıdır. Bu nedenle cismin hareketi
boyunca, atılma anından itibaren düşey hız sıfır oluncaya kadar geçen süreye çıkış süresi (tçıkış) denir.
Düzgün yavaşlayan hareket için, ivmesinin ve ilk hızının büyüklükleri sırasıyla a ve v 0 olan cismin t
anındaki hızının v büyüklüğü,
v = v 0 - at
olduğundan düşey ilk hızının büyüklüğü v 0Y olan cismin t anındaki düşey v Y büyüklüğü,
v Y = v 0Y - gt (1)
bağıntısından bulunabilir. Bu denklemde, düşey hızın büyüklüğünün sıfır olduğu (v Y = 0) an için

t 2 = t çıkış yazarsak
0 = v 0Y - gt çıkış
olacağından çıkış süresi,
v 0Y (2)
tçıkış = g
bağıntısı ile bulunabilir. Düşey ilk hızın büyüklüğü, v 0Y = v 0 $ sin a denkleminden bulunabilir.
Zaman içermeyen son hız denkleminde, düzgün yavaşlayan hareket için, cismin yer değiştirmesinin
büyüklüğü Δx iken hızının v büyüklüğü,
v 2 = v 20 - 2aTx
olduğundan cismin yerden h kadar yükseklikteki düşey hızının v Y büyüklüğü,
v 2Y = v 20Y - 2gh (3)
bağıntısı ile bulunabilir. Bu denklemde, düşey hızın büyüklüğünün sıfır olduğu durumda (v Y = 0) cismin
düşeydeki konumu, yörüngesinin tepe noktasıdır. Tepe noktası, cismin hareket yörüngesi boyunca yer-
den yüksekliğinin en fazla olduğu noktadır. Tepe noktasının yerden yüksekliğine maksimum yükseklik
de (hmax) denir. Buna göre maksimum yükseklik,
0 = v 20Y - 2gh max
v 20Y (4)
h max =
2g
olarak bulunur.
127 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Düzgün yavaşlayan harekette yer değiştirmenin büyüklüğü,

1 2
Tx = v 0 t - at
2
olduğundan, t anında cismin yerden itibaren h yüksekliği,
1 2
h = v 0Y t - gt (5)
2
bağıntısı ile bulunabilir.

Şekilde t 1 ve t 3 anlarında yüksekliklerin aynı olacağı (h 1 = h 3) görülmektedir.
Yukarı yönlü düşey atış konusunda belirttiğimiz gibi burada da cismin atıldığı seviyeye gelme süresi
olan yani L’ye ulaşma süresi olan uçuş süresi (tuçuş), tepe noktasına gelme süresi olan çıkış süresi (tçıkış)
ile tepe noktasından L noktasına ulaşma süresi olan iniş süresinin (tiniş) toplamı olacaktır.
Bu durumda,
tuçuş = tçıkış + tiniş (6)
şeklinde yazılır.
Cismin tepe noktasında düşey hızı sıfırdır. Ancak cisim Şekil 1.29’daki gibi L noktasına ulaştığında
düşeyde yine aynı yükseklik kadar yer değiştirme yapmıştır. (2) denklemini de göz önüne aldığımızda
çıkış süresiyle iniş süresinin eşit olacağını anlayabiliriz. tçıkış = tiniş olduğuna göre,
v (7)
tuçuş = 2tçıkış = 2 0Y
g
bulunur.
İniş ve çıkış sürelerinin eşit olmasından, maksimum yerden yükseklik şöyle de bulunabilir: Cismin
tepe noktasından itibaren L noktasına kadar yaptığı hareket, yatay atış hareketidir. Buna göre, yatay atış
için düşey yer değiştirme büyüklüğü,
1 2
h= gt
2
olduğundan, bu denklemdeki t yerine, iniş süresi tiniş yazılırsa maksimum yükseklik,
1 2 (8)
h max = gt
2 iniş
bağıntısından da bulunabilir.
Cismin yatay hızının v 0x büyüklüğü hareket süresince değişmeyeceği için cisim bu hızla yatay doğ-
rultuda sabit hızlı hareket yapacaktır.
1. ÜNİTE 128
KUVVET VE HAREKET
Bu durumda cismin, t sürede yataydaki yer değiştirmesinin x büyüklüğü,
x = v 0x t (9)
bağıntısından bulunur.
Yatay hızın büyüklüğü, v 0x = v 0 cos a denkleminden bulunabilir. Burada, t süresi uçuş süresine eşitse
yataydaki yer değiştirmeye özel olarak menzil (xmen) denir.
O hâlde menzil,
xmen = v0x tuçuş (10)
bağıntısıyla bulunur.
Şimdi menzil mesafesini irdeleyelim.

x men = v 0x t uçuş
x men = (v 0 cos a) (2t çıkış)
v 0Y
x men = (v 0 cos a) (2 g )
^v 0 sin ah
x men = (v 0 cos a) (2 g )
v 20 · 2 · sin a · cos a
x men = g
olur.
Trigonometrik olarak 2 sin a cos a = sin 2a eşitliği yazılırsa menzil mesafesi için,
v 20 · sin 2a (11)
x men = g
gibi özel bir denklem elde edilir.
En son elde ettiğimiz (11) denkleminin iki önemli sonucu vardır:

1. Bu denkleme göre, v 0 = sabit ve a = 45° iken menzil en çok olur. Çünkü sin 2a = sin 90° = 1 olur
ki bu sinüs fonksiyonunun en büyük değeridir.
2. Bu denkleme göre, v 0 = sabit iken cisim, birbirini 90° ye tamamlayan iki açıyla atıldığında bu iki
açı için menziller birbirine eşit olur. Örneğin, a 1 = 30° ve a 2 = 60° olduğunda sin 60° = sin 120° olaca-
ğından menziller de birbirine eşit olacaktır.
129 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekildeki gibi yerden v K, v L ve v M hızlarıyla eğik ola- vK

vL
rak atılan K, L, M cisimlerinin menzillerinin x K, x L, x M bü-
yüklüklerini karşılaştırınız. vM
yer
ÇÖZÜM
(11) denkleminin sonuçlarına göre soruyu çözelim. Şekil-

den anlaşıldığı üzere,
v K = v M ve bu hız vektörlerinin yatayla yaptığı a ve b açıla-
vK
rının birbirini 90° ye tamamladığı görülmektedir. (a + b = 90°) . vL
Bu durumda x K = x M olacaktır. Diğer taraftan L cisminin 45° lik
açı yaptığı görülmektedir. L cismi bu durumda, kırmızı ile gös- vM
terdiğimiz hıza bile sahip olsa cismin menzili en çok olacaktır.
yer a b 45°
Normalde daha büyük hıza sahip olduğu için bu durumda daha
da çok menzile sahip olur. Sonuç olarak menziller arasındaki
ilişki, x L 2 x K = x M olmalıdır.
Yukarı Yönlü Eğik Atışın Grafikleri

Öğrendiğiniz bilgilere göre, yukarı yönlü eğik atışın grafikleri,
xmen hmax
eğim = tan i = v 0x
i 0 zaman
0 zaman tçıkış tuçuş
tuçuş
düşey hız
yatay hız
v 0y
alan = Tx = h max
hmax
v 0X alan = Tx = x men i tçıkış
0 zaman
xmen – h max tuçuş
0 zaman eğim = tan i = g

- v 0y
yatay ivme
düşey ivme
tçıkış tuçuş
0 zaman
Tv alan = Tv = g · t
0 zaman
tuçuş -g
biçiminde çizilebilir.
1. ÜNİTE 130
KUVVET VE HAREKET
1.5.C. İki Boyutta Sabit İvmeli Hareketle İlgili Günlük Yaşam Problemleri
Bir cankurtaran uçağı, bir dağdaki zor durumda bu-

lunan dağcıya acil kumanya paketini uçağa göre ser- v = 40 m/s
best bırakıyor.
Uçak yatay doğrultuda sabit büyüklükteki 40 m/s
hızla hareket etmekte olup paketi bıraktığı anda dağ
düzlemine yüksekliği 180 m olduğuna göre, paket 180 m
bırakılma anından itibaren yatayda kaç metre yol

alır?
(Hava sürtünmesini önemsemeyelim ve yer çekimi
ivmesini g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
Paket uçağa göre serbest bırakıldığı için paketin yere göre hızı sadece uçaktan kazandığı yatay
40 m/s büyüklüğündeki hız olacaktır. Paketin bırakılma anında dağa göre yükseklik 180 m olduğu-
na göre, yatay atış kurallarını uygulayalım.
Paketin t sürede dağ yüzeyine ulaştığını varsayalım. Paket

v 0 = 40 m/s
1
h = gt 2
2
1 . g = 10 m/s 2
180 = 10t 2
2
h = 180 m
t = 6 saniye bulunur. Paketin yatayda alacağı yol,
x = v0 · t
t
x = 40 · 6
x = 240 metre bulunur. x
Uzun atlama yapan bir sporcu, yatayla 37° açı yaparak 10 m/s hızla fırlamıştır.
Hava sürtünmesi önemsenmediğine göre,
a) Sporcu kaç metre uzağa sıçrayabilir?
b) Sporcu en fazla kaç metre yüksekliğe zıplayabilmiştir?
(Yer çekimi ivmesini g = 10 m/s 2 sin 37° = 0, 6 ve cos 37° = 0, 8 alalım.)
131 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
v 0x = v 0 · cos 37° = 10 · 0, 8 = 8 m/s
v 0y = v 0 · sin 37° = 10 · 0, 6 = 6 m/s bulunur.
v 0 = 10 m/s T
v 0y h = max
37°
K v 0x L
v 0Y 6
a) T tepe noktasına çıkış süresi tçıkış = g = = 0, 6 saniye bulunur.
10
K noktasından L noktasına hareket süresi uçuş süresi, çıkış süresinin iki katı idi. O hâlde uçuş
süresi, tuçuş = 2 tçıkış = 2 · (0, 6) = 1, 2 saniye elde edilir.
Sporcunun yatayda aldığı yol, KL = v 0x $ t uçuş
KL = 8 $ 1, 2 = 9, 6 metre bulunur.
v 20Y
b) Sporcunun çıkabildiği en çok yükseklik h max = denkleminden,
2g
( 6) 2 36 18
h max = = =
2 · 10 20 10
h max = 1, 8 metre bulunur.
Bir kayak sporcusu şekildeki gibi eğimli kayak parkurunun K noktasından 20 m/s hızla yatay
olarak çıkış yapıyor.
Sporcunun, parkurun L noktasına çarpma hızının yatayla yaptığı açı 37° olduğuna göre,
h ve x nicelikleri kaç metre olur?
(Sürtünmeler önemsiz olup yer çekimi ivmesi g = 10 m/s 2 , sin 37° = 0, 6 ve cos 37° = 0, 8
alalım.)
v 0 = 20 m/s
yatay
K
L
yatay
x 37°
1. ÜNİTE 132
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Sporcunun K’den L’ye t sürede ulaştığını düşünürsek

1
h = gt 2
2
x = v0 t
olacaktır. Bu durumda t süresini bulmamız gerekecektir.
K v 0 = 20 m/s
L v x = 20 m/s
x vy 37°
L noktasına kadar yatay hız değişmeyeceğinden,

v x = 20 m/s olmalıdır.
L
v x = 20 m/s v x = v · cos 37° v y = v · sin 37°
vy 37° 20 = v · 0, 8 v y = 25 · 0, 6
v
v = 25 m/s v y = 15 m/s
bulunacaktır. Yatay atış hareketinin düşey doğrultudaki hareketi serbest düşme olduğu için,
v y = gt
denkleminden, t hareket süresi
15 = 10 · t
3
t= saniye olarak bulunur. Buradan h yüksekliği,
2
1 2 1 3 2 1 9 90
h= gt = 10 b l = 10 · =
2 2 2 2 4 8
h = 11, 25 metre bulunur.
Yatay doğrultuda alınan x yolu,
x = v0 · t
3
x = 20 ·
2
x = 30 metre bulunur.
133 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.6. ENERJİ VE HAREKET
Fotoğraf 1.17: Gerilmiş bir yayda biriken enerji, okun hareketini sağlayan enerjidir.
Enerjinin iş yapma yeteneği olduğunu 9. sınıf fizik dersinin “Enerji” ünitesinde öğrenmiştiniz. Kuv-
vetin kendi doğrultusunda bir cisme yol aldırdığında iş yapabildiğini biliyorsunuz. Net kuvvet olmadan
cismin bir ivme kazanamayacağını da Newton’ın Hareket Yasaları bölümünde öğrenmiştiniz. İş ve enerji
arasında, yapılan işin bir enerji değişimine dönüşmesi biçiminde bir ilişki vardır. Bu ilişkide elde edilen
enerji türü sistemin özelliğine göre değişebilir. Örneğin yatay düzlemdeki bir cisme net kuvvet etkirse
cisim ivme kazanır. İvmesi olan cismin ise hızı değişir. Hızı değişen cisimlerin de kinetik enerjisi değişir.
Sonuç olarak cisme uygulanan net kuvvetin yaptığı işin, cismin kinetik enerji değişimine neden olduğu
söylenebilir. Buna benzer biçimde, yer çekimi kuvvetine karşı yapılan iş de yer çekimi potansiyel enerji-
sindeki değişmeye neden olur.
Bu bölümde yeni bir kuvvet biçimi olan ve korunumlu kuvvetler sınıfına giren esneklik kuvvetlerini
öğreneceksiniz. Esnek cisimler, üzerine bir kuvvet etkidiğinde biçimi değişen, kuvvetin etkisi ortadan
kalktığında ise tekrar eski biçimine dönen cisimlerdir. Bir sarmal yay veya ambalaj lastiği, esnek cisim-
lerdendir. Fotoğraf 1.17’de görüldüğü gibi bir çocuğun yaya takılmış oka uyguladığı kuvvet ile yay lifi
üzerinde iş yapılmıştır. Yay lifi üzerinde yapılan bu iş nedeniyle yayda bir enerji değişimi olması gerekir.
Bu enerji değişimine esneklik potansiyel veya yay potansiyel enerjisi diyeceğiz. Çocuk, elini serbest
bıraktığında bu enerji serbest kalır. Enerji korunumu gereği bu enerji, oka kinetik enerji olarak aktarılır
böylece ok harekete geçer.
Bu bölümde esneklik potansiyel enerjisini analiz edecek, bununla ilgili problemler çözeceksiniz. Ayrıca
mekanik enerjinin korunumu prensibiyle ilgili problem çözümlerini daha detaylı olarak serbest düşme,
atış hareketleri ve esnek yay içeren durumlara kadar genişleteceksiniz. Diğer taraftan, sürtünmenin
dikkate alındığı durumlarda enerjinin dönüşümünü ele alacaksınız.
1. ÜNİTE 134
KUVVET VE HAREKET
1.6.A. Esneklik Potansiyel Enerjisi

Esnek bir cisme, giriş metninde sarmal bir yayı örnek verdik. Yapılan işin bir enerji değişimine eşit
olması gerektiği prensibini 9. sınıf fizik dersinin “Enerji” ünitesinde öğrenmiştiniz. Sarmal yay üzerine
uygulanan kuvvetin, yay üzerinde esneklik potansiyel enerji değişimine neden olduğu söylenebilir. Bu
bakımdan, sarmal yay veya lastik benzeri bükülebilen esnek cisimler üzerinde depolanan enerji türü,
esneklik potansiyel enerjisi olarak tanımlanır. Bu enerjinin değerini hesaplamadan önce bazı bilgilerin
bilinmesi gerekir. Öncelikle çalışmalarımızı sarmal bir yay üzerinden yürütelim.
Sarmal bir yayın kuvvet sabiti (k), genel olarak yayı birim miktar yani 1 metre uzatmak için gereken
kuvvet olarak tanımlanmıştır. Bu sabit ‘’k’’ harfi ile sembolize edilirse yayı x metre uzatmak için uygula-
nacak kuvvetin F büyüklüğü,
F = k$x
olarak elde edilir. Bu denklemde, yaydaki uzama miktarının yaya uygulanacak kuvvetle doğru orantılı
olduğu görülebilir. Uygulanacak bu kuvvetin büyüklüğü (F), her denge durumu için aynı zamanda yay-
daki gerilme kuvvetinin büyüklüğüne (Fyay) eşittir. Ancak yay kuvveti ve uygulanan kuvvet, birbirine ters
yönlüdür (Şekil 1.30.a.b ve c).
Fyay = - F
(a)
O Fyay = F = kx
k
Fyay = - F (denge durumu)
Fyay F = kx
(O, yayın serbest konumu)

(b)
O
x
k Fyay F = kx
(c)
O
x
Şekil 1.30: Serbest konumdaki sarmal bir yaya (a), uygulanan F kuvveti ile Fyay kuvveti, büyüklük olarak birbirine
eşit ancak vektörel olarak birbirine zıt yönlüdür (b ve c).
135 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Deney 1.2’yi yaparak yaylardaki kuvvet ile yayın boyundaki değişimi belirleyelim.
DENEY 1.2: Yaylara Uygulanan Kuvvet ile Yayın Boyundaki Değişim
Araç ve Gereçler
 İki adet destek çubuğu
 İki adet üçayak
 1 metrelik metal cetvel
 Yarıklı ağırlık kefesi ve dört adet yarıklı 50 gramlık kütle
 Bir adet yay
 Bir adet çengelli kıskaç
 Bir adet normal kıskaç
 Bir adet bunzen kıskacı
1. Destek çubuklarını üçayaklara takınız.
2. Normal kıskacı destek çubuklarından birine sabitleyerek bu kıskaca bunzen kıskacını takınız.
3. Bunzen kıskacına da cetveli takarak sabitleyiniz.
4. Çengelli kıskacı destek çubuklarından diğerine sabitleyerek çengele yayı takınız.
5. Yayın serbest ucuna da yarıklı ağırlık kefesini takınız ve kefenin cetvelden okuduğunuz boş-
taki konumunu metre birimi olarak tabloya kaydediniz (Resim a).
6. Kefeye dört adet yarıklı 50 g’lık kütleleri sırasıyla yerleştirerek kefenin cetvelden okuduğunuz
konumunu tabloya kaydediniz (Resim b ve c).
7. Kefe boşken konumunu (uzama miktarını) sıfır kabul edip her kütle için ölçtüğünüz konumu
kefenin boş olduğu konumdan çıkararak uzama miktarlarını verilen tabloya yazınız.
Sehpa yükü boş 50 g 100 g 150 g 200 g
x0 x1 x2 x3 x4
Konumu (m)
x1 - x0 x2 - x0 x3 - x0 x4 - x0
Uzama miktarı (m) 0
Değerlendirme
1. Ağırlıklar (kütleler) ile uzama arasında nasıl bir ilişki var?
2. Bu deneyde ağırlık, yaya uygulanan kuvvet olduğuna göre yaydaki kuvvetin yayın uzamasına
bağlı grafiğini çiziniz. Kütleleri “kg” biriminde alıp yer çekimi ivmesini 10 N/kg kabul ederek yayı
uzatan kuvveti (ağırlığı) “newton (N)’’ cinsinden alınız.
1. ÜNİTE 136
KUVVET VE HAREKET
F(N)
0 x(m)
(a) (b) (c)
Yaptığımız bu deneyde, yaya uygulanan kuvvetin büyüklüğü ile orantılı olarak yayda bir uzama ger-
çekleşti. Buna göre, yaylar için kuvvet-uzama miktarı grafiği, doğrusal bir grafik olmalıdır.
kuvvet
F Bu grafiğin eğimi, yay sabitini verecektir.

F
tan a = x = k (yay sabiti)
a
0 uzama
x
Yayda uzamaya bağlı konum vektörü ^xh ile yaydaki gerilme kuvveti _ Fyay i zıt yönlü olduğundan
Fyay = - kx
yazılabilir.
Buna göre, yay kuvveti-konum vektörü grafiğini çizelim.
137 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Fyay = - kx olduğuna göre, konum vektörünün pozitif değerlerinde (uzama durumunda) yay
kuvveti negatif yönde, konum vektörünün negatif değerlerinde (sıkışma durumunda) yay kuvveti
pozitif yönde olmalıdır. Buna göre grafiği aşağıdaki gibi çizeriz.
yay kuvveti
kx k : yay sabiti
a x
uzama
–x 0 a
– kx
Bu grafiğin, yaya uygulanan kuvvet-uzama grafiğine göre negatif eğimli olduğuna dikkat edelim.
(eğim = tan a = - k )
9. sınıf Fizik dersinin “Enerji” ünitesinde, bir cisme uygulanan kuvvet ile bu kuvvetin doğrultusundaki
yer değiştirmenin çarpımının, kuvvetin cisim üzerinde yapacağı işi verdiğini ve ayrıca yapılan bu işin,
cisimdeki enerji değişimine eşit olduğunu öğrenmiştiniz.
F büyüklüğündeki kuvvetin, bir cismin Tx yer değiştirmesi boyunca cisim üzerinde yaptığı iş,
W = F ·Tx
denkleminden bulunabilir. Kuvvetin büyüklüğü yol boyunca sabitse bu denklemden kuvvetin yaptığı iş
bulunabilir. Kuvvetin büyüklüğünün yol boyunca değişmesi durumunda, kuvvetin yapacağı işi kuvvet-ko-
num grafiğini çizerek bulabiliriz. Kuvvet-konum grafiklerinde grafik çizgisi ile konum doğrultusu arasında
kalan alan, yapılan işi verecektir.
kuvvet
0 – x aralığında yapılan iş,
alan = W
0 konum
x
Yapılan işi W, enerji değişimini TE ile gösterirsek

W = TE
W = E son - E ilk
1. ÜNİTE 138
KUVVET VE HAREKET

F(N)
40
0 x(m)
10 20
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki cisme uygulanan yatay bir kuvvetin konuma bağlı değişim gra-
fiği şekildeki gibidir.
Buna göre,
a) 0-20 m aralığında cisim üzerinde kuvvetin yaptığı iş kaç joule olur?
b) 0-20 m aralığında cisme uygulanan ortalama kuvvet kaç newton olur?
ÇÖZÜM
a) Grafik çizgisi ile konum ekseni arasında kalan alanın işi verdiğini biliyoruz. Buradan,
10 · 40
0 – 10 aralığındaki alan = W 1 = = 200 J
2
10 – 20 m aralığındaki alan = W 2 = 10 · 40 = 400 J
Toplam olarak 0 – 20 aralığındaki alan = W = 600 J iş yapıldığını görürüz.
b) Aynı işi, aynı aralıkta yapan sabit kuvvet ortalama kuvvettir. Yani 20 m boyunca sabit bir kuv-
vet, ne olmalı ki 600 J iş yapsın?

Buradan,
W Top = Fort ·Tx
600 = Fort · 20
Fort = 30N
bulunur.
Yaya uygulanan kuvvetin, yay üzerinde bir iş yaptığını anlayabiliriz. Yapılan bu işin yayda bir enerji
değişimine neden olması gerekir. Bu enerji değişiminin türü ne olabilir? Bunun bir hareket enerjisi ol-
mayacağı açıktır. Ayrıca yer çekiminden kaynaklanan çekim potansiyel enerjisi olmayacağı da bellidir.
Burada, yayın yapısından kaynaklanan ve esneklik potansiyel enerjisi olarak bilinen bir enerji türünün
değişimi söz konusudur. Yay için çizdiğimiz kuvvet-uzama grafiğinde, grafik çizgisi ile uzama ekseni ara-
sında kalan alan, yay üzerinde kuvvetin yaptığı işi, bu iş de yaydaki esneklik potansiyel enerji değişimini
vermelidir.
139 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
kuvvet
F alan = W = TE p ^yayh
F = kx
(k, yay sabitidir.)
W = TE p
0 uzama miktarı
x
F·x ^kxh · x
0 - x aralığında, W = =
2 2
1 2
W= kx = TE p ^yayh
2
TE p ^yayh = E son - E ilk = E x - E 0
x = 0 konumu için E 0 = 0 alınırsa yay sabiti k olan ve serbest konumunda x kadar uzatılmış veya x
kadar sıkıştırılmış bir yayda biriken esneklik potansiyel enerjisi,
1 2
Ex = kx
2
olmalıdır.
Şekil - I
O P L
F1
Şekil - II
O P L
F2
Şekil - III
O P L
Şekil - I’deki gibi serbest konum ucu, O noktasında olan bir yay, Şekil - II’deki gibi P noktasına
kadar çekilerek F1 büyüklüğündeki kuvvetle dengede tutuluyor. Bu sırada yayda biriken yay potan-
siyel enerjisi 100 joule kabul edilmiştir.
Yay Şekil-III’teki gibi L noktasına kadar çekilip F2 büyüklüğündeki kuvvetle dengede tutu-
lursa bu sırada yayda biriken yay potansiyel enerjisi kaç joule olur? _ OP = PL i
1. ÜNİTE 140
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
OP = PL = x ve yay sabitine k diyelim.
Yayın ucu, O’dan P’ye kadar çekildiğinde yayda biriken enerji,
1 2
Ex = kx = 100 J ise
2
Yayın ucu O’dan L’ye kadar çekildiğinde yayda biriken enerji,
1 1 1
E 2x = k ^2xh2 = k4x 2 = 4 b kx 2 l = 4.100
2 2 2
E 2x = 400 J olacaktır.
SİZ ÇÖZÜN
O P L
Serbest ucu O hizasında olan şekildeki yayın bu ucu P hizasına çekildiğinde yaydaki esneklik
potansiyel enerji değişimi TE oluyor.
Buna göre, yayın ucu P hizasından L hizasına kadar çekildiğinde yaydaki esneklik potan-
siyel enerji değişimi P-L arasında kaç TE olur? _ PL = 2 OP i
1.6.B. Cisimlerin Hareketi ve Mekanik Enerjinin Korunumu
Mekanik enerjinin, bir cismin kinetik ve potansiyel enerjilerinin toplamı olduğunu 9. sınıf fizik dersinin
“Enerji” ünitesinde öğrenmiştiniz. Kinetik enerji ile potansiyel enerji türlerinden olan yer çekimi potan-
siyel enerjisini de aynı ünitede öğrenmiştiniz. Ayrıca dışarıdan kuvvet etkisi olmayan sistemlerde veya
cisimlerde toplam enerjinin korunduğunu ve enerjinin bir türden başka bir türe dönüşebileceğini de yine
bu ünitede ele almıştınız. Buna göre,
W = TE = E son - E ilk
Fdış = 0 ise W = 0 olmalıdır. Bu durumda
0 = TE = E son - E ilk
E ilk = E son
olacaktır. Bu eşitlik, enerjinin korunumu eşitliğidir.
141 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şimdi, bu öğrendiklerimizi hem hatırlayacağız hem de esneklik potansiyel enerji türünü de dikkate
alarak enerji korunumuyla ilgili problemler çözeceğiz.
Mekanik enerji korunumuna göre, bir sisteme dış kuvvet etkisi olmadığı sürece, sistemin son du-
rumdaki toplam enerjisi ilk durumdaki toplam enerjisine eşit olacaktır. Buradan, enerjinin bir türden baş-
ka bir türe dönüşebileceği de anlaşılmalıdır. Eğer sistemde sürtünme etkisi gibi iç kuvvetler etkisi yoksa
bu durumda da mekanik enerjilerin yani kinetik ve potansiyel (yer çekimi, esneklik) enerjiler toplamı, ilk
ve son durumda birbirine eşit olacaktır.
E K1 , E K2 ilk ve son kinetik enerjiler; E P1, E P2 ilk ve son potansiyel enerjiler ise sürtünmeler ihmal
edildiğinde,
E ilk = E son
E K1 + E P1 = E K2 + E P2
olacaktır.
Ayrıca kütlesi m, hızı v olan bir cismin kinetik enerjisinin
$v
m 1
EK = m v2
2
denklemiyle bulunacağını ve kütlesi m, yerden h yüksekliğindeki bir cisim için g yer çekimi ivmesi alınır-
sa cismin yere göre çekim potansiyel enerjisinin,
E P = ^mgh · h
h
yer
denklemiyle bulunacağını hatırlayınız.
Sürtünmeli durumları daha sonra ele alacağız. Şimdi, sürtünmenin olmadığı sistemlerde cisimlerin
hareketini mekanik enerjinin korunumu ilkesiyle ilgili problemler çözerek anlamaya çalışalım.
1. ÜNİTE 142
KUVVET VE HAREKET
2 kg kütleli bir cisim, şekildeki gibi 45 m yüksekten serbest bı-

v0 = 0
rakılıyor. 2 kg
Sürtünmeler önemsenmediğine göre,
a) Cismin bu yükseklikte yere göre potansiyel enerjisi kaç h = 45 m
J olur?
b) Cismin yere çarpma hızı kaç m/s olur? yer
( g = 10 m/s 2 alalım.)
ÇÖZÜM
v0 = 0
a) Cismin, yere göre potansiyel enerjisi
ilk
E P = ^mgh h
E P = ^2 · 10h · 45 h
E P = 900 J
yer son
bulunur.
b) Cisimle yer arasındaki çekim kuvveti olan ağırlık, sisteme ait bir iç kuvvettir. Bu nedenle dış
kuvvet etkisi olmadığından enerji korunur.
E ilk = E son
İlk durumda enerji, yere göre potansiyel enerji olup son durumda sadece kinetik enerjiye dönü-
şüm olmuştur. (Sürtünme önemsenmezse)
EP = EK
1
^ m ghh = m v2
2
Burada m kütle değeri karşılıklı sadeleşir ve yere çarpma hızı kütleden bağımsız olarak,
v= 2gh
bulunur. Buradan da yere çarpma hızı

v= 2 · 10 · 45 = 900
v = 30 m/s bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
m 2m 3m Sürtünmelerin önemsenmediği ortamda, aynı yükseklikten

I II III şekildeki m, 2m, 3m kütleli I, II ve III cisimleri serbest bırakı-
lıyor.
Cisimlerin sırasıyla yere çarpma hızlarının v 1, v 2 ve v 3
yer büyüklüklerini karşılaştırınız.
143 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
K noktasından düşey doğrultuda ve yukarı yönde şekildeki gibi v 0 hızıyla atılan bir cisim en çok
P noktasına kadar çıkıyor.
Buna göre, cismin M noktasındaki yere göre E M potansiyel enerjisinin L noktasındaki
E L kinetik enerjisine oranı kaçtır?
(Sürtünmeleri önemsemeyelim.)
v=0
P
h v0
K yer
ÇÖZÜM
Sürtünme önemsenmediği için mekanik enerji korunur. Yani, cismin hareketi boyunca kinetik ve
potansiyel enerji toplamı sabit kalmalıdır. Buna göre,
P M L K
yere göre potansiyel enerji :
3 mgh 2 mgh mgh 0
+ kinetik enerji : 0 mgh 2 mgh 3 mgh
mekanik enerji : 3 mgh 3 mgh 3 mgh 3 mgh
bulunur.
Sorunun daha kolay çözümü için öncelikle cismin çıkabildiği en yüksek nokta olan P’den baş-
layarak cismin yere göre potansiyel enerjisi ile kinetik enerjinin toplamları olan 3 mgh’lik mekanik
enerjiyi elde ederiz. Bundan sonraki noktalarda da cismin mekanik enerjisi sabit kalacağı için yu-
karıdaki verileri elde ederiz.
Buna göre, M’deki yere göre potansiyel enerji E M = 2 mgh , L’deki kinetik enerji ise E L = 2 mgh
EM 2 mgh
olacağından bunların oranı, = = 1 bulunur.
EL 2 mgh
1. ÜNİTE 144
KUVVET VE HAREKET
X ve Y cisimleri, sürtünmelerin önem- v0

senmediği ortamda aynı seviyeden v 0 bü- X Y
yüklüğündeki hızlarla atıldığında, şekildeki

v0
yörüngeyi izleyerek yere sırasıyla v 1 ve v 2
büyüklüğündeki hızlarla çarpıyorlar.
Buna göre, yere çarpma hızlarının v 1
yer
ve v 2 büyüklükleri arasındaki ilişki ne-
dir?
ÇÖZÜM
Cisimler yere çarptığında, sadece kine-
v0
tik enerjiler dikkate alınabilir. X ilk Y
X cismi için, ilk
E ilk = E son v0
E K1 + E P1 = E K2 h
1 1
m v 2 + m x · g · h = m x v 21
2 x 0 2 yer son son
v 20 + 2gh = v 21
v1 = v 20 + 2gh bulunur. v1 v2
Y cismi için ise

123
E K1 + E P1 = E K2
1 1
m v 2 + m y gh = m y v 22 Buradan da
2 y 0 2
v 20 + 2gh = v 22 v 1 = v 2 olduğu görülmektedir.
v2 = v 20 + 2gh olur.
SİZ ÇÖZÜN
v=0
v 0 = 20 m/s
$ h
yatay
K
Düşey kesiti şekildeki gibi olan sürtünmesiz yolun yatay bölümündeki K noktasından 20 m/s
hızla fırlatılan bir cisim, en fazla L noktasına kadar çıkabiliyor.
Buna göre, L noktasının yatay düzleme göre yüksekliği (h) kaç metre olur? ( g = 10 m/s 2
alalım.)
145 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekil - I’deki gibi düşey konumda bulunan

v0 = 0
bir yayın tamponundan 1 m yükseklikteki 2 kg 2kg
kütleli bir cisim serbest bırakılınca cisim, Şe-
h=1m
kil - II’deki gibi yayı en fazla 0,1 m sıkıştırıyor.
Yay tamponunun kütlesi ile sürtünme-
v=0 x = 0, 1 m
ler önemsenmediğine göre, yayın kuvvet
sabiti (k) kaç N/m olur?
( g = 10 m/s 2 alalım.)
Şekil - I Şekil - II
ÇÖZÜM
Sistemde bir dış kuvvet etkisi yoktur. Bu v0 = 0

ilk 2kg
nedenle enerji korunmalıdır.
K
E ilk = E son
h=1m
Şekil - I’deki gibi K düzeyinde bulunan cis-
min, L düzeyine göre yer çekimi potansiyel
v=0 x = 0, 1 m
enerjisi, Şekil - II’deki gibi L düzeyine kadar L
sıkışmış yayda biriken esneklik (yay) potan- son
siyel enerjisine eşit olmalıdır.
Bu durumda, Şekil - I Şekil - II

E P (yer) = E P (yay)
1
mg ^h + xh = kx 2
2
1
2 · 10 · ^1 + 0, 1h = k ^0, 1h2
2
k = 4400 N/m bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz eğik düzlemin K noktasından v0 = 0

K
serbest bırakılan 1 kg kütleli bir cisim, eğik 1 kg
düzlem boyunca yerleştirilmiş şekildeki yayı

en fazla 0,2 m sıkıştırabilmektedir. h=1m
Buna göre, yayın kuvvet sabiti (k) kaç

N/m olmalıdır?
(sin30° = 0, 5 ve g = 10 m/s 2 alalım.)
30°
1. ÜNİTE 146
KUVVET VE HAREKET
Düşey kesiti şekildeki gibi olan sürtünmesiz v0 = 0

yolun K noktasından serbest bırakılan m kütleli
K
cisim, yolun yatay bölümüne konulmuş bir ya-
yın tamponuna v büyüklüğündeki hızla çarparak
yayı en fazla x kadar sıkıştırabiliyor.
Buna göre, cismin m kütlesi daha fazla ol-
saydı v ile x nicelikleri nasıl değişirdi? yatay
ÇÖZÜM
Önce v çarpma hızı için yorum yapalım. v0 = 0
E ilk = E son
K ilk
1
m gh = m v 2
2
v= 2gh & cismin m kütlesinin önemi yok. h son
v
Bu nedenle v değişmeyecektir.
(g, yer çekimi ivmesi)
yatay
Şimdi de x sıkışma miktarı için yorum yapa- v0 = 0
lım. K ilk
E ilk = E son
1 2
mgh = kx
2 h
v = 0 son
2mgh
x= & kütlesi artınca x sıkışma
k
yatay
miktarı artacaktır. (g, yer çekimi ivmesi) x
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz yatay düzlemde bir yayın ucuna v0 = 0
bağlanmış cisim, yay ucunun serbest konumu

yatay
olan O noktasındadır. Cisim, L noktasına kadar P O L
çekilip bırakıldığında yayı en çok P noktasına

kadar sıkıştırıp P - L arasında gidiş geliş hare-
toplam enerji (kinetik + potansiyel)
keti yapmaktadır.
PO = OL olduğuna göre, cismin kine-
tik enerjisi ile yaydaki potansiyel enerjinin
uzanıma bağlı değişimlerini gösteren toplam uzanım
P O L
enerji-uzanım grafiğini çiziniz.
147 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.6.C. Sürtünmeli Yüzeylerde Enerji Korunumu
Sürtünme kuvveti, temas durumundaki yüzeyler arasında oluşan bir iç kuvvettir. Sürtünme kuvveti,
her durumda yüzeylerin hareketine ters yönlü oluşan bir kuvvet olduğu için sürtünme kuvvetinin yaptığı
iş negatiftir. Örneğin fren yapıp tekerleklerinin dönmesini durdurmuş bir araba kayarak durduğunda,
arabanın lastikleri ile yol bir miktar ısınır. Sürtünme kuvvetinin yaptığı iş, lastiğin ve yolun iç enerjisinde
bir değişim yapmıştır. İç enerji, bilim insanlarınca maddenin durum değişikliği ile ilgili bir enerji türü ola-
rak tanımlanmıştır. Bir maddenin sıcaklığının artması veya azalması, iç enerjisindeki değişimi gösterir.
Lastiklerin ve yolun sıcaklığının artması, iç enerjideki artışı kanıtlar. Yapılan çok hassas deneyler, iç
enerjideki artışın, sürtünme kuvvetinin yaptığı işin mutlak değerine tam olarak eşit olduğunu göstermek-
tedir. Sürtünmenin yaptığı işi Wsür, iç enerjideki artışı da Eiç, sürtünme kuvvetini Fsür, yüzeylerin birbirine
göre yaptığı yer değiştirme Tx olarak gösterilirse bu nicelikler arasındaki ilişki,
Eiç = ⎜Wsür ⎜ = Fsür · Tx
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun KL ara-

lığı sürtünmesiz, yatay LM bölümü ise sürtün- K v0 = 0
melidir. Yatay düzlemden 2 metre yükseklikteki

K noktasından serbest bırakılan bir cisim, M
h=2m v=0
noktasında duruyor.
Cisimle yatay düzlem arasındaki sürtün- yatay L M
me katsayısı 0,2 olduğuna göre, LM uzun-
luğu kaç metre olur?
ÇÖZÜM
Yatay düzlemi yer düzlemi olarak kabul eder-

sek K v0 = 0
ilk
E ilk = E son
E P = E iç
h=2m v=0
m cismin kütlesi, g yer çekimi ivmesi olsun,
son
buradan
yatay L M
mgh = Fsür ·Tx
yazılabilir.
1. ÜNİTE 148
KUVVET VE HAREKET
Sürtünme kuvvetinin büyüklüğü, yatay düzlem için

Fsür = kN = k ^mgh yazılabilir. Buradan,
N
mgh = Fsür ·Tx

m g h = ^k m g h · LM
mg
h
LM = (m kütlesi ve g çekim ivmesi önemsiz)
k
2
LM = = 10 metre bulunur.
0, 2
SİZ ÇÖZÜN
$ v0 v=0
m
yatay
A B
Sürtünmeli yatay yolun A noktasından v 0 büyüklüğündeki hızla fırlatılan m kütleli bir cisim
B noktasında duruyor.
Cisimle yol arasındaki sürtünme katsayısı k, yer çekimi ivmesi g olduğuna göre, AB
mesafesi m, k, g ve v 0 niceliklerinden hangilerinin değişiminden etkilenir?
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun 3h yüksekliğindeki K noktasından v 0 hızıyla fırlatılan m
kütleli cisim, 4h yüksekliğindeki L noktasına kadar çıkıp geri dönerek K noktasında duruyor.
Yolun tamamında cisme, sabit büyüklükte bir sürtünme etkidiğine göre, cismin başlan-
gıçta K noktasındaki E k kinetik enerjisi kaç mgh olur?
(g, yer çekimi ivmesi)
m V0 L
K
3h 4h
yatay
ÇÖZÜM
Cisim K’den L’ye giderken veya L’den K’ye dönerken sürtünmeden dolayı oluşan iç enerji deği-
şimi, sürtünme kuvvetinin büyüklüğü sabit olduğu için aynı olmalıdır. Bu enerjiye Wiç dersek,
149 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
$ $ $ $
W iç = Fsür KL = Fsür LK ^KL = LKh
yazılabilir.
K’den L’ye gidiş için E ilk = E son
E K + 3mgh = 4mgh + W iç
E K = mgh + W iç ^1h bulunur.
L’den K’ye dönüş için E ilk = E son
4mgh = 3mgh + W iç
W iç = mgh ^2h bulunur.
^2h eşitliğini ^1h eşitliğinde yerine yazarsak
E K = 2mgh bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Düşey kesiti şekilde görülen yolun K noktasından serbest bırakılan bir cisim, önce O noktasına
kadar sonra M noktasına kadar çıkabiliyor.
Buna göre, yolun hangi bölümleri kesinlikle sürtünmesizdir?
(Yatay çizgiler eşit aralıklıdır.)
v0 = 0
K
L O
M
N
4 m/s
yatay
2 kg kütleli bir cisim şekildeki yaya 4 m/s büyüklüğündeki hızla çarparak yayı bir miktar sıkıştırıp
duruyor. Daha sonra ise yaydan 2 m/s büyüklüğündeki hızla ayrılıyor.
Yatay yol boyunca cisme sabit büyüklükte bir sürtünme kuvveti etkidiğine göre, yayın
en çok sıkışma anında yayda biriken esneklik (yay) potansiyel enerjisi kaç joule olmuştur?
1. ÜNİTE 150
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
v 1 = 4 m/s
m = 2 kg
(serbest)
1. durum
x max
v2 = 0
2. durum
(maksimum
sıkışma)
v 3 = 2 m/s
(serbest)
3. durum
x max
Sürtünme olduğu için iç enerji değişimi söz konusudur. Buna göre,
1 ve 2. durum için enerji korunumu,
E 1 îlk h = E 1 ^sonh
1
mv 21 = E 2 ^yayh + W iç ^1h bulunur.
2
2 ve 3. durum için enerji korunumu,
E 2 îlk h = E 3 ^sonh
1
E P ^yayh = mv 23 + W iç ^2h
2
1
Bizden E P ^yayh istendiği için ^2h denkleminden W iç = E P ^yayh - mv 23 bulunur.
2
Bu eşitliği, ^1h denkleminde yerine yazarsak
1 1
mv 21 = E P ^yayh + :E P ^yayh - mv 23D
2 2
1
m ^v 21 + v 23h = 2E P ^yayh
2
1
E P ^yayh = m ^v 21 + v 23h
4
1 1
E P ^yayh = · 2 ^4 2 + 2 2h = · 2 · 20
4 4
E P ^yayh = 10 J bulunur.
151 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun yal- K

h
nızca X-Y arası sürtünmelidir. L
h
Cisim, Y’den X’e giderken kinetik ener- M
1 N h
jisinin ’ünü kaybettiğine göre, geri dö-
3 h
nüşte nereye kadar çıkabilir?
X Y
K noktasından serbest bırakılan m kütleli cisim, L noktasında limit hıza ulaşıyor.

Cismin K’de yere göre potansiyel enerjisi E P ve K-L aralığındaki iç enerji değişimi TE 1 ile
L-M aralığındaki iç enerji değişimi TE 2 nicelikleri arasındaki ilişki nedir?
v0 = 0
K
h
M
yer
ÇÖZÜM
K’de yere göre potansiyel enerjisi E P = 2mgh (g, yer çekimi ivmesidir.)
olmalıdır.
K-L arasında enerji korunumu için, E K îlk h = E L ^sonh
yazılırsa
1
( v lim , limit hız olsun.) m·gh = mv 2lim + TE 1
2
TE 1 1 mgh
olmalıdır.
L-M arasında enerji korunumu için, E L îlk h = E M ^sonh
1 1
m v 2lim + mgh = m v 2lim + TE 2
2 2
TE 2 = mgh
olur.
Buradan E P 2 TE 2 2 TE 1 bulunur.
1. ÜNİTE 152
KUVVET VE HAREKET
1.7. İTME VE DOĞRUSAL MOMENTUM
Fotoğraf 1.18: İki arabanın çarpışması
Evrende ya da doğada gördüğünüz ve kuvveti ilgilendiren bazı olaylar, Bölüm 1.3’te irdelediğiniz
Newton’ın Hareket Yasaları ile doğrudan açıklanamamaktadır. Fotoğraf 1.18’de gördüğünüz iki arabanın
kafa kafaya çarpışmasında hangi arabanın ne yönde hareket edeceğini nasıl bilebilirsiniz? Bunu belirle-
yen hangi değişkenler vardır? Bu çarpışma için Newton’ın Hareket Yasaları’yla arabaların birbirine eşit
büyüklükte ve zıt yönde kuvvet uygulamasından ve bu kuvvetler sayesinde yavaşlama ivmesi kazan-
masından öte bir veriye ulaşmak zordur. Hangi arabanın ne kadar zarar göreceğine dair daha karmaşık
ve fabrika üretiminden kaynaklanan değişkenler de vardır. Ancak çarpışma sırasında hangi arabanın ne
yönde hareket edeceğiyle ilgili ve malzeme üretiminin kalitesinden bağımsız bilimsel bulgulara ihtiyacı-
nız olacaktır. Bilardo oyununda ıstakanızla topa vururken neye dikkat edersiniz? Diğer taraftan misket
oyununda arkadaşlarınızın misketlerini toplamada hangi taktiği uygularsınız? Bu soruların ortak noktası
kuvvetle ilgili olmalarıdır. Ancak bu kuvvetler hakkında detaylı bilgilere gerek olmadığını bu bölümde
öğreneceksiniz. Bu bölümde iki yeni kavram üzerinde duracaksınız: İtme ve momentum. Ayrıca yeni bir
korunum yasası olarak karşımıza çıkacak olan Momentumun Korunumu Yasası, Enerjinin Korunumu
Yasası kadar önemlidir. Çünkü Newton’ın Hareket Yasaları’nın yeterli olmadığı yüksek hızlarda ve atomik
boyutlardaki nesneler bazında bile Momentumun Korunumu Yasası geçerliliğini korumaktadır. Ayrıca
Newton mekaniğinin geçerli olup da bir çözüme ulaşılamadığı durumlarda da bu yasa etkili bir çözüm
yöntemi sunmaktadır.
Bu bölümde, itme ve momentum kavramları ile bunlar arasındaki ilişkiyi öğrenmeniz, Momentumun
Korunum Yasası ile bazı olaylara açıklık getirebilmeniz hedeflenmiştir. Ayrıca sizden momentum ve enerji
korunumunu ilişkilendirerek günlük hayatla ilgili problemler çözebilmeniz beklenmektedir.
153 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.7.A. İtme ve Momentum Kavramları
1. İtme ( I )
Bazen, çalışmayan otomobillerin veya
arabaların çalışmaları için bir veya birkaç kişi
tarafından iteklendiğine şahit olmuşuzdur (Fo-
toğraf 1.19). Bu yöntemle otomobil motorunun
çalışması için otomobilin tekerleklerinde yeterli
hızda ve sürede dönmenin olması gerekir. Bir-
den çok kişinin iteklemeye katılması, otomobi-
le etkiyen kuvvetin artmasına neden olur. Bu
Fotoğraf 1.19: Çalışmayan bir otomobilin itilmesi.
durum, tekerleklerin dönme hızını artırır. Ancak
yine de bazı durumlarda otomobilin çalışması
sağlanamayabilir. Bu durumda otomobili iten-
lerden bir süre daha aracı itmeleri istenebilir. Burada kuvvetin uygulama süresinin daha fazla olması,
tekerleklerin dönme süresini artırır. Böylelikle otomobilin çalışması sağlanabilir. Burada, otomobilin mo-
toru, tekerleklerden alacağı yeterli tork sayesinde çalışabilir.
Bu yöntemde, otomobilin motorunun çalışmasını iki önemli değişken belirlemiştir. Birincisi uygulanan
kuvvetin büyüklüğü, ikincisi de bu kuvvetin uygulanma süresi. İki değişkeni birlikte düşündüğümüzde
karşımıza yepyeni fiziksel bir nicelik çıkar. Bu niceliğin adı itmedir. İtme, bir cisme uygulanan net kuvvet
ile bu kuvvetin uygulama süresinin çarpımı olarak verilir. İtme, vektörel bir büyüklüktür ve uygulanan
net kuvvet ile aynı yöndedir. O hâlde, itmeyi I , net kuvveti Fnet ve bu kuvvetin uygulama süresini Tt ile
gösterirsek itme,
I = Fnet ·Tt
denklemiyle ifade edilir.

İtmenin birimi,
(I) = newton . saniye (N · s)
veya F = m · a denkleminden 1 newton = kilogram . metre/(saniye)2 alınırsa itme birimi,
(I) = kilogram · metre/saniye (kg · m/s)
alınabilir.
İtme, vektörel olduğu için birden fazla itmenin olduğu durumlarda toplam itme bulunurken vektörel
toplam yapılmalıdır. Yani yönler dikkate alınmalıdır.
1. ÜNİTE 154
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki bir cisme önce doğu yönünde 3N büyüklüğündeki yatay kuvvet
2 saniye, daha sonra ise kuzey yönünde 2N büyüklüğündeki yatay kuvvet 4 saniye uygulanmıştır.
Kuvvetler ayrı ayrı uygulandığına göre, cisme verilen toplam itme kaç newton · saniye
olur?
ÇÖZÜM
Cisme ilk olarak doğu yönünde kuvvet uygulandığı için verilen itme de doğu yönünde olur.
I 1 = 6N · s
I 1 = F1 ·Tt 1 = 3 · 2 = 6N · s
doğu
İkinci olarak kuzey yönünde kuvvet uygulandığı için itme de kuzey yönünde olacaktır.
kuzey
I 2 = F2 ·Tt 2 = 2 · 4 = 8N · s
I 2 = 8N · s
Bu iki yön birbirine dik olduğundan vektörel kuzey

toplam yaparsak,
I top = I 1 + I 2 yazılır. Ancak büyüklüğü, I Top = 10N · s
I 2Top = I 21 + I 22 eşitliğinden
I 2 = 8N · S
I 2Top = 6 2 + 8 2
I Top = 10N · s bulunur.

doğu
I 1 = 6N · s
Net kuvvet-zaman grafiklerinde grafik çizgisi ile zaman ekseni arasında kalan alan, itmeyi verir.
net kuvvet
0 zaman
123 t
Tt
0-t aralığındaki itme, alan = I = F ·Tt bulunur.
155 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan bir

F(N)
cisme uygulanan yatay kuvvetin zamana göre değişim
grafiği şekildeki gibi verilmiştir. 40
Buna göre cisme,
a) 0-20 s aralığında verilen itme kaç N · s’dir?
b) 0-20 s aralığında uygulanan kuvvetin ortala- t(s)
0
10 20
ması kaç N olur?
ÇÖZÜM
a) Sürtünme önemsenmediği için uygulanan kuv-

F(N)
vet, net kuvvet olarak düşünülebilir. Bu durumda gra-
fikteki 0-20 saniye aralığındaki alan itmeyi vermelidir. 40
40 · 10
0-10 & alan = I 1 = = 200 N · s
2
10-20 & alan = I 2 = 40 · 10 = 400 N · s
0 t(s)
0-20 & alan = I Top = 600 N · s bulunur. 1231012320
10 10
b) Değişken kuvvetin uygulandığı durumlarda ortalama kuvvet sorulabilir. Bu gibi durumlarda,
“Aynı büyüklükteki itmeyi aynı sürede sabit büyüklükte bir kuvvet yapsaydı bu kuvvet kaç olurdu?”
sorusuna cevap arayarak çözüme ulaşabiliriz. Buradan, Fort ortalama kuvveti,
I top = Fort ·Tt top denkleminden
600 = Fort · 20
Fort = 30N buluruz.
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz yatay düzlemde durmakta olan bir

F(N)
cisme uygulanan yatay kuvvetin zamana göre deği-
şim grafiği şekildeki gibi verilmiştir. 40
Buna göre cisme,
10 20
t(s)
a) 0-20 s aralığında verilen itme kaç N · s’dir? 0
b) 0-20 s aralığında uygulanan kuvvetin ortala- – 30

ması kaç newton dur?
1. ÜNİTE 156
KUVVET VE HAREKET
2. Doğrusal Momentum _ p i
Fotoğraf 1.20: Yaklaşık 800 m/s hızla namludan çıkan bir merminin tahrip etkisi çok yüksektir.
Batı’da Avicenna olarak bilinen ünlü tıp bilim ve düşünce insanı İbn-i Sina (981-1037), kendisini meş-
hur eden tıbbî çalışmalarının yanında, fizikteki kuvvet, hareket, ısı ve ışık gibi konulardaki çalışmalarıyla
da bilinir. O, Aristo’nun, bir cisme etkiyen kuvvet ortadan kalktığında da cisimdeki hareket etme durumu-
nun, havanın etkisiyle olması yaklaşımını reddetmiş, bunun esas sebebini, cisme kazandırılan hareket
etme isteği (kasri meyil) olarak görmüştür. İbn-i Sina’nın öngördüğü bu durum, cismin bu isteğinin ölçüsü
oranında kazandığı hareket miktarını temsil eder. Aynı hıza sahip iki cisimden ağır olanı durdurmak hafif
olana göre daha zordur. İbn-i Sina’nın “kasri meyil” veya “güdümlenmiş eğilim” dediği şey günümüz fizik
bilimindeki, momentum kavramından başka bir şey değildir. Fotoğraf 1.20’de gördüğünüz mermi büyük
bir hıza sahiptir. Bu merminin tahrip etkisi, kütlesinden ziyade hızının büyüklüğü nedeniyledir.
2m m m
çamurlu zemin çamurlu zemin
(a) (b)
Şekil 1.31: (a) Çamurlu zemine aynı yükseklikten bırakılan farklı kütleli cisimler (b) Çamurlu zemine farklı yüksek-
likten bırakılan eşit kütleli cisimler
157 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şekil 1.31.a’daki gibi çapları eşit 2m ve m kütleli bilyeler, aynı düzeyden serbest bırakıldıklarında
çamurlu zemine eşit büyüklükteki hızlarla çarpmalarına karşın, 2m kütleli bilyenin çamura daha çok sap-
landığı gözlenir. Şekil 1.31.b’deki gibi ise özdeş iki bilyeden biri diğerine göre daha yukarıdaki düzeyden
serbest bırakıldığında, daha yukarıdan bırakılan bilyenin daha büyük hızla çamurlu zemine çarptığı için
çamura daha çok saplandığı gözlenir. Bu iki deneyden çıkan sonuç, çamura daha çok saplanan bilyenin
hareket miktarının da fazla olması gerektiğidir. İlk deneyde, hızlar aynıyken kütlesi büyük olan, ikinci
deneyde ise kütleler aynıyken hızı büyük olan çamura daha çok saplanmıştır. Demek ki bir cismin ha-
reket miktarının büyük olması, kütlesinin ya da hızının büyük olmasıyla ilgili bir durumdur. Bu nedenle,
fizikte bir cismin hareket miktarının ölçüsüne momentum denir. Momentum veya doğrusal momentum,
cismin kütlesiyle hızının çarpımına eşittir. Nasıl ki ivme, cismin birim zamandaki hız değişiminin, enerji
de iş yapabilmenin bir ölçüsü ise momentum da cismin sahip olduğu hareket miktarının ölçüsüdür. p ile
gösterilir ve vektöreldir. Cismin kütlesi m, hızı v alınırsa p momentumu,
p = m· v
denklemiyle ifade edilir. Cismin hız vektörü hangi yönde ise momentum vektörü de aynı yöndedir. Bu
durumda momentumun birimi, “kg · m/s” olacaktır. Doğrusal momentum birimiyle itme biriminin aynı
olduğuna dikkat ediniz.
Momentum, fizikte iki türlü ele alınır. Birincisi bu bölümde öğreneceğiniz kütlesi ve cismin hızının
çarpımı olarak kabul edilen doğrusal momentum, diğeri de dönen cisimlerin sahip olduğu açısal momen-
tumdur. Açısal momentumu, 12. sınıf fizik dersinin “Düzgün Çembersel Hareket” ünitesinde ele alacak-
sınız. Bu kitapta, doğrusal momentum kısaca momentum olarak adlandırılacaktır.
Momentum, hız ile doğru orantılı olarak artar ve bu nedenle momentum-hız grafikleri doğrusaldır. Bu
grafiklerin eğimi de cismin kütlesini verir.
momentum
a
0 hız
v
Momentum ve hız, birbiriyle doğru orantılı olduğu için hız-zaman grafikleriyle momentum-zaman
grafikleri desen olarak aynıdır.
hız momentum
v p
0 zaman 0 zaman
t t
1. ÜNİTE 158
KUVVET VE HAREKET
Momentumunun büyüklüğü p olan bir cismin hızının büyüklüğü v 1 ’dir. Aynı cismin momentumu-
nun büyüklüğü 3p iken hızının büyüklüğü v 2 ’dir.
Buna göre v 1 /v 2 oranı kaçtır?
ÇÖZÜM
p = m · v 1 ve 3p = m · v 2 yazılırsa bu iki denklemin oranından,
p = m · v1 v1 1
3 p = m · v2 v 2 = 3 bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Kütlesi m, hızının büyüklüğü v olan bir cismin momentumunun büyüklüğü p’dir.

Buna göre; kütlesi 2m, hızının büyüklüğü 3v olan cismin momentumunun büyüklüğü ne
olur?
Momentum değişimi (Tp )
Momentum vektörel bir nicelik olduğu için momentumdaki değişim de vektörel fark vektörü olarak
bulunabilir. İlk momentum p 1 , son momentum p 2 ise momentumdaki değişim Tp ,
Tp = p 2 - p 1
eşitliğiyle ifade edilir. Bu eşitliği biraz daha irdelersek,
Tp = m · v 2 - m · v 1
Tp = m · _ v 2 - v 1 i
Tp = m $ Tv
eşitliğine ulaşırız. Burada Tv , cismin hız değişimidir.
159 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
engel
3v
m
Yatay bir düzlemde şekildeki m kütleli cisim, sağa doğru 3v büyüklüğündeki hızla bir engele
çarparak aynı doğrultuda ve geri yönde sola doğru 2v büyüklüğündeki hızla engelden yansıyor.
Buna göre, cismin momentum değişiminin yönü ve büyüklüğü ne olur?
ÇÖZÜM
p 1 = 3mv
İlk momentum sağa doğru ve p 1 = m · 3v = 3mv büyüklüğündedir.
p 2 = 2mv
Son momentum sola doğru ve p 2 = m · 2v = 2mv büyüklüğündedir.
Momentum değişimi için,
Tp = p 2 - p 1
Tp = p 2 + _ - p 1 i yazarsak,
son momentum vektörüne _ p 2 i ilk momentum vektörünü _ p 1 i ters çevirip eklememiz gerektiğini
anlarız.
- p1 p2
Tp
Bu durumda, momentum değişiminin Tp büyüklüğünün ilk ve son momentum büyüklüklerinin
toplamı olacağı görülür. Buradan,
Tp = p 1 + p 2
Tp = 3mv + 2mv
Tp = 5mv (sola doğru) olarak bulunur.
1. ÜNİTE 160
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Doğu yönünde 60 kgm/s momentuma sahip bir araba bir süre sonra kuzey yönünde 80 kgm/s mo-
mentuma sahip oluyor.
Buna göre, arabanın bu süreçte momentum değişiminin büyüklüğü kaç kgm/s olmuştur?
1.7.B. İtme ve Momentum Değişimi Arasındaki İlişki
9. sınıf fizik dersinin “Enerji” ünitesinde öğrendiğiniz iş ve kinetik enerji teoremini hatırlayınız. Burada
net kuvvetin yaptığı işin kinetik enerji değişimine neden olduğunu öğrenmiştiniz. Bir önceki enerji ve
hareket bölümünde de bu durumu ele almıştık. Net kuvvet eğer kinetik enerjiyi değiştiriyorsa cismin
momentumunu da değiştirmelidir. Peki, arada nasıl bir fark var? Net kuvvet, kinetik enerjiyi değiştirirken
cismin skaler bir niceliğini değiştirmektedir. Diğer türlü ise net kuvvet, cismin momentumunu değiştirir-
ken vektörel bir niceliği değiştirmektedir. Şimdi de net kuvvet, momentum değişimi arasında nasıl bir
ilişki olacağını ortaya koyalım.
v1 a v2
Fnet m Fnet m
K L
Bir önceki sayfanın bitimindeki şekilde, yatay bir yolun K noktasında v 1 hızına sahip m kütleli bir
cisme, yatay bir Fnet net kuvveti etkidiğinde cisim, Newton’ın İkinci Hareket Yasası gereği net kuvvet ile
aynı yönde bir ivme kazanır. İvmeyi a ile gösterirsek bu ivme,
Fnet
a= m ^1h
olarak yazılabilir. Cismin, bu ivme ile hareket ettiğinde L noktasından Tt süre sonra v 2 hızıyla geçmiş
olduğunu varsayalım. Salt hareket bilgilerimizden, ivmenin birim zamandaki hız değişimi olduğunu bili-
yoruz. Bu durumda da ivmeyi,
v2 - v1 Tv
a= = ^2h
Tt Tt
yazabiliriz. ^1h ve ^2h eşitliklerini birleştirirsek,
Fnet Tv
a= m =
Tt
Fnet ·Tt = m ·Tv

eşitliğini elde ederiz.
161 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bu eşitliğin sol tarafı itme kavramına, sağ tarafı ise momentum değişimine karşılık gelir. O hâlde
itmenin, momentum değişimine eşit olduğunu söyleyebiliriz.
Buna göre,
I = Tp
yazılabilir. Bu eşitliğin, sağ tarafının açılımını yaparsak
I = p2 - p1
olur. Buradan, son momentum _ p 2 i
p2 = p1 + I
olarak bulunur.
Momentumu doğuya doğru 60 kgm/s olan bir cisme, 10 N büyüklüğünde bir kuvvet, kuzeye
doğru 8 s süreyle uygulanıyor.
Buna göre, cismin son momentumu kaç kgm/s olur?
ÇÖZÜM
kuzey
p 1 = 60 kg m/s
doğu
I = F ·Tt = 10 · 8 = 80 N · s = 80 kg m/s
I = Tp = p 2 - p 1 olduğundan son momentum _ p 2 i ,
p 2 = p 1 + I olur.Yönler birbirine dik olduğu için Pisagor

/s
m
Teoremi’nden, P2 nin büyüklüğü kg
0
10 I = 80N · S
p 22 = ^60h2 + ^80h2 =
p2
p 2 = 100 kg m/s bulunur.
p 1 = 60 kg m/s
1. ÜNİTE 162
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
v 1 = 20 m/s
F = 20 N
Sürtünmesiz yatay düzlemde 20 m/s büyüklüğündeki hızla sağa doğru hareket eden 10 kg küt-
leli bir cisme, 20 N büyüklüğündeki sola doğru yatay bir kuvvet 30 s süreyle uygulanıyor.
Buna göre, cismin bu süre sonundaki hızının yönü ve büyüklüğü ne olur?
Sürtünmesiz yatay düzlemde, 100 g kütleli lastik bir top,

v 2 = 10 m/s engel
düzlem bir engele şekildeki gibi 10 m/s hızla çarparak aynı
büyüklükteki hızla düzlemden yansıyor.
Buna göre, 30°
a) Engelin topa verdiği itmenin büyüklüğü ve yönü

nedir?
b) Top ve engel arası etkileşme süresi 0,5 s kabul 30°
edilirse engelin topa uyguladığı ortalama kuvvetin bü-
yüklüğü kaç N olur?
(sin30° = 0,5)
v 1 = 10 m/s
ÇÖZÜM
İtme _ I i = momentum değişimi (Tp ) idi. Ayrıca engel düzlemi
I = Tp = p 2 - p 1 yazarsak şekildeki eşkenar üçgeni

elde ederiz.
30° 30°
Burada, p 1 veya p 2 nin büyüklüğünü bulalım.
1
p2
-p
p 1 = m · v 1 = 0, 1· 10 = 1 kg m/s ise şekilden, itmenin

_ I i büyüklüğü ve yönü, 60° 60°
p 1 = p 2 = Tp = I = 1 kg m/s sola doğru olarak bulunur. I = Tp
b) İtmenin I = Fnet ·Tt olduğunu biliyoruz. Burada, top esnek olduğu için maksimum sıkışma
anına kadar geçen süre ile gevşeme süresinin sonuna kadar geçen süre, engel ile top arası toplam
163 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
etkileşim süresi olur. Maksimum sıkışma anında engelin topa uyguladığı kuvvet en çoktur. Değiş-
ken kuvvet durumları için ortalama kuvvet istenebileceğini söylemiştik. O hâlde, aynı itmeyi aynı
sürede (0,5 saniyede) yapan sabit büyüklükte düşündüğümüz kuvvet, ortalama kuvvet olacaktır.
Buradan ortalama kuvvet,
I top = Fort ·Tt top
1 = Fort · 0, 5
Fort = 2N bulunur.
Ayrıca sıkışma ve gevşeme süreçleri için kuvvet-zaman grafiği ile ortalama kuvvet-zaman gra-
fiği aşağıdaki gibi olacaktır.
kuvvet
ortalama kuvvet
Fmax
Fort alan =I
I I
0 t(s) 0 t(s)
0,5 0,5
sıkışma gevşeme
SİZ ÇÖZÜN
v v
m I (Yansıyor.)
v
m II (Yapışıyor.)
v v/3
m III (Delip geçiyor.)
Şekilde, yatay sürtünmesiz düzlemde, bir cismin üç farklı engeldeki etkileşimleri gösterilmiştir.
I. cisim v süratiyle engele çarpıp aynı süratle engelden geri yansıyor. II. cisim v süratiyle engele
çarpıp yapışıyor. III. cisim ise v süratiyle engele çarparak engeli v/3 süratiyle delip geçiyor.
1. ÜNİTE 164
KUVVET VE HAREKET
Buna göre,
a) Cismin Tp 1 , Tp 2 ve Tp 3 momentum değişimlerini karşılaştırınız.
b) Üç durumda da etkileşme süresinin aynı olduğu varsayılırsa engellerin cisme uygula-
dığı ortalama kuvvetlerin F1 , F2 ve F3 büyüklüklerini karşılaştırınız.
Kütlesi 2 kg olan bir cisim, K noktasından v 0

v0
hızıyla şekildeki gibi yatay olarak atılınca kesikli K
çizgilerle belirtilen yörüngeyi izleyerek L noktasına

çarpıyor.
h = 20 m
Buna göre, cismin K-L arasındaki momen-
L
tum değişimi kaç kgm/s olur?
(g = 10m/s2 alalım ve sürtünmeleri önemseme-
yelim.)
ÇÖZÜM
Sürtünmenin önemsenmediği atış hareketlerinde, momentum değişimi problemleri iki değişik
yoldan çözülebilir.
1. Yol
Yatay doğrultuda hız değişimi olmadığı için bu doğrultuda momentum değişimi de olmayacaktır.
Momentum değişimi için yatay doğrultuda çalışmaya gerek yoktur.
Sadece düşey doğrultuda hız değişimi olacağı için momentum değişimi düşey doğrultuda ola-
caktır:
Tp x = m ·Tv x = m · 0 = 0
Tp Y = Tp KL = m ·Tv Y = m · ^ v Y2 - v Y1h
Yatay atışta ilk düşey hız yoktur. v Y1 = 0 alınmalıdır.
Bu durumda, cismin L’ye çarptığı andaki düşey hızının büyüklüğü ^v Y2h
v 2 = 2gh eşitliğinde
v 2Y2 = 2 · 10 · 20 = 400
v Y2 = 20 m/s bulunur. Buradan, K-L arasındaki momentum değişimi Tp KL büyüklüğü,
Tp KL = 2 ^20 - 0h
Tp KL = 40 kg m/s bulunur.
165 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
2. Yol
İtmenin momentum değişimine eşit olduğunu artık biliyoruz. Sürtünmenin önemsenmediği atış
hareketlerinde cisme etkiyen net kuvvet, ağırlığıdır. K-L arası bu kuvvetin etkime süresi ise hareket
süresi (t) olacaktır. Buradan, itme - momentum eşitliği,
Fnet = mg, Tt = t alırsak
I = Tp KL
Fnet ·Tt = Tp KL
^mgh · t = Tp KL olur.
Yatay atışta, hareket süresi başlangıçtan itibaren
1 2
h= gt ile bulunuyordu. Buradan hareket süresi,
2
1
20 = 10 · t 2
2
t = 2 saniye
bulunur. Bu değeri, itme - momentum eşitliğinde yerine koyarsak
Tp KL = ^mgh · t = ^2 · 10h · 2
Tp KL = 40 kg m/s
bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
K noktasından v0 büyüklüğündeki hızla yatay

doğrultu ile aaçısı yapacak şekilde eğik olarak
atılan m kütleli bir cisim, L noktasına çarpıyor. v0
Buna göre, cismin K-L arasındaki momen- K a L

tum değişiminin büyüklüğü neye eşit olur?
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki gibi K düzeyinde sırasıyla ser-

v0 = 0
best düşme ile v 0 büyüklüğündeki hızla ya- v0
K
tay atış ve aşağıya doğru eğik atış hareketi I II III a
v0
yaptırılan eşit kütleli I, II ve III numaralı cisim-
lerin K-L arasındaki Tp 1 , Tp 2 ve Tp 3 mo-
mentum değişimlerini karşılaştırınız.
L
1. ÜNİTE 166
KUVVET VE HAREKET
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan ve t = 0 F(N)

anında hızı 4 m/s olan bir cisme, yola paralel uygu-
8
lanan kuvvetin zamana göre değişim grafiği şekilde-
ki gibi verilmiştir.
0 t(s)
Cismin kütlesi 10 kg olduğuna göre, t = 15 s 5 10 15
anındaki hızının büyüklüğü kaç m/s olur? –4
ÇÖZÜM
Net kuvvet-zaman grafiklerinde, grafik çizgisi ile zaman ekseni arasında kalan alan, itmeyi ve-
riyordu. Burada sürtünme önemsenmediği için kuvvet-zaman grafiği, net kuvvet-zaman grafiği gibi
düşünülebilir. İtmenin momentum değişimine eşit olduğunu da öğrendiğimize göre, net kuvvet-za-
man grafiklerinde grafik çizgisi ile zaman ekseni arasında kalan alanın momentum değişimine eşit
olduğunu söyleyebiliriz.
Grafiğe göre toplam alan, momentumdaki toplam değişimi verir.
alan = I = ^+ 40h + ^+ 20h + ^- 10h = Tp
F(N)
Tp = 50 kg m/s bulunur. Buradan
v 0, t = 0 anındaki hızı olsun.
v 15, t = 15 saniye anındaki hızı olsun. +40
+20
I = Tp = m ·Tv 0 t(s)
5 10 15
Tp = m · ^ v 15 - v 0h
–10
–4
50 = 10 ^v 15 - 4h
Net kuvvet-zaman grafikleriyle momentum-zaman grafikleri arasındaki dönüşüm

net kuvvet
Bu grafikte,
F alan = I = Tp olur.
2p p 0 - t " Tp 1 = 2p ise
zaman
0 t 2t t - 2t " Tp 2 = p olmalıdır.
momentum
Bu grafikte ise
3p
I = Tp
2p
Fnet ·Tt = Tp
Tp
eğim = tan a = Fnet = olur.
0 zaman Tt
t 2t
167 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Momentum-zaman grafiğinin verilerini, net kuvvet-zaman grafiğindeki alandan elde ederiz.

t = 0 anı için cismi durgun kabul edelim. t anında momentum 2p büyüklüğünde ise 2t anında 3p
büyüklüğünde olacaktır. Bu verilerden sonra momentum-zaman grafiğinde, grafik çizgisinin nasıl
olması gerektiğini momentum-zaman grafiğindeki eğime bakarak anlayabiliriz. Bu grafikteki eğimin
değerini, net kuvvet-zaman grafiğindeki net kuvvetin değişimi verecektir. Buna göre grafik, 0 - t
aralığında sabit eğimli (net kuvvet sabit olduğu için), t - 2t aralığında ise azalan eğimli (net kuvvet
azaldığı için) olmalıdır.
SİZ ÇÖZÜN
Durgun bir cisme uygulanan net kuvvet-zaman grafiği şekildeki gibidir.

Buna göre, cismin momentum-zaman grafiği nasıl olur?
net kuvvet
F ^v 0 = 0h
3t 4t
0 zaman
t 2t
–F
momentum
0 zaman
t 2t 3t 4t
K L M N
m kütleli bir cisim, v büyüklüğündeki hızla fırlatılınca sadece NK bölümü sürtünmeli olan yatay
yolu geçerek şekildeki yayı sıkıştırıyor ve sonra geri dönüyor.
Cisim geri dönüşte yolun L noktasında durduğuna göre, yayın cisme verdiği itme kaç mv
olmuştur?
(Noktalar eşit aralıklıdır.)
1. ÜNİTE 168
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
vı v
son ilk
(a)
K L M N
vı
ilk v=0
son
(b)
K L M N
Cismin, sürtünmeli yolu aştıktan sonra yaya, v ı hızıyla çarptığını varsayalım. Yayla etkileşim sı-
rasında sürtünme olmadığı için cisim aynı v ı hızıyla yaydan ayrılır. Bu sırada momentum değişimi,
yayın cisme verdiği itmeye eşit olur. Buna göre,
I yay = Tp = p 2 - p 1 = p 2 + _ - p 1 i
eşitliğinde bu itmenin büyüklüğü: I yay = p 1 + p 2 = 2mv ı ^1h
olur. v ı hızını v cinsinden bulalım.

