Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi

Fizik Lisans Tamamlama Programı

Anadolu Üniversitesi Yayın No: 438 AçıkoOretim Fakültesi Yayın No :197

FİZİKTE
MATEMATİKSEL
••
YONTEMLER

Yazar
Prof. Dr. Muhsin Zor

Editör
Prof. M.-Selaml Kılıçkaya
 ANADOLU ÜNİVERSİTESİ
Açtkötretiın Fatır.iHıesi

Ders Kitapları Yayın No: 117 / FMY

Bu kitabın basım, yayım ve satış haklan

Anadolu Üniversitesi'ne aittir.

"Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın

bütün haklan saklıdır.

llgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da

bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz,
basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright 1991 by Anadolu University

Ali rights reserved

No part of ıhis book may be reproduced

or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing /rom the University.

Kapak Dilzeni: Y.Doç. Dr. Kazım Sezgin

ISBN 975 - 492 - 205 - 5

Bu kitap ETAM A.Ş. Web - Ofset Tesislerinde 8.500 adet olarak basılmıştır.
Eskişehir, Şubat 1991
 İÇİNDEKİLER

Sayfa No
ÖNSÖZ II
BAŞLARKEN .................................. .................................... III
1. VEKTÖRLER I ...... .... .... .... ........ .. .. .... ... .... .... .. ...... .... .. . . . 1
2. VEKTÖRLER II................ .............. ............................ .... 15
3. TRİGONOMETRİK VE TERS TRİGONOMETRİK
FONKSİYONLAR .. ... .... ........... ........ ..... .. .... .... .... ... .... .. .. . 33
4. LOGORİTMİK VE ÜSTEL FONKSİYONLAR ................... 55
5. HİPERBOLİK VE TERS HİPERBOLİK FONKSİYONLAR.. 70
6. KOMPLEKS SAYILAR .......... ............................. ............ 84
7. LİMİT VE TÜREV .......................................................... 104
8. TÜREV .................. . ....................................................... 121
9. TÜREVLE İLGİLİ UYGULAMALAR .... .. ......................... 142
10. VEKTÖR FONKSİYONLARI VE TÜREVL.ERİ ........ .......... 157
11. İNTEGRASYON I ....... .................................................... 179
12. İNTEGRASYON II ........................................ .................. 201
13. KISMı VE YÖNLÜ TÜREV ............................................. 220
14. KOORDİNAT SİSTEMLERİ VE EĞRİSEL İNTEGRAL ...... 237
15. DİFERANSİYEL DENKLEMLER .......................... ....... .... 257
EK 1 DETERMİNANT .. ......................................................... 276
EK 2 TERS FONKSİYONLAR ............. .................................... 282
EK 3 FONKSİYONLARIN SERİLERLE AÇILIMI.. ................... 285
ÜNİTELERDEKİ DEĞERLENDİRME SORULARININ

DOĞRU YANITLARI .................. .. ......................................... 295

YARARLANILAN KAYNAKLAR ...... ..................................... 296

- I -
 ÖNSÖZ

Fizik öğrenimi ve öğretimi oldukça zordur. Bu zorluğun temelinde fizik-

sel olayları yeteri kadar karşı tarafa açık ve net olarak anlatamamak ve an-
laşılamıyan bu olayların, karmaşık bir yapıya sahip matematiksel ifadele-
rini kavratamamak yatar. Fizik öğreniminde çok önemli rolü olan birinci
durum ile ikinci durumu birleştiremiyen bir öğrenci, formülleri ezberliye-
rek rasgele kullanır ki, başarılı olması beklenemez. Bundan dolayı da
öğrencilerin çoğu fiziği sevmezler. Zaten formüller deryasında boğulma­
ya çalışılan büluğ çağındaki bir öğrenci fiziği nasıl sevebilir? Halbuki, fi-
ziği sevmek için o kadar çok sebep vardır ki. Nereye bakarsanız bakın he-
men hemen herşeyde fiziksel olaylarla karşılaşırsınız.
"Fizik Lisans Tamamlama Programı" çerçevesinde hazırlanan kitaplarda
iki temel amaç belirlenmiştir. Birincisi, fiziksel olayları öğrenciye
ayrıntılı olarak aktarabilecek ve olayın kavratılmasını takiben matema-
tiksel ifadesini verecek, ikincisi ise, televizyonda, gazetelerde, dergiler-
de öğrencinin karşılaşması muhtemel fizik ile ilgili bir konuyu öğretme­
nine sorduğunda, diğer öğrencilerin de dikkatini çekecek şekilde, yeteri
kadar zamanı o konuya ayırabilecek imkanı hazırlamak ve dolaylı olarak
da orta öğretim öğrencilerine yardımcı olabilmek.
Hazırlanan kitapların okuyucuyu ürkütmeyecek şekilde belirli bir düzey-
de tutulmasına büyük özen gösterilmiştir. Kitapların öğretmenlerimize
çok iyi bir kaynak olacağını zannediyorum.
Yoğun bir çalışma ortamına
girerek, bu kitapların kısa zamanda ortaya
çıkmasında emeği geçen çok değerli bilim adamlarımıza, gecesini
gündüzüne katarak dizgilerini ve şekillerini yapan elemanlara en içten
teşekkürlerimi sunarım.

Sevgili öğretmenler , becerilerinize bu kitaplarla, birazcık da olsa,

katkıda bulunabilmiş olursak ne mutlu bizlere.