Şekil-a için sürtünmeden dolayı iç enerji değişimi olacağı için açığa çıkan ısı nedeniyle mekanik
enerji korunmayacaktır. Bu nedenle v ı 1 v olmalıdır. Genel enerji korunumundan, her bir aralıkta
açığa çıkan ısının Q olduğunu varsayarsak,
E ilk = E son
1 1
mv 2 = mv ı + 3Q ^2h
2
2 2
yazılabilir.
Şekil-b’ye göre ise
E ilk = E son
1
mv ı = Q ^3h olur.
2
2
^2h ve ^3h eşitliklerinden
1 1 1
mv 2 = mv ı + 3 b mv ı l
2 2
2 2 2
1 1
m v2 = 4 m vı
2
2 2
v
vı = bulunur.
2
^1h eşitliğine göre, yayın verdiği itmenin büyüklüğü,
v
I yay = 2mv ı = 2 m · c m
2
I yay = mv
bulunur.
169 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.7.C. Momentumun Korunumu

Bir cisme dışarıdan uygulanan net kuv-
vet sayesinde ona bir itme uygulandığını
ve bu itmenin de o cismin momentumu-
nu değişime uğrattığını artık biliyorsunuz.
Fotoğraf 1.21.a’daki gibi duran bir arabaya
dışardan yeterli kuvvet uygularsanız onu
hareket ettirebilirsiniz. Çünkü bu sayede
arabaya bir momentum kazandırmış olur-
sunuz. Ancak Fotoğraf 1.21.b’deki gibi du-
ran bir arabanın içine oturup araba konsolu-
na bir kuvvet uygularsanız, arabayı hareket
ettirebilir misiniz? Burada, araba konsoluna
uyguladığınız etki kuvveti kadar konsol da
size aynı büyüklükte ancak zıt yönlü yani
(a)
size doğru bir kuvvet uygular. Neticede zıt
yönlü ve birbirine eşit kuvvetlerin bileşkesi,
siz ve arabadan oluşan sistem için sıfır ola-
caktır. Net kuvvetin sıfır olduğu bir durumda
itmeden, dolayısıyla momentumdaki de-
ğişimden bahsetmek mümkün değildir. So-
nuç olarak böyle bir durumda, başlangıçta
duran ve momentumu sıfır olan arabanın
momentum değişimi olmayacağı için son
durumda da momentumu sıfır olacak, yani
araba hareket edemeyecektir.
İlk durumdaki uygulanan kuvvet bir dış
kuvvettir ve dış kuvvetler momentumda
(b)
bir değişiklik yapar ve araba bu nedenle
hareket eder. Ancak ikinci durumda, konso- Fotoğraf 1.21: (a) Bir sisteme dışarıdan uygulanan yeterli
la uygulanan kuvvetten dolayı oluşan etki- kuvvet, sistemin momentumunda değişim yapar yani arabanın
hareketinde bir değişim olur. (b) Bir sistemin içindeki kuvvetler
tepki kuvvet çifti, sistemin iç kuvvetleridir.
birbirini dengeler ve sistemde momentum değişimi yapmaz.
İç kuvvetler, sistem içinde birbirini denge- Konsola uyguladığımız etki kuvveti ile konsolun elimize uygu-
leyen kuvvetlerdir. Dolayısıyla momentum ladığı tepki kuvveti birbirini dengeler. Bu durumda arabanın
değişimi oluşturmazlar. hareketinde bir değişim olmaz.
1. ÜNİTE 170
KUVVET VE HAREKET
F F
Şekil 1.32: Birbirine dokunan iki patenci, eşit ve zıt yönlü kuvvetler uygular. Bu kuvvetler iç kuvvettir. Bir dış kuvvet
olmadığı kabul edildiğinde toplam momentum değişmez.
Arabayı içten ittirmenin bir benzeri de Şekil 1.32’deki iki patencinin sürtünmeler ihmal edildiğinde
birbirine uyguladıkları kuvvet çiftinde görülür. Bu kuvvetler her bir patencinin ayrı ayrı momentumlarını
değişime uğratsa da iki patenciden oluşan sistem için toplam momentum yön ve büyüklük olarak değiş-
meyecektir.
Buna göre, dış kuvvetlerin toplamı sıfırsa yani net kuvvet yoksa sistemin toplam momentumunun
sabit kalacağını söyleyebiliriz. Bu söylem, momentumun korunumu ilkesi olarak bilinir.
Kinetik enerjinin korunumunda da dış kuvvetlerin toplamı sıfır olmalıydı. İç kuvvetler korunumlu de-
ğilse (sürtünme varsa) kinetik enerji korunmaz. Ancak bu durumda bile toplam momentum korunur. Bu
nedenle, kinetik enerji ile toplam momentumun her ikisinin de korunduğu durumlar olduğu gibi momen-
tumun korunup kinetik enerjinin korunmadığı durumlar da olabilir. Şimdi momentumun korunumu ilkesini
inceleyelim.
I = Tp
Fnet ·Tt = p son - p ilk

Eğer dışarıdan uygulanan kuvvetlerin bileşkesi (net kuvvet) sıfır ise momentum değişimi, sistem için
sıfır olacaktır:
Fnet = 0 ise 0 = p son - p ilk
p ilk = p son
yazılabilir. Dış kuvvetin olmadığı durumda, sistemin ilk toplam momentumu hangi yönde ne kadar ise
son durumda da aynı yön ve büyüklükte olacaktır. Ayrıca
p ilk = p son
p 1 + p 2 + ... = p 1 + p 2 + ...
ı ı
yazılabilir.
Momentumun korunduğu birçok olay vardır. Çarpışmalar, patlamalar, tepkili sistemler (roket vs.) gibi.
Bunları ilerleyen kısımlarda ele alacağız.
171 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.7.Ç. Bir ve İki Boyutta Momentum Korunumu

Deney 1.3’ü yaparak tek boyutta momentum korunumunu inceleyelim.
DENEY 1.3: Tek Boyutta Momentum Korunumunun İncelenmesi

Araç ve Gereçler
 Newton Beşiği
1. Newton beşiği, özdeş çelik kürelerin aynı uzunluktaki ince misinalarla resimdeki gibi asılmasın-
dan oluşmuş bir düzenektir (a).
(a)
2. Newton beşiğinde bulunan en dıştaki kürelerden birini denge konumundan bir miktar ayırarak
serbest bırakınız (b).
(b)
3. Bu küreyi serbest bıraktığınızda ne olacağını gözlemleyiniz (c).
(c)
4. En dıştan, birlikte serbest bırakacağınız küre sayısını ikiye çıkarınız ve önceki aşamaya göre
nasıl bir fark olacağını dikkatle gözlemleyiniz.
1. ÜNİTE 172
KUVVET VE HAREKET
5. En dıştan, birlikte serbest bırakacağınız küre sayısını üçe çıkarınız ve sonucu dikkatle gözlem-
leyiniz.
6. Bununla ilgili, İnternetten http://www.youtube.com/watch?v=0LnbyjOyEQ8 (13.06.2014) adre-
sindeki videoyu da ayrıca izleyebilirsiniz.
Değerlendirme
1. Tek küreyi, iki küreyi ve üç küreyi, serbest bıraktığınızda diğer tarafta da aynı sayıda küre den-
ge konumundan ayrıldı mı?
2. Eğer aynı sayıda küre ayrıldıysa bu durumu momentumun korunumu ilkesiyle nasıl açıklar-
sınız?
Newton beşiğindeki en dışta bulunan kürelerden biri serbest bırakıldığında, bu kürenin diğer küreye
çarpma anındaki ilk momentum büyüklüğünün mv olduğunu düşünelim. Bu küre, diğer küreye çarptıktan
sonra diğer taraftan tek kürenin ayrılması, son momentumun yine mv büyüklüğünde olduğunu kanıtlar.
İki küre serbest bırakıldığında ise ilk momentum büyüklüğü 2mv olsun. Bu durumda da diğer taraftan
iki kürenin ayrılması son momentumun yine 2mv olduğunu kanıtlar. Üç küre için de aynı durum geçerli
olacaktır. Bu şekilde Newton beşiği ile momentumun korunduğunu deneysel olarak kanıtlamış oluruz.
Momentumun, dış kuvvetin olmadığı ve iç kuvvetlerin birbirini yok ettiği durumlarda korunacağını
söylemiştik. Newton beşiğinde, küreler arasında bir çarpışma gerçekleşir ve çarpışmada etki-tepki kuv-
vet çifti birbirini dengeler. Kütle merkezini ilerde göreceğiniz “1.9. Denge Bölümü”nde daha detaylı in-
celeyeceğiz. Ancak kütle merkezinin tanım olarak ne anlama geldiğini kısaca bilmekte yarar var. Kütle
merkezi, bir cismin tüm kütlesinin toplanmış gibi kabul edildiği noktadır. Buradaki çarpışma tek boyutta
bir çarpışmadır ve kütle merkezlerinin aynı doğrultuda olduğu çarpışmalar tek boyutta çarpışmalar ola-
rak bilinir. Şimdi momentum korunumunu çarpışmalar üzerinden inceleyelim.
1. ÇARPIŞMALAR
Çarpışmalar, momentumun korunduğu olaylardandır. Momentumun korunumu ile birlikte kinetik

enerjinin korunduğu olayların da olduğunu söylemiştik. Bu tür çarpışmalara, esnek çarpışmalar denir.
Eğer mekanik enerji korunmuyorsa yani çarpışma sonrası kinetik enerjiler toplamı çarpışma öncesi kine-
tik enerjiler toplamından az ise bu tür çarpışmalara esnek olmayan çarpışmalar denir. Esnek ve esnek
olmayan çarpışmalarda, cisimler çarpışma sırasında birbirine kenetlenmez. Bu çarpışmalarda her cisim
farklı hızlarla hareket edebilir. Ancak kinetik enerjinin korunmadığı ve çarpışma sırasında cisimlerin
birbirine kenetlendiği çarpışmalar da vardır. Bu tür çarpışmalara ise hiç esnek olmayan çarpışmalar
denir. Bu çarpışmalarda cisimler birbirine kenetlendiği için ortak bir hızla hareket eder.
Bu bölümde, tek boyutta yani kütle merkezleri aynı doğrultuda olan çarpışmalara merkezî çarpışma,
tek boyutta olmayan iki boyuttaki çarpışmalara da merkezî olmayan çarpışma diyeceğiz.
173 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
a) Merkezî Çarpışmalar
p1 p2
m1 m2
O1 v1 v2 O2
O1 O2
F F
Fiç ^toph = F - F = 0 olur.
m1 m2
ı ı
v1 O1 O2 v2
ı ı
p1 p2
Şekil 1.33: Tek boyutta çarpışma, kütle merkezlerinin aynı doğrultuda olduğu çarpışmalardır. Çarpışma esnek veya
esnek olmayan çarpışma ise cisimler kenetlenmez.
Şekil 1.33’teki O 1 ve O 2 kütle merkezleri aynı doğrultuda kalarak yapılan merkezî çarpışma için
momentumun korunumu,
p1 + p2 = p 1 + p 2
ı ı
m1 v1 + m2 v2 = m1 v 1 + m2 v 2
ı ı
^1h
yazılabilir. Çarpışma esnek kabul edilirse kinetik enerji korunmalıdır. Burada mekanik enerji, kinetik
enerjiden ibarettir. O hâlde,
E K1 + E K2 = E ı K1 + E ı K2
1 1 1 1 ^2h
m v 2 + m v 2 = m v ı2 + m 2 v 2ı2
2 1 1 2 2 2 2 1 1 2
yazılabilir. Merkezî ve esnek çarpışmada hızlar için şöyle bir çalışma yapılabilir:
^1h eşitliğini m 1 ^v 1 - v 1ıh = m 2 ^v 2ı - v 2h ^3h

biçiminde yazalım.
1 1
^2h eşitliğini de m ^v 2 - v 1ı h = m 2 ^v 2ı - v 22h
2 2
2 1 1 2
m 1 ^v 1 - v 1ı h^v 1 + v 1ı h = m 2 ^v 2ı - v 2h^v 2ı + v 2h ^4h
olarak düzenleyelim. ^3h ve ^4h eşitliklerini oranlarsak,

m 1 ^v 1 - v 1ı h m 2 ^v 2ı - v 2h
m 1 ^v 1 - v 1ı h ^v 1 + v 1ı h m 2 ^v 2ı - v 2h ^v ı2 + v 2h
=
1. ÜNİTE 174
KUVVET VE HAREKET
v1 + v 1 = v 2 + v2
ı ı
(3)
eşitliğini elde ederiz. Bu eşitlik, sadece iki cismin esnek ve merkezî çarpışması için hızlar eşitliği olarak
bilinir.
m 1 = 3 kg v 1 = 5 m/s v 2 = 20 m/s m 2 = 2 kg
+x
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki m 1 ve m 2 kütleli cisimler, şekildeki gibi 5 m/s ve 20 m/s büyük-
lüğündeki hızlarla hareket ederken merkezî ve esnek çarpışma yapıyor.
Buna göre, çarpışma sonrası cisimlerin hızlarının büyüklükleri hangi yönde ve kaç m/s
olur?
ÇÖZÜM
Momentum korunduğundan
m 1 v 1 + m 2 v 2 = m 1 v 1 + m 2 v 2 yazılırsa
ı ı
3 · 5 + 2 ^- 20h = 3 · v 1ı + 2 · v 2ı ( v 2 ters yönlü olduğu için (-) işareti yazıyoruz.)
3v 1ı + 2v 2ı = - 25 ^1h

Çarpışma esnek ve merkezî olduğundan, daha önce bulduğumuz hızlar eşitliğinden
v1 + v1 = v2 + v2
ı ı
5 + v 1ı = ^- 20h + v 2ı
v 2ı - v 1ı = 25 ^2h

bulunur.
^1h ve ^2h ’den

3v 1ı + 2v 2ı = - 25 & 3v 1ı + 2v 2ı = - 25
v 2ı - v 1ı = 25 & 3v 2ı - 3v 1ı = 75

5v 2ı = 50
v 2ı = 10 m/s ( + x yönünde)
v 2ı - v 1ı = 25
4 & v 1ı = - 15 m/s (– x yönünde)
10 - v 1ı = 25
175 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
m 1 = 3 kg v 1 = 12 m/s v 2 = 3 m/s m 2 = 2 kg
+x
Sürtünmesiz yatay düzlemdeki m 1 ve m 2 kütleli cisimler, şekildeki gibi 12 m/s ve 3 m/s büyük-
lüğündeki hızlarla hareket ederken merkezî ve esnek çarpışma yapıyor.
Buna göre, çarpışma sonrası cisimlerin hızlarının büyüklükleri hangi yönde ve kaç m/s
olur?
Özel Durumlar
Merkezî ve esnek çarpışmada bazı özel durumlar vardır. Şimdi bunları öğrenelim.
1) Kütleleri birbirine eşit olan iki cisim, merkezî ve esnek çarpışma yaparsa cisimlerin hızları
değişir.
v 1 = 10 m/s v 2 = 5 m/s
a)
önce
m1 = m m2 = m
v 1ı = 5 m/s v 2ı = 10 m/s
sonra
m1 = m m2 = m
v 1 = 10 m/s v 2 = 5 m/s
b)
önce
m1 = m m2 = m
v 1ı = 5 m/s v 2ı = 10 m/s
sonra
m1 = m m2 = m
v 1 = 10 m/s v2 = 0
c)
önce
m1 = m m2 = m
v 1ı = 0 v 2ı = 10 m/s
sonra
m1 = m m2 = m
1. ÜNİTE 176
KUVVET VE HAREKET
Fotoğraf 1.22: Bilardo topları eşit kütlelidir ve birbirine merkezî olarak vuruş yapıldığında hızları değişir.
Özel durumun 1.’sine Fotoğraf 1.22’deki bilardo toplarını örnek olarak verebiliriz. Bilardo topları, bir-
birine eşit kütlelere sahiptir. Bu toplarla merkezî vuruş yapıldığında biri durur, diğeri harekete geçer yani
toplar hızlarını değişmiş olur.
(a) (b) (c)

Fotoğraf 1.23: (a) Şak şak oyuncağı (b) Siyah top dururken ona dönerek gelen beyaz top çarpar. (c) Beyaz top,
siyah topa çarptıktan sonra beyaz top durur ve siyah top harekete geçer.
Diğer bir örnek de çocukların eğlenceli oyuncaklarından biri olan, Fotoğraf 1.23.a’daki şak şak,
merkezî ve esnek çarpışma yapan eşit kütleli iki toptan oluşur. Siyah top durgunken beyaz top bir tur atıp
siyah topa vurur (Fotoğraf 1.23.b). Bu durumda beyaz top durur, siyah top harekete geçerek bir tur atar
ve beyaz topa vurur (Fotoğraf 1.23.c). Süreç böyle devam ettikçe topların her vuruşunda duyduğunuz
şak şak sesleri ile eğlenceli vakit geçirmiş olursunuz.
Newton beşiği ile yaptığınız Deney 1.3’te, kütleleri birbirine eşit olan küreler, birbiriyle esnek ve
merkezî çarpışma yapar. Bu nedenle en dıştan serbest bırakılan kürenin hızı, aradaki küreler tarafından
diğer taraftaki küreye aktarılır ve süreç böylelikle devam eder.
177 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
Şak şak oyuncağı uzun süre oynandığında, gelişim çağındaki çocukların el kemiklerine zarar
verebilir. Bu sebeple aşırı kullanımı sakıncalıdır.
Merkezî ve esnek çarpışma ile ilgili 2. ve son özel durumumuz ise şöyledir:
2) Momentumları eşit büyüklükte ve zıt yönde olan iki cisim merkezî ve esnek çarpışma yaptık-
larında aynı büyüklükteki hızlarla geri döner.
m 1 = 2 kg v 1 = 10 m/s v 2 = 5 m/s m 2 = 4 kg
önce
p 1 = 20 kg m/s p 2 = 20 kg m/s ( p ilk = 0 )
v 1ı = 10 m/s m 1 = 2 kg m 2 = 5 kg v 2ı = 4 m/s
sonra
p 1ı = 20 kg m/s p 2ı = 20 kg m/s ( p son = 0 )
Şimdiye kadar incelediğimiz merkezî çarpışmalarda sürtünmeleri dikkate almadık. Bu çarpışmalarda

kinetik enerji korunuyordu. Ancak birbiriyle kenetlenmeyen çarpışmalarda kinetik enerji korunmayabilir.
Bunun gibi çarpışmalarda çarpışma sonrası kinetik enerjiler toplamı, çarpışma öncesinden az ise bu
tür çarpışmalara esnek olmayan çarpışma demiştik. Burada, momentum aynen korunur ve cisimler
birbirine kenetlenmez. Buna göre,
p1 + p2 = p1 + p2
ı ı
yazılabilir. Kinetik enerjiler toplamının bir kısmı ise ısıya dönüşür. Bu durumda da
E K1 + E K2 = E K1ı + E K2ı + Q
yazılabilir.
Bu tür çarpışmalara, iki arabanın kafa kafaya çarpışması örnek gösterilebilir. Bu olayda, her iki araba
da geri teper. Araba tamponları bu süreçte tersinmez biçimde bükülür. Tamponların bükülmesi sırasında
harcanan kinetik enerji geri alınamadığı için bu çarpışma esnek olmayan çarpışma kabul edilebilir. Bu-
rada, arabaların birbirine kenetlenmesi söz konusu değildir.
1. ÜNİTE 178
KUVVET VE HAREKET

m 2 = 2000 g
v 1 = 800 m/s v 1ı = 200 m/s
+x
yatay
(mermi)
v2 = 0
(Tahta blok)
Kütlesi 10 g olan bir mermi 800 m/s büyüklüğündeki bir hızla sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan
2000 g kütleli tahta bloğa merkezî olarak çarpıyor.
Mermi, bloğu delerek aynı doğrultu ve yönde 200 m/s büyüklüğündeki hızla bloktan çıktı-
ğına göre,
a) Bloğun bu olaydan sonra kazanacağı hızın yönü ve büyüklüğü ne olur?
b) Blok-mermi arasında açığa çıkan ısı kaç joule olur?
(Merminin bloğu delip geçmesi sırasında bloktaki kütle kayıplarını önemsemeyelim.)
ÇÖZÜM
a) Momentumun korunumu ilkesine göre, bloğun olaydan sonra kazanacağı hızın büyüklüğü ^v 2ıh ,
p ilk = p son
p1 + p2 = p1 + p2
ı ı
m1 v1 + m2 v2 = m1 v1 + m2 v2
ı ı
10 · 800 + 2000 · 0 = 10 · 200 + 2000 · v 2ı

6000 = 2000 · v 2ı (İki taraflı oran nedeniyle “g” birimini “kg” birimine çevirmeye gerek duymadık.)
v 2ı = 3 m/s (+x yönünde)
bulunur.
b) Burada kinetik enerjiler toplamına bakalım,
1 1 10 · 4 1
5
E K1 = m 1 v 12 = 8 0 0 · 8 0 0 = 3200 Joule (1 g = kg yazıldı)

2 2 10 0 0 1000
E K2 = 0 ise E KTop îlk h = 3200 J
bulunur.
Çarpışma sonrası ise
1 1 10
E K1ı = m v ı2 = · 2 0 0 · 200 = 200 J
2 1 1 2 10 0 0
1 1 2000
E K2ı = m 2 v 2ı = ·3·3 = 9 J
2
2 2 10 0 0
E KTop ^sonh = 209 J
bulunur.
179 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Görüldüğü gibi bu çarpışma esnek olmayan çarpışmadır. Kinetik enerjiler toplamının (Burada
mekanik enerjiyi içerir.) bir kısmı kurşunun tahta bloğu delmesi sırasında ısıya dönüşmüştür. Açığa
çıkan ısı,
E K1 + E K2 = E K1ı + E K2ı + Q
3200 + 0 = 200 + 9 + Q
Q = 2991 J
bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
v2 = 0
v3 = 0 m
v 2ı = 100 m/s m 3 = 100 m v 2 = 400 m/s
–x
m v 1ı = 200 m/s
m
+x
v 1 = 800 m/s yatay

(Tahta blok)
Durmakta olan 100 m kütleli bir tahta bloğu, 400 m/s ve 800 m/s büyüklüğündeki hızlarla şekil-
deki yönlerde hareket eden m kütleli iki mermi aynı anda delip geçiyor.
+ x yönünde giden mermi 200 m/s, - x yönünde giden mermi 100 m/s büyüklüğündeki
hızla aynı doğrultuda ve yönde tahta bloktan çıktıklarına göre, bloğun son durumdaki hızı
ve yönü ne olur?
(Tahta bloktaki kütle kaybını önemsemeyiniz.)
Cisimlerin çarpıştıktan sonra birbirine kenetlendiği çarpışma türlerinden söz etmiştik. Bu çarpışmalar,
hiç esnek olmayan çarpışmalar olarak bilinir. Bu çarpışmalarda cisimler birbiri ile kenetlenir ve ortak
bir momentuma sahip olur. Yani ortak bir hızla giderler. Bu durum, yine de Momentumun Korunumu
İlkesi’ni değiştirmez. Ancak burada da kinetik enerjiler toplamı, esnek olmayan çarpışmalarda olduğu
gibi çarpışma öncesine göre daha küçüktür. Çünkü enerjinin bir kısmı cisimlerin birbirine kenetlenmesi
sırasında sürtünme nedeniyle ısıya dönüşmüştür.
Momentumun korunumundan,
p ilk = p son
p 1 + p 2 + ... = p ortak
m 1 v 1 + m 2 v 2 + ... = ^m 1 + m 2 + ...h v ortak
1. ÜNİTE 180
KUVVET VE HAREKET
m 1 v 1 + m 2 v 2 + ... = m Top · v ortak
eşitlikleri yazılabilir. Çarpışma öncesi ve sonrası kinetik enerjiler toplamı birbirine eşit olmaz. Çarpışma
sırasında kinetik enerjinin bir kısmı ısıya dönüşür. O hâlde,
E K1 + E K2 + ... = E K ^toph + Q
eşitliği yazılabilir.
m 1 = 2 kg v 1 = 6 m/s v 2 = 3 m/s m 2 = 1 kg
+x
yatay
Kütleleri 2 kg ve 1 kg olan iki cisim, şekildeki doğrultuda ve yönlerde 6 m/s ve 3 m/s büyüklü-
ğündeki hızlarla merkezî olarak sürtünmesiz yatay düzlemde hareket ediyor.
Cisimler bir süre sonra çarpışarak birbirlerine kenetlendiğine göre;
a) Ortak hızın yönü ve büyüklüğü ne olur?
b) Sürtünme nedeniyle oluşan ısı kaç joule olur?
ÇÖZÜM
a) p 1 + p 2 = p ortak
m 1 v 1 + m 2 v 2 = m Top · v ortak
2 · 6 + 1· ^- 3h = 3 · v ortak
9 = 3 · v ortak
v ortak = 3 m/s ( + x yönünde)
bulunur.
1 1
b) E K1 = m v 2 = 2s · 6 2 = 36 J
2 1 1 2
1 1
E K2 = m 2 v 22 = 1· 3 2 = 4, 5 J
2 2
1 1
E K ôrtakh = m Top v 2ortak = · 3 · 3 2 = 13, 5 J
2 2
Açığa çıkan iç enerji,
E K1 + E K2 = E K ôrtakh + Q
36 + 4, 5 = 13, 5 + Q
Q = 27 J
bulunur.
181 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
v3 = 0
m 3 = 98 m v 2 = 400 m/s
–x
m
m
+x
v 1 = 800 m/s yatay

(Tahta blok)
Durmakta olan 98 m kütleli bir tahta bloğa, 400 m/s ve 800 m/s büyüklüğündeki hızlarla şekil-
deki yönlerde hareket eden m kütleli iki mermi aynı anda saplanıp kalıyor.
Buna göre,
a) Çarpışmadan sonra mermiler ve tahta bloktan oluşan sistemin ortak hızı ve yönü ne
olur?
b) Bu olayda toplam enerjiye göre oluşan ısının yüzdesi (%) kaçtır?
b) Merkezî Olmayan Çarpışmalar (İki Boyutta Çarpışma)

Esnek olarak çarpışan iki cismin kütle merkezleri aynı doğrultuda değilse çarpışmadan sonra cisimler
yine farklı doğrultularda hareket eder. Daha önce söylediğimiz gibi bu tür çarpışmalara, merkezî olma-
yan çarpışma veya iki boyutta çarpışma denir. Bu durumda, Momentumun Korunumu İlkesi hem x
hem de y doğrultuları için ayrı ayrı uygulanabilir.
p1 ı
m1 v2 = 0 I p1
v1 I
O1
O2 m1
I - I = p 2ı
m2
m2
çarpışma öncesi
çarpışma anı
v 1ı
_ I = p 1ı - p 1 ve - I = p 2ı i
m1
O1
a
çarpışma sonrası
b
O2
m2
v 2ı
Şekil 1.34: Hareketli m1 kütleli cisim ile hareketsiz m2 kütleli cismin merkezleri (O1 ve O2) farklı doğrultuda olacak
şekilde çarpışması
1. ÜNİTE 182
KUVVET VE HAREKET
Şekil1.34’teki gibi merkezî olmayan bir çarpışmada cisimler kenetlenmemiştir. Çarpışma sırasında
cisimler birbirine eşit ve zıt yönlü itme uyguladığı için momentum değişimlerine göre cisimler çarpışma
sonrası farklı doğrultularda harekete geçer. Bu çarpışmanın, kinetik enerjiler toplamı korunursa esnek
çarpışma, korunmuyorsa esnek olmayan çarpışma olarak adlandırılacağını biliyorsunuz. Çarpışma ön-
cesi veya sonrası farklı doğrultularda hareket varsa momentumun korunumu her doğrultu için (x ve y
olarak) ifade edilebilir. Buna göre, iki boyuttaki benzer çarpışmalarda momentum korunumu:
x doğrultusu için p 1x + p 2x = p 1x + p 2x
ı ı
y doğrultusu için p 1y + p 2y = p 1y + p 2y
ı ı
olarak yazılabilir.
Çarpışma esnekse, kinetik enerjilerin önceki ve sonraki toplamları için
E K1 + E K2 = E K1ı + E K2ı (Enerji vektörel olmadığı için doğrultu ayrımına gerek yok.)
yazılabilir.
Çarpışma esnek değilse sürtünme nedeniyle ısı oluşacaktır. Buna göre enerji eşitliği,
E K1 + E K2 = E ıK1 + E ıK2 + Q
Şekil 1.34’teki çarpışma için,
x doğrultusunda: m 1 v 1 + 0 = _ m 1 v 1 i · cos a + _ m 2 v 2 i · cos b
ı ı
0 = _ m 1 v 1 i sin a + _ m 2 v 2 i sin b
ı ı
y doğrultusunda:
yazılabilir. Ayrıca momentum vektörleri arasında, korunum yasası gereği p 1 = p 1 + p 2 eşitliği olduğuna
ı ı
göre, bu eşitlikten
ı
ı p2
p1
p ilk = p son
a b
p1
biçiminde vektör diyagramı çizilebilir.
v 1ı = 15 m/s
m1
v2 = 0
v1 30°
30°
m 1 = 2 kg
m 2 = 3 kg
m2 v 2ı
önce sonra
183 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Kütlesi 2 kg olan bir cisim, v 1 büyüklüğündeki hızla durmakta olan 3 kg kütleli cisimle sürtünme-
siz yatay düzlemde merkezî olmayan çarpışma yapıyor. Çarpışma sonrası m 1 kütleli cisim 15 m/s
büyüklüğündeki hızla, m 2 kütleli cisim de v 2ı büyüklüğündeki hızla şekildeki doğrultularda hareket
ediyor.
Buna göre,
a) v 1 ile v 2ı hızları kaç m/s olur?
b) Çarpışma, esnek veya esnek olmayan çarpışma türlerinin hangisidir?
3
e sin 30° = 1 , cos 30° = o
2 2
ÇÖZÜM
a) p ilk = p son
p 1ı = 30 kg m/s p 2ı = 30 kg m/s
p1 = p1 + p2 60° 60°
ı ı

p 1ı = m 1 v 1ı = 2 · 15 = 30 kg m/s ise 30° 30°
p1 = m1 v1 p1
30 3 = 2 · v 1 ise v 1 = 15 3 m/s p1
= p 1ı · cos 30°
2
buluruz.
p 1 = 2p 1ı · cos 30°
Ayrıca çizdiğimiz vektör diyagramına göre,
3
p 1 = 2 · 30 ·
p 2ı = p 1ı = 30 kg m/s 2
olacaktır. Buradan p 1 = 30 3 kg m/s
P2ı = m 2 v 2ı
30 = 3 · v 2ı ise v 2ı = 10 m/s
buluruz.
b) Çarpışmanın türüne kinetik enerjiler toplamına göre karar verebiliriz.
1 1
E K1 = · m 1 v 12 = 2 · ^15 3 h = 675 J
2

2 2
123 123
E K îlk h = 675 J
E K2 = 0
1 1
E K1ı = m v ı 2 = 2 · ^15h2 = 225 J
2 1 1 2
E K ^sonh = 375 J
1 1
E = m 2 v 2ı = 3 · ^10h2 = 150 J
ı 2
K2
2 2
Bu durumda, E K îlk h 2 E K ^sonh elde edilmiştir. Burada ısı açığa çıkmıştır. Bu sebeple çarpış-
ma, esnek olmayan çarpışmadır.
Esnek veya esnek olmayan çarpışmaların merkezî olmayan türüne, bilardo oyunundaki topların bir-
birine falsolu vuruşları örnek verilebilir.
1. ÜNİTE 184
KUVVET VE HAREKET
Özel durum
Şekil 1.34’teki gibi merkezi olmayan çarpışma, esnek çarpışma ise esnek çarpışmada kinetik
enerjilerin toplamı korunmalıdır. m 1 = m 2 = m olsun.
Buna göre,
E K1 + E K2 = E K1ı + E K2ı v 2ı
v 1ı
yazarsak
1 1 1 a b
m v 2 + 0 = m 1 v 1ı 2 + m 2 v 2ı
2
2 1 1 2 2 v1
1 1 1
m v 12 = m v 1ı + m v 2ı
2 2
2 2 2
v 12 = v 1ı 2 + v 2ı
2
eşitliği elde edilir. Bu eşitliğe göre, v 1 ile v 2 hızlarının doğrultuları birbirine dik olmalıdır. (Şekil
ı ı
1.34’te)
Bu durumda böyle bir çarpışmada, saçılma doğrultularının birbirine dik olması koşulunu şöyle
özetleyebiliriz:
Eşit kütleli, iki cisimden biri durgunken diğeri ona esnek ve merkezî olmayan doğrultuda çarptı-
ğında, cisimlerin saçılma doğrultuları birbirine dik olur. Yani bu doğrultular arasındaki toplam açı 90°
dir.
â + b = 90°h
Bu çarpmada cisimler, başlangıçta farklı doğrultularda iken çarpışma ile kenetlenir ve çarpışma son-
rası tek bir doğrultuda hareket eder. Ancak kenetlenme olduğu için ortak kütlenin kinetik enerjisi, cisim-
lerin ilk kinetik enerjileri toplamından daha küçüktür.
m1 v1
Portak
P1 v ortak
a O
+x
b
m Top
P2 v2
m2
Şekil 1.35: Hem merkezî hem de hiç esnek olmayan çarpışmada cisimler, birbirine kenetlenerek tek bir doğrultuda
hareket eder.
Şekil 1.35’teki gibi merkezî olmayan ve çarpışma sonrası kenetlenmeli çarpışmada momentum ko-
runumunu,
x doğrultusunda: p 1 $ cos a + p 2 cos b = p ortak p ortak
y doğrultusunda: p 1 sin a + p 2 sin b = 0 a b
yazabiliriz. Ayrıca p 1 + p 2 = p ortak eşitliğinden ise p1 p2

yandaki vektör diyagramı çizilebilir.
185 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Burada cisimlerin kenetlenmesi nedeniyle esnek olmayan çarpışmada olduğu gibi ısı açığa çıkar.
Buna göre, E K1 + E K2 = E K ôrtakh + Q yazılabilir.
Sürtünmesiz yatay düzlemde bulunan iki cisim, şekil- m 1 = 2 kg
deki gibi dik doğrultularda hareket ederek O noktasında

v 1 = 4 m/s
hiç esnek olmayan çarpışma yaparak kenetleniyor.
Cisimlerin kenetlenmeden sonra ortak hızları kaç
m 2 = 3 kg
m/s olur?
O
v 2 = 2 m/s
ÇÖZÜM
Hiç esnek olmayan çarpışmada, momentum korunumundan,
p 1 + p 2 = p ortak
p ortak = m Top · v ortak
eşitlikleri yazılabilir.
Ortak momentumun büyüklüğü, ^p ortakh geliş doğrultularının dikliğinden,
p 2 = 6 kg m/s p 2ortak = p 12 + p 22
O
p 2ortak = 8 2 + 6 2
p 1 = 8 kg m/s
p 2ortak = 100
p ortak = 10 kg m/s
p ortak
bulunur.
Ortak hızın büyüklüğü ise ^v ortakh ,
p ortak = m Top · v ortak
10 = ^3 + 2h v ortak
v ortak = 2 m/s
elde edilir.
SİZ ÇÖZÜN
m2 = 2 m
Sürtünmesiz yatay düzlemde v 1 ve v 2 hızlarıyla
v2
hareket eden m 1 ve m 2 kütleli cisimler O noktasında
O
hiç esnek olmayan çarpışma yaparak kenetleniyor.
Çarpışmadan sonra cisimler, verilen I, II, III, IV
I
v1
II ve V doğrultularının hangisinde hareket edebilir?
m1 = m
III
V IV
1. ÜNİTE 186
KUVVET VE HAREKET
2. PATLAMALAR
İçten patlama olaylarında da Momentum Korunumu İlkesi geçerli olur. Ancak patlamalarda kinetik
enerji toplamlarını eşitlemeye çalışmak doğru değildir. Çünkü parçalanan cismin her bir parçası, patla-
yıcı madde etkisiyle kinetik enerji kazanmıştır.
3 kg
Durgun ^p ilk = 0h
1 kg 2 kg
100 m/s 50 m/s
-x +x
p 2ı = 100 kg m/s p 1ı = 100 kg m/s
123
p son = 0
Kütlesi 3 kg olan durgun bir cismin, içten patlamayla 1 kg ve 2 kg kütleli iki parçaya ayrıldığını dü-
şünelim. 1 kg kütleli cismin 100 m/s hızla – x yönünde fırladığını düşünürsek ilk momentum sıfır olduğu
için momentum korunumu gereği, 2 kg kütleli cisim de + x yönünde 50 m/s hızla fırlamalıdır. (p son = 0
olması için)
v 1ı = 40 m/s
1 kg
3 kg
10 m/s O 60°
+x
60°
1 kg
v 2ı = 40 m/s
Sürtünmesiz yatay düzlemde 10 m/s büyüklüğündeki hızla hareket eden 3 kg kütleli bir cisim O
noktasında içten patlamayla 1 kg kütleli üç eşit parçaya ayrılıyor.
Parçalardan ikisi şekildeki gibi verilen doğrultularda 40 m/s hız kazandığına göre, üçün-
cü parçanın hareket yönü ve hızı için ne söylenebilir?
3 1
e sin 60° = , cos 60° = o
2 2
187 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
İlk momentum, p ilk = m · v ilk = 3 · 10 = 30 kg m/s ve + x yönünde olacaktır. Momentumun

Korunumu İlkesi’ne göre, patlamadan sonraki parçaların momentumları toplamı da + x yönünde
30 kg m/s büyüklüğünde olmalıdır.
p ilk = p son = p 1 + p 2 + p 3
ı ı ı
yazılabilir.
Patlamadan sonra oluşan 1 ve 2. cismin momentum büyüklükleri,
p 1ı = 1· 40 = 40 kg m/s
123
ise p 3ı = ? (3. cisminki ne olmalı?)

p = 1· 40 = 40 kg m/s
2
ı
p 1ı = 40 kg m/s
60°
p 1ı - 2 = 40 kg m/s
(1 ve 2. parçanın momentumlarının bileşkesi)
60°
p 2ı = 40 kg m/s
Son momentum, patlama sonrası parçaların momentumları toplamına eşit olacağından,

p son = p 1 + p 2 + p 3
ı ı ı
eşitliğinden, 3. parçanın momentumu _ P3 i

ı
P3 = Pson - _ P1 + P2 i olur. Ayrıca

ı ı
p son = p ilk
olmalıydı. Buna göre,
3. parçanın p 3 momentum büyüklüğü - x yönünde 10 kg m/s büyüklüğünde olmalıdır.
ı
Buradan 3. parçanın hızının büyüklüğü de ^v 3ıh

p 3ı = m 3 v 3ı
10 = 1· v 3ı
^v 3ıh = 10 m/s (– x yönünde) olacaktır.
SİZ ÇÖZÜN
Sürtünmesiz yatay düzlemde duran 4 kg kütleli bir cisim, iç patlama ile 3 kg ve 1 kg kütleli iki
parçaya ayrılıyor.
1 kg kütleli parça, güneye doğru 6 m/s büyüklüğündeki hızla hareket ettiğine göre, 3 kg
kütleli parçanın hızının büyüklüğü ve yönü ne olur?
1. ÜNİTE 188
KUVVET VE HAREKET
3. MOMENTUM KORUNUMU İLE İLGİLİ DİĞER ÖRNEKLER

ip
yay
m1 = m ^v 0 = 0h m 2 = 3m
m ve 3 m kütleli iki deney arabası çengellerinden bir iple bağlanarak iki arabanın arasına bir yay
sıkıştırılmıştır.
Başlangıçta arabalar durgun olduğuna göre ip kesildiğinde;
v 1ı
a) Arabaların hızlarının büyüklüklerinin ı oranı,
v2
E ıK1
b) Kinetik enerjilerinin ı oranı kaçtır?
E K2
(Sürtünmeleri ve yay kütlesini önemsemeyelim.)
ÇÖZÜM
a) p ilk = 0 ise p son = 0
olmalıdır.
p son = p 1 + p 2 olacağından arabaların momentumları eşit büyüklükte ve zıt yönlü olsun ki
ı ı

ı ı
p son = 0 olsun. p 1 ve p 2 vektörlerinin büyüklükleri birbirine eşit olmalıdır.
p 1ı = p 2ı
p 1ı = m 1 v 1ı v 1ı
4 m · v 1ı = 3m · v 2ı & = 3 olur.
p 2ı = m 2 v 2ı v 2ı
p2
b) E K = eşitliğini hatırlayalım.
2m
p 1ı = p 2ı = p
diyelim.
E ıK1 p 2 6m
p2 ·
123
=
E = ı
E K2
ı
2m p 2
K1
2m

p2 E ıK1
E ıK2 = = 3 bulunur.
2 $ 3m E ıK2
SİZ ÇÖZÜN
K ve L deney arabalarının arasına bir yay sıkıştırı-
v = 1 m/s
larak şekildeki sistem oluşturuluyor. Sistem 1 m/s hızla
ip +x yönünde hareket ederken iki arabayı tutan ip kopu-
2 kg 3 kg
yor ve L arabası aynı yönde 2m/s hız kazanıyor.
K L
Buna göre, K’nin hareket yönü ve hızı ne olur?
(Sürtünmeleri ve yay kütlesini önemsemeyelim.)
189 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Durmakta olan ve mermiyle birlikte 2600 kg kütleli bir top arabasının namlusundan, yere
göre yatay olarak 50 m/s büyüklüğündeki hızla 100 kg kütleli top mermisi çıktığı anda, top
arabasının geri tepme hızının büyüklüğü kaç m/s olur?
ÇÖZÜM
Top arabasının patlamadan sonra geri tepme hızı _ v A i yere göre olacağından patlamadan son-
ra top mermisinin de hızının _ v m i yere göre verilmesi önemlidir. Buna göre, momentum korunu-
mundan, p ilk = p son = p A + p m = 0 ise p A = - p m olmalıdır.
İlk durumda, top arabası durgun olduğu için atış anında mermi ve arabanın, momentum büyük-
lükleri eşit ve zıt yönlü olmalıdır. p A ve p m patlama sonrası araba ve merminin momentum büyük-
lükleri, v A ve v m ise patlama sonrası araba ve merminin hızlarının büyüklükleri olsun.
Arabanın : p A = m A · v A = ^2600 - 100h · v A (Mermi atıldıktan sonra kalan kütle alınmalı.)
merminin: p m = m m · v m = 100 · 50 = 5000 kg m/s
pA = pm
( p A = - p m eşitliğinden)
2500 · v A = 100 · 50
v A = 2 m/s (Ters yönde olur.)
Sürtünmesiz yatay düzlemde yere göre v hızıyla v0
hareket eden m 1 kütleli araba üzerindeki m 2 kütleli m2

bir cisim, arabaya göre dikey olarak v 0 hızıyla atılıyor. m1 v
yer
Cisim atıldıktan sonra arabanın hızı ne olur?
ÇÖZÜM
Momentum korunumunu yatayda ve yere göre hızlarla çalışarak uygulamalıyız. Çünkü araba ve
üzerindeki cisim yere göre yatayda v hızıyla hareket etmektedir. Bu durumda,
yatayda: p ilk ^xh = p son ^xh
^m 1 + m 2h v = m 2 v + m 1 v A yazılır.
m 2 kütleli cisim atıldığında, cismin arabadan kazandığı yatay v hızı değişmez. Düşey v 0 hızı-
nın yatay doğrultuda önemi yoktur. Bu sebeple yukarıdaki eşitliği devam ettirirsek arabanın v A son
hızı, v A = v bulunur.
Yani aynı yönde ve aynı büyüklükte olacaktır.
1. ÜNİTE 190
KUVVET VE HAREKET
5m kütleli bir araba ve üzerindeki 2m kütleli ci-

v
sim, 2v büyüklüğündeki hızla hareket etmektedir.
Arabanın üzerindeki cisim, şekildeki gibi 60° m2 = 2 m
5m
yatayla 60° açı yaparak yere göre v büyüklü- 2v
ğündeki hızla atılırsa arabanın son hızı ve yönü yer
ne olur?
1
(cos60° = ve sürtünmeler önemsizdir.)
2
ÇÖZÜM
Yatay doğrultudaki ve yere göre hızları kullanarak Momentum Korunumu İlkesi’ni uygulamalıyız.
Cismin yere göre atılma hızı verildiği için bu hızı kullanabiliriz.
Yatay doğrultu için p ilk ^xh = p son ^xh
7m · 2v = 2m v x + 5m · v A
v
v x = v · cos 60° = olur.
2
Bu hızı, denklemde ^-h işaretli olarak yazmalıyız. Çünkü arabanın hareketine ters yönlüdür. Bu
durumda,
v
14mv = 2m b - l + 5mv A
2
15mv = 5m · v A
v A = 3v (arabanın önceki hareket yönünde) bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
9m kütleli araba ve üzerindeki m kütleli cisim,
5 m/s büyüklüğündeki yatay hızla birlikte hareket v 2 = 200 m/s
ediyor.
Araba üzerindeki cisim, şekildeki gibi ya- m2 = m 60°
tayla 60° açı yaparak arabaya göre 200 m/s m 1 = 9m v 1 = 5 m/s

büyüklüğündeki hızla atılırsa arabanın son yer
hızı ve yönü ne olur?

1
(cos60° = ve sürtünmeler önemsizdir.)
2
ARAŞTIRMA
Bulaşık makinesi merdanesi veya bahçe sulama fıskiyesinin nasıl çalıştığı ile ilgili bir araştırma
yapınız. Bulgularınızı sınıf ortamında bir sunum düzenleyerek paylaşınız.
191 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.7.D. Momentum ve Enerji Korunumu ile İlişkili Örnekler
Balistik Sarkaç
Çarpışmadan Çarpışmadan Salınım

önce hemen sonra Yüksekliği
v1
m+M h max = 3, 2 metre
m = 10 g
M = 990 g
vortak
v2 = 0
Balistik sarkaç, mermilerin hızını ölçmekte kullanılan bir sistemdir. Kütlesi 10 g olan bir mermi,
sarkacın ucundaki 990 g kütleli tahta takoza v 1 büyüklüğündeki yatay hızla hiç esnek olmayan çar-
pışma yaparak saplanmaktadır. Çarpışmadan sonra takoz ve mermi, takozun ilk konumuna göre,
maksimum 3,2 metre yüksekliğe çıkabiliyor?
Buna göre, merminin v 1 hızı kaç m/s olmalıdır? (Mermi-takoz arası hariç diğer sürtünmeleri
önemsemeyelim ve yer çekimi ivmesini g = 10 m/s2 alalım.)
ÇÖZÜM
Momentum Korunumu İlkesi’nden,

p ilk = p son
p 1 + p 2 = p ortak
1 0 · v 1 + 0 = 100 0 · v ortak
v 1 = 100 v ortak ^1h bulunur.
Enerjinin Korunumu İlkesi’nden merminin saplandığı andaki enerji ilk enerji olsun. Bu konum
için yer çekimi potansiyel enerjisini sıfır kabul edelim. Bu durumda sadece ortak kinetik enerji
vardır. Merminin takozla birlikte çıktıkları en yüksek konum anındaki enerji de son enerji olsun. Bu
durumda, sadece takozun ilk konumuna göre, toplam kütlenin (takoz + mermi) yer çekimi potansi-
yel enerjisi olacaktır. Buna göre,
E ilk = E son
1
m · v 2 = m Top · g · h max
2 Top ortak
v 2ortak = 2g · h max ^2h
1. ÜNİTE 192
KUVVET VE HAREKET
v 2ortak = 2 · 10 · 3, 2
v ortak = 8 m/s elde edilir.
Bu sonucu, ^1h denkleminde yerine yazarsak
v 1 = 100 v ortak = 100 · 8
Özdeş K ve L cisimleri, boyları birbirine eşit ve , K , O

olan iki ipin ucuna bağlanarak O noktasına asılmıştır.
Cisimler şekildeki konumlarındayken K serbest bıra-
kılınca L’ye kütle merkezi doğrultusunda çarpıyor. ,
Çarpışmadan sonra cisimler kenetlenerek bir-

likte hareket ettiğine göre, iki cisim ne kadar yük-
L
selir?
ÇÖZÜM
K , O
m
h max
K L
K L
v v ortak
(a) (b)
(a) Enerji korunumundan
E ilk = E son
1
m g, = m v2
2
v= 2g, olur. K cismi bu hızla L’ye çarpar ve kenetlenir. Ortak hız, Momentumun Korunumu
İlkesi’nden
m · v + 0 = 2m · v ortak
v
v ortak = olur. Kenetlenmeden sonra tekrar enerji korunumunu yazalım.
2
193 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
(b) E ilk = E son

1
m · v 2 = m Top · g · h max
2 Top ortak
1 v2
= g · h max
2 4
2g, ,
= g · h max & h max = bulunur.
8 4
SİZ ÇÖZÜN
K 2m
m M
4h
h
I II
Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun 4h ve h yüksekliğindeki K ve M noktalarından farklı za-
manlarda serbest bırakılan 2m ve m kütleli cisimler, L noktasında çarpışıp kenetleniyor.
Buna göre, cisimlerin bundan sonraki hareket yönü ve çıkış yüksekliği ne olur?
6 kg kütleli K cismi, 10 m/s büyüklüğündeki hızla hareket ederken 4 kg kütleli ve 5 m/s büyüklü-
ğündeki hızla hareket eden ve L cismine şekildeki gibi takılan yaya çarpıyor.
Yayın kuvvet sabiti (k) 1500 N/m olduğuna göre, yayın sıkışması en çok kaç metre olur?
(Sürtünmeleri ve yayın kütlesini önemseyelim.)
vK vL
K L
1. ÜNİTE 194
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
K cismi daha hızlı olduğu için L’yi yakalar. Yaya dokunan K cismi, yayı sıkıştırmaya başlar. Sı-
kışan yay, K ve L’ye eşit ve zıt yönlü kuvvetler uygular. Bu kuvvetler K’yi yavaşlatır, L’yi hızlandırır.
K ve L’nin hızları eşit olduğu anda yay en çok sıkışmış durumdadır. Bu sıkışmadan sonra L’nin hızı
artmaya, K’nin hızı azalmaya devam edeceği için L’nin hızı, K’den büyük olmaya başlayınca yay
tekrar gevşemeye başlar.
Sonuç olarak, yayın en çok sıkıştığı anda, cisimlerin kenetlenmiş olduğunu ve ortak hızla gittik-
lerini düşünebiliriz. Buna göre, Momentum Korunumu İlkesi’nden, ortak hızın büyüklüğü,
p K + p L = p ortak
6 · 10 + 4 · 5 = 10 · v ortak (Yay kütlesi önemsenmiyor.)
v ortak = 8 m/s
olur.
Enerjinin Korunumu İlkesi’nden hareketle maksimum sıkışma miktarı,
E K + E L = E Top ôrtakh + E p ^yayh
1 1 1 1
m · v 2 + m L · v L2 = m Top · v 2ortak + k · x 2max
2 K K 2 2 2
1 1 1 1
6 · 10 2 + 4 · 5 2 = ^6 + 4h · 8 2 + 1500 · x 2max
2 2 2 2
300 + 50 = 320 + 750 · x 2max
30 = 750 · x 2max
x 2max = 0, 04
x max = 0, 2 metre
bulunur.
ARAŞTIRMA
Arabalarda güvenlik gereği bulunan hava yastıklarının kaza sırasında bizleri hangi fiziksel gerçek-
liğe dayanarak koruduğuna dair ayrıntılı bilgi toplayınız. Bulgularınızı sınıf ortamında arkadaşlarınızla
paylaşınız.
195 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.8. TORK
Fotoğraf 1.24: Bir motor ustası, motor aksamlarını sökerken kullandığı anahtarı rahat döndürebilmek için neler
yapar, hiç düşündünüz mü? Resimdeki tork anahtarı, cıvatanın ne kadarlık bir tork ile döndürüldüğünü gösteren
gelişmiş bir anahtardır.
Fotoğraf 1.24’te görülen anahtar, günümüz motor ustalarının tamir servislerinde kullandığı vazge-
çilmez yardımcı araçlarındandır. Motor ustaları için motor kapağı cıvatalarının her birinin aynı ayarda
sıkılması çok önemlidir. Çünkü cıvatalardan birinin az veya çok sıkılması, motor gövdesi ile kapağı ara-
sında kalan ve motor contası denilen yumuşak ara malzemenin dengesiz baskılanmasına neden olur.
Bu durumda, motor yağı veya soğutma suyu kaçakları gibi problemler ortaya çıkabilir.
Motor ustaları için cıvatanın dengeli sıkılmasının göstergesi, fizikteki tork kavramı ile daha iyi anla-
şılır. Tork kavramı, günlük yaşamda iç içe olduğumuz bir kavramdır. “... böyle yaptığımda, çektiğimde
veya itekleyince daha rahat oluyor.’’ türünden söylemlerimizde “daha rahat’’ın altında yatan gerçeklik
çoğu zaman tork olarak karşımıza çıkar. Kapı anahtarının daha rahat döndürülmesi, kapı veya pencere
kolunun daha rahat çevrilmesi vb.
Tahterevallide eğlenen çocukların sırayla birinin aşağı diğerinin yukarı yönde hareketlerinde de tork
gerçeğini buluruz. Bunun benzerini, kefeli terazi olarak bildiğimiz eski mekanik terazilerin çalışma pren-
sibinde de görürüz. Bir gazoz kapağını, açacak ile açarken de bir tork eylemi gerçekleştiririz. Araba
1. ÜNİTE 196
KUVVET VE HAREKET
lastiği değiştiren lastikçinin bir ucunu lastik çeperine içten tutturduğu levyenin kullanımında da torktan
bahsedebiliriz.
Bu olaylara açıklık getirebilmek için bu bölümde, torkun ne olduğunu kavrayabilecek ve bununla ilgili
günlük yaşam örneklerine yorumlar getirmeye çalışacaksınız. Ayrıca bununla ilgili değişkenleri içeren
problem çözme becerileri kazanabileceksiniz.
1.8.A. Tork
Kuvveti tanımlarken, cisimlerin hareketlerinde ve biçimlerinde değişiklik yapan etki olduğunu söyle-
miştik. Bu hareket öteleme, dönme ve yuvarlanma olarak gerçekleşebilir. Hareket durumuna göre dü-
şündüğümüzde, bir cisim üzerine uygulanan kuvvetlerin, hangi özelliğine göre cismin dönme hareketinde
belirleyici olabileceğini anlamaya çalışalım.
dönme noktası veya

F2 F1
dönme ekseni
F3
Cıvata O
F3 ün etki çizgisi
d2
d1
F2 nin etki çizgisi F1 in etki çizgisi
Şekil 1.36: Bir anahtarın farklı noktalarına uygulanan eşit büyüklükteki üç kuvvetten hangisinin sıkılmış cıvatayı
gevşetme olasılığı daha yüksektir?
Şekil 1.36’da bir cıvatayı gevşetmek için kullanılan anahtar gösterilmiştir. Büyüklükleri birbirine eşit üç
kuvvetten, anahtar kolunun ucuna uygulanan F1 kuvveti, cıvataya yakın kısma uygulanan F2 kuvvetin-
den daha etkilidir. F1 kuvveti ile aynı noktaya uygulanan F3 kuvvetinin ise cıvatayı döndürme bakımın-
dan hiçbir etkisi yoktur. Çünkü F3 kuvveti cıvatanın dönme eksenine uygulanmıştır.
Fizikte, bir kuvvetin bir noktaya göre döndürme etkisine tork denilmiştir. Söz konusu nokta, dönme
noktasıdır. Bu bakımdan katı bir cisme bir noktaya göre dönme hareketi kazandıran veya cismin
dönme hareketinde değişim oluşturan kuvvet niceliğinin ölçüsü torktur. Şekil 1.36’da cıvatayı döndü-
rebildiğimiz için F1 kuvvetinin cıvatanın bulunduğu O noktasına göre tork uyguladığını söyleriz. Ancak
F2 kuvveti O noktasına daha küçük bir tork uygulamıştır. F3 kuvvetinin O noktasına uyguladığı tork
sıfırdır.
197 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.8.B. Torkun Bağlı Olduğu Değişkenler ve Tork Vektörünün Yönü
Deney 1.4’ü yaparak tork değişkenlerini bulalım.
DENEY 1.4: Tork Değişkenleri

Araç ve Gereçler
 Kaldıraç kolu
 İki adet yarıklı boş kütle sehpası ve 3-4 adet 20 g yarıklı kütle
 Bir miktar ip
 İki adet 50 cm destek çubuğu
 Üçayak
 Bağlama parçası (ikili)
 Bağlama parçası (mil çubuklu)
1. Kaldıraç kolunun 6 deliğine, yarıklı kütle sehpasını çengelinden asabilmek için ip bağlayınız.
2. Destek çubuklarından yatay olanına mil çubuklu bağlama parçasını bağlayınız ve bu parçanın
miline de ibresini çıkardığınız kaldıraç kolunu ortasından asınız.
3. Sehpalara 20 g’lık kütle koyarak bu sehpaları kaldıraç kolunun soldan ve sağdan 2. deliğine
asınız. Gözlemlerinizi not ediniz (Resim a).
4. Sağdaki sehpanın üzerine 1 adet daha 20 g kütle koyunuz ve gözlemlerinizi not ediniz.
5. Sağdaki sehpaya sonradan koyduğunuz 20 g kütleyi alınız ve bu sehpayı 3. deliğe asınız.
Gözlemlerinizi not ediniz (Resim b).
(a) (b)
(c) (ç)
1. ÜNİTE 198
KUVVET VE HAREKET
6. Sağdaki sehpayı 3. delikten çıkarıp 1.deliğe takınız ve gözlemlerinizi not ediniz (Resim c).
7. Tüm kütleleri sehpalarıyla birlikte alarak bu sehpalardan birini kaldıraç kolunun dönme noktası-
na asınız. Gözlemlerinizi not ediniz (Resim ç).
Değerlendirme
1. Eşit kütleler dönme noktasına eşit uzaklıkta iken herhangi bir yönde dönme gerçekleşti mi
(Resim a)?
2. Sağdaki sehpaya ekstra kütle koyduğunuzda hangi yönde dönme gerçekleşti? Ayrıca ekstra
kütleyi çıkarıp sağdaki sehpayı 3. deliğe taktığınızda ise hangi yönde dönme gerçekleşti (Resim b).
3. Sağdaki sehpayı kütle aynı iken yani yine kuvvet sabitken 1. deliğe taktığınızda ise hangi yönde
dönme gerçekleşmiştir (Resim c)?
4. Tek bir kütle (kuvvet) dönme noktasına asıldığında ise herhangi bir yönde dönme gözlediniz mi
(Resim ç)?
Ağırlık, cisimlere uygulanan yer çekimi kuvvetidir. Bu deneyde kütlelerin ağırlıkları, kuvveti temsil
etmektedir. İki taraftan eşit kuvvet koluna sahip kuvvetlerin torku eşit olduğu için herhangi bir yönde dön-
me gerçekleşmemiştir (Resim a). Sağdaki sehpaya ekstra kütle koyduğunuzda ağırlık (kuvvet) arttığı
için tork artmış ve saat yönünde dönme geçekleşmiştir. Ayrıca ekstra kütleyi çıkarıp sağdaki sehpayı
3. deliğe taktığınızda ise kuvvet (ağırlık) sabitken kuvvet kolu büyüdüğü için tork artmış ve yine saat
yönünde dönme gerçekleşmiştir (Resim b). Sağdaki sehpayı kütle aynı iken yani (kuvvet sabitken)
1. deliğe taktığınızda kuvvet kolu azaldığı için tork küçülmüş ve saatin tersine dönme gerçekleşmiştir
(Resim c). Tek bir kütle (kuvvet) dönme noktasına asıldığında ise kuvvet kolu olmadığından veya kuv-
vetin etki çizgisi (uzantısı) dönme noktasından geçtiğinden tork sıfırdır. Dolayısıyla herhangi bir yönde
dönme gözlenemez (Resim ç).
Torkun büyüklüğü, uygulanan kuvvetin F büyüklüğünün yanında kuvvetin etki çizgisinin veya uzan-
tısının dönme noktasına olan dik uzaklığına da bağlıdır. Bu uzaklığı d ile gösterelim. Etki çizgisinin
dönme noktasına olan dik uzaklığına moment kolu veya kuvvet kolu denir. Biz bu kitapta, söz konusu
uzaklığa kuvvet kolu diyeceğiz. Etki çizgisine göre, Şekil 1.36’da O noktası için F1 kuvvetinin kuvvet
kolu, F2 kuvvetinin kuvvet kolundan daha büyüktür. Bu nedenle kuvvetlerin büyüklükleri aynı olsa bile
F1 kuvvetinin O’ya uyguladığı tork, F2 kuvvetininkinden büyük olur (d1 > d2). F3 kuvvetinin etki çizgisi
O’dan geçmektedir. Bu nedenle kuvvet kolu olmadığından bu kuvvetin O noktasına uygulayabileceği bir
tork değeri yoktur.
Tork gösterimi için Yunan alfabesindeki “x” harfini kullanacağız. Bu durumda, kuvvetin etki çizgisi
veya uzantısının dönme noktasına dik uzaklığı yani kuvvet kolu d olan, F büyüklüğündeki bir kuvvetin
söz konusu noktaya uyguladığı torkun büyüklüğü,
x = F$d
bağıntısıyla bulunur. Ayrıca bu denkleme göre, kuvvetin birimi newton (N), kuvvet kolu birimi metre (m)
alınırsa torkun birimi, “N $ m ” olacaktır.
199 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Daha önce iş veya enerji birimini de “N · m’’ olarak ifade etmiştik. Bu ikili çarpım “joule’’ olarak da
belirtilmişti. Ancak tork, iş veya enerji olmadığı için torkun birimini “N · m’’ olarak kullanacağız.
Tork, vektörel bir büyüklüktür. Çünkü Şekil 1.36’daki anahtarı döndürme yönü, saat yönü veya saatin
tersi yönünde olabilir. Bu bakımdan tork vektörü, kuvvet ve kuvvet kolunun oluşturduğu düzleme dik bir
vektördür. Bu durumda farklı yönlerdeki torkların bileşkesi bulunurken bu yönler dikkate alınmalıdır.
Torkun yönünün ise sağ el kuralıyla gösterebiliriz. Şekil 1.37.a’daki gibi sağ elimizin dört parmağını d
kuvvet kolu doğrultusunda uzatıp daha sonra kuvvet yönünde (saatin tersine) kıvırırsak başparmağımız
yukarıya doğru olan tork vektörünün yönünü gösterecektir. Şekil 1.37.b’deki gibi yine sağ elimizin dört
parmağını d kuvvet kolu doğrultusunda uzatıp daha sonra kuvvet yönünde (saat yönünde) kıvırırsak
başparmağımız aşağıya doğru tork vektörünün yönünü gösterecektir.
Tork yönü
d
x
F
(a)
F
(b)
Tork yönü
Şekil 1.37: (a) Sağ el kuralı ile saatin tersine döndürmede, (b) Saat yönünde döndürmede tork vektörü yönünün
bulunuşu.
UYARI
Tork, bir noktaya göre büyüklüğü değişen bir niceliktir. Noktanın konumu değişince kuvvetin torku
da değişir. Ayrıca bileşke tork bulunurken de kuvvetler bir araya getirilemez. Çünkü kuvvetlerin bir
araya getirilmesi kuvvet kolunun değerini değiştirir ve dolayısıyla bu durumda yapılacak işlemler ha-
talı olur.
1. ÜNİTE 200
KUVVET VE HAREKET
Torkun bulunmasında iki yöntem vardır:

1. yöntem: Kuvvetin etki çizgisine, istenen noktadan bir dikme çizilir. Bu dikme, kuvvet koludur. Kuv-
vet kolunun değeri ile kuvvetin büyüklüğü çarpılır ve torkun değeri bulunur.
Bu yöntemi bir örnek üzerinde uygulayalım.
Şekildeki çubuk O noktası etrafında dönebilmektedir.

Buna göre, çubukla aynı düzlemde olan 50 N büyüklüğündeki kuvvetin O noktasına göre
torkunun büyüklüğü ve yönü ne olur?
(sin53° = 0,8 alalım.)
O
53°
,=2 m
F = 50N
ÇÖZÜM
Öncelikle kuvvetin etki çizgisini (uzantısını) gösterip bu uzantıya dönme noktasından çizilen dik
uzaklığı yani kuvvet kolunu (d) bulalım.
etki çizgisi
lu
d
ko
et
vv
ku
53°
O
53°
,=2 m
F = 50N
Taralı üçgende,
karşı kenar d
sin 53° = = & d = , · sin 53° = 2 · 0, 8
hipotenüs ,
d = 1, 6 metre
Buradan torkun büyüklüğü,
x = F·d
x = 50 · 1, 6
x = 80N · m ve yönü de sağ el kuralına göre sağ elimizin dört parmağını d doğrultusunda tutup
sonra F kuvveti yönünde kıvırdığımızda başparmağımız sayfa düzlemine dik ve içeri doğru yönü
gösterecektir. Yani “ ,” yönde olacaktır.
201 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
2. yöntem: Bir kuvvetin bir noktaya göre torku, bileşenlerinin aynı noktaya göre torklarının toplamına
eşittir.
Şekildeki çubuk O noktası etrafında dönebilmektedir.

Buna göre, çubukla aynı düzlemde olan 50 N büyüklüğündeki kuvvetin O noktasına göre
torkunun büyüklüğü ve yönü ne olur?
(sin53° = 0,8 ve cos53° = 0,6 alalım.)
O
53°
,=2 m
F = 50N
ÇÖZÜM
Bir önceki örnekte 1. yöntemle çözdüğümüz bu soruyu, şimdi 2. yöntemle çözelim.
F kuvvetini çubuğa paralel ve çubuğa dik olan Fx ve Fy gibi birbirine dik iki bileşene ayıralım.
Fx bileşeninin O’ya göre torkuna x x , Fy bileşeninin O’ya göre torkuna ise x y diyelim. Bu durumda
F kuvvetinin O’ya göre torkuna x dersek,
x = xx + xy
olmalıdır. Fx ve Fy bileşenlerinin büyüklükleri

Fx = F · cos 53° = 50 · 0, 6 = 30N
Fy = F · sin 53° = 50 · 0, 8 = 40N
dy = 2m
Fx = 30N ^d x = 0h
O
53°
,=2 m
Fy = 40N F = 50N
Fx bileşeninin etki çizgisi O’dan geçtiği için bu bileşenin O’ya uyguladığı tork x x = 0 olur. ^d x = 0h
Fy bileşeninin etki çizgisine O noktasından çizilen dikme yani kuvvet kolu, çubuğun boyuna
eşittir. Yani d y = , = 2 metre olur. Buna göre,
x y = Fy · d y = 40 · 2 = 80 N · m olacaktır. Sonuç olarak
x y = x x + x y olduğundan F kuvvetinin O’ya göre torkunun büyüklüğü x = 80 N · m bulunur.
Tork vektörünün yönünü bulurken ise sağ elimizin dört parmağını önce kuvvet kolu yani çubuk
doğrultusunda yerleştirip sonra çubuğa dik olan Fy bileşeni yönünde kıvırdığımızda başparmağı-
mız, tork vektörünün sayfa düzleminden içeriye doğru olduğunu gösterir. (,)
1. ÜNİTE 202
KUVVET VE HAREKET
1.8.C.Torkla İlgili Bazı Problemler
0,5 m
F = 600 N
37°
yatay
yatay
Kendimizi bir tesisatçı yerine koyalım. Bir boru bağlantısını gevşetmek için İngiliz anahtarının
koluna ilave bir boru taktığımızı varsayalım. Sonra da borunun ucuna düşey olarak 600 N kuvvetle
bastırdığımızı kabul edelim. Kuvvetin uygulandığı nokta ile boru bağlantı noktası arasındaki mesafe
0,5 m olup anahtar ve ek boru, yatayla şekildeki gibi 37° açı yapsın.
Ayağınızla uyguladığınız kuvvetin, boru bağlantısının merkezine veya anahtar ağzına
göre torkunun büyüklüğü ve yönü ne olur?
(sin 37°=0,6 ve cos 37°=0,8 alalım.)
ÇÖZÜM
Kuvvet kolunu (d) bulalım.
5 m
0,
,=
0,5 m
37°
F = 600 N d
37° d
cos 37° = = 0, 8
yatay 0, 5
yatay
d d = 0, 4 metre
bulunur.
Buradan torkun büyüklüğü ve yönü,
x = F·d
x = 600 · 0, 4
x = 240N · m (,) bulunur.
203 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Bir varili, basamağa çıkarmak için şekildeki

doğrultu ve yönlerde, eşit büyüklükte F1, F2, F3
F1
kuvvetleri varile uygulanıyor.
varil
Varil türdeş ise,
a) Bu kuvvetlerin hangileri tek başına va- F2
rili basamağa çıkarabilir? O
b) Siz olsaydınız varili en rahat biçimde F3
basamağa çıkarmak için aynı büyüklükteki basamak

bir kuvveti tek başına hangi yön ve doğrul-
tuda uygulardınız?
(O, varilin merkezi)
SİZ ÇÖZÜN
Üçgen bir levhaya F kuvveti şekildeki gibi F
uygulanıyor.
Kuvvetin A, B ve C noktalarına göre
torklarının büyüklükleri x A , x B ve x C oldu-
ğuna göre, bunlar arasındaki ilişki nedir? A C
B
1. ÜNİTE 204
KUVVET VE HAREKET
1.9. DENGE
Fotoğraf 1.25: İp cambazları dengede kalmak için denge koşullarını uygular.
İp üzerinde yürüyen cambazlar âdeta canıyla oynar. Jay Cochrane (Cey Kaukırın 1944–2013)
(Fotoğraf 1.25), Guinness Rekorlar Kitabı'na girmiş Kanadalı ip cambazıdır. Gökyüzünün Prensi laka-
bıyla da bilinir ve kırdığı rekorlarla Guinness Rekorlar Kitabı'na 6 kez girmeyi başarmıştır. Jay Coch-
rane, 7 Temmuz 2012’de mesleğinin 50. yılı kutlamalarında Niagara Şelaleleri'nin Kanada tarafındaki
160 metrelik Skylon Kulesi’nin tepesinden, 177 metre uzunluğundaki bir otele uzanan 400 metrelik tel
üzerinde korumasız yürüyerek büyük bir gösteriye imza atmıştır. Ancak Cochrane, mesleğinin 50. yılı
dolayısıyla 81 gün boyunca her gün yapmayı planladığı bu gösteriyi, hastalığı yüzünden tamamlayama-
dan pankreas kanseri nedeniyle 69 yaşında ölmüştür.
Jay Cochrane gibi her cambazın yaptığı nefes kesen benzeri gösterilerde yapılacak ufacık bir hata,
cambazın hayatına mal olabilir. Bu gibi gösterilerde cambaz, hangi fiziksel gerçeklikleri yerine getirerek
bu gösteriyi tamamlayabilir? Cambazın dengede kalarak bu gösteriyi tamamlayabileceği açıktır. Den-
gede kalmak nasıl olabilir?
Bu bölümde, herhangi bir cismin dengede kalmasının koşullarını öğreneceksiniz. Ayrıca cisimlerin
dengede kalmasında çok önemli bir kavram olan ağırlık ve kütle merkezi gibi kavramlar üzerinde duru-
lacaktır. Buna ilave olarak denge koşullarının, günlük yaşamda kullanılan basit makinelere nasıl uygu-
lanacağını ele alacaksınız.
205 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.9.A. Cisimlerin Denge Durumları

Cisimlerin dengede kalması için iki koşulun sağlanması gerekir. Şimdi bu koşulları öğrenelim.
1. Denge Koşulu
Kuvvetin, cisimlerin hareket ve biçimlerinde değişiklik yapan bir etki olduğunu söylemiştik. Buna göre,
cismin öteleme hareketi yapmaması veya yapıyorsa da sabit hızla hareket etmesi için ona etkiyen dış
kuvvetlerin bileşkesinin sıfır olması gerekiyordu. Daha önce Newton’ın Birinci Hareket Yasası olarak
öğrendiğimiz bu kural, cisimlerin dengesinin 1. şartı olarak tanımlanır. Kuvvet ve kuvvetin bileşenleri
cinsinden, cisme etkiyen F1, F2, F3 , ... gibi kuvvetlerin bileşkesine R dersek
R = F1 + F2 + F3 + ... = 0 olmalıdır.
Ayrıca bileşenleri cinsinden,
R = R x + R y ise
R x = F1x + F2x + F3x + ... = 0
R y = F1y + F2y + F3y + ... = 0
olmalıdır.
2. Denge Koşulu
1. denge şartı, dengenin tam anlamıyla sağlanması için yeterli olmaz. Dengenin tam anlamıyla sağ-
lanması için cismin dönme eğiliminde olmaması gerekir. Bu bakımdan, cisme etkiyen dış kuvvetlerin bir
noktaya göre torkları toplamı sıfır olmalıdır. Yani, net tork sıfır olmalıdır.
Cisme etkiyen kuvvetlerin bir noktaya göre torklarına sırasıyla x 1 x 2 x 3, ... diyelim. Toplam tork x Top
dersek x Top = x 1 + x 2 + x 3 + ... = 0 olmalıdır.
O merkezli ve r yarıçaplı bir diskin denge durumunu, etkiyen dış kuvvetlere göre inceleyelim.
a) F1 = F
1. koşul sağlanmıştır. Buna göre,
R y = F 1 + F2
O R y = F - F = 0 bulunur.
r r 2. koşul sağlanmamıştır. O noktasına göre,
F2 = F x 1 = F1 · r = F · r , yönde
x 2 = F2 · r = F · r , yönde
x Top = x 1 + x 2
x Top = F · r + F · r
x Top = 2F · r , olur.
Yani bu cisim dengede değildir.
1. ÜNİTE 206
KUVVET VE HAREKET
b) F1 = F
1. denge koşulu sağlanmıştır.
F2 = F
R y = F1 + F2 + F 3
R y = F1 + F2 - F3 = F + F - 2F = 0 olmaktadır.
O
r r 2. denge koşulu da sağlanmıştır. O noktasına göre,

_
x 1 = F1 · r = F · r, , yönde b x Top = F · r - F · r + 0
b
x 2 = F2 · r = F · r, 9 yönde ` x Top = 0
x 3 = F3 · d 3 = 0 ^d y = 0h
bb
F3 = 2F a olmaktadır (zıt yönlü).
(0)
(Bir kuvvetin kendi uygulanma noktasına göre torku
yoktur.)
Sonuç olarak bu cisim dengededir.
Noktasal cismin denge durumu
Şimdi de noktasal cisim dengesi analizi yapalım. Olayı daha yalın hâle getirmek için noktasal cisme
dışarıdan uygulanan aynı düzlemde üç kuvvet olduğunu varsayalım.
Öncelikle iki kuvvetin bileşkesi sıfır ise bu kuvvetle-

F F rin, eşit büyüklükte ve zıt yönlü olmasını hatırlayalım.
a) Bir cisim (M) üç kuvvetin etkisi altında dengede

F1 F1 - 2
ise bu kuvvetlerden herhangi ikisinin bileşkesi
_ F1 - 2 i üçüncü kuvvete _ F3 i eşit büyüklükte ve zıt
M
F2 yönlü olmalıdır. a F3 = F1 - 2 k
F3
b) Ayrıca bu üç kuvvetin bileşkesi sıfır olduğunda,

F1
bunlar arasında sinüs teoremi yazılabilir. (Lami Teo-
B C remi) Kuvvetlerin büyüklükleri F1, F2, F3 ve karşıla-

F2
rındaki açılar sırasıyla W B, X
A, W C olduğuna göre,
A
F3
F1 F2 F3
= =
sin A sin B sin C
yazılabilir. Buradan açı değerleri arasında W B2X

A2W C ilişkisi varsa kuvvetlerin büyüklükleri arasında
F1 1 F2 1 F3 olacağı görülebilir.
207 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
T1 T2 30° 30° T3
60° 60°
Özdeş cisimler, şekildeki gibi üç farklı durumda iplerle dengelenmiştir.

Buna göre, iplerdeki gerilme kuvvetlerinin T1, T2 ve T3 büyüklüklerini karşılaştıralım.
ÇÖZÜM
a) b) c)
T1 T1 T2 30° 30° T2 T3 T3
60° 60°
P P P
Her bir cismin ağırlığına P diyelim. (a)’daki durum için iplerin düşeyle yaptığı açılar eşit olduğun-
dan iplerdeki gerilmeler eşit ve T1 olmalıdır.
T1 T1
2T1 = P
P
T1 =
2
(b)’deki durum için, iplerin düşeyle yaptığı açılar eşit olduğundan aynı cisme bağlı bu iki ip için
gerilmeler birbirine eşit ve T2 olmalıdır. Toplam açı 60° olup vektörler bölümündeki özel durumları
hatırlarsak
R = T2 3
R = T2 3 = P
T2 30 ° T2 P
° 30 T2 = bulunur.
3
1. ÜNİTE 208
KUVVET VE HAREKET
(c)’deki durum için, aynı gerekçe ile burada da ip gerilmeleri birbirine eşit ve T3 olacaktır. Vek-
törler bölümünde öğrendiğimiz özel durumları da dikkate aldığımızda,
R = T3
R = T3 = P bulunur.
T3 T3
60° 60°
Buradan, iplerdeki gerilmelerin büyüklükleri
arasında,
P
T3 2 T2 2 T1 ilişkisi elde edilir.
SİZ ÇÖZÜN
Ağırlığı 30 N olan bir cisim şekildeki gibi ip-

lerle dengelenmiştir.
T2
Buna göre, iplerdeki gerilmelerin T1 ve
37°
yatay T2 büyüklükleri kaç newton olur?
T1
( sin 37° = 0, 6; cos 37° = 0, 8 alınız.)
P = 30 N
tavan
Ağırlığı P olan eşit bölmeli, türdeş bir
çubuk, ip ve destek yardımıyla şekildeki gibi
ip dengelenmiştir.
Buna göre, çubuğa etkiyen kuvvetleri
yatay gösterelim.
destek
ÇÖZÜM
Çubuk türdeş olduğu için çubuğun P ağırlı-
tavan
gerilme kuvveti (tavana)
ğını tam ortada göstermeliyiz.
tepki kuvveti (çubuğa)
ip N Bu durumda, etkiyen kuvvetler şekildeki
gerilme kuvveti (çubuğa)
gibi olur.
yatay
P etki kuvveti (desteğe)

ağırlık (çubuğu) N destek
209 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.9.B. Denge Problemleri

Şimdi de bazı denge problemlerine öğrendiklerimizi uygulayalım.
1,5 m x
400N 500N
yatay
300N ağırlığındaki düzgün bir kalas, ağırlıkları 400N ve 500N olan iki çocuğu taşımaktadır.
Destek, kalasın ağırlığının uygulama noktasının altında ve 400N’luk çocuk destekten
1,5 metre uzakta ise,
a) Destek tarafından kalasa uygulanan tepki kuvvetini bulalım.
b) Sistemin dengede olması için 500N’luk çocuğun desteğe kaç metre uzakta oturması
gerektiğini bulalım.
ÇÖZÜM
N
1,5 m x
tork işareti tork işareti

yatay
(+) (–)
G 1 = 400 N G 2 = 500 N
P = 300 N
a) Kuvvetleri gösterdiğimizde, sistemin dengede kalması için 1. koşula göre bileşke kuvvet sıfır
olmalıdır. Buna göre, desteğin kalasa uyguladığı tepki kuvvetinin büyüklüğü (N),
N = G 1 + G 2 + P = 400 + 500 + 300
N = 1200 newton
olmalıdır.
b) 2. denge koşuluna göre, herhangi bir yönde dönme eğiliminin olmaması gerekir. Buradan,
desteğe göre torkların toplamının sıfır olduğunu kabul etmeliyiz.
x Top = 0 olmalıdır.
1. ÜNİTE 210
KUVVET VE HAREKET
Çubuk ağırlığının (P) ve desteğin tepki kuvvetinin (N) desteğe göre bir torku yoktur. Bu nedenle
işleme dâhil etmeye gerek yoktur. G 1 ve G 2 çocuk ağırlıklarının desteğe göre torkları eşit ve zıt
yönlü olmalıdır.
+ G 1 · 1, 5 - G 2 · x = 0 ise
G 1 · 1, 5 = G 2 · x
400 · 1, 5 = 500 · x
x = 1, 2 metre bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
ip
yatay
destek
6 metre uzunluğunda ve 100N ağırlığındaki türdeş bir kalas, iple şekildeki gibi dengelenmiştir.
İp en fazla 400N büyüklüğündeki gerilmeye dayanabildiğine göre 700N ağırlığındaki ada-
mın, kalasın dengesi bozulmadan yürüyebileceği uzaklık (x) en fazla kaç metre olabilir?
Sürtünmesi önemsiz bir duvara şekildeki gibi

yaslanmış 80N ağırlığındaki türdeş bir merdiven
L
dengededir.
sürtünmesiz duvar
Buna göre,
a) Merdivenin K ucuna uygulanan düşey
kuvveti (N) bulalım.
b) Merdivenin L ucuna etkiyen kuvveti bu-
lalım. 53°
c) Merdivenin K ucuna etkiyen sürtünme K

(Fs ) kuvvetini bulalım.
(sin53°=0,8 ve cos53° = 0,6 alalım.)
211 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
Merdivene etkiyen kuvvetleri gösterelim.
Merdivenin K ucu sola doğru kayma eğilimin- yatay F L
dedir. Bu sebeple sürtünme kuvveti ^Fsh sağa sürtünmesiz duvar

doğru olmalıdır.
L noktasından uygulanan kuvvet yatay bir
tepki kuvvetidir. (F) N
G
1. denge koşuluna göre Fs = F olmalıdır
53°
^R x = 0h .
K Fs
Merdivenin ağırlığı (G) düşey bir kuvvet olduğundan bunu, K ucundan uygulanan düşey tepki
kuvveti (N) dengelemelidir. Yani, 1. denge koşuluna göre, N = G olmalıdır ^R Y = 0h .
a) 1. denge koşuluna göre N = G = 80 newton olmalıdır.
b) 2. denge koşuluna göre, toplam tork sıfır olmalıdır.
Eğer K ucuna göre tork alırsak N ve Fs kuvvetlerini işleme almaya gerek kalmaz. Bir kuv-
vetin kendi uygulama noktasına göre torku yoktur. Merdiven boyuna 2, diyelim. Ağırlığı (G),
merdiven türdeş olduğundan merdivenin ortasından göstermeliyiz.
d F & F kuvvetinin kuvvet koludur.
Değeri ise etki çizgisi F
d F = 2, · sin 53° = 2, · 0, 8 = 1, 6, dir.

,
d G & G ağırlığının kuvvet koludur.
dF
Değeri ise
,
d G = , · cos 53° = , · 0, 6 = 0, 6, G
bulunur. 53°
Buna göre, F kuvvetinin 9 yöndeki torku,

K
dG
G ağırlığının , yöndeki torkuna eşit olmalıdır. etki çizgisi
+ F · d F - G · d G = 0 ise
F · dF = G · dG
F · 1, 6, = 80 · 0, 6,
F = 30N bulunur.
c) 1. denge koşuluna göre, Fs = F olduğundan, sürtünme kuvveti de Fs = 30N olacaktır.
1. ÜNİTE 212
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Bir önceki örnekteki merdiven probleminde

F L
merdivenin K noktasından uygulanan toplam
kuvvetin;
a) Büyüklüğünü bulunuz.
b) Doğrultu ve yönünü gösteriniz.
N
G
53°
K Fs
Ağırlığı 20N olan türdeş bir küre, sürtünmesiz

eğik düzlem üzerinde bir ipe bağlanarak şekildeki
ip
gibi dengelenmiştir.
Buna göre, O
a) İpteki gerilme kuvvetinin (T),
b) Eğik düzlemin küreye uyguladığı tepki
kuvvetinin (N) büyüklüklerini bulalım.
37°
(sin37° = 0,6 ve cos37° = 0,8 alalım.)
ÇÖZÜM
N
ip T
T
O Px
N 37°
P
Py
37°
P = 20N
1. denge koşuluna göre,

a) Gerilme kuvveti T = Px = P · sin 37° = 20 · 0, 6 = 12 newton olur.
b) Tepki kuvveti N = Py = P · cos 37° = 20 · 0, 8 = 16 newton olur.
213 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
SİZ ÇÖZÜN
Ağırlığı 20N olan türdeş bir küre, I ve II düz- II
lemleri arasında şekildeki gibi dengededir. I

Sürtünmeler önemsenmediğine göre, I
ve II düzlemlerine kürenin uyguladığı kuv-
37° 53°
vetlerin F1 ve F2 büyüklükleri kaç newton yatay
olur?
( sin 37° = cos 53° = 0, 6 ve sin 53° = cos 37° = 0, 8 alalım.)
1.9.C. Kütle ve Ağırlık Merkezi
Fotoğraf 1.26: Üst üste duran kayalar, hangi fiziksel gerçeğe göre dengede kalabilir?
Katı cisimlerin dengesini ele aldığımızda incelememiz gereken kuvvetlerden biri de o cismin ağırlı-
ğıdır. Ağırlık, cisme etki eden yer çekimi kuvvetidir. Cisimler tek bir parça gibi görünse de aslında küçük
parçaların birleşmesinden oluşur. Küçük parçaların her birinin bir ağırlığı vardır. Bu ağırlıklar birbirine
paraleldir ve yerin merkezine doğru yönelmiştir. Bu parçaların ağırlıkları toplamı, cismin ağırlığını ve-
recektir. Cismin ağırlığının uygulama noktası ise ağırlık merkezi demektir. Fotoğraf 1.26’da en üstteki
1. ÜNİTE 214
KUVVET VE HAREKET
kayanın dengede kalmasının nedenini, bu kayanın ağırlık merkezi ile alttaki kayanın tepki kuvvetinin
aynı doğrultuda olmasıyla açıklayabiliriz. Diğer türlü iki kuvvetin farklı doğrultularda olması, net bir tork
oluşturup kayanın bir yönde dönerek dengesinin bozulmasına neden olabilirdi.
Kütle merkezi ise bir cismin tüm kütlesinin toplanmış varsayıldığı noktadır. Eğer bir cisim, düzgün bir
yer çekimi alanı içindeyse yani g yer çekimi ivmesi, cismin her noktasında aynı değerde ise bu durumda
ağırlık merkezi, cismin kütle merkezi ile çakışık olur. Kütle merkezi skaler bir büyüklüğün merkezi, ağırlık
merkezi ise vektörel bir niceliğin uygulama noktasıdır. Çekimin olmadığı bir konumda, ağırlıktan veya
ağırlık merkezinden söz edilemez. Ancak kütle ve kütle merkezi varlığını korur.
Bir cismin ağırlık merkezini bulurken, “bir kuvvetin bir noktaya göre torkunun aynı noktaya göre bu
kuvveti oluşturan diğer kuvvetlerin torkları toplamına eşit olması kuralı’’nı kullanacağız. Ağırlık merkezi
problemlerinde karşımıza çıkan ağırlıklar birbirine paralel olduğu için aslında bizim yapacağımız, paralel
kuvvetlerin bileşkesinin yerini bulmaktır. Bu durumu öncelikle paralel kuvvetler bileşkesini inceleyerek
kavramaya çalışalım.
Ağırlığı önemsiz çubuğa etkiyen şekil-

K L M N
deki kuvvetlerin bileşkesinin nerede olaca-
ğını bulalım.
F1 = F
F2 = 2F
F3 = 3F F4 = 4F
ÇÖZÜM
K’ye göre tork alalım. Bileşke kuvvetin bü-
x
yüklüğü,
K L M N
R = F + 2F + 3F + 4F
R = 10F olacaktır.
Bileşke kuvvetin uygulama noktasının M-N
(–)
arasında olduğunu varsayalım.
F1 = F
(–)
F2 = 2F (–) (–)
F3 = 3F F4 = 4F
(–)
R = 10F
215 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Bileşke kuvvetin (R), K noktasına göre torku, F1, F2, F3 ve F4 kuvvetlerinin K’ye göre torkları
toplamına eşit olmalıdır. Bileşke kuvvetin torkuna x R , bu bileşkeyi oluşturan kuvvetlerin toplam
torkuna ise x Top diyelim.
x R = x Top yazılabilir. Yönleri de dikkate alarak,
" Rx = " F1 · d 1 " F2 d 2 " ... biçiminde bileşke tork eşitliği düzenlenebilir. Buradan
- 10F · x = 0 - 2F · 1 - 3F · 2 - 4F · 3 ( KL = LM = MN = 1 birim alındı.

Ayrıca F1 ’in kendine göre torku sıfırdır.)
- 10F · x = - 20F
x = 2 birim bulunur.
Bu da M noktasına karşılık gelir.
Şimdi bu örnekte elde ettiğimiz bilgiyi kullanarak bir cismin ağırlık merkezini nasıl bulacağımızı gö-
relim. Bunun için cismi, iki boyutta analitik olarak ele alalım ve ağırlık merkezi koordinatlarını bulalım.
y3 m3 g
y1
m1 g C C " ağırlık merkezi

y0
y2
^x 0, y 0h " ağırlık merkezinin koordinatları
m2 g
Mg
0 x
x1 x2 x0 x3
(0,0)
Y eksenine göre tork alıp x 0 değerini bulalım. Bileşke kuvvet burada cismin ağırlığıdır ^R = Mgh .
Cismin üzerinde örnek olarak üç parçayı alalım. Bu parçaların ağırlıkları ile cismin ağırlığı, y eksenine
göre aynı yönde tork sağladığı için tork işaretlerini hepsinde pozitif alalım. Bu durumda,
Rx = F1 d 1 + F2 d 2 + ... olduğundan
^Mgh x 0 = ^m 1 gh · x 1 + ^m 2 gh · x 2 + ^m 3 gh x 3 + ... olacaktır.
1. ÜNİTE 216
KUVVET VE HAREKET
Cismin her noktasında yer çekimi ivmesinin aynı ve g olduğunu düşünürsek x değeri,
^M g h x 0 = ^m 1 g h x 1 + ^m 2 g h x 2 + ^m 3 g h x 3 + ...
^m 1 + m 2 + m 3 + ...h x 0 = m 1 x 1 + m 2 x 2 + m 3 x 3 + ...
m 1 x 1 + m 2 x 2 + m 3 x 3 + ...
x0 = m 1 + m 2 + m 3 + ... ^1h
denklemiyle bulunabilir. Benzeri işlemi x ekseni için yaptığımızda, y 0 değerini buluruz. Buradan,
m 1 y 1 + m 2 y 2 + m 3 x 3 + ...
y0 = m 1 + m 2 + m 3 + ... ^2h bulunur.
Fotoğraf 1.27: Malezya’daki Petronas Kuleleri. Bu kulelerin, kütle merkezi ile ağırlık merkezi arasında konum ola-
rak az da olsa bir fark vardır.
(1) ve (2) denklemleri, yer çekimi ivmesi büyüklüğünün (g) cismin her noktasında aynı olduğunu kabul
ettiğimizde geçerli olur. Fotoğraf 1.27’deki 452 metre yüksekliğindeki Petronas Kuleleri’nde en tabandaki
yer çekimi ivmesinin büyüklüğü, en üst çatı noktasından %0,014 daha fazladır. Bu değişim nedeniyle
kulenin ağırlık merkezi, kütle merkezinden 2 cm daha aşağıda olmaktadır.
Türdeş, simetrik ve daha küçük cisimler için bu fark oldukça küçük olacaktır. Bu sebeple, problem
çözümlerinde kullanacağımız geometrik cisimlerde, kütle ve ağırlık merkezi neredeyse çakışık olacağı
için bu iki kavramın konum olarak aynı yerde olduğunu kabul edeceğiz.
217 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Türdeş, simetrik bazı cisimlerde ağırlık merkezleri şöyledir:
Kare levhada Dikdörtgen levhada Düzgün çubukta Dairesel levhada
C C C
C
O r
Köşegenlerin kesim Köşegenlerin kesim Çubuğun orta noktası Dairenin kendi

noktası noktası merkezi (O)
Kürede Silindirde Üçgen levhada Yarım çemberde
s
C r O1 C O2 2x
O C C
s r r
x O
B
Alt ve üst tabanların merkezlerini
Kürenin merkezi birleştiren doğrunun _ O 1 O 2 i Kenarortayların kesim noktası CO = 2r/r
tam ortası _ AC = 2 BC i
Bu gibi cisimlerden oluşmuş ağırlık merkezi problemlerinde, ağırlık veya kütle değeri yerine ne alaca-
ğız? Bu soruya isterseniz, çubuk, levha ve katı cisimleri ayrı ayrı ele alarak cevap bulalım.
Cismin G ağırlığı için m kütlesi, g çekim ivmesi ise
G = mg
yazılabilir. d yoğunluğu, V hacmi ise kütlesi m = d $ V olacaktır.
Ağırlığı bu durumda,
G = ^d · Vh · g ^*h
olarak yazabiliriz. En son eşitliği kullanarak cisimlerin ağırlığını yazalım.

A ,
a) Düzgün çubukta, d
, çubuğun boyu, A kesit alanı ise hacmi V = , · A olur.

Çubuğun ağırlığı G = ^d · Vh · g
G = ^d · , · Ah · g ^1h
^1h eşitliğine göre, çubuklar aynı maddeden yapılmışlarsa (d aynı) ve kesit alanları da aynı ise çubuk
ağırlıklarını uzunluklarıyla orantılı alabiliriz.
1. ÜNİTE 218
KUVVET VE HAREKET
b) Düzgün levhada, h
A
d
Levhanın kalınlığı h, yüzey alanı A olsun. Levhanın V hacmi,

V = A $ h olacaktır. Bu durumda ^ * h eşitliğine göre, levhanın ağırlığı, G = ^d · Vh · g

G = ^d · A $ hh · g ^2h

yazılabilir. ^2h eşitliğine göre, levhalar aynı kalınlıkta ve aynı maddeden yapılmışlarsa levha ağırlıklarını,
yüzey alanlarıyla orantılı alabiliriz.
c) Katı cisimlerde, örneğin silindiri düşünürsek
Silindirin hacmi V, yoğunluğu d olsun. ^ * h eşitliğine göre,

d silindirin ağırlığı,
G = ^d · Vh · g ^3h
yazılabilir. ^3h eşitliğine göre, katı cisimler eğer aynı maddeden yapılmışlarsa katı cisimlerin ağırlıklarını
hacimleriyle orantılı alabiliriz.
Şekildeki koordinat sisteminde m, 4m y

ve 10m kütleli cisimler bulunmaktadır. m 2 = 4m
Buna göre, bu cisimlerin oluştur- m 3 = 10m
duğu sistemin ağırlık merkezi koordi-
natları ^x 0, y 0h ne olur?
( x 0: apsis değeri, y 0: ordinat değeri) x
O
m1 = m
ÇÖZÜM
Koordinatlar şekilden bakıldığında her bir cisim için

m 1 ^- 2, - 2h
m 2 ^3, 3h
m 3 ^- 1, 2h olarak bulunur.
219 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Şimdi bunları daha önce elde ettiğimiz eşit- y

likte yerine yazalım. m 2 = 4m
Önce apsis değerini ^x 0h bulalım. m 3 = 10m

C ^0, 2h ^3, 3h
m1 x1 + m2 x2 + m3 x3 ^- 1, 2h
x0 = m1 + m2 + m3
m · ^- 2h + 4m · 3 + 10m · ^- 1h x
= O
m + 4m + 10m
0
x0 = =0
15m m1 = m
bulunur. ^- 2, - 2h
Şimdi de ordinat değerini ^y 0h bulalım.

m1 y1 + m2 y2 + m3 y3
y0 = m1 + m2 + m3
m · ^- 2h + 4m · 3 + 10m · 2
=
m + 4m + 10m
30 m
y0 = =2
15 m
bulunur. Buna göre, ağırlık merkezi koordinatları C ^0, 2h
olarak bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
y
Şekildeki koordinat sisteminde m, 4m, 10m ve
m 2 = 4m
15m kütleli cisimler bulunmaktadır.
m 3 = 10m
Buna göre, bu cisimlerin oluşturduğu siste-
min ağırlık merkezi koordinatları ^x 0, y 0h ne olur?
x
O
m1 = m
m 4 = 15m
Şekil 1.38’deki gibi bir cismi, herhangi bir noktasından (K) iple astığımızda ipin uzantısı cismin ağırlık
merkezinden geçer. Çünkü bu şekilde cisim ağırlığı ve ip gerilmesi aynı hizaya gelir ve denge sağla-
nır. Cismin ağırlık merkezinin tam yerini bulmak için cismi başka bir noktasından (L) daha asarız. Bu
durumda, cisim tekrar dengeye geldiğinde ipin uzantısı ile önceki uzantının kesiştiği nokta yani ağırlık
merkezi (C) olur.
1. ÜNİTE 220
KUVVET VE HAREKET
ip ip
T T
K T L
L K
G C
G
G
(a) (b)
Şekil 1.38: (a) Cismin asıldığı noktada (K) ipin uzantısı ağırlık merkezinden geçer. (b) Cisim başka bir noktasından
asıldığında (L), yine ipin uzantısı ağırlık merkezinden geçer. İki uzantının kesiştiği nokta, cismin ağırlık merkezi (C)
olur.
Düzgün, türdeş bir tel, şekildeki gibi kıvrıl-

K L M
mıştır. yatay
Telin bu konumda dengede kalması için
nereden asılması gerekir?
ÇÖZÜM
Telin her yeri aynı özellikte olduğu için düşey

ve yatay bölümlerin ağırlıklarını uzunlukları ile
ip
orantılı alabiliriz.
K L M
Telin düşey bölümünün boyu 2br ise bu bö- yatay
lümün ağırlığı " P1 = P alınırsa yatay bölümü- C
nün boyu 4br olduğundan bu bölümün ağırlığı O
da P2 = 2P alınabilir. Bu iki paralel kuvvetin
bileşkesi OM üzerinde ve M’ye daha yakın ol-
malıdır. (P2 2 P1 olduğu için) (C) P1 = P P2 = 2P
O hâlde, çubuğun bu konumda dengede kalması için bağladığımız ipin uzantısının C ağırlık
merkezinden geçmesi gerekir. Bu nedenle çubuğu, yatay bölümün L-M arasından asarsak verilen
konumda denge sağlanmış olur.
221 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
Parça çıkarma veya ekleme problemlerinde eklenen parçanın ağırlığını aşağı yönde, çıkarılan
parçanın ağırlığını ise yukarı yönde göstererek işlem yapmalıyız.
O merkezli ve 2r yarıçaplı türdeş bir daire-

nin taralı bölümü çıkarılarak şekildeki gibi dış
kısma yapıştırılıyor.
Buna göre, ağırlık merkezi kaç r yer de- O
ğiştirir?
ÇÖZÜM
(+) (-)
Dairelerin ağırlıkları alanlarıyla orantılı ol-
malıdır.
3r
O 1 merkezli parça için P2
(–) 123
C O3
O
rr 2 " P2 = P olsun. O1 r 123
O 3 merkezli eklenen parça için de x (–)
P3
rr 2 " P3 = P olur.
(0)
O merkezli tüm daire için ise, (–)
r ^2rh = 4rr " P1 = 4P alalım.
2 2
P1 R
O’ya göre tork alalım. O’ya göre R bileşke kuvvetin torku, diğer kuvvetlerin torkları toplamına
eşittir. R bileşke kuvvetin büyüklüğü R = P1 - P2 + P3 = 4P - P + P = 4P bulunur. Bileşke kuvvetin
uygulama noktası sistemin yeni ağırlık merkezi (C) olur. Önceki ağırlık merkezi O noktası olduğun-
dan buraya göre tork alıyoruz. Kayma miktarı x olsun.
" Rx = " P1 d 1 " P2 d 2 " P3 d 3 eşitliğinden,
- 4P · x = 0 - P · r - P · 3r
x = r bulunur.
Resim 1.26’daki Jay Cochrane’nın ip üzerinde dengede kalabilmesini belki şimdi daha iyi açıklaya-
biliriz. Cochrane, kendi ağırlığı ile halatın uyguladığı tepki kuvvetini ve elindeki terazi çubuğunun ağır-
lığını, aynı düşey doğrultuya getirmeye çalışır (Şekil 1.39.a). Bu durum bozulduğunda ise örneğin sola
devrilmeye başladığında hemen elindeki terazi çubuğunu hafif sağa kaydırarak bu kuvvetleri aynı düşey
doğrultuya getirir ve tork dengesini yeniden sağlar (Şekil 1.39.b).
1. ÜNİTE 222
KUVVET VE HAREKET
terazi çubuğu terazi çubuğu
(Çubuk ağırlığı) P G P
G (cambazın ağırlığı)
(ipin tepkisi) N N
ip ip
(a) (b)
Şekil 1.39: (a) P, G ve ipin N tepkisi aynı hizadadır. Cambaz dengede kalır. (b) Sola doğru devrilmeye başlayınca
cambaz, çubuğu hafif sağa kaydırarak G ve P’nin bileşkesini ipin N tepkisi ile aynı hizaya getirerek dengeyi yeniden
kurar.
duvar duvar
(ağırlığımız) G
G G
N
(zeminin tepkisi) N N
yatay yatay yatay
(a) (b) (c)
Şekil 1.40: (a) Zemin tepkisi (N) ile ağırlığımız (G) aynı hizada ve bu nedenle dengede kalırız. (b) Duvara yaslanıp
eğildiğimizde ise zemin tepkisi ve ağırlığımız aynı hizada olmaz ve bu nedenle devriliriz. (c) Duvar olmadığında ise
belimizi geriye çeker ve dengemizi sağlarız.
Benzer bir durum da ayakta dururken ağırlığımız (G) ile yatay zeminin tepki kuvvetinin (N) aynı hizada
olması sebebiyle dengede kalmamızdır (Şekil 1.40.a). Duvara sırtımızı yaslamış vaziyette eğilmeye
çalıştığımızda ise ağırlığımız ile zeminin tepki kuvveti aynı hizada olmayacağı için öne doğru hemen
dengemiz bozulur (Şekil 1.40.b). Ancak arkamızda duvar olmadan eğildiğimizde belimizi geriye doğru
çekeriz ve ağırlığımız ile zeminin tepki kuvvetinin aynı hizada olmasını sağlayarak denge durumumuzu
korumuş oluruz (Şekil 1.40.c).
223 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
C
C
G1
G1
oturma G2
düzlemi oturma oturma
düzlemi düzlemi
(a) (b) (c)
Şekil 1.41: (a) Ağırlık merkezinin (C) iz düşümü oturma düzleminde ise araba devrilmez. (b) Ağırlık merkezinin iz
düşümü oturma düzleminin dışında ise araba devrilir. (c) Yük kamyonu gibi araçlarda ağırlık merkezi daha yukarıda
olduğundan, devrilme olmaması için yol eğiminin azaltılması gerekir.
Ağırlık merkeziyle ilgili başka bir durum, eğimli yollardaki arabaların denge durumlarının açıklan-
masıyla ilgilidir. Şekil 1.41.a’daki eğimli yoldaki oturma düzlemine göre arabanın ağırlık merkezinin iz
düşümü, oturma düzlemi sınırları içerisindedir. Bu sebeple araba devrilmez. Ancak Şekil 1.41.b’deki gibi
yolun eğimi artırılınca ağırlık merkezinin iz düşümü, oturma düzlemi dışına çıkar ve araba ok yönünde
devrilir. Şekil 1.41.c’deki bir kamyonun ağırlık merkezi arabaya göre daha yüksektedir. Ağırlık merkezi
yükseldikçe ağırlık merkezinin iz düşümü, oturma düzleminden çıkmaya başlar. Bu nedenle yolun eğimi
azaltılırsa ağırlık merkezi iz düşümü oturma düzlemi içine getirilebilir. Aksi takdirde kamyon da ok yö-
nünde devrilecektir. Ağırlık merkezinin iz düşümü, oturma düzleminin tam sınırında olan cisimler, kritik
dengede demektir.
Fotoğraf 1.28: Gemilerin alt kısmında çıkıntı burun gibi görülen ve salma adı verilen
kısım, geminin fırtınalı havalardaki salınımında alabora olmasını önlemek için yapılmıştır.
1. ÜNİTE 224
KUVVET VE HAREKET
Bir diğer durum da gemilerin denge durumudur. Fotoğraf 1.28’deki gibi gemilerin alt kısmında çıkıntılı
burun şeklinde görülen salma bölümü, gemide oluşan sistemin ağırlık merkezinin en alt noktada olma-
sını sağlamak için yapılmıştır. 10. sınıf fizik dersinin “Madde ve Özellikleri” ünitesinde, sıvıların kaldırma
kuvvetinin bir uygulama noktası olduğunu öğrenmiştiniz. Kaldırma kuvvetinin uygulama noktası, cismin
batan bölümünün ağırlık merkezidir. Gemiyi fırtınalı havalarda alabora olmaktan kurtaran en önemli şey,
ağırlık merkezi ile batan bölümün ağırlık merkezinin birbirine göre düşey konumlarıdır. Salma, geminin
ağırlık merkezinin batan bölümün ağırlık merkezine göre daha aşağıda olmasını sağlar. Batan bölümün
ağırlık merkezi daha aşağıda, ağırlık merkezi yukarıda olursa fırtınalı havada gemi hafif yan geldiğinde,
iki kuvvetin tork yönü, geminin daha çok yana yatmasına neden olacaktır. Bu durumda gemi güvenli
değildir (Şekil 1.42.a). Ancak salma ile ağırlık merkezinin aşağıya çekilmiş olduğu durumda ise fırtınalı
havada gemi hafif yan geldiğinde, iki kuvvetin tork yönü gemiyi eski konumuna getirecek yöndedir. Bu
durumda, gemi güvenlidir (Şekil 1.42.b).
normal
FK
hava tork fırtınalı hava
FK = G (güvensiz durum)
FK
tork
C C ağırlık merkezi
C
O O
su su
O batan bölümün
ağırlık merkezi
G G
(a)
tork fırtınalı hava

(güvenli durum)
FK FK
tork
O
O
C
su C su
G (b) G
Şekil 1.42: (a) Ağırlık merkezi, batan bölümün ağırlık merkezinden daha yukarıda ise gemi, fırtınalı havada kolayca
yan yatabilir. (b) Ağırlık merkezi, batan bölümün ağırlık merkezinden daha aşağıda ise geminin fırtınalı havada
yana yatması zordur.
ARAŞTIRMA
Cep telefonlarında titreşimin nasıl sağlandığını araştırınız. Bulgularınızı sınıf ortamında arkadaş-
larınızla paylaşınız.
225 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
1.9.Ç. Günlük Yaşamda Kullandığımız Basit Makineler
Fotoğraf 1.29: Ahşap dişliler
Fotoğraf 1.29’daki dişli düzenekleri, ilk su değirmenlerinden, Orta Çağ’daki ilk kule saatlerine kadar
kullanılmıştır. Bugünkü modern çarklar, önce mekanik saatlerin doğuşuyla elde işlenerek metalden
(bronz, çelik) yapılmıştır. Daha ileriki tarihlerde dişli işleme tezgâhları ortaya çıkınca bu durum sanayi
koluna dönüşmüş, Sanayi Devrimi’nde el yapımı küçük çarkların yanı sıra büyük döküm çarkları, buharlı
makinelerin özünü oluşturmuştur.
Dişli benzeri kaldıraç, basit makara, palanga, eğik düzlem, vida, çıkrık, kasnak gibi daha basit makine
diyebileceğimiz türden araçlar, günlük yaşamda insanoğlunun dünden bugüne vazgeçilmez yardımcısı
olmuştur. Bu başlık altında, saydığımız basit makinelerin işleyişlerini inceleyeceğiz.
Basit makineler, günlük yaşamımızda iş yapma kolaylığı sağlayan düzeneklerdir. Ancak bu makineler,
kolaylık sağlarken asla enerjiden kazanç sağlamaz. Eğer öyle bir şey olsaydı enerji korunumuna aykırı
bir durum ortaya çıkardı. Bir basit makine için iki kazanç durumu vardır. Bunlar sırasıyla kuvvet kazancı
(kk) ve yol kazancıdır (yk).
1. Kuvvet Kazancı (kk)

Bir basit makinede, taşınan yükün veya direnme kuvvetinin, uygulanan kuvvete oranıdır. Taşınan yük
veya direnme kuvvetine P, uygulanan kuvvetin büyüklüğüne F dersek
kuvvet kazancı (kk) = P/F
olacaktır.
1. ÜNİTE 226
KUVVET VE HAREKET
2. Yol Kazancı (yk):

Bir basit makinede, taşınan yük veya direnme kuvveti yolunun, uygulanan kuvvet yoluna oranıdır.
Taşınan yük veya direnme kuvveti yoluna X P , uygulanan kuvvet yoluna X F dersek
yol kazancı (yk) = X P /X F
olacaktır.
Bir basit makinede bu iki kazancın çarpımı ‘’1’’ e eşittir. Yani,
(kk) · (yk) = 1
yazılabilir.
Bir basit makine ile iş yaparken kuvvetten kazanıyorsak (kk 21 olduğunda) yoldan kaybediyoruz
demektir (yk 1 1 olur). Diğer türlü de kuvvetten kaybediyorsak (kk 1 1 olduğunda) yoldan kazanıyoruz
demektir (yk 2 1 olur). Bazı durumlarda kuvvetten ya da yoldan kazanç aynı olur. (kk = 1 ve yk = 1)
Bu durumda da basit makine, iş yapma kolaylığı sağlar. Şimdi bu kavramları basit makineler üzerinde
incelemeye çalışalım.
Kaldıraçlar
Kaldıraç, çubuk ve destekten oluşan bir basit

A
makinedir. Desteğin, yükün ve uygulanan kuvve-
F xF
BC $ cos a
tin konumuna göre üç tip kaldıraç vardır: Destek C a
arada, yük arada ve kuvvet arada kaldıraç. AC $ cos a
a) Destek arada kaldıraç için tork xP B
dengesi yazalım. C’ye (desteğe göre) P

tork alırsak
xF = xP F · AC = P · BC olur.
123
F · dF = P · dP AC
P
kk =
F · _ AC · cos a i = P · _ BC · cos a i
=
F BC
Desteğin konumuna göre, bu tip kaldıraçta

kk 1 1, kk = 1 veya kk 2 1 olabilir.
Günlük yaşamda makas, kerpeten, pense

vb. bu tip kaldıraçlardandır (Fotoğraf 1.30).
Fotoğraf 1.30: Pense, desteği ortada bir kaldıraçtır.
227 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
F xF b) Yükü arada kaldıraçta ise tork dengesini

A yine desteğe göre (C) yazarsak
xF = xP
B
xP F · d F = P · d P ise buradan
P
C F · AC = P · BC yazılabilir.
dP AC
P
Kuvvet kazancı, kk = = olur.
dF F BC
AC 2 BC olduğundan kk 2 1 olur. Yani kuvvetten kazanç vardır.

Günlük yaşamda bu tip kaldıraçlara, el arabası, fındık-ceviz kıracağı vs. örnek verilebilir
(Fotoğraf 1.31).
Fotoğraf 1.31: El arabası, yük arada bir kaldıraçtır.
c) Kuvvet arada kaldıraçta da desteğe

F
xF göre (C) tork dengesi yazalım.
B xF = xP
C
A
F · dF = P · dP
destek P xP
F · AC = P · BC olur.
P AC
Kuvvet kazancı ise kk = = yazılabilir.
F BC
Bu kaldıraçta AC 1 BC olduğundan kk 1 1 olacaktır.
1. ÜNİTE 228
KUVVET VE HAREKET
Günlük yaşamda bu tip kaldıraçlara, maşa, cımbız vs. örnek verilebilir (Fotoğraf 1.32).
Fotoğraf 1.32: Maşa, kuvvet arada bir kaldıraçtır.
Sabit Makara
Herhangi bir doğrultuda öteleme hareketi yapmayan ve kendi merkezinden geçen sabit bir eksen
etrafında dönen makaralara sabit makara denir (Fotoğraf 1.33).
Fotoğraf 1.33: Sabit makara
229 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sabit makaranın O dönme noktasına göre, tork den-

gesini yazarsak
xF = xP xP xF
F· r = P· r
r r
F = P olur. Sabit makarada kuvvet kazancı,
O r
P P
kk = = = 1 bulunur. F
F P P
Buna göre sabit makara, kuvvetten kazanç sağlamaz. ip

Fı
Ancak kuvvet yönünü değiştirdiği için iş yapma kolaylığı P
sağlar.
Bu makaraya uygulanan kuvvetin doğrultusu, F bü-
P
yüklüğünü etkilemez. Örneğin farklı doğrultuda uygula-
yacağımız Fl kuvveti için, tork dengesi yazılırsa
Fl · r = P · r eşitliğinden Fl = P bulunur.
Hareketli Makara
Merkezinden geçen eksen etrafında dönerek öteleme hareketi yapan makaralara hareketli makara
denir (Fotoğraf 1.34).
Bir hareketli makaradan geçirilmiş ipin sol ucunu
tavana tutturalım. Sağdaki serbest ucundan ise
soldaki ipe paralel olarak F büyüklüğünde kuvvet
uygulayalım. Makaranın solundaki ip gerilmesinin
T büyüklüğü acaba F büyüklüğüne eşit olur mu?
Makara merkezinin O noktasına göre tork dengesini
yazarsak
x F = x T olacağından
F· r = T· r
F = T bulunur.
Dengenin 1. koşuluna göre, sürtünmeleri ihmal
ederek cisim ağırlığını P, makara ağırlığını Pmak ola-
rak düşündüğümüzde,
P + Pmak = T + F = 2F (T = F olduğundan)
P + Pmak = 2F
olacaktır.
Makara ağırlığı Pmak ihmal edilirse
P = 2F olacaktır. Fotoğraf 1.34: Hareketli makara
1. ÜNİTE 230
KUVVET VE HAREKET
Makara ağırlığı Pmak, ihmal edildiğinde kuvvet F = P/2 ol-

maktadır. Bu durumda kuvvet kazancı, T
kk = P/F = P/P/2 = 2 olur.
xT T F xF
Bu durumda, uyguladığımız kuvvetin 2 katı büyüklüğünde
O
yük taşıyabiliriz, demektir. Fotoğraf 1.35’te hareketli makara- r r
nın sabit makara ile birlikte, çamaşır ipinde kullanımı görül- Pmak
mektedir. Burada hareketli makara yardımıyla çamaşır ipinin
hareketi daha kolay olur. Bu sayede bulunduğunuz yerden,
sadece ipi hareket ettirerek çamaşırları ipe kolaylıkla asmış
P
olursunuz.
Fotoğraf 1.35: Hareketli makaranın (sağdaki) sabit makara (soldaki) ile

birlikte çamaşır ipinde kullanımı. Bu şekilde ipin hareketi daha kolay olur.
F büyüklüğündeki kuvvetin ipe paralel olmadığı durumda ne olacaktır?
R=F
F F
60° 60°
30° 30° 30° 30°
Pmak
F = P + Pmak olur.
P
231 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
UYARI
P, yük ağırlığı olmak üzere,
F
F F
ip
r r
P
P
Hareketli makara yük ile Makaranın ağırlığı önemsiz ise

birlikte hareket eder. 2F = P olur.
h
F F hl = 2h
h h
P P
Makaranın ağırlığı dikkate Kuvvetten kazanç oranında yol-

alınırsa 2F = G + P olur. dan kayıp olur. hl = 2h olur.
Palangalar
Kuvvetten kazancın daha fazla istendiği

durumlarda tek hareketli makara yeterli
olmaz. Bu durumda birden fazla hareketli
makara ile bunlara yardımcı sabit makara-
ların kullanıldığı çoklu makara sistemlerine
palanga denir (Fotoğraf 1.36).
Fotoğraf 1.36’deki çoklu makaralardan

yapılan bir palangada dengenin nasıl sağ-
landığını ve kuvvet kazancının ne olacağını
Fotoğraf 1.36: Deneysel amaçlı palangalar için kullanılan
bulalım.
çoklu makara düzenekleri
1. ÜNİTE 232
KUVVET VE HAREKET
F
F
F F
F
F
F
F F Sürtünmeleri ve makara
ağırlıklarını ihmal edersek
F
F 6F = P
P
F=
6
F F
(Kuvvet kazancı (kk),
P P
kk = =
F P
6
kk = 6
bulunur.
P
Görüldüğü gibi bu palanga ile uyguladığımız kuvvetin büyüklüğünün 6 katı değerinde yük taşıyabiliriz.
Fotoğraf 1.37’de çoklu makaralardan kurulmuş bir vinç palangası görülmektedir.
Fotoğraf 1.37: Vinç palangası
233 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Sanayide kullanılan ve caraskal adı verilen araçlar ise daha gelişmiş palanga sistemleridir
(Fotoğraf 1.38).
Fotoğraf 1.38: Sanayide kullanılan caraskal, geliş-

miş bir palangadır.
Eğik Düzlem
Yatayla belli bir açı yapan düzlemlere eğik düzlem denir. Eğik düzleme, günlük kullanımda rampa
düzeneği de denir. Bu düzenekler üzerinde yük taşıma, kuvvet kazancı elde edilmesi nedeniyle normal
düşey doğrultuda taşımaya göre daha kolay olur.
Sürtünmeleri ihmal ettiğimiz bir eğik düzlemde, P ağırlığın- F
daki cismi dengede tutan ve eğik düzleme paralel olan kuvve- P
tin F büyüklüğünü bulalım. h
,
Cisim dengede olduğuna göre, eğik düzlem tepkisi
a
N = P · cos a olmalıdır. Kuvvetin büyüklüğü ise F = P · sin a
olmalıdır.
Eğik düzlemin boyu ,, yüksekliği h olsun.
N F
F = P · sin a s
P
h
F = P·c m co
sa
, in a
$s P$
P a s
F·, = P·h yazılabilir. Bu eşitlikten
P
kuvvet kazancı,
P ,
kk = = olur.
F h
, 2 h olduğunda kk 2 1 olacaktır.
1. ÜNİTE 234
KUVVET VE HAREKET
Örneğin , = 2h olduğunu düşünürsek kk = 2 olur. Bu durumda kuvvetten 2 kat kazanç sağlanır. Böy-
lelikle, uyguladığımız kuvvetin iki katı büyüklüğünde ağırlığa sahip bir cismi eğik düzlemde taşıyabiliriz.
Fotoğraf 1.39: Yük taşımacılarının kullandığı ve bir ucu kamyon kasasına daya-
nan platform bir eğik düzlemdir ve kuvvetten kazanç sağlar.
Fotoğraf 1.39'da görüldüğü gibi bir ucu kamyon kasasına dayanmış platform bir eğik düzlem görevi
görür ve yük taşımacıları için kuvvet kazancı ve iş yapma kolaylığı sağlar.
Vida
Günlük yaşamda bir vida, genel olarak parçaları birbirine bağlamak için kullandığımız bir gereçtir
(Fotoğraf 1.40). Ancak günlük yaşamda vida prensipli ve kuvvetten kazanç sağlamak amacıyla yapılmış
birçok düzenek vardır. Dolayısıyla vida da bir basit makinedir.
Fotoğraf 1.40: Vida
235 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Vidanın iki dişi arasındaki mesafeye vida adımı denir. b

Vida adımını “a” ile gösterelim. Vida adımı, vidanın 1 tam
F
tur dönmesiyle birlikte sıkışma ortamındaki ilerleme mik-
tarıdır. 1 tur için a, 2 tur için 2a ve n tur için n · a kadar
ilerleme kaydedilir. Vidayı sıkıştırmak için kullandığımız
L tornavida kolunun uzunluğuna da “b” diyelim. Tornavida
kolunun ucuna F büyüklüğünde kuvvet uygularsak bir tam
turda bu kuvvetin yaptığı iş, “F · 2rb ” olacaktır. Tahta blo-
ğun bu sırada vidanın saplanan kısmına uygulayacağı a
toplam direnç kuvvetinin büyüklüğü ise R olsun. Direnç
kuvvetinin yaptığı iş, iç enerji değişimine neden olur. 1 tam
turda açığa çıkan iç enerji, “R · a’’ kadar olmalıdır. İş enerji
R
kuralı gereği, F büyüklüğündeki kuvvetin yaptığı iş kadar iç
enerji değişimi olmalıdır. Buna göre, 1 tam tur için, tahta blok
F $ 2rb = R $ a
eşitliği yazılabilir. Bu eşitlik her tur için aynıdır. Direnç kuvvetinin R büyüklüğü, etki-tepki prensibine
göre aynı zamanda vida ucunun tahta bloğa uyguladığı delme ya da baskı kuvvetine eşit olmalıdır.
Bu bakımdan direnç kuvvetinin R büyüklüğüne vidanın baskı kuvveti büyüklüğü de diyebilirsiniz. Sa-
dece vidayı döndürmekle vidanın ilerlemesi bu baskı kuvveti sayesinde olur. Vidadaki kuvvet kazancı,
kk = P/F = R/F = 2rb/a olacaktır. Burada, 2rb 2 a olduğundan kk 2 1 olur ki bu da vidanın tahtaya
uyguladığı baskı kuvvetinin R büyüklüğünün, tornavida koluna uyguladığımız kuvvetin F büyüklüğünden
fazla olduğunu gösterir. (R 2 F). Yani bir kuvvet kazancı vardır.
Vidadaki kuvvet kazancı prensibinden yararlanmak için günlük yaşamda akordion krikolar yapılmış-
tır. Kriko kolu döndürüldükçe uyguladığınız kuvvetin büyüklüğünden daha fazla ağırlığı kaldırabilirsiniz
(Fotoğraf 1.41).
Fotoğraf 1.41: Akordion kriko
1. ÜNİTE 236
KUVVET VE HAREKET
Diğer taraftan, Arşimet vidasında suyun yukarı çekilmesinde de kuvvet kazancından yararlanılır
(Fotoğraf 1.42.a). Fotoğraf 1.42.b’de de Arşimet vidasının bir eğlence merkezinde kullanımı görülüyor.
(a) (b)
Fotoğraf 1.42: (a) Arşimet vidasıyla suyun çekilmesi. (b) Arşimet vidasının bir eğlence merkezinde kullanımı
Tarımda biçerdöverin deposunda biriken tahılın boşaltılmasında kullanılan sistemler, derin yer altı
sularının çıkarılmasında kullanılan dalgıç pompa düzenekleri yine Arşimet vidası esasına dayanır. Et
kıyma makinelerinin içi de vida biçimindedir. Kuvvet kazancıyla et, helezonik vida baskısı sonucu kıyma
bıçağına doğru iteklenir ve kıyılır (Fotoğraf 1.43).
Fotoğraf 1.43: Et kıyma makinesi ve hemen altında görülen helezon vidası
Çıkrık
Çıkrık, kuvvet ve yükün aynı dönme eksenine tork uyguladığı bir basit makinedir. Kuvvetin moment
kolu, yükün moment koluna göre daha büyüktür. Su kuyularında kullanılan çıkrıkta, silindir daha küçük
çaplı olup kuvvetin uyguladığı kol, silindir çapına göre daha büyüktür (Moment kolu ile kuvvet kolu aynı
kavrama karşılık gelir.).
237 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Silindirin O dönme noktasına göre, tork denge- çıkrık silindiri

sini yazalım.
xF
xF = xP xP r ,
O
F · , = P·r F
P
P ip
olur. Kuvvet kazancı ^kk h =
,
= r yazılabilir.
F P
Bu eşitliğe göre, , 2 r olduğundan kk 2 1 ola-

yük
caktır. Yani kuvvet kazancı olduğundan az bir kuv-
P
vetle daha ağır yük kaldırabiliriz.
Günlük yaşamda, kuyu çıkrığı hâlen kullanılan bir basit makinedir (Fotoğraf 1.44).
Fotoğraf 1.44: Kuyu çıkrığı
Ayrıca kahve değirmeni de bir çıkrıktır (Fotoğraf 1.45).
Bunun yanında, kapı anahtarı, tornavida gibi

araçlar da çıkrık sınıfına girer.
Fotoğraf 1.45: Kahve değirmeni
1. ÜNİTE 238
KUVVET VE HAREKET
Dişli Çarklar ve Kasnaklar
Dönme yönünü ve hızını değiştirebilen, gerek-

tiğinde kuvvetten kazanç sağlayan araçlara dişli
çarklar denir (a). Dişli çark ve kasnaklar, 12. sı-
nıfta göreceğimiz düzgün çembersel hareket
kavramlarıyla daha iyi incelenebilir. Basit makine
olması mantığıyla şimdilik detaylara girmeden
dişli çark veya kasnaklardaki temel değişkenler
üzerinde yüzeysel inceleme yapacağız.
(a)
Birbiriyle temas hâlindeki dişli çarkların diş
sayıları (n) yarıçaplarıyla (r) doğru orantılıdır (b).
Ancak birim zamandaki dönme sayıları ya da
frekansları (f) diş sayıları ile ters orantılıdır. Bu
f2
durumda bu kavramlar arasında, f3
f1
n 1 · f1 = n 2 · f2 = n 3 · f3
yazılabilir.
Yarıçapla diş sayısı orantılı olacağı için
n1 n3
r 1 · f 1 = r 2 · f 2 = r 3 · f3 n2
biçiminde de eşitlik düzenlenebilir.

(b)
UYARI
Merkezleri çakışık olacak biçimde birbirine

yapıştırılan dişli çark veya kasnaklarda dönme
yönleri ve birim zamandaki dönme sayıları (f)
aynı olur. Yani f1 = f2 = f3
f1
yazılabilir.
f2
f3
239 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
Dişli çarklar günlük yaşamda, ibreli saat mekanizmalarında (Fotoğraf 1.46.a) ve sanayi sektöründe,
arabaların şanzıman denilen vites kutusu gibi mekanizmalarında kullanılan en önemli parçalardandır
(Fotoğraf 1.46.b).
(a) (b)
Fotoğraf 1.46: (a) Saat mekanizmasında dişliler (b) Bir vites kutusunda (şanzımanda) dişliler
Şekildeki dişli düzeneğinde K’nin diş sayısı K L

L’ninkinin iki katıdır. I
K dişlisi ok yönünde 4 kez dönerse L diş-

lisi hangi yönde ve kaç kez döner?
II
ÇÖZÜM
n K · fK = n L · fL yazarsak n L = n ise n K = 2n olsun. Bu durumda
2 n · 4 = n · fL
fL = 8 bulunur. Ayrıca K dişlisi ile L dişlisinin dönme yönleri ters olacağı için L dişlisi K’nin tersine
I yönünde dönmelidir.
SİZ ÇÖZÜN
Diş sayıları sırasıyla 100, 60 ve 40 olan K, K

L, M dişlilerinden L ve M, merkezleri çakışacak
(+) L
biçimde birleştirilmiştir. M
K dişlisi (+) yönde 3 devir döndürül-
düğünde L dişlisi hangi yönde kaç devir
döner? (–)
1. ÜNİTE 240
KUVVET VE HAREKET
Şimdi de kasnakları inceleyelim.

Kasnaklar, dönme hareketini birbirine kayış-
larla aktaran düzeneklerdir (Fotoğraf 1.47).
Fotoğraf 1.47: Kasnak düzeneği
f1 f1
f2 f2
r1 r2 r1 r2
Kayış üzerindeki tüm noktaların aynı anda aldığı yollar birbirine eşittir. Bu durumda, kasnakların birim
zamanda gerçekleşen dönme sayıları ile yarıçapların çarpımları birbirine eşit olur. O hâlde, f1 ve f2 birim
zamanda gerçekleşen dönme sayıları ise
f1 · r1 = f2 · r2
eşitliği elde edilir. Kayışın normal bağlanmasında kasnaklar aynı yönde döner, kayış çapraz bağ-
landığında ise kasnaklar zıt yönlü dönecektir.
Merkezleri çakışık birden fazla kasnak birbiriyle birleştirildiğinde, aynen çarklarda olduğu gibi dönme
yönleri ve birim zamandaki dönme sayıları (f) birbirine eşit olur.
UYARI
2r yarıçaplı kasnak dönerken çevresi ^4rrh kadar sağa doğru yol alır.
r yarıçaplı kasnak ise çevresi ^2rrh kadar ip sarar.
K cismi, r yarıçaplı kasnağı üstten dolandığı için 2rr + 4rr = 6rr kadar sağa doğru ilerler.
K cisminin, bağlandığı ip, ortadaki kasnağa altından dolansaydı cismin ilerlemesi 2rr kadar
olacaktı.
1 tur
r r
K
4rr
241 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET

K
K, L, M, N kasnaklarının yarıçapları sırasıyla
L
6r, 3r, r ve 2r’dir.
M
L ve M birbirine perçinli olduğuna göre, K
kasnağı ok yönünde 2 devir döndürüldüğünde,
N kasnağı hangi yönde kaç devir döner?
ÇÖZÜM
N
K, L’ye dönme hareketini aktarır.
II I
fK · rK = fL · rL
2 · 6r = fL · 3r
fL = 4 devir bulunur.
L ve M birbirine perçinli olduğuna göre, M’nin devir sayısı da fM = 4 devir olur. Bu durumda M’nin
N’ye dönme hareketini aktardığını düşündüğümüzde,
fM · rM = fN · rN
4 · r = fN · 2r
fN = 2 devir bulunur.
K ve L için kayış normal bağlanmıştır. Bu sebeple L, K ile aynı yönde döner. M de L ile aynı yönde
döner. L-N arasında kayış çapraz bağlandığı için N, L’nin tersi yönde döner. En başta K, II yönünde
döndüğü için N, I yönünde dönmelidir.
1.9.D. Denge Koşullarının Basit Makinelere Uygulanması ve Verim Hesabı
Bütün basit makinelerde sürtünme vardır. Sürtünme kuvvetinden dolayı enerji kaybı oluşur. İdeal bir
basit makinede sürtünme olmadığı ve dolayısıyla enerji kaybı olmadığı kabul edilir. Bu durumda verim
% 100 olur. Sürtünmesiz durumda, sistemi dengeleyen kuvvetin büyüklüğü F, sürtünmeli durumda sis-
temi dengeleyen kuvvetin büyüklüğü ise F ı olsun. Buna göre, sürtünmenin ihmal edilmediği durumda
bir basit makine için
F
verim =
Fı
oranından bulunur. Aynı zamanda bir basit makinenin verimi,
alınan iş alınan enerji yükün kazandığı enerji

Verim = = =
verilen iş verilen enerji kuvvetin yaptığı iş
oranlarıyla da bulunabilir. Sürtünmesiz düzeneklerde yukarıdaki oranlar 1’dir. Yani verim %100 olur.
Sürtünmeli durumlarda bu oran 1’den küçük olur. Örneğin yukarıdaki ifadelerde bu oran 0,7 çıkarsa bu
basit makinenin verimi %70’tir. Bu durumda sürtünmeden dolayı %30’luk kayıp var demektir.
1. ÜNİTE 242
KUVVET VE HAREKET
Bir basit makine %100 verimli çalışırken ağırlığı P olan cismi 16 N büyüklüğündeki kuvvetle den-
gede tutmaktadır.
Buna göre, bu basit makine, aynı cismi 25 N büyüklüğündeki kuvvetle dengeleyecek olursa
basit makinenin verimi yüzde kaç olur?
ÇÖZÜM
İkinci durumda daha büyük kuvvetle dengeleme olduğu için sürtünme ihmal edilmemiştir. Buna
göre, sürtünmenin olmadığı durumdaki dengeleyici kuvveti, sürtünmeli durumdaki dengeleyici kuv-
vete oranlarsak
Verim = 16/25 = 0,64 bulunur. Buradan da bu basit makinenin veriminin %64 olacağını söyleye-
biliriz.
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki makara düzeneğinde K cismi F kuvvetiyle dengelenmiş-

X
tir. K cisminin ağırlığı 2P, X ve Y makaralarının ağırlıkları birbirine eşit
ve P’dir. F
X makarasındaki sürtünmeler önemsenmeyip sistemin verimi ip ip
%70 olduğuna göre, F kuvvetinin büyüklüğü kaç P olabilir?

Y

L
Yarıçapı 2r olan L dişlisine perçinlenmiş durum- K
F
daki r yarıçaplı M silindirine asılan P ağırlığındaki M
yük, r yarıçaplı K dişlisine bağlı ve 3r uzunluğundaki

kola, şekildeki gibi uygulanan F büyüklüğündeki kuv- kol
vetle dengelenmiştir.
Buna göre, kuvvetin F büyüklüğü kaç P’dir?
(Sürtünmeler önemsiz) P
243 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
1. Çözüm: Sistem dengede olduğundan K ve L’nin aralarındaki etkileşim kuvvetlerinin büyük-

lükleri eşit ve zıt yönlüdür. ^T ı = Th K dişlisi (+) yönde dönmeye zorlandığı için düşey aşağı yönde,
L dişlisine T kuvveti uygular. L dişlisi de (–) yönde dönmeye zorlandığı için K dişlisine düşey yukarı
yönde T ı kuvveti uygulanmalıdır. Denge durumu olduğu için T ı = T olur.
Bu durumda, K dişlisinde O 1 dönme eksenine Tı

göre, tork dengesini yazalım. L
(+) K
F
F · 3r = T ı · r ^1h M
(+)
olur. L dişlisinde O 2 dönme eksenine göre tork den- r r r r
gesi yazalım. O1 O2
P · r = T · 2r ^2h
olur. ^1h ve ^2h eşitliklerini oranlarsak
T
F · 3 r = Tı · r P
P· r = T·2r
6F = P
P
F=
6
bulunur.
2. Çözüm: Bu tip sorularda, birim zamanda dönme sayısına göre kuvvetin _ F i ve yükün ^Ph
aldıkları yolları bulalım. L, 1 devir (–) yönde dönerse M de 1 devir döner. K, ters yönde 2 devir döner.
Bu durumda kuvvet kolu da 2 devir dönecektir. F kuvveti 2 $ ^2r $ 3rh = 12rr yol alır. M’ye bağlı yük
de 1· ^2rr h = 2rr yol alır. Buradan,
F · X F = P · X P & F · _ 12 r r i = P · _ 12 r r i
& F = P/6 olur.
SİZ ÇÖZÜN
Z
Yarıçapları 2r, r ve 4r olan sürtünmeli X, Y ve Z silindirleri ile
şekildeki düzenek oluşturulmuş ve bir cisim, Z silindirine sarılan
I Y
ipe asılmıştır. 3r r X 2r
X silindiri ok yönünde bir tam devir yaparsa cisim hangi

II
yönde ne kadar yer değiştirir?
(Y ve Z silindirleri birbirine perçinlenmiştir.)
cisim
1. ÜNİTE 244
KUVVET VE HAREKET

P F2 P
F1
P ağırlığındaki cisimler eşit bölmeli ve ağırlığı önemsiz çubuklar üzerinde, F1 ve F2 büyüklüğün-

deki kuvvetlerle dengelenmiştir.
F1
Buna göre, oranı kaçtır?
F2
ÇÖZÜM
P F2 P
C C
F1
Her iki kaldıraç çubuğu için desteğe göre tork eşitliği yazalım.
F1 · 1 = P · 3
F2 · 4 = P · 1
F1
= 12 bulunur.
F2
T
Şekildeki sistemde P cismi ve makaraların ağırlıkları 2N’dır.
Sistem dengede olduğuna göre, gösterilen ipteki T gerilme

F
kuvvetinin büyüklüğü kaç N olur?
P = 2N
245 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
ÇÖZÜM
T = 6N olur.
2N
2N
2N 2N F = 2N olur.
2N
2N 2N
2N
2N 2N
P = 2N
Şekildeki sürtünmesiz sistemde P ağırlığındaki cisim, F

P
F büyüklüğündeki kuvvet ile dengelenmiştir. 2h h
Buna göre, F kaç P dir?
ÇÖZÜM
Eğik düzlemde F · , = P · h idi.
1
Buna göre, F · 2h = P · h yazarak sadeleştirirsek, F = P olur.
2

5r
Şekilde çıkrık sisteminin yandan görünümü verilmiştir.
r
Sistem dengede olduğuna göre, F büyüklüğündeki
O
kuvvet kaç N olmalıdır?
F
P = 100N
ÇÖZÜM
F · , = P · r eşitliğinden
F · 5 r = 100 · r
F = 20N olur.
1. ÜNİTE 246
KUVVET VE HAREKET

R
Şekilde F büyüklüğündeki kuvvet vidayı ancak döndür-
F
mektedir.
Tahta bloğun direngen kuvvet büyüklüğü P, R = 6a

a
F
olduğuna göre oranı kaçtır? ( r = 3 alınacak)
P a: vida adımı
P
Tahta blok
ÇÖZÜM
Vida için F · 2rR = P · a yazabiliriz. Buradan
F·2·3·6a = P· a
F 1
= bulunur.
P 36
1.9.E. Basit Makine Tasarlama
PROJE
Basit makinelerle ilgili edindiğiniz bilgiler yardımıyla çevrenizde veya okulunuzda, günlük hayattaki
bir problemin çözümüne katkı sağlayacak basit bir makine tasarlayınız.
Proje ürünüyle ilgili olarak öğretmeninizden yardım alabilir ve bir demirci ya da marangoz ustasın-
dan destek isteyebilirsiniz.
247 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET

A. Aşağıdaki cümleleri tabloda verilen uygun kelimelerle doldurunuz.
doğru sabit vektörel ters birinci iş
itme bağıl momentum yer çekimi döndürme skaler
1. Yönlü büyüklüklere………………….büyüklükler denir.
2. İki hareketlinin birbirine göre hareketine ……………..hareket denir.
3. Eylemsiz referans sisteminde, Newton’ın……………Hareket Yasası geçerlidir.
4. Düzgün hızlanan harekette cisimler,……………büyüklükte ivmeye sahiptir.
5. Eğik atışta, sürtünme ihmal edilince ivme,………………ivmesi olur.
6. Yaylardaki uzama, uygulanan kuvvetle…………orantılıdır.
7. Bir cisme etkiyen net kuvvet ile zamanın çarpımı………….niceliğini verir.
8. Bir cisimdeki……………niceliği ne kadar fazla ise onu durdurmak o kadar zordur.
9. Kuvvetin …………..etkisine tork denir.
10. Basit makineler günlük yaşamda…………yapma kolaylığı sağlar.
B. Aşağıda verilen yargılar doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1. ( ) Vektörel işlemlerle skaler işlemler aynıdır.
2. ( ) Nehirde sudan bağımsız hıza suya göre hız denir.
3. ( ) Etki ve tepki kuvvetleri aynı cisme uygulanır.
4. ( ) Bir cisim düzgün yavaşlarken ivmesi sabit büyüklüktedir.
5. ( ) Sürtünmeler dikkate alındığında serbest düşen bir cisim sürekli hızlanır.
6. ( ) Sürtünmeden dolayı temas yüzeylerinin birbirine göre hareketi sonucu iç enerji değişimi olur.
7. ( ) İtme, momentum değişimine eşittir.
8. ( ) Bir sisteme dışarıdan kuvvet etkisi olduğunda momentum korunur.
9. ( ) Kuvvetin etki çizgisi dönme noktasından geçerse tork oluşmaz.
10. ( ) Bir sistemde veya cisimde, ağırlık ve kütle merkezi her durumda aynı konumda olur.
1. ÜNİTE 248
KUVVET VE HAREKET
C. Aşağıdaki çoktan seçmeli sorularda doğru seçeneği bulunuz.
1. I. Yer değiştirme
II. Kütle
III. Ağırlık
IV. Sıcaklık
Yukarıdakilerden hangileri vektörel büyüklüktür?
A) Yalnız I B) I ve III C) II ve III D) II ve IV E) III ve IV
2. III P noktasına etkiyen şekildeki kuvvetlerin büyük-

II
lükleri eşit olduğuna göre, hangi ikisinin bileşkesi
en büyüktür?
60°
IV I
P
A) I ile II B) I ile III C) II ile III D) II ile IV E) I ile IV
3. Şekilde K ve L araçlarının üç farklı durumda yere

K K
L göre hız vektörleri verilmiştir.
L K’nin L’ye göre hızının büyüklüğü I. durumda
v 1 , II. durumda v 2 ve III. durumda v 3 olduğuna göre,
I II aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
K
III
A) v 1 2 v 2 2 v 3 B) v 2 2 v 1 2 v 3 C) v 2 2 v 3 2 v 1
D) v 3 2 v 2 = v 1 E) v 3 2 v 2 2 v 1
4. P
Şekilde, bir nehrin v a akıntı hızı ile O noktasından
yüzmeye başlayan K, L ve M yüzücülerinin suya göre
L M
hız vektörleri gösterilmiştir.
K
va Yüzücülerin karşı kıyıya ulaştıkları noktaların
O P’ye olan uzaklıkları sırasıyla X K , X L ve X M olduğu-
na göre, aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
A) X M 2 X L 2 X K B) X M = X L 2 X K C) X M 2 X L = X K
D) X L 2 X K 2 X M E) X K = X L = X M
249 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
5. kuvvet Şekilde, hareket hâlindeki bir cisme, cismin hareketi

yönünde uygulanan kuvvetlerin zamanla değişim grafiği
F2
gösterilmiştir.
F1 Cismin kütlesi, F1 ve F2 kuvvetleri ile t 1 ve t 2 sü-
0 zaman releri bilindiğine göre, 0 - t 1 ve t 1 - t 2 zaman aralı-
t1 t2
ğındaki;
I. İvme
II. Hız değişimi
III. Yer değiştirme
niceliklerinden hangileri bulunabilir?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
6. F Kütlesi m olan bir cisim, eğim açısı a olan sürtünmeli

m
eğik düzlemde, şekildeki gibi eğik düzleme paralel uy-
gulanan F büyüklüğündeki kuvvetin etkisiyle sabit hızla
a gitmektedir.
Buna göre, cisimle yüzey arasındaki sürtünme
kuvvetini bulabilmek için hangi büyüklükleri bilmek
gerekir?
A) Yalnız F B) F ve a C) F, m ve a D) F, m ve g E) F, m, g ve a
7. konum Konum-zaman grafiği şekilde verilen bir hare-

ketlinin hız-zaman grafiği aşağıdakilerden hangisi
olabilir?
0 zaman
t 2t 3t 4t
A) hız B) hız C) hız
0 zaman
3t 4t t 2t 3t 4t
0 zaman 0 zaman
t 2t 3t 4t t 2t
D) hız E) hız
3t 4t
0 zaman 0 zaman
t 2t t 2t 3t 4t
1. ÜNİTE 250
KUVVET VE HAREKET
8. K K noktasından serbest bırakılan m kütleli bir cisim, L

h noktasında limit hıza ulaşıyor.
L
Buna göre, cismin M-N arasındaki kinetik enerji
h
M değişimi neye eşit olur?
h
N (g, yer çekimi ivmesidir.)
h
1
A) 0 B) mgh C) mgh D) 2mgh E) 4mgh
2
9. K L K cismi, şekildeki konumundan serbest düşmeye bı-

v0
rakılıyor, L cismi ise aynı yükseklikten v 0 büyüklüğünde-
ki hız ile yatay olarak atılıyor.
K cismi yere v büyüklüğündeki bir hızla çarptığı-
na göre, L cisminin yere çarpma hızının büyüklüğü
yer
neye eşittir? (Sürtünmeler önemsizdir.)
A) v 0 B) v C) v + v 0 D) v + v0 E) v 2 + v 20
10.
K ve L cisimleri, v K ve v L hızlarıyla yukarıya doğru
vK
şekildeki gibi eğik olarak atılıyor.
vL
Buna göre, K’nin maksimum çıkış yüksekliğinin,
yer L’ninkine oranı kaçtır? (Sürtünmeler önemsizdir.)
K L
1 1
A) B) C) 1 D) 2 E) 4
4 2
11. v0 v 0 büyüklüğündeki hızla yukarıya doğru eğik atılan

h1 m kütleli bir cisim, şekildeki yörüngeyi izleyerek yere
çarpıyor.
h2 Cismin yere çarpma hızını bulabilmek için v 0 ,
h 1 , h 2 ve m niceliklerinden hangilerinin bilinmesi
yer gerekli ve yeterlidir? (Sürtünmeler önemsizdir.)
A) Yalnız h 2 B) v 0 ve h 1 C) v 0 ve h 2 D) v 0 , h 1 ve m E) v 0 , h 2 ve m
251 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
12. Şekildeki yatay düzlem sürtünmeli, eğik düzlem sür-

K
tünmesizdir.
L
M Eğik düzlemin K noktasından serbest bırakılan
N
O cisim, yaya ilk kez çarptıktan sonra L’ye kadar çı-
kabildiğine göre, yaya ikinci kez çarptıktan sonra
nereye kadar çıkabilir?
(Yatay çizgiler eşit aralıklıdır.)
A) N noktasına B) N-M arasına C) M noktasına D) M-L arasına E) L noktasına
13. v1 v2 Şekildeki sürtünmesiz yolun K noktasından v 1 hızıy-

F F la geçmekte olan m kütleli cisim, hareketi yönünde bü-
yüklüğü sabit ve F olan kuvvetin etkisinde kalıyor ve Tt
K L
saniye sonra L’den v 2 hızıyla geçiyor.
Buna göre, K-L arasındaki Tp momentum deği-
şimini bulmak için,
I. F ile Tt bilinmelidir.
II. m ile Tt bilinmelidir.
III. m, v 1 ve v 2 bilinmelidir.
yargılarından hangileri doğru olur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III
14. 2m Kütleleri 2m ve m olan iki cisim, sürtünmesiz yatay

1
düzlemde v 1 ve v 2 hızlarıyla şekildeki gibi hareket
v1 2
3 ederken O noktasında çarpışarak kenetleniyor.
O 4
Buna göre cisimlerin, çarpışmadan sonraki hare-
5 ket yönü, şekilde belirtilenlerden hangisidir?
v2
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
1. ÜNİTE 252
KUVVET VE HAREKET
15. F1 = 2f Şekildeki levha, kendi düzleminde uygulan-

F2 = 2f
mış dört kuvvetin etkisiyle O noktası etrafında
–
dönebilmektedir.
F3 = f
O Bileşke torkun büyüklüğü ve yönüyle ilgi-
a li aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
+ a
F4 = 3f
A) 9fa ve (–) yönde B) 9fa ve (+) yönde C) 11fa ve (–) yönde
D) 11fa ve (+) yönde E) 13fa ve (–) yönde
16. F2 = f Eşit bölmeli çubuğa şekildeki gibi etkiyen

kuvvetlerin bileşkesinin uygulama noktası
K L M N
nerededir?
F3 = 2f
F1 = 3f
A) K-L arasında B) L noktasında C) L-M arasında
D) M noktasında E) M-N arasında
17. P ağırlığındaki cisimler, iplerle şekillerdeki

T1 30°
60° T2 T3 gibi dengelenmiştir.
60° 60°
Buna göre, iplerdeki T1, T2 ve T3 gerilme

kuvvetlerinin büyüklükleri arasında nasıl bir
ilişki vardır?
A) T1 2 T2 2 T3 B) T2 2 T1 2 T3 C) T2 = T3 2 T1
D) T3 2 T1 2 T2 E) T3 2 T2 2 T1
18. Şekilde görülen eşit bölmeli, düzgün ve tür-

deş çubuğun ağırlığı 100 newtondur. İp, en çok
K L M N
450 newton büyüklüğündeki gerilme kuvvetine
dayanabilmektedir.
Ağırlığı 600 newton olan ve sağa doğru
yürüyen adam nereye geçince ip kopar?
A) K’yi B) K-L arasını C) L’yi
D) L-M arasını E) M’yi
253 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
19. Türdeş bir maddeden yapılan yarım küre ile farklı bir türdeş
M
maddeden yapılan düzgün bir çubuk, birbirine yapıştırıldıktan
sonra yatay düzleme şekildeki konumda bırakıldığında salın-
maya başlıyor ve daima LM çubuğu düşey doğrultuda kalacak
L
biçimde dengeleniyor.
K
KL = LM olduğuna göre, aşağıdaki yargılardan han-
A gileri doğrudur?
I. Yarım kürenin ağırlığı, çubuğunkinden büyüktür.
II. Sistemin ağırlık merkezi L noktasındadır.
III. Çubuk ve yarım kürenin ağırlıklarının büyüklükleri birbiri-
ne eşittir.
A) Yalnız I B) I ve II C) I ve III
D) II ve III E) I, II ve III
20. , Şekildeki vidada , kolu F1 kuvvetiyle döndürülürken X cismi

F1 F2 kuvvetiyle sıkıştırılıyor.
F1 ’in büyüklüğü iki katına çıkarılırsa aşağıdakilerden
hangileri iki katına çıkar?
I. F1 ’in bir dönüşte yaptığı iş
II. F2 ’nin büyüklüğü
F2
III. Vidanın bir dönüşte aldığı yol
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II
D) II ve III E) I, II ve III
21. ip Yatay düzlemdeki sürtünme katsayısının sabit ve k olduğu

X
sistemde kütleleri sırasıyla 3 kg ve 2 kg olan X, Y cisimleri ha-
reket etmeyecek şekilde tutulmaktadır.
Cisimler serbest bırakıldığında ipte oluşan gerilme kuv-
Y
vetinin büyüklüğü 18N olduğuna göre, k kaçtır?
( g = 10 m/s 2 dir.)
A) 0,15 B) 0,25 C) 0,50 D) 0,75 E) 0,90
1. ÜNİTE 254
KUVVET VE HAREKET
22. T1 T2 Sürtünmesiz yatay düzlemdeki 5m, 4m kütleli cisimler

F
4m 5m X
ile X cismi F kuvvetiyle çekildiğinde iplerdeki gerilme kuv-
vetlerinin büyüklükleri T1 ve T2 olmaktadır.
T1
Buna göre, oranı kaçtır?
T2
8 3 3 4
A) B) C) 1 D) E)
5 2 5 9
23. K m Düşey kesiti şekildeki gibi olan yolun K noktasından

serbest bırakılan m kütleli cisim KL noktaları arasında a 1 ,
LM arasında ise a 2 büyüklüğündeki ivmelerle hareket edi-
yor.
53° L a1
Sürtünmeler önemsenmediğine göre, a2 oranı
kaçtır? (sin53° = 0,8 ve sin37° = 0,6 alınız.)
37°
M
3 4 3 2
A) B) C) 1 D) E)
2 3 4 3
24. Eşit bölmeli, düzgün ve türdeş çubuğun uçlarına asıl-

ip mış K ve L cisimleri şekildeki gibi dengededir.
K ve L cisimlerinin ağırlıkları sırasıyla G K ve G L ol-

GK
duğuna göre oranı aşağıdakilerden hangisi ola-
GL
L
maz?
K
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
25. Düzgün ve türdeş eşit bölmeli 40N ağırlığındaki bir çu-
T buk ile 32N ağırlığındaki cisim iple şekildeki gibi denge-

dedir.
Buna göre, ipte oluşan gerilme kuvvetinin büyüklü-
53°
ğü (T) kaç newton olur? (sin53° = 0,8 alınız)
32N
A) 25 B) 40 C) 65 D) 55 E) 100
255 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
26. T Düzgün ve türdeş tel parçası ile şekildeki cisim oluştu-

rulmuştur.
X Z Buna göre, düşey düzlemde bulunan cismin bulun-
Y duğu konumda dengede kalması için nereden asılma-
sı gerekir? (Kare bölmeler özdeştir.)
A) XY arasından B) Y noktasından C) YZ arasından

D) Z noktasından E) ZT arasından
27. Düzgün türdeş bir levhadan kesilen dairesel levha ile

üçgen biçimindeki levha M noktasından birbirine perçin-
O K L M lenmiştir.
Noktalar arası uzunluklar eşit olduğuna göre, bu
sistemin ağırlık merkezi hangi noktadadır? (O noktası
dairesel levhanın merkezidir ve r = 3 alınmalıdır.)
A) K’de B) K - L arasında C) L’de
D) L - M arasında E) M’de
28. Sürtünmelerin önemsenmediği şekildeki düzenekte, K

ve L cisimleri dengededir.
Özdeş makaraların ağırlıkları 4N, K cisminin ağırlığı
8N olduğuna göre, L cisminin ağırlığı kaç N olmalıdır?
A) 15 B) 28 C) 35 D) 48 E) 55
29. Y Düşey kesitleri şekildeki gibi olan sistemde, Y kasnağı

X
I ile Z dişlisi merkezleri aynı eksen üzerinde olacak biçimde
Z T
2r r 2r r perçinlenmiştir.
X dişlisi ok yönünde 1 tur döndürülürse T kasnağı
II
hangi yönde kaç tur döner?
A) I yönünde, 4 tur. B) II yönünde, 4 tur. C) I yönünde, 6 tur.