Prof.Dr. Muhsin ZOR

Fizik Lisans Tamamlama
Programı Koordinatörü

- II -
 BAŞLARKEN

Fizik Lisans Tamamlama Programı içerisinde yer alan bu kitap, belirli he-
defler doğrultusunda hazırlanmıştır.
Bunlar;
a) unutulmuş veya unutulmaya yüz tutmuş bilgilerin yenilenmesi,
b) program çerçevesinde verilen diğer derslerin matematiksel ifade-
lerinin takip edilebilmesi ve böylece o derslere yardımcı olun-
ması,

c) matematiksel kavramlarda, ayrıntılara girip daha karmaşık

görüntü vermeden, temel bilgilerin ve kavramların verilmesi,
d) üst düzey matematik kitaplarını takip etmek isteyenlere başlangıç
teşkil etmesi,

e) başarınızı belgeleyebilmek için, EK'ler hariç, tamamından sorum-

lu tutulacağınız bu kitabın ünitelerinin sizlere uygun ve yararlı
olabilmesi.
Sevgili öğretmenler, başarmamz için sorumlu olduğunuz ama, bizim sizle7
re yardımcı olacağını umduğumuz bu kitaptan yararlanmanızı ve başarılı
olmanızı dilerim.

Editör
Prof. M. Selami KILIÇKA YA

- III -
 Vektörler I

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• bir vektörün ne olduğunu, önemini kavrayacak,
• vektörlerle yapılan toplama ve çıkarma işlemlerini öğrenecek,

• birim ve temel vektörler yardımıyla analitik yolla toplama ve çıkarma

işlemini öğrenecek,

• vektörlerin büyüklüğünü bulabileceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Skaler ve Vektör
• Toplama, Çıkarma ve Bir Skaler ile Çarpma
• Birim ve Temel Vektörler
• Analitik Yolla Toplama ve Çıkarma

• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER

• Deneme sorularını çözmeniz konuyu ve vektörlerin önemini daha iyi

kavramanız açısından önemlidir.
1. GİRİŞ
Günlük yaşamda karşılaştığımız bazı şeyleri sayılarla ifade ederiz ve
çoğu kez, özellikle karşılıklı konuşmalarda, sayısal değerlerden sonra
gelmesi gereken birimleri ihmal ederiz. Örneğin, "yanınızda ne kadar
para var?" sorusuna alacağınız yanıt "1500" olabilir. Buradaki 1500'ün
1500 TL. yerine kullanıldığını düşünürüz. Hava sıcaklığının 12° olduğu
söylendiğinde biriminin santigrat olup olmadığını anlamak için pek
zorlanmayız . Seyahatten dönen birisinin "otobüsün hızı l00'ü aştı"
demesini 100 (km/saat)'i aştı anlamında değerlendiririz. Bir başka
durum ise; Eskişehir'e ilk gelen bir öğrencinin "Anadolu Üniversitesi
nerede?" diye bir sorusuna "Buradan üç kilometre uzakta", diye cevap
aldığını düşünün. Ek bilgi istediğini yüzünden anlarsınız. Sayısal
değerin yanında uygun bir birim olmasına rağmen verilmiş olan yanıt
yeterli değildir.Cevabın tamamlayıcı kısmını tahmin etmek güçtür. 3
km yarıçaplı bir çember üzerinde olan üniversite hangi yöndedir? Bu ve
buna benzer örnekler çoğaltılabilir. Karşılıklı konuşma veya bilimsel
çalışma olsun sayısal değerlerin yanında uygun bir birimi ve gerekliyse

yönü belirtmek gerekir.

2. SKALER VE VEKTÖR
Fiziksel olayları incelerken karşımıza çıkan bazı nicelikleri
büyüklükleri ile tanımlamak yeterlidir. Örneğin, bir cismin kütlesini 5
gr, sıcaklığı 12°C, bir hacmi 2 dm 3 gibi. Buna göre uygun bir birimi
seçtikten sonra bir nicelik, bir sayı ile kesin olarak tanımlanabiliyorsa
skaler olarak adlandırılır. Bazı nicelikler ise, büyüklüklerinin yanısıra
yönlerini de belirtmekle tanımlanabilirler, bunlar da vektör olarak
adlandırılırlar. Örneğin bir cisim konumunu değiştirerek K noktasından
K' 'ne gelmiş ise, konumdaki değişiklik KK' doğru parçasıyla şekil 1. 1
'deki gibi gösterilir. KK, doğru
parçasının boyu, yönü K 'den K ' 'ne
_ ___:A'::-_______ K
doğru olan yer değiştirme miktarına
eşittir. Bir
yönlendirilmiş
vektörü belirleyen
bu doğru parçasının
K- Şekil l.1
başladığı nokta olan K, başlangıç nok-
tası, K' ise bitiş noktası veya ucudur, bu yüzden bir vektörü oka
benzeterek çizeri.~. Bir vektörün büyüklüğü okun uzunluğu ile orantılı
-2-
yönü ise okun yönü olacaktır.

Vektörler çeşitli

bitiş noktalarını
-+
şekillerde

-
ifade edilebilirler,
belirterek KK, gibi, sadece bir harf ile
örneğin, başlangıç

tanımlı yarak
ve

A vektörü gibi veya harfi daha kalın yazarak A gibi. Küçük harfler
---+
kullanılarak da ab , a, a şeklinde vektörler gösterilebilir.

Bu kitapta harf üzerine ok işareti kullanarak vektörü göstereceğiz,

-+
büyüklüğünü de aynı harf ile belirleyeceğiz. Örneğin, A ve a
vektörlerinin büyüklüklerinin sırayla A ve a olarak veya IAl ve Iil
olarak gösterilmesi gibi.

3. TOPLAMA, ÇIKARMA VE BİR

SKALER İLE ÇARPMA
Vektörlerin toplanma ve çıkarılmaları geometrik ve analitik olmak
üzere iki yolla yapılır. İlk önce geometrik yolla toplamayı ele alalım.
Kenar uzunlukları A ve B olan bir
paralelkenar oluşturulacak olursa bu /
/

-+ /
paralelkenarın A ile B 'nin /
/
/
başlangıç noktaları olan köşenin, /
- - - - · -~
karşı köşeye birleştirilmesi ile elde
-+ A
edilen C vektörü toplam vektördür Şekil 1.2

(Şekil 1.2). Eğer varsa (Şekil 1.3) üçüncü vektörü de bu sefer{ A+ B}

ile paralelkenar yöntemi kullanarak toplayabiliriz. Şekil l .2'den
A+B = B+A (l.l)
işleminin değişme (komütatif) özelliği olduğu ve şekil l.3'ten
-- -- ---
-------- / / _.
_.. __..

/
/
/
/
/
/
/
Şekil
~~:::::=-_____.,.,,,,, .,,,,,, 1.3

-3-
 (1.2)
birleşme özelliği olduğu açıkça bellidir. Bu kural bize eşitlik ( 1. 2) yi
A B C
+ + şeklinde yazma imkanı verir. Bur adan yararlanarak
vektörlerin geometrik yolla toplanmasında kullanılan ikinci yöntem
olan poligon kuralına geçebiliriz.

Poligon kuralı kısaca, seçtiğimiz birinci vektörün bitiş noktasını

ikinci vektörün başlangıç noktası olarak, ikincinin bitiş noktasını ise
üçüncü vektörün başlangıç noktası almak suretiyle verikn bütün vek-
törler çizilir. Birinci vektörün başlangıç noktasını en son çizilen vek-
törün bitiş noktasına birleştiren vektör toplam vektördür, şekil 1.4.

( - - -C_ . .

~ (a)

n n
Şekil 1.4

Şekil 1.3'te bulunan sonuç ile şekil 1.4'te bu-

lunan sonucu kıyasladıktan sonra bir vektörün
kendisi ile toplanmasını düşününüz - -
A +A
LJ gibi.
LJ
Açıkça görüleceği gibi

2.sX (1.3)

basit aritmetik kurallara göre yazılabilir. Bunun uzantısı olarak sA ,-

büyüklüğü isi. ıxı A
negatif ise -
A yönüne
olan ve yönü, s (skaler) pozitif ise
zıt yönde olan bir vektör olarak tanımlanır.
yönünde,

-4-
 ....
A s 'nin tanımı ise
( 1.4)
As= sA
.... ....
olacaktır. Buradan lA = A olduğu görülür. Bunun yanında

-- -+
t (sA) = (ts)A
.... ....
(s + t)A = sA + tA
- birleşme

dağılma
(asosiatif)
(distribütif)
özelliği

özelliği (1.5)
s(A + B) = sA + sB dağılma (distribütif) özelliği

ifadeleri de geçerlidir.

Uzunluğu sıfır -
olan vektör O şeklinde tanımlanıp, sıfır vektörü adını
alır. Bu arada çıkarma işlemi için --
A +X
---
=O
-+
eşitliğinin çözümü
olarak -A vektörünü tanımlamak gerekir. Böylece -A , büyüklüğü A
-+
vektörünün büyüklüğüne eşit fakat A 'ya zıt yönde olan bir vektördür,
- -+
bu duruma göre -A = (-l)A olarak yazılabilir. Bir çıkarma işlemini

-+ --+
---+ ---+
(1.6)
B-A = B+(-A)
çıkarılacak vektörün zıt yönlüsü ile toplamak şeklinde yazabiliriz. Şe­
kil l.5'te geometrik yolla bir çıkarına işlemi görülmektedir. Şekil 1.5b

(a)

-A
(b) (c)
Şekil ı.s

-5-
 -+
B vektörü ile (-A) vektörünün paralelkenar kuralıyla toplanmasını,
(c) ise doğrudan B vektöründen A vektörünün çıkarılmasını
göstermektedir. Burada dikkat edildiğinde başlangıç noktası çakışık olan
vektörlerin A vektörünün bitiş noktasının B 'nin bitiş noktasına
--+
birleştirilmesi sonucu B - A elde edilmiş olmaktadır.

Örnek 1. Şekil l.6'da P noktası LM doğru parçasını m/n

--+ --+
oranında bölmektedir. R vektörünü, A ve B vektörleri
ile m ve n skalerleri cinsinden ifade ediniz.

Çözüm :
--+ - L
1M = X olarak gösterilirse,
vektör toplama kuralına
göre
- --+
A+X=B
olacaktır. Buradan

-
X =B-A (1.7) Şekil
B
1.6

olur. LP vektörü buna göre

LP=~x
m+n
--+ -+ -
olarak yazılabilir. R ise A + LP olduğundan

_. - m -
R=A+--X - m - -
= A+--(B-A)
m+n m+n

nA + rrıB
= - - --
m+n
olarak bulunur.

Örnek 2. Bir üçgende kenar ortayların tepeden itibaren

2
kar~ı k~mmı kadar olan uzaklığın oranında kesiştiğini
3
-6-
gösteriniz.