D) II yönünde, 6 tur. E) II yönünde, 8 tur.
1. ÜNİTE 256
KUVVET VE HAREKET
30. yatay Sürtünmelerin önemsenmediği düzeneklerdeki özdeş

F3
X, Y ve Z cisimleri F1 , F2 ve F3 kuvvetleri ile şekildeki gibi
dengelenmiştir.
ip ip ip
F1
F2 Buna göre, kuvvetlerin F1 , F2 ve F3 büyüklükleri
X Y Z
arasındaki ilişki nedir?
A) F1 = F2 = F3 B) F1 2 F2 2 F3 C) F1 = F2 2 F2
D) F3 2 F2 2 F1 E) F3 2 F1 2 F2
31. Hız Doğrusal bir yolda hareket eden bir aracın hız-zaman
grafiği şekildeki gibi olmaktadır.
Aracın (2-6)s aralığındaki ortalama hızı 12 m/s oldu-
ğuna göre, 10. saniyedeki hızı kaç m/s dir?
0 Zaman
2 4 6
A) 15 B) 25 C) 30 D) 35 E) 40
32. ivme Bir aracın ivme-zaman grafiği şekildeki gibidir. Aracın

2a ^0 - th zaman aralığındaki hız değişiminin büyüklüğü Tv 1
a , ^t - 2th zaman aralığındaki Tv 2 , ^2t - 4th zaman aralı-
0 zaman ğındaki ise Tv 3 tür.
t 2t 4t
Buna göre Tv 1 , Tv 2 ve Tv 3 arasındaki ilişki ne-
–2a
dir?
A) Tv 1 2 Tv 2 2 Tv 3 B) Tv 1 2 Tv 3 2 Tv 2
C) Tv 2 2 Tv 3 2 Tv 1 D) Tv 3 2 Tv 1 2 Tv 2
E) Tv 3 2 Tv 2 2 Tv 1
Ç. Aşağıdaki soruların çözümlerini yapınız.
1. F1 Yatay ve sürtünmesiz düzlemdeki noktasal M cismi, şe-

kildeki gibi aynı düzlemde bulunan F1, F2 ve F3 kuvvetle-
M 53° rinin etkisiyle dengededir.
F3
Buna göre, F2 ve F3 kuvvetlerinin büyüklüklerinin
F2
oranı kaçtır?
F3
(sin53° = 0,8 ve cos53° = 0,6 alınız.)
F2
257 1. ÜNİTE
KUVVET VE HAREKET
2. Yatay bir yolda ilerleyen vagon içindeki bir gözlemci, yere göre hızı düşey doğrultuda 3v olan
yağmur damlalarının doğuya doğru düşeyle 53° açı yaparak düştüğünü görüyor.
Buna göre, vagonon yere göre hızının yönü ve büyüklüğü nedir?
(sin53° = 0,8 ve cos53° = 0,6 alınız.)
3. X Şekildeki X cismi ile Y deney arabasının kütleleri sırasıyla

1 kg ve 9 kg’dır.
F
Y X ile Y arasındaki sürtünme kuvvetinin maksimum de-
ğeri 2 newton olduğuna göre, X’in Y üzerinde kaymaması
için Y cismine uygulanan yatay F kuvvetinin maksimum
büyüklüğü kaç newton olmalıdır?
(Y arabası ile yatay yol arasındaki sürtünmeleri önemse-
meyiniz.)
4. v 1 = 10 m/s
Şekildeki gibi düşey olarak v 1 ve v 2 büyüklüğündeki hız-
K
larla aynı anda atılan iki cisim, K cisminin çıkabildiği en yük-
sek noktada karşılaşıyor.
30 m Buna göre, L cisminin hızının büyüklüğü ^v 2h kaç
v2
m/s’dir?
L
( g = 10 m/s 2 alınız.)
5. v = 8 m/s Şekildeki eğik düzlemin K noktasından, yatay doğrultuda

8 m/s hızla atılan bir cisim, eğik düzleme L noktasında çar-
K
pıyor.
L Buna göre, cisim atıldıktan kaç saniye sonra eğik düz-
37° leme çarpmıştır?
(sin37° = 0,6 ve cos37° = 0,8 alınız.)
tabla
6. K
Şekildeki gibi iç içe yerleştirilmiş iki yayın kuvvet sabitleri
20 cm birbirine eşittir. Tabla üzerine 1 kg kütleli cisim konulup düze-
L
20 cm nek M’ye kadar sıkıştırıldıktan sonra serbest bırakılıyor.
M
Cisim, M noktasından 1m yükseğe çıktığına göre, yay-
ların kuvvet sabiti (k) kaç N/m’dir?
( g = 10 m/s 2 alınız.)
1. ÜNİTE 258
KUVVET VE HAREKET
7. Şekildeki K ve L bilyelerinin kütleleri sırasıyla m ve 2m dir.

v 1 = 20 m/s v2 = 0 K bilyesi 20 m/s hızla, durmakta olan L bilyesine merkezleri
K L birleştiren doğru boyunca çarparak 6 m/s hızla geri dönüyor.
m 2m Çarpışma yarı esnek olduğuna göre, L’nin çarpışma-
dan sonraki hızı kaç m/s’dir?
8. O noktası etrafında dönebilen dairesel levha, aynı düz-

F2
leminde bulunan F1 ve F2 kuvvetlerinin etkisindeyken dön-
37° O r r müyor.
Buna göre, F1 in büyüklüğünün F2 nin büyüklüğüne
oranı kaçtır?
F1 (sin37° = 0,6 ve cos37° = 0,8 alınız.)
9. halka
Ağırlığı 10N olan bir cisim, yatay konumdaki bir çubuğa
iki iple asılarak şekildeki gibi dengeleniyor.
37° 53°
ip ip
Buna göre, halka ile çubuk arasındaki sürtünme kuv-
veti kaç newton olur?
(sin37° = 0,6 ve cos53° = 0,8 alınız.)
P = 10N
10. 2m K m m, 2m ve 3m kütleli cisimlerin oluşturduğu şekildeki

sistemin kütle merkezi hangi noktadadır?
L M
3m
11. Şekildeki düzgün ve türdeş kare levhanın taralı bölümü

M
çıkarılıp P bölgesine yapıştırılıyor.
N K Levhanın ilk ağırlık merkezinin değişmemesi için
L
hangi bölüm çıkarılıp nereye yapıştırılmalıdır?
12. Sırasıyla 3r ve 2r yarıçaplı X ve Y dişlilerinin merkezlerine

X r yarıçaplı K ve L kasnakları şekildeki gibi perçinlenmiştir.
Y
K Y dişlisi ok yönünde 3 tam dönme yaparsa M kasnağı
L
hangi yönde ve kaç dönme yapar? ( rM = 3r/2 )
1
M
2
259 1. ÜNİTE
2. ÜNİTE
ELEKTRİK
VE MANYETİZMA
Kavramlar / Terimler: Elektriksel kuvvet, elektriksel alan, elektriksel potansiyel enerji, elektriksel potan-
siyel, potansiyel fark, sığa, sığaç (kondansatör), manyetik alan, manyetik akı, indüksiyon akımı, alterna-
tif akım, indüktans, kapasitans, empedans, rezonans, transformatör, transformatörün verimi
Bu ünitede, daha önce 10. sınıf fizik dersinde kazanmış olduğunuz elektriksel ve manyetizma
olaylarıyla ilgili kavramları derinleştirmeniz amaçlanmıştır. Elektrik olayının temel kaynağı olan yüklerin
hareketlerine ve etkileşimlerine odaklanarak elektrik ve manyetizma olaylarını detaylı bir şekilde
tanımlayan temel kavramları yapılandırabilmeniz hedeflenmiştir. Yapılandırdığınız bu kavramlardan yola
çıkarak farklı akım çeşitlerinin avantaj ve dezavantajlarını sorgulayabilmelisiniz. Ayrıca farklı tip elektrik
motoru, jeneratör ve transformatörlerin çalışma ilkelerini inceleyerek farklı tasarımlar geliştirebilmeniz
beklenmektedir.
260
Elektrik ve Manyetizma
2.1. ELEKTRİKSEL KUVVET VE ELEKTRİK ALAN
Fotoğraf 2.1: Yüklü iki küreciğin, yüklü ebonit çubuk tarafından itilmesi
Fotoğraf 2.1’de görüldüğü gibi, elektriklenmiş bir ebonit çubuğun alüminyum iki küreciğe dokunduru-
lup yüklenmeleri sağlanmıştır. Aynı tür yüklenen kürecikler ise birbirine uyguladıkları elektrik kuvvetiyle
birbirinden uzaklaşır. 10. sınıf fizik dersinin “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde yüklerin özelliklerinden
ve yükler arasındaki etkileşimden kısaca bahsetmiştik. Şimdi bu olayı daha ayrıntılı olarak ele alacağız.
Coulomb’un yükler arasında bulduğu elektriksel kuvvetin matematiksel ilişkisini bu bölümde ayrıntılı
olarak inceleyeceğiz. Ayrıca elektrik alan kavramı üzerinde durarak elektrik kuvveti ile elektrik alan kav-
ramları arasındaki ilişkiyi ortaya koyacak ve bununla ilgili hesaplamalar yapacağız.
2.1.A. Elektriksel Kuvvet
Charles-Augustin de Coulomb (Çaris Agustin de Kulon, 1736-1806) 1785’te yüklü iki parçacık ara-
sındaki elektrik kuvvetinin varlığını ortaya koymuştur. Coulomb’un bulgusuna göre, noktasal iki yük ara-
sındaki elektrik kuvvetinin özellikleri şunlardır:
1. Elektrik kuvveti, yüklerin miktarlarıyla orantılıdır. Yani yüklerden birinin miktarı iki katına çıkarsa
elektrik kuvveti de iki katına çıkar.
2. Elektrik kuvveti, yüklerin aralarındaki uzaklıkla ters orantılıdır. Yani sadece yüklerin arasında uzak-
lık azaltılırsa kuvvet artar (Coulomb, kuvvetin, uzaklığın karesiyle ters orantılı olarak azaldığını bulmuş-
tur.).
261 2. ÜNİTE
3. Aynı tür yükler birbirini iter, farklı tür yükler birbirini çeker.
Coulomb’a göre, Şekil 2.1.a’daki gibi aynı miktar yüklü noktasal cisimler, birbirini d uzaklığından F
büyüklüğündeki kuvvetle iterken bu uzaklık Şekil 2.1.c’deki gibi 2d yapılırsa kuvvetin büyüklüğünün F/4
olması gerekir. Uzaklığı sabit tutup yüklerden birinin büyüklüğünü iki katına çıkardığımızda ise bu kuv-
vetin büyüklüğünün Şekil 2.1.b’deki gibi 2F olması gerekir.
+q +q + 2q +q
F F 2F 2F
d d
(a) (b)
+q +q
F F
4 4
2d
(c)
Şekil 2.1: Coulomb’a göre yükler arasındaki etkileşim kuvvetleri
Coulomb’un bulgusuna göre, noktasal iki yük arasındaki elektrik kuvvetinin büyüklüğü F, yüklerin
büyüklükleri q 1 ve q 2 , aralarındaki uzaklık d ise bu nicelikler arasındaki matematiksel model,
q1 · q2
F=k ^*h
d2
olarak verilir. Burada k orantı sabitidir ve Coulomb sabiti olarak bilinir. Değeri SI’de k = 8, 98 · 10 9
1
Nm 2 /C 2 olarak verilir. Biz bunu, yaklaşık olarak 9 · 10 9 Nm 2 /C 2 alacağız. Bu sabitin açılımı k =
4rf 0
biçimindedir. Bu size karışık gelebilir. 10. sınıf fizik dersinin “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde yalıtkan-
larda elektrik yüklerinin davranışını incelemiştiniz. f 0 boşluğun elektriksel geçirgenliği demektir. Ayrıca
boşluğun zıt elektrikle yüklenme ölçüsünü belirtir. Boşluk için elektriksel geçirgenlik f 0 = 8, 85 · 10 -12
C 2 /N · m 2 bulunmuştur. Bu değer, hava ortamı için boşluğunkine hemen hemen eşittir. Farklı yalıtkan
ortamlar için bu değer daha büyüktür. Bu durumda, iki yük arasına yalıtkan madde sokulduğunda
elektriksel geçirgenlik büyüdüğü için “k” küçülecektir. Bu durumda, ^ * h eşitliğine göre iki yük arasındaki
elektriksel kuvvet azalmalıdır.
^ * h eşitliğindeki niceliklerden q 1 ve q 2 yüklerinin SI birimleri “coulomb”dur. Birim sembolü büyük harf

“C” ile gösterilir. F kuvvetinin birimini “newton (N)”, d uzaklığınınkini “metre(m)” aldığınızda, k sabitinin
biriminin “ N · m 2 /C 2 ” olacağını anlayabilirsiniz.
2. ÜNİTE 262
+ q1 + q2
F F
+ q1 - q2
F F
Yüklerin büyükleri q 1 ve q 2 aynı da olsa farklı da olsa etki-tepki prensibi gereği yüklerin birbirine
uygulayacağı kuvvet eşit büyüklükte olur. Fakat yönleri daima zıt olacaktır. Coulomb’un bulduğu ^ * h
eşitliğinde yüklerin işaretini yazmayacağız. Yüklerin işaretini sadece kuvvetin yönünü bulmada dikkate
alacağız.
OKUMA PARÇASI
CHARLES AUGUSTIN DE COULOMB (1736-1806)
1736’da Fransa’nın Angoulême şehrinde doğan Coulomb; mekanik, elektrik ve manyetizma tari-
hinde önemli bir isimdir. Elektrik yüküyle ilgili çalışmaları için 1777 yılında geliştirdiği burulma terazisi
ile yükler arasındaki elektriksel kuvvetin bağlı olduğu değişkenleri matematiksel bir temele oturttu.
Böylelikle onun adıyla bilinen ve elektriksel iki yük arasındaki kuvvetin, yüklerin çarpımı ile doğru,
yüklerin arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılı olduğunu ifade eden Coulomb Yasası’nı bilim
dünyasına kazandırdı. Coulomb, kendi adıyla bilinen yasayı, İngiliz meslektaşı Joseph Priestley'nin
(Cozıf Pristli) başlattığı çalışmalar ışığında geliştirmiştir.
O, aynı zamanda malzemelerin elastikiyeti ve dayanıklılığı alanlarına önemli katkılarda bulun-
muş askeri bir mühendisti. Coulomb, elektrik yükleri ve manyetik kutupların birbirini çekme ve itme
263 2. ÜNİTE
ilkelerini açıkladıysa da iki kavram arasında bir ilişki bulamadı. Çekme ve itmenin farklı akışkanlar
nedeniyle olduğunu düşünüyordu. Onunla birlikte elektrik ve manyetizma, geleneksel doğa felsefe-
sinden çıkıp pozitif bir bilim hâline gelmiştir. Ayrıca elektrik yükü birimi “coulomb (C)’’ onun onuruna
verilmiştir. Coulomb, Faraday Enstitüsünün başkanı olduktan beş yıl sonra 1806’da hayata gözlerini
yummuştur.
(Yazar tarafından bu kitap için derlenmiştir.)
Öğrendiğiniz bilgileri bir deneyle gözlemlemeye çalışalım.
DENEY 2.1: Yüklerin Birbirine Uyguladığı Kuvvet Değişkenleri
Araç ve Gereçler
 Cetvel
 Yalıtkan esnemeyen ip
 Alüminyum folyo
 Ebonit çubuk
 Yün bez
 Kısa ve uzun destek çubuğu
 Kıskaç
 Üçayak
 Destek çubuğu
1. Sınıf mevcuduna ve malzeme durumuna göre gruplar oluşturunuz.
2. Destek çubuğunu üçayağa takınız.
3. 2 cm x 2 cm boyutlarında iki adet folyoyu topak hâle getirerek 50 cm uzunluktaki iplere bağla-
yınız.
4. İplerin diğer ucunu kısa demir çubuğa bağlayınız ve bu çubuğu da kıskaç yardımıyla uzun
destek çubuğuna tutturunuz (a).
5. Elinizdeki ebonit çubuğu iki kere yün beze sürtüp küreciklerin ikisine birden dokundurup çeki-
niz ve kürecikler arasındaki mesafeyi cetvelle ölçüp kitabınızdaki tabloya kaydediniz.
6. Küreciklere elinizle dokunup küreciklerin yükünü boşaltınız. Sonra da eboniti dört kere yün
beze sürtüp kürecikleri tekrar yükleyiniz ve ara mesafeyi tabloya yazınız.
7. Kürecikler en son hâliyle birbirini iterken onların arasına plastik levha yerleştiriniz ve iki kürecik
arasındaki mesafeyi tabloya yazınız (c).
8. Şimdiye kadar yaptığınız işlemleri iplerin uzunluğunu 25 cm’ye ayarlayarak tekrarlayınız. Ara-
daki farkı tabloya not ediniz.
2. ÜNİTE 264
Arada yalıtkan
İki kere sürtmede Dört kere sürtmede
İp uzunluğu 50 cm plastik levha varken
mesafe mesafe
iken mesafe
Arada yalıtkan
İki kere sürtmede Dört kere sürtmede
İp uzunluğu 25 cm plastik levha varken
mesafe mesafe
iken mesafe
(a) (b) (c)
Değerlendirme
1. Ebonit çubuğun iki kere ve dört kere sürtülerek yüklenmesi sonucu, bunu küreciklere dokun-
durarak onların da yüklenmesi sağlandı. Bu durumlarda küreciklerin arasındaki mesafe farkı nasıl
değişti?
2. Kürecikler arasındaki mesafe, araya plastik levha koyduğunuzda nasıl bir değişiklik gösterdi?
3. Aynı işlemleri, ip uzunluğu 25 cm iken tekrarlayınız ve mesafe bulgularını tabloya kaydediniz.
Deney 2.1’de sürtme miktarı, yükün miktarını orantılı olarak değiştirecektir. Dolayısıyla yükler
arası mesafe aynı oranda artmalıdır. Araya plastik malzeme koyduğunuzda ‘’k’’ sabiti azalacağı için
elektriksel kuvvet azalmalıdır. Bu durumda mesafenin de azaldığının gözlenmesi gerekir. İp uzun-
luğu 25 cm düştüğünde, ipler arasında açıklığın aynı kaldığını düşündüğümüzde kürecikler arası
mesafe azalmalıdır. (*) eşitliğine göre, mesafe azaldığında elektriksel kuvvet artacağı için kürecikler
arası mesafe öncekine göre büyümelidir.
2.1.B. Elektrik Alan
Elektrik yüklerinin, etkiyle elektriklenmede birbirlerine temas olmaksızın etki ettiğini 10. sınıf fizik der-
sinin “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde öğrenmiştiniz. “Uzaktan etkime’’ kavramına Micheal Faraday
(Maykıl Feridey) şöyle bir açıklama getirmiştir:
265 2. ÜNİTE
“Çevresinde başka bir cisim olsun veya olmasın elektrik yüklü bir cisim, bir alan oluşturarak çevresi-
ne yayılır ve bu alan içinde bir noktaya yerleştirilen ikinci bir cisme etkir.’’
Bu ilginç açıklama, zaman içinde gelişerek günümüze kadar çok daha derin bir içeriğe kavuşmuştur.
Elektrik yüklü herhangi bir cisim, çevresinde elektrik alan dediğimiz bir etki bölgesi oluşturur. Teorik ola-
rak bu etki, yüklü cisimden itibaren sonsuz uzaklığa kadar gider. Ancak bu etkinin şiddeti yüklü cisimden
uzaklaştıkça azalır. Elektrik yüklü cisimlerdeki bu durumun benzeri, kütle çekiminde de vardır. 9. sınıf
fizik dersinin “Kuvvet ve Hareket” ünitesinde de öğrendiğiniz gibi, doğadaki temel kuvvetlerden biri olan
kütle çekim kuvveti, kütlesi olan her cismin etrafında oluşturduğu çekim alanının bir sonucudur. Bunun
gibi, yükler arasındaki elektriksel kuvvet de elektriksel alanın bir sonucudur.
Elektrik alanın şiddeti, birim yüke (1C) etkiyen kuvvet olarak tanımlanmıştır ve “ E ” ile gösterilir. Kütle
çekiminde de “g” yer çekim ivmesi, birim kütleye (1 kg) etkiyen kuvvet olarak kütle çekim alanı şiddetini
temsil eder. Ayrıca elektrik alan, vektörel bir kavramdır. Yönü ise hayali pozitif birim yüke (+1C) etkiyen
kuvvetin yönüne göre belirlenir.
Birim yüke (1C) etkiyen elektrik kuvvetinin büyüklüğü E olsun. Bu aynı zamanda söz konusu or-
tamdaki elektrik alanın şiddetidir. Böyle bir ortamda bulunan ve büyüklüğü q olan yüke etkiyen elektrik
kuvvetinin büyüklüğü ne olacaktır?
1C yüke etkiyen elektrik kuvveti E newton ise,
2C yüke etkiyen elektrik kuvveti 2E newton olur.
h h
q yüke etkiyen q · E newton olmalıdır.
Buna göre, şiddeti E olan bir elektrik alandaki q yüküne etkiyecek elektriksel kuvvetin F büyüklüğü;
F = q·E ^1h
olacaktır.
(1) eşitliğine göre, kuvvetin birimini “N’’, yükün birimini “C’’ alırsak elektrik alan şiddetinin (E) birimi
“N/C’’ olacaktır.
1. Elektrik Alan Çizgileri ve Çizgilerin Özellikleri

Bir yük dağılımının oluşturduğu elektrik alan ve bu alan içine konulmuş bir yüke etkiyen kuvvet, alan
çizgileri kavramı ile açıklanır. Alan çizgileri kavramı tanımlanmadan önce Micheal Faraday, elektrik ala-
nını “kuvvet çizgileri’’ ile anlatmaya çalışmıştır. Kuvvet çizgileri olarak kastedilen şey, günümüzde elekt-
rik alan çizgileri olarak adlandırılır. Elektrik alanın şiddetini ve yönünü; alan kaynağının yük miktarını ve
türünü nitel olarak betimlemek için alan çizgileri oldukça kullanışlıdır.
Elektrik alan çizgileri, hayali pozitif (+1C) birim yükün, alan içindeki tahmini hareket yönüne göre
çizilir. Bu durumda alan çizgilerinin yönü, pozitif (+) yüklü bir cisimde cismin dışına doğru; negatif (–)
yüklü bir cisimde ise cisme doğru çizilmelidir (Şekil 2.2). Buna göre, “Çizgilerin çıktığı yük, pozitif (+); son
bulduğu yük ise negatif(–) yüktür.’’ denilebilir.
2. ÜNİTE 266
+ 1C
+ 1C
+ –
Şekil 2.2: Yüklü cisimden uzaklaştıkça alan çizgileri arasındaki mesafe de artmaktadır. Bu bize, çizgilerin seyrek-
leştiği bölgede alan şiddetinin azaldığını betimler.
Yüklü bir cisimden çıkan çizgi sayısı, yük miktarı ile orantılıdır. Söz gelimi +q yükünden 8 tane çizgi
çıkıyorsa +2q yükünden 16 tane çıkmalıdır. Diğer taraftan, –2q yüküne gelen çizgi sayısı, –q yüküne ge-
len çizgi sayısının iki katı olmalıdır. Daha çok çizgi, daha şiddetli etkileşim olacağını betimler (Şekil 2.3).
+ 1C + 1C
+ ++
+q yüklü cisim +2q yüklü cisim

Şekil 2.3: Alan çizgilerinin sayısı, yük miktarıyla orantılıdır. Çizgi sayıları eşit olan iki yükün, yük miktarları aynı
demektir.
Birbirinin etkileşim bölgesinde, eşit ve zıt yüklü iki yükün alan çizgileri Şekil 2.4’ teki gibi olur. Pozitif
(+) yükten çıkıp negatif (–) yüke ulaşan çizgilerin sayısı aynıdır.
+ –
(+q) (–q)
Şekil 2.4: Birbirinin etkisinde eşit ve zıt yüklü iki yükün alan çizgileri. Pozitif (+) yükten çıkıp negatif (–) yüke ulaşan
çizgilerin sayısı aynıdır.
267 2. ÜNİTE
Şekil 2.5’te ise birbirinin etkileşim bölgesinde, eşit ve aynı tür yüklü iki yükün alan çizgileri verilmiştir.
+ + – –
123 123 123 123

d d d d
Şekil 2.5: Birbirinin etkisinde eşit ve aynı tür yüklü iki yükün alan çizgileri. Bu çizgiler birbirini asla kesmez.
Yük miktarları farklı ve zıt yüklü iki yükün, alan çizgileri ise Şekil 2.6’daki gibi olmalıdır. Bu durumda
+2q yükünden ayrılan alan çizgilerinin sayısı –q yüküne girenlerin iki katıdır. Yani, pozitif yükten çıkan-
ların yarısı negatif yüke girmektedir. Diğer yarısı ise sonsuzda varsaydığımız negatif yükte son bulur.
++ – –q
+2q
Şekil 2.6: Birbirlerinin etki bölgesinde bulunan, +2q ve –q yüklerinin alan çizgileri
Yük miktarları farklı ve aynı tür yüklü iki yükün, alan çizgileri de Şekil 2.7’deki gibi olmalıdır. Bu du-
rumda +2q yükünden ayrılan alan çizgilerinin sayısı +q yükünden ayrılanların iki katı olacaktır.
++ +
+q
+2q
123 123
d1 d2
(d 1 2 d 2 olmalı)
Şekil 2.7: Birbirlerinin etki bölgesinde bulunan, +2q ve +q yüklerinin alan çizgileri
2. ÜNİTE 268
Şekil 2.8.a’daki gibi pozitif yüklü q 1 yükünün elektrik alanında bulunan pozitif q 2 yüküne uyguladığı
elektrik kuvveti, q 1 yükünün elektrik alanıyla aynı yöndedir. Şekil 2.8.b’deki gibi negatif q 3 yüküne uygu-
lanan kuvvet ise q 1 yükünün elektrik alanına ters yönde olur.
E
E
+ + + + + + +
+
+ + + q2 + + - q3
+ + F + + F
+ q1 + q1
+ + + +
+ + + +
+ + E + + + + E
+ +
(a) (b)
Şekil 2.8: (a) Pozitif q2 yüküne etkiyen elektrik kuvveti, elektrik alanla aynı yöndedir. (b) Negatif q3 yüküne etkiyen
kuvvet, elektrik alana ters yöndedir.
UYARI
Pozitif yüklere elektrik alan yönünde, negatif yüklere ise elektrik alana ters yönde elektrik kuvveti
etkiler.
2. Noktasal Yükün Elektrik Alan Şiddeti

Coulomb’un elektriksel kuvvet denklemi noktasal yükler için tam doğru sonuç verir. Coulomb’un bu
denkleminden giderek noktasal bir yükün kendisinden belli uzaklıktaki noktada oluşturacağı elektrik
alan şiddetini bulalım.
q1 = + q
A
Fe = E
d
q 2 = + 1C
+ q yükünün d kadar uzağındaki A noktasına hayali olarak birim yükü ^+ 1Ch yerleştirdiğimizi varsa-
yalım. Bu durumda, birim yüke + q yükünün uygulayacağı kuvvet, A noktasında + q yükünün oluştur-
q1 q2
duğu elektrik alan şiddetine Êh eşit olacaktır. Coulumb’un denklemine göre, Fe = k 2 ise burada
d
q 1 = q ve q 2 = 1 yazılırsa Fe = E olur. Böylelikle noktasal q yükünün kendisinden d kadar uzaktaki
elektrik alan şiddeti,
q
E= k ^2h
d2
bulunur.
269 2. ÜNİTE
q1 = - q
A
Fe = E
d
q 2 = + 1C
+ q yükü yerinde - q yükü olsaydı da yüklerin işaretini yazmayacağımız için yine ^2h denklemi aynen
elde edilirdi. Ancak A noktasında elektrik alan ters yönlü olacaktır.
3. İçi Boş İletken Yüklü Kürede Elektrik Alan
+q + + + + +q + + + +
+ + + +
+ +
+ + + +
O O
B A
+ + +
(+1) (+1) C
+ +
+ +
+ + + +
+ +
+ + + + + +
r
d
(a) (b)
Şekil 2.9: (a) Kürenin yüzeyindeki bir noktadan itibaren (B), uzaklık arttıkça elektrik alan azalır (A). (b) Kürenin
içindeki bir noktada (C) elektrik alan sıfırdır.
Elektrik alanın ve alan çizgilerinin, yüklerin etkileşiminde kullanışlı kavramlar olduğunu söylemiştik.
İletken bir kürede yükler, kürenin dış yüzeyine simetrik dağıldığı için kürenin tüm yükünü küre merke-
zinde toplanmış nokta yük kabul edebiliriz. Dolayısıyla Coulomb’un elektriksel kuvvet denklemi böyle
bir sisteme uygulanabilir. Ancak kürenin içindeki bir nokta ile yüzeyinden itibaren dışıyla ilgili noktalarda
farklı işlem yapılmalıdır. Bununla ilgili olarak Şekil 2.9.a’daki gibi pozitif yüklü bir küreyi düşünelim. İçi
boş iletken bir küreyi yüklediğimizde kürenin yüzeyinden (B) itibaren dışarıya doğru şiddeti azalan bir
elektrik alan meydana gelir. Yani, oluşan bu alanın en şiddetli hâli küre yüzeyindedir. Ne var ki kürenin
içinde elektrik alan oluşmaz. Bunun nedeni küre içinde herhangi bir noktaya koyduğumuz hayalî birim
yüke etkiyen bileşke elektrik kuvvetinin sıfır olmasıdır (Şekil 2.9.b). Şimdi de bunu nokta yük için buldu-
ğumuz (2) denklemini kullanarak ele alalım.
q
Kürenin dışındaki A noktası için E A = k 2 olur.
d
q
Kürenin yüzeyindeki bir nokta (B) için E B = k 2 olur.
r
Kürenin içindeki bir nokta (C) için E c = 0 olur.
Yazdığımız bu eşitliklere göre, yüklü iletken bir kürenin elektrik alan şiddetinin uzaklığa bağlı değişim
grafiği Grafik 2.1’deki gibi olacaktır.
2. ÜNİTE 270
elektrik alan şiddeti

d 1 = r " E ise
q
k E
r2 d 2 = 2r " olur.
4
E
q d 3 = 3r " olur.
k 9
d2
O uzaklık d 4 = 3 " 0 olur.
r d
Grafik 2.1: Yüklü iletken bir kürenin elektrik alanının, O merkezinden itibaren uzaklığa bağlı değişim grafiği
Yüklü iletken küre içinde elektrik alan yoksa elektrik kuvveti de yoktur. Bu durum, iletken ve yüklü
bir kürenin içine, alan çizgilerini çizemeyeceğimiz anlamına gelir. Sonuç itibarıyla, alan çizgileri yoksa
etkileşim de yoktur (Şekil 2.9).
+ + – – – –
+ + ++ – –
+ + – –
+ + – –
+ + – –
+ –
+ –
+ + –
+ – –
+ + – –
+ + + – – –
Şekil 2.10: İletken, pozitif (+) veya negatif (-) yüklü içi boş bir kürede alan çizgileri
Şekil 2.10’da, alan çizgilerinin iletken küre içine geçemediğini görüyorsunuz. Acaba etrafınızı kuşa-
tan bir iletkenle elektrik alanın oluşturduğu etkileşimden korunabilir misiniz? Sanırız, Micheal Faraday’ın
buluşu olan Faraday kafesi, böyle bir kaygının ürünüdür. Fotoğraf 2.2’de Tesla bobinlerinden yayılan
yüksek şiddetteki elektrik alan etkilerinden bir tel kafes içine girerek korunan kişiler görülmektedir.
Fotoğraf 2.2: Faraday kafesi tarzında yapılmış kapalı iletken sistemler, bizi
elektrik alanın etkilerinden korur. Yüksek elektrik alana rağmen iletken ka-
festekiler bu alandan etkilenmez.
271 2. ÜNİTE
UYARI
Bu bilgiler ve çizimler ışığında elektrik alan çizgilerinin özellikleri şöyle özetlenebilir:

Ø Alan çizgileri, asla birbirini kesmez.
Ø Alan çizgilerinin, sıklaştığı bölgede alan şiddetinin arttığını, seyrekleştiği bölgede alan şiddetinin
zayıfladığını, birbirine paralel kalan bölgede ise alan şiddetinin aynı kaldığını (düzgün elektrik alan)
betimler. Çizgilerin olmadığı yerde ise elektriksel bir etkileşim yoktur.
Ø Bir yük kaynağından çıkan veya kaynağa ulaşan alan çizgilerinin sayısı, kaynağın yük miktarını
betimler.
Ø Alan çizgileri, ayrıldığı kaynağın pozitif (+), ulaştığı yükün negatif (–) yüklü olduğunu betimler. Bu
durumda alan çizgileri benzer olan yüklerin birbirine itme; farklı olanların ise birbirine çekme kuvveti
uygulayacağını söyleriz.
Ø Alan çizgileri, kapalı iletken sistemlerin içinden geçemez.
Faraday kafesi etkisinin benzerini cep telefonunuzu folyo kâğıdıyla tamamen sararak gerçekleştire-
bilirsiniz. Bu durumda, folyo kâğıdına sarılı cep telefonunuzun içine elektromanyetik dalgalar geçeme-
yeceği için telefonunuz kapsama alanı dışında olacaktır.
ARAŞTIRMA
Tesla Bobinin, Tesla tarafından hangi amaçla yapıldığını ve Nicola Tesla’nın kısa hayat öyküsünü
araştırınız. Bulgularınızı sunu olarak sınıf ortamında paylaşınız.
2.1.C. Elektriksel Kuvvet ve Elektrik Alanla İlgili Hesaplamalar
Şimdi de öğrendiğimiz matematiksel denklemler ve bilgiler ışığında elektriksel kuvvet ve elektrik

alanla ilgili problem çözümleri yapalım.
Şekildeki K, L ve M kürelerinin yükleri sı-

+ 27q –q +4 q
rasıyla, + 27q , - q ve + 4q dur. K L M
Buna göre, L küresine etkiyen net

elektrik kuvveti kaç kq 2 /r 2 olur? 3r 2r
(k, Coulomb sabitidir.)
2. ÜNİTE 272
ÇÖZÜM
K’nin L’ye uyguladığı kuvvetin büyüklüğü
+ 27q –q +4 q
FKL , M’nin L’ye uyguladığı kuvvetin büyüklü- K FKL L FML M
ğü FML olsun.
3r 2r
Coulomb Yasası'na göre elektrik kuvveti
q1 q2
Fe = k olduğundan
d2
27q · q 27q 2 q2
FKL = k =k 3 k
^3rh2
=
9r 2 r2
4q · q 4q 2 q2
FML = k =k k bulunur.
^2rh2
=
4r 2 r2
kq 2 q2
Bu kuvvetler zıt yönlü olduğundan Fnet = FKL - FML = 3 - k
r2 r2
kq 2
Fnet = 2 olacaktır.
r2
Şekildeki F kuvveti, q 1 ve q 3 yüklerinin q1 q2
q 2 yüküne uyguladıkları elektrik kuvvetlerinin

bileşkesidir. F
q1
Buna göre, q oranı kaçtır?
3
q3
ÇÖZÜM
Net kuvvet F ’nin bileşenleri, yükler ara- q1 q2

F1
etkileşim
sındaki etkileşim doğrultuları üzerinde olma- doğrultusu
F2
lıdır. Yönleri ise paralel kenar kuralından
F
şekildeki gibi bulunabilir. Şekilden q 1 ’in q 2
’ye uyguladığı F1 itme kuvvetinin büyüklüğü
2 birim, q 3 ’ün, q 2 ’ye uyguladığı F2 çekme
q3
kuvvetinin büyüklüğü 1 birim olur. Coulomb etkileşim doğrultusu
Yasası’nı uygulayalım.
273 2. ÜNİTE
q1 q2
Fe = k ise,
d2
_
q1 q2 b
F1 = k =2 q1
^2h2 b
b 4
= ` & q3 = 2
q3 q2 b
9
F2 = k =1 b
^3h2 b
a
q1 8
& q = bulunur. Bu oran yüklerin büyüklükleri oranıdır.
9

3
q 2 yükünü, q 1 yükü ittiği ve q 3 yükü de çektiği için gerçek oran, negatif (–) işaretli olmalıdır.
q1 8
Yani q = - olacaktır.
3 9
SİZ ÇÖZÜN
Yükleri q 1 ve q 2 olan kürelerin, yükü q q1

q
olan küreye uyguladığı elektrik kuvvetlerinin
bileşkesi şekilde gösterilmiştir.
q1
Buna göre, kürelerin yüklerinin q F
2
oranı kaçtır? q2
Elektrik yüklü m 1, m 2 kütleli cisimler, ya-

lıtkan ve esnemeyen K ve L ipleriyle asılınca
a b
şekildeki gibi dengede kalıyor. K L
İplerin düşeyle yaptığı açılar a ve b

q1 q2
olduğuna göre, bu açıların m 1, m 2 ile yatay
m1 m2
TK, TL ip gerilmeleri arasında nasıl bir düşey
ilişki olacağını irdeleyelim.
ÇÖZÜM
Yüklerin birbirine uyguladığı elektrik kuv-
veti eşit ve zıt yönlü olur ^Feh . Her bir yüke a b
K L
etkiyen elektrik kuvveti ile yükün ağırlığının
TK TL
^mgh bileşkesi ^Rh , ipteki gerilmeye eşit bü- Fe q1 q2 Fe
yatay
yüklükte ve zıt yönlü olmalıdır. m1
s
m2
a b
düşey
R 1 = TK ve R 2 = TL gibi.
R1 m1 g m2 g R2
2. ÜNİTE 274
Şekle göre, elektrik kuvvetleriyle ağırlıklar birbirine diktir. Bu durumda, Pisagor denkleminden
T 2K = ^m 1 gh2 + F e2 ve T 2L = ^m 2 gh2 + F e2 yazılabilir.
Buna göre, m 1 2 m 2 ise TK 2 TL olacağı açıktır. Açılar ilişkisine bakarsak her iki yük için gös-
terdiğimiz kuvvetlerden oluşan taralı üçgende,

Fe Fe
tan a = m g ve tan b = m g yazabiliriz.
1 2
Buna göre, m 1 2 m 2 ise a 1 b olacağı açıktır. Sonuç olarak,

• m 1 2 m 2 ise a 1 b ve TK 2 TL
• m 1 = m 2 ise a = b ve TK = TL
• m 1 1 m 2 ise a 2 b ve TK 1 TL
olması gerekir.
SİZ ÇÖZÜN
Küreler, şekildeki gibi iki ayrı biçimde

düşey düşey
dengelendiğine göre, aşağıdakilerden han-
gileri kesinlikle doğrudur?
I. m 1 = m 2 a a a 2a
II. m 1 2 m 3
III. q 1 = q 2 q1 q2 q2 q3
IV. q 3 2 q 1
K L M
Birbirinin etki mesafesinde bulunan elektrik yüklü K, L, M cisimlerinin alan çizgileri şekildeki
gibidir.
Buna göre,
I. K ve L zıt yüklüdür.
II. K ve M birbirine itme kuvveti uygular.
III. L ve M aynı tür yüklüdür.
yargılarından hangileri doğrudur?
275 2. ÜNİTE
ÇÖZÜM
I. Alan çizgileri K’de dışa, L’de içe doğrudur. Bu nedenle K, (+) yüklü L, (–) yüklüdür. Doğrudur.
II. Alan çizgileri M’de içe doğrudur. Bu nedenle M, (–) yüklüdür. Dolayısıyla K ve M birbirine
çekme kuvveti uygular. II yanlıştır.
III. L ve M, (–) yüklü olduğundan III doğrudur.
Bu durumda, cevap: I ve III olur.
SİZ ÇÖZÜN
K L M
Elektrik yüklü K, L , M cisimlerinin alan desenleri şekildeki gibi verilmiştir.

Buna göre,
I. K ve L birbirini itmektedir.
II. L ve M birbirini çekmektedir.
III. M, artı (+) yüklüdür.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
Yükü 10 nC olan pozitif işaretli noktasal bir yükün 30 cm uzağındaki noktada elektrik alan
şiddeti kaç N/C olur?
(Coulomb sabitini k = 9 $ 10 9 Nm 2 /C 2 alalım ve 1nC = 10 -6 C )
ÇÖZÜM
q = 10nc
q
E=k
d2
d = 30 cm
Birimleri SI birimlerine dönüştürelim.

q = 10nC = 10 · 10 -6 = 10 -5 C 10 -5 10 -5
3 E = 9 · 10 9 9 · 10 9
^3 $ 10 -1h
=
d = 30 cm = 30 · 10 = 3 · 10 m
-2 -1 2
9 · 10 -2
E = 10 6 N/C bulunur.
2. ÜNİTE 276
SİZ ÇÖZÜN
K E
–x +x
Şekilde, K noktasında oluşan E elektrik alanının yönü gösterilmiştir.

Elektrik alanın büyüklüğü 30 N/C olduğuna göre, K noktasına yükü - 5 · 10 -6 C olan bir
yük yerleştirildiğinde, bu yüke etkiyen elektriksel kuvvetin yönü ve büyüklüğü ne olur?

A B
d d d d
+q d +q + 2q d - 2q
Şekilde, aynı düzlemde bulunan + q, - 2q yüklerinin konumları gösterilmiştir.

Buna göre; bu yüklerden kaynaklanan, A ve B noktalarındaki elektrik alan şiddetlerinin
EA
oranı kaçtır?
EB
ÇÖZÜM
EA = E 3
2E
E E
30°30°
60°
A ^+ 1C h ^+ 1C h B EB = 2E
60°
60° 60°
d
d d 2E
d
60° 60° 60° 60°
+q d +q + 2q d - 2q
q
Noktasal bir yükün elektrik alan şiddeti E = k idi.
d2
q
Buradan, + q ve + q yüklerinin her birinin A’da elektrik alan şiddeti eşit ve E = k 2 olsun.
d
2q
Bu durumda, + 2q ve - 2q yüklerinin B’deki elektrik alan şiddeti 2E = k 2 olur.
d
A ve B’ye hayalî + 1C yük yerleştirirsek
EA 3
E A = E 3 ve E B = 2E bulunur. Buradan = olur.
EB 2
277 2. ÜNİTE
SİZ ÇÖZÜN
+q -q
A
60°
d d
d d
+q -q
+ q ve - q yükleri, ayrı ayrı şekillerdeki gibi yerleştirildiğinde A’daki elektrik alan şiddeti E A ,
B’deki elektrik alan şiddeti E B oluyor.

EA
Buna göre, oranı kaç olur?
EB
3 1
e Sin60° = , cos 60° = o
2 2
+ 3q
-q
X
O B A
Y
Şekildeki gibi yerleştirilmiş X ve Y küre kabuklarının yükleri + 3q ve - q ’dur.

EA
Buna göre, küreler nedeniyle A ve B noktalarında oluşan elektrik alan şiddetlerinin
EB
oranı kaçtır?
ÇÖZÜM
Her iki nokta arasındaki mesafaye d diyelim.
A noktası her iki kürenin de dışındadır. Bu nokta için O noktasında tüm yükleri toplanmış gibi
düşünebiliriz. q Top = + 3q + ^- qh = + 2q olur.
2. ÜNİTE 278
A’daki elektrik alan şiddeti,

2q 2q
EA = k =k olur.
^ 3d h 2
9d 2
+ 3q
-q
X
O B A
Y
d d d
B noktası X küresinin içinde kaldığı için bu noktaya X’in bir etkisi yoktur (içeride elektrik alan
sıfır olduğu için).
Buna göre, B’deki elektrik alan şiddeti sadece Y’den dolayı

q
E B = k 2 olur. Bu durumda,
d
2q
k
EA 9 d2 2
= = olacaktır.
EB q 9
k
d2
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki gibi iç içe yerleştirilmiş X ve Y küre kabuklarının yükleri - 2q ve + q ’dur.
Buna göre A, B, C noktalarındaki bu küre kabukları nedeniyle oluşan E A, E B ve E C elekt-
rik alanlarının yönleri ne olur? (O, küre kabuklarının merkezidir.)
- 2q
+q
A O B C
-x +x
279 2. ÜNİTE
2.2. ELEKTRİKSEL POTANSİYEL
Fotoğraf 2.3: Yıldırım olayı, elektriksel potansiyel enerjinin doğadaki göstergesidir.
Bu bölümde elektriksel etkileşmenin enerjisi üzerinde duracağız. Evlerimizde kullandığımız tüm

elektrikli aletler, elektriksel enerjiyle çalışır. 9. sınıf fizik dersinin “Enerji” ünitesinde ve bu kitabın 1.6
numaralı bölümünde enerjiyi, mekanik anlamda ele aldık. Şimdi ise mekanik anlamda öğrendiğimiz
iş kavramlarını, elektriksel yük ve kuvvet ile elektrik alan kavramlarına uyarlayarak ele alacağız. Bazı
mekanik problemleri, mekanik enerji korunumu ile daha kolay çözülebiliyordu. Bunun benzeri, elektrik
kuvveti içeren problemlerin çözümü de enerji kavramıyla daha kolay çözülebilir.
Fotoğraf 2.3’te yüksek enerjili elektronların hareketiyle oluşan yıldırım olayı görülmektedir. Havanın
iletken hâle gelmesi ancak yüksek bir elektrik alan sayesinde olabilir. Yüksek elektrik alandaki elektron-
lara etkiyen elektrik kuvveti, elektronlar üzerinde çok büyük iş yapar. İş enerji kuramı gereği bu iş, büyük
elektriksel enerji olarak açığa çıkar ve yıldırım olayı gerçekleşir. Kütle çekim potansiyel enerjisinde nasıl
ki cismin yere göre konumu önemli ise elektriksel potansiyel enerjide de yüklü parçacıkların elektrik
alandaki konumları önemlidir. Birçok elektrik devresinin çalışma prensibinin anlaşılmasında, elektrik
potansiyel enerji veya elektrik potansiyel kavramları daha kullanışlıdır. Bunun yanında, yüksek enerji ve
parçacık fiziğinde, nükleer fizikte parçacıkların kütlelerinin ifadesinde bu kavramlar çok önemlidir.
2.2.A. Elektriksel Potansiyel Enerji, Elektrik Potansiyeli, Potansiyel Fark ve İş Kav-

ramları
1. İki Yükün Birbirine Göre Elektriksel Potansiyel Enerjisi

İş Enerji Teoremi'ne göre, yapılan bir iş mutlaka bir enerjiye dönüşüyordu. Aynen bunun gibi elektrik-
sel kuvvetlere karşı yapılan iş de elektriksel potansiyel enerjiye dönüşür. Bu nedenle birbirini iten iki
2. ÜNİTE 280
yük, birbirine yaklaştırılırken; birbirini çeken iki yük ise birbirinden uzaklaştırılırken sistemin elektriksel
potansiyel enerjisi artar. İlk durumu sarmal bir yayın sıkıştırılmasında; ikinci durumu ise aynı yayın uza-
tılmasında, yapılan işin yay potansiyel enerjisine dönüşmesine benzetebiliriz.
a) İki pozitif (+) yükten oluşan sistemde, yüklerin birbirine göre elektriksel potansiyel enerjisi
+ q1 + q2 Fe
F
3 (sonsuz) (a)
d
kuvvet
q1 q2
k
d2
We (b)
0 uzaklık
d
3
Şekil 2.11: (a) Pozitif q2 yükünün, pozitif q1 yükünün d kadar yakınına değişik yollardan sonsuzdan getirilmesi
(b) Yaklaştırma sırasında elektrik kuvvetinin büyüklüğünün uzaklığa bağlı değişim grafiği
Şekil 2.11.a’daki gibi + q 1 yükünün d kadar yakınına, sonsuzdan ^3h + q 2 yükü değişik yollardan ge-
tirilirken iş yapılır. Sistemin bu yüklerden kaynaklı elektrik potansiyel enerjisi artar. Yaklaştırma sırasında
elektrik kuvvetinin büyüklüğünün ^Feh uzaklığa bağlı değişim grafiği Şekil 2.11.b’deki gibi olacaktır. Bu
kuvvete karşı yapılan iş, grafiğin altındaki d - 3 aralığında kalan, taralı alana eşit olur. Eğri grafikleri
altında kalan alanı hesaplamak için gereken bilgileri 12. sınıf matematik dersinde daha detaylı öğrene-
ceksiniz. Ancak burada, ayrıntıya girmeden bu alanın ne olduğunun bilinmesi bizim için yeterli olacak-
q1 · q2
tır. Bu bakımdan yapılan iş veya grafik altındaki bu alan, W e = k kadar olur. Yükler birbirinden
d
sonsuz kadar uzakta iken etkileşim olmayacağı için aralarında birbirlerine göre elektriksel potansiyel
enerjisi yoktur Ê p1 = 0h . Sonsuzdan itibaren her konum itibarıyla elektrik kuvvetinin büyüklüğüne ^Feh
eşit büyüklükte (F) bir kuvvetle çekilen q 2 yükü üzerinde d uzaklığına kadar yapılan iş, sisteme elektrik-
sel potansiyel enerji olarak aktarılır Ê p2h . Şimdi bu son durumdaki potansiyel enerjiyi bulalım. İş Enerji
q1 · q2 q1 · q2
Teoremi'nden W e = TEp = E p2 - E p1 yazarsak W e = k = E p2 - 0 ve buradan da E p2 = k
d d
olur. Bu nedenle aralarında d uzaklığı bulunan + q 1 ve + q 2 yüklerinin birbirine göre elektriksel potansi-
yel enerjisi,
q1 · q2
Ep = k ^1h olacaktır.
d
281 2. ÜNİTE
b) İki negatif (–) yükten oluşan sistemde, yüklerin birbirine göre elektriksel potansiyel enerjisi
- q1 - q2
F Fe
3 (sonsuz) (a)
d
kuvvet
q1 q2
k
d2
We (b)
0 uzaklık
d 3
Şekil 2.12: (a) Negatif q2 yükünün, negatif q1 yükünün d kadar yakınına değişik yollarla sonsuzdan getirilmesi
(b) Yaklaştırma sırasında elektrik kuvvetinin büyüklüğünün uzaklığa bağlı değişim grafiği
Şekil 2.12.a’daki gibi - q 1 yükünün, d kadar uzağına sonsuzdan - q 2 yükü değişik yollarla getirilirken
iki pozitif yükteki duruma benzer iş yapılır. Sistemin bu yüklerden kaynaklı elektrik potansiyel enerjisi
yine artacaktır. Yaklaştırma sırasında elektrik kuvvetinin büyüklüğünün ^Feh uzaklığa bağlı değişim grafi-
ği Şekil 2.12.b’deki gibi olacaktır. Bu kuvvete karşı yapılan iş, grafiğin altındaki d - 3 aralığında kalan,
taralı alana eşit olur. Birbirini iten iki pozitif ^+h yük için yaptığımız işlemleri, yine birbirini iten iki negatif
^-h yük için tekrarlarsak aralarında d uzaklığı bulunan - q 1 ve - q 2 yüklerinin birbirine göre elektriksel
potansiyel enerjisi,
q1 · q2
Ep = k ^2h
d
olacaktır. ^2h eşitliğine ulaşmak için ^1h eşitliğine yüklerin işaretlerini yazarak da ulaşabiliriz.
^- q 1h · ^- q 2h q1 · q2
Ep = k =k elde edilir.
d d
c) Biri negatif (–), diğeri pozitif (+) yükten oluşan sistemde, yüklerin birbirine göre elektriksel
potansiyel enerjisi
- q1 Fe + q2
F
3 (sonsuz) (a)
d
kuvvet
q1 q2
k
d2
We (b)
0 uzaklık
d
3
Şekil 2.13: (a) Pozitif q2 yükünün, negatif q1 yükünün d kadar yakınından değişik yollarla sonsuza götürülmesi
(b) Uzaklaştırma sırasında elektrik kuvvetinin büyüklüğünün uzaklığa bağlı değişim grafiği
2. ÜNİTE 282
Şekil 2.13.a’daki gibi - q 1 yükünün, d kadar yakınından sonsuza + q 2 yükü değişik yollarla götürü-
lürken iş yapılır. Sistemin bu yüklerden kaynaklı elektrik potansiyel enerjisi böylelikle artar. Uzaklaştır-
ma sırasında ise elektrik kuvvetinin büyüklüğünün ^Feh uzaklığa bağlı değişim grafiği Şekil 2.13.b’deki
gibi olacaktır. Bu kuvvete karşı yapılan iş, grafiğin altındaki d - 3 aralığında kalan, taralı alana eşit
q1 · q2
olur. Bu bakımdan yapılan iş, W e = k kadar olur. Yükler birbirinden sonsuz kadar uzakta iken
d
etkileşim olmayacağı için aralarında birbirlerine göre elektriksel potansiyel enerjisi yoktur (E p2 = 0 ). İki
yük arasındaki d uzaklığından itibaren, her konum itibarıyla elektrik kuvvetinin büyüklüğüne ^Feh eşit
büyüklükte (F) bir kuvvetle çekilen q 2 yükü üzerinde sonsuz uzaklığa kadar yapılan iş, sisteme elektrik-
sel potansiyel enerji olarak aktarılır Ê p1h . Şimdi bu potansiyel enerjiyi bulalım. İş Enerji Teoremi'nden
q1 · q2 q1 · q2
W e = TE p = E p2 - E p1 yazarsak W e = k = 0 - E p1 ve buradan da E p1 = - k olur. Bu ne-
d d
denle aralarında d uzaklığı bulunan - q 1 ve + q 2 yüklerinin birbirine göre elektriksel potansiyel enerjisi,
q1 · q2
Ep = - k ^3h
d
olacaktır. ^3h eşitliğine, ^1h eşitliğinde yüklerin işaretini yazarak da ulaşabiliriz.
^- q 1h · ^+ q 2h q1 · q2
Ep = k =-k elde edilir.
2 d
UYARI
Birbirini iten yüklerin potansiyel enerjisi pozitif ^+h , birbirini çeken yüklerin potansiyel enerjisi ne-
gatif ^-h işaretlidir.
Sonuç olarak, noktasal iki yükün birbirine göre elektriksel potansiyel enerjisi, yüklerin işaretlerini
kullanarak
^! q 1h · ^! q 2h
Ep = k
d
eşitliği ile bulunabilir. Bu eşitlik, ikili yük sisteminde, hem yüklerden herhangi birinin diğerine göre elekt-
riksel potansiyel enerjisini hem de ikili yük sisteminin elektriksel potansiyel enerjisini verir.
ç) Üçlü yük sisteminin elektriksel potansiyel enerjisi
q1
d1 d2
q2 d3 q3
Şekil 2.14: Üçlü yük sistemi
Şekil 2.14’teki gibi üçlü yük sisteminde her iki yükün birbirine göre elektriksel potansiyel enerjilerinin
toplamı, sistemin elektriksel potansiyel enerjisine eşit olur.
283 2. ÜNİTE
^" q 1h^" q 2h
Elektriksel potansiyel enerjisi; 1 ve 2. arasında E p12 = k ,
d1
^" q 1h^" q 3h ^" q 2h^" q 3h
1 ve 3. arasında E p13 = k , 2 ve 3. arasında ise E = k olacaktır.
d2 p23
d3
Buna göre, sistemin elektrik potansiyel enerjisi,
^" q 1h · ^" q 2h ^" q 1h · ^" q 3h ^" q 2 h · ^" q 3 h

Ep = k +k +k
d1 d2 d3
elde edilir.
Sonuç olarak, bir elektrik yükünün tek başına elektrik potansiyel enerjisi olamaz. Bir yükün, ancak
başka bir yük tarafından itilmesi veya çekilmesi nedeniyle söz konusu yüke göre elektriksel potansiyel
enerjisi olabilir. Elektriksel potansiyel enerjisinin SI’de birimi “joule’’ dür.
2. Elektrik Alan İçindeki Bir Noktanın Elektrik Potansiyeli

Fizikte bazı kavramlar gerekli ve daha kullanışlı olması bakımından ortaya atılmıştır. Örneğin, bir
yüzeye etkiyen dik kuvvet yerine birim yüzeye etkiyen dik kuvvet kavramı olan basınç daha kullanışlıdır.
Bir yatağa sırt üstü yatmanızla, iki ayak üstü basmanız arasında ne fark vardır? Ağırlığınız aynı olma-
sına rağmen sırt üstü yatmanıza göre iki ayak üstü bastığınızda, yatağın daha fazla çökmesini ancak
birim yüzeye etkiyen kuvvetle yani basınçla daha iyi açıklayabiliriz. Diğer taraftan, maddelerin türünü
belirlemede kullanılan öz kütle kavramı da maddelerin birim hacmindeki kütle miktarının ölçüsüdür. Bi-
rim zamandaki yer değiştirme denilen ve cisimlerin hareketliliğinin bir ölçüsü olan hız kavramı da benzer
işleve sahiptir.
Birim yüke etkiyen kuvveti, elektrik alan şiddeti olarak tanımlamıştık. Elektrik alan şiddeti kavramı da
bazı olguları açıklamada kullanışlıdır. Bunun gibi, bir noktanın elektrik potansiyeli de bazı fiziksel olgu-
ların açıklanmasında benzer işleve sahiptir. Bu bakımdan, birim yük başına düşen elektriksel potansiyel
enerjiye kısaca potansiyel denir. Ancak potansiyel kavramı bir nokta için kullanılır. Bu sebeple bilimsel
olarak, bir noktanın elektrik potansiyeli, pozitif birim yükü (+ 1C) sonsuzdan o noktaya değişik yollarla
getirmek için elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş veya harcanan enerji olarak tanımlanır ve "V" ile gös-
terilir. Bir noktanın potansiyeli aynı zamanda, bu noktaya konulan pozitif birim yükün (+ 1C) sistemdeki
diğer yüklere göre elektriksel potansiyel enerjisi anlamına da gelir.
Elektrik potansiyeli, skaler bir büyüklüktür ve birimi, SI’de; “volt” tur.
a. Noktasal bir yükün kendisinden d kadar uzaktaki noktada elektrik potansiyeli
+q -q
B
^+ 1C h ^+ 1C h
A
d d
(a) (b)
Şekil 2.15: (a) +q yükü ile (b) – q yükünün d kadar uzağındaki elektrik potansiyeli, bu noktadaki birim (+1C) yüke
göre elektrik potansiyel enerjisidir.
2. ÜNİTE 284
Şekil 2.15.a’daki gibi A noktasının elektrik potansiyeli, bu noktadaki pozitif birim yük (+ 1C) ile + q
yükü arasında oluşan elektriksel potansiyel enerjiye eşittir. Bu nedenle A noktasının elektrik potansiyeli,
iki yükün birbirine göre elektriksel potansiyel enerji bağıntısı kullanılarak q 1 = + q ve q 2 = 1 yazıldığında
E p = VA olur. Buna göre, +q yükünün d kadar uzağındaki A noktasında oluşturduğu elektrik potansiyeli,
^! q 1h · ^! q 2h ^+ qh · ^1h
Ep = k =k
d d
^+ qh
VA = k ^1h
d
Şekil 2.15.b’deki gibi B noktasının elektrik potansiyeli, bu noktaya konulan + 1C yük ile - q yükü ara-
sında oluşan elektriksel potansiyel enerjiye eşittir. Bu nedenle B noktasının elektrik potansiyeli, iki yükün
birbirine göre elektriksel potansiyel enerji bağıntısı kullanılarak q 1 = - q ve q 2 = 1 yazılırsa E p = VB olur.
Buna göre, - q yükünün d kadar uzağındaki B noktasında oluşturduğu elektrik potansiyeli,
^! q 1h · ^! q 2h ^- qh · ^1h
Ep = k =k
d d
^- qh
VB = k ^2h
d
bulunur.
Sonuç olarak ^1h ve ^2h denklemlerini birleştirdiğimizde, noktasal bir yükün d kadar uzağındaki bir
noktada oluşturacağı elektrik potansiyeli,
^! qh
V=k
d
eşitliği ile bulunabilir.
b. İletken yüklü bir kürenin elektrik potansiyeli
+q
+ + ++
+ +
+ +
+
+ +
+ O D B
^+ 1C h
A
+ + 3 (sonsuzdan)
+ +
+ +
+ +
+ +
+ + +
r
d
Şekil 2.16: Pozitif birim yükün (+1C), yüklü bir küreye sonsuzdaki bir noktadan değişik yollarla yaklaştırılması
285 2. ÜNİTE
Daha önce düzgün iletken yüklü bir kürenin de noktasal yük kabul edilebileceğini söylemiştik. Şekil
2.16’daki gibi pozitif yüklü bir kürenin merkezinden itibaren d kadar uzağındaki yani dışındaki bir nokta
için elektrik potansiyeli ne olur? Elektrik yükünün, küre merkezi olan O noktasında toplandığını düşü-
nürsek, A noktasının VA potansiyeli, sonsuzdan pozitif birim yükün ^+ 1Ch bu noktaya değişik yollarla
taşınması için yapılan işe eşit olmalıdır. O hâlde,
^+ qh
I. Yüklü iletken kürenin dışındaki bir noktanın (A) potansiyeli VA = k olur.
d
Kürenin yüzeyindeki B noktasının VB potansiyeli ise yine sonsuzdan pozitif birim yükün ^+ 1Ch bu
noktaya değişik yollarla taşınması için yapılan işe eşittir. O hâlde, r küre yarıçapı olmak üzere,
^+ qh
II. Yüklü iletken kürenin yüzeyindeki bir noktanın (B) potansiyeli VB = k r olur.
Kürenin içindeki bir D noktası için VD potansiyeli ise şöyle bulunabilir: pozitif birim yükü ^+ 1Ch önce
^+ qh
B’ye kadar sonsuzdan getirmemiz gerekir. Buraya kadar yapılacak iş, VB = k r büyüklüğünde olur.
Daha sonra küre yüzeyini delip D’ye kadar pozitif birim yükü ^+ 1Ch taşıdığımızı varsayalım. Daha önce
iletken yüklü kürelerin içinde, elektrik alan olmadığından elektriksel bir etkileşim olmayacağını öğren-
miştik. Bu sebeple, küre içinde pozitif birim yükün ^+ 1Ch herhangi bir noktaya taşınması sırasında bir iş
yapılmaz. Yani B’den D’ye pozitif birim yükün ^+ 1Ch taşınması için yapılacak iş sıfırdır. Sonuç itibarıyla,
sonsuzdan pozitif birim yükün ^+ 1Ch küre içindeki bir nokta olan D’ye sonsuzdan taşınması sırasında
yapılacak toplam iş, küre yüzeyine taşınmasıyla aynı olacaktır. Bu durumda,
^+ qh
III. Küre içindeki bir noktanın(D) potansiyeli, VD = k r olur.
Yazdığımız bu eşitliklere göre, iletken yüklü bir kürenin elektrik potansiyelinin uzaklığa bağlı değişim
grafiği Grafik 2.2’deki gibi olacaktır.
q
içinde ^0 - rh " V = k r
elektrik potansiyeli
q
yüzeyinde ^ r h " V = k r
q
k r q
dışında ^0 - 3h " V = k
d
q
sonsuzda ^3h " V = 0 olur.
k
d
0 uzaklık
r d 3
Grafik 2.2: İletken, yüklü bir kürenin elektrik potansiyelinin uzaklığa bağlı değişimi
UYARI
İletken ve yüklü bir kürenin içindeki bir noktada elektrik potansiyeli, yüzeyindekine eşittir.
2. ÜNİTE 286
3. Elektrik Alan İçinde Bulunan İki Nokta Arasındaki Potansiyel Fark
Elektrik alan içinde bir noktanın elektrik potansiyelini, o noktaya sonsuzdan pozitif birim yükün ^+ 1Ch
taşınması sırasında elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş olarak tanımlamıştık. Yine elektrik alan için-
deki pozitif birim yükün ^+ 1Ch bir noktadan diğerine değişik yollarla taşınması sırasında elektriksel
kuvvetlere karşı yapılan iş, bu iki nokta arasındaki potansiyel fark demektir. Potansiyel farkın yaygın
kullanılan diğer bir adı da gerilimdir.
Pozitif birim yükün ^+ 1Ch A’dan B’ye değişik yollarla taşınması sırasında yapılan işi ya da potansiyel
farkını VAB , B’den A’ya taşınması sırasında yapılan işi ya da potansiyel farkını ise VBA ile gösteririz.
+ +
+
+ +
A B
+ +
+ + + 1C
+ +
+ + +
Şekil 2.17: Pozitif birim yükün (+1C) A-B arasında değişik yollarla taşınması
Şekil 2.17’deki gibi pozitif (+) Q yükünün elektrik alanında bulunan A ve B noktaları arasındaki po-
tansiyel farkını bulalım. A noktasının elektrik potansiyeli VA , B noktasının elektrik potansiyeli VB olsun.
Önceki bilgilerimizden, VA ve VB potansiyellerinin aynı zamanda pozitif birim yükün ^+ 1Ch bu nokta-
lardaki elektriksel potansiyel enerjisine eşit olacağını söyleyebiliriz. İş ve enerji ilişkisinden, elektriksel
işin elektriksel potansiyel enerji değişimi olacağı düşünülürse W e = TE p = E p2 - E P1 eşitliğinden, pozitif
birim yükün ^+ 1Ch herhangi bir yolla A’dan B’ye taşındığını düşünelim. E P2 = VB ve E P1 = VA yazılırsa
sistemin elektriksel potansiyel enerjisi, VB - v A kadar değişmelidir. Bu sebeple A ile B noktası arasındaki
potansiyel farkı,
VAB = VB - VA
olacaktır. Eğer taşıma işlemi, B’den A’ya olsaydı eşitlik,
VBA = VA - VB
biçiminde olurdu.
A ve B noktaları arasındaki potansiyel farkı şöyle de bulunabilir. Herhangi - q veya + q yükü, A’dan
B’ye değişik yollarla getirilmiş olsun ve bu sırada elektriksel kuvvetlere karşı W e işinin yapıldığını dü-
şünelim. +1C yükün değişik yollarla taşınması için yapılacak iş, VAB potansiyel farkı olduğuna göre,
orantıdan
287 2. ÜNİTE
+ 1C yükün taşınması sırasında VAB işi yapılırsa
+ 2C yükün taşınması sırasında 2VAB işi yapılır.
h h
" q yükün taşınması sırasında W e = ^" qh VAB işi yapılmalıdır.
Buna göre, A ve B noktaları arasındaki VAB potansiyel farkı,
We
VAB =
^! qh
eşitliğinden de bulunabilir. Potansiyel farkı biriminin de aynen potansiyel gibi SI’de birimi,
joule
^VABh = coulomb = volt ^Vh tur.
+ q veya - q yükünü, A noktasından B noktasına herhangi bir yolla taşımak için elektriksel kuvvetlere
karşı yapılacak işin,
W e = ^! qh · VAB = ^! qh · ^VB - VA h
eşit olacağını vurgulamak gerekir.
UYARI
W e = ^! qh · VAB = ^! qh · ^VB - VA h = TE P
eşitliğinde,
• W e 2 0 ise elektriksel kuvvetlere karşı iş yapılmıştır ve dolayısıyla sistemin elektriksel potan-
siyel enerjisi artmıştır.
• W e 1 0 ise elektrik kuvvetleri iş yapmıştır ve dolayısıyla sistemin elektriksel potansiyel enerjisi
azalmıştır.
• Elektrik alan içindeki bir yükün taşınması sırasında yapılan iş, izlenecek yoldan bağımsızdır.
2.2.B. Elektriksel Potansiyel Enerji ile Gravitasyon Potansiyel Enerjisinin Karşılaştı-

rılması
Elektrik potansiyel enerjisini, gravitasyon yani kütle çekim potansiyel enerjisiyle karşılaştıralım. Bir-
birini çeken yani zıt işaretli ve aralarında d uzaklığı olan iki noktasal yükün birbirine göre elektriksel po-
q1 · q2
tansiyel enerjisi, E p = - k idi. Bu bağıntıya göre, aynı yükler arasındaki uzaklık d iken potansiyel
d
2. ÜNİTE 288
enerji, –100 J olsun. Potansiyel enerji, bu yükler arasındaki uzaklık 2d iken –50 J, 4d iken –25 J ve
sonsuz uzaklıkta iken sıfır olacaktır. Buradan, zıt işaretli iki yükün arasındaki uzaklık arttıkça birbirlerine
göre elektriksel potansiyel enerjisinin de artacağını söyleyebiliriz.
Ek
-q +q
A B C
d d d
Şekil 2.18: + q yükünün – q yüküne yaklaşması
Şekil 2.18’deki gibi sürtünmesiz yatay düzlemde - q yükü sabit konumda iken + q yükünün sırayla
bir B noktasından bir de C noktasından serbest bırakıldığında A noktasından geçerken kinetik enerjisinin
hangi değerlere eşit olacağını bulalım.
Dışarıdan kuvvet etkisi olmadığı için enerji korunumu ilkesini uygulayalım.
B noktası ilk konum, A noktası son konum ise A’daki E k1 kinetik enerjisi,
E ilk ^Bh = E son Âh
^- qh^+ qh ^- qh^+ qh
k =k + E k1
2d d
1 q
2
E k1 = k bulunur.
2 d
C noktası ilk konum, A noktası son konum ise A’daki E k2 kinetik enerjisi,
E ilk ^Ch = E son Âh
^- qh^+ qh ^- qh^+ qh
k =k + E k2
3d d
2 q
2
E k2 = k bulunur.
3 d
Görüldüğü gibi + q yükünün A noktasındaki kinetik enerjisi, bu yükü C noktasından bıraktığımızda

daha fazla olmuştur. Bunun sebebi ne olabilir? Bu durum, zıt yüklü yani birbirini çeken iki yükün arasın-
daki uzaklık arttıkça yüklerin birbirine göre elektriksel potansiyel enerjilerinin artması olarak açıklanabilir.
C noktası B noktasına göre daha uzaktaki bir noktadır ve enerji korunumuna göre daha fazla elektriksel
potansiyel enerji, kinetik enerjiye dönüşmüştür.
Şimdi Deney 2.2.’yi yaparak, elektrik potansiyel enerji ile gravitasyon potansiyel enerjisini karşılaş-
tıralım.
289 2. ÜNİTE
DENEY 2.2: Elektrik Potansiyel Enerji ile Gravitasyon Potansiyel

Enerjisinin Karşılaştırılması
Araç ve Gereçler
 Lastik top
1. Lastik topu belli bir yükseklikten yere bırakınız ve yere çarpma hızını gözlemleyiniz.
2. Lastik topu, öncekine göre daha yüksekten bırakınız ve yere çarpma hızını gözlemleyiniz. Bu
farkı, topların sıçrama yüksekliklerinden anlayabilirsiniz.
Değerlendirme
1. Lastik topun yere çarpma hızları arasında; ilk bırakıldığı yükseklikteki ile daha fazla yükseklikten
bırakıldığı durumlarda nasıl bir fark oldu?
2. Bu durumu, birbirini çeken iki noktasal yükün potansiyel enerjisi ile nasıl benzetirsiniz?
Bu deneye göre, zıt yüklü iki cismin arasındaki elektrik potansiyel enerji, yükler birbirinden uzaklaş-
tıkça nasıl artıyorsa, gravitasyon (kütle çekim) potansiyel enerjinin arttığını da topun daha yüksekten
bırakıldığında yere daha hızlı çarpmasından anlayabiliriz.
2.2.C. Elektriksel Potansiyel Enerji, Potansiyel, Potansiyel Fark ve İş Kavramlarıyla

İlgili Problemler

K L M
d d
+ q yüklü üç noktasal cisim, sırayla K, L, M noktalarına getirilerek yerleştiriliyor.

q2
Buna göre, elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş kaç k olur? (k, Coulomb sabiti)
d
ÇÖZÜM
K L M K L +q M K L +q M +q
+q +q +q
d d d d d d
(a) (b) (c)
Şekil a’daki gibi + q yükünün sonsuzdan K’ye taşınması sırasında elektriksel kuvvetlere karşı iş
yapılmaz çünkü ortamda başka elektrik yükü yoktur.
W 1 = 0 diyelim.
2. ÜNİTE 290
Şekil b’de ise K’deki + q yükünün d kadar yakınına başka bir + q yükünü sonsuzdan getirmek için
elektrik kuvvetlerine karşı yapılacak iş, bu iki yükün birbirine göre elektrik potansiyel enerjisine eşittir.
q·q q2
W2 = k =k diyelim.
d d
Şekil c’de ise K ve L’deki + q yüklerinden birinin d kadar, diğerinin de 2d kadar uzağında bulunan
M noktasına üçüncü bir + q yükü sonsuzdan getirilip yerleştirilirse yapılan iş, M’deki yükün hem
K’deki hem de L’deki + q yüklerine göre potansiyel enerjileri toplamına eşittir.
q·q q·q 3 q
2
W3 = k +k = k diyelim.
2d d 2 d
123 123
M–K M–L
arasındaki arasındaki
O hâlde toplam iş,

q2 3 q
2
W TOP = W 1 + W 2 + W 3 = 0 + k + k
d 2 d
5 q
2
W TOP = k olur.
2 d
SİZ ÇÖZÜN
+q
Şekildeki konumlarında sabit tutulan + q, + q ve - q
yüklerinden - q yükü sonsuza götürülürse elektrik kuv-

q2
d d
vetlerine karşı yapılacak iş kaç k olur?
d
(k, Coulomb sabiti)
-q +q
d
+ Q ve - Q yükleri şekildeki ko-

+Q
numlarında sabit iken pozitif (+) yük-
lü q M yükü + x yönünde hareket etti- d

qM = + q
rilirse sistemin elektriksel potansiyel +x
enerjisi nasıl değişir?

d
-Q
291 2. ÜNİTE
1. Yol
+Q
r2
d
r1
qM = + q
+x
A B
d r1
r2
-Q
+ q yükü, A noktasında iken sistemin toplam elektriksel potansiyel enerjisi E P1 , B noktasında
iken E p2 olsun. Yapılacak işi,
W e = TE P = E P2 - E P1 eşitliğinden bulabiliriz.
^- Qh^+ Qh ^- Qh^+ qh ^+ Qh^+ qh Q2

E P2 = k +k r +k r =-k
2d 2 2 2d
^- Qh^+ Qh ^- Qh^+ qh ^+ Qh^+ qh Q2

E P1 = k +k r +k r =-k
2d 1 1 2d
W e = TE p = E P2 - E P1 = 0 olacaktır.
2. Yol
+Q
r
d
qM = + q
Tx
+x
F F
d
r
Fnet ê h
-Q
+ Q ile + q arasındaki itme kuvveti ^Fh ve - Q ile + q arasındaki çekme kuvveti birbirine eşit bü-
q·Q
yüklükte olur. e F = k 2 o . Bu durumda, bu kuvvetlerin bileşkesi olan net elektrik kuvveti Fnet êh,
r
x doğrultusuna diktir.
2. ÜNİTE 292
q M yükü + x yönünde hareket ederken, bu doğrultuya dik olan net elektrik kuvveti Fnet êh ,
q M yükü üzerinde iş yapamaz.
Yola dik kuvvetlerin iş yapmadığını hatırlayalım. Bu sebeple,
W e = Fnet êh ·T x = TE p = Fnet êh ·Tx · cos 90° = 0

"
>
0
olacağı için sistemin potansiyel enerjisi değişmeyecektir.
SİZ ÇÖZÜN
+ Q ve - Q yükleri sabit konumda iken + q yükü, sırasıyla şekildeki gibi verilen I, II ve III
yönlerinde hareket ettirilirse sistemin elektriksel potansiyel enerjisi nasıl değişir?
+Q
I
+q
III
II
-Q
q 1 yükünün şekildeki A noktasında oluşturduğu q 1 = + 3q

3d
A
elektrik potansiyeli V’dir.
Buna göre, q 1 ve q 2 yükünün A noktasında

4d
oluşturduğu toplam potansiyel ne olur?
q 2 = - 10q
293 2. ÜNİTE
ÇÖZÜM
q 2 ’nin A’ya uzaklığı Pisagor Teoremi'nden,
q 1 = + 3q
x 2 = ^3dh2 + ^4dh2 3d
A
x = 25d
2 2
x = 5d bulunur. 4d
x = 5d
Noktasal bir yükün d kadar uzağındaki elektrik potan-
^" qh
siyeli V = k eşitliğinden bulunuyordu.
d
q 2 = - 10q
Buna göre, q 1 yükünün A’daki V1 potansiyeli
^+ 3qh ^+ qh
V1 = k =k olur.
3d d
q 2 yükünün A’daki V2 potansiyeli

^- 10qh ^- 2qh
V2 = k =k olur.
5d d
Elde ettiğimiz bu eşitliklerden V1 = V ise V2 = - 2V olmalıdır. Elektrik potansiyeli skaler bir bü-
yüklüktür. Bu nedenle, A'daki toplam potansiyel,
VA = V1 + V2 eşitliğinden
VA = V + ^- 2Vh
VA = - V bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
q1 = + q A q2
d 2d
Şekildeki q 1 ve q 2 noktasal yüklerinin A’daki elektrik alanlarının bileşkesi sıfırdır.
q 1 ’in A’daki elektrik potansiyeli V olduğuna göre, q 1 ve q 2 nin A’daki elektrik potansiyel-
lerinin toplamı kaç V olur?
2. ÜNİTE 294
Şekildeki yüklü iletken kürenin A noktasında oluştur-

+Q
duğu elektrik potansiyeli 8 volt’tur. + +
+
+ +
Buna göre, kürenin B noktasında oluşturduğu
+ +
O B A
elektrik potansiyeli kaç volt olur?
+ +
(O, küre merkezi olup noktalar eşit aralıklıdır.) + +
+ +
+ +
ÇÖZÜM
İki nokta arası mesafeye d diyelim. İletken ve yüklü

+Q
bir küre için A noktası, küre dışındaki bir noktadır. Bura- + +
+
^+ Qh + +
daki potansiyel, VA = k olur. +
3d + O B D A
+
VA = 8 volt verilmiştir. +
+ +
Yüklü iletken kürede, kürenin içindeki bir noktada + +
+ +
potansiyel yüzeyindekine eşit idi. Buna göre, B’deki po-
tansiyel, yüzeydeki D’nin potansiyeline eşit olmalıdır.
d d d
^VB = VDh . O hâlde, r
^+ Qh ^+ Qh
VB = VD = k r = k 2d olur.
^+ Qh ^+ Qh
Bu durumda, eğer VA = k = 8 volt ise k = 24 volt olur.
3d d
+Q 1 ^+ Qh G 1
VB = VD = k = =k = 624@
2d 2 d 2
VB = 12 volt
olur.

q X = + 3q
İletken ve yüklü X, Y küreleri, merkezleri O noktasın-
da çakışık olarak şekildeki gibi yerleştirilmiştir. qY = - q
Buna göre, A ve B noktalarındaki elektrik potan- O B A

VA
siyellerinin oranı kaçtır?
VB
295 2. ÜNİTE
ÇÖZÜM
İki nokta arası mesafeye d diyelim. A noktası her iki q X = + 3q
kürenin de dışında bir noktadır. Bu nedenle, bu nokta

qY = - q
için toplam yükün O’da olduğunu düşünürsek,
6+ 3q + ^- qh@
O B
q TOP
A
VA = k =k
3d 3d
^+ 2qh
VA = k bulunur.
3d
d d d
B noktası X küresinin içindedir. X’in bu nokta için potansiyeli yüzeyindekine eşittir.
^+ 3qh ^+ 3qh
VX ^Bh = k rx = k olur. B noktası Y küresinin yüzeyindedir. Y’nin bu nokta için potan-
2d
siyeli,
^- qh ^- qh
VY ^Bh = k r =k olur. B noktası için toplam potansiyel
Y d
^- qh
VB = VX ^Bh + VY ^Bh = k
+ 3q
+k
2d d
^2h
^+ qh
VB = k olur.
2d
^ + 2q h
k
VA 3d 4
Buradan elde edilir.
^+ qh
= =
VB 3
k
2d
SİZ ÇÖZÜN
q x = + 4q
İletken ve yüklü X, Y küreleri, merkezleri O noktasında
çakışık olarak şekildeki gibi yerleştirilmiştir. qY = - q
A noktasının potansiyeli 8 volt ise B noktasının

B O A
potansiyeli kaç volt olur?
2. ÜNİTE 296
+Q
+ +
+
+ +
+ +
O B A
+ +
+ +
+ +
+ +
Şekildeki + Q yükünün A noktasındaki potansiyeli VA = 10 volt, B noktasındaki potansiyeli

VB = 30 volttur.
Buna göre, q = - 5 coulomb’luk bir yükün;
a) A’dan B’ye taşınması sırasında,
b) B’den A’ya taşınması sırasında
yapılacak işi bulup yorumlayalım.
ÇÖZÜM
a) A’dan B’ye pozitif birim yükün + 1C taşınması sırasında yapılan iş, potansiyel farkı demektir.
VAB = VB - VA = 30 - 10 = 20 volt
" q yükü için yapılan iş ise,
W e = ^" qh VAB olacaktır.
W e = ^- 5h^20h
W e = - 100 joule bulunur. W e 1 0 olduğu için W e = TE P 1 0 olduğundan sistemin potansiyel
enerjisi azalmıştır ve elektrik kuvvetleri (sistem) iş yapmıştır. Çünkü, - 5C yük serbest bırakıldığın-
da elektrik kuvvetleri sayesinde A’dan B’ye gidebilir.
b) B’den A’ya pozitif birim yükün + 1C taşınmasında yapılacak iş, yine potansiyel farkı olur.
VBA = VA - VB
VBA = 10 - 30 =- 20 volt olur. O hâlde, " q yükü için
W e = ^" qh VBA yazarsak
W e = ^- 5h^- 20h = + 100 joule elde edilir.
W e 2 0 olduğundan W = TE P 2 0 sistemin potansiyel enerjisi artmıştır.
Yani dış kuvvet, elektrik kuvvetine karşı iş yapmıştır.
Çünkü - 5C yük, dış kuvvet olmadan B’den A’ya gidemez.
297 2. ÜNİTE
2.3. DÜZGÜN ELEKTRİK ALAN VE SIĞA
Fotoğraf 2.4: Fotoğraf makinesinin flaş lambası, makine içindeki sığaçta depolanan elektriksel potansiyel enerji ile
çalışır.
Ok atmak için bir yayı gerdiğinizde, mekanik enerjiyi esneklik potansiyel enerjisi olarak depolarsınız.
Barajlarda suyun toplanmasıyla, yer çekimi potansiyel enerjisinin biriktirilmesi bunun bir örneğidir. Bu
örnekteki gibi elektrik yükünü ve dolayısıyla elektriksel potansiyel enerjiyi depolayan sistemlere, sığaç
(kondansatör) denir. Sığaçlar, birbirinden yalıtılmış yani birbirine dokunmayan iki iletkenden oluşur. Tek-
nolojide kondansatör veya kapasitör adıyla bilinen yük depolama sistemlerinin Türkçe karşılığı sığaç
demektir. Fotoğraf 2.4’teki fotoğrafçıların makinelerinde yanan flaş lambası, bu makinelerde kullanılan
sığaçların göstergesidir. Flaş lambası, çok kısa sürede çok fazla ışık vererek yanar ve söner. Flaş lam-
baları kısa süreli yüksek akımla çalışır. Teknolojide, çok kısa sürede yüksek elektrik akımının gerektiği
durumlarda sığaçlardan yararlanılır.
Sığaçların elektronik flaşlar yanında, otomobil hava yastıklarının sensörleri, radyo ve televizyon ci-
hazları, atılımlı laserler gibi birçok teknolojik bulgularda çok önemli uygulama alanı vardır. Sığaçlar,
elektriksel potansiyel enerjiye farklı bir açıdan bakmamızı da sağlar. Depolanan elektriksel potansiyel
enerji, sistem içindeki elektrik alanla ilişkilidir. Bu bakımdan, elektriksel potansiyel enerjiyi, elektrik ala-
nın içinde depolanmış olarak da düşünebiliriz. Elektrik alanın bir enerji deposu olabileceği fikri, 12. sınıf
fizik dersinde göreceğiniz elektromanyetik dalga kuramının da temelini oluşturur.
2. ÜNİTE 298
2.3.A. Yüklü Levhalar Arasındaki Düzgün Elektrik Alanın Potansiyel Fark Kavramı ile
İlişkisi
+ + + + + + + + + + +
+
E
–V
d
– – – – – – – – – – –
Şekil 2.19: Elektrik yüklü düzgün ve paralel iki levha arasında, düzgün elektrik alan oluşur.
Birbirine paralel iki iletken levha, bir üretecin kutuplarına bağlanırsa levhalar arasında oluşan elektrik
alan çizgileri Şekil 2.19’daki gibi olur. Levhaların yüzeyinin çok büyük, aralarındaki uzaklığın küçük oldu-
ğu durumlarda, aradaki elektrik alan çizgileri birbirine paraleldir. Bu durum, levhalar arasında düzgün bir
elektrik alan oluştuğunu gösterir Êh . Levhaların dışındaki elektrik alan ise hemen hemen sıfırdır. Ayrıca
levhalar arasında oluşan elektrik alanın yönü, pozitif (+) yüklü levhadan negatif (–) yüklü levhaya doğru-
dur. Burada, üretecin iki levha arasına sağladığı potansiyel farkının büyüklüğü ya da gerilim V, levhalar
arasındaki uzaklık d olduğunda, oluşan düzgün elektrik alanın E şiddeti;
V
E= (1)
d
eşitliği ile bulunur. Bu eşitliğe göre elektrik alan şiddeti, iki levha arasında her noktada aynıdır.
Bu eşitliğe göre, elektrik alan şiddetinin birimi, “N/C” yanında metre başına volt olarak da yani
“volt/metre” biçiminde de ifade edilir:
1V/m = 1 volt/metre = 1 newton/coulomb
+ + + + + + + + + + +
A +
d/3
B –V
d d/3
C
d/3 D
– – – – – – – – – – –
Şekil 2.20: Birbirine paralel, yüklü levhalar
Paralel levhalar arasındaki elektrik alan şiddeti ile potansiyel farkını ilişkilendirmek istersek
Şekil 2.20’deki levhalar arasında eşit aralıklı A,B,C ve D noktaları düşünelim. A-D arası potansiyel
299 2. ÜNİTE
farkının büyüklüğü V olduğuna göre, A-D arası için VAD = E $ d = V yazabiliriz. A-D arası potansiyel fark
aynı zamanda üretecin levhalar arasına sağladığı gerilim olduğundan, levhalar arası uzaklık değişse
bile aynı kalacağına dikkat etmek gerekir. Üretecin sürekli sabit gerilim sağladığını düşünürsek (1) eşit-
liğine göre, levhalar arası uzaklık arttıkça oluşan düzgün elektrik alanın şiddeti de azalacaktır.
Levhaların ara bölgesinde ve levhalara dik doğrultudaki A-D aralığını, örneğin üç eşit aralığa böldü-
ğümüzü varsayalım. Levhalar arası elektrik alanın E şiddeti sabit büyüklükte ise A-B, B-C veya C-D ara-
E·d V
sı potansiyel farkı, VAB = VBC = VCD = = olacaktır. Buna göre A-C veya B-D arası potansiyel
3 3
E · 2d 2V
farkı da VAC = VBD = = olacaktır.
3 3
2.3.B. Yüklü Parçacıkların Düzgün Elektrik Alanda Hareketi
+ + + + + + + + + + + + +
+
V
+q -
E Fe
d Fe
–q
– – – – – – – – – – – – –
Şekil 2.21: Pozitif yüklere elektrik alan yönünde, negatif yüklere alana zıt yönde kuvvet etkir.
Şekil 2.21’deki gibi paralel levhalar arasına +q ve –q yüklü cisimleri bıraktığımızda, bu yüklere elekt-
riksel bir kuvvet etkir. Cisimlerin ağırlıklarını, elektrik kuvveti yanında dikkate almayalım. Bu durumda,
pozitif (+) yüklü cismin elektrik alan yönünde, negatif (–) yüklü cismin de alana ters yönde hareket ede-
ceğini söyleyebiliriz. Bunu, aynı işaretli elektrik yüklerinin birbirini itmesi, zıt işaretli elektrik yüklerinin ise
birbirini çekmesi kuralından daha iyi anlayabiliriz. Yüklerin etkisi altında kaldığı elektrik kuvvetinin bü-
yüklüğü ise 2.1.B bölümünde öğrendiğimiz, elektrik alanın temel tanımından elde ettiğimiz eşitliğe göre,
Fe = q · E
V
Fe = q · (2)
d
büyüklüğünde olacaktır. (2) eşitliğindeki kuvvetin büyüklüğünü, yüklerin levhalardan birine daha yakın
veya daha uzak olması değiştirmez (elektrik alan büyüklüğü sabit olduğu için).
2. ÜNİTE 300
UYARI
Pozitif (+) yüklere elektrik alan yönünde, negatif (–) yüklere ise elektrik alana zıt yönde kuvvet
uygulanır. Bu yükler, serbest bırakıldığında ise kuvvetin uygulandığı yön ve doğrultuda hareket eder.
+
V
–
m q
d
Yükünün büyüklüğü q olan bir cisim, V gerilimi sağlayan üretece bağlanmış ve birbirinden d uzak-
lığındaki paralel levhalar arasında şekildeki gibi dengede kalmaktadır.
Cismin kütlesi m, yer çekimi ivmesi g olduğuna göre,
a) Cismin kütlesi neye eşit olur?
b) Cismin yükünün işareti nedir?
ÇÖZÜM
+ + + + + + + + + +
+
V Fe = q $ E
–
E m q
mg
- - - - - - - - - -
a) Cisim dengede olduğu için cisme etkiyen elektrik kuvveti, cismin ağırlığına eşit olmalıdır:
Fe = mg (eşit ve zıt yönlü olmalı)
q $ E = mg
V q· V
q· = mg ise cismin kütlesi m = olacaktır.
d d· g
b) Üretecin kutuplarına göre, üstteki levha pozitif (+), alttaki levha negatif (–) yüklenir. Bu durumda,
elektrik alan _ E i aşağı yönde olur. Cisme etkiyen Fe elektrik kuvveti ile elektrik alan _ E i zıt yönlü
olduğu için cismin yükü negatif (–) işaretlidir.
301 2. ÜNİTE
SİZ ÇÖZÜN
+
3V –V
– +
X m 2d d Y 2m
Kütlesi m olan ve q x yüklü cisim paralel levhalar arasında Şekil I'deki gibi, kütlesi 2m olan q Y yüklü
cisim de paralel levhalar arasında Şekil II'deki gibi dengede kalıyor.
qX
Buna göre, q oranı kaçtır?
Y
Şekil 2.22’deki gibi düşey konumda olan ve V

A d B
gerilimini sağlayan bir üretecin kutuplarına bağ-
lanmış paralel levhalardan A’nın önüne + q yüklü
bir parçacık koyalım. Ayrıca parçacığın ağırlığını,
+q
elektrik kuvveti yanında önemsemeyelim. Bu du- delik
+x
rumda parçacık, sadece elektrik kuvveti etkisinde V0 = 0
+ x yönünde harekete geçecektir. Parçacığın, kar-
şı B levhasındaki delikten geçerken kinetik enerjisi
ve hızı ne olacaktır? Şimdi bunu inceleyelim.
+ –
Elektrik kuvveti, yüklü parçacık üzerinde iş ya- V
par. Bu iş, sadece elektrik kuvveti tarafından yapıl-
Şekil 2.22: +q yüklü parçacığın paralel, yüklü levhalar
dığı varsayılınca (Ağırlığı önemsemiyoruz.) net iş
arasındaki hareketi
olur. Net iş, cismin kinetik enerji değişimine eşittir.
W net = Fnet · Dx = DE k = E k2 - E k1
Fe $ d = E k ^Bh - E k Âh ( )
E k ^Bh , yükün delikten geçerkenki kinetik enerjisi; E k Âh ise yükün ilk kinetik enerjisidir. Parçacığı bı-
raktığımız için E k Âh = 0 olmalıdır. Daha önce 2.3.B başlığının altındaki açıklamadan sonra yazdığımız
(2) eşitliğine göre, elektrik kuvveti,
V
Fe = q · E = q idi. Bu eşitliği ( ) eşitliğinde yerine yazarsak parçacığın B levhasındaki delikten
d
geçerken kinetik enerjisi,
V
dq · n · d = E k ^Bh
d
E k ^Bh = qV
bulunur.
2. ÜNİTE 302
Bu sonuca şöyle de ulaşabiliriz. W e = ^-+ qh · VAB eşitliği elektriksel işi veriyordu.

W e = DE k = E k ^Bh - E k Âh = q · V
>
0
E k ^Bh = q · V elde edilir.
Parçacığın kinetik enerjisi, klasik yaklaşıma göre,
mv 2 idi. Buradan kinetik enerji değerini yerine yazalım. E k ^Bh =

1 1
Ek = mv 2B
2 2
1
q·V = mv 2B ise cisim, B levhasındaki delikten,
2
2qV
vB = m büyüklüğündeki hızla geçer.

2d d
Bir üretece bağlanmış paralel levhalardan x’in
X Y
önünden + q yüklü parçacık serbest bırakılıyor.
Parçacık A noktasından v A , Y levhasında- +q

ki delikten v B büyüklüğündeki hızla geçtiğine +x
A B
vA ^v 0 = 0h
göre, v oranı kaçtır?
B
(Parçacığın ağırlığını, elektrik kuvveti yanında

önemseyelim.)
ÇÖZÜM + –
Üretecin sağladığı gerilime V diyelim. Levhalar arasındaki elektrik alan şiddetine E dersek X lev-
hasıyla B noktası arasındaki gerilim, VXB = E · 3d = V olacaktır. X levhasıyla A noktası arasındaki
gerilim, VXA = E · 2d = 2V/3 olacaktır. Elektriksel kuvvetin yapacağı iş, kinetik enerji değişimine eşit
olacağından,
(X'in önündeki hızı sıfır ve E X = 0 )
1 ^1h ve ^2h oranlanırsa,

123
W e = q · VXA = E A = m v 2A
2
2V 1 2V 1
q· = m v 2A ^1h q· 2
· m v 2A
3 2 3
=
1
W e = q · VXB = E B = m v B
2
1
2 q$V = m · v 2B
2
1
q · V = m v 2B ^2h vA 2
2
v B = 3 bulunur.

Şekil 2.22’de verdiğimiz düzenek, en basit hâliyle bir parçacık hızlandırıcısının temelidir. Çün-
kü bu düzenekte parçacık, sabit elektrik alanda, sabit büyüklükte bir ivme kazanır ve bu ivme ile
sürekli hızlanır. Bu ivmenin büyüklüğü, a = Fe /m eşitliğinden bulunabilir. Atom ve çekirdek fiziği
303 2. ÜNİTE
araştırmalarında hızlandırıcılar büyük bir

öneme sahiptir (Fotoğraf 2.5). Bilim insanları,
parçacık enerjilerini “elektron.volt(eV)” birimi
cinsinden tanımlamışlardır. Buna göre, 1eV,
“e” yüklü elektronun “1 volt”luk gerilimde ka-
zandığı kinetik enerjidir. Bir elektronun yükü
e = 1, 602.10 -19 C olduğuna göre 1 volt ge-
rilimde elektronun kazanacağı kinetik enerji
“joule’’ cinsinden,
1eV = 1, 602.10 J
-19
olur. Görüldüğü gibi “joule’’ birimi yerine tam

sayılarla “eV’’ birimi cinsinden parçacıkla-
rın enerjisini ifade etmek daha kullanışlıdır.
Fotoğraf 2.5: Yüksek enerji fiziği araştırmalarında büyük
Araştırmalarda bu birimin keV (kiloelektron- öneme sahip olan ve parçacıkları hızlandırarak çarpıştıran,
volt), MeV (megaelektronvolt), GeV (cigae- hadron hızlandırıcısı (CERN)
lektronvolt) ve TeV (teraelektronvolt) gibi kat-
ları kullanılır.
ARAŞTIRMA
Parçacıkların elektrik alandaki davranışıyla (parçacık hızlandırıcıları) ilgili bir araştırma yapınız.
Ayrıca bu mantıkla geliştirilmiş teknolojik gelişmelerin neler olduğuna dair pratik bilgiler içeren bir
sunum hazırlayarak sınıf ortamında arkadaşlarınızla paylaşınız.
2.3.C. Sığa (Kapasite)
+q –q +q –q
elektron elektron elektron elektron

hareketi 1. iletken 2. iletken hareketi hareketi 1. iletken 2. iletken hareketi
+ –
V Ampul
(a) (b)
Şekil 2.23: (a) İletken iki cismin bir üreteçle yüklenmesi. (b) Yüklenen bu cisimlerin bir ampule bağlandığında am-
pulün ışık vermesi
Şekil 2.23.a’daki gibi yakın mesafede birbirlerinden bir boşluk veya yalıtkanla ayrılmış iki iletken,
bir sığaç (kondansatör) düzeneği oluşturur. Başlangıçta her iki iletkenin de yükleri sıfırdır ve her biri
2. ÜNİTE 304
üretecin kutuplarından birine bağlanırsa elektronlar, verilen yönde bir iletkenden diğerine aktarılır. Bu
işleme, sığacın yüklenmesi denir. Sonuç olarak, iletkenlerin yükleri eşit miktarda ve zıt işaretli olur. Bir
sığacın yükü, iletkenlerin birinde biriken yük miktarı kadardır. Sığacın yükü q dediğimizde, (q, pozitif
kabul edildi.) potansiyeli yüksek olan iletkende (1. iletkende) + q , potansiyeli düşük olan diğer iletkende
- q yükü var demektir. Şekil 2.23.b’deki gibi bu iletkenlerden üreteci ayırıp iletkenleri bir ampule bağ-
ladığımızda elektronlar verilen yönde hareket ederek ampulün kısa süreli yanmasına neden olur. Bu
işleme ise sığacın boşalması denir. Sığacın yüklenmesi tamamlandığında, iki iletken arasındaki potan-
siyel farkı, üretecin V potansiyel farkına eşittir. Üreteci iletkenlerden ayırdığımızda, iki iletken arasındaki
potansiyel farkı yine V’dir. Bu durumda iletkenler arasındaki her noktada elektrik alan, her iki iletken
üzerinde biriken q yük miktarıyla orantılıdır. Ayrıca iki iletken arasındaki potansiyel farkı ile elektrik alan
şiddeti orantılıdır. Örneğin iletkenlerdeki q yük miktarı iki katına çıkartılırsa iletkenler arasındaki potan-
siyel farkı da iki katına çıkar. Ancak yük miktarının potansiyel farkına oranı sabit kalır. Bu orana sığacın
(kondansatörün) sığası denir. “C’’ ile gösterilir. Sığa, bu nedenle,
q
C=
V
eşitliği ile bulunur. Burada sığacın yükü q, iletkenler arasındaki potansiyel farkı ise V olarak gösterilmiş-
tir. Sığanın SI birimi “farad’’ dır ve adını 19. asırda yaşamış İngiliz fizikçisi Micheal Faraday’ın (Maykıl
Feridey) soyadından alır.
1 farad (F) = 1 coulomb (C)/volt(V)
Bir sığacın, sığası ne kadar büyükse belli bir V potansiyel farkı için iletkenler üzerinde biriken q yükü
miktarı ve sonuçta depolanan elektriksel enerji de o kadar büyüktür. 2.2.A bölümünde, elektrik potansi-
yelini, birim yük (1C) başına elektriksel potansiyel enerji olarak tanımlamıştık. O hâlde sığayı, bir sığacın
elektriksel enerjiyi depolama yeteneğinin bir ölçüsü olarak düşünebilirsiniz.
TARTIŞMA
Elektrik enerjisinin sığaçlarda depolanıp nasıl kullanılabileceğini sınıf içinde tartışınız.
Elektrik enerjisinin Şekil 2.23 a ve b’de olduğu gibi bir sığaç sisteminde yüklenmesi ve kullanılması
yaygındır. Günlük yaşamda birçok elektrikli veya elektronik alette buna benzer sistemler kullanılmak-
tadır.
305 2. ÜNİTE
2.3.Ç. Düzlem Levha Sığaçlar (Kondansatörler) ve Bu Sığaçlarda Sığanın Bağlı Oldu-

ğu Değişkenler
A d B
+ –
İletken + – İletken
+ –
+ –
X + – Y
+ –
+ –
yalıtkan ortam
+ –
+ –
+ –
+ –
+ –
V
+ –
V
Şekil 2.24: Düzlem levhalı sığaç
Şekil 2.24’teki gibi düzlem bir sığaç, birbirine paralel iki iletken levhadan oluşur. Düzlem sığaç, po-
tansiyel farkı V olan bir üretece bağlanınca Y levhasının elektrik potansiyeli, üretecin negatif (–) kutbuna
eşit oluncaya kadar, X levhasının da elektrik potansiyeli, üretecin pozitif (+) kutbuna eşit oluncaya kadar
yüklenir. Bu nedenle, yük akışı durduğunda, sığacın levhaları arasındaki potansiyel farkı, üretecin ku-
tupları arasındaki potansiyel farkına eşit olur (V). Bu yüklenmeden sonra sığaç, üreteçten ayrılabilir ve
kısa süreli akım gerektiren yerlerde kullanılabilir. Üreteçler ise sığaçlara göre uzun süreli akım kaynak-
larıdır. Düzlem bir sığacın sığası,
A
C= f
d
eşitliği ile verilir. Bu eşitlikte A, Şekil 2.25’teki gibi levhaların birbiriyle örtüşen yani birbirini karşılıklı
gören levha alanıdır. Bu sebeple levhalardan biri, diğerine paralel kalacak biçimde kaydırılırsa sığa
değişir.
Şekil 2.25: Birbirini gören karşılıklı levha alanları (A).
d, bu levhalar arasındaki uzaklık; f ise levhalar arasındaki yalıtkan ortamın elektriksel geçirgenliği
olarak verilir.
2. ÜNİTE 306
Levhaların alanı (A) = metre2, levhalar arası uzaklık (d) = metre ve sıgası (C) = farad birimlerinde
alınırsa elektriksel geçirgenliğin birimi, (f) = farad/metre olacaktır. Bilim insanları tarafından 1atm ba-
sınçta havanın elektriksel geçirgenlik değerini, boşluk için bulunan değerin %0,06 katı daha fazla olduğu
hesaplanmıştır. Bu sebeple dielektrik sabitinin değeri, boşluk ve hava için hemen hemen aynı kabul
edilir. Cam, mika gibi diğer yalıtkan malzemelerin elektriksel geçirgenliğin havanınkinden daha fazladır.
Elektriksel geçirgenlik sabiti elektrik alan etkisi sonucu, yalıtkan malzemenin zıt elektrikle yüklenme ye-
teneğinin ölçüsü olarak değerlendirilebilir.
Yalıtkan malzeme, sığayı nasıl artırır? Şimdi bunu irdeleyelim.
A d B A d B
+ – + –
İletken – İletken İletken – İletken
+ +
+ E1 – + E1
I –
+ – + –
hava ortamı Y Y
X + – X + – + –
+ (E0) – + – + –
+ – + – E2 + –
+ – + –
+ – + yalıtkan –
+ – + –
+ – + malzeme –
+ – + –
V V
- + - +
V V
(a) (b)
Şekil 2.26: (a) Aralarında hava ortamı bulunan düzlem levhalı sığaç (b) Aralarında yalıtkan malzeme konulmuş
düzlem levhalı sığaç
Şekil 2.26.a’daki gibi bir sığacın levhaları arasında hava ortamı varken, levhalar arası elektrik alan
şiddeti E1 olsun. Şekil 2.26.b’deki levhalar arasına yalıtkan bir malzeme konulduğunda, yalıtkan mal-
zemenin levhalara bakan yüzleri, etki ile elektriklenme nedeniyle zıt işaretli olarak bir miktar yüklenir.
Bu durumda, yalıtkan malzeme içinde, zıt yönlü ve E2 şiddetinde elektrik alan oluştuğunu düşünelim.
Paralel levhalar arasında, elektrik alan ve potansiyel farkı için V = E · d eşitliğini öğrenmiştik. V potansi-
yel farkı, üretecin kutupları arasındakine eşit ve sabit olmalıdır. Şekil 2.26.a’daki durum için V = E 1 $ d
yazılabilir. Şekil 2.26.b’deki durumda, V = Ê I1 - E 2h · d yazılabilir. V = E 1 · d ve V = Ê I1 - E 2h · d eşit-
liklerinden E I1 - E 2 = E 1 elde edilmelidir ve bu durumda E I1 2 E 1 olacağını görebiliriz. Son durumda,
levhalar arasında elektrik alan şiddetinin artması, levhalarda daha çok yük birikmesiyle açıklanabilir. Bu
sonuç, sığanın arttığını gösterir. Eğer yalıtkan malzemenin elektriksel geçirgenliği daha büyük olsaydı,
bu durumda E1 alan şiddeti sabit kalacağından E2 ve dolayısıyla E I1 alan şiddeti daha büyük olurdu ve
sığa daha da artardı.
307 2. ÜNİTE
Levhalar arası uzaklık (d), artırılırsa V potansiyel farkı sabit kalacağından, E1 alan şiddeti zayıflar
^V = E 1 · dh . Dolayısıyla levhalarda öncekine göre daha az yük birikir. Bu durum, sığanın azaldığını
gösterir. Birbirini gören levha alanının (A) artması ise levhalarda yük yoğunluğunu azaltır. Bu azalmanın
olmaması için levhalara üreteçten bir miktar daha yük gelir ve E1 alan şiddeti önceki gibi olur. Levhalara
biraz daha yük gelmesi, sığanın arttığını kanıtlar.
Levhaları arasında hava bulunan, paralel levhalı bir sığacın sığası, 1 farad’dır.
Sığacın levhaları arasındaki uzaklık 1 mm olduğuna göre, levhalardan birinin alanı kaç m2
olur?
(hava için f = 8, 85 · 10 -12 F/m alalım.)
ÇÖZÜM
Düzlem levhalı sığaçlar için sığa,
A
C= f
d
eşitliğinden bulunuyordu. Bu eşitlikten, levha alanı
C·d
A= f olur.
Sığa, “farad’’ cinsinden verildiği için diğer birimleri de SI sistemine dönüştürürsek,
1· 10 -3
A=
8, 85 · 10 -12
A = 1, 1· 10 8 m 2
bulunur.
Çözelim, Öğrenelim 2.16'daki işlemlerin sonucunda görüldüğü gibi, levha alanı 110 milyon m2 çık-
mıştır. Bu durum, 1 farad'lık sığaç elde etmenin yapı olarak çok zor olduğunu gösterir. Bu nedenle
“1 farad sığa’’ biriminin çok büyük bir birim olduğunu söyleyebiliriz. Bu bakımdan, sığa için yaygın kulla-
nım birimleri, bu birimin askatlarıdır. Bu birimler aşağıda belirtilmiştir:
1 mikrofarad ^nFh = 10 - 6 F
1 nanofarad ^nFh = 10 - 9 F
1 pikofarad ^pFh = 10 - 12 F
Ayrıca q = V $ C eşitliğinden, ^1 volth $ ^1nFh = 1 mikrocoulomb ^nCh olarak yazılabilir.
2. ÜNİTE 308
2.3.D. Yüklenmiş Bir Sığaçta Yük ve Gerilim İlişkisi

Sığaçlarda biriken elektrik enerjisi, fiziki formda bir enerjidir. Pil, akü gibi üreteçlerde depolanan elekt-
rik enerjisi ise kimyasal formda bir enerjidir. Sığaçların uçlarıyla kapalı bir devre kurduğumuzda, çok
kısa süreli bir akım elde edilir. Oysa pil, akü gibi üreteç düzeneklerinde aynı işlemi uyguladığımızda ise
uzun süreli akım elde edilir. Sığaçlarda biriken fiziki elektrik enerjisini, sığaçtaki yük ve gerilim ilişkisi ile
bulabiliriz.
Sığacın sığası, genel kavram olarak,

q
C= (1)
V
eşitliği ile bulunuyordu. Burada V, düzlem levhalar arası gerilim; q yükü, levhalardan birinin yük miktarı-
dır. Ayrıca düzlem sığacın sığası, fiziksel özellikleri nedeniyle,
A
C= f (2)
d
idi. Burada, sığacın (2) eşitliğindeki fiziksel özelliklerine dokunmadan, sığacı sadece yüklersek sığa
sabit kalacağı için (1) eşitliğine göre, yük ve levhalar arası gerilim birbiriyle sürekli orantılı olur. O hâlde,
q 2q 3q
C= = = ... = sabit (3)
V 2V 3V
yazılabilir. (3) eşitliğine göre, bir sığacın levhaları arasındaki potansiyel farkının veya gerilimin, elektrik
yüküne bağlı değişim grafiğini çizersek Grafik 2.3’teki gibi doğrusal bir grafik elde ederiz.
gerilim
yük
0 q
Grafik 2.3: Bir sığaçtaki yüke bağlı gerilim grafiği
Bu grafiğe göre bir sığaç, Şekil 2.26.a’daki gibi üreteçle yüklenirken sığacın yükü, sıfırdan q değeri-
ne; levhaları arasındaki gerilimi de sıfırdan V değerine çıkar. Gerilim, yükle doğru orantılı olarak artıyor.
Bunun anlamı şudur: Sığaç yüklenirken her + 1C yük için bir öncekinden daha fazla iş yapılıyor demek-
tir. Bu nedenle sığaç yüklenirken elektriksel kuvvetlere karşı yapılan iş,
W = q · ^Vortalama h (4)
bağıntısıyla bulunabilir.
309 2. ÜNİTE
Gerilim, yüke bağlı olarak düzgün değiştiği için Grafik 2.3’ten ortalama ^Vorth gerilim, aritmetik ortala-
ma ile bulunabilir ve değeri,
0+ V
Vortalama =
2
V
Vortalama = (5)
2
olur. (5) eşitliğini (4) eşitliğinde yerine yazarsak yapılan iş veya sığaçta biriken elektriksel enerji,
1 (6)
W= q· V
2
olarak bulunur. Ayrıca bu eşitliğe Grafik 2.3’te, grafik çizgisi ile yük ekseni arasındaki alandan da ulaşa-
biliriz.
q q
C= eşitliğinden, amacımıza uygun olması açısından, (6) eşitliğinde q = V · C veya V = ya-
V C
zılırsa
1 q
2
1
W= C · V2 = · eşitlikleri elde edilebilir. Burada da enerji birimi “joule” dür.
2 2 C
UYARI
• Bir üretecin kutupları arasındaki potansiyel farkı (gerilimi), kutuplarda kullanılan maddelerin tü-
rüne bağlıdır. Bu nedenle, sığaç üreteçten ayrılmadığı sürece, sığacın levhaları arasındaki potansi-
yel farkı değişmez. Sığacın levhaları arasındaki uzaklığın veya levhalar arasındaki yalıtkan ortamın
değiştirilmesi gibi durumlar, levhalar arasındaki potansiyel farkını değiştirmeyecektir. Ancak bu gibi
işlemlerde potansiyel farkı hariç, sığa, yük ve enerji gibi nicelikler değişebilir.
• Sığaç üreteçten ayrıldıktan sonra, yük boşaltıcı bir işlem yapılmamışsa sığacın yükü aynı
kalacaktır. Bundan sonra, levhalar arasındaki uzaklığın veya yalıtkan ortamın değiştirilmesi, yük
miktarını değiştirmeyecektir. Ancak sığa, potansiyel farkı ve enerji gibi nicelikler değişebilir.
2. ÜNİTE 310
2.3.E. Sığaç Çeşitleri

Sığaçların tarihi 18. yüzyıla dayanır. Tasarlanan ilk sığaç, dışı metalle kaplı cam bir şişeydi ve sığa
veya kapasite birimi buradan yola çıkılarak Jar (şişe) olarak adlandırılmıştı. Günümüzde kullanılan sığa
birimi “farad(F)’’ ise İngiliz bilim adamı Michael Faraday’a saygı niteliğindedir. Sığaçlar; yalıtkan madde-
sine, kapasite değerine ve kutup durumuna göre sınıflandırılır.
Sığaçları sınıflandırmada en çok kullanılan ayrım, yalıtkan maddelerine göre olanıdır. Sığaçlarda
kullanılan maddelerin dielektriksel sabitleri arasındaki farklılıklar, sığaçların farklı uygulama alanlarında
kullanılmasına olanak tanır. Bunların başlıcaları, mercimek sığaç olarak bilinen seramik yalıtkanlı sığaç-
lar (Resim 2.6.a) ve polyester yalıtkanlı sığaçlardır (Resim 2.6.b).
a) b)
Fotoğraf 2.6: (a) Seramik yalıtkanlı (mercimek) sığaç (b) Polyester yalıtkanlı sığaç
Üretim aşamasında, alüminyum plakalarının asite batırıldığı ve yalıtkan malzemesinin bir elektrolitle
ıslatıldığı sığaçlar da vardır. Bu sığaçlara elektrolitik (kutuplu) sığaçlar denir ve kutupları devreye
pozitif (+) ve negatif (–) kutuplarına dikkat edilerek bağlanır (Fotoğraf 2.7).
Fotoğraf 2.7: 470 μF’lık elektrolitik (kutuplu) bir sığacın kısa olan ucu, negatif (–) kutuptur.
311 2. ÜNİTE
Bu tip sığaçlar, görünüş olarak silindir biçimli olduğu için iki yalıtkan ve iki iletkenin rulo hâline getirilip
sarılmasıyla oluşturulmuştur (Şekil 2.27).
iletken
(metal folyo)
Dielektrik
(plastik katmanı)
iletken
(metal folyo)
Şekil 2.27: Silindirik sığaç tiplerinin yapısı, iki iletken ve iki yalıtkanın (dielektriğin) rulo hâline getirilmesinden oluşur.
Verdiğimiz bu örneklerdeki sığaçların, sığa değeri değiştirilemez. Bunların yanında bir de değişken
sığaçlar üretilmiştir. Bu sığaçlarda sığanın değiştirilmesi, birbirini gören karşılıklı levha alanlarının de-
ğiştirilmesi esasına dayanır. Fotoğraf 2.8.a’da deneysel amaçlı bir sığaç görülüyor. Bu sığacın üstteki
levhaları sabittir ve alttaki levhaları ise bu levhalara tutturulmuş milin döndürülmesi ile üstteki levhala-
rın arasına girer. Böylelikle birbirini gören karşılıklı levha alanları arttığı için sığa artmış olur. Fotoğraf
2.8.b’de ise çeşitli cihazlardaki kullanım işlevine göre farklı tiplerde geliştirilmiş değişken sığaçlar görül-
mektedir.
(a) (b)
Fotoğraf 2.8: (a) Deneysel amaçlı değişken sığaç (b) Çeşitli cihazlarda kullanım amaçlı yapılmış değişken sığaçlar
Sığaçlar, devrelerde, sığası sabit olanlar kutupsuz ise sembolüyle, kutuplu (elektrolitik) ise
+ +
veya sembolleriyle gösterilir. Değişken sığaçlar ise sembolüyle gösterilir.
2. ÜNİTE 312
2.3.F. Eş Değer Sığa

Birden fazla sığacın bağlanması ile elde edilen devrelerde, devrenin sığası için eş değer sığa kav-
ramı kullanılır. Eş değer sığa, devredeki tüm sığaçların sığalarına denk olan sığadır. Şimdi de sığaçların
seri veya paralel bağlanmasıyla oluşan devrelerde, eş değer sığanın nasıl bulunacağını öğrenelim.
1. Seri Bağlı Sığaç Devresi
C2 Ceş
C1
+ – + – + –
K + – L + – M K + – M
q q
+ – + q – + –
+ – + – + –
≡
V1 V2
+ – + –
V
V
Şekil 2.28: Sığaçların seri bağlanması
C1 ve C2 sığaçları ile bir üreteç Şekil 2.28’deki gibi bağlanırsa sığaçlar aynı yükle yüklenir. Bu şekil-
deki bağlama tipine, seri bağlama denir. C2 sığacının sağ levhasına 4 elektron toplandığını varsayarsak
bunun karşı levhasındaki 4 elektron da C1 sığacının sağ levhasına sürüklenir. Dolayısıyla seri bağlı sı-
ğaçlar aynı miktar (q) yüklenmiş olur. Bu sığaçlarda eş değer sığacın sağında da 4 elektron bulunacağı
için eş değer yükün (devre yükünün) veya toplam yükün sığaçlardan birinin yük miktarına eşit olacağı
söylenebilir. O hâlde,
a. q1 = q2 =…= q = qeş = qdevre = qtop.
yazabiliriz.
Temel, q = V · C bağıntısı gereği, yük miktarları (q) aynı olan seri bağlı sığaçların gerilimleri (V), sı-
ğaları (C) ile ters orantılı olacaktır. Örneğin seri bağlı C ve 3C sığalı sığaçlarda gerilimler,
C1 = C C2 = 3C
V1 = 3V V2 = V
biçiminde olur.
Bu durumda + 1C ’luk yükü, Şekil 2.28’deki K’den M’ye taşımak için yapılacak işin, V1 ve V2 gerilim-
lerinin toplamı olan V gerilimi kadar olacağını söyleyebiliriz. O hâlde,
313 2. ÜNİTE
b. V = V1 + V2
yazabiliriz.
Devredeki her bir sığacın yük miktarı birbirine eşit ve q olduğuna göre, eş değer sığayı bulalım (Ceş);
q q , q ...
V= ve V1 = V2 = yazılırsa
C eş C1 C2
V = V1 + V2 + ..... olduğuna göre,
q q q
= + + ... eş değer sığa,
C eş C1 C2
1 1 1
c. = + + ...
C eş C1 C2
eşitliğinden bulunabilir. Bu eşitliği, seri ve iki tane sığacın eş değer sığasını bulmak için payda eşitleme
yaparak,
C1 · C2
Ceş =
C1 + C2
biçiminde düzenleyebiliriz. Ayrıca aynı eşitliğin düzenlenmesiyle her birinin sığası C olan özdeş ve
n tane seri bağlı sığaçların eş değeri de,
C
Ceş = n
eşitliğinden bulunabilir. Sığaları C1 = 3C ve C2 = 6C olan iki sığaç seri bağlanırsa eş değer sığa,
Ceş = 2C bulunur. Buradan, seri bağlamada eş değer sığanın en küçük sığacın sığasından daha küçük
olacağını söyleyebiliriz.
UYARI
Seri bağlama, eş değer sığayı küçültür.
2. ÜNİTE 314
2. Paralel Bağlı Sığaç Devresi
C1 = C
K + – L
q1
+ – Ceş
+ –
+ –
V K + – L
K L
≡ + –
+ –
+ qeş –
+ –
+ q2 –
K + – L V
+ –
C2 = 2C
+ – + –
V V
Şekil 2.29: Sığaçların paralel bağlanması
Sığaları C1 ve C2 olan iki sığaç, uçları K ve L noktalarına ortak olarak ve oradan da bir üretece Şekil
2.29’daki gibi bağlanırsa sığaçların levhaları arasındaki gerilimler (V) birbirine eşit olur. Bu şekildeki
bağlama tipine, paralel bağlama denir. O hâlde,
a. V1 = V2 =…= V
yazabiliriz.
Temel, q = V $ C bağıntısı gereği, gerilimleri (V) aynı olan paralel bağlı sığaçların yük miktarları (q),
sığaları (C) ile doğru orantılı olacaktır. Örneğin Şekil 2.29’daki gibi bağlanmış C1 sığacının sağ levha-
sında (L) 2 elektron birikirse C2 sığacının sağ levhasında 4 elektron birikir (C1 = C ve C2 = 2C olduğu
için). Bu durumda, devrenin eş değer sığacının (Ceş) sağ levhasında (L) 6 tane elektron birikeceği dü-
şünülebilir. Sonuç olarak, paralel bağlı sığaçlarda eş değer yükün (devre yükünün) veya toplam yükün,
sığaçların yükleri toplamına eşit olacağı söylenebilir. O hâlde,
b. qeş = qdevre = qtop. = q1 + q2 + ...
yazabiliriz.
315 2. ÜNİTE
Devredeki her bir sığacın gerilimleri birbirine eşit ve V olduğuna göre, eş değer sığayı bulalım (Ceş);
q eş= V · C eş ve q 1 = V · C 1, q 2 = V · C 2, ...
yazılırsa
qeş = q 1 + q 2 + ...
olduğuna göre, eş değer sığa
V · C eş= V · C 1 + V · C 2 + ...
c. Ceş = C1 + C2. + ...
eşitliğinden bulunabilir. Bu eşitliğe göre, C 1 = C ve C 2 = 2C olduğunda, eş değer sığa Ceş = 3C bulu-

nur. Buradan, paralel bağlamada eş değer sığanın, en büyük sığacın sığasından daha büyük olacağını
söyleyebiliriz.
UYARI
Paralel bağlama, eş değer sığayı büyütür.
3. Karışık Bağlı Sığaç Devresi
q2 q3
+ – + –
q1
+ – + –
+ – C2 C3
K + – M L
+ – V2 V3
+ –
C1
+ –
+ –
C4
V1 V4
+ –
V
Şekil 2.30: Sığaçların karışık bağlanması
C2,3
C1 C1 C2,3,4 Ceş
K L K L K L
C4
(a) (b) (c)

Şekil 2.31: Sığaçların karışık bağlanmasında çözümleme
2. ÜNİTE 316
Hem seri hem de paralel bağlama biçimlerinin bir arada olduğu devrelere karışık bağlı devreler
denir. Şekil 2.30’daki gibi karışık bağlı bir devrede, sığası C2 ve C3 olan seri bağlı sığaçların, eş değer
sığası C2–3 bulunarak devre, Şekil 2.31.a’dakine dönüştürülebilir. Bu devrede de sığası C2–3 ve C4 olan
sığaçlar birbirine paralel bağlıdır. Bu sığaçların, eş değer sığası C2–3–4 olarak bulunursa devre Şekil
2.31.b’ye dönüşür. Son olarak da Şekil 2.31.b’deki seri bağlı iki sığacın K-L arasındaki eş değer sığası
bulunur (Şekil 2.31.c).
Şekil 2.30’daki devrenin toplam yükü, q = V · Ceş eşitliğinden bulunabilir (V, K-L arasındaki gerilim-
dir). Bu devrenin q yükü, aynı zamanda C1 sığacının yüküne de (q1) eşittir. Seri bağlı C2 ve C3 sığaçla-
rının yükleri birbirine eşittir (q2 = q3). Bu sebeple, M-L arasındaki toplam yük olan q2 ile q4 toplamı veya
q3 ile q4 toplamı birbirine eşit olmalıdır. M-L arası toplam yük, hem q1 yüküne hem de devrenin eş değer
yüküne (q) eşittir. Bu sebeple,
q = q1 = q2 + q4 = q3 + q4
eşitliği yazılabilir. Şekil 2.30’daki devrede gerilimler için,

V = V1 + V4
V4 = V2 + V3
V = V1 + ^V2 + V3h
eşitlikleri yazılabilir.

2C
Şekildeki devre parçasında, K ve L noktaları
C
C C
arasındaki eş değer sığa kaç C'dir?
2C
K
2C
L
2C
ÇÖZÜM
Devreyi önce harflendirme yöntemiyle analiz edelim. Bu yöntemde, öncelikle devrede eş değer
sığası istenen aralıktaki harfleri kullanalım. Bu harfleri sığaçların uçlarına taşıyalım. Bir sığaç atlamak
gerekirse harf değiştirelim. Ancak bu işlemi, karışıklık olmaması için her iki tarafın harflerini, taşınabi-
lecek sığaç uçlarına tamamen taşıdığımızdan emin olduktan sonra yapmalıyız. Tüm sığaçları harflen-
dirdikten sonra eş değer sığanın işlendiği aralık harflerini (K ve L gibi) uçlara yazalım. Bizim sonradan
verdiğimiz harfleri ise ara bölgeye yazarak sığaçları bu harflerin arasına yerleştirelim. Bu durumda,
seri ve paralel bağlı sığaçlar daha net görülecektir. Buna göre, devremizi önce K ve L harflerinden
başlayarak işaretleyelim.
317 2. ÜNİTE
Bu bilgilere göre, devreyi harflendirip aşağıda gösterdiğimiz sırada çözümlersek K-L arasındaki
eş değer sığa,
2C
N M
2C 4C
C C
C 2C
2C 2C
K C
K K 2C 2C
2C
K
M L
N
C
C
K L L
2C
(I) (II)
4C 4C
C
2C C
2C 2C 2C
K
M L K
M L
N
C C 2C
(III) (IV)
4C
C 4C
K L K L
2C M 2C
(V) (VI)
C eş = C KL = 4C + C = 5C bulunur.
2. ÜNİTE 318
SİZ ÇÖZÜN
6C 2C
Şekildeki devre parçasında, K ve L noktaları arasındaki

2C eş değer sığa kaç C olur?
C C
K L
C
UYARI
Harflendirme tekniği ile devre çözümlemelerinde, bir sığacın uçları aynı harfi alırsa bu sığaç yük-
lenmez ve kısa devre olur. Böyle bir sığacın yerinde düz tel olduğu kabul edilebilir.
C
düz tel
K
K K
≡ K K

C
C Şekildeki devre parçasında, K ve L noktaları

2C
K L arasındaki eş değer sığa kaç C olur?
3C
4C
ÇÖZÜM
Kısa devre olur. C
C
K L
L
C
3C
2C K L
K L
L
L
3C 4C
L Ceş = CKL = C + 3C + 4C
K
4C
CKL = 8C bulunur.
319 2. ÜNİTE
Özdeş üç sığaç (kondansatör), bir üre-

tece Şekil 1'deki gibi bağlanınca devrenin
yükü q1, aynı üretece Şekil 2'deki gibi bağ-
+ – lanınca devrenin yükü q2 oluyor.
q1
Şekil 1 Buna göre, q oranı kaçtır?
+ – 2
Şekil 2
ÇÖZÜM
Ceş = 3C
C
Ceş =
3 C
C C C C
+ – + –
V V
Şekil 1 Şekil 2
C
Şekil 1'deki C eş= olur. (1) ve (2) eşitlikleri oranlanırsa
3
q = V · C eşitliğine göre, C
q1 V·
3
^1h
C q2 = V · 3 C
q1 = V ·
3
q1 1
bulunur. q2 = 9
Şekil 2'deki Ceş = 3C olur.
bulunur.
q 2 = V · 3C ^2h
bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
3C 6C
X 3C
Şekildeki devrede, X sığacının yükü q olduğu-

C Y Z
na göre, Y ve Z sığaçlarının yükleri kaç q olur?
+ –
2. ÜNİTE 320
4C 12C
Sığaçları 4C, 12C, C ve 5C olan dört kondansatör ile
L
K kurulan şekildeki devrede M ve L noktaları arasındaki po-
M
tansiyel farkı V'dir.
5C Buna göre, K ve M noktaları arasındaki potansiyel
farkı nedir?
+ –
ÇÖZÜM
3C C 6C
4C 12C
K L 3C 6C
M M L
5C K
V 2V V
+ –
VML = V ise q ML = V · 6C = 6VC olur. Seri bağlı sığaçlarda, yükler birbirine eşit olmalıdır.
q ML = q KM = 6V C = VKM · 3 C
VKM = 2V
bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Özdeş beş kondansatör, birbirine şekildeki gibi bağlandıktan

sonra, 70 voltluk potansiyel farkı altında yüklenmiştir.
K Buna göre, K ve L noktaları arasındaki potansiyel farkı

kaç volt olur?
V = 70 volt
321 2. ÜNİTE
12C 4C
Şekildeki devrede sığası C olan kondansatörün

enerjisi W’dir.
Buna göre, sığası 12C olan kondansatörün
C
enerjisi nedir?
+ –
ÇÖZÜM
V 3V
12C 4C
Uçlarındaki gerilimi V, yükü q olan bir sığacın
1
L enerjisi, W = q · V eşitliğinden bulunur.
K
M 2
W2 4V Devrede, sığa (C) ile gerilim (V) ilişkisi daha ko-
lay belirlendiğinden enerji denkleminde yük yerine

C
q = V · C yazılırsa W = ^VCh · C
1
K L 2
W1
1
W = CV 2 eşitliği elde edilir.
2
+ –
VKM = V diyelim q KM = q ML olmalıdır. Buradan q = V $ C eşitliğini kullanırsak
q KM = 12 C V = VML · 4 C
VML = 3V olur. İlgili sığalarda biriken enerjilere W 1 ve W 2 diyelim.
C ^4Vh2 = C · 16V 2 = 8CV 2 olur.

1 1
VKL = 4V olacağından, W 1 =
2 2
1
W2 = 12C · V 2 = 6CV 2 olur.
2
W1 8 CV 2 W
= =
W2 6 CV 2 W 2
3
W2 = W
4
bulunur.
2. ÜNİTE 322
SİZ ÇÖZÜN
X Y
9nF
Şekildeki devrede Y ve Z sığaçlarında biriken

enerjiler, birbirine eşittir.
Z 1nF
Buna göre, X sığacının sığası kaç nF olma-
lıdır?
+ –
X 6nC
Şekildeki bağlanmış özdeş X ve Y sığaçlarının yükleri 6nC 'dur.

X'in levhaları arasındaki mesafe üç katına çıkarılırsa X ve
Y'nin yeni yükleri kaç nC olur?
Y 6nC
ÇÖZÜM
C C/3 qI
X q = 6nC X
d 3d
&
C C
Y Y 3q I
q = 6nC
d d
A
Başlangıçta, C x = C Y = C = f olsun.
d
A C
Son durumda, C IX = f = olur.
3d 3
q = V $ C bağıntısı gereği, paralel bağlı sığaçlarda, toplam yük sığa değerleriyle orantılı bölüşülür.
İlk durum için q TOP = 2q = 12nC olur. Son durumda toplam yük değişmeyecektir.
q TOP = 4q I = 12nC yazılırsa q I = 3nC olur. Bu durumda,
q IX = q I = 3nC ve q IY = 3q I = 9nC bulunur. Bu sonuca göre,
X sığacından Y sığacına 3nC yük geçtiğini söyleyebiliriz.
323 2. ÜNİTE
SİZ ÇÖZÜN
X X Yalıtkan
Y Y
Şekil 1 Şekil 2
Şekil 1'deki özdeş X ve Y sığaçlarının toplam yükü q'dur.
X sığacının levhaları arasına, dielektrik sabiti ^ f h havanınkinin 2 katı olan yalıtkan bir mal-
zeme yetiştirilirse Y'nin yükü kaç q olur?
2.3.G. Sığaçların Kullanım Alanları
Sığaçların günlük yaşamda birçok kullanım alanı

vardır. Örnek vermek gerekirse günlük kullanımdaki
bazı cihazların çalışma prensibi sığanın, dielektrik
malzeme cinsine göre değişimine dayanır. Tesisat-
çıların duvar veya zemin içlerindeki metal maddeleri
bulmakta kullandıkları, elektronik bulucular bu man-
tıkla çalışır. Duvar veya zemin, sığacın bir levhasını
temsil eder. Diğer levha ise ustanın elindeki levhadır.
Tesisat ustası, elindeki levhayı duvarın veya zeminin
üzerinde gezdirirken levha, metal bir madde üzerin-
den geçerse sığadaki değişiklik, aygıtın bir sinyal
Fotoğraf 2.9: Tesisatçının sığaçtaki değişimle me-
üretmesine neden olur. Böylelikle metal malzemenin tal malzemeleri bulması
yeri tespit edilmiş olur (Fotoğraf 2.9).
PROJE
Sığaçların kullanım alanlarını araştırınız. Ayrıca günlük yaşamdaki herhangi bir problemin çözümü
için kullanılabilecek bir sığaç modeli tasarlayınız.
Projeniz için, ilgili üniversitelerin bölümlerinden ve fizik öğretmeninizden destek alabilirsiniz.
2. ÜNİTE 324
2.4. MANYETİZMA VE ELEKTROMANYETİK İNDÜKLENME
Fotoğraf 2.10: Jedlik tarafından icat edilen Dünya’nın ilk elektrik motoru modeli (1827).
1821’de Micheal Faraday (Maykıl Feridey,1791-1867), akım geçen telin etrafında oluşan man-
yetik alanı kullanarak akım geçen bir telin mıknatıs etrafındaki hareketini göstermişti. Bu olay, ilk
kez elektrik enerjisinin mekanik enerjiye dönüşümünü göstermesi bakımından önemlidir. Bu sebeple,
Faraday’in yaptığı bu çalışma, elektrik motorlarının esası kabul edilmiştir. Faraday’den sonra, 1827’de
bilim insanı Anyos Jedlik (Aniyoz Jedlik, 1800-1895) tarafından icat edilen ve kalıcı mıknatısa sahip
olmayan Fotoğraf 2.10’daki düzenek ise dünyanın ilk temel elektrik motoru sayılmıştır. Bu düzenekte,
hem sabit hem de döner bileşenlerin manyetik alanları, tamamen sargılardan geçen elektrik akımı tara-
fından üretilmekteydi.
Daha sonraları geliştirilen elektrik motorları, günlük yaşamda birçok alanda kullandığımız vaz-
geçilmez araçlardan biri olmuştur. Bunun tersi mantıkla çalışan yani insanoğlunun mekanik ener-
jiden elektrik enerjisi elde etmede kullandığı dinamo, jeneratör gibi araçlar da çok büyük öneme
sahiptir. Bu bölümde öğreneceğiniz manyetizma bilgisinin nihai hedefi; dinamo, elektrik motoru gibi
önemli araçların işlevlerini ve çalışma prensiplerini kavrayabilmenizdir. Gelin şimdi, bu bilgilere
yelken açalım.
325 2. ÜNİTE
2.4.A. Elektrik Akımının Manyetik Etkisinin Değişkenleri ve Manyetik Alan Yönünün

Bulunması
Manyetizmanın, elektrik ile ilgisi 1820 yılına kadar anlaşıla-

mamıştır. 1820 yılında Hans Christian Oersted (Hans Kıristin
Örsted, 1775-1851) (Resim 2.1) pusula ibresinin yakınındaki
ve ibreye paralel bir telden akım geçtiğinde pusulanın saptığını
gördü. Bu olay nedeniyle Oersted, bir telin içinden akım ge-
çirildiğinde telin çevresinde manyetik alan oluştuğu sonucuna
varmıştır (Şekil 2.32). Yani üzerinden elektrik akımı geçen bir
tel, mıknatıs gibi davranmaktadır.
Resim 2.1: Hans Christian Oersted
N
N S
S
i
– + – +
K K
Şekil 2.32: Oersted’in yaptığı deneyde, anahtar kapatıldığında, akım geçen telin oluşturduğu manyetik alan ile bir
mıknatıs olan pusula ibresi etkileşir ve ibre sapar.
Şimdi biz de bilim insanı Oersted’in yaptığı deneyin benzerini yaparak düz bir telden geçen elektrik
akımı etkisiyle oluşan manyetik alanın bağlı olduğu değişkenleri bulmaya çalışalım.
DENEY 2.3: Akımın Oluşturduğu Manyetik Alanın Değişkenlerinin

İncelenmesi
Araç ve Gereçler
 Tanjant galvanometresi çerçevesi  Pusula
 Uzun izoleli tel  Güç kaynağı
 Yarıklı kütle takımı  Reosta
 Plastik levha  Cetvel
2. ÜNİTE 326
 Üçayak  Ampermetre
 Normal bağlantı kabloları ve krokodil kablolar  Uzun ve kısa destek çubuğu
 Biri çengelli 2 adet bağlama parçası
1. Tanjant galvanometresi sehpasını kurarak masanın kenarına yerleştiriniz.
2. Uzun destek çubuğunu üçayağa yerleştirip, kısa destek çubuğu da bağlama parçası ile bu
çubuğun üst ucuna bağlayınız.
3. Yarıklı ağırlık sehpasına 50 g kütleyi takarak bu sehpanın çengeline de uzun izole telin bir ucu-
nu sıkıca bağlayınız. Buradaki telin ucunun izolesini bir miktar soyarak açıkta bırakınız.
4. Uzun izole telin diğer ucunu, kısa destek çubuğun üzerine şekildeki gibi dolayarak bağlayınız.
Bu ucunu da izole kısmını bir miktar soyarak açıkta bırakınız.
5. Uzun izole telin açıkta bıraktığınız uçlardan elektrik bağlantılarını gerçekleştirerek şekildeki
gibi verilen devreyi kurunuz ve uzun izole telin galvanometre sehpasının hemen kenarında olmasını
sağlayınız.
Sürgü
Pusula Ampermetre
Reosta
Tanjant
Galvamometre Kablo
çerçevesi Güç kaynağı
50 g
6. Sehpa üzerindeki pusulayı, tele 2 cm uzaklıkta olacak şekilde yerleştiriniz.