Çözüm: Şekil 1.7'de görüldüğü gibi üçgenin iki kenarı

A ve B vektörleriyle gösterilsin. Bu durumda üçüncü

--+
kenil[ B-A olacaktır.
->
B-A kenarına çizilen kenar
ortay vektörü, B
oluşan
--+

paralelkenarın
ve
--+

A ile j
köşegen vektörünün yarısı,

_ad~dır ,J dolayısı ile bu

kenar ortay vektörü
(A + B) / 2 olacaktır. Eğer o-=-------"--------
M noktası B-A kenarına
B

olan kenar ortay vektörünün

Şekil 1. 7
2
O'dan itibaren uzaklı-
3
ğında ise,

- 2 A+B
OM = 3 - 2 - =
A+B
3
--+ --+ --+ --+

(1.8)
--+
--+ A --
olacaktır. A kenarına olan kenar ortay vektörü de 2 -B
olarak yazılabilir. Eğer N noktası bu vektör üzerinde
tepeden ~ uzaklığında ise, o zaman
3
-
ON -- + 32(A
=B --) A+B
2 -B = 3
olarak bulunur. Buna göre bu sonuç (1.8) ifadesi ile
karşılaştırıldığında M ile N'nin aynı nokta olduğu görülür.
--+ --+
(A + B vektörünün paralelkenarın köşegeni olduğuna dikkat
ediniz.)

-7-
4. BİRİM VE TEMEL VEKTÖRLER
--+
A sıfır olmayan herhangi bir vektör olsun. Buna göre

(1.9)

--+

A yönünde bir birim vektördür . Birim vektörleri, üzerlerinde ok yerine

şapka (") koyarak göstereceğiz. Üç önemli birim vektör ve 'dir ve i, J k
sıray lax, y ve z eksenlerinin pozitif yönlerini gösterirler. Bunlar aynı
zam a nda temel vektörledir. Bu vektörler birbirlerine diktirler. Şekil 1.8 ,
x,y,z eksenler sistemi ile temel vektörleri göstermektedir, yönlerine
d ikkat ediniz. Birbirlerine dik olmayan temel vektörler de vardır.
Ö zellikle kristal yapı incelemelerinde çok kullanılırlar. Bu tür temel
vektörler kitap kapsamının dışında tutulmuştur.

A,
ı-
ıA
1
1
"k 1

.
', ,j /
/
1 /
A. - - - - - - - ····.:J,,/
X

Şekil 1.8

H e rh a n gi bir A vektörünü üç temel birim vektörleri ile göstermek

mü mkündür.

( 1.10)

gibi. Şekil l.8'den kolayca görüleceği gibi poligon kuralı kullanılarak

--+

A vektörü çiz.il miştir. Eşitli k ( 1, lO)'u, A vektörünü i,j ve k

-8-
 ,.
birim vektörleri doğrultularında bileşenlerine ayrılmış gibi de
_., A

düşünebiliriz. Buna göre A vektörü doğrultusundaki

büyüklüğü Ax kadar,
.j vektörünün
doğrultusundaki
i
AY kadar ve
.,.._
k
....
doğrultusundaki ise Az kadardır. A vektörünün büyüklüğünün ise

(1.11)

olacağı Pythagoras kuralına göre kolayca görülür, şekil 1.8.

5. ANALİTİK YOLLA TOPLAMA VE ÇIKARMA

Analitik yolla yapılacak işlemlerde vektörler i, j, k cinslerinden ifade
edilmelidirler. Bir başka deyişle vektörlerin i, J, k doğrultularında
....
büyüklüklerinin verilmesi gerekir. Buna göre, A ve B vektörleri

_., A A ......._

B==Bxi + Byj + Bzk

.... .... ....
olarak verilmiş olsun. C = A + B vektörü

olacaktır. Aynı doğrultuda olanları bir araya getirip toplama işlemini

yaparsak

(1.12)

*
.i, .j ve k
,,..,_
birim vektörlerinin büyüklükleri bir birim olduğundan
bundan böyle bu vektörler için birim kelimesi kullanılmayacaktır.

-9-
olarak bulunur.
A A
-
C vektörünün
A
A

1
......._
doğrultusundaki bileşenini

Cx i, j doğrultusundakini Cyj ve k doğrultusundakini C 2 k ile

gösterecek olursak
(1.13)

yazabiliriz. Bu eşitliğin (1.12) ile karşılaştırılması sonucu

(1.14)

-elde edilir. R -=- A - B vektörü de

R = (Ax i + AyJ + A 2 ·q - (BJ + ByJ + B 2 k}

= (A x - B x) i + (Ay - B y) J + (Az - B z) k

=RJ + RyJ + R 2 k

olarak elde edilir. Burada R X , R

---y ve R Z
Rx = Ax - Bx Ry = Ay - By ; R2 = A 2 - B2 ( 1.15)
yerine yazılmıştır.

Görülüyor ki analitik yolla toplama ve çıkarmalarda aynı doğrultudaki

büyüklüklerin cebirsel olarak toplamı veya çıkarılması yapılmaktadır.

Örnek 3. A=2i+3j+k ve B=3i-J+2k olarak

V<!rilen iki vektör olsun. (A + B), {A- B), {B - A)
vektörlerini bulunuz.

Çözüm:
A+ ii = c21 + 3J + k) + (31 -J + 2k)
= c2 + 3) l + (3 - 1)] + o + 2) k

-10-
 = Si+ 2] + 3k

A - B = (2i + 3] + k) - (3i - j + 2k)

=(2-3)i + [3-(-l)]J + (l-2)k

=
. .
-i + 4j - k
"

B - A = (3i - j + 2k) - (2i + 3j + k)

. .
=(3-2)i + (-1-3)j + (2-l)k
. .
= i - 4j + k
"

olarak bul un ur.

n ->
(A - B)
->

şılaştırarak
vektörünü
büyüklükleri
-> ->
(B - A) vektörü ile kar-
aynı fakat zıt yönde
n
lJ olduklarını gösteriniz.
LJ

~ A A ~ A ~

Örnek 4. Eğer A = i + 2j + 3k ve B = -j + 4k iseler

-> ->
(2A - B) vektörünü ve büyüklüğünü bulunuz.

Çözüm:
. .
2A - B = 2 (i + 2j + 3k) - (-j + 4k)
.
. . "
= 2i + 5j + 2k
büyüklüğü ise

-11-
 .......... , ./ 2 2 2
12A - B = "V 2 +5 +2 = ffi
.olarak bulunmuş olur.

ÖZET

Günlük işlerimizde
bazı büyüklüklerden bahsederken
(sıcaklık, ısı,
para, kilogram gibi) sadece sayısal
değerler yetebilmektedir. Bu tür niceliklere skaler
diyoruz. Öyle bir takım nicelikler var ki bunları uygun
birimlerde sayılarla ifade etmek yetmez yönlerini de
belirtmek gerekir. Hem bir büyüklüğü ve hem de yönlü
olan niceliklere vektör adını veriyoruz.

Vektörlerin yönlü olmalarından dolayı, toplama ve

çıkarmalarda vektörlerin büyüklükleri ile işlem
yapamıyor yönlerini de dikkate alarak işlemleri
gerçekleştirebiliyoruz. Büyüklükleri aynı olan iki
vektörün toplamları sıfır vektörü olabileceği gibi bir
tanesinin iki katı da olabilir. Geometrik yolla yapılan
toplama işleminde paralelkenar veya poligon kuralı
uygulanmaktadır. Çıkarma işlemi ise çıkarılan vektörün
zıttı ile yapılan toplama gibi düşünülebilir veya
çıkarılan vektörün bitiş noktasının diğer vektörün bitiş
noktasına olan vektör olarak yapılabilir. Bir vektörü (-1)
ile çarparak zıt yönlüsü elde edilir.

Büyüklüğü bir birim olan vektör birim vektör adını

alır. En yaygın olan birim vektörler birbirlerine dik olan
x,y,z eksenlerinin pozitif yönlerindeki i, j, k vektörleri-
dir. Analitik toplamalarda vektörleri i, j, k cinslerinden
yazıp aynı doğrultudakilerin cebirsel toplamı ile sonuç
vektör elde edilmektedir.

-12-
DEGERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.
ı. A= 21 + 3] ; n= -31 +] vektörleri verilmektedir.
--
A ve B
_..

vektörlerinin büyüklükleri aşağıdakilerden hangisidir?

A) JIT; Js B)/13; Jw C)/13 /--=s

D)_/5; ~ E) _/5; ✓-2

A A - A A -+
2. A = -i + 4j B = 3i - 2j vektörleri verilmektedir. A - 2B vektörü
aşağıdakilerden hangisidir?
A A A A A A

A) -4i + 6j B) 2i + 2j C) -7i + 2j
. .
D) -7i + 8J E) -4i + 6j

lı -+
3. V1 = 21 - 3J ve V 2 = 4j vektörleri verilmektedir. V 2 - V ı vektörü
- -

ve büyüklüğü aşağıdaki seçeneklerden hangisidir?

21 + J
A A A A

A) -2i + 7j fil B)2i-7j fil C) - (5

A A ' '
D) 2i + j (5 E) -2i - 7J fil
' '

-+ A A ,,... --+ A --+ A A ,,....

4. Sı = S2 = 2j S3 = i + 3j + 2k vektörleri
2i - j + k
verilmektedir. S 1 + S2 - S3 vektörü ve büyüklüğü nedir?

A) 1-4]- k; m B) 1-k ; fi C) i - 2J - k 1/6

D) 21 - 4J - k ; fil E) 3i + 4] + 3k ; 'i 34

-13-
DENEME SORULARI (BİLGİ GELİŞTİRME SORULARI)
Bu soruları bilgilerinizi kontrol ve geliştirmek için
çalışınız.

5. Eğer Al = 3, B = 4
...
1 1 1 , 1 C1 = 5 ve A + B + C= o ise
A, B ve C vektörleri hakkında ne söyleyebilirsiniz?

6. Eğer
.... ...
A ve B bir O başlangıç noktasından çıkıp sırayla X ve Y
....
noktalarında biten iki vektör ve P de (B - A) vektörünün orta
--+
noktası ise OP vektörünü bulunuz.

7. Bir ABC üçgeni ve üçgenin düzleminde bir O noktası veriliyor.

Üçgen kenarlarının orta noktası P, R ve S ise
0A + 0B + OC = 0P + 0R + 0S olacağını gösteriniz.

8. Bir O noktasından A, B, C ve D noktalarına çizilen vektörler

A, B, C ve D olsunlar. Eğer B- A = C-D ise ABCD nin bir
paralelkenar olduğunu gösteriniz.

-14-
 Vektörler il

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• skaler çarpımı

• vektörel çarpımı

• üçlü çarpımları kavrayacak

• vektörler arasındaki açıyı

• komşu kenarları vektörle ifade edilen alan ve hacimleri bulabileceksi-

niz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Skaler Çarpım

• Vektöre! Çarpım

• Üçlü Çarpımlar
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Kitabın sonunda verilen determinantla ilgili kısmı değerlendirin
• Bol miktarda bulabileceğiniz problemleri çözün.
L. GİRİŞ

Bir önceki ünitede vektörlerle ilgili toplama ve çıkarma işlemleri ele

1lınmıştı. Bu ünitede ise bir vektörün başka bir vektörle çarpımı
işlemleri ele alınacak ve sonuçları tartışılacaktır. Vektörlerin çarpımı
basit bir çarpma işlemi değildir. Çarpma işleminin ne şekilde olacağını
belirlemek gerekir ve çarpma ifadesinde açık olarak yapılacak işlem
görülebilmelidir. Vektörlerle ilgili olarak skaler ve vektöre! olmak
üzere iki önemli çarpma işlemi vardır.