7. Güç kaynağını 6V gerilimde çalıştırarak (Yeterli olmazsa 12V deneyin.) ampermetreden geçen
akımı kaydediniz. Bu sırada, pusula ibresindeki değişimi gözleyiniz.
8. Reosta sürgüsünü hareket ettirerek, geçen akımı öncekinin iki katına çıkarın ve pusula ibresin-
deki değişimi gözleyiniz.
9. Son akım değeri sabit iken pusulanın izole tele olan uzaklığını 4 cm yapınız ve pusula ibresin-
deki değişimi gözleyiniz.
10. Uzaklık sabit iken izole tel ile pusula arasına plastik levhayı yerleştiriniz ve pusula ibresindeki
değişimi gözleyiniz.
327 2. ÜNİTE
11. Akımın yönünü değiştirerek pusula ibresindeki değişimi gözleyiniz.
Değerlendirme
1. Uzaklık sabitken akımın artması pusula ibresinde nasıl bir değişim oluşturdu?
2. Akım sabitken uzaklığın artması pusula ibresinde nasıl bir değişim oluşturdu?
3. Uzaklık ve akım niceliklerinin her ikisi de sabitken izole tel ve pusula arasına plastik levha yer-
leştirilmesi, pusula ibresinde nasıl bir değişim oluşturdu?
4. Akım yönü değiştiğinde, pusula ibresinin sapmasında nasıl bir değişim gözlediniz?
Bu deneyde, uzaklık sabitken akımın artmasıyla pusula ibresinin önceki pozisyonuna göre daha çok
saptığını gözlemeniz gerekir. Bu durum bize, akımın artmasıyla akım geçen telin oluşturduğu manye-
tik alan şiddetinin (B) arttığını gösterir. Akımı sabitleyip pusulayı telden uzaklaştırdığınızda ise pusula
ibresinin önceki pozisyonuna (akım geçmezden önceki) daha çok yaklaştığını gözlemeniz gerekir. Bu
durum ise sabit akım geçen telin oluşturduğu manyetik alan şiddetinin telden daha uzak noktalarda
zayıfladığını gösterir. Uzaklık ve akım şiddeti sabitken, pusula ile tel arasına plastik bir levha yerleştir-
meniz sonucu pusula ibresinde bir değişim gözleniyorsa bu değişim, ortamların manyetik geçirgenliği ile
ilgili bir durum olarak karşımıza çıkar. Akım yönü değiştiğinde pusula ibresinin öncekinin tersi yönünde
saptığını gözlemeniz gerekir. Bu durum, oluşan manyetik alanın vektörel yani yönlü bir nicelik olduğunu
gösterir.
Manyetik alan şiddeti, ‘’B’’ ile gösterilir. Vektörel bir niceliktir. Bir ortamın manyetik geçirgenlik kat-
sayısı ise ‘’n’’ ile gösterilir. Manyetik geçirgenlik katsayısı, ortamın cinsine bağlıdır ve bilim insanları
tarafından boş uzay için,
n 0 = 4r · 10 -7 N/A 2
olarak hesaplanmıştır.
2. ÜNİTE 328
Bir ortamın manyetik geçirgenlik katsayısının (n), boşluğun manyetik geçirgenlik katsayısına ( n 0 )
oranına “bağıl manyetik geçirgenlik katsayısı’’ ( n b ) denir. Buna göre, bağıl manyetik geçirgenlik katsa-
yısı için,
n
nb = n
0
eşitliği yazılabilir. Ayrıca bu katsayı, akım geçen bir iletkenin, bir ortamda oluşturacağı manyetik alan
şiddettinin (B), boşlukta oluşturacağı manyetik alan şiddetine (B 0 ) oranına da eşittir. Bu oran,
B
nb =
B0
olarak yazılırsa
B = nb · B0
eşitliğine ulaşılır. Örnek vermek gerekirse demirin bağıl manyetik geçirgenlik katsayısı 5000’dir ve bu-
nun anlamı şudur: Akım ve uzaklık değişmemek koşuluyla demir ortamında oluşacak manyetik alan
şiddeti, boş uzayda oluşacak manyetik alan şiddetinin 5000 katına eşittir (Manyetik geçirgenlik kat-
sayısı, 25000 veya 100000 olan manyetik malzemeler de vardır.). Bunun tersi olacak şekilde manyetik
geçirgenlik katsayısı boşluğunkinden daha az olan maddeler de vardır.
Bu bilgilerimize ve yaptığımız deneye dayanarak, akımın oluşturacağı manyetik alanın şiddetini ve-
ren matematiksel modellemeleri ve manyetik alanın yönünü tartışalım.
1. Düz ve Çok Uzun Bir Telden Geçen Akımın Oluşturduğu Manyetik Alan
Fotoğraf 2.11: Akım geçen bir telin etrafında demir tozlarının

diziliminin dairesel olması, dairesel bir manyetik alanın varlığı-
nı gösterir.
Fotoğraf 2.11’de demir tozlarının telin yakınında daha belirgin bir dairesellikte konumlandıkları görü-
lüyor. Bu durum bize bir mıknatıs gibi telin yakınında da manyetik alan şiddetinin daha fazla olduğunu
329 2. ÜNİTE
kanıtlar. Deney 2.3’te de gözlediğiniz gibi, akım geçen düz bir telin etrafındaki manyetik alan şiddeti, tele
olan uzaklıkla ters orantılı olarak azalmaktadır. Yani telden aynı akım geçerken d kadar uzakta man-
yetik alan şiddeti B ise, 2d uzakta B/2, 3d uzakta da B/3 olmalıdır. Deney 2.3’te, akımı artırdığımızda
pusulanın daha çok saptığını gözledik. Bu durum ise bize, oluşan manyetik alan şiddetinin telden geçen
akımla orantılı olduğunu gösterir. Bilim insanları akımla manyetik alan arasında bire bir orantı olduğunu
bulmuşlardır. Yani, akım i iken aynı uzaklıktaki noktalarda alan şiddeti B ise, akım 2i olduğunda alan
şiddeti 2B, 3i olduğunda ise 3B olmalıdır.
Buna göre, üzerinden i akımı geçen düz ve çok uzun bir telin, kendisinden d kadar uzakta oluştura-
cağı manyetik alanın B şiddeti,
2·i
B=K
d
eşitliği ile bulunur. Bu eşitlikte K orantı katsayısı, boş uzayın manyetik geçirgenliğine göre,
n0 4 r · 10 -7
K= =
4r 4r
K = 10 -7 N/A 2
olarak verilen bir orantı katsayısıdır. Bu eşitliğe göre, (d) = metre, (i) = amper ve (K) = newton/amper2
birimlerinde alınırsa manyetik alan şiddetinin birimi,
newton · amper
^Bh =
amper 2 · metre
newton
^Bh = amper · metre
bulunur. Ayrıca manyetik alan şiddetinin diğer bir birimi de
^Bh = Tesla ^Th
kabul edilmiştir.
UYARI
Düz bir telden akım geçtiğinde, telin etrafında dairesel bir manyetik alan oluşur.
Manyetik alanın vektörel bir kavram olduğunu dolayısıyla manyetik alan şiddetinin B ile gösterildi-
ğini daha önce söylemiştik. Bilim insanları, manyetik alan vektörünün yönünü bulmak için sağ el kuralı
geliştirmişlerdir. Bu kurala göre, başparmak akım yönünü göstermek üzere, akım geçen tel sağ elimizle
2. ÜNİTE 330
kavranmaya çalışıldığında aynı elimizin dört parmağının dolanma yönü, manyetik alanın yönünü verir
(Şekil 2.33).
Şekil 2.33: Sağ el kuralıyla akım geçen düz telin etrafında oluşan manyetik alan yönünün bulunması
Buna göre, akım geçen düz telin etrafındaki manyetik alan çizgilerinin yönü Şekil 2.34’teki gibi olma-
lıdır. Ayrıca bu şekle göre, ( B ) manyetik alan vektörü, alan çizgilerine hep teğet bir vektördür.
UYARI
Sağ el kuralı, akım geçen düz ve uzun bir tele uygulanırken, teli sağ elimizin avuç içine aldığımız-
da;
• Başparmak, akım yönünü gösterecek biçimde tutulursa
• Dört parmağımızın teli kavrama yönü, manyetik alan çizgilerinin dolanım yönünü gösterir.
B B
r
B
Şekil 2.34: Akım geçen düz bir telin etrafındaki manyetik alan vektörünün gösterilmesi
331 2. ÜNİTE
Manyetik alanın yönü, sayfa düzlemine dik ve içeri doğru ise (,), sayfa düzlemine dik ve dışarıya
doğru ise (9) biçiminde gösterilir. Buna göre, sayfa düzlemine paralel ve akım geçen bir telin solundaki
ve sağındaki manyetik alan yönü Şekil 2.35.a’daki gibi olur. Sayfa düzlemine dik konulmuş, dışa (9i)
ve içe ( , i) akım geçen tellerin etrafında oluşan manyetik alanın yönleri ise sırasıyla Şekil 2.35.b ve
Şekil 2.35.c’deki gibi olmalıdır.
B
B
i
dışa içe
i
i
(tel)
B -B (tel)
(a) (b) (c)
Şekil 2.35: (a) Sayfa düzlemine paralel ve akım geçen bir telin sağında ve solunda manyetik alan yönleri (b) Sayfa
düzlemine dik ve dışa doğru akım geçen telin etrafında. (c) Sayfa düzlemine dik ve içeriye doğru akım geçen telin
etrafında oluşan manyetik alan yönleri
Sayfa düzlemine dik ve dışa doğru i akımı geçen +y

bir tel, şekildeki gibi –x yönlü ( B 0 ) düzgün manyetik B0
K
alanın olduğu bir ortama konulmuştur. +x
Buna göre, telin etrafındaki K, L, M ve N nok-
i
talarının hangilerinde manyetik alan şiddeti sıfır L
N
+x
(tel)
olabilir?
ÇÖZÜM M
Telin etrafında oluşturduğu B manyetik alanı

şekildeki gibi olmalıdır. Ortamın manyetik alanı B 0 B0 B K
ise her noktada sola doğru olacaktır. Bu durumda,
B
manyetik alan şiddetinin sıfır olması muhtemel nok-
tel
ta M noktası olabilir. Çünkü bu noktada telin man- L
B0 N
i B0
yetik alanı ile ortamın manyetik alanı zıt yönlüdür.
Eğer ortamınkiyle telinki birbirine eşitse M’de bileş-
B
ke alan sıfır olacaktır. K noktasında en fazla (aynı B0 M B
yönlüler), L ve N noktalarında ise aynı değerdedir.
2. ÜNİTE 332
2. Halka Biçimindeki Bir Telden Geçen Akımın Oluşturduğu Manyetik Alan

Halka biçimindeki bir telden akım geçerken telin her bölümüne, düz tel için öğrendiğiniz sağ el kuralı
uygulanırsa telin tüm parçalarının halka içinde oluşturduğu manyetik alanların aynı yönlü olduğu görü-
lür. Ayrıca sağ el kuralından, halka düzleminin içindeki ve dışındaki manyetik alanın yönlerinin birbirine
zıt olacağını da anlayabiliriz (Şekil 2.36.a). Akım geçen bir halkada oluşan manyetik alan çizgilerinin
başka bir açıdan yönleri de Şekil 2.36.b’deki gibi olur.
i
B
I
-B
I
(a) (b)
Şekil 2.36: (a) Halkadan geçen akım yönüne göre, manyetik alan yönünün bulunması (b) Başka bir açıdan halka-
da oluşan manyetik alan çizgilerinin yönü
Fotoğraf 2.12: Halkadan geçen akımın oluşturduğu manyetik

alan nedeniyle demir tozlarının dizilimi
Fotoğraf 2.12’te halkadan geçen akım nedeniyle, halkada oluşan manyetik alanın çizgileri boyunca
konuşlanmış demir tozları görülmektedir. Halkada oluşan manyetik alanın halka içinde olanı bizi daha
çok ilgilendirdiği için düz telin etrafındaki manyetik alanın yönünü bulmak amacıyla öğrendiğimiz sağ el
kuralını, küçük bir değişiklikle daha kullanışlı hâle getirebiliriz. Buna göre, sağ elimizin dört parmağı hal-
kadan geçen akımın yönünde olacak şekilde halkayı sağ elimizle kavrarsak aynı elimizin başparmağı,
halka içindeki manyetik alan yönünü verir (Şekil 2.37).
333 2. ÜNİTE
i
i
B
r
i i
i i
Şekil 2.37: Halkadan geçen akımın, halka içinde oluşturduğu manyetik alan (B) yönünün bulunması
UYARI
Sağ el kuralı, akım geçen bir halkaya uygulanırken,
• Dört parmak, akım yönünü gösterecek biçimde, halka sağ avuç içiyle kavranırsa,
• Başparmak yönü, halkanın merkezindeki veya içindeki manyetik alan çizgilerinin yönünü gös-
terir.
Bilim insanları, üzerinden i akımı geçen ve r yarıçaplı iletken bir halkanın merkezinde oluşan
manyetik alan şiddeti için düz telinkine benzer olarak, (r, sabit sayı)
2ri
B=K r
eşitliğini bulmuşlardır. Buna göre, iletken halkanın merkezinde oluşan manyetik alan şiddetinin, akım
şiddeti ile doğru, halkanın yarıçapı ile ters orantılı olduğunu söyleyebiliriz.
i i
r i r
Şekil 2.38: Bütün olmayan halka
2. ÜNİTE 334
Eğer halkanın biçimi Şekil 2.38’deki gibi bir bütün değilse O merkezindeki manyetik alan şiddeti,
2r i
B = bK r l
i
360°
eşitliğinden bulunur.
3i
i
X Y
r r
i i 3i
O2
r O1 r r
Şekildeki gibi kıvrılmış X ve Y iletken tellerinin O 1 ve O 2 noktalarında oluşturduğu manyetik alan

B1
şiddetlerinin oranı kaçtır?
B2
ÇÖZÜM
3i
i
X Y
r r
i1 i2
i i 3i
O2
r O1 r r
i 1 = 180° i 2 = 90°
2ri 180° 2r · 3i 90°

B1 = Kb r l B2 = Kb r l 360°
360°

ri 3 ri
B 1 = K r olur. B2 = K r olur.
2
B1 2
Bu durumda, = bulunur.
B2 3
335 2. ÜNİTE
3. Bir Akım Makarasının (Bobin, Solenoid) Oluşturduğu Manyetik Alan

Akım geçen düz telin manyetik alanından günlük yaşamdaki en çok yararlanma biçimi, uzun ve düz
bir telin sarmal hâle getirilmesiyle yapılan akım makarasıdır. Akım makarası, bobin veya solenoid olarak
da bilinir (Fotoğraf 2.13).
Fotoğraf 2.13: Akım makarası (bobin, solenoid)
Bir makaradan akım geçirdiğimizde, makara ekseni boyunca oluşan manyetik alanın deseni, demir
tozları ile Fotoğraf 2.14’teki gibi elde edilebilir. Bu resimde, manyetik alanın makara ekseni boyunca
paralel yani düzgün olduğu görülmektedir.
Fotoğraf 2.14: Demir tozları ile akım geçen bir makaranın ekseni boyunca olu-
şan manyetik alan deseninin elde edilmesi
Akım makarasının ekseni boyunca oluşan manyetik alanın yönü ise yine sağ el kuralıyla bulunur.
Sağ el kuralı, halka için kullandığımız kural ile aynıdır. Şekil 2.39’daki gibi sağ elimizin dört parmağı akım
yönünü göstermek üzere, makarayı sağ elimizle kavradığımızda, bu elimizin başparmağı makara ekseni
boyunca oluşan manyetik alanın yönünü gösterir.
2. ÜNİTE 336
UYARI
Akım makarası için kullanılan sağ el kuralı, halka için kullanılan sağ el kuralı ile aynıdır.
i i i i
B i
B
i
Şekil 2.39: Akım geçen bir makarada, makaranın ekseni boyunca oluşan manyetik alan yönünün sağ el kuralıyla
bulunması
i
n sarımlı
Şekil 2.40: Solenoid boyunca oluşan manyetik alan
Bilim insanlarınca, akım makarasının ekseni boyunca oluşan manyetik alanın şiddetinin, akım şiddeti
(i) ve sarım sayısıyla (n) doğru, makaranın boyuyla (,) ters orantılı olduğu bulunmuştur. Sarım sayısının
makara boyuna oranı kısaca, birim uzunluktaki sarım sayısı olarak da bilinir. Bu durumda, makara ekse-
nindeki manyetik alan şiddetinin birim uzunluktaki sarım sayısıyla orantılı olduğunu da söyleyebilirsiniz.
Buna göre, Şekil 2.40’taki gibi boyu ,, sarım sayısı n olan ve içinden i akımı geçen bir makaranın ekseni
boyunca oluşan manyetik alanın B şiddeti,
337 2. ÜNİTE
4 r in n
B=K = K · 4r · i · b l
, ,
n
eşitliğinden bulunur. Bu eşitlikte
oranı, birim uzunluktaki sarım sayısı demektir.
,
Makara ekseni boyunca, manyetik alan şiddetini değiştirmenin ilave bir yolu da ortamın manyetik
geçirgenliğini kullanmaktır. Manyetik alan şiddeti B nin, birim yüzeyden geçen çizgi sayısı olduğunu ve
ferromanyetik maddelerin çizgi sayısını sıklaştırdığını 10. sınıf fizik dersindeki “Elektrik ve Manyetizma”
ünitesinde öğrenmiştiniz. Çizgilerin sıklaşması, manyetik alan şiddetinin artması demektir. Bunun ne-
deni ise ferromanyetik maddelerin boşluğa göre manyetik geçirgenliğinin 1’den çok büyük olmasıydı.
Bilim insanları da bu sebeple bir akım makarasına, makara çapında silindirik ve ferromanyetik özel-
likli bir cismi (demir veya buna benzer madde) makara ekseni boyunca yerleştirerek manyetik alan
şiddetini artırmayı düşünmüşlerdir. Bu şekilde elde edilen yapı, bir elektromıknatıstır. Makara ekseni
boyunca, çizgilerin çıktığı cisim ucu bu mıknatısın N kutbu, çizgilerin diğer cisim ucu ise S kutbu olacak-
tır (Şekil 2.41).
S N
i i
Şekil 2.41: Bir elektromıknatıstan akım geçerken elektromıknatısın kutupları görülmektedir. Makara ekseni bo-
yunca yerleştirilen silindirik cisim, ferromanyetik özellikteki (demir ve benzeri) bir maddedir. Bu madde sayesinde,
makara ekseni boyunca daha şiddetli bir manyetik alan elde edilmiş olur. Akım kesildiğinde ise manyetik alan etkisi
ortadan kalkar. Bu nedenle elektromıknatıslar geçici mıknatıslardır.
2. ÜNİTE 338
n 2n 2n
i i 2i
I II III
Şekildeki elektromıknatıs devrelerinde sarım sayıları sırasıyla n, 2n ve 2n; sarımlardan geçen

akımların şiddetleri i, i ve 2i’dir.
Makaraların uzunlukları eşit olduğuna göre, elektromıknatısların çekebileceği özdeş toplu
iğnelerin N 1, N 2 ve N 3 sayıları arasında nasıl bir ilişki olur?
(Makaraların içinde demir çubuk vardır.)
ÇÖZÜM
Toplu iğne sayısı, makaranın oluşturacağı manyetik alan şiddetiyle orantılı olmalıdır.
4ri · n
B=K eşitliğinde K katsayısı, hepsinin içinde demir çubuk olması nedeniyle üçünde de
,
aynıdır. Buna göre, boylar ^,h eşit ise,
4 ri · n 4ri · 2n 4r2i 2n
B1 = K , B2 = K B3 = K
, , ,
ri · n ri · n ri · n
B 1 = 4K B 2 = 8K B 3 = 16K bulunur.
, , ,
B 3 2 B 2 2 B 1 olduğuna göre, toplu iğne sayıları arasındaki ilişki de N 3 2 N 2 2 N 1 olmalıdır.
Düz ve çok uzun X, Y telleri sayfa düzlemine dik K
olacak biçimde şekildeki gibi yerleştirilmiştir. Teller-

den zıt yönlerde ve i şiddetinde akımlar geçmektedir.
K ve L noktalarında oluşan bileşke manyetik
alanların büyüklükleri B K ve B L olduğuna göre, X Y

BK L
oranı kaçtır?
BL
339 2. ÜNİTE
ÇÖZÜM
K noktası için
2i Ki
BX = BY = K =
2 2 2
Bunların bileşkesi B k = B x 2 = B y 2 olmalıdır. (Eşit büyüklükteki iki vektör arasında 90° açı
olduğundan). Buradan,
Ki
BK = f p 2 ise B K = Ki
2
L noktası için,
2i
Bx = BY = K = Ki olur.
2
Sağ el kuralından ikisinin de yönü aynıdır.
Bu nedenle, bunların bileşkesi
B K = B x + B Y = Ki + Ki
B L = 2Ki olur.
BK Ki
= bulunur.
BL 2 Ki
BK 1
= bulunur.
BL 2
K
BY Bx
BK
X Y
L L
i i X Y
i Bx i
BL BY
SİZ ÇÖZÜN
Sayfa düzlemine dik olarak yerleştirilen +y

düz ve çok uzun üç telden şekilde gösterilen
yönlerde i, i ve 2i şiddetinde akımlar geçmek- 2i
tedir.
i akımının K noktasında oluşturduğu
manyetik alanın büyüklüğü B olduğuna
göre, bu noktada oluşan bileşke manyetik +x
K
alanın yönü ve büyüklüğü nedir? i i
2. ÜNİTE 340
Düz ve çok uzun, sayfa düzlemine paralel X teli

ile sayfa düzlemine dik Y telinden sırasıyla 2i ve i X Y A
şiddetinde akımlar geçmektedir. X’in A noktasında i

oluşturduğu manyetik alan şiddeti B’dir.
2i
Buna göre, X ve Y’nin birlikte A noktasında
oluşturduğu bileşke manyetik alan şiddeti ne
d d
olur?
ÇÖZÜM
2i
Düz tel için eşitlik B = K idi. Buradan,
d By = B
2 · 2i
Bx = K
2d Y A
X
Ki Bx = B
Bx = 2 bulunur.
d i
2i Ki
BY = K =2 olur.
d d 2i
2Ki
Bx = = B ise B y = B olmalıdır.
d d d
Sağ el kuralından, B x sayfa düzleminden içe
doğru, B y ise sayfa düzlemine paralel ve yukarı yön-
lüdür.
By = B
B x ve B y , bu durumda birbirine dik iki vektördür.
Bileşke vektörün büyüklüğü ^B A h

BA = B 2
B A2 = B x2 + B y2 = B 2 + B 2 = 2B 2 Bx = B
BA = 2 B bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
Düz ve çok uzun üç tel, sayfa düzlemine ve birbi-

i
rine paralel olarak şekildeki gibi yerleştirilmiştir. Tel-
K d
lerden i, 2i, 3i akımları geçmektedir.
d
i akımının K noktasında oluşturduğu manye- 2i
tik alan B olduğuna göre, bu noktadaki bileşke 2d

3i
manyetik alan nedir?
341 2. ÜNİTE
O merkezli halka ile düz ve çok uzun bir tel, şe- halka
kildeki gibi yerleştirilmiştir. Halka ve telden sırasıyla
i ve 2i şiddetinde akımlar geçmektedir. i O
Telden geçen 2i akımının O noktasında oluş- r
turduğu manyetik alan B olduğuna göre, bu

r
noktadaki bileşke manyetik alan nedir? düz tel
( r = 3 alınız.) 2i
ÇÖZÜM
2· 2i
Bx = K
2r
Y
2Ki
B x = r = B ise BY
i O
2r i 2·3·i BX
By = K r = K r r
6Ki
By = r = 3B olmalıdır.
r
Sağ el kuralına göre B x sayfa düzleminden dışa X 2i
doğru ^9h , B y ise sayfa düzleminden içe doğru-
dur ^,h . Buna göre bileşke manyetik alan şiddeti
B y 2 B x olduğundan B O = B y - B x = 3B - B = 2B
olur. Yönü, Y’nin yönünde olacağı için B O = - 2 B

olmalıdır.
SİZ ÇÖZÜN
Sayfa düzleminde bulunan tellerin O nokta- II I

düz tel
sında oluşturdukları bileşke manyetik alan sıfır
r
olduğuna göre, doğrusal telden geçen akımın O
yönü ve şiddeti nedir? ( r = 3 alınız.) i = 2A i = 2A
2. ÜNİTE 342
6 sarımlı ve 10 cm uzunluğundaki bir akım ma-

karasına, iç direnci önemsiz ve emk'i ^ f h 8V olan
bir üreteç ile 2X direnç şekildeki gibi bağlanmıştır.
Makarada kullanılan telin direnci önemsen-
mediğine göre, makara ekseni boyunca oluşan + –
manyetik alan şiddeti kaç Tesla’dır?
R = 2X f = 8V
( K = 10 - 7 N/A 2 ve r = 3 alalım)
ÇÖZÜM
Ohm Yasası’nı 10. sınıfta öğrenmiştiniz. Bu ya- , = 10 cm = 0, 1
saya göre, akım şiddetini bulalım.

B
V e 8
i= = = = 4A bulunur.
R R 2
Makara ekseni boyunca alan şiddeti, n = 6 sarımlı

+ –
4ri · n
B=K eşitliğinden
, R = 2X f = 8V
4·3·4·6
B = 10 -7
0, 1
B = 288 · 10 -6 Tesla bulunur.
SİZ ÇÖZÜN
X Y
i1 i1 i2 i2
Şekildeki X ve Y akım makaralarından i1 ve i2 şiddetinde akım geçerken, makara eksenleri
boyunca oluşan B x ve B y manyetik alan şiddetleri arasında 3B x = 2B y ilişkisi vardır.

i1
Makaraların birim uzunluklarının sarım sayıları birbirine eşit olduğuna göre, oranı kaç-
i2
tır?
343 2. ÜNİTE
2.4.B. Üzerinden Akım Geçen Bir Tele Manyetik Alanda Etkiyen Kuvvetin Şiddeti ve
Yönü
Akım geçen bir telin etrafında bir manyetik alan oluştuğunu artık biliyorsunuz. Akım geçen bir telin bir
dış manyetik alana maruz kaldığını düşünsek ne olurdu? İki mıknatıs, manyetik alanları sebebiyle nasıl
etkileşiyorsa, akım geçen bir telin oluşturduğu manyetik alan ile dış ortamın manyetik alanı etkileşime
girmelidir. Şimdi durumu bir deneyle kavramaya çalışalım.
DENEY 2.4: Akım Geçen Düz Tele Manyetik Alanda Etkiyen Kuvvet
Araç ve Gereçler
 İki adet çubuk mıknatıs  Uzun izoleli tel
 Güç kaynağı  Yarıklı kütle takımı
 Reosta  Plastik levha
 Yeterli uzunlukta 4 adet krokodilli bağlantı kabloları  Cetvel, ampermetre
 2 adet uzun ve 1 adet kısa destek çubuğu  2 adet üçayak
 Biri çengelli 3 adet bağlama parçası  Bunzen kıskacı
1. Uzun destek çubuğuna üçayağa yerleştirip, kısa destek çubuğunu da bağlama parçası ile
uzun destek çubuğunun üst ucuna bağlayınız.
2. Yarıklı kütle takımı kefesine 50 g kütleyi takarak bu kefenin çengeline de uzun izole telin bir
ucunu sıkıca bağlayınız. Buradaki telin ucunun izolesini bir miktar soyarak açıkta bırakınız.
3. Uzun izole telin diğer ucunu, kısa destek çubuğunun serbest ucuna takacağınız çengelli bağla-
ma parçasından başlayıp üzerine dolayarak bağlayınız. Bu ucun da izole kısmını bir miktar soyarak
açıkta bırakınız.
4. Uzun izole telin açıkta bıraktığınız uçlarından elektrik bağlantılarını gerçekleştirerek şekildeki
devreyi kurunuz.
Sürgü
kıskaç
ampermetre
mıknatıs
Reosta
izole
uzun tel
kablo güç
kaynağı
50 g
2. ÜNİTE 344
5. Diğer destek çubuğuna bunzen kıskacıyla sabitleyeceğiniz çubuk mıknatısı, uzun izole tele
resimde görüldüğü gibi yaklaştırınız.
6. Güç kaynağını 6V gerilimde çalıştırarak (Yeterli olmazsa 12V deneyiniz) ampermetreden ge-
çen akımı kaydediniz. Bu sırada, izole teldeki değişimi gözleyiniz.
7. Reosta sürgüsünü hareket ettirerek, geçen akımı öncekinin iki katına çıkarın ve izole teldeki
8. Akım sabitken, kıskacın ucundaki mıknatıs sayısını, aynı kutuplar yan yana gelecek biçimde
ikiye çıkarınız.
9. Son akım değeri sabit iken mıknatısın izole tele olan uzaklığını biraz artırın ve izole teldeki
10. Uzaklık sabit iken izole tel ile mıknatıs arasına plastik levhayı yerleştiriniz ve izole teldeki
11. Akımın yönünü değiştirdiğinizde izole teldeki değişimi gözleyiniz.
Değerlendirme
1. Uzaklık sabitken akımın artması, izole telde nasıl bir değişim oluşturdu?
2. Akım sabitken mıknatıs sayısını iki katına çıkarmanız, izole telde nasıl bir değişim oluşturdu?
3. Akım sabitken uzaklığın artması, izole telde nasıl bir değişim oluşturdu?
4. Uzaklık ve akım niceliklerinin her ikisi de sabitken izole tel ve mıknatıs arasına plastik levha
yerleştirilmesi izole telde nasıl bir değişim oluşturdu?
5. Akım yönü değiştiğinde izole telin hareketinde nasıl bir değişim gözlediniz?
345 2. ÜNİTE
Bu deneyinizde, uzaklık sabitken akımın artmasıyla telin önceki pozisyonuna göre daha çok hare-
ket ettiğini gözlemeniz gerekir. Bu durum, akımın artmasıyla manyetik alanda tele etkiyen kuvvetin (F)
arttığını gösterir. Akımı ve uzaklığı sabitleyip mıknatıs sayısını artırdığınızda telin hareketinin önceki tek
mıknatıs durumuna göre daha çok olacağını gözlemeniz gerekir. Bu durum ise sabit akım ve uzaklıkta,
manyetik alan şiddetinin artmasıyla kuvvetin artacağını gösterir. Akım ve mıknatıs sayısı sabitken, tel ile
mıknatıs arasındaki uzaklığı artırdığınızda telin öncekine göre daha az hareket ettiğini gözlemeniz ge-
rekir. Uzaklık ve akım şiddeti sabitken, pusula ile tel arasına plastik bir levha yerleştirmeniz sonucu telin
hareketinde öncekine göre bir değişim gözleniyorsa bu değişim, ortamların manyetik geçirgenliği ile ilgili
bir durum olarak karşınıza çıkar. Akım yönü değiştiğinde telin öncekinin tersi yönünde hareket ettiğini
gözlemişsinizdir. Bu durum, oluşan kuvvetin vektörel yani yönlü bir nicelik olduğunu gösterir.
Bu bilgilerimizle, manyetik kuvvet için matematiksel bir model bulmaya çalışalım.
II
B
,
Şekil 2.42: Akım taşıyan düz bir telin, manyetik alan çizgileriyle yaptığı açı ( i )
Şekil 2.42’deki gibi B manyetik alanı içinde bulunan , boyundaki ve üzerinden i akımı geçen düz
bir tele etkiyen manyetik kuvvetin büyüklüğünü (F) bulalım. Deney 2.4’te telden geçen akımı artırınca
telin daha fazla hareket ettiğini gözlemiştik. Buradan, akım ile oluşan manyetik kuvvetin orantılı olacağı-
nı kavrayabiliriz. Aynı deneyde mıknatıs sayısını iki katına çıkardığımızda, telin yine daha fazla hareket
ettiğini gözlemiştik. Bu durumda manyetik alan şiddeti ile oluşan manyetik kuvvetin orantılı olacağını
anlayabiliriz (F \ B). Burada diğer önemli bir nokta, telin ne kadar manyetik alan çizgisini kestiğidir. Telin
manyetik alan içindeki boyu ^,h arttıkça, telin kestiği alan çizgisi sayısı artacağından, oluşan manyetik
kuvvet de artmalıdır. Ayrıca telin, manyetik alan çizgileriyle yaptığı açı (i) azaldıkça (telin I konumundan
II konumuna gelmesiyle), telin kestiği alan çizgisi sayısı azalacağından, oluşan manyetik kuvvet azalma-
lıdır. Bunu, bilim insanları trigonometrik sinüs fonksiyonuna bağlamışlardır. Çünkü sinüs fonksiyonunda
açı azaldıkça fonksiyon değeri de azalır (F \ sini). Buna göre, B şiddetindeki manyetik alanda i akımı
taşıyan ve alan çizgileriyle i açısı yapan düz bir telin, alan içinde , boyundaki bölümüne etkiyen man-
yetik kuvvetin F büyüklüğü,
F = B · i · , · sin i
2. ÜNİTE 346
BY
B
B
i
B=
Şekil 2.43: Akım taşıyan düz bir tele, paralel ve dik olan manyetik alan bileşenleri
Şekil 2.43’teki gibi B manyetik alanı, tele paralel (B Y ) ve tele dik (B = ) iki bileşene ayrılırsa manyetik
alanın tele veya akıma dik bileşeninin büyüklüğü,
B = = B $ sin i
bağıntısına eşit olur. O hâlde, manyetik kuvvet eşitliği,
F = B= · i · ,
biçimine dönüşür. Buradan da şu önemli sonuca ulaşılır: Akım geçen bir tele manyetik kuvvetin etki-
mesi için akıma (tele) dik bir manyetik alan bileşeninin olması gerekir.
F
i F=0
B B
i = 90° i = 0°
sin 90° = 1 sin 0° = 0
(a) (b)
Şekil 2.44: (a) Akım taşıyan tel ile manyetik alan çizgileri dikse tele etkiyen kuvvet en büyüktür. (b) Akım taşıyan tel
ile manyetik alan çizgileri birbirine paralelse tele etkiyen kuvvet sıfırdır.
Şekil 2.44.a’daki gibi B manyetik alanı, akıma (tele) dik olduğu için bu telin , boyundaki bölümüne
etkiyen manyetik kuvvet (en büyük kuvvet),
Fmax = B · i · , ^ * h
347 2. ÜNİTE
eşitliğinden bulunur. Şekil 2.44.b’deki gibi akıma dik bir manyetik alan bileşeni olmadığından, bu tele
manyetik kuvvet etkimez (en küçük kuvvet):
Fmin = 0
En son yazdığımız (*) eşitliğine göre, (B) = newton/amper.metre, (i) = amper ve (,) = metre bi-
rimlerinde alınırsa manyetik kuvvetin birimi, (F) = newton (N) olacaktır.
Şekil 2.45: Sağ el kuralının manyetik kuvvet (F) yönünü bulmak için uygulanması
Manyetik kuvvetin yönü ise sağ el kuralı ile bulunur (Şekil 2.45). Bu kural uygulanırken sağ elin dört
parmağı manyetik alan yönünü, başparmak da akım yönünü gösterecek biçimde tutulursa avuç
içi manyetik kuvvetin yönünü gösterir.
Sağ el kuralından, manyetik kuvvet (F), akım (i) ve manyetik alanın (B) birbirine dik olacağını söy-
leyebiliriz. Şekil 2.44.a’da sağ el kuralı uygulanırsa kuvvetin yönü sayfa düzleminden içeri doğru ( ,)
bulunur.
UYARI
Sağ el kuralı, akım geçen düz tele etkiyen manyetik kuvvetin yönünü bulmak için uygulanırken
• Dört parmak, manyetik alan (B) yönünde,
• Başparmak, akımın (i) yönünde tutulursa
• Avuç içi, manyetik kuvvetin (F) yönünü gösterir.
2. ÜNİTE 348
N B
i B i
(a) (b) (c)
Şekilde verilen sistemlerde akım geçen tele etkiyen manyetik kuvvet yönünü gösteriniz.
ÇÖZÜM
Sağ el kuralına göre, dört parmağımızı manyetik alan ( B ) yönünde (Şekil a’da N’den S’ye
doğru), başparmağımızı da akım (i) yönünde tutarsak avuç içimizin göstereceği yönler, aşağıda
gösterdiğimiz gibi tele etkiyen manyetik kuvvet (F) yönü olacaktır.
F
N B
F
B i B i
F i
(a) (b) (c)
Akım taşıyan iki paralel telin birbirine uyguladığı kuvvetin büyüklüğü
d d
B2 F2 - 1 F1 - 2 B1 F2 - 1 F1 - 2
, ,
B2 B1
i1 i2 i1 i2
(a) (b)
Şekil 2.46: (a) Aynı yönlü akım taşıyan paralel teller birbirini çeker. (b) Zıt yönlü akım taşıyan paralel teller birbirini
iter.
349 2. ÜNİTE
Şekil 2.46’daki birbirine paralel, aynı yönde (a) ve zıt yönde (b) akımlar geçen (i1 ve i2 ) iki telin, bir-
birinden d uzaklığında iken , uzunluğundaki bölümlerine uygulayacakları manyetik kuvvet ne olacaktır?
Sağ el kuralından aynı yönde akım geçen tellerin birbirini çekecek yönde, zıt yönlü akım geçen tellerin
ise birbirini itecek yönde kuvvet uygulayacağını görebiliriz. Etki-tepki ilkesine göre, uygulanan kuvvetler
zıt yönlü ve eşit büyüklükte olmalıdır. 1. telin 2. tele uyguladığı kuvvetin büyüklüğünü F1 - 2 , 2. telin 1. tele
uyguladığı kuvvetin büyüklüğünü de F2 - 1 olarak gösterirsek
F1 - 2 = F2 - 1 (Vektörel olarak F1 - 2 = - F2 - 1 yazabiliriz.)
Şöyle ki tellerle manyetik alan arasında 90° açı olduğu için en büyük kuvvet uygulanır.
2 · i1 2 · i 1 · i2
F1 - 2 = B 1 · i2 · , = c K m · i2 · , = K · ·,
d d
2 · i2 2 · i 1 · i2
F2 - 1 = B 2 · i2 · , = c K m · i2 · , = K · ·,
d d
eşitliklerinden bu kuvvetlerin birbirine eşit olacağını gösterebiliriz. O hâlde, i1 ve i2 akımları geçen ve

birbirinden d uzaklığında bulunan iki telin , uzunluğundaki bölümlerine uyguladıkları manyetik kuvvetin
büyüklüğü,
2 · i1 · i2
Fikitel = K · $,
d
eşitliğinden bulunmalıdır. Bu eşitliğe göre, tellerin birbirine uyguladıkları kuvvetin büyüklüğünün, akım
şiddetlerinin çarpımıyla doğru, aralarındaki uzaklık ile ters orantılı olduğunu görebiliriz.
Birbirine yakın konulmuş düz ve çok uzun K, L, M tellerinden sırasıyla i, 2i ve 3i şiddetinde

akımlar geçiyor.
Buna göre, tellere etkiyen manyetik kuvvet yönleri ne olur?
d 2d
K L M
-x +x
i 2i 3i
2. ÜNİTE 350
ÇÖZÜM
d 2d
Aynı yönlü akım geçen tellerin birbirini çek-
K L M
tiğini, zıt yönlü akım geçen tellerin ise birbirini FKL
ittiğini söylemiştik. Buradan tellerin birbirine uy-

FKL
guladıkları kuvvetlerin büyüklüklerini isimlendi-
-x +x
relim: K ile L arasındakine FKL , K ile M arasında-
FLM
FKM FLM
kine FKM , L ile M arasındakine FLM dersek, FKM
i 2i 3i
L ve M telleri için kuvveti hesaplamaya gerek yoktur. L için toplam kuvvet yönü ^- xh yönünde,
M için toplam kuvvet yönü ^+ xh yönündedir. K için hesap yaparsak, , uzunluğu aynı kabul edilirse;
2 · i · 2i 4Ki · , ve F = K 2 · i · 3i $ , = 2Ki · ,
FKL = K ,= 3d d
d d KM
FKL 2 FKM olduğu için net kuvvet ^+ xh yönünde olmalıdır.
2.4.C. Manyetik Alan İçerisinde Akım Taşıyan Tel Çerçevenin Hareketi
+y L i M
i i
i
B F i K +x
M
K i
N
i F i
i
i N
-y
(a) (b)
Şekil 2.47: (a) Akım geçen çerçeveye manyetik kuvvetlerin ( F ) etkimesi. (b) Çerçevenin bu kuvvetler sayesinde
dönmesi
Şekil 2.47.a’daki gibi B manyetik alanında, akım geçen bir KLMN tel çerçeveyi düşünelim. Çerçe-
venin KL ve NM kenarları manyetik alan çizgilerine dik olduğu için bu kenarlara etkiyen kuvvetler en
büyük kuvvettir (F = B $ i $ , ). Sağ el kuralından B manyetik alanı + x yönünde ise KL kenarına etkiyen
kuvvet + y yönünde, NM kenarına etkiyen kuvvet - y yönünde olur. Bu kuvvetler eşit büyüklüktedir. Bu
nedenle bileşke kuvvet, çerçeve bu pozisyonda iken sıfırdır. Ancak çerçeve eksenine göre bu kuvvet-
lerin torkları toplamı sıfır olmaz. Çerçeve eksenine göre her iki kuvvetin de torku saat yönünde olacağı
için çerçeve saat yönünde dönerek Şekil 2.47.b’deki pozisyonuna gelir. Şimdi çerçeveye etkiyen toplam
torku bulalım.
351 2. ÜNİTE
b/2 b/2
L i
M
B
F F
a
i i
K N
(sol) i i (sağ)
Şekil 2.48: Akım geçen bir çerçevenin kenarlarına etkiyen manyetik kuvvet
Şekil 2.48’deki gibi B manyetik alanındaki çerçevenin,

KL veya NM kenarına etkiyen kuvvetinin büyüklüğü F = B · i · , eşitliğinden
F = B·i·a
olacaktır. KL kenarından uygulanan torkun büyüklüğü, x = F · d eşitliğinden
b
x KL = ^B · i · ah ·
2
olur. NM kenarından uygulanan torkun büyüklüğü ise
b
x NM = ^B · i · ah ·
2
olur. Bu torklar, aynı yönlü (saat yönünde) olduğundan çerçeveye etkiyen toplam torkun büyüklüğü,
x = x KL + x NM
b b
x = ^Bi · ah
+ ^Bi · ah ·
2 2
x = B$i$a$b
olur. Çerçevenin alanı A = a · b olacağından toplam torkun büyüklüğü,
x = B·i·A
eşitliğinden bulunacaktır.
Bulduğumuz bu eşitlik, elektrik motorlarının gücüyle ilgili ipuçları verir. Bu eşitlikten, çerçeve alanının,
akımın ve manyetik alan şiddetinin büyük olması durumunda bir elektrik motorunun gücünün daha fazla
olacağını görebiliriz. Günlük yaşamda birçok araçta, akım geçen çerçeveye etkiyen torktan yararlanı-
lır. Buna, analog ölçü aletlerini (yönlü akım gösteren galvanometre), elektrik enerjisini ses titreşimine
dönüştüren hoparlör cihazlarını örnek verebiliriz. Şiddetli sesin gerektiği yerlerde, büyük çaplı hoparlör
kullanılmasını buradan anlayabilirsiniz.
2. ÜNİTE 352
ARAŞTIRMA
Hoparlörün çalışma prensibini araştırınız ve bulgularınızı bir sunumla arkadaşlarınıza aktarınız.
2.4.Ç. Yüklü Parçacıkların Manyetik Alan İçindeki Hareketi
10. sınıf fizik dersi, “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde akım şiddetinin, telin ya da iletkenin kesi-
tinden birim zamanda geçen yük miktarı olduğunu öğrenmiştiniz. Akım geçen bir tele etkiyen manyetik
kuvvet aslında, telin içindeki yüklerin hareketi nedeniyle yüklere etkimektedir. Bu sebeple, manyetik alan
içinde hareketli yüklere de manyetik bir kuvvet etkimelidir. Şimdi de bu kuvvetin bağlı olduğu değişken-
leri ve yönünü analiz edelim.
Tt
B Tt
v II
i
il
Şekil 2.49: Yüklü bir taneciğin düzgün bir manyetik alana girişi ( il 1 i )
Şekil 2.49’daki gibi B manyetik alanına I yolu boyunca giren q yüklü parçacık için etkiyen kuvvet
neye eşit olur? Manyetik alanda, akım taşıyan düz tele etkiyen kuvvetin büyüklüğü, F = B · i · , · sin i
eşitliğinden bulunuyordu. Parçacığın, I yolunu Tt sürede v büyüklüğündeki hızla aldığını düşünelim.
q
Bu nedenle eşitlikte, akım yerine birim zamanda geçen yük miktarı cinsinden i = , telin boyu yerine
Tt
, = v ·Tt yazılabilir. Parçacığın hız vektörünün manyetik alan çizgileriyle yaptığı i açısı azaltılırsa
II yolu aynı süre ve hız için yine , = v ·Tt kadar olur. Ancak bu durumda yüklü parçacığın kestiği çizgi
sayısı daha az olacaktır. Bu sebeple açı değişkenini yine aynen alırsak B şiddetindeki manyetik alana,
alanla i açısı yaparak v büyüklüğündeki hızla giren q yüküne etkiyen manyetik kuvvetin F büyüklüğü,
q
F = B · i · , · sin i = B · e o · ^v · Tt h · sin i
Tt
F = B · q · v · sin i
olacaktır.
353 2. ÜNİTE
Manyetik alanın, hız vektörüne dik bileşeninin büyüklüğü, B = = B · sin i olacağından eşitlik,
F = B= $ q $ v
biçiminde düzenlenebilir. Burada, (B) = newton/amper.metre, (q) = coulomb ve (v) = metre /saniye
birimlerinde alınırsa manyetik kuvvetin birimi (F) = newton (N) olacaktır.
B B
v v
i = 90° i = 0°
sin 90° = 1 sin 0° = 0
(a) (b)
Şekil 2.50: (a) Yüklü parçacık, manyetik alana dik girdiğinde en çok kuvvete maruz kalır. (b) Aynı parçacık manyetik
alana paralel girdiğinde hiçbir kuvvete maruz kalmaz.
Şekil 2.50.a’daki gibi parçacık, manyetik alana dik olarak girerse parçacığa etkiyen kuvvet en büyük
olur. Bu durumda eşitlik,
Fmax = B · q · v
biçiminde olur. Şekil 2.50.b’deki gibi parçacık, alan çizgilerine paralel girerse parçacığa manyetik kuvvet
etkimez. O hâlde, en küçük kuvvet sıfır olacaktır:
Fmin = 0
Manyetik alanda hareket eden, elektrik yüklü taneciklere etkiyen manyetik kuvvet yine sağ el kura-
lıyla bulunur. Ancak burada, akım taşıyan tele etkiyen manyetik kuvveti bulurken kullandığımız sağ el
kuralında küçük bir değişiklik yapmamız gerekecek. Dört parmağımız yine manyetik alan ( B ) yönünde
tutulmalıdır. Başparmağımız akım yönünü gösteriyordu. Akımın yönü pozitif (+) yüklerin hareket yönü
kabul edildiği için başparmağımızı pozitif yüklerin hareketiyle aynı yönde, negatif (–) yüklerin hareketine
ise ters yönde tutmamız gerekir. Bu durumda pozitif yükleri kendi hareket yönünde, negatif yükleri ise
hareketine ters yönde akım oluşturuyor gibi düşünebiliriz. Bu koşulları yerine getirdiğimizde, avuç içi
manyetik kuvvetin yönünü gösterecektir.
2. ÜNİTE 354
UYARI
Sağ el kuralı, yüklü parçacıklara etkiyen manyetik kuvvetin yönünü bulmak için uygulanırken;
• Dört parmak, manyetik alan ` B j yönünde,
• Başparmak, pozitif (+) yüklerin hareketi yönünde, negatif (–) yüklerin hareketine ters yönde
tutulursa,
• Avuç içi, manyetik kuvvetin ( F ) yönünü gösterir.
B B v -q
B
v
v
+q
+q
(a) (b) (c)
Düzgün manyetik alana ^Bh şekillerdeki gibi dik olarak giren yüklü parçacıklara etkiyen
manyetik kuvvetlerin yönünü gösteriniz.
ÇÖZÜM
Sağ el kuralını uygularsak bulacağımız manyetik kuvvetin yönü aşağıdaki gibi olacaktır.
B B i
i
v -q i B
v
v F
F
+q
F
+q
(a) (b) (c)
355 2. ÜNİTE
-q
B v +q B
v
F v v F
F
F F F
F F v
v
v v
(a) (b)
Şekil 2.51: (a) Düzgün manyetik alanda + q yüklü parçacığın çembersel hareketi (b) Aynı alanda –q yüklü parça-
cığın ters yönlü çembersel hareketi
Düzgün bir manyetik alana dik giren elektrik yüklü parçacıkların hareket yörüngesi nasıl olacaktır?
Şekil 2.51.a’daki gibi sayfa düzlemine dik ve içe doğru ( ,) bir manyetik alana, dik giren + q yüküne etki-
yen kuvvet, hız vektörüne daima dik olacaktır. Bu durumda hızın büyüklüğü değişmez ancak hızın yönü
değişeceğinden, parçacık dairesel bir yörünge izlemelidir. Şekil 2.51.b’deki gibi - q yüklü parçacık, aynı
yöndeki manyetik alana dik girerse aynı biçimde dairesel yörüngeyi izler ancak + q yüklü parçacığa göre
ters yönde döner. Şekil 2.51.a ve b’den, aynı yönlü manyetik alanda, zıt yüklerin dairesel yörüngelerde
birbirine ters yönlerde dönecekleri anlaşılmaktadır.
UYARI
Düzgün manyetik alana dik olarak giren yükler, dairesel yörüngelerde döner. Eğer zıt yükler, aynı
manyetik alana dik girerlerse birbirlerine ters yönde döner.
2.4.D. Manyetik Akı

Birim yüzeyden (1m2) dik olarak geçen manyetik akıya manyetik alan şiddeti (B) ya da manyetik akı
yoğunluğu denir. Bu tanımdan da alan şiddetinin, modellenen manyetik alan çizgilerinin sıklaştığı yerler-
de arttığı, seyrekleştiği yerlerde azaldığı, paralel kaldığı yerlerde ise değişmediği sonucuna ulaşılabilir.
Buna göre, alan çizgilerinin paralel olduğu yerlerde, düzgün manyetik alan olduğunu söyleyebiliriz.
Manyetik akı ise, yüzeyin tamamından dik olarak geçtiği varsayılan, manyetik alan çizgilerinin sayısı
ile orantılı bir büyüklüktür. Manyetik akı, “U’’ simgesiyle gösterilir. Ayrıca “skaler’’ bir büyüklüktür.
2. ÜNİTE 356
A A N
N
N i
B
A
B B
(a) (b) (c)
Şekil 2.52: İletken bir çerçevenin düzgün manyetik alandaki konumlarının düşey kesitleri
Şekil 2.52’de yüzey alanının büyüklüğü A olan ve düzgün manyetik alanına yerleştirilen bir çerçeve-
nin sayfa düzlemindeki kesitleri gösterilmiştir. Şekil 2.52.a’daki konumda, çerçeveden geçen manyetik
akı,
• B ’nin büyüklüğü ile orantılı olarak artar.
• Yüzey alanının büyüklüğü (A) ile orantılı olarak artar.
Şekil 2.52.b’deki gibi çerçeve, bir miktar döndürüldüğünde, çerçeve içinden geçen manyetik akı Şekil
2.52.a’dakine göre azalır. Bu durumda, çerçevenin yüzeye dik olduğunu kabul ettiğimiz hayalî doğrultu,
yani yüzey normali (N) alan çizgileriyle i açısı yapmış olur. Şekil 2.52.a’da yüzey normali ile alan çizgi-
leri 0° açı yapar. Bu pozisyonda, çerçeveden geçen manyetik akı en çoktur. Bu açıya (0°) göre, en büyük
değerinde olan trigonometrik fonksiyon, cosinüs fonksiyonudur. Açı (i) büyüdükçe cos i değeri azalır.
Bu sebeple, Şekil 2.52.b’ye göre, çerçeveden geçen manyetik akı, aynı zamanda
• Manyetik alan çizgileriyle yüzey normali (N) arasındaki i açısının cosinüs değeri ile orantılıdır.
O hâlde, B şiddetindeki manyetik alanda, yüzey normalinin alan çizgileriyle i açısı yaptığı ve yüzey
alanının büyüklüğü A olan bir çerçeveden geçen manyetik akı,
U = B $ A $ cos i
eşitliğinden bulunur. Bu eşitliğe göre, Şekil 2.52.a’daki pozisyonda i = 0° ve cos0° = 1 olduğundan,

manyetik akının en büyük değeri,
U max = B · A
kadar olur. Şekil 2.52.c’deki pozisyonda ise i = 90° ve cos90°= 0 olduğundan en az manyetik akı elde
edilir.
U min = 0
Manyetik akının SI birimi, bilim insanı Wilhelm Eduard Weber'in (Vilyım Edvard Veber, 1804-1891)
onuruna,
357 2. ÜNİTE
(U) = weber(Wb)
olarak kabul edilmiştir. Bu birime göre, manyetik alan şiddetinin,
newton
^Bh = amper · metre
U
olan SI birimine ilave birimler tanımlanmıştır. Şöyle ki B = olacağından, manyetik alan şiddetinin SI
A
birimi,
Wb
^Bh =
m2
olarak da verilir. Ayrıca bilim insanı Nicola Tesla (Nikola Tesla,1856-1943) onuruna, manyetik alan şid-
deti SI birimi,
^Bh = Tesla ^Th
olarak da kabul edilmiştir. Manyetik alan şiddeti ( B ) vektörel bir büyüklük olmasına karşın, manyetik akı
(U) skaler bir büyüklüktür.
Manyetik akı değişimi (TU)

Manyetik akı değişimi, bir çerçevenin hareket pozisyonuna göre, çerçeveden geçen son durumdaki
manyetik akı değeri ( U 2 ) ile ilk durumdaki manyetik akı değerinin ( U 1 ) farkıdır. Buna göre, manyetik akı
değişimi (TU),
TU = U 2 - U 1
eşitliğinden bulunur.
A A
B B
53°
I II
Manyetik alan şiddeti B = 0, 5T olan bir ortamda yüzey alanının büyüklüğü S = 1m 2 olan bir
çerçevenin sayfa düzlemine göre kesiti I konumundan II konumuna getiriliyor.
Buna göre, çerçeveden geçen manyetik akımın değişimi kaç Wb olur?
(cos37° = 0,8 ve cos53° = 0,6 alalım.)
2. ÜNİTE 358
ÇÖZÜM
normal
A A
37°
B normal B
53°
53°
I II
i = 0° i = 37°
cos 0° = 1 cos 37 = 0, 8
U 1 = B $ A = 0, 5 $ 1 U 2 = B $ A $ cos 37° = 0, 5 $ 1 $ 0, 8
U 1 = 0, 5 Wb U 2 = 0, 4 Wb
Manyetik akım değişimi: TU = U 2 - U 1

TU = 0, 4 - 0, 5
TU = - 0, 1 Wb olacaktır.
2.4.E. Manyetik Akı Değişimi ile Oluşan İndüksiyon Akımı
Günlük yaşamda kullandığımız çamaşır makinesinden, bulaşık makinesine; bilgisayarımızdan tele-

vizyonumuza kadar hemen hemen tüm cihazlarda elektrik devreleri vardır. 10. sınıf fizik dersi, “Elektrik
ve Manyetizma” ünitesinde, bir elektrik devresinden akım geçmesi için elektromotor kuvvete gereksinim
olduğunu öğrenmiştiniz. Emk kaynağı olarak genelde bir pili ele almıştınız. Ancak evlerimizde veya
sanayide, prizlere takarak kullandığımız tüm cihazlarda, emk kaynağı bir pil değil elektrik üretim sant-
ralleridir. Bu santraller, farklı enerji türlerini elektrik enerjisine dönüştürür. Günlük yaşamımızdaki enerji
ihtiyacını karşılayan baskın yöntem nedir, hiç düşündünüz mü?
Bu sorunun çoğunlukla cevabı elektromanyetik indüksiyon (etkileme) olayıdır. Bu olay özetle şöyle
anlatılabilir: Bir elektrik devresinden geçen manyetik akı zamanla değişiyorsa bu devrede bir emk ve
bir elektrik akımı oluşur. Santrallerde mıknatıslar ile tel bobinler birbirine göre hareket eder ve bobinde
zamanla değişen manyetik akı, bir emk üretir. Bu bakımdan, elektromanyetik indüksiyon, elektrik üreti-
minde güneş santralleri hariç, elektrik üretim santrallerinin temelini oluşturur.
Şimdi, elektromanyetik indüksiyon (etkileme) olayını bir deneyle kavramaya çalışalım.
359 2. ÜNİTE
DENEY 2.5: Elektromanyetik İndüksiyon (Etkileme) Olayının

Gözlenmesi
Araç ve Gereçler
 Analog galvanometre (mA)
 İki adet çubuk mıknatıs
 Sırasıyla 300, 600 ve 1200 sarımlı üç bobin ve iki adet bağlantı kablosu
1. Önce 300 sarımlı bobinin kutuplarını, galvanometrenin uçlarına bağlantı kabloları ile bağlayınız.
2. Çubuk mıknatısın N kutbunu, bobinin içine doğru önce yavaşça yaklaştırırken galvanometrenin
ibresini gözleyiniz (b).
3. Çubuk mıknatısı bobinin içinde bekletirken galvanometrenin ibresini gözleyiniz.
4. Çubuk mıknatısı bobinin içinden yavaşça çıkarırken galvanometrenin ibresini gözleyiniz.
5. Bu işlemleri, mıknatısı daha hızlı hareket ettirerek tekrarlayıp galvanometrenin ibresini gözle-
yiniz.
6. Buraya kadar yaptığınız işlemleri, aynı kutuplarını yan yana birleştirdiğiniz iki çubuk mıknatısla
tekrarlayıp galvanometrenin ibresini gözleyiniz (c).
7. Mıknatısın S kutbunu yaklaştırıp uzaklaştırma işlemi yaparak galvanometrenin ibresini gözleyi-
niz (ç).
8. Bu işlemleri, bir de 600 ve 1200 sarımlı bobinlerle tekrarlayıp galvanometrenin ibresini gözle-
yiniz.
9. Şimdi de mıknatısı sabit tutup bobini ileri geri hareket ettirerek galvenometrenin ibresini göz-
leyiniz.
(a) (b)
2. ÜNİTE 360
(c) (ç)
Değerlendirme
1. Mıknatısın ileri geri hareketinde ve bobin içinde hareketsiz iken galvanometre ibresi hangi yön-
lerde saptı?
2. Mıknatısı hızlandırdığınızda ibrenin hareketinde nasıl değişim oldu?
3. Mıknatısın öncekine göre diğer kutbunu çevirip mıknatısı, ileri geri hareket ettirdiğinizde ne gibi
bir fark oldu?
4. Mıknatıs sayısını iki katına çıkardığınızda ibrenin hareketinde nasıl değişim oldu?
5. Sarım sayıları daha çok olan bobinlerle işlemleri tekrarladığınızda ne gibi bir fark oldu?
6. Mıknatıs sabitken bobin hareket ettirildiğinde aynı etkiyi gözlemlediniz mi?
Deney 2.5’te tek mıknatısı yavaş hareket ettirdiğinizde ibrenin daha az, hızlı hareket ettirdiğinizde
ibrenin daha çok saptığını gözlemişsinizdir. Bu aynı manyetik akı değişimini kısa sürede yaptığınızda
daha çok emk oluştuğunu gösterir. Mıknatısı bobin içinde hareket ettirmediğinizde, ibrede sapmanın
olmaması gerekir. Bu bize, emk oluşumu için akı değişiminin olması gerektiğini kanıtlar. İki mıknatısla
yaptığınızda ise ibrenin daha çok saptığını da gözlemiş olmalısınız. Bu manyetik akı değişimi aynı süre-
de ne kadar çok olursa emk’nin de fazla olacağını gösterir. Sarım sayısı daha fazla olan bobinle deneyi
tekrarladığınızda, ibrenin daha çok saptığını gözlemişsinizdir. Bu sarım, sayısı ile oluşan emk’nin oran-
tılı olacağını gösterir. Mıknatısın bobine giriş ve çıkışında veya mıknatısı ters çevirip deneyi tekrarladı-
ğınızda, ibrenin öncekilerin tersine saptığını gözlemlediniz. Mıknatıs sabitken, sadece bobini hareket
ettirdiğinizde ise ibrede, önceki etkilerin aynısını gözlemeniz gerekir. Bu da bize, bobinin ve mıknatısın
birbirine göre hareketli olmasının akı değişiminde yeterli olacağını gösterir. Çünkü ibrede sapma olması,
emk oluştuğunu gösterir. Emk oluşumu için ise akı değişiminin olması şarttır.
Şimdi bu olaya, manyetik kuvvet bakımından açıklık getirmeye çalışalım.
361 2. ÜNİTE
B
++ +
K + B
F
+ + v
v
v
–
–– –
L F
Şekil 2.53: Bir iletkenin manyetik alanda hareket ettirilmesi ile indüklenmesi
Şekil 2.53’teki bir KL iletkeni kesikli çizgilerle sınırlandırılan düzgün B manyetik alanında v hızıy-
la hareket ederken iletken içindeki yüklere manyetik kuvvet etkir. Bu sebeple, iletken içindeki pozitif
(+) yükler, sağ el kuralına göre yukarı yönlü manyetik kuvvet _ F i etkisiyle iletkenin K ucuna sürüklenir.
Negatif (–) yükler ise sağ el kuralına göre, aşağı yönlü manyetik kuvvet etkisiyle iletkenin L ucuna sürük-
lenir. Metal bir iletkende hareketli pozitif (+) yükler bulunmaz. Ancak metal iletkendeki negatif (–) yüklü
serbest elektronlar, hareket edebileceğinden iletkenin L ucuna sürüklenir. K ucu ise elektron kaybetmiş
aynı sayıdaki metal atomlarının toplandığı uç olur. Elektron kaybetmiş atomların ise pozitif (+) yüklene-
ceğini bilirsiniz. Sonuç olarak, manyetik alanda hareket eden KL iletkeni, K ucu pozitif (+), L ucu ise ne-
gatif (–) kutup ödevi gören bir üretece döner. KL iletkenin uçlarının, iletkenin manyetik alandaki hareketi
sonucu bu şekilde kutuplanmasına, iletkenin indüklenmesi denir. İndüklenmeyle, iletkenin uçlarında
oluşan emk’ine ise indüksiyon emk’i denir.
K +B B
N
B
i N + N i K
+ K +
B B
v v v
i Bl Bl
–
– L
–
M L M– M i
– L
(a) (b) (c)
Şekil 2.54: İletken bir çerçevenin sabit hızlı olarak düzgün manyetik alana girerken (a) alan içindeyken (b) alandan
çıkarken (c) İndüklenmesi
İletken bir halkanın, manyetik alandaki hareketinde ne olur? İletken bir KLMN halkası, kesikli çiz-
gilerle sınırlandırılmış düzgün B manyetik alana Şekil 2.54.a’daki gibi v hızıyla girerken, halkanın sade-
ce KL kenarı indüklenir ve K ucu pozitif (+), L ucu ise negatif (–) yüklenir. Böylelikle KL kenarı, bir üreteç
gibi davranır ve halkadan KNML yönünde bir akım geçmeye başlar (Akım yönünün, pozitiften negatife
doğru kabul edildiğini hatırlayınız.). İndüksiyon emk’inin neden olduğu bu akıma, indüksiyon akımı denir.
İletken halka, Şekil 2.54.b’deki manyetik alan sınırları içindeyken, halkanın KL ve MN kenarlarının ikisi de
2. ÜNİTE 362
indüklenir ve bu kenarlar özdeş iki üreteç gibi davranır. Ancak bu üreteçler aynı yönde ve büyüklükte in-
düksiyon emk’i ürettiği için bu emk’leri birbirini yok eder. Dolayısıyla halkada indüksiyon akımı oluşmaz.
İletken halka, Şekil 2.54.c’deki gibi alan sınırlarının dışına çıkarken halkanın sadece NM kenarı indük-
lenir ve N ucu pozitif (+), M ucu ise negatif (–) yüklenir. Böylelikle NM kenarı, bir üreteç gibi davranır ve
halkadan, ilk durumun tersine LMNK yönünde bir indüksiyon akımı geçmeye başlar.
Şimdi de olaya, manyetik akı değişimi bakımından açıklık getirelim.
Bir halkadan (çerçeveden) geçen manyetik akı, U = B · A · cos i
eşitliği ile bulunuyordu. Şekil 2.54.a,b ve c’de halkanın yüzey nor-
maliyle manyetik alan çizgileri birbirine paralel olduğu için cos i = 1
alınabilir. Bu durumda eşitliği U = B · A biçiminde kullanabiliriz. Bu-
rada manyetik alan şiddeti (B) sabittir. Halkamız, Şekil 2.54.a’ daki
gibi manyetik alana girdikçe alan içindeki yüzey alanı büyüklüğü
(A) artar. Dolayısıyla halkadaki manyetik akı(U), halka alana girer-
ken artar. Halkanın manyetik alan içindeki yüzey alanı büyüklüğü,
halkamız Şekil 2.54.c’deki gibi alandan çıkarken azaldığı için bu
durumda da halkadaki manyetik akı azalır. Şekil 2.54.b’deki gibi
halka, manyetik alan sınırları içinde hareket ederken manyetik alan
içindeki yüzey alanı büyüklüğü değişmediği için halkadaki manye-
tik akı değişmeyecektir. Burada ilginç olan durum şudur: İletken
halkadaki manyetik akı değişirken (akı artarken ya da azalırken),
halkada indüksiyon emk’i oluşmakta, akı değişmezken ise in- Fotoğraf 2.15: Micheal Faraday
düksiyon emk’i oluşmamaktadır.
Bilim insanı Micheal Faraday’in (Fotoğraf 2.15) adıyla bilinen Faraday Yasası (*), bu olayı anlatan
yasadır. Bu yasaya göre, iletken bir halkanın içinden geçen manyetik akı değişirse halkada in-
düksiyon emk’i oluşur. Faraday Yasası’na göre, TU akı değişimi, Tt sürede, n sarımlı bir halkada
gerçekleştiğinde, bu halkada oluşan indüksiyon emk’inin f büyüklüğü,
TU
f = n·
Tt
eşitliği ile bulunur. Bu eşitlikten, akı değişimi birimi (TU) = weber, geçen süre (Tt ) = saniye birimlerin-
de alınırsa emk birimi;
weber
^fh = = volt
saniye
olur.
Şekil 2.53’teki gibi B şiddetindeki düzgün manyetik alanda boyu ,, hızının büyüklüğü v olan bir iletkenin
uçlarında oluşan emk’in f büyüklüğünü bulalım.
(*) İndüksiyon yasası olarak da bilinen bu yasa 1831 yılında birbirlerinden habersiz olarak Michael
Faraday ve Joseph Henry tarafından bulunmuştur. Bulgularını ilk yayımlayan Faraday olduğu için Fara-
day Yasası olarak adlandırılır.
363 2. ÜNİTE
v $ Tt TU
B , f=n
+ Tt
TU = U 2 - U 1 = B · A 2 - B · A 1 = B Â 2 - A 1h = B ·TA
v v
, I konumunda A 1 = 0
123
TA = , · ^v ·Tth olur.
TA
II konumunda A 2 = , · ^v ·Tth
– n = 1 alınmalıdır.
I II B ·TA B · , ^v · T th
123 f= =
Tt Tt
Tt
f = B$v$,
bulunur. Hız vektörü ile tel arasında i açısı olduğunda ise uçlarda oluşacak emk büyüklüğü,
v $ Tt
,B
+ I konumunda A 1 = 0
II konumunda A 2 = ^, · sin ih · v ·Tt
i
, $ sin i
, A ,
Buradan TA = A 2 - A 1 = , · v ·Tt · sin i olur.
TA TU B · TA B · , · v · Tt sin i
i i f= = =
– Tt Tt Tt
I II
123
Tt
f = B · v · , · sin i
Şekildeki gibi bükülmüş KLM iletken teli, düzgün B

K
manyetik alanında sabit büyüklükteki v hızıyla hareket B
ettirilirken KL arasındaki potansiyel farkı 3 volt oluyor. v
LM = 3 KL olduğuna göre, KM arasındaki po-

tansiyel farkı kaç volt olur?
(sin37° = 0,6 alalım.) L
37°
2. ÜNİTE 364
ÇÖZÜM
KL = , ise LM = 3, olsun.
KL arasında oluşan potansiyel farkı,
K K
VKL = Bv, olur. Bu değer TA 1 alanı ile orantılı B
bir büyüklüktür. v
LM arasında oluşan potansiyel farkı, ,
TA 1
VLM = B · v · 3, · sin 37° = B · v · 3, · 0, 6
VLM = 1, 8 Bv, olacaktır. Bu değer de TA 2 ala-
L L
nı ile orantılı bir büyüklüktür. 3,
KM arasındaki potansiyel farkı ise TA 1 ve TA 2
TA 2
alanlarının toplamı ile orantılı olmalıdır. O hâlde,
37°
VKM = VKL + VLM olacağından
M M
VKM = 2, 8Bv, olur.
VKL = Bv, = 3 volt ise VKM = 2, 8 · 3
VKM = 8, 4 volt olur.
İlginç olan ikinci bir durum da indüksiyon akımının yönüyle ilgili durumdur. Şekil 2.54.a’daki
durumda dış manyetik alan sayfa düzleminden içeri doğrudur( ,). Halkadan geçen akımın oluşturduğu
manyetik alanın, halka içindeki yönünü bulurken kullandığımız sağ el kuralını bu duruma uyarlayalım.
Sağ elimizin başparmağını, sayfa düzleminden içeri doğru tutarak halkayı avuç içine almaya çalışırsak
dört parmağımızın dolanma yönü, halkada oluşan indüksiyon akımının yönünü vermelidir. Buna göre,
oluşan akımın LMNK yönünde olmasını bekleriz. Ancak oluşan akım, bunun tam tersi KNML yönündedir.
Bu yöndeki akım, sağ el kuralına göre sayfa düzleminden içe doğru( ,), dış manyetik alanın ( B ) tam
tersi yönde, sayfa düzleminden dışa doğru (9) manyetik alan
ı ı
( B ) oluşturur. Buna göre, halka manyetik alana girerken B
manyetik alan yönünün, B dış manyetik alanını azaltıcı yön-
de olduğunu söyleyebiliriz. Aynı durum, Şekil 2.54.c’de, halka
manyetik alandan çıkarken de olur. Bu durumda, LMNK yö-
ı
nündeki akımın oluşturduğu B manyetik alanı, B dış manyetik
ı
alan ile aynı yönlüdür ( ,). Buna göre, B manyetik alanının,
B dış manyetik alanını artırıcı yönde oluştuğunu söyleyebiliriz.
Beklentinin tersi yönde oluşan indüksiyon akımıyla ilgili olarak,
bilim insanı Heinrich Friedrich Emil Lenz (Henrik Firedrik
Emil Lenz, 1804-1865) (Resim 2.2), kendi adıyla bilinen Lenz
Yasası’nı önermiştir. Bu yasaya göre indüksiyon akımı, ken-
dini oluşturan nedeni ortadan kaldıracak yöndedir. Resim 2.2: Heinrich Friedrich Emil Lenz
365 2. ÜNİTE
Bu yasadan çıkardığımız sonuca göre, bir halkada oluşan indüksiyon akımı, halkadaki akı artar-
ken onu azaltıcı; akı azalırken ise onu artırıcı yönde oluşmalıdır. Bu ters durum nedeniyle, Faraday
Yasası'nda verilen eşitlik,
f = ^-h n ·
TU
Tt
biçiminde düzenlenmiştir. (–) işareti, emk’nin beklenenin tersi yönde olacağını gösterir. Bu işaret grafik
çizimlerinde ve teorik çıkarımlar için önemlidir. Ancak sadece oluşan emk büyüklüğü ön planda oldu-
ğunda, bu işareti kullanmaya gerek yoktur. Deney 2.5’te mıknatıs, bobin içinde ileri geri hareket ettiri-
lirken galvanometre ibresinin sağa sola sapması, Lenz Yasası ile daha iyi anlaşılabilir.
Şekildeki düzenekte mıknatısın, bobine + x yönünde yaklaşması ile bobinden - x yönün-

de uzaklaşması sırasında, R direncinden geçen indüksiyon akımının yönleri ne olur?
-x +x
S N
I II
ÇÖZÜM
X Y
+x -x
S N Bl S N Bl
R R
I i II
i i
Bl
Bl
Mıknatıs + x yönünde yaklaşırken, bobin içinde akı artar. Lenz Kuralı gereği bobinden, bu akıyı
azaltıcı yönde akı oluşturacak ^B ıh yönde akım geçmelidir. Bu durumda, R direncinden I yönünde
akım geçer.
Mıknatıs, - x yönünde uzaklaşırken bobin içinde akı azalır. Lenz Kuralı gereği bobinden, aza-
lan bu akıyı artırıcı yönde akı oluşturacak ^B ıh akım geçmelidir. Bu durumda R direncinden II
yönünde akım geçer.
2. ÜNİTE 366
Şekildeki X ve Y bobin devreleri için, X bobin X Y

devresindeki;
a) K anahtarı kapatıldığında,
b) K anahtarı kapalı kaldığında,
K R
c) K anahtarı açıldığında + –
Y bobin devresindeki R direncinden geçecek I II

indüksiyon akımının yönü için ne söylenebilir?
ÇÖZÜM
a) Sağ el kuralı, Lenz Kuralı göz
a)
önüne alınarak uygulanırsa X devre- X Y
sindeki üreteç akımının oluşturduğu B

Bı
sola doğru manyetik alan (B) çizgile-
ri, Y bobinindeki indüksiyon akımının
oluşturacağı sağa doğru manyetik alan K R
+ –
(Bl) çizgileri ile yok edilmeye çalışılır. i
II
Bu durumda, R’den II yönünde
akım geçmelidir.
b) X bobininde, anahtar (K) kapalı b)

X Y
kaldığı sürece bu bobinin oluşturaca-
Bl
ğı manyetik alan (B) sabit büyüklükte
olacaktır. X’te oluşan alan çizgilerinin
içinden geçtiği Y bobininde ise akı de- + –
K R
ğişimi olmayacağı için indüksiyon akı-

mı oluşmaz.
c) X bobininde anahtar (K) açılınca,

c)
yavaş yavaş her bir sarımdaki akım X Y
tükeninceye kadar, manyetik alan da

Bl
zamanla azalır. Bu durumda Y bobinin- B
de oluşacak indüksiyon akımı, azalan
K
bu alanı (B) destekleyici yönde ^B ıh
R
+ –
i
oluşmalıdır. Bu durumda R direncin- I
den I yönünde akım geçmelidir.