2. SKALER ÇARPIM

iki vektörün skaler çarpımı; iki vektörün büyüklüklerinin ve

aralarındaki açının kosinüsü ile çarpımına eşittir. Semboller ile
-+ -+
A ve B vektörler inin skaler çarpımı

A .n = 1 A 1 1 n I cos ( A ; n) (2.1)

şeklinde yazılır. Dikkat edilecek olursa iki vektör arasında (.) nokta
işareti bulunmaktadır. Bundan dolayı nokta çarpımı olarak da
adlandırılır. Yukarıdaki ifadede cos ( A; B} başlangıç noktaları
çakıştığında A vektörü ile B vektörü arasındaki açının kosinüsüdür.
(2.1) eşitliğinin sağ tarafı skalerdir yani yön belirtmemektedir. Buna
-+ -+
göre A . B bir vektör değil bir büyüklüğü olan skalerdir. Geometrik
olarak ele alırsak

A. B = 1 A I X ( 1 B I • nin Aüzerindeki iz düşümü)

(2.2)
=1 BIx ( j A j • nın B üzerindeki iz düşümü)
olduğu anlaşılır (şekil 2.1).

-16-
 B

. __~l!:Si~ -
L~a - -----1.,..,.A
cosa
Şekil 2.1

- - - --+
A vektörü ile B vektörü arasındaki açı A dan B 'ye doğru veya B
den A ya doğru olarak ölçülebilir. Bunlardan birinde a olarak
alınırsa diğerinde -a olarak alınır. Her iki durumda da (2.1) eşitliği
doğrudur zira cosa = cos( -a ) dır. Buna göre

- - - -
A.B = B.A değişme özelliği (2.3)

geçerlidir. Bunun yanında

(tA).ii = t(A.B) birleşme özelliği (2.4)

A. {B+ c ) = A. B + A. c dağılma özelliği (2.5)

skaler çarpım için vardır .

......
i , j ve k vektörleri ile ilgili olarak

"! "! - ........

1. 1 =J.J=k.k=l
(2.6)
I\ ,.....,_ A ........,_

1. J =i.k=j.k=O

olduğu hemen görülebilir (cos O = 1 ; cos 90 = O ). Buna göre

A ={Axi +AyJ +AJ2) ve B ={B) +ByJ +BJ~) vektörlerinin
-+
eşitlik (2.4), (2.5) ve (2.6)'dan yararlanarak A. B çarpımı sonucu

-17-
 (2.7)

olarak bulunur.

Eşitlik (2.1) ve (2.7) bize iki vektör arasındaki açının kolay bir yolla
---♦

bulunmasını sağlar. Vektörler birbirlerine dik iseler ( A veya B sıfır

vektör değillerse) muhakkak

---♦ ---♦

(2 . 8)
A . B = O

olacaktır
veya iki vektörün skaler çarpımı sıfır ise bu iki vektör
muhakkak birbirlerine diktir.

A ,.._

Örnek 1. A = i + J + 2 k ve B = -i +2k vektörleri

arasındaki açının kosinüsünü bulunuz.

Çözüm: Eş (2.7)'dcn

=-1+0+4=3

ve eşitlik (2 . 1) kullanılarak

1 A1 = V6 ve I B 1 = is
A. :s = i6 is cos ( A ; :s )
cos ( A; :s) = 3
1130 = 0.548

olarak bulunur. Buna karşılık gelen açı ise 56,8° 'dir.

-18-
Örnek 2.
.
A=i+j+2k
. ,,.._ --+

B=-ı+zk
• ,,.._ . .
C=2i+xj+yk
,,.._

vektörleri veriliyor. Bu vektörlerin birbirlerine dik olması

için x , y ve z değerleri ne olmalıdır?

Çözüm : Bu vektörlerin birbirlerine dik olabilmeleri için

skaler çarpımlarının sıfır olması gerekir. Buna göre

--+

A.B= 1+0+2z=0

1
Buradan z olarak bulunur.
2
--+

B.C=-2+0+zy=0

1
eşitliğinden z yerine 2 koyarak y =4 ve

A.C= 2+x+2y=0
olacağından x = - 10 olur.

--+ • •

Örnek 3. A = 3 i + 4 j vektörü veriliyor. Bu vektörün

x- ekseni ve y- ekseni ile yaptığı açının kosinüsünü
bulunuz.

Çözüm İlk önce x-ekseni ve y-ekseni yönlerindeki

vektörleri belirliyelim. Bunlar bilindiği gibi i ve j
. .
vektörleridir. Buna göre x-ekseni ile yaptığı açının
kosinüsü
--+ •
A. i 3 3
cos a = ~ =5 = 0.6

a = 53,13°
-19-
 y-ekseni ile yaptığı açının kosinüsü ise

4
cos = 5:T 0.8

13 = = 36,87°
Bu yaptığımız işlemler şekil 2.2'de gösterilmiştir.

A
--------
4j
1
1
A 1
1
f3 = 36,87° 1
1
1
A 1
j a = 53,13° 1

X
o A A

i 3i

Şekil 2.2

Vektörlerin bileşenlere ayrılmasına bu aşamada değinmekte yarar var.

Şekil 2.2 dikkatle incelendiğinde A vektörünün büyüklüğünün x-
ekseni üzerindeki izdüşümü Ax ve y-ekseni üzerindeki izdüşümü Ay ,

Ax I A Icos a = 5. cos 53, 13 o= 3

Ay = 1 AI cos 13 = 5. cos 36,87° = 4
....
olacaktır. Bu büyüklüklere bir de yön verilecek olursa, A vektörü
bil eşenlerine ayrılmış olur. Ax , x -doğrultusuna göre bulunduğundan

-20-
 A --,.

Ax i , x- doğrultusunda A vektörünün bileşeni, aynı şekilde Ay y-

A

doğrultusuna göre hesap edildiğinde Ay j de y- doğrultusundaki

bileşeni olacaktır. Bu durumda

şeklinde yazılır. Bu da Örnek 3 'teki vektördür.

n A
A A

= i cos a + j sin a
ve B i
= cos f3 + j sin f3
vektörleri, xy düzleminde, x- ekseni ile cx ve
/3 açısı yapıyorlar. Bu vektörlerin birim
n
vektör olduklarını gösteriniz. Ayrıca A ile
B vektörü arasındaki açının ( a - f3 ) , kosinü-
sünü bularak cos ( a - f3 ) formülünü elde ediniz.

LJ [ cos ( a - p ) = cos a cosf3 + sin a sin p] LJ

3. VEKTÖREL ÇARPIM

Vektörlerin çarpılmasıile ilgili olarak az önce işlediğimiz çarpma

işleminden oldukça farklı olan diğer çarpma işlemine vektöre! çarpım
adı verilir. Skaler çarpınım sonucu bir büyüklük olmasına rağmen
-. ......
vektöre! çarpımın sonucu bir vektördür. buna göre A ve B
vektörlerinin vektöre! çarpımı

(2.9)

olarak gösterilir. Dikkat edilecek olursa bu çarpınım gösterilmesinde

iki vektör arasına (x) işareti konulur. Vektöre! çarpınım sonunda bir

-21-
vektör elde edildiğine göre bu vektörün yönü ne olmalıdır? Yönü
belirlemek için çok sık kullandığımız sağ el kuralını uygularız. Bu
kurala göre, birinci vektör (A
--+ )
yönünde olan sağ elimizin
parmaklarını ikinci vektör ( B) yönünde büktüğümüzde açılan baş
parmağın yönü sonuç vektörün ( C) yönünü gösterir, şekil 2.3. Bu

Şekil 2.3

--+ --+ --+

durumda B x A 'nın A x B 'ye eşit olmamasına rağmen büyüklüklerinin
aynı olacağı aşağıdaki tanımdan da kolayca görülecektir,

(2.10)

Bu ifade AxB çarpımı sonucu oluşan vektörün büyüklüğünü

vermektedir. 1 Ax B I büyüklüğünün ilginç bir geometrik anlamı

--+
vardır . A ve B vektörlerinin başlangıç noktaları aynı olduğu zaman,
komşu kenarları Ave B ile tanımlanan paralel kenarın alanı I Ax B 1

'ye eşit olur. Çünkü paralelkenarın tabanı 1 A

- -+ 1 ve yüksekliği

1 BI sin ( A; B ) 'dir, şekil 2.4.

-22-
 1
1
1
IIH = ı-ı
B sin (A; B) -- Bu paralelkenarın alanı

= 1A x B 1 = 1 A 11 B I sin { A, B )
1
1

Şekil 2.4

. .
A x B vektörünü elde etmeden önce ı, J ve k vektörleri ile ilgili
vcktörel çarpımlara bir bakalım .

A A A A .,.._ .,.._ _.
İ X İ = j X j = kxk=O (2.11)

A A .,.._ A .,.._ A

ixj = k j X k = i kxi=J (2 . 12)

A A ,.... .,.._ A A A .,.._ A

JX 1 = -k , k xj -i ixk=-j (2.12)

Buradan görüleceği gibi paralel vektörlerin vektörel çarpımı sıfır

vektördür. Sıfır ve paralel olmayan iki vektörün vektörel çarpımı
sonucu oluşan vektör iki vektöre de ayrı ayrı diktir. Buna göre

A A ,.....,_ ı.. A

A = Ax i + Ayj + A 2 k ve B = Bx i + Byj + B 2 k

vektörlerinin vektörel çarpımı

birinci paran tez içerisindeki terimlerin diğer paran tez içerisindeki

terimlerle ayrı ayrı çarpımı sonucu bulunur.

-23-
Eşitlik (2. 11, 12, 13 )'ten yararlanarak

(2.14)

bulmuş oluruz. Bu sonucu elde etmek için bir başka yol da determinant
kullanmaktır. Determinantlar hakkındaki bazı bilgileri kitabın sonunda
--+ --+
Ek 1 'de bulabilirsiniz. Determinant kullanarak A x B çarpımı şu
şekilde yazılır :

A A

1 J k
--+ --+
A B = Ay (2.15)
X Ax Az
Bx By Bz

,.._

=I k

olarak bu yolla da bulunur. Hangi yol kolayınıza giderse o yolu tercih

edebilirsiniz.

-24-
Vektörel çarpım değişme kuralına uymaz zira A x B -
= -B- -+
x A dır.
Bunun yanında birleşme ve dağılma özellikleri vardır :

(t A} x ( B}= t (A x B} = ( A) x ( t B} birleşme özelliği (2.16)

Ax (B + c) = Ax n + Ax c dağılma özelliği (2. 1 7)

-+ ,.,. ........ -+"' ........

Örnek 4. A=2i -j +6k ve B=4j - 2k vektörleri
veriliyor. -
A X B vektörünü yukarıda verilen iki yolla da
bulunuz.

Çözüm : Birinci yol,

.,,..._ A A A

8 k + 4 j + 2 i - 24 i
.
- 22 i + 4 j + 8 k
. ,,.._

İkinci yol,

.i ~

k
- -
AxB= 2 -1 6 = 1
-1
4
2
o
O 4 -2

. . ,,.._
= 22 i + 4 j + 8 k

-+

Örnek 4'ıe bulunan sonuç vektörün A ve B

D vektör/erine dik olduğunu gösteriniz.

D
-25-
 Örnek 5. Örnek 4'te verilen vektörlere dik olan birim
vektörü bulunuz.