(a) ve (b) durumlarında Y bobinindeki R direncinden geçen indüksiyon akımının kısa süreli olaca-
ğını unutmamak gerekir. Sürekli akım elde etmek için akı değişiminin sürekli olması gerekir.
367 2. ÜNİTE
TARTIŞMA
Çözdüğünüz bir önceki örnekte, Y bobininde sürekli indüksiyon akımı elde etmek için olması ge-
reken akı değişiminin sürekliliği nasıl sağlanabilir? Tartışınız.
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki bobin devrelerinden X devre- X Y
sindeki reostanın sürgüsü sırasıyla + x ve

- x yönlerinden kaydırılırken, Y bobinindeki
sürgü
R direncinden geçecek indüksiyon akımın R
+ –
yönlerini bulunuz.
-x +x
I II
2.4.F. Öz-İndüksiyon Olayı

Kapalı iletken bir devrenin kendi üzerinde meydana getirdiği indüksiyon olayına, öz-indüksiyon
olayı denir. Bu olaydan ötürü oluşan emk’ine ise öz-indüksiyon emk’i denir. İndüksiyon emk’inden bir
dış manyetik alan sorumlu olduğu hâlde, öz-indüksiyon emk’inden devrenin kendi oluşturduğu manyetik
alan sorumludur.
il
Bl Bl
I II
B B
il
K i K i K
+ – + – + –
(a) (b) (c)
Şekil 2.55: Bir makara devresinde (a), anahtar kapalıyken (b) ve anahtar tekrar açıldığında (c), üreteç akımının (i)
ve oluşan öz-indüksiyon akımının (i) manyetik alan çizgileri ( B ve Bı).
1. Şekil 2.55.a’daki makara devresinde, K anahtarı kapatılınca, devredeki akım şiddeti (i), makara
içindeki manyetik alan şiddeti (B) ve sarımlardan geçen manyetik akı şöyle değişir:
ü Akım şiddeti,
i1 = 0 değerinden i2 = i değerine,
ü Manyetik alanın şiddeti,
2. ÜNİTE 368
B 1 = 0 değerinden B 2 = B değerine
ü Manyetik akı,
U 1 = 0 değerinden U 2 = U değerine
yükselir. Bu aşamada, sarımlardan geçen manyetik akı arttığı için sarımlarda, Lenz Kuralı’na göre,
bunu azaltıcı olarak (Bl), I yönünde kısa süreli bir öz-indüksiyon emk’i oluşur. Ayrıca bu emk, aynı
yönde öz-indüksiyon akımı (il) oluşturur (Şekil 2.55.b).
2. Anahtar kapalı durumda iken i değerine yükselen akım şiddeti değişmediği için, makaranın içinde-
ki manyetik alan şiddeti (B) ve sarımlardan geçen U manyetik akısı değişmez. Bu nedenle sarımlarda,
öz-indüksiyon emk’i ve akımı oluşmaz (il = 0 ).
3. Şekil 2.55.b’deki K anahtarı açılınca devredeki akım şiddeti (i), makaranın içindeki manyetik
alan şiddeti (B) ve sarımlardan geçen manyetik akı şöyle değişir:
ü Akım şiddeti,
i1 = i değerinden i2 = 0 değerine,
ü Manyetik alanın şiddeti,
B 1 = B değerinden B 2 = 0 değerine
ü Manyetik akı,
U 1 = U değerinden U 2 = 0 değerine
düşer. Bu aşamada sarımların içinden geçen manyetik akı azaldığı için sarımlarda, Lenz Yasası'na
göre, bunu artırıcı olarak (Bl) II yönünde kısa süreli bir öz-indüksiyon emk’i oluşur. Ayrıca bu emk, aynı
yönde öz-indüksiyon akımı oluşturur (il) (Şekil 2.55.c).
UYARI
Öz-indüksiyon akımı, bir makarada üreteç akımı artarken ona karşıt yönde; üreteç akımı azalırken
ise onunla aynı yönde destekleyici olarak ortaya çıkar.
SİZ ÇÖZÜN
Şekildeki X, Y makara devreleri için X X Y
devresindeki K anahtarı kapatıldığı anda, bu

devrede oluşacak öz-indüksiyon akımının
yönü ile Y devresindeki R direncinde oluşa-
K R
+ –
cak indüksiyon akımının yönleri ne olur?
I II III IV
369 2. ÜNİTE
2.4.G. Elektrik Motoru ve Dinamonun Karşılaştırılması
Elektrik motoru, elektrik enerjisini mekanik enerji türü olarak bildiğimiz dönme kinetik enerjisine dö-
nüştüren sistemlerdir.
S Stator
F L
I
K
B
M Stator
I
I N
I
I
Rotor P F
Fırça
I
Almaç
Şekil 2.56: Basit bir elektrik motoru devresi
Şekil 2.56’da basit bir elektrik motoru devresi görülmektedir. Bu motorlardaki çerçeveden KLMP
yönünde akım geçtiğinde, manyetik alana ( B ) dik olan çerçeve kenarlarına manyetik kuvvet etkir. Sağ
el kuralından, KL kenarına yukarı yönde, MP kenarına aşağı yönde kuvvet etkir. Böylelikle çerçeve,
turuncu renkte gösterilen okların yönünde döner. Elektrik motorlarıyla ilgili bazı kavramları öğrenmek
yerinde olacaktır. KLMP halkasına, üreteçten gelen akımın kesintiye uğramadan aktarılmasını sağla-
yan ve her biri halkanın iki ucuna ayrı ayrı bağlanmış, yarım çember biçimindeki iletkenlere, almaç
(komütatör) denir. Genelde bakır metalinden yapılır. Almaçlara hafif sürtünmeli dokunarak ve üreteç
akımını aktaran iletken parçalara ise fırça denir. Fırçalar, ince bakır liflerden veya karbon-grafit karışımı
bir maddeden oluşur. Rotor, motorun dönen kısmıdır. Şekil 2.56’daki motorda KLMP iletken halkası,
bir rotordur. Stator ise motorun dönmeyen sabit kısmıdır. Şekil 2.56’daki stator, kutupları görülen daimi
mıknatıstır. Daha önce 2.4.C numaralı bölümde manyetik alanda, akım geçen bir tel çerçeveye etkiyen
toplam tork büyüklüğünün x = B · i · A kadar olduğunu ispatlamıştık. A, çerçeve veya halkanın yüzey
alanının büyüklüğü, B manyetik alan şiddeti, i halkadan geçen akım şiddeti idi. Bu eşitlikten, bir elektrik
motorunun sağlayacağı torkun, hangi değişkenlerle artırabileceğini görebiliyoruz. Ayrıca halka sayısının
2. ÜNİTE 370
çok olması motor torkunu artırır. Fotoğraf 2.16’da deney amaçlı ve daimi mıknatıslı bir elektrik motoru
modeli görülmektedir.
Fotoğraf 2.16: Deney amaçlı elektrik motoru modeli
Fotoğraf 2.17’de ise daimi mıknatıslı elektrik motoru görülmektedir. Siyah halka biçimindeki parça, daimi
mıknatıstır (stator). Dönen bölüm (rotor) ise mavi renkli tel sargılardan oluşan bobinlerin dizildiği parça-
dır.
Fotoğraf 2.17: Daimi mıknatıslı (siyah çember) bir elektrik motoru
371 2. ÜNİTE
Daimi mıknatısların kırılgan ve maliyetli oluşu nedeniyle günlük yaşamda kullandığımız çoğu
elektrik motorunda stator kısmı elektromıknatıstan oluşur. Fotoğraf 2.18’de statoru, elektromıknatıs
olan bir elektrik motoru görülmektedir. En üstteki bobin, oluşturduğu akı ile dıştaki metali elektromık-
natısa dönüştürür. Mile bağlı olan bobin ise, motorun rotor kısmıdır. Konunun giriş bölümünde Jedlik’in
Resim 2.10 gördüğümüz motoru, bu tip motorların ilk modelidir.
Fotoğraf 2.18: Elektromıknatıslı statorden oluşan bir elektrik motoru
Dinamolar ise elektrik motorlarının tam tersi bir işleve sahiptir. Yani dinamolar, mekanik enerjiyi
elektrik enerjisine dönüştüren sistemlerdir. Dinamolara, doğru (tek yönlü) akım jeneratörleri de denir.
Dinamolar, elektrik motorları ile benzer yapıya sahiptir. Ancak dinamolarda stator dediğimiz sabit kısım,
daimi mıknatıs olmak zorundadır. Rotor kısmı ise dış kaynaklı bir dönme kinetik enerjisiyle döndürüldü-
ğünde, rotor halkasında oluşan indüksiyon emk’i ile elektrik enerjisi, almaçlar aracılığıyla dış devreye
aktarılmış olur. Faraday Yasası gereği, kullanılan mıknatısın güçlü olması, rotor halkalarındaki sarım
sayısının çok olması ve rotorun birim zamandaki dönme sayısının fazla olması gibi değişkenler, dina-
modan elde edilecek indüksiyon emk’inin daha fazla olmasını sağlar. Şekil 2.56’daki elektrik motorunda
rotor halkasından KLMP yönünde akım geçerken, rotorun dönüşü sağ el kuralına göre saat yönünde
(turuncu oklar) oluyordu. Şimdi de Şekil 2.57’deki gibi dış mekanik enerjiyle, rotor halkası saat yönünde
döndürülürse (turuncu oklar), Lenz Kuralı gereği, rotorda PMLK yönünde bir indüksiyon akımı oluşur.
Böylelikle bir dinamo, mekanik enerjiyi doğru akıma çevirmiş olur.
2. ÜNİTE 372
F L
I
B
M
+ I
I N
I
I rotor P F
halkası
–
I Fırça
Almaç
Şekil 2.57: Basit bir dinamo modelinde, rotor halkasının hareket yönüne göre oluşan indüksiyon akımı (Ι)
Fotoğraf 2.19’da deney amaçlı bir dinamo görülmektedir. Çıkrık kolunun bağlı olduğu kasnak, di-
namo kasnağına göre daha büyük çaplıdır. Bu sebeple dinamo kasnağının, çıkrık koluna göre birim
zamanda daha çok dönmesi sağlanarak daha büyük indüksiyon emk’i elde edilmiş olur.
Fotoğraf 2.19: Dinamo modeli
373 2. ÜNİTE
2.5. ALTERNATİF AKIM
Fotoğraf 2.20: Alternatif akım sağlayan jeneratörler (1893)
Doğru akım taraftarlarının ticari nedenlerle benimsemediği alternatif akım jeneratörleri, 1 Mayıs 1893
tarihinde Amerika’nın keşfinin 400. yılı için Chicago’da (Şikago) düzenlenmiş olan Dünya Fuarı’nda
görücüye çıkmıştı (Fotoğraf 2.20). Bu fuar belki de günlük yaşantımızın ve sanayi devriminin bugüne
ulaşmasında en önemli dönüm noktalarından biri olmuştur. Bilim insanı ve mucit Nicola Tesla’nın (Nikola
Tesla,1856-1943) alternatif akımı daha verimli ürettiği kabul edilen jeneratörleri, mühendis olarak çalış-
tığı bir elektrik şirketinin sponsorluğundaki, bu fuarda büyük bir hayranlık uyandırmıştı. Tesla’dan başka
bilim insanları da alternatif akım jeneratörleri tasarlamışlardı. Ancak onun tasarımı, daha verimliydi. Fua-
ra gelen ziyaretçiler, hem alternatif akım jeneratörlerini hem fuarın parıldayan ışıklarını hem de alternatif
akım ile çalışan farklı elektrik aletlerini görme fırsatı bulmuşlardı. Yazılı kaynaklarda fuarı yaklaşık 27
milyon ziyaretçinin gezdiği ve bu sayının o zaman Amerika nüfusunun dörtte biri olduğu bildirilmektedir.
O zamana kadar ampulün mucidi olan, bilim insanı Thomas Edison’un (Tomas Edison,1847-1931)
sahibi olduğu doğru akım şirketinin tekelindeki enerji dağıtım işleri, bu tarihten sonra yavaş yavaş yerini
alternatif akım şirketlerine bırakmıştır. Çünkü doğru akım üretildiği yerden başka bir yerleşim bölgesine
iletken tellerle aktarmada, çok büyük maliyet sorunları yaşatıyordu. Bu gibi sorunlar, alternatif akımın
doğuşuna ve hızla kabul görmesine neden olmuştur. Buna bağlı olarak elektriğin üretildiği yerlerden
daha uzak mesafelerde, sanayi ve üretim merkezleri kurulabilmiştir. Alternatif akımın ön plana çıkmasıy-
la doğru akım terk edilmiş değildir. Çünkü düşük gerilimlerde, enerji transferi gerektirmeyen durumlarda
hâlen doğru akım kullanıyoruz. Ayrıca evlerimizde kullandığımız birçok elektrikli cihaz da doğru akımla
çalışır.
2. ÜNİTE 374
Bu bölümde alternatif akımın nasıl elde edildiğini, doğru akımla benzerlik ve farklılıklarını öğrenece-
ğiz. Ayrıca alternatif akım devrelerinde kullanılan temel devre elemanları ve kavramları üzerinde dura-
cağız.
2.5.A. Alternatif Akım

Zamanla yönü ve şiddeti değişen akıma alternatif akım denir. Alternatif akım ifadesi, uluslararası ça-
lışmalarda İngilizcedeki alternatif akım anlamına gelen “alternating current” kelimelerin baş harflerinden
oluşan “AC” olarak kısaltılmıştır. Alternatif akım kaynakları “~” simgesi ile gösterilir. 10. sınıf fizik dersin-
de öğrendiğiniz doğru akım ise İngilizcedeki doğru akım anlamına gelen “direct current” kelimelerinin
baş harfleri olan “DC” ile kısaltılmıştır. Doğru akım kaynakları “–” simgesiyle gösterilir.
Alternatif akım, mekanik enerjiyi elektrik enerjisine dönüştüren ve jeneratör dediğimiz araçlarla
üretilebilir. Eğer jeneratör, alternatif akım üretecek biçimde tasarlanmışsa alternatör; doğru akım üre-
tecek biçimde tasarlanmışsa dinamo adını alır. Şekil 2.58.a’da bir doğru akım jeneratörü (dinamo),
Şekil 2.58.b’de ise bir alternatif akım jeneratörü (alternatör) görülmektedir. İkisi arasındaki temel fark
şudur: Dinamonun almaçları, merkezleri çakışık olan ve aynı eksen üzerinde bulunan iki yarım iletken
halkadan oluşur. Alternatif akım jeneratörünün almaçları ise merkezleri çakışık olmayan ancak aynı ek-
sen üzerinde bulunan iki tam iletken halkadan oluşur. Şimdi, bir alternatif akım jeneratöründe, alternatif
akımın nasıl oluştuğunu inceleyelim.
i almaçlar
i
almaç
i
i
Doğru akım jeneratörü (dinamo) Alternatif akım jeneratörü (alternatör)
(a) (b)
Şekil 2.58: (a) Doğru akım jeneratörü (dinamo) (b) Alternatif akım jeneratörü
Şekil 2.59.a’daki bir alternatif akım jeneratöründeki KLMP çerçevesi hareketsiz iken R direncinden
akım geçmez. KLMP çerçevesinin K ucu, X almacının içinden X’e dokundurmadan geçirilip Y almacına,
P ucu da doğrudan X almacına bağlanmıştır. Çerçeve saat yönünde döndürülerek Şekil 2.59.b’deki
konumuna getirildiğinde mıknatısın oluşturduğu, sağa doğru (ok yönündeki) B manyetik alanının akısı
çerçeve içinde sıfır olur. Çerçeveye Lenz Yasası'nı uyguladığımızda, çerçeveden PMLK yönünde indük-
siyon akımı geçeceğini buluruz. Bu durumda K ucundan çıkan bu akım, Y almacı üzerinden geçerek
375 2. ÜNİTE
R direncinde sağa doğru (I) artan bir akım olur. R direncinden geçen bu akım, X almacına, oradan da
çerçevenin P ucuna gelerek devreyi tamamlar. Çerçeve, Şekil 2.59.c’deki konumuna gelinceye kadar
bu akım, aynı yönde azalarak sıfır olur. Çerçeve, Şekil 2.59.ç’deki konumuna gelinceye kadar ise çer-
çevedeki akı giderek azalır ve sıfır olur. Çerçeveye yine Lenz Yasası'nı uyguladığımızda ise çerçeve-
den KLMP yönünde bir indüksiyon akımı geçeceğini buluruz. Bu durumda, P ucundan çıkan bu akım,
X almacı üzerinden geçerek R direncinde sola doğru (Il) artan bir akım olur. R direncinden geçen bu
akım, Y almacına, oradan da çerçevenin K ucuna gelerek devreyi tamamlar. Çerçeve, Şekil 2.59.d’deki
konumuna gelinceye kadar bu akım aynı yönde azalarak tekrar sıfır olur. Böylelikle bu döndürme işlemi
devam ettikçe R direnci üzerinden, çerçevenin ilk yarım turunda, sağa doğru önce artıp sonra azalan;
son yarım turunda da ters yönde yani sola doğru önce artan sonra azalan şiddette bir akım geçmiş olur.
Hem yön hem de şiddet bakımından değişkenlik gösteren alternatif akıma değişken akım veya dalgalı
akım da denir.
(a) B (b)
L B
S K S N M
N L
S N
M P
S N
K
P
X X
Y Y
R R
I=0
I
(c) B (ç) B
M
L
S P S N M
N
S S N
L N
K P
K
X X
Y
R Y R
I=0 II
(d)
B
L
S K
N
M S N
P
X
I=0
Şekil 2.59: Alternatif akımın oluşumu
2. ÜNİTE 376
Alternatif akımı daha iyi kavramak için bazı temel kavramların bilinmesi gerekir. Şimdi bunları öğre-
nelim.
1. Periyot (T): Alternatör rotorunun bir tam tur dönmesi için geçen zamandır. Dolayısıyla bu zaman,
oluşan alternatif akımın da periyodu olur. Bir periyot süreçte akım, sıfırdan başlayarak pozitif maksimum
değere yükselir, tekrar düşerek sıfıra ve negatif maksimum değere iner ve buradan da tekrar sıfıra ula-
şır. Periyot, “T” ile gösterilir ve SI birimi “saniye” olarak kabul edilmiştir.
2. Frekans (f): Alternatör rotorunun 1 saniyedeki tam tur sayısıdır. Dolayısıyla bu sayı, oluşan
alternatif akımın da frekansı olur. Örneğin frekansı 50 olan bir alternatif akım için ilk akla gelen, bu
akımın 1 saniyede 50 tam tur dönen bir alternatör rotoru tarafından üretildiğidir. İkinci olarak da almaç-
lardan elde edilen alternatif akımın, 1 saniyede 50 kez yön değiştirdiğidir. Frekans “f” ile gösterilir. Fre-
kans ve periyot arasındaki temel ilişki olan, f · T = 1 eşitliğinden frekans,
1
f=
T
formülü ile bulunabilir. SI birimlerine göre periyot birimi, “saniye (s)” alındığında frekansın birimi,
^ f h = s = s-1
1
olur. Ayrıca frekans birimi, bilim insanı Heinrich Rudolf Hertz’in (Henrik Rudolf Hertz,1857-1894) onuru-
na onun soy ismi ile adlandırılmıştır (Fotoğraf 2.21).
^ f h = hert ^Hzh
Fotoğraf 2.21: Heinrich Rudolf Hertz, 1888’de

radyo dalgalarını keşfetti.
Örneğin evlerimizde kullandığımız alternatif akımın frekansı 50 Hz’dir. Bazı ülkelerde ise bu, 60 Hz
olarak belirlenmiştir.
377 2. ÜNİTE
3. Açısal hız (~): Dönen bir cismin yarıçap doğrultusunun birim zamandaki taradığı açıdır. Bu hız,
genelde 1 saniyedeki radyan cinsinden taranan açı olarak verilir. “~” simgesiyle gösterilir. Yarıçap doğ-
rultusunun Δt sürede, i açısı taradığını varsayarsak, dönen bir cismin açısal hızının ~ büyüklüğü
i
~=
Tt
eşitliğinden bulunur. Açısal hıza, açısal frekans da denir. Ayrıca yaygın kullanım için, 1 turda radyan
cinsinden açı 2r, geçen süre ise T periyodu kadar olacağından, alternatif bir akımın açısal frekansı için
2r
~= veya ~ = 2r · f
T
eşitlikleri elde edilir.
A
normal
B
i
t
t= 0
Şekil 2.60: Yüzey alanı büyüklüğü A olan bir rotor çerçevesinin manyetik alandaki düşey kesiti
Rotor, bir motor veya jeneratörün hareketli ve genellikle iletken halkalardan oluşan kısmıydı. Şekil
2.60’daki gibi, düşey kesiti verilen bir rotordan geçen manyetik akının, rotorun dönüş zamanına göre
denklemini bulalım. 2.4. bölümde yüzey alanının büyüklüğü A olan, B şiddetindeki düzgün manyetik
alanda, çerçevenin yüzey normali ile alan çizgilerinin i açısı yaptığı konumda, iletken bir halkadan ge-
çen U manyetik akısının,
U = B · A · cos i
eşitliğinden bulunacağını öğrenmiştik.
Açısal hız için yazdığımız eşitlikten, i açısı yerine i = ~ ·Tt yazarsak, herhangi bir t anında rotor-
daki manyetik akı değeri için
U = B · A · cos ~Tt
U = B · A · cos ~t
2. ÜNİTE 378
eşitliğine ulaşırız. Manyetik akı değişimi bu denkleme göre gerçekleştikçe Faraday Yasası gereği, ro-
torda bir indüksiyon emk’i oluşmalıdır. Faraday Yasası'na göre, n sarımlı bir rotor çerçevesinde oluşan
emk,
f = ^- h n
TU
Tt
olacaktır. Burada akı değişimi yerine, işlem detayına girmeden, U = B · A · cos ~t yazılarak t anında,
rotordaki emk’in f büyüklüğü,
T^B · A · cos ~th

f = ^-h n
Tt
f = n · B · A · ~ · sin ~t (1)
eşitliği ile verilir. Burada f, anlık veya ani emk demektir. Bu denklemin nasıl elde edildiği, 12. sınıf mate-
matik dersindeki türev konusuyla daha iyi anlaşılacaktır. Ancak biz burada bir fikir vermek için gösterdik.
Şimdilik bizim için sonuç önemlidir.
(1) eşitliğinde, “n · B · A · ~” sabit nicelikler kısmıdır ve bu emk’in en büyük (maksimum) değerine

eşittir. O hâlde emk’in maksimum değeri,
f max = n · B · A · ~ (2)
yazılırsa bunu (1) denkleminde yerine koyarsak emk’in anlık değeri,
f = f max · sin ~t (3)
biçiminde yeniden düzenlenebilir.
(3) eşitliği bir sinüs fonksiyonu denklemidir. Buna göre, rotorda oluşan emk değeri de bu fonksiyonun
grafiğine uygun olarak değişmelidir. Periyodu T olarak aldığımızda, t = 0 anından itibaren rotorun 90°
T T 3T
dönüşü için geçen zaman t = , 180° dönüşü için t = , 270° dönüşü için t = ve 360° dönü-
4 2 4
şü için t = T olacaktır. Buna göre emk’in bu zamanlardaki değerleri, (3) eşitliğinde açısal hız yerine,
2r
~= yazılırsa
T
2r
f = f max · sin t
T
r 3r
eşitliği elde edilir. Bu eşitlikteki sin r = sin 2r = 0 , sin = 1 ve sin = - 1 olduğu dikkate alınırsa,
2 4
379 2. ÜNİTE
T T 3T
t = 0, t = ve t = 2T anlarında f = 0; t = anında f = f max; t = anında ise f = - f max olacak-
2 4 4
tır. Bu verilerden, emk’in zamana göre değişimi Grafik 2.4’teki gibi olur.
emk
+ f max
T 3T
2 4 T zaman
0
T
4
- f max
Grafik 2.4: Sabit açısal hızla dönen bir rotorda oluşan emk’in zamana göre değişim grafiği
Rotordaki emk, zamana göre bu nitelikte değiştiği için rotor kutuplarının bir direnç veya devreye
bağlanmasıyla oluşacak akım da bu nitelikte olur. Bu sebeple devreden geçen akıma, zamanla bu ni-
telikte değiştiği için değişken veya alternatif akım denir. Buna göre, rotorun kutuplarına bağlanacak R
direncindeki akım şiddetinin zamanla değişimi Grafik 2.5.a’daki gibi, aynı direncin uçlarındaki potansiyel
farkın veya gerilimin ( V = i · R ) zamanla değişimi ise Grafik 2.5.b’deki gibi olmalıdır.
akım şiddeti
2r
i = imax · sin ·t
+ imax T
T 3T
2 4 T zaman
0
T
4
– imax
(a)
gerilim (V= İ . R)
2r
V = Vmax · sin ·t
+ Vmax T
T 3T
2 4 T zaman
0
T
4
– Vmax
(b)
Grafik 2.5: (a) Bir devre direncinde alternatif akımın zamanla değişimi (b) Aynı devre direncinin uçlarındaki alter-
natif gerilimin zamanla değişimi
2. ÜNİTE 380

a a
2 2 a b b
2 2
b
b a
~ ~
~
I II III
Manyetik alan şiddeti (B) aynı olan bir ortamdaki, iletken I, II ve III. çerçeveleri, şekillerdeki ek-
senlerinde döndürülmektedir.
Çerçevelerin açısal hızlarının büyüklüğü birbirine eşit olduğuna göre, çerçeve uçlarında
oluşan emk’lerinin maksimum, f 1 , f 2 ve f 3 büyüklükleri arasındaki ilişki nasıl olur?
ÇÖZÜM
Maksimum emk için f max = n · B · A · ~ eşitliğini yazmıştık. Burada, çerçevelerin hepsi tek sarım
olduğu için n = 1 alınmalıdır. B aynıdır. Çerçeve alanları hepsinde eşit ve A = a · b 'dir. Açısal hız-
larının ~ büyüklüğü de eşit olduğundan I, II ve III. çerçevelerin uçlarındaki emk'lerin büyüklükleri
eşit ve
f 1 = f 2 = f 3 = B · a · b · ~ olmalıdır.
Bir alternatif akım jeneratörünün kutuplarında emk, SI biriminde zamanla,

f = 20 sin 100rt
denklemine göre değişmektedir.
Buna göre,
a) Oluşan emk'in maksimum değeri kaç volt olur?
b) Oluşan alternatif akımın frekansı kaç hertz olur?
1
c) t = 0 anında emk f = 0 olduğuna göre, t = saniye anında emk kaç volt olur?
300
ÇÖZÜM
a) f = f max · sin ~t eşitliğine göre, f = 20 · sin 100rt yazılırsa maksimum emk, f max = 20 volt ol-
duğu görülebilir.
b) f = 20 · sin 100r t eşitliğinde açısal hızı ~ = 2rf olarak alırsak ~ = 2 r f = 100 r eşitliğinden,
<~
akımın frekansı f = 50 Hz bulunur.
381 2. ÜNİTE
2r 2r 1
c) ~ = alalım. Buradan periyot, ~ = 100r = yazılırsa, T = saniye bulunur.
T T 50
2r 1 1
f = 20 $ sin $ t eşitliğinde t = ve T = yazalım.
T 300 50
2r · 1 r
f = 20 · sin = 20 · sin bulunur.
1 300 3
50
r 180c 3
sin = sin = sin 60c = alınırsa anlık değer f = 10 3 volt bulunur.
3 3 2
2.5.B. Alternatif Akım (AC) ile Doğru Akım (DC) Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar
i i
+
(AC) R (DC) R
i i
(a) (b)
Şekil 2.61: (a) Bir AC kaynağından verilen akım yönü değişkendir. (b) Bir DC kaynağından verilen akım yönü ay-
nıdır.
Buraya kadar öğrendiğimiz ve alternatif akım kaynağında üretilen AC akım bilgileriyle 10. sınıf fizik
dersi, “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde öğrendiğimiz pil, akü gibi doğru akım kaynaklarında üretilen
DC akım bilgilerimizi birleştirerek, bu iki akım türü arasındaki benzerlik ve farklılıkları tartışalım.
1. Hem AC hem de DC akım günlük yaşamda ayrı ayrı öneme sahip elektrik enerjisi türleridir.
2. AC gerilim kaynağı bulunan devrede (Şekil 2.61.a) ise kaynağın sabit bir “+” ya da “–” kutbu yoktur.
Kutuplar sürekli değiştiği için her kutup değişiminde direnç üzerinden geçen akımın da yönü değişecek-
tir. DC gerilim kaynağı bulunan devrede (Şekil 2.61.b) akım, üretecin “+” kutbundan “–” kutbuna doğru
direnç üzerinden geçerek ulaşır.
3. Bir alternatif gerilim kaynağının uçlarından birinin potansiyeli toprağa göre sıfır (0) iken diğer ucun
potansiyeli sürekli artı (+) veya eksi (–) işaretlidir. Kaynağın sıfır potansiyelli ucu nötr olarak adlandırılır-
ken diğer uç, faz ya da canlı uç olarak adlandırılmaktadır.
TARTIŞMA
Yön ve şiddet bakımından AC ve DC arasındaki farklılığın sebebini öğrendiğiniz bilgilere dayana-

rak tartışınız.
2. ÜNİTE 382
4. AC akımda iletken içindeki yükler, ileri geri hareket ederek iş yapar ve ilgili cihazlar böylelikle çalı-
şır. DC akımda ise kaynağın bir kutbundan çıkan yükler, tek yönde belli bir sürüklenme hızıyla işi yapar
ve sonra kaynağın diğer kutbuna döner. İlgili cihazlar da böylelikle çalışır.
5. Buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi, klima ve fırın gibi cihazlar doğrudan AC akımla
çalışır. Televizyon, müzik seti, bilgisayar ve video gibi cihazlar ise AC akımın DC akıma çevrilmesiyle
çalışabilir. Alternatif akımı doğru akıma çevirmek için regüle (doğrultmaç) devrelerinden yararlanılır.
ARAŞTIRMA
Evlerde AC akımın, prizdeki faz ucunu bulmaya yarayan kontrol kalemi türlerini ve çalışma pren-
siplerini araştırınız. Bulgularınızı sınıf ortamında sunu olarak arkadaşlarınızla paylaşınız.
2.5.C. Alternatif Akımda Etkin ve Maksimum Değerler
Alternatif akım niceliklerinin herhangi bir andaki değerine anlık değer denir. Buna göre anlık değerin
en büyük değerine, alternatif akımın maksimum değeri denir. Grafik 2.4 ve Grafik 2.5.a ve b’de, emk,
^90ch ve ^270ch
T 3T
akım ve gerilim niceliklerinin f, i ve V anlık değerlerinin, maksimum değerleri
4 4
zamanlarında, sırasıyla !f max , ! imax ve ! Vmax olduğu görülmektedir.
Alternatif akım uygulanan bir devre elemanında, harcanan gücü bulmak isterken hangi akım değerini
alacağımızı hemen bilemeyebiliriz. Akımın maksimum değerini alsak büyük bir hata payı oluşur. Çünkü
akım, bir periyot süre içinde sadece iki kez ve anlık olarak maksimum değere ulaşır. Bu bakımdan bilim
insanları, bunu belirlemek için bir dirence belirli bir zaman aralığında uygulanan alternatif akımın direnç-
te sağladığı ısı miktarını; aynı dirençte ve aynı sürede bir doğru akım tarafından elde etmeyi düşünmüş-
lerdir. İşte bu doğru akım değeri ve potansiyel farkı (gerilimi), söz konusu alternatif akımın etkin değeri
kabul edilir. Özetle, bir dirençte doğru akımın meydana getirdiği ısıyı, aynı dirençte ve aynı zamanda
ortaya çıkaran alternatif akım değerine alternatif akımın etkin veya efektif değeri denir.
Alternatif akımda bu kadar değerler karmaşası varken, alternatif akımla ilgili ölçüm aletleri hangi de-
ğeri gösterecektir? AC devrelerde, ampermetre ve voltmetre gibi ölçü aletleri etkin akım ve etkin gerilimi
ölçer. Alternatif akımın anlık ve maksimum değerleri, osiloskop gibi karmaşık aletlerle ve bazı hesaplar
yapılarak bulunabilmektedir.
UYARI
Ampermetre ve voltmetre gibi ölçü aletleri alternatif akımın etkin değerlerini gösterir.
383 2. ÜNİTE
Bilim insanları, alternatif akımın maksimum değer nicelikleri ile etkin değer nicelikleri arasında şöyle
bir matematiksel ilişki bulmuşlardır: Buna göre, maksimum akım şiddeti im ile etkin akım şiddeti ie ara-
sında,
im
ie = = 0, 707 $ im
2
ilişkisi vardır. Bu bağıntı, maksimum değeri 2A olan bir AC akımın bir dirençte oluşturacağı ısı etkisinin,
^0, 707h · 2 = 1, 414A ’lik bir DC akımınki ile aynı olacağını anlatır. Maksimum gerilim Vm ile etkin gerilim
Ve arasında da
Vm
Ve = = 0, 707 · Vm
2
ilişkisi bulunmuştur. Bu sebeple etkin değer kaynaklarda, “RMS (root mean square)” (niceliğin karesinin
ortalama değerinin karekökü) değeri olarak da geçmektedir.
Ev şebekelerinde kullanılan AC etkin gerilimi 220 V, sanayi şebekelerinde kullanılanınki ise 310 V
dolaylarındadır.
ARAŞTIRMA
AC ve DC ampermetre ile voltmetrenin çalışma ilkelerini araştırınız ve bulgularınızı sunu olarak

sınıf ortamında paylaşınız.
Maksimum gerilimi 20 V olan bir AC üretecinin kutupları 5 ohm’luk direncin uçlarına bağlanıyor.
Buna göre, dirençten geçecek etkin akım şiddeti kaç amper olur?
ÇÖZÜM
R = 5X
V
Ohm Yasası'ndan hareketle i = eşitliğinden,
R
Ve Vm 20
ie = yazabiliriz. Buradan Ve = =
ie R 2 2
Ve = 10 2 volt bulunur. Etkin akım şiddeti (ie)
10 2
ie =
5
Vm = 20 volt ie = 2 2 amper
bulunur.
2. ÜNİTE 384
SİZ ÇÖZÜN
Direnci 3X olan bir iletkenden geçen AC akım, zamanla,
i= 2 sin ~t amper
bağıntısına göre değişmektedir.
Buna göre, bu iletkenin uçlarındaki gerilimin etkin değeri kaç volt olur?
2.5.Ç. Alternatif Akım ile Doğru Akımın Avantaj ve Dezavantajları
Elektrik enerjisi, alternatif akım ve doğru akım olarak iki şekilde üretilir. Bugün kullanılan elektrik
enerjisinin hemen hemen tamamına yakını (%90’dan fazlası) alternatif akım olarak üretilmektedir. Bu-
nun çeşitli nedenleri vardır: Öncelikle elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak iletilmesi için
yüksek gerilimlere ihtiyaç vardır. Bu durumu daha sonra tekrar ele alacağız. Doğru akımın elde edilme-
sinde kullanılan dinamolar (DC jeneratörü) ise yüksek gerilimler üretmez.
Almaç tasarımı zorluklarından dolayı ancak 1500V’a kadar DC jeneratörler yapılabilmiştir. Alternatif
akım üreten alternatörlerden ise 230V, 6300V, 10500V ve 20000V gibi yüksek gerilimler elde edilebil-
diği gibi, 2.6. bölümünde göreceğimiz transformatör gibi araçlarla bu gerilimleri 60 kV, 100 kV ve daha
yüksek gerilimlere yükseltmek de mümkündür. Elektrik enerjisinin taşınması, yüksek gerilimli alternatif
akımlarla yapılır. Enerji iletim hattının sonundaki transformatörlerle bu yüksek gerilim, kullanma gerili-
mine tekrar düşürülür.
Alternatif akım, üretim ve iletim avantajlarının dışında kullanımında da bazı avantajlara sahiptir. Ör-
neğin alternatif akım cihazlarının daha basit yapıda, daha az bakım gerektirmeleri ve doğru akım ihtiyacı
olan cihazlar için kolaylıkla doğru akıma çevrilebilmesi alternatif akımın başlıca üstünlükleridir. Doğru
akımın, alternatif akıma dönüştürülmesi işlemi ise daha karmaşık ve daha pahalıdır.
Bunun yanında, alternatif akımın etkileri bakımından bir dezavantajı da kimyasal etkisinin olmaması-
dır. Günümüzde elektrostatik boya teknolojisinde, elektroliz çalışmalarında ve bir metal üzerine farklı bir
metalin kaplanılmasında, akülerin ve bataryaların şarj edilebilmelerinde ve demir ustalarının kullandığı
kaynak makinelerinin çalışmasında DC akım kullanılır. Bu çalışmaların, saniyede birçok kere yönü ve
şiddeti değişen AC akımla yapılması imkânsızdır. Ancak AC akım kaynağı, doğrultucularla DC akıma
dönüştürülürse problem ortadan kalkar.
Bir diğer etki de manyetik etki durumudur. AC akımla bir elektromıknatıs yapamayız. Ancak akım
yönü ve şiddeti sabit olan DC akımla, kutupları sabit bir elektromıknatıs elde edilebilir.
385 2. ÜNİTE
OKUMA PARÇASI
ALTERNATİF AKIMIN KABUL EDİLME SERÜVENİ: AC ve DC REKABETİ

Nicola Tesla (Nikola Tesla’dan (Fotoğraf 2.22) alternatif akımın
(AC) mucidi gibi bahsedilir. Ancak, bu tam doğru değildir. Çünkü,
Tesla'nın yaşadığı dönemde AC üzerine çalışan pek çok bilim in-
sanı vardı. Örneğin Faraday prensipleri ile çalışan ilk AC elektrik
üreten makine, 1832 yılında Fransız mucit Hippolyte Pixii (Hipolit
Piksi,1808-1835) tarafından geliştirilmiştir. Fakat bu makine sa-
dece bir model olarak kalmıştı. İzleyen yıllarda da Avrupa’daki
çeşitli bilim insanları AC üzerinde çalışmışlardır. Tesla’nın ortaya
koyduğu sistem ise aynı prensiplere dayansa da o dönemde ge-
Fotoğraf 2.22: Nikola Tesla
liştirilen cihazlarda görülen yapısal sorunların üstesinden gelen
verimli bir sistemdi. İlerleyen yıllarda da Tesla’nın icadı olan AC
motorlarının, mevcut örneklere göre daha etkin olduğu ispat edil-
di ve bu motorlar endüstriyel açıdan ön plana çıktı.
Tesla, Paris’te, Thomas Edison’a (Fotoğraf 2.23) ait telefon

şirketinde ve enerji santrallerinde mühendis olarak çalışırken,
kendi icadı olan AC motorunun ilk modelini yapar ve gerçekte
çalışıp çalışmadığını dener. Edison’un firmasında yönetici olarak
çalışan Charles Batchelor (Çarls Becilır), Tesla’nın mucit kişiliğin-
den etkilenmiş ve onu, Edison’la tanışması için Amerika’ya gitme- Fotoğraf 2.23: Thomas Edison
si konusunda ikna etmiştir. Tesla, sonunda Batchelor’ın Edison’a
kendisi için yazdığı tavsiye mektubu ile Amerika’ya gider.
O dönemde, Edison’un akkor lambayı icadının sonucu olarak

Amerika’da elektrik alanındaki çalışmalar hızla ilerlemekteydi.
Edison’un Manhattan’da kurduğu doğru akım (DC) santralinde
üretilen elektriği taşıyan teller, New York’ta boy gösteriyordu (Fo-
toğraf 2.24). Hatta teller birbirine çok yakın çekildiğinden, tellerin
güneş ışınlarını bile gölgelediği söylenir. Nihayet Tesla, Edison’a
giderek büyük bir heyecanla kendisini tanıtır. İçinde, Batchelor’ın
“Sevgili Edison, bu hayatta iki büyük insan tanıyorum. Biri sen-
Fotoğraf 2.24: New York sokakla-
sin, diğeri de bu mektubu sana getiren bu genç Sırp.” yazılı mek-
rında elektrik tellerinin görünümü
tup bulunan zarfı Edison’a sunar. Bunun üzerine Edison, Tesla’yı (1888, The New York Times)
2. ÜNİTE 386
hemen işe alır. Tesla, heyecanla Edison’a AC ile ilgili buluşlarından bahsetmek istese de Edison
ilgilenmez, ona göre doğrusu DC’dir ve AC ile ilgili her tür öneriyi spekülasyon olarak görmektedir.
Tesla’nın AC konusundaki fikirlerini dinlemez ve onu kendi DC şebekesinde mühendis olarak çalıştır-
maya başlar. Daha sonraları, aralarındaki görüş ayrılıkları ve buna dayalı problemler nedeniyle Tesla,
Edison’un şirketinden ayrılır.
Westinghouse'un Desteği
Edison’un yanından ayrılan Tesla, bir süre yerden kablo

döşeme gibi kazma kürek işlerinde çalışarak hayatını kazanır.
Hayalindeki çalışmalar için sürekli fırsat kollayan Tesla, kısa bir
süre sonra hayalindeki AC motor fikri üzerine yatırım yapmayı
kabul eden bir yatırımcı bulur. Kısa bir zamanda Tesla, motoru-
nun üretimini tamamlar ve tam hayal ettiği gibi çalıştığını görür.
Tesla, 1887 yılında AC motor ve enerji iletimi ile ilgili jeneratör-
lerden, transformatörlere kadar yedi ayrı patent başvurusunda
bulunur. Benzer herhangi bir teknoloji bulunmadığı için de tüm
patentleri hızla onaylanır. Bu patentler, telefonun keşfinden son- Fotoğraf 2.25: George Westingho-
use (1846-1914)
ra ABD ekonomisini en derinden etkileyecek patentler olmuştur.
AC ile çalışan motor, AC üreten jeneratör ve diğer elektrikli aletleri tamamlayan Tesla, bu çalışma-
larını ve fikirlerini topluma kabul ettirme çabasına girmiştir. O sırada, endüstri girişimcisi George
Westinghouse (Corc Vestinghaus, Fotoğraf 2.25) zaten bir süredir AC ile ilgilenmekte ve Avrupa’da
yapılan çalışmaları takip etmektedir. Sonunda Westinghouse, Tesla'nın çalışmalarını destekleme ka-
rarı alır. İlaveten, Westinghouse Tesla'yı bir yıl süreyle şirketine danışman olarak alır. Tesla, bu fırsatı
değerlendirerek teklifi kabul eder ve aldığı paranın yarısı ile hemen yeni bir laboratuvar kurar.
Westinghouse'un AC teknolojisini desteklemesi, Edison’un hoşuna gitmemiştir. Çünkü Edison,

elektrik enerjisi dağıtımı, aydınlatma gibi konularda ABD’de tek isimdi. DC şebekesi, DC ile çalışan
motorlar ve akkor lambalarla kendisine oldukça da iyi bir gelir kaynağı sağlamıştı. Belki hırs, belki de
öngörüsüzlük mü bilinmez ama, zamanın en büyük mucitlerinden biri olan Edison, DC teknolojisiyle
akımın taşınmasındaki bazı dezavantajlarına rağmen, ilerleyen zamanlarda AC teknolojisine karşı,
beklenmedik propagandalara ve işlere kalkışmıştır.
DC Teknolojisinin AC Teknolojisine Göre Dezavantajları
DC gerilimini değiştirmek çok zahmetli olduğu için Edison’un DC jeneratöründen kullanıcıya kadar
aynı gerilim ulaşıyordu. Akım ise uzun mesafede, kullanıcıya vardığında büyük kayba uğruyordu.
Edison, bu sorunu yaklaşık 2 km’de bir yeni bir jeneratör kurarak çözdüğüne inanıyordu. Ancak bu
387 2. ÜNİTE
çözüm çok maliyetli ve zahmetli bir çözümdü ve elektriğin uzun mesafelere taşınması, büyük şehir
merkezleri dışındaki ufak şehirlere ulaştırılması için büyük bir problemdi. DC gerilimin değiştirilme-
sindeki zorluk, farklı gerilimle çalışan cihazlar açısından da bir sorun yaratmaktaydı. Aydınlatma sis-
temleri ile elektrik motorları farklı gerilimlerde çalışıyordu ve bu nedenle bu iki sistemin de bulunduğu
yerlere iki ayrı elektrik hattı çekmek gerekiyordu. Bu durum hem masrafları iki katına çıkarıyor hem
de yeterince güvenli tasarlanmamış elektrik hatlarının sayısını artırarak ilave risk oluşturuyordu. Bu-
nunla ilgili kaynaklarda, NewYork şehrinde, 1888 yılında yaşanan büyük kar fırtınasında ölenlerin bir
kısmının soğuktan değil, kar ağırlığı ile kopan ve devrilen direklerde bulunan kablolardaki elektrik
çarpması nedeniyle öldüğü belirtilmektedir (Fotoğraf 2.26).
Fotoğraf 2.26: NewYork’ta DC akım taşıyan tellerin çokluğu özellikle kar fırtınalarında
sarkmaları nedeniyle büyük tehlike oluşturuyordu (1888, The New York Times).
AC teknolojisi, gerilimin kolayca değiştirilebilmesi sayesinde bu sorunların üstesinden gelebiliyor-

du. AC teknolojilerinde, akım kullanıcıya yakın bir noktaya gelene kadar yüksek gerilim ile taşınabili-
yor ve böylece nakil hatlarında enerji kaybı önlendiği gibi, kullanıcıya yakın noktada farklı gerilimlere
çevrilebiliyordu. Bu sebeple birden fazla nakil hattı çekmeye gerek kalmadan, çok daha az sayıda
kablo ve direkle, çok daha uzun mesafelere, çok az kayıpla elektriğin iletilmesi sağlanıyordu.
Edison, kurduğu düzenin bozulmasından son derece rahatsız olduğu için Westinghouse, Tesla
ve AC teknolojisine yönelik bir karalama kampanyası başlatır. Her tür platformda, Westinghouse’un
desteklediği AC teknolojisinin son derece tehlikeli olduğu yönünde propaganda faaliyetlerine başlar.
Amerika kıtasının keşfinin 400. yılını kutlamak amacıyla 1 Mayıs 1893 tarihinde düzenlenen Chica-
go Dünya Fuarı’nda Tesla’nın başını çektiği şirketin AC teknolojisi görücüye çıkmıştır. Açıldığı günün
2. ÜNİTE 388
akşamında, o zamanki ABD başkanı Glover Cleveland (Gılavır Kılivlınd), ışıkları yakan ana şalteri
indirir, birden fuar alanındaki neoklasik binalar yüz binlerce akkor ampul sayesinde ışığa boğulur.
Ortaya çıkan görüntü, fuara katılan herkesin nefesini kesen, muhteşem bir manzaradır. Bu manza-
ra, Tesla’nın ana fuar salonuna yerleştirdiği on iki jeneratör sayesinde olmuştur. Ziyaretçiler, hem AC
jeneratörlerini hem fuarın parıldayan ışıklarını hem de AC ile çalışan farklı elektrik aletlerini görme
fırsatı bulmuşlardır. Bu, Tesla için büyük bir zaferdir.
Yaşanılan bu olaylardan, AC teknolojisinin elektrik uygulamalarında tamamen galip geldiği ve

DC teknolojisinin terk edildiği gibi bir sonucu çıkarmamak gerekir. Şehir şebeke sistemi ve uzun me-
safelere elektrik götürme konusunda AC teknolojisi daha avantajlıdır. Bu sebepten bu mücadelenin
galibi, Tesla ve çalıştığı şirket olmuştur. Ancak DC teknolojisi de günlük yaşamda vazgeçemediği-
miz bir teknolojidir. Özellikle düşük voltaj gerektiren sistemlerde, elektronik devrelerde, pillerde, te-
lefon sistemlerinde, endüstriyel ve bazı sanayi uygulamalarında DC kullanılmaktadır. Ayrıca güneş
enerjisinden elektrik enerjisi, DC olarak üretilmektedir. Çünkü kullanılmakta olan güneş pillerinden
sadece DC akım elde edilebiliyor. DC akım, hemen üretildiği yerde kullanıldığı sürece avantajlıdır.
Ancak bir başka yere taşıma söz konusu olduğunda AC akım daha avantajlıdır.
(Yazar tarafından bu kitap için düzenlenmiştir.)
Ülkelere Göre AC Gerilim ve Frekans Uygulamaları
Alternatif akımla ilgili diğer bir durum ise ülkelere göre, gerek etkin gerilim gerekse frekans bakımın-
dan farklı uygulamaların olmasıdır. Tablo 2.1’de bu uygulamalara örnek olarak, bazı ülkelerde kullanılan
AC gerilim ve frekans değerleri verilmiştir.
Ülke Gerilim (etkin) Frekans

Amerika 120V 60Hz
Avustralya 230V 50Hz
Azerbaycan 220V 50Hz
Brezilya 127V-220V 60Hz
Kanada 120V 60Hz
Çin 220V 50Hz
Fransa 230V 50Hz
Almanya 230V 50Hz
Japonya 100V 50Hz-60Hz
Rusya Federasyonu 220V 50Hz
Taiwan 110V-220V 60Hz
Türkiye 220V 50Hz
Tablo 2.1: Bazı ülkelerdeki AC elektrik dağıtımlarında sıkça görülen gerilim ve frekansın standart değerleri. (Bu
değerler, ilgili ülkelerin farklı bölgelerinde ve kullanım alanlarında değişiklik gösterebilir.)
389 2. ÜNİTE
Şekil 2.62’deki haritada, farklı AC gerilim ve frekans kullanımına göre tüm Dünya ülkeleri gösteril-
miştir.
220-240V/50Hz 100-127V/60Hz
220-240V/60Hz 100-127V/50Hz
Şekil 2.62: Kullandıkları farklı AC gerilim ve frekanslarına göre Dünya ülkeleri
TARTIŞMA
AC geriliminin ve frekansının ülkelere göre farklılık göstermesinin nedenlerini tartışınız. Dünya

ülkelerinin genelinde ve ülkemizde de kullanılan AC gerilim ve frekans değerleri, diğer ülkelerinkine
göre avantajlı mıdır?
2.5.D. Alternatif Akım Devrelerinde Devre Direncini Etkileyen Değişkenler

Alternatif akım devrelerinde üç çeşit devre elemanı vardır. Bunlar; saf direnç (R), bobin (L) ve sığaçtır
(C). Bir saf direncin uçlarına alternatif akım uygulanınca iletken içindeki elektronlar, ileri geri hareket
ederler. Bu hareket sonucu, iletkendeki elektronların birbirine ve metal atomlarına sürtünmesiyle ısı
oluşur. Bu ısı, uzaya geri dönüşümsüz olarak yayılır. Bu sebeple, AC devrelerde saf direnç (R), enerji
harcayan devre elemanıdır. Alternatif akım frekansının saf direnç üzerinde bir etkisi yoktur.
Bobinde öz-indüksiyon nedeniyle üreteç akımına karşı bir ters akım gerçekleşir. Alternatif akımda
yön ve şiddet sürekli değiştiği için bobindeki öz-indüksiyon tepkisi sürekli gerçekleşecektir. Bu durum,
2. ÜNİTE 390
alternatif akım kaynağını zorlayan bir durumdur. Dolayısıyla bu zorlanma, bobinin yapısı gereği elektro-
manyetik kökenli bir zorlanmadır ve bilinen saf dirençten farklıdır. Alternatif akım frekansının değişmesi,
farklı öz-indüksiyon tepkisi doğuracağı için bu zorlama, frekansla değişecektir. Bilim insanları, bu zorla-
manın frekansla doğru orantılı olduğunu bulmuşlardır.
Kondansatör ise yüklendikçe, kondansatörde biriken elektronlar üreteçten gelen diğer elektronlara
elektrostatik itme uygulayarak yüklenmeyi bir miktar zorlaştırır. Bu durum, değişken bir akım olan alter-
natif akımda sürekli gerçekleşir ve üreteci zorlar. Burada da saf dirençten farklı olarak elektrostatik itme
ve çekme kuvvetleri sonucu bir zorlanma gerçekleşir. Bilim insanları, bu zorlanmanın alternatif akımın
frekansıyla ters orantılı olduğunu bulmuşlardır.
2.5.E. İndüktans, Kapasitans ve Empedans

1. İndüktans (XL)
İndüktans, AC akıma karşı bir akım makarasının veya bobinin gösterdiği zorluğun adıdır. İndüktans
“XL” simgesi ile gösterilir ve SI birimi, “ohm ^Xh ”dur. Bir önceki bölümde, zorluk olarak bahsettiğimiz
indüktans, bobindeki öz-indüksiyon olayından kaynaklanmaktadır. Dolayısıyla indüktans, alternatif akı-
mın frekansına bağlı olduğu gibi aynı zamanda, bobinin öz-indüksiyon tepkisinde etkili olan yapısal özel-
liğine de bağlıdır. Bobinin yapısal özelliğinin derecesini gösteren katsayıya, öz-indüksiyon katsayısı
denir. Öz-indüksiyon katsayısı “L” simgesiyle gösterilir ve SI birimi “henry (H)”dir. Alternatif akımın açısal
frekansı ~ ise bobinin alternatif akıma göstereceği zorluk veya indüktans,
XL = ~ · L
2r
eşitliği ile bulunur. ~ = 2r · f = olduğunu hatırlayınız. Burada f, AC akımın frekansı; T periyodudur.
T
2. Kapasitans (XC)
Kapasitans, AC akıma karşı bir sığacın gösterdiği zorluğun adıdır. Kapasitans, “XC” simgesi ile gös-
terilir ve SI birimi, “ohm ^Xh ”dur. Bir önceki bölümde, yine zorluk olarak bahsettiğimiz kapasitans, sı-
ğaçtaki yüklenme ve boşalma olaylarından kaynaklanıyordu. Dolayısıyla kapasitans, alternatif akımın
frekansına bağlı olduğu gibi aynı zamanda, sığacın sığasına da bağlıdır. Sığa “C” simgesiyle göste-
riliyordu ve SI birimi, “farad (F)” idi. Alternatif akımın açısal frekansı ~ ise bir sığacın alternatif akıma
göstereceği zorluk veya kapasitans,
1
XC =
~·C
eşitliği ile bulunur.
391 2. ÜNİTE
Alternatif akımda, saf direnç (R), indüktans (XL) ve kapasitans (XC) niceliklerinin akımın açısal frekan-
sına göre değişimi Grafik 2.6’daki gibi olmalıdır.
R, X
XC XL
0 ~
Grafik 2.6: AC akımda R, XL ve XC niceliklerinin açısal frekansa göre değişimi
3. Empedans (Z)
Empedans, alternatif akım devrelerinde toplam zorluğun adıdır ve “Z” simgesiyle gösterilir. SI birimi
ise “ohm ^Xh ”dur. Bir AC devrede bulunan saf direnç, indüktans ve kapasitansın eş değeri empedansı
verecektir (Şekil 2.63). O hâlde bu devre elemanlarının herhangi ikisinden veya üçünden de oluşan bir
devrenin empedansının Z olduğunu düşünürsek devre uçlarındaki Ve etkin gerilimi ile devreden geçen
ie etkin akım şiddeti arasında Ohm Yasası'na göre ^V = i · Rh ,
V e = ie · Z
eşitliği yazılabilir. Bunun gibi, maksimum değerler için
Vm = im · Z
ve anlık değerler için de
V = i·Z
yazılabilir.
Saf direnci, indüktansı ve kapasitansı bilinen AC devrelerde empedansın hesaplanması, saf direnç-
lerin (R) eş değerini bulurken uyguladığımız yöntemlerden farklı olarak vektörel bir yöntemle yapılır.
Ancak bu hesaplamalara girilmeyecektir. Şimdilik bunları bilmeniz yeterli görülmüştür.
2. ÜNİTE 392
(saf direnç) (bobin) (sığaç)

R L C Z
i
(XL) (XC)
≡
VR VL VC V
V = Vm · sin ~t V = Vm · sin ~t
Şekil 2.63: Seri bir RLC devresi ve bu devrenin direncine denk olan Z değerinin gösterimi
Şekil 2.63’te seri RLC devresindeki elemanlarda, Ohm Yasası’na göre, gerilim ve akım ilişkisi için
sırasıyla
VR = i · R
VL = i · X L
VC = i · X C
eşitlikleri yazılabilir. Bu devrenin empedans, akım ve gerilim değerleri için de
V = i·Z
yazılır. Buradaki Z değeri; R, XL ve XC niceliklerinin eş değeridir. Bu niceliklerin doğrudan toplamıyla Z
değeri elde edilemediği gibi, VR, VL ve VC gerilimleri de doğrudan toplanarak devre uçlarındaki V gerilimi
elde edilemez. Daha önce belirttiğimiz gibi burada, vektörel bir yöntem uygulanır.
Aternatif akımın ve doğru akımın birbirine göre avantaj ve dezavantaj durumarı ile ilgili
olarak,
I. Alternatif akım uzak bölgelere daha az enerji kaybıyla aktarılabilir. Oysa doğru akımda bu söz
konusu değildir.
II. Doğru akımla akü veya pil gibi düzenekler şarj edilebilir. Ancak bu durum alternatif akımda
mümkün değildir.
III. Alternatif akımın doğru akıma dönüştürülmesi, doğru akımın alternatif akıma dönüştürülmesin-
den daha az maliyetlidir.
ÇÖZÜM
Verilen seçeneklerin tümü doğrudur. (Cevap I, II, III)
393 2. ÜNİTE
Alternatif akım devreleri için,

I. Sabit gerilimde, empedans büyüdükçe devreden geçen akım şiddeti azalır.
II. Sığacın sığası arttıkça, kapasitans azalır.
III. Akımın frekansı azaldıkça bobinin indüktansı artar.
A) Yalnız B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III
ÇÖZÜM
V = i · Z eşitliğine göre, Z empedans değeri büyüdükçe i akımı azalmalıdır. X C = 1/~ · C eşitliğine
göre, C sığa değeri arttıkça X C kapasitans değeri azalır. X L = ~ · L bağıntısına göre, frekans azal-
dıkça ~ değeri azalacağından X L indüktans değeri azalır. Bu nedenle I ve II seçenekleri doğrudur.
(Cevap C)
Alternatif akım devreleriyle ilgili olarak verilen,

I. İndüktans, bobinin (L) direncini ifade eder.
II. Frekans değişimi saf direnci (R) etkilemez.
III. Kapasitans, sığacın (C) direncini ifade eder.
bilgilerden hangileri doğrudur?
A) Yalnız B) Yalnız II C) I ve II D) II ve III E) I, II ve III
ÇÖZÜM
Verilen seçeneklerdeki bilgilerin tümü doğrudur. (Cevap E)
SİZ ÇÖZÜN
a) Alternatif ve doğru akımın avantaj ve dezavantajlarını açıklayınız.
b) Alternatif akım devrelerinde, devre direncini belirleyen değişkenler nelerdir?
c) Alternatif akımda, etkin gerilim ve maksimum gerilim ilişkisi nedir?
2. ÜNİTE 394
2.5.F. Değişken ve Doğru Akım Devrelerinde Bobin ve Sığacın Davranışı
1.a. Bobin ve DC akım
VXY = 0 i zamanla artar. VXY 1 0
i i
X Y X Y
K K
+ – + –
f i f
(a) (b)
i sabit VXY = f i zamanla azalır. VXY 1 f
i i
X Y X Y
K i K
+ – + –
i f f
(c) (ç)
Şekil 2.64: Bir bobinin (a) uçlarına doğru akımın uygulanışı (b) ve (c), uygulanan doğru akımın kesilmesi (ç)
Şekil 2.64.a’daki bobin devresinde K anahtarı kapatıldığında, doğru akım üretecinin sağladığı
akım (i), bobindeki öz-indüksiyon tepkisi nedeniyle birden artmaz. Üretecin iç direncini önemseme-
yelim. Bu bakımdan Şekil 2.64.b’deki süreçte, bobinin uçlarındaki gerilim, üreteç emk’inden küçük-
tür ^VXY 1 fh . Şekil 2.64.c’deki süreçte, üreteç akımı en büyük değerine ulaşır ve bobin uçlarındaki
gerilim, üreteç emk’ine eşit olur ^VXY = f = i · Rh . Bu süreçte DC akıma, bobinin sargı tellerindeki saf
dirençten (R) başka bir direnç uygulanmaz. Eğer bobindeki saf direnci önemsemeseydik, bobin direnç-
siz bir tel gibi davranarak üreteci kısa devre yapardı. Şekil 2.64.ç’deki gibi K anahtarı açıldığında ise
üreteç akımı zamanla azalır ve sıfır olur. Bu süreçte de bobinin uçlarındaki gerilim, üretecin emk’inden
küçüktür ^VXY 1 fh . Bir süre sonra bu gerilim de akımla birlikte sıfır olur ^VXY = 0h . Buna göre bobinde-
ki DC akımının, K anahtarının kapatılıp bir süre beklenmesi ve anahtarın tekrar açılması süreçlerinde,
zamana göre değişimi Grafik 2.7’deki gibi olur.
395 2. ÜNİTE
devre akımı
0 zaman
t1 t2 t3
Grafik 2.7: Bir bobine bir süre DC akım verilip daha sonra bu akımın kesilmesi sonucu, akımın zamana göre
değişmesi. Burada akımın, kurulma zamanı olan 0-t1 aralığı, sönme zamanı olan t2-t3 aralığından daha büyüktür.
(t2 anında K anahtarı açılarak üreteç bağlantısı kesilmiştir.)
Günlük yaşamda, bobinin DC akımdaki davranış biçiminden daha çok elektromıknatıs olarak ya-
rarlanılır. Çünkü tek yönlü akım, bobinde tek yönlü bir manyetik akıya dönüşür. Bu da kutupları de-
ğişmeyen bir elektromıknatıstır ve elektromıknatısların; kapı otomatiğinden, metal vinçlere, otomatik
anahtarlama işlevi gören röle devrelerine kadar birçok uygulama sahası vardır.
1.b. Bobin ve AC akım
^X Lh
Şekil 2.65: Bir bobine AC gerilim uygulanması, bobinde bu akıma karşı sürekli bir zorluk oluşturur.
Şekil 2.65’teki bobin devresinin uçlarına AC gerilim uygulanırsa bobinden geçen akım, frekansa
göre yön ve şiddet bakımından sürekli değişir (1 ve 2 yönlerinde). Bu durumda ise buna bağlı olarak
öz-indüksiyon olayı nedeniyle sabit frekansta, bobinde sabit bir indüktans oluşur. AC frekansı zamanla
artırılırsa, indüktans da zamanla artar ve Ohm Yasası gereği, bobinden geçen akım azalarak sıfıra
gider. Bu durumda bobinin AC akıma karşı açık devre gibi davranacağını söyleyebiliriz. Düşük frekans-
larda ise indüktans daha az olur ve bobinden geçen akım artar.
Değişken akımlara karşı bu davranışından ötürü bobinler günlük yaşamda, radyo devrelerinde ve
elektronikte yüksek frekanslı sinyalleri engelleyici filtre (süzgeç) devrelerinde kullanılır. Ayrıca bobinler,
AC akımdan dolayı değişken manyetik akı (TU) oluşturmaları nedeniyle, bölüm 2.6’da ele alacağımız
ve AC geriliminin değiştirilmesine yarayan transformatörlerin temel yapısını oluşturur.
2. ÜNİTE 396
2.a. Sığaç ve AC akım
V XY = 0 V XY = 0, 50 V V XY = 1V V XY =2V
X Y X Y X Y X Y
+ – + – + –
+ – + – + –
+ – + –
+ – + –
q=0 q q q
i=0 artıyor artıyor + sabit –
+ –
+ –
+ –
i i
e- e- î = 0h
K K K
+ – + – + – K + –
f=2V akım yönü f=2V elektron yönü f=2V f=2V
(a) (b) (c) (ç)
Şekil 2.66: (a) Bir sığacın DC akımda zamana göre yüklenmesi. İlk başlangıçta akım (i) en büyüktür. (b ve c) Sığaç
yüklendikçe (q) akım azalır ve levhalar arasındaki gerilim üretecinkine yaklaşır. (ç) Tam yüklenme olduğunda, akım
sıfır olur. Bu sırada yük, sabit ve en çoktur, levhalar arasındaki gerilim de sabit ve üretecinkine eşit olur (ç). Bu sü-
reçten sonra sığaç, DC akıma sonsuz bir direnç göstermiş olur.
Şekil 2.66.a’daki gibi bir sığaç, iç direnci önemsiz ve örneğin emk’i 2 V olan bir üreteçle kurulan dev-
rede Şekil 2.66.b’deki gibi K anahtarı kapatıldığı anda devreden maksimum akım geçmeye başlar. Şekil
2.66.b ve c’deki süreçlerde; sığaç yükü (q) artarken devre akımı (i) azalır, sığacın levhaları arasındaki
VXY gerilimi üretecin emk’inden daha küçük olup giderek artmaktadır. Şekil 2.66.ç’deki gibi sığacın lev-
haları arasındaki gerilim en büyük ve üreteç emk’ine eşit olduğunda (VXY = 2 V) ise sığaç yükü de en
büyük değerindedir ve devre akımı da sıfır olmuştur. İşte tam bu anda sığacın, DC akıma sonsuz bir
direnç gösterdiğini düşünebiliriz. Çünkü akım azalarak sıfır olmuştur. Sığaç, bu durumda sanki açık bir
anahtar işlevi görmektedir.
Günlük yaşamdaki kullanımlarda, DC akım ve sığaç uygulamaları çok fazladır. Sığacın bu şekilde
dolması, dolduktan sonra akımın kesilmesi ve dolu sığacın tekrar boşaltılması prensibiyle çalışan birçok
cihaz geliştirilmiştir. Arabalardaki dönüş sinyali sistemi, kalp ritm cihazları, elektronik flaş devreleri, ba-
tarya şarj devreleri bu prensiple çalışan bazı uygulamalardandır.
ARAŞTIRMA
Arabalarda dönüş sinyali sisteminin nasıl çalıştığını, öğrendiğiniz DC akım ve sığaç ilişkisine göre
araştırınız. Bulgularınızı sınıf ortamında sunu olarak paylaşınız.
397 2. ÜNİTE
2.b. Sığaç ve AC akım
X Y X Y X Y X Y
+ – + – + –
+ – + – + –
+ – + –
q=0 q + q – + q –
i=0 artıyor artıyor + en çok –
+ –
+ –
+ –
i i i i
(i = 0)
K K
– K
K
+
+ – + – + –
Ve = 2 V akım yönü V e = 2 V akım yönü V e = 2 V Ve = 2 V
(a) (b) (c) (ç)

Tam dolma ve boşalma-
ya başlama anı
X Y X Y X Y X Y
– + – + – +
– + – + – +
– + – +
q=0 q – q + – q +
i=0 artıyor artıyor – en çok +
– +
– +
– +
i i i i
(i = 0)
K K
– K
K
– + – + – + +
Ve = 2 V akım yönü V e = 2 V akım yönü V e = 2 V Ve = 2 V
(d) (e) (f) (g)

Boşalma ve tekrar
dolmaya başlama anı
Şekil 2.67: Boş bir sığacın (a), AC gerilimle bir yönde yüklenme (b, c ve ç); daha sonra boşalıp (d) diğer yönde
tekrar yüklenme (e, f ve g) süreçleri. Son süreçten (g) sonra, başlangıç sürecine (a) dönülerek aynı süreçler tekrar
eder. Böylelikle devreden, iki yönde sürekli bir akım geçtiği gözlenir. Sonuç olarak bir sığaç, DC akıma gösterdiği
sonsuz direnci, AC akıma göstermemiş olur.
Şekil 2.67.a’daki gibi bir sığaç ile etkin gerilimi örneğin 2 V olan AC üretecinden oluşan bir devre
düşünelim. Şekil 2.67.b’deki gibi K anahtarını kapattığımızda üretecin sol ucunun pozitif (+) potansiyelle
yüklenmeye başladığını varsaydığımızda, devreden saat yönünde maksimum akım (i) geçmeye başlar.
2. ÜNİTE 398
Bu akım, sığaç yükü (q) arttıkça azalır (Şekil 2.67.c). Levhalar arasındaki gerilim de (VXY), artmaya baş-
lar ve akımın sıfır, yüklenmenin en fazla olduğu Şekil 2.67.ç’deki bir anlık süreçte, üreteç emk’ine eşit
olur (VXY = 2 V). Şekil 2.67.ç’deki süreç bir anlıktır ve sığaç devresinden öncekinin tersine (saat yönü-
nün tersinde) akım geçmeye başlar. Bu an, sığacın hem tam dolma hem de boşalmaya başladığı andır
ve üreteç kutupları bu anda işaret değiştirir. Sığaç tamamen boşaldığında devre, Şekil 2.67.d’deki gibi
tekrardan fakat ters yönde yüklenme sürecine girer. Şekil 2.67. e, f ve g’deki süreçlerde de öncekilerin
(b, c ve ç) aynısı fakat ters yönlü olan süreçler gerçekleşir. Şekil 2.67.g’deki süreç de ç’deki gibi tam
dolma ve tekrar boşalmaya başlama anıdır. Bundan sonraki süreçler hep birbirini tekrarlar ve sonuçta
sığaç devresinden, bir yönde önce artıp azalan sonra da ters yönde önce artıp sonra azalan bir akımın
geçtiği gözlenir. Böylelikle, sığacın AC akıma karşı sonsuz bir direnç göstermediğini anlarız.
Alternatif gerilimin frekansı ne kadar yüksekse, devreden geçen iki yönlü dolma ve boşalma süreç-
leri de o kadar kısa zamanlarda olur. Bu durum, devreden geçen akımın şiddetinin artması demektir.
Sonuç olarak bir sığacın, yüksek frekanslı AC akımlara karşı daha az zorluk yani daha az kapasitans
göstereceğini anlarız. Bunun tersi, sığaçlar alçak frekanslı AC akımlara karşı ise daha fazla kapasitans
gösterecek demektir. Etkin gerilim sabit kalsa bile frekans azaldıkça kapasitans büyüyecek ve akım sıfır
değerine doğru gidecektir.
Günlük yaşamda, sığaçların AC akıma olan bu davranışından sıkça yararlanılır. Sığaçlar, yüksek fre-
kanslı akımları geçirme, alçak frekanslı akımları ve doğru akımları geçirmeme eğilimindedir. Bu durum
bobinlerin AC akıma gösterdiği davranışın tam tersidir. Bu sebeple sığaçlar, elektrik-elektronik teknoloji-
sinde alçak frekanslı sinyalleri engelleyici filtre (süzgeç) devrelerinde kullanılmaktadır.
2.5.G. Bir Alternatif Akım Devresinde Rezonans Hâli

Bir sistemde, rezonans olayının olması için enerji depo edebilen iki elemanın olması gerekir.
10. sınıf fizik dersinin “Dalgalar” ünitesinde, rezonans olayından bahsedilmişti. Rezonans durumunda,
iki elemandan biri enerjiyi veren diğeri de bu enerjiyi alandır. Bu enerji alışverişi ise belirli bir frekansta
olur. Buna rezonans frekansı denir. Rezonans frekansında belirleyici olan taraf, enerji alan taraftır.
Bunda da enerjiyi alan tarafın yapısal özellikleri etkilidir. Örneğin bir salıncakta birini salladığınızı dü-
şününüz. Siz, salıncak sepeti tam önünüze geldiği anda salıncağı iteklerseniz, her defasında salıncak
sepeti daha yukarılara çıkarak salınmaya başlar. Buna, salıncak rezonansı diyebilirsiniz. Sepet, hareke-
tini tamamlamadan yani önünüze tam gelmeden sepeti iteklerseniz, bu durumda sepeti yavaşlatırsınız.
Her defasında bu işlemi tekrarladığınızda salıncak duracaktır. Bu nedenle, salıncağa sürekli büyüyen bir
salınım kazandırmak için yerinde ve zamanında enerji aktarımının olması gerekmektedir. Bu durumda
enerji alan, enerji verenden maksimum enerji soğurur ve yüksek genlikli salınımlar yapmaya başlar.
Böbrek taşlarını kırmada kullanılan, böbrek taşı kırma cihazları da rezonans prensibine göre çalışır.
399 2. ÜNİTE
Burada cihaz tarafından hedef taş üzerine, frekansı yavaş yavaş artırılan dozda, ses dalgaları gönderilir.
Bir anlık, taşın rezonans frekansına eşit bir ses dalgası olduğunda, taş maksimum genlikte titreşmeye
başlar ve parçalanır.
Bir alternatif akım devresinde de bobin ve sığaç, enerji alan ve enerji veren iki eleman gibi davranır.
Bobin, elektrik enerjisini manyetik enerji biçiminde depo eder. Bobin ile üreteç arasındaki bağlantı kesil-
diğinde, bobinin aynı yönlü akım üretmesi bunun kanıtıdır (öz-indüksiyon olayı). Diğer taraftan bir sığaç
da elektrik enerjisini, elektriksel potansiyel enerjisi olarak depo eder. Yüklenmiş bir sığacın uçlarını, bir
ampule bağladığınızda ampulün yanıp sönmesi bunun kanıtıdır. Sonuç olarak hem bobin hem de kon-
dansatör, tam istediğimiz gibi enerji depolamaktadır.
Bu iki elemanı kullanarak elektronik bir rezonans devresi yapılabilir mi? Genellikle saf direnç devresi
R, bobin devresi L, sığaç devresi ise C ile sembolize edilir. Alternatif akım devresinde saf direnç, bo-
bin ve sığacın birbirine seri bağlanmasıyla seri bir RLC devresi oluşturulabilir. Bu devrelere, rezonans
devresi de denir. Bu devre tipinde bobinde biriken manyetik enerji, periyodik olarak sığaçtaki elektrik
potansiyel enerjisine dönüşür. Bu dönüşümün periyodunu ve frekansını, bobinin öz-indüksiyon katsayısı
(L) ile sığacın sığası (C) belirler.
R L C
i (XL) (XC)
V = V m $ sin ~t
Şekil 2.68: Seri RLC devresi, bir rezonans devresidir.
Şekil 2.68’deki gibi bir seri RLC devresinde rezonans hâli, bobinin indüktansının (XL), sığacın kapa-
sitansına (XC) eşit olması durumudur. Bu durumda, daha önce bahsettiğimiz gibi, böyle bir durumdaki
bobin ve sığaç arasında elektrik enerjisi dönüşümü, karşılıklı olarak belli bir frekansta gerçekleşir ve
üreteçten maksimum enerji soğrulur. Ayrıca rezonans hâlinde, devreden geçen akım en fazla olduğu
için devre empedansı da (Z) en küçük olup saf dirence eşittir. Buna göre, rezonans frekansını bulalım:
Bobinin indüktansı: X L = ~ · L
1
Kondansatörün kapasitansı: X C =
~·C
eşitliklerinden bulunuyordu.
2. ÜNİTE 400
Bu nicelikleri birbirine eşitlersek rezonans frekansı(f0),

XL = XC
1
~·L =
~·C
1
~2 =
L·C
^2r · f0h2 =
1

L·C
1
4r 2 · f 20 =
L·C
1
f 20 =
4r 2 · L · C
1
f0 = (rezonans frekansı)
2r · L · C
olarak bulunur. Buradan anlaşılıyor ki farklı L ve C değerlerinin çarpımı aynı olan seri RLC devrelerinde
rezonans frekansları aynı olmalıdır. Bu eşitlikte, SI birimlerinde, öz-indüksiyon katsayısı L, “henry (H)”,
sığacın sığası C, “farad (F)” alınırsa sığaç rezonans frekansının birimi, “s–1” veya “hertz (Hz)” olacaktır.
Radyo alıcılarında bu mantıkta bir sistem vardır. Radyo alıcılarında kullanılan saf direnç, bobin ve
1
sığaçtan oluşan alıcı devresinde sığaç, değişken özelliktedir. f0 = denklemi gereği, sığa
2r · L · C
değiştirilerek rezonans frekansı değiştirilir. Bu değiştirmeyle elde ettiğimiz frekans aslında, istediğimiz
radyo istasyonunun yayın frekansıdır. Enerji veren farklı istasyonlardan sadece istediğimiz istasyon fre-
kansına ayarlanan radyo alıcımız, söz konusu istasyon ile rezonansa gelerek o istasyondan maksimum
enerji soğurur. Bu enerji, radyo içindeki diğer yükseltici devre ve dönüştürücüler sayesinde duyulabilir,
ses enerjisine çevrilir. Fotoğraf 2.27’de bir radyo devresi görülmektedir.
bobin çeşitli saf dirençler hoparlör
değişken kondansatör ses ayar reostası
Fotoğraf 2.27: : Bir radyo devresi. Bu radyoda, içine ferromanyetik çubuk (siyah çubuk)
yerleştirilmiş bobin ve miline siyah kasnak takılmış değişken kondansatör, rezonans devresi
elemanlarıdır.
401 2. ÜNİTE
2.6. TRANSFORMATÖRLER
Fotoğraf 2.28: Enerji nakil hatlarındaki AC gerilimini, yerleşim yeri kullanımına göre değiştiren bir transformatör
(trafo) merkezi
Transformatör, biraz merakı olan herkesin çocukluğunda tanıştığı pil, el feneri ampulü gibi ilk elektrik-
li ev araçlarından biri sayılabilir. Eski bir televizyon veya radyonun içinden çıkarabileceğiniz bir alet olan
transformatörler, AC teknolojisinde, elektrik enerjisinin en az kayıpla, üretildiği yerden kullanım bölge-
lerine ulaştırılmasında tamamlayıcı göreve sahiptir. Bu nedenle transformatörler, günlük yaşamımızda
vazgeçilmez araçlardan biridir. AC olarak üretilen gerilim, Fotoğraf 2.28’deki yükseltici transformatör
düzenekleriyle yükseltilerek enerji nakil hatlarına verilir. Enerji nakil hatlarıyla kullanım bölgelerine, en az
kayıpla ulaştırılan elektrik enerjisi, yine bu bölgede kurulan alçaltıcı transformatör düzenekleriyle uygun
gerilimlere düşürülerek evlerin veya iş yerlerinin kullanımına sunulur.
Büyük transformatörler trafo olarak da bilinir. Bazen aşırı yüklenmeden dolayı “trafo patlaması” gibi
vakalar duyarsınız. Bu, trafodan çekilen gücün, trafoya gelen güçten daha fazla olmasıyla ilgilidir. Bu-
nun dışında, evlere gelen etkin şebeke gerilimi 220V dolaylarındadır. Kullandığımız cihazların her biri,
yapısal özellikleri nedeniyle bu gerilimde veya aynı gerilimde çalışmayabilir. Bunun için cihazlara; girişi
220V, çıkışı ise cihazın çalışma gerilimine uygun çıkışlı bir transformatör eklenmiştir. Bilgisayarımızın
veya telefonumuzun şarj cihazı bu tip bir transformatördür. İstenen çıkış gerilimlerine ayarlanabilen ve
ticari amaçla satılan transformatörlere ise adaptör denilir. Modeminizin, kablosuz ev telefonlarınızın
adaptörleri bunlardandır. Adaptör düzeneklerinin girişine uygulanan AC gerilim, çıkışından DC’ye doğ-
rultulmuş olarak alınır. Doğrultma işlemi, içindeki doğrultucu devrelerde olur. Bazı cihazlarımız ise daha
yüksek gerilime ihtiyaç duyar. Örneğin, floresan lamba ampulü, tasarruf ampulleri içlerindeki transfor-
matörün 220V gerilimi yükseltmesiyle çalışır. Bu lambaların içinde yükseltici transformatör devreleri
vardır. Ayrıca fotoğraf makinesinin flaş lambası da pildeki gerilimden daha yüksek gerilimle çalıştığından
burada da yükseltici transformatör kullanılır.
2. ÜNİTE 402
Transformatörlerin kullanım alanlarıyla ilgili daha pek çok örnek verilebilir. Bu sebeple, trans-
formatörleri öğrenmeniz önemlidir. Bu bölümde, transformatörlerin yapısını ve çalışma prensibini öğ-
renecek, verimli çalışma değişkenlerini belirleyeceksiniz. Ayrıca öğrendiğiniz bilgilerin ışığında sizden,
kullanım amacınıza uygun ve enerji iletiminde en az kaybın nasıl gerçekleşebileceğiyle ilgili çalışmalar
yapmanız beklenecektir.
2.6.A. Transformatörlerin Çalışma İlkesi
Transformatörler, alternatif gerilimi değiştirmek amacıyla kullanılan araçlardır.
TU
i1 i2
bobinler
V1 P1 P2 V2
n1 n2
birinci (primer)
devre ikinci (sekonder)
devre
Ferromanyetik madde:
(Çok katlı demir plakalar)
Şekil 2.69: Bir transformatörün yapısı
İki akım makarası (bobin), ferromanyetik bir maddeden (Genelde çok katlı demir plakalar kullanılır.)
yapılan bir çekirdekle Şekil 2.69’daki gibi birleştirilirse bir transformatör elde edilmiş olur. Bu transfor-
matörün birinci (primer) devresi, transformatörün giriş devresidir. Bu devrenin uçlarına, dönüşecek
V1 alternatif gerilimi uygulanırsa ikinci (sekonder) devreden yani çıkış devresinin uçlarından, dö-
nüştürülmüş V2 alternatif gerilimi elde edilir. Bunun nedeni şöyle açıklanabilir: Alternatif akımda, akı-
mın yönü ve büyüklüğü zamanla değiştiği için birinci devredeki bobinde manyetik akı değişimi (TU)
gerçekleşir. Değişen manyetik akı, ferromanyetik madde yardımıyla ikinci devredeki bobinden geçirilir
ve böylelikle ikinci devredeki bobinin uçlarında bir indüksiyon emk’i, sarımlarında da indüksiyon akımı
oluşur. Manyetik alanın yönü ve şiddeti sürekli değiştiği için ikinci devrenin uçlarında oluşan gerilimin de
yönü ve büyüklüğü sürekli değişir.
Sarım sayısı n olan bir bobinin uçlarında oluşan indüksiyon emk’inin, Faraday Yasası'ndan,
f = ^-h n ·
TU
Tt
ile bulunduğunu biliyoruz. Bu eşitliğe göre, Şekil 2.69’daki transformatörün bobinlerindeki manyetik akı
değişim hızlarının c m , hemen hemen birbirine eşit olduğunu kabul edersek birinci ve ikinci devrede
TU
Tt
403 2. ÜNİTE
bulunan bobinlerin uçlarındaki gerilimler, sarım sayıları (n) ile orantılı olmalıdır. Bu bilgiye göre, V1 ve
V2 gerilimleri ile makaraların n 1 ve n 2 sarım sayıları arasında,
n1 V1
^1h
n 2 = V2
eşitliği elde edilir. Bu eşitlikte, n 1 ve n 2 arasındaki ilişki ve buna bağlı olarak V2 çıkış geriliminin V1 giriş
gerilimine göre değeri transformatörün türünü belirler. Örneğin,
• n 2 = n 1 ise V2 = V1 olur.
• n 2 1 n 1 ise V2 1 V1 olur. Bu tür transformatöre, alçaltan transformatör denir.
• n 2 2 n 1 ise V2 2 V1 olur. Bu tür transformatöre, yükselten transformatör denir.
TARTIŞMA
Şekil 2.69’daki transformatörde, birinci devreye doğru akım (DC) üreteci bağlanırsa ne olacağını
tartışınız. Bu bakımdan transformatörlerin, DC akımda kullanılıp kullanılamayacağını gerekçeleriyle
belirleyiniz.
Şekil 2.69’daki transformatörde, i1 ve P1 , primer akımı ve gücünü; i2 ve P2 , sekonder akımı ve gücü-

nü göstermektedir. Elektriksel gücün, 10. sınıf fizik dersinin “Elektrik ve Manyetizma” ünitesinde,
P = i·V
eşitliği ile verildiğini öğrenmiştiniz. Alternatif akımda da bunun benzeri olarak güç,
P = ie · Ve · (güç çarpanı)
eşitliği ile verilir. Güç çarpanı, primer ve sekonder devresinde aynıdır. Primer ve sekonder gerilimleri,
sırasıyla V1 ve V2 olduğuna göre;
• primer gücü : P1 = i1 · V1
• sekonder gücü: P2 = i2 · V2
Transformatörlerin verimi çok yüksek olduğundan (%99,6 değerine kadar çıkabilmektedir.) ideal bir
transformatörde; sekonder çıkış gücünün, primer giriş gücüne eşit olduğunu varsayarsak,
P1 = P2
i1 · V1 = i2 · V2
i2 V1
= ^2h
i1 V2
eşitliği elde edilir.
2. ÜNİTE 404
(1) ve (2) eşitliklerini birleştirdiğimizde,
n1 V1 i2
n 2 = V 2 = i1 ^3h
i2
elde edilir. (3) eşitliğindeki c m oranına, transformatörün dönüştürme oranı denir.
i1
Şimdi bir deneyle transformatörlerin çalışma prensibini kavramaya çalışalım.
DENEY 2.6: Transformatörlerin Çalışma Prensibinin Gösterilmesi
Araç ve Gereçler
 Transformatör takımı (demir çekirdek, ikişer adet 300 sarımlı, birer adet 600 ve 1200 sarımlı
bobin)
 İki adet AC voltmetre
 Güç kaynağı
 6 adet bağlantı kablosu
1. Şekildeki çizimde olduğu gibi bir devre kurunuz.
güç kaynağı
AC sekonder
V1 devre V2
primer
devre
405 2. ÜNİTE
2. Hem primer hem de sekonder devreye 300 sarımlı bobin takınız ve güç kaynağının AC çıkışı-
na bağladığınız primer devreye, uygun gerilim (6V ve 12V) uygulayarak V1 ve V2 voltmetrelerinde
okuduğunuz değerleri aşağıdaki tabloya yazınız.
3. Daha sonra primere 300, sekondere 600; primere 300, sekondere 1200; primere 600, sekon-
dere 300; primere 1200, sekondere 300 sarımlı bobinleri takarak aynı işlemi uygulayınız. Ölçtüğü-
nüz, V1 ve V2 gerilim değerlerini yine aşağıdaki tabloya yazınız.
Primer devre Sekonder devre
Sarım sayısı (n1) Uygulanan gerilim (V1) Sarım sayısı (n2) Alınan gerilim (V2)
300 300
300 600
300 1200
1200 600
1200 300
4. Uyguladığınız bu işlemlerin herhangi birini, demir çekirdeğin üst parçasını çıkararak tekrarla-
yınız.
5. Uyguladığınız bu işlemlerin herhangi birini, demir çekirdeğin üst parçası kapalı (tam halka)
iken, doğru akımda (DC) tekrarlayınız.
Değerlendirme
1. Elde ettiğiniz sonuçlar, daha önce elde ettiğiniz (1) eşitliğindeki sarım sayıları ile gerilimlerin
orantılı olması durumuna uymakta mıdır?
2. Eğer sonuçlarda küçük farklılık varsa bu durumu nasıl açıklarsınız?
3. Deneyi, bir de demir çekirdeğin üst parçasını çıkararak tekrarladığınızda ne oldu?
4. DC akımda sonuç ne oldu?
Bu deneyde, sarım sayıları ile gerilimler oranı arasında az bir farklılık olması ideal koşulların gerçek-
leşmemesinden kaynaklıdır. Ancak yine de deney sonuçlarının teorik bulgulara yakın olması beklenir.
Demir çekirdeğin üst kısmının alınması durumunda, manyetik akı dolanımı tam gerçekleşemediği için
sekonder geriliminde düşme gözlenmelidir. DC akımda ise değişken bir manyetik akı elde edilemediği
için sadece, primer devreye gerilimi uyguladığımız anda bir de primer devreden gerilimi kestiğimizde,
sekonder devreden kısa süreli gerilim elde edilmesi gerekir. Daha önce tartışma konusu olarak günde-
me getirdiğimiz bu duruma göre, transformatörlerin doğru akımda çalışmayacağını söyleyebiliriz.
2. ÜNİTE 406
K L
V 1 = 200V V2 = 50V
demir çekirdek
Şekildeki transformatörde, K ve L bobinlerinin sarım sayıları sırasıyla N K ve N L dir. K bobinine

V1 = 200 voltluk alternatif gerilim uygulandığında L bobininden V2 = 50 voltluk gerilim elde ediliyor.
Buna göre, N K ve N L aşağıdakilerden hangisi olabilir?
NK NL
I. 600 150
II. 200 800
III. 120 30
ÇÖZÜM
V1 = 200 volt ve V2 = 50 volt verildiğine göre, gerilimler ile sarım sayıları arasındaki ilişkiden;
V1 NK NK 200
= yazılırsa, = = 4 oranı bulunur. O hâlde bu oranı sağlayan seçenek,
V2 NL NL 50
NK 600 NK 120
I. e = = 4 o III. e = = 4 o
NL 150 NL 30
I ve III olacaktır.
SİZ ÇÖZÜN
demir çekirdek Bir demir çekirdeğe sarım sayıları sırasıyla 200, 400
ve 100 olan K, L ve M bobinleri şekildeki gibi sarılmıştır.
80V K L
K'nin uçlarına 80 volt alternatif gerilim uygulanır-
sa L ve M'nin uçları arasından kaç volt gerilim elde
edilir?
M
407 2. ÜNİTE
X Y
K L M P
10V
Şekildeki gibi bağlanmış X ve Y transformatörlerinin K, L, M ve P bobinlerinin sarım sayıları sıra-

sıyla N, 10N, 5N ve N'dir.
Buna göre, X transformatöründeki K bobinine 10 voltluk alternatif gerilim uygulanırsa Y
transformatöründeki P bobininin uçlarında kaç voltluk gerilim elde edilir?
ÇÖZÜM
X Y
K L M P
V1 = 10v V V2 = ?
N 10N 5N N
L ve M bobinlerinin uçları arasındaki gerilime V diyelim. Buna göre,

X transformatörü için
V1 NK
= ^1h
V NL
Y transformatörü için
V NM
= ^2h
V2 NP
yazılabilir. Buna göre ^1h ve ^2h bağıntıları birbiriyle çarpılırsa
V1 V NK NM
· = ·
V V2 NL NP
V1 NK · NM NL · NP
= ise V2 = e o · V1
V2 NL · NP NK · NM
bulunur. Buradan
10 N · N
V2 = f p · 10
N ·5N
V2 = 20 volt
elde edilir.
2. ÜNİTE 408
SİZ ÇÖZÜN
K L M P
X Z
V1 V2
Y T
K, L, M ve P bobinleriyle kurulan şekildeki ikili transformatör devresinde X-Y arasına V1 gerilimi

uygulanınca Z-T arasından V2 gerilimi elde ediliyor.
Buna göre;
I. K ve P’nin sarım sayılarını iki katına çıkarma,
II. K ve M’nin sarım sayılarını iki katına çıkarma,
III. L ve M’nin sarım sayılarını iki katına çıkarma.
işlemlerinden hangilerinde V2 gerilimi değişmez?
yüksek gerilimli alçaltıcı

iletim hattı transformatör
orta gerilim
elektrik santrali yükseltici dağıtım transformatörü
transformatör
ev
12kV 154kV 34,5kV

220V
Şekil 2.70: Elektrik üretim santralinden yerleşim yerine kadar enerji taşınımında transformatörlerin kullanımı
Transformatörlerin AC gerilimini değiştirebilir olmaları, en az kayıpla enerji transferindeki kilit un-

surdur. Daha önce bulduğumuz (2) eşitliğinde, akımlarla (i) gerilimler (V) ters orantılıdır. Buna göre,
bir transformatör devresi, gerilimi hangi oranda yükseltiyorsa aynı oranda da akım şiddetini düşürüyor
demektir. Tersi durumda da gerilimi hangi oranda düşürüyorsa aynı oranda da akım şiddetini yükseltiyor
demektir. Enerji nakil hatlarında kullanılan telin ve sistemin toplam saf direncine R diyelim. Bir alternatif
akım devresinde güç, etkin akım şiddeti ie olduğunda,
P = ie2 $ R (4)
eşitliği ile de verilir. Enerji iletim hatlarına, yükselten transformatörün sekonder devre uçlarındaki yüksek
gerilim uygulanarak bu hattan düşük şiddette akım geçmesi sağlanır. Bu durumda (4) eşitliğine göre,
409 2. ÜNİTE
akım şiddetinin karesiyle orantılı bir güç harcaması olur. Örneğin, akım şiddeti i olduğunda; nakil hat-
larında harcanan güç i 2 · R olur. Akım i/1000 olduğunda ise î/1000h2 · R = î 2 /1000000h · R olacaktır.
Akım şiddeti öncekinin binde birine düştüğünde, harcanan güç öncekinin milyonda birine düşmüştür.
Fotoğraf 2.29.a ve b’de bir yerleşim yerine enerji nakil hatlarıyla gelen 154kV yüksek gerilimi, 34,5kV
gerilime düşüren bir trafo merkezi görülmektedir.
(a) (b)
Fotoğraf 2.29: (a) 154kV’luk yüksek gerilimi, orta gerilime (34,5kV) düşüren bir trafo merkezi (b) Bu merkezdeki
bir trafo
Fotoğraf 2.30.a’da bu tip merkezlerde kullanılan küçük trafolardan birinin iç kısmı görülmektedir. Fo-
toğraf 2.30.b’de ise 34,5kV orta gerilimi, 220V-380V alçak gerilime düşüren güç dağıtım (semt) trafosu
görülmektedir.
(a) (b)
Fotoğraf 2.30: (a) Enerji dağıtım merkezlerinde kullanılan küçük bir trafonun iç kısmında
görülen turuncu silindirler trafo bobinidir. (b) 34,5kV gerilimi 220V-380V alçak gerilime
düşüren güç dağıtım (semt) trafosu
2. ÜNİTE 410
2.6.B. Transformatörlerin Kullanım Amaçları
Transformatörler, genellikle bir elektrik devresinde gerilimi düşürmek veya yükseltmek için kullanılır.
Akım şiddetinde ise gerilimin tersi bir değişim yaparlar. Ayrıca transformatörlerin elektronikte, farklı dev-
re yükselticilerini birleştirme, doğru akımı belli bir düzenekle alternatif gerilime dönüştürme ve istenen
gerilim değerine yükseltme gibi işlevleri vardır. Bazı ölçü aletlerinde özel transformatörler kullanılır.
Evlerimizdeki kapı zili, bazı gece lambaları, modern şarj cihazları gibi araçlarda gerilim düşürücü
(alçaltan) transformatörler kullanılır. Ayrıca demirci ustalarının kaynak makinelerinde de alçaltan trans-
formatörler kullanılır (Fotoğraf 2.31).
Fotoğraf 2.31: Ark kaynaklı bir kaynak makinesi. Kaynak makinelerin-

de, akımı artırarak gerilimi düşüren alçaltıcı transformatörler kullanılır.
ARAŞTIRMA
Transformatörlerin türüne göre daha başka hangi alanlarda kullanıldığına dair bir araştırma yapı-
nız. Bulgularınızı sınıf ortamında arkadaşlarınıza aktarınız.
2.6.C. İdeal Olmayan Transformatörlerin Verimi
İdeal olmayan transformatörlerde çıkış gücü, giriş gücüne yakın değildir. Bu durumda transformatör
verimi, çıkış (sekonder) gücünün giriş (primer) gücüne oranından bulunabilir. O hâlde,
sekonder gücü
verim =
primer gücü
Bir transformatörün verim hesabı için
P2
verim =
P1
yazılırsa
411 2. ÜNİTE
i2 · V 2
verim = ^5h
i1 · V 1
eşitliği kullanılabilir. Bu eşitlikteki niceliklerin etkin değerler olduğunu vurgulayalım. Şimdi (5) eşitliğini
kullanarak transformatörlerle ilgili verim hesaplamaları yapalım.
NP NS
primer devre sekonder devre
Şekildeki transformatörün primer ve sekonder devresindeki sarım sayıları sırasıyla N P ve N S , bu

devrelerdeki akımların şiddeti sırasıyla 10 amper ve 2 amperdir.
NP
Transformatörün verimi %80 olduğuna göre, oranı kaçtır?
NS
ÇÖZÜM
NP NS
primer devre sekonder devre
Primer devre uçlarındaki gerilime VP , sekonder devre uçlarındaki gerilime VS diyelim. Buna göre,
NP VP
= yazabiliriz.
NS VS
sekonder gücü iS · V S 80
verim = = =
primer gücü iP · V P 100
iS N S 80 VS NS
· = e = olmalı o
iP N P 100 VP NP
2 · NS 80
=
10 N P 10 0
NP 1
= bulunur.
NS 4
2. ÜNİTE 412
SİZ ÇÖZÜN
V1 R V2
primer sekonder
Şekildeki transformatörün primer devresine verilen güç 120 watt iken sekonder devresinden alı-
nan güç 90 watt oluyor.
Primer devredeki akımın şiddeti, sekonder devredeki akımın şiddetinin 4 katı olduğuna
V1
göre, oranı kaçtır?
V2
2.6.Ç. Enerji Transferlerinde Güç Kaybını Azaltmak
Gelişen teknolojiyle birlikte enerjinin kullanımının artması sonucu, enerji transferindeki kayıpların
azaltılması yönünde çalışmalar da önem kazanmıştır. Enerjinin üretimi ve kullanımı kadar gereksiz ka-
yıpların önlenmesi, her ülkenin hedefleri arasında olmalıdır. Bu bakımdan enerji tasarrufu ile ilgili çalış-
malar, daha çok ilgi görmekte ve desteklenmektedir.
Sizlerden de bu anlamda araştırmalar yapmanız ve enerji tasarrufu ile ilgili özgün ürünler ortaya
koymanız beklenmektedir.
PROJE
Enerji transferinde güç kaybını azaltabileceğiniz bir düzenek hazırlamanız beklenmektedir. Bu

çalışmayla ilgili fizik öğretmeninizden, üniversitelerin elektrik ve elektronik mühendisliği bölümlerin-
den destek alabilirsiniz. Proje çalışmanızla ilgili taslak çalışma planını kitabınızın 424. sayfasında
bulabilirsiniz.
413 2. ÜNİTE

A. Aşağıdaki cümleleri tabloda verilen uygun kelimelerle doldurunuz.
kuvvet potansiyel enerji indüksiyon yük tork
iş yükselten dairesel birim alçaltan düzgün
1. Elektrik alan şiddeti…………..yüke etkiyen kuvvetin büyüklüğüdür.
2. Birim yükün bir noktadaki enerjisi ……………..demektir.
3. İki nokta arasında birim yükün taşınması için yapılan……..potansiyel farkıdır.
4. Paralel levhalar arasında,……………elektrik alan oluşur.
5. Sığaçlar,……….depolamaya yarayan düzeneklerdir.
6. Akım geçen düz bir tel etrafında……………manyetik alan oluşur.
7. Akım geçen bir bobinin ekseni boyunca hareket eden elektrona ……………etkimez.
8. Manyetik alana dik konumda hareket eden telde………………olayı gerçekleşir.
9. Alternatif akım,…………..transferinde avantajlı bir akım türüdür.
10. Şarj cihazları……………transformatördür.
B. Aşağıda verilen yargılar doğru ise yay ayraç içine “D”, yanlış ise “Y” yazınız.
1. ( ) İki yüklü cisim arasındaki ortam, elektriksel kuvveti etkilemez.
2. ( ) Pozitif bir yükü, negatif bir yükten uzaklaştırdığımızda pozitif iş yapılır.
3. ( ) Potansiyel farkı, birim yükün elektriksel potansiyel enerjisinin değişimine eşittir.
4. ( ) Paralel levhalar arasındaki yüklere, levha yakınında daha çok kuvvet etkir.
5. ( ) Bir sığacın, levhaları arasındaki uzaklık arttıkça sığası artar.
6. ( ) Akım geçen bir halkanın içinde ve dışında manyetik alan yönleri zıttır.
7. ( ) Düzgün manyetik alana dik giren yüklü parçacıklar, doğrusal hareket yapar.
8. ( ) Halka biçimli iletkende akı değişimi olduğunda, halkada indüksiyon akımı olur.
9. ( ) Alternatif akıma karşı sığaçlar, sonsuz direnç gösterir.
10. ( ) Transformatörler, doğru akımda sürekli çalıştırılamaz.
2. ÜNİTE 414
C. Aşağıdaki çoktan seçmeli sorularda doğru seçeneği bulunuz.
1. Kütlesi 2 m, yükü q olan küreler Şekil I’deki gibi
a a a a dengededir.
m kütleli küreler Şekil II’deki gibi dengelen-
diğine göre, bu kürelerin yükleri aşağıdakiler-
2m 2m m m
q q den hangisi olabilir?
Şekil I Şekil II
(Yalıtkan iplerin uzunluğu birbirine eşittir.)
1
I.q ve 2q
4
1
II. q ve q
2
1 1
III. q ve q
2 2
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) I, II ve III
2. Noktasal q 1, q 2 ve q 3 yüklerinin A noktasında

oluşturdukları bileşke elektrik alan E ’dir.
E
q1 A q2 q 2 ve q 3 yüklerinin büyüklükleri eşit ve + q ol-
duğuna göre, q 1 yükünün büyüklüğü nedir?
q3
A) + 2q B) + 4q C) - 4q D) + 8q E) - 8q
3. q1 = + q q2 Noktasal q 1 yükünün, A noktasındaki elektrik

A
potansiyeli V’dir.
Noktasal q 1 ve q 2 yüklerinin, A’daki bileşke
d 2d elektrik alanı sıfır olduğuna göre, aynı noktada
bu yüklerin oluşturduğu toplam elektrik potan-
siyeli ne olur?
A) - 2V B) - V C) sıfır D) 2V E) 3V
4. X Yükleri sırasıyla q, 2q ve 3q olan noktasal X, Y

ve Z cisimleri şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
d d Buna göre, sistemin elektriksel potansiyel

enerjisi neye eşittir?
Y Z (k, Coulomb sabitidir.)

d
kq 2 kq 2 kq 2 kq 2 kq 2
A) 5 B) 9 C) 11 D) 12 E) 13
d d d d d
415 2. ÜNİTE
5. Biri + q , öteki - q yüklü olan noktasal cisimler

+q -q
şekildeki gibi yerleştirilmiştir.
K L M N
Buna göre, hangi aralıklarda elektrik potan-
siyeli sıfır olabilir?
A) Yalnız L-M B) K-L ve L-M C) K-L ve M-N D) L-M ve M-N E) K-L, L-M ve M-N
6. - 2q +q Yükleri - 2q ve + q olan noktasal cisimler şekil-

K L
deki gibi yerleştirilmiştir.
+ q yükünün L noktasında oluşturduğu
d d d
elektrik potansiyeli V olduğuna göre, K ve L
noktaları arasındaki VKL potansiyel farkı nedir?
1 3 1 3
A) - V B) - V C) - V D) V E) V
2 2 2 2
7. Eşit kütleli iki tanecik, şekildeki gibi yüklenmiş

yatay ve paralel levhalar arasında dengededir.
q1 2V 3d q2 3V q1
d Buna göre, taneciklerin yüklerinin q oranı
2
kaçtır?
1 1 2 4 3
A) B) C) D) E)
4 2 3 3 2
8. Kütlesi m olan yüklü bir tanecik, Şekil I’deki gibi

yüklenen yatay, paralel ve iletken levhalar arasın-
+ –
d m V d m 4V da dengede kalıyor.
– +
Buna göre tanecik, Şekil II’deki gibi yükle-

nen yatay, paralel ve iletken levhalar arasına
Şekil I Şekil II
bırakılırsa ivmesinin büyüklüğü ne olur?
(g, yer çekimi ivmesidir.)
A) 2g B) 3g C) 4g D) 5g E) 6g
9. 6C Şekildeki gibi bağlanan sığaçlardan oluşan

devrede, K ve L noktaları arasında eş değer
K L
3C C 2C sığa kaç C olur?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 10,5 E) 12
2. ÜNİTE 416
10. Özdeş üreteç ve özdeş sığaçlardan oluşan

devrelerden Şekil I’dekinde biriken enerji E’dir.
Buna göre, Şekil II’deki devrede biriken
+ – + – enerji kaç E olur?
Şekil I Şekil II
A) 9 B) 6 C) 3 D) 2 E) 1
2i
11. Sayfa düzlemine dik olarak yerleştirilen düz ve
çok uzun üç telden şekilde gösterilen yönlerde i, i
ve 2i şiddetinde akımlar geçmektedir.
i akımının P noktasında oluşturduğu manyetik
alanın şiddeti B olduğuna göre, bu noktada oluşan
i P i
bileşke manyetik alanın şiddeti kaç B olur?
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
12. X Y Z Düz ve çok uzun X, Y, Z telleri, sayfa düzlemi-

ne şekildeki gibi yerleştirilince Y teline F manyetik
II
i
kuvveti etkiyor.
i
Y ve Z tellerinden i şiddetinde akımlar geç-
F
tiğine göre, X telinden geçen akımın yönü ve
I
büyüklüğü için ne söylenebilir?
2d d
A) I yönünde, i den küçüktür. B) I yönünde, 2i dir.
C) I yönünde, 2i den büyüktür. D) II yönünde, 2i dir.
E) II yönünde, 2i den büyüktür.
+y
13. Ağırlığı önemsenmeyen + q yüklü parçacık v
hızıyla + x yönünde fırlatılıyor.
v B
+q +x
Parçacık düzgün manyetik alana girdikten
sonra + z yönünde saptığına göre, B manyetik
alanı hangi yöndedir?
+z
A) - x yönünde B) + x yönünde C) + y yönünde D) - y yönünde E) - z yönünde
417 2. ÜNİTE
Eşit boydaki K, L ve M telleri, düzgün B

14.
B
a L manyetik alanına dik olarak v hızları ile hareket
K v
v ettirildiğinde bu tellerin uçları arasında oluşan
indüksiyon emk'leri f K, f L ve f M olduğuna göre,
v bunlar arasındaki ilişki nasıldır? (a 1 b)
M b
A) f K 2 f L 2 f M B) f K 2 f M 2 f L C) f K 2 f L = f M
D) f M 2 f K 2 f L E) f M 2 f L 2 f K
15. K İletken K, L, M çerçeveleri, yönü sayfa düzle-

I II
L mine dik ve düzgün manyetik alanların bulunduğu
i v
i I, II ve III bölgelerinde v büyüklüğündeki hızlarla

hareket ettiriliyor.
M Çerçevelerden i şiddetinde akımlar geçtiği-
III
v
v i ne göre, I, II ve III bölgelerinin hangilerindeki
manyetik alanın yönü dışa doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
16. bobin Şekildeki düzenekte

N S
I. Mıknatısı bobine yaklaştırma
mıknatıs
II. Mıknatısı bobinden uzaklaştırma
III. Mıknatısı sayfa düzleminde 90° döndürme
R işlemlerinden hangileri yapılırken R direncin-

den ok yönünde akım geçer?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III
17. i(A) Bir iletkenden geçen akımın zamana bağlı de-

ğişim grafiği şekildeki gibidir.
+2
Buna göre, SI birim sisteminde akım şidde-
1
tc sm
3
1 2 4 5 6 200 tinin anlık değerini veren bağıntı aşağıdakiler-
–2 den hangisidir?
A) i = 2 sin 100rt B) i = 2 sin 200rt C) i = 2 sin 100rt
D) i = 2 sin 200rt E) i = 2 2 sin 100rt
2. ÜNİTE 418
18. R X L = 2R XC Şekildeki alternatif akım devresinde saf direnç

R, bobinin indüktansı 2R büyüklüğündedir.
saf direnç bobin sığaç
Devre rezonans hâlinde olduğuna göre, sı-
ğacın kapasitansı (XC) reaktansı nedir?
3
A) 3R B) 5R C) 2R D) R E) R
2
19. Bir transformatörde, primer devredeki sarım sayısının sekonder devredeki sarım sayısına oranı
1
dir.
20
Primer devreden 0,8 amper akım geçerken, sekonder devreden 0,03 amper akım geçtiğine
göre, transformatörün verimi yüzde kaçtır?
A) 60 B) 75 C) 80 D) 85 E) 90
20. T1 T2 Şekildeki gibi bağlanan T1 ve T2 transforma-

K P M L törlerinin K, R, P, M, L bobinlerinin sarım sayıları
sırasıyla 2N, N, 3N, N ve 2N’dir.
R K bobininin uçlarına alternatif gerilim uygu-
landığında, hangi bobinin uçlarındaki gerilim
en büyük olur?
A) K B) L C) M D) P E) R
21. Hava ortamında bulunan sonsuz uzunluktaki iletken bir telden 5A şiddetinde akım geçtiğinde telin
50 cm uzağındaki O noktasında oluşan manyetik alan şiddetinin büyüklüğü B oluyor.
Buna göre, B kaç Wb/m 2 dir?
(Hava ortamı için K = 10 -7 N/A 2 alınız.)
A) 2 · 10 -6 B) 2 · 10 -4 C) 4 · 10 -4 D) 2 · 10 -3 E) 6 · 10 -3
22. C C Kondansatör, bobin ve lamba ile doğru akım ve

X Y alternatif akım üreteçleri kullanılarak şekildeki I, II
ve III devreleri kurulmuştur.
+ –
I II
Buna göre, hangi devrelerdeki lamba sürekli
L
ışık verir?
Z
+ –
III
A) Yalnız X B) X ve Y C) X ve Z D) Y ve Z E) X, Y ve Z
419 2. ÜNİTE
23. K Özdeş kondansatörlerle kurulan şekildeki dev-

rede K kondansatöründe depolanan enerji E olu-
yor.
Buna göre, devrede depolanan toplam ener-
+ – ji kaç E olur?
A) 15 B) 12 C) 10 D) 5 E) 4
24. E(J) Sığası sabit bir kondanastörde depolanan ener-

8 jinin yüke bağlı değişim grafiği şekildeki gibidir.
Buna göre, bu kondansatörün uçlarına
25 volt gerilim uygulanırsa yükü kaç coulomb
2 olur?
q(C)
0 4 8
A) 20 B) 40 C) 60 D) 80 E) 100
25. d d d d Şekildeki paralel levhalar arasındaki + q yüklü

parçacık K noktasından serbest bırakıldığında, L
+q
K L M
noktasından E L kinetik enerjisiyle geçerek, M nok-
tasına E M kinetik enerjisiyle çarpıyor.
EL
Buna göre, oranı kaçtır? (Parçacığın
EM
+ – ağırlığı elektrik kuvvetleri yanında önemsizdir.)
3 3 2 1
A) B) 1 C) D) E)
2 4 3 3
26. q1 q2 Elektrik yükleri sırasıyla 8 · 10 -4 C ve 6 · 10 -4 C

Y
X Z olan q 1 ve q 2 yüklerinden oluşan şekildeki sistem-
6 metre 6 metre
de, q 1 yükü X noktasında sabit tutulurken q 2 yükü
Z noktasından Y noktasına alınıyor.
Buna göre, elektriksel kuvvetlere karşı yapı-
lan iş kaç joule olur? ( k = 9 · 10 9 Nm 2 /C 2 alınız)
A) 45 B) 80 C) 90 D) 180 E) 360
2. ÜNİTE 420
27. Şekildeki + q yüklü iletken kürenin O, K, L

+q
ve M noktalarındaki elektrik potansiyelleri VO ,
d d 2d VK , VL , VM arasındaki ilişki nedir? (O, küre mer-
O K L M kezidir.)
A) VO 2 VK 2 VL 2 VM B) VO = VK = VL 2 VM
C) VL 2 VM 2 VK = VO D) VL 2 VM 2 VK 2 VO
E) VM 2 VL 2 VK 2 VO
28. + 3q X Noktasal + 3q ve + 4q yükleri aynı düzlemdeki

konumlarında şekildeki gibi tutulmaktadır.
+ 3q yükünün X noktasında oluşturduğu
elektrik alan şiddeti 3E olduğuna göre, X nokta-
sındaki bileşke elektrik alan şiddeti kaç E olur?
+ 4q
A) 4 B) 5 C) 7 D) 8 E) 9
29. - 2q +q - 3q Yatay düzlemde şekildeki gibi tutulan X, Y ve

Z kürelerinin elektrik yükleri sırasıyla - 2q , + q ve
X Y Z - 3q dur. Bu durumda Y küresine etki eden toplam
d d
elektriksel kuvvet F dir.
Buna göre, X ve Y kürelerinin yerleri değişti-
rildiğinde, X küresine etki eden toplam elektrik-
sel kuvvet kaç F olur?
A) - 2 B) 6 C) - 6 D) - 8 E) 8
30. Yalıtkan iplerle asılan özdeş ve m kütleli iletken

ip ip
kürelerin yükleri şekildeki gibidir.
+q +q
İki sistem birbirinden bağımsız konumda ve
T2
d
T1 ipindeki gerilme kuvvetinin büyüklüğü 2mg
2d T1
+ 2q
olduğuna göre, T2 ipindeki gerilme kuvvetinin
büyüklüğü kaç mg olur? (g, yerçekimi ivmesidir.)
+q
A) 12 B) 9 C) 8 D)6 E) 4
421 2. ÜNİTE
31. - 16q q - 25q Noktasal - 16q, q ve - 25q yükleri şekildeki ko-
d1 d2 numlarında tutulmaktadır.
Buna göre, q yükü serbest bırakılınca hareket

d1
etmiyorsa oranı kaçtır?
d2
4 5 9 48 5
A) B) C) D) E)
5 4 5 25 2
32. T1 T2 Şekildeki gibi bağlanmış T1 ve T2 transforma-

K L M P
törleri K, L, M ve P sarımlarından oluşmaktadır. T1
V1 V2 transformatörüne V1 alternatif gerilimi uygulandığın-
da P sarımından V2 gerilimi elde ediliyor. Düzenekte
T1 transformatörü yükseltici olarak kullanılıyor.
V1 2 V2 olduğuna göre,
I. K sarımının sayısı L’ninkinden küçüktür.
II. M sarımının sayısı P’ninkinden büyüktür.
III. L sarımının sayısı M’ninkinden büyüktür.
yargılarından hangileri kesinlikle doğrudur?
A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve II D) I ve III E) II ve III
Ç. Aşağıdaki soruların çözümlerini yapınız.
1. Yükleri 10 nC ve - 30 nC olan iki noktasal yük arasındaki uzaklık 30 cm’dir.

Buna göre, bu yüklerin birbirine uygulayacakları elektriksel kuvvetin büyüklüğü kaç newton
olur? (Coulomb sabitini 9.109 Nm2/C2 alınız ve 1nC = 10 -6 C 'dir.)
2. Yarıçapı 0,3 metre, yükü 300 nC olan iletken bir kürenin içindeki bir noktada elektriksel po-
tansiyel kaç volt olur? (Coulomb sabitini 9.109 Nm2/C2 alınız ve 1nC = 10 -6 C ’dir.)
3. Elektriksel alanın olduğu bir bölgede, A noktasının potansiyeli 10V, B noktasının potansiyeli - 30V
ölçülmüştür.
Buna göre, yükü - 5C olan yükün A’dan B’ye taşınımı sırasında yapılan iş kaç joule olur?
2. ÜNİTE 422
4. Birbirine paralel iletken iki levhaya bir doğru akım üreteciyle 20 volt gerilim uygulanmıştır.
Buna göre, negatif yüklü levhanın hemen önünden serbest bırakılan - 15nC yüklü taneciğin,
karşı pozitif levhaya ulaştığında sahip olduğu kinetik enerji kaç joule olur? (Parçacığın ağırlığını
önemsemeyiniz.)
5. Sığası 4nF olan sığaçlardan 500 tanesi birbirine paralel bağlanmıştır.

Buna göre, bu devrenin uçlarına 20V gerilim uygulanırsa devrede biriken elektriksel enerji
kaç joule olur?
6. Elektrik yükü 0,3C olan yüklü bir parçacık, manyetik alan şiddeti 0,2T olan düzgün bir manyetik
alan bölgesine, 10 m/s büyüklüğündeki hızla dik olarak giriyor.
Buna göre, yüklü taneciğe etkiyen manyetik kuvvet kaç newton olur?
7. 10 cm uzunluğunda ve 200 sarımlı bir bobinden 0,2A şiddetinde akım geçmektedir.

Bobinin içinde, bağıl manyetik geçirgenliği ^n bh 6000 olan ferromanyetik bir madde olduğuna
göre, bobin ekseni boyunca oluşan manyetik alan şiddeti kaç tesla olur?
(Boş uzay için K=10–7N/A2 ve r = 3 alınız.)
8. Şekildeki gibi bükülmüş KLM telinin KL bölümü-

,B K
nün uzunluğu LM bölümünün iki katıdır.
Tel, düzgün B manyetik alan içinde v büyük-
v lüğündeki hızla hareket ederken L ve M nokta-
M
ları arasında oluşan potansiyel farkı 3 volt ol-
duğuna göre, K ve M noktaları arasında oluşan
60°
potansiyel farkı kaç volt olur?
3
(sin30° = 0,5 ve sin 60° = )
L 2
9. Bir saf dirençten SI biriminde, i = 2 2 sin ~t denklemine göre, zamanla değişen alternatif akım
geçmektedir.
Saf direnç 20X olduğuna göre, bu dirençte harcanan güç kaç watt olur?
10. Verimi %75 olan bir transformatörde, primer devreye 200 volt alternatif bir gerilim uygulanınca bu
devreden 1 amper, sekonder devreden ise 10 amper akım geçiyor.
Buna göre, sekonder devrenin uçları arasındaki potansiyel farkı kaç volt olur?
423 2. ÜNİTE
ÖRNEK PROJE ÇALIŞMA PLANI
Projenin adı
Projenin amacı
Başlama tarihi Bitiş tarihi
Süreç başlama ve bitiş (8 hafta)
Proje danışmanı
Proje akademik danışmanı
Projeyi yapacak sorumlu öğren- 1. kişi 2. kişi

ciler
Literatür taramasından sorumlu

öğrenciler
İlk kontrol (1.hafta) Son kontrol (2.hafta)
Literatür kontrolü (danışman)
Son kontrol (4. hafta-akademik

İlk kontrol (3. hafta-danışman)
Proje taslağı oluşturma danışman)
Projede kullanılacak yöntem ve

teknik
Proje taslağının tahmini maliyeti

(tüm grup üyelerinin çalışmasıyla)
Projeye mali destek sağlayacak- A…… B…… C…… Ç……

lar ve destek miktarı
p.tesi salı çarşamba perşembe cuma c.tesi
Okul dışı çalışma yeri, süresi ve

günleri (5. ve 6.haftalar)
Sonuç
İlk kontrol Son kontrol
İlgili öğrenciler (danışman) (akd. danış-
Makale hazırlama (7. hafta) man) (7. hafta)
Son kontrol
İlgili öğrenciler İlk kontrol (danışman) (8. hafta) (danışman)
Sunum hazırlama (8. hafta)
Son kontrol
İlgili öğrenciler İlk kontrol (danışman) (8. hafta) (danışman)
Poster hazırlama (8. hafta)
Sunum yapacak öğrenciler
424
ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARININ CEVAP ANAHTARLARI
1. Ünite Ölçme ve Değerlendirme Sorularının Cevapları
1 vektörel 6 doğru 1 Y 6 D
2 bağıl 7 itme 2 D 7 D
A 3 birinci 8 momentum B 3 Y 8 Y
4 sabit 9 döndürme 4 D 9 D
5 yer çekimi 10 iş 5 Y 10 Y
1 B 9 E 17 D 25 D 1 4/3 7 13
2 C 10 C 18 D 26 C
2 Batı yönünde 4v 8 0,3
3 C 11 C 19 B 27 A
3 20 9 6,4
4 C 12 D 20 C 28 B
C Ç 4 40 10 N noktası
5 C 13 D 21 C 29 C
L çıkarılıp
6 E 14 D 22 E 30 A 5 6/5 11
M üzerine
7 D 15 A 23 B 31 C
2 yönünde
6 100 12
8 A 16 D 24 A 32 E 1/3 tür
2. Ünite Ölçme ve Değerlendirme Sorularının Cevapları
1 birim 6 dairesel 1 Y 6 D
2 potansiyel 7 kuvvet 2 D 7 Y
A 3 iş 8 indüksiyon B 3 D 8 D
4 düzgün 9 enerji 4 Y 9 Y
5 yük 10 alçaltan 5 Y 10 D
1 C 9 B 17 A 25 C 1 30 6 0,6
2 D 10 A 18 C 26 E 2 9 · 106 7 2,88
3 E 11 B 19 B 27 B Ç 3 200 8 9
4 C 12 E 20 B 28 B 4 3 · 10–4 9 80
C
5 A 13 C 21 A 29 D 5 0,4 10 15
6 E 14 B 22 C 30 B
7 B 15 E 23 A 31 A
8 D 16 A 24 E 32 C
425
SÖZLÜK
A
ağırlık merkezi: Cismi oluşturan parçacıkların ağırlıkları toplamının uygulama noktası.
ağırlık: Bir cisme etki eden yer çekimi kuvvetinin büyüklüğü.
akım: Bir iletkenin herhangi bir kesitinden birim zamanda geçen yük miktarı.
alan: Uzay içerisinde belli bir bölgede kuvvet etkisinin olması. Elektrik, yer çekimi ve manyetik alan
gibi.
alternatif akım: Bir iletkenden geçen ve yönü zamana göre değişen elektrik akımı.
ani hız: Bir parçacığın herhangi bir andaki hızı.
ani ivme: Hızı değişken bir parçacığın herhangi bir andaki ivmesi.
C-Ç
Coulomb Kanunu: İki nokta elektrik yük arasındaki itme veya çekme kuvvetini matematiksel olarak
ifade eden yasa.
çizgisel momentum: Bir cismin kütlesinin hızı ile çarpımından elde edilen vektörel bir nicelik.
çizgisel sürât: Cismin çembersel yörüngede birim zamanda aldığı yol.
D
denge: Bir cisme uygulanan kuvvetlerin bileşkesinin sıfır olması durumu.
denge konumu: Cismin üzerindeki net kuvvetin sıfır olduğu konum.
denge şartları: 1. Dış kuvvetlerin bileşkesinin sıfır olması. 2. Herhangi bir dönme eksenine göre
torkların bileşkesinin sıfır olması.
devre elemanları: DC ve AC elektrik devrelerinde kullanılan kimi enerji harcayan veya depolayan
kimi de enerji üreten devre ögeleri.
dinamik: Hareket ile bu hareketi meydana getiren kuvveti birlikte inceleyen mekanik bölümü.
dinamo: Mekanik enerji yoluyla doğru akım üreten düzenek.
doğru akım (DC): Bir iletkenden geçen ve yönü zamana göre değişmeyen elektrik akımı.
E
elektrik alan şiddeti: Birim yüke (1C) etkiyen elektrik kuvveti.
elektrik alanı: Bir yükün çevresinde oluşan ve bu yükün alanındaki yüklü parçacıklara etki eden
kuvvet.
elektriksel potansiyel: Birim yüke (1C) sağlanan elektriksel potansiyel enerji.
elektriksel potansiyel enerji: İki yüklü parçacığın Coulomb kuvvetlerinden dolayı birbirine göre
enerjisi.
426
elektromanyetik dalga: Elektrik ve manyetik alanların değişiminden ortaya çıkan ve boşlukta ışık
hızında yayılan dalga.
elektromotor kuvvet: Bir elektrik devresinde elektronları harekete geçirerek elektrik akımı oluşma-
sına neden olan etki. Birim yük başına üretecin sağladığı enerji.
elektron volt (eV): Potansiyel farkı 1 volt olan iki nokta arasındaki elektronun veya protonun
1, 6 $ 10 -19 joule değerindeki enerji değişimi.
enerji: Bir cismin iş yapabilme yeteneği.
enerji korunumu: Yalıtılmış bir sistemin toplam enerjisinin değişmemesi.
esnek çarpışma: Toplam momentum ve toplam kinetik enerjinin çarpışmadan önce ve sonra sabit
kaldığı çarpışma.
esnek olmayan çarpışma: Momentumun korunduğu hâlde toplam kinetik enerjinin korunmadığı
çarpışma.
etkin değer: Alternatif akımın, ısı bakımından doğru akım karşılığı.
eylemsiz referans sistemi: İvmelenmenin olmadığı referans sistemi (Newton’ın hareketle ilgili ilk
yasası).
eylemsizlik: Bir cismin hızında meydana gelebilecek değişmeye direnme eğilimi.
eylemsizlik kütlesi: Bir nesnenin hızının değişmesini engelleyen nicelik.
F
Faraday İndüksiyon Yasası: Kapalı bir elektrik devresinde, meydana gelen emk büyüklüğünün,
elektrik devresinin manyetik alan içinde kapladığı yüzeyden geçen manyetik akının zamanla değişim
hızına eşit olduğunu belirten yasa.
ferromanyetik maddeler: Bağıl manyetik geçirgenlikleri 1’den çok büyük olan maddeler.
frekans: Birim zamanda tekrarlanan olayların sayısı.
G
galvanometre: Bir elektrik akımının büyüklüğünü ölçmek ve yönünü belirlemek için kullanılan ölçü
aleti.
graviton: Yer çekimi kuvvetinden sorumlu tutulan değiş-tokuş parçacıkları.
güç: Enerjinin veya yapılan işin zamana göre değişim hızı. Birim zamanda harcanan veya üretilen
enerji.
H
hiç esnek olmayan çarpışma: Momentum korunduğu hâlde, toplam kinetik enerjinin korunmadığı
ve cisimlerin birbirine kenetlendiği çarpışma.
427
Hooke Kanunu: Bir yaya uygulanan kuvvet ile yaydaki uzama veya sıkışma miktarı arasındaki iliş-
kiyi belirten yasa.
İ
iç enerji: Bir nesnenin toplam mikroskobik enerjisi. Bir maddenin taneciklerinin ötelenmelerinden,
dönmelerinden ve titreşim yapmalarından dolayı moleküler bağlarında saklanan enerjiler toplamı.
iletken: Içinde elektrik yükünün veya ısının kolayca taşınabildiği malzemeler.
indüksiyon akımı: Manyetik alan çizgilerini kesecek biçimde hareket ettirilen, iki ucu açık iletken
telin uçları birleştirildiğinde, tel içinde sürüklenen elektronların oluşturduğu akım.
indüksiyon elektromotor kuvvet: Manyetik alan çizgilerini kesecek biçimde hareket ettirilen, iki ucu
açık olan iletken telin, bir ucunda negatif yük yoğunluğu, diğer ucunda ise pozitif yük yoğunluğu nede-
niyle telin iki ucu arasında oluşan gerilim.
itme: Momentumdaki değişim.
İtme-Momentum Teoremi: Bir parçacık üzerine etkiyen F kuvvetinin itmesi, parçacık üzerinde bu
kuvvetin sebep olduğu momentumdaki değişime eşittir.
ivme: Birim zamandaki hız değişimi.
J
joule: SI birim sisteminde enerji, bir cismin 1 newton büyüklüğündeki kuvvet altında 1 metrelik yer
değiştirmesi için gerekli olan enerji.
K
kinetik enerji: Bir cismin hareketinden dolayı oluşan enerji.
kinetik sürtünme kuvveti: Hareket hâlinde iken cisme etkiyen sürtünme kuvveti.
korunumlu: Fiziksel bir niceliğin çeşitli çerçeveler içinde değişmez olduğunu tanımlar.
korunumlu kuvvet: Bir parçacığı bir noktadan başka bir noktaya götürürken izlenen yoldan bağım-
sız iş yapan kuvvet.
kuvvet çifti: Bir cisme etkiyen ve etki çizgileri cismin kütle merkezinden geçmeyen büyüklükleri eşit,
yönleri zıt iki kuvvet.
kütle: Bir cismin sahip olduğu eylemsizliğin ölçüsü.
kütle merkezi: Cismin tüm kütlesinin toplanmış gibi düşünüldüğü nokta.
L
Lenz Kanunu: Kapalı bir iletken çerçevedeki indüksiyon akımının, kendisini oluşturan etkiye karşı
koyacak yönde oluştuğunu ifade eden kanun.
428
M-N
mahir: Becerikli, yetenekli, işini ustalıkla yapan.
manyetik akı: Düzgün manyetik alan içine konulan madde yüzeyinden dik olarak geçen manyetik
alan çizgi sayısı.
manyetik alan: Bir pusula veya benzeri bir cihazın iğnelerini döndürebilecek etkiye sahip manyetik
nesnelerin kapladığı uzay.
manyetik kutup: Mıknatısın kutuplarından her biri.
manyetik tek kutup: Hipotez olarak kabul edilen manyetik N veya S kutbu.
mekanik enerji: Yer çekim ve elastik potansiyel enerjiler gibi kinetik ve potansiyel enerjilerin toplamı.
momentum: Genellikle çizgisel momentum için kullanılan, kütle ve hız niceliklerinin çarpımı.
momentumun korunumu: Bir sisteme etki eden dış kuvvetlerin bileşkesi sıfır olduğunda, toplam
momentumun sabit büyüklükte ve aynı yönde olması.
net kuvvet: Bir cisme etkiyen dengelenmemiş kuvvet.
net tork: Birden fazla kuvvetin döndürme etkilerinin toplamı.
O
ortalama hız: Yapılan toplam yer değiştirmenin toplam zamana oranı.
ortalama sürat: Alınan toplam yolun toplam zamana oranı.
osiloskop: Elektriksel ölçümlerde geniş çapta kullanılan çok yönlü elektronik bir ölçüm aleti.
P
periyot: Bir tam oluşumun tamamlanması için geçen süre.
potansiyel enerji: Bir sistemin özelliğinden veya bir cismin konumundan kaynaklanan enerji.
potansiyel fark: Elektrik alan içinde bulunan birim yükü bir noktadan diğer bir noktaya taşırken ya-
pılacak iş.
R
referans sistemi: Birbirine göre hareket etmeyen nesnelerin oluşturduğu ve böylece diğer nesnele-
rin hareketlerinin kolayca takip edilebildiği bir sistem.
rezonans: Enerji alışverişinde, sistemler arası uyumluluk.
S
seri devre: Dirençlerin (veya güç kaynaklarının) bir uçlarının diğer elemanın bir ucuna bağlanması
ile oluşturulan devre.
sığa: Bir iletkenin yükünün potansiyeline oranı.
429
statik sürtünme kuvveti: Cismin durgun hâlinde, cisme etkiyen sürtünme kuvveti.
sürat: Birim zamanda alınan yol.
sürtünme kuvveti: Bir cismin pürüzlü bir yüzeyde, havada veya su gibi bir ortam içinde hareket
etmesi sonucu etkileşiminden dolayı, harekete karşı oluşan direnme.
T
tam devre: Bir bataryanın bir ucundan diğer ucuna kadar akımın akmasının sağlanması.
temas kuvvetleri: İki cisim arasındaki fiziksel temas (değmenin) sonucunda ortaya çıkan kuvvetler.
topraklama: Nesneleri elektrik yükü açısından yüksüz hâle getirmek için yapılan toprak bağlantısı.
tork: Bir kuvvetin bir cismi, bir eksen etrafında döndürme eğilimi.
transformatör: Herhangi bir değerdeki AC gerilimini, amaca uygun olarak yükseltmek veya düşür-
mek için kullanılan devre elemanı.
V
vektörel: Büyüklüğü ve doğrultusu olan.
volt: SI sisteminde elektriksel potansiyelin birimi. 1 voltluk gerilim, 1 ohmluk direnç üzerinden 1 am-
perlik akımın geçmesini sağlar.
Y
yer çekimi alanı: Yer çekimi kuvvetinin bir nesneyi saran uzayının içerisinde birim kütleye uygulanan
kuvvet.
yer çekimi potansiyel enerjisi: Bir cisim ile yer arasındaki kütle çekiminden kaynaklanan enerji.
yer değiştirme: İki konum arasındaki doğrusal uzaklık.
yük: Birbirleri ile elektriksel etkileşmeyi sağlayan nicelik.
yük korunumu: İzole edilmiş bir sistemin toplam yükünün sabit kalması.
yüklü: Elektriksel olarak pozitif veya negatif yüklü olma durumu.
430
KAYNAKÇA
AVUNDUKOĞLU, M. Ali, TURHAN, Şeref, Fizik Terimleri Sözlüğü, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 2007.
BEİSER, Arthur,The Mainstream of Physics, Addison-Wesley Publishing Co. İnc., London, 1965.
DÖĞEN, Şaban, İslam ve Fizik, Timaş Yayınları, İstanbul, 1995.
GILES, R. V.; EVETT, J. B.; LIU,C. Akışkanlar Mekaniği ve Hidrolik - Schaum’s, çev: Nuri Yücel, Haşmet
Türkoğlu, Nobel Yayın, Ankara, 2001.
GUILLEN, Michael, Dünyayı Değiştiren Beş Denklem, çev: Gürsel Tanrıöver, Tübitak Popüler Bilim Ki-
tapları, Ankara, 2012.
JEARL, Walker, Fiziğin Temelleri 1.Kitap (Hallıday & Resnık), çev: Bülent G. Akınoğlu, H. Murat Alev,
Palme Yayınevi, Ankara, 2013.
Ortaöğretim Fizik Dersi (10, 11 ve 12. Sınıflar) Öğretim Programı, Ankara, 2013.
SERWAY, Raymond, A., Beichner, Robert J., Fen ve Mühendislik İçin Fizik 1, çev: Kemal Çolakoğlu,
Palme Yayıncılık, Ankara, 2013.
SERWAY, Raymond A., Beichner, Robert J., Fen ve Mühendislik İçin Fizik 2, çev: Kemal Çolakoğlu,
Palme Yayıncılık, Ankara, 2013.
The New Carston Encylopedia, Vol.15,1968.
TOPDEMİR, Hüseyin Gazi, Işığın Öyküsü, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, Ekim 2007.
Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara, 2013.
Yazım Kılavuzu, TDK Yayınları, Ankara, 2012.
YOUNG, HughD., FREEDMAN, Roger A.,Sears ve Zemansky’nin Üniversite Fiziği, Cilt-1, 12. Baskı,
Pearson Education Yayıncılık, Ankara, 2011.
YOUNG, HughD., FREEDMAN, Roger A.,Sears ve Zemansky’nin Üniversite Fiziği, Cilt-2, 12. Baskı,
Pearson Education Yayıncılık, Ankara, 2011.
YOUNG, MUNSON, OKİİSİ, HUEBSCH, Akışkanlar Mekaniğine Giriş / A Brief Introduction to Fluid Mec-
hanics, NOBEL Akademik Yayıncılık, 2013.
GENEL AĞ ADRESLERİ
http://kampus.beykent.edu.tr/Paylasim/Dosyalar/Bilim_ve_Teknoloji_Tarihi-3.Haf-
ta_129774905806670000.pdf 13.06.2014
http://kisi.deu.edu.tr/kamile.tosun/2-vektorler-_CEV.pdf 17.06.2014
http://www.kirklareli.edu.tr/download/files/35008035/4-hafta-dogru-akim-motorlarinin-calisma-
prensipleri.pdf 01.07.2014
http://www.kirklareli.edu.tr/download/files/84147283/5-hafta-alternatif-akimda-direnc-ve-reaktans-
direnc-bobin-ve-kondansator.pdf 02.07.2014
http://www.kirklareli.edu.tr/download/files/56468694/7-hafta-alternatif-akimda-empedans-seri-devreler.
pdf 03.07.2014
http://hbogm.meb.gov.tr/MTAO/3ElektrikBilgisi/unite23.pdf 03.07.2014
http://hbogm.meb.gov.tr/MTAO/1Elektroteknik/unite2.pdf 03.07.2014
http://www.balamyo.hacettepe.edu.tr/tbi.pdf 04.07.2014
http://muh.karabuk.edu.tr/mekatronik/doc/deneyfoyleri/devre_teorisi_deney_5.pdf 06.07.2014
www.tdk.gov.tr/ 08.07.2014
www.tubitak.gov.tr 10.07.2014
www.biltek.tubitak.gov.tr 10.07.2014
431
GÖRSEL KAYNAKÇA
1. Ünite Görsel Kaynakça

Fotoğraf 1.1 : Shutterstocks
Fotoğraf 1.2: https://i.ytimg.com/vi/W8eIdw0JXuY/maxresdefault.jpg 02.09.2017
Fotoğraf 1.3: http://sharktankblog.com/wp-content/uploads/2014/04/einstein-brain-supplement.jpg
02.10.2017
Fotoğraf 1.4: Shutterstocks
Fotoğraf 1.5: http://people.rit.edu/andpph/photofile-c/a-stroboscopic-motion/strobe-fall-ball-8076A.jpg
29.04.2014
Fotoğraf 1.8: https://usercontent2.hubstatic.com/6172362_f260.jpg 16.05.2014
Fotoğraf 1.9: http://2.bp.blogspot.com/-n3EReeJPf8E/UX6IyAknRuI/AAAAAAAADsU/xEfmGzhKYLo/
s1600/heavier.jpg 16.05.2014
Fotoğraf 1.10.b: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRweDlyDKmHn2iqZShAWc
kmSFUS8eqrXCFFcbHSnf3WOA1VuSMHSw 26.09.2017
Fotoğraf 1.12: http://img11.deviantart.net/4191/i/2008/325/2/8/drag_chute_viper_by_copperbeltjack.jpg
12.05.2014
Fotoğraf 1.13: https://ugc.kn3.net/i/origin/http://static.aztecanoticias.com.mx/imagenes/2011/11/avio-
nes-Libia-David-Cameron-722612.jpg 17.05.2014
Fotoğraf 1.14: http://www.be.wednet.edu/cms/lib2/WA01001601/Centricity/Domain/602/physics_pics_
mech_medium/MG_1419lyrvu.jpg 17.05.2014
Fotoğraf 1.15: http://www.be.wednet.edu/cms/lib2/WA01001601/Centricity/Domain/602/physics_pics_
mech_medium/MG_1418lyrvu.jpg 17.05.2014
Fotoğraf 1.16: http://www.splung.com/kinematics/images/projectiles/motorbike-parabola.jpg
17.05.2014
Fotoğraf 1.18 : http://www.sacitaslan.com/newsFiles/2014/4/26/198938/198938_660_320.jpg
13.06.2014
Fotoğraf 1.19: http://strongmuscleproject.files.wordpress.com/2012/10/car-push.jpg 13.06.2014
Fotoğraf 1.20: http://4.bp.blogspot.com/-DZhBZ_KeTxc/TccMgCOsmsI/AAAAAAAABPU/M3J02xtlbMg/
s1600/bullet_4.png 13.06.2014
Fotoğraf 1.21.a ve b : yazar tarafından çekildi.
Fotoğraf 1.23: yazar tarafından çekildi.
Fotoğraf newton bes.dny1.3.b: http://blogs-images.forbes.com/johnkotter/files/2011/07/Momentum.jpg
13.06.2014
Fotoğraf newton bes.dny1.3.c: http://www.dynastyholding.com/files/pictures/content-qualification-expe-
rience.jpg 13.06.2014
Fotoğraf 1.24: http://image.circletrack.com/f/techarticles/ctrp_1111_torque_wrench_myths/33032645/
ctrp-1111-01-o%2Btorque-wrench-myths%2Bfastener-install.jpg 15.06.2014
Fotoğraf 1.25: http://fototelegraf.ru/wp-content/uploads/2012/07/kanatakhodets.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.26: http://www.manzara.gen.tr/duvar-kagitlari/ilginc-kayalar-01-43695.html 18.06.2014
432
Fotoğraf 1.27: http://galeri2.uludagsozluk.com/348/petronas-kuleleri_393690.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.29: http://oldmills.scificincinnati.com/OH/miami_staley_interior_wooden_gear3_800.jpg
18.06.2014
Fotoğraf 1.30: https://www.grossdepot.com/documents/product/545A8F18-EEBC-5E40-
8381F02C8ACF0DC4.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.31: http://thumbs.dreamstime.com/z/man-pushing-wheelbarrow-4999727.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.33: http://www.esska.de/esska_de/bilder/lbilder/719510_1332863260_z.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.34: http://etc.usf.edu/clippix/pix/moveable-pulley_medium.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.35: https://i.pinimg.com/236x/9e/fe/46/9efe4626de2d19de5101f6cd9283cf39--pulley-
design-shop.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.36: http://i67.photobucket.com/albums/h298/dkovach/Projects/DSCN1531.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.37: http://www.ensinger-online.com/uploads/tx_wwimagecycle/Crane-with-rope-pulleys.jpg
18.06.2014
Fotoğraf 1.38: http://i01.i.aliimg.com/photo/v7/515037909/5_ton_chain_pulley_block_HSZ_C.jpg
18.06.2014
Fotoğraf 1.40: http://ak0.picdn.net/shutterstock/videos/723901/preview/stock-footage-tightening-a-
screw-with-a-screwdriver.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.41: https://thumbs.dreamstime.com/b/mechanischer-wagenheber-38808966.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.42.a: http://www.swansea.ac.uk/grst/images/Archimedes'%20screw.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.42.b: http://www.jinkoucaigou.com/imgdb/2015/pic/44/19044.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.43: hhttp://www.endustriyelmutfakaletleri.com/include/resize.php?path=images/urunler/et-
kiymamakinasi311-1238.jpg&width=200 18.06.2014
Fotoğraf 1.44: http://www.sektorgezgini.com/firma_fotograflari_thumb/UqTFDGDk5pJRUrG5ecpmvdgt
DS7698HzmJqHIygkC2TKbIHIU0F.jpg 18.06.2014
Fotoğraf 1.45: http://zizzyshop.com/wp-content/uploads/2013/08/hario-mm2-coffee-grinder-1.jpg
18.06.2014
Fotoğraf 1.46.a: https://d2fzf9bbqh0om5.cloudfront.net/images/84613/original/steampunk_gearwhe-
el_cufflinks_steamretro_cufflinks_6.jpg?1382636535 18.06.2014
Fotoğraf 1.46.b: https://wallpapertag.com/wallpaper/full/b/e/4/124178-engineering-wallpaper-
1920x1200-windows-xp.jpg 18.06.2014
2. Ünite görsel kaynakça

Fotoğraf 2.1: Yazar tarafından çekilmiştir
Fotoğraf 2.2: http://www.instartupland.com/wp-content/uploads/2012/05/gplusconf._DSC5630.web_.
jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.3: https://www.austinmonitor.com/stories/2017/06/audit-spells-trouble-for-austin-energy-
employee 25.09.2017
Fotoğraf 2.4: http://s3.amazonaws.com/rapgenius/filepicker%2FxTneYXrLSIuYBtNPO2Dr_Cor-
bis-42-15376268.jpg.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.5: http://www.sinp.msu.ru/en/system/files/nodes_img/highenergyfisics_body.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.6a: http://320volt.com/wp-content/uploads/2010/09/kondansator-Fotoğraf leri-56pf-0056-
capacitor-image.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.6b: http://i01.i.aliimg.com/img/pb/128/795/267/1284800176965_hz-fileserver2_5013224.jpg
20.06.2014
433
Fotoğraf 2.7: http://img.auctiva.com/imgdata/9/8/6/0/1/1/webimg/384860211_o.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.8.a: http://www.hamtech.hu/Kepek/2009_10300005.JPG 20.06.2014
Fotoğraf 2.8.b: http://miar.cacharreo.org/lib/exe/fetch.php?media=radio:621px-variable-capacitors.agr.
jpg 25.09.2017
Fotoğraf 2.9: http://fulltesisat.com/wp-content/uploads/2013/06/gebze-su-tesisat-ariza-servisi.jpg
20.06.2014
Fotoğraf 2.10: http://www.jakd.hu/kep/full/0000015305.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.11: http://www.ozvalveamps.org/generic/magmiknatis.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.12: http://www.ozvalveamps.org/generic/magfield.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.13: http://www.oilproject.org/lezione/campo-magnetico-solenoide-formula-vettore-modulo-
linee-elettromagnetismo-integrali-8242.html 25.09.2017
Fotoğraf 2.14: http://physics.unm.edu/pandaweb/demos/images/5h1540.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.15: https://www.museon.nl/sites/default/files/styles/detailpage_main_image/public/import//
Michael_Faraday_Millikan-Gale.jpg?itok=v_HNCfhs 25.09.2017
Fotoğraf 2.16: http://www.enasco.com/prod/images/products/AC/AC120526l.jpg20.06.2014
Fotoğraf 2.17: http://img.indonetwork.co.id/products/thumbs/600x600/2012/09/28/b0a5ae-
6a0dd5969c5654221f1687352b.jpg 25.06.2014
Fotoğraf 2.18: http://www.asia.ru/images/target/photo/51697249/Universal_Motor_8820.jpg
20.06.2014
Fotoğraf 2.19: https://www.delinetciler.org/attachment.php?attachmentid=40890&d=1390962917
20.06.2014
Fotoğraf 2.20: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/88/f9/02/88f90283af07d074762c9d0e9
643a426.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.21: http://www.nrao.edu/whatisra/images/hertz.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.22 : http://www.neoteo.com/wp-content/uploads/2013/07/8269-758x932.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.23 : http://spi4uk.itvnet.lv/upload2/articles/63/637606/images/Miti-kuri-izradijas-2.jpg
25.09.2017
Fotoğraf 2.24 http://bowshrine.com/wp-content/uploads/2017/03/Blizzard-of-1888-Telegraph-and-
telephone-poles-and-wires-were-downed-and-lay-in-the-streets.jpg 20.06.2014
Fotoğraf 2.25: http://sites.austincc.edu/caddis/wp-content/uploads/sites/106/2015/09/George_Westing-
house.jpg 25.09.2017
Fotoğraf 2.26 : http://www.acikbilim.com/wp-content/uploads/2013/03/414.jpg 24.06.2014
Şekil 2.62: http://www.quantumbalancing.com/worldelectricity/images/voltages%20around%20the%20
world.gif 24.06.2014
(kaynak site; http://www.quantumbalancing.com/worldelectricity/electricityif.htm ) 24.06.2014
Fotoğraf 2.27:http://www.kit4diy.com/images/FK712b.jpg 24.06.2014
Fotoğraf 2.28: https://5.imimg.com/data5/JL/TF/MY-10177078/ehv-switchyards-substation-500x500.
jpg 24.06.2014
Fotoğraf 2.29 a ve b: Yazar tarafından çekilmiştir.
Fotoğraf 2.30.a: http://2.bp.blogspot.com/-hNY9veeHHn0/UBWJR8FDcxI/
AAAAAAAAAt0/8OiQ6oqazbY/s1600/02.bmp 25.09.2017
Fotoğraf 2.30.b: http://nebula.wsimg.com/e24035d0e3dc81731ebefe91d3d8e724?AccessKeyId=7C24
E37875BAAF0340B3&disposition=0&alloworigin=1 25.09.2017
Fotoğraf 2.31: http://www.akhirdavat.com.tr/resimler/AK-Kaynak-makinasi-TURUNCU.jpg 24.06.2014
434

Fi̇zi̇k 11 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Fi̇zi̇k 11 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTAÖĞRETİM

Ali Seyfi KOYUNCUOĞLU

Görsel Tasarım Uzmanı

Kavacık Subayevleri Mah. Ergün Sokak. No.: 58/B Keçiören /ANKARA

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini, ile-

Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en

Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,

Mustafa Kemal Atatürk

1. ÜNİTE: KUVVET VE HAREKET...................................................................................... 11

2. ÜNİTE: ELEKTRİK VE MANYETİZMA............................................................260

2.1. ELEKTRİKSEL KUVVET VE ELEKTRİK ALAN................................................................ 261

Ünitenin içeriğiyle ilgili görseller ünite kapa-

Ünitede öğreneceğiniz bilimsel kavramlar

Öğrendiğiniz bilgileri kullanarak çözeceğiniz soruların verildiği bölümdür.

Öğrendiğiniz bilgileri pekiştirmeniz amacıyla verilen soruların bulunduğu bölümdür.

Konuyla ilgili farklı görüşleri ortaya koymanızın istendiği bölümdür.

1. ÜNİTE ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME SORULARI

Bu sembol, yapılan deneylerde kullanılacak cam malzemelerin kırılabilecek türden oldu-

Bu sembol, elektrikli aletler kullanılırken dikkat edilmesi gerektiğini gösterir.

Bu sembol, açık alev etrafında tedbir alınması gerektiğini belirtir.

1.1.A. Vektörlerin Özellikleri

Şekil 1.1: Bir vektörün gösterimi ve nitelikleri

Bir vektörün büyüklüğü, yönüne bakılmaksı-

1.4.a’daki - F kuvvet vektörü, F kuvvet vektörü-

Şekil 1.4: Zıt vektörler

ÇÖZELİM, ÖĞRENELİM 1.1

Şekil a’daki X, Y, Z ve T vektörlerinin ve Şekil b’deki U ve V vektörlerinin kendi arasın-

Vektörlerle Yapılan İşlemler

1. vektör + vektör = VEKTÖR

2. vektör – vektör = VEKTÖR

3. vektör · skaler = VEKTÖR

1.1.B. Vektörel Büyüklüklerin Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterilmesi

a. İki Boyutlu (x - y) Koordinat Sisteminde Gösterim

Bu durumda, konum vektörlerinin koordinatları A = ^3, 6h , B = ^- 7, 2h , C = ^- 3, - 3h ve D = ^4, - 5h

b. Üç Boyutlu (x - y - z) Kartezyen Koordinat Sisteminde Gösterim

Şekil 1.8: Üç boyutta kartezyen koordinat sistemi

Şekil 1.9: Bir vektörün, üç boyutlu kartezyen koordinat sisteminde gösterimi

1.1.C. Vektörlerin Bileşkesinin Bulunması

1. Uç Uca Ekleme Yöntemi ile Bileşke Vektörü Bulma

(a) (b) (c)

Not: Vektörlerin toplanmasında değişme özelliği vardır.

Şekil 1.11’deki gibi vektörler uç uca eklendiğinde

durumda ilk vektörün başlangıcı ile son vektörün bi-

Şekil 1.11: Uç uca eklemede, son vektörün ucu ilk

ÇÖZELİM, ÖĞRENELİM 1.2

Aşağıda verilen şekildeki A, B, C, D, E, F ve G vektörlerinin bileşkesi neye eşittir?

A + B + C + D + E + F + G toplamında vektörlerin dizilimini takip ettiğimizde,

2. Paralelkenar Yöntemi ile Bileşke Vektörü Bulma

Şekil 1.12: Paralelkenar yöntemiyle bileşke vektörün ( R ) bulunması

Şekil 1.13’teki gibi taralı bir bölge yani üçgen

sında bilinmeyen R büyüklüğünde bileşke yani

kenar vardır. Cosinüs teoremi taralı bu üçgene A

uyarlandığında, R büyüklüğünü bulmak için,

ÇÖZELİM, ÖĞRENELİM 1.3

Şekildeki F ve 2F büyüklüğündeki kuvvetlerin arasındaki

Buna göre, bu kuvvetlerin bileşkesinin büyüklüğü kaç 60°

F olur? ^cos 60° = 0, 5h 2F

Cosinüs teoreminden elde ettiğimiz sonuç denklemini uy-

Paralelkenar Yönteminin Sonuçları

R 2 = F12 + F22 + 2F1 · F2 cos 0° ise

R 2 = ^F1 + F2h2 olur. Buradan

Burada bileşke kuvvetin yönü, şiddeti büyük olan

R min = F2 - F1 (Şiddeti büyük olandan küçük olanı çıkarıyoruz.)