..... .....
Çözüm : Hem A ve hem de B 'ye dik olan vektör
..... .....
A x B vektörüdür. Bu vektörü büyüklüğüne bölersek
birim vektörü bulmuş oluruz,

--+ . . ,,..._
- 22i + 4J + 8k
AxB - 22i + 4j + 8k
n
AxB Y564

. .
- 22i + 4j + 8k
,,..._

= Y564

BxA
Not : vektörünün de bir birim vektör olacağını
1 A x Bi
düşününüz ve her iki birim vektörü karşılaştırınız.

4. VEKTÖRLERİN BİRLEŞİK ÇARPIMI

(ÜÇLÜ ÇARPIMLAR)

Bu kısımda üç vektörün skaler ve vektörel çarpımları ele alınarak

( A . B )C , A. {B x C } ve Ax ( Bx C) çarpımları oluşturulacaktır.
Bunların dışındaki kombinasyonların bir anlamı yoktur. Örneğin
{A . B ) x C anlamsızdır, çünkü vektörel çarpımda iki vektör olması
gerekir, burada ise ( A . B} çarpımı vektör olmadığı için bu
kombinasyon anlamsızdu.

• {A . B} C çarpımı { A . B ) skaler olduğu için, bir skaler ile bir

vektörün çarpımı olduğundan daha fazla üzerinde durulmayacaktır.

-26-
• A . (B x C) skaler çarpınım tanımından dolayı bu çarpıma üçlü
skaler çarpım adı verilir ve değeri

(2.18)

olarak bulunur. Buradaki 0 açısı A vektörü ile ( B x C) vektörü

-+ -+ -+
arasındaki açıdır. BxC komşu kenarları B ve C olan paralelkenarın

yüzeyine dik bir vektördür, 1 Bx C I ise bu paralelkenarın alanı

olduğundan A . (B X c) çarpımı da iki kenarı B ve C olan ve
-+
üçüncü kenarı A olan paralelkenar prizmanın hacmini verecektir,
şekil 2.5. Üçlü skaler çarpım için kullanılan bir başka formül aşağıda
verilmiştir,

Şekil 2.5

X.(i3xc)= (2.19)

n X.(BxC)=B.(cxA)=c.(XxB)
=-B.(A xc) = -A.(c xB) = -c.(i3 xA)
n
olduğunu gösteriniz. [Determinantın bazı özellik-
LJ !erinden yararlanabilirsiniz.]
LJ
-27-
• Ax ( B x C) çarpımı
üçlü vektöre/ çarpım olarak adlandırılır. Bu
çarpınım sonucunu bulmak için vektörel çarpım ile ilgili kural
uygulanabileceği gibi aşağıdaki şekilde de bulunabilir,

Ax(BxC)=(A.C)B -(A.B)C (2.20)

= = 2j =4 k
- A ____. A - .,,,..._

Örnek 6. Komşu kenarları A 3i , B ve C

olan bir elemanın hacmini bulunuz.

Çözüm : Komşu kenarları birbirlerine dik olan bu eleman

bir diktörtgen prizmasıdır. Kenarlarının dik olmasından
dolayı V=3.2.4 = 24 birim hacim olarak kolayca bulunur.
üçlü skaler çarpım yoluyla ise

.... 3 o o 2 o o o o 2
A ( Bx c) = o 2 o =3
o 4 1 - o1 o 4 1 + o O. o
o o 4 1 1

= 24 birim hacim

olarak bulunur.

Örnek 7 . Komşu kenarları

~
,,...
A = -2 1 + 3 J + k , i3 = 4 1 - J +3k ve
C=3i+2J-k olarak verilen paralelkenar prizmanın
hacmini bulunuz.

Çözüm Üçlü skaler çarpım yöntemi kullanılarak

-2 3 1
A . ( Bx c) 4 - 1 3
3 2 -1
-28-
 -1 3 4 3 4 -1
2 -1 3 -1 3 2

=-2(1-6)-3(-4 -9)+1(8+3)

= 1 O + 3 9 + 1 1 = 60 birim hacim

ÖZET

Vektörlerle ilgili çarpma iki çeşittir. Skaler ve

vektöre! çarpma olarak adlandırılırlar.

Skaler çarpım
sonucu, bir skalerdir. A ve B - sıfırdan
farklı iki vektör olsunlar, skaler çarpım aşağıdaki
gibi verilir,

A . i = 1 A 11 i I cos ( A; i)
veya

Vektöre! çarpım sonucu bir vektördür. Bu çarpımda

sıra önemlidir ve sonuç vektörün yönü sağ el kuralı

ile bulunur. Yine - -

A ve B gibi sıfırdan farklı iki
vektör ele alırsak vektörel çarpım,

-29-
olarak yazılır. Sonuç vektörün büyüklüğü ise

IAxBl=lcl
•
şeklinde bulunur. Burada dikkat edilecek nokta
-+ -+
A ile B arasındaki açı seçilirken küçük olanı dikkate
alınır.

IA BIX nin büyüklüğü komşu kenarları

-+
A ve B
-+
ile
oluşan paralel kenarın alanını verir.

Üçlü vektör çarpımlarında iki önemli çarpım vardır.

Bunlar üçlü skaler çarpım ve üçlü vektöre)
çarpımlardır.

Üçlü skaler çarpım; A, B ve C vektörleri verilmiş

olsun.

x. (B x c) = ı x ı ı B x c ı cos e
şeklinde yazılır. Bu çarpımın büyüklüğü komşu

kenarları A, B ve C
iIe oluşan paralelkenar
prizmasının hacmini verir.

Üçlü vektörel çarpım ise

şeklinde bulunur.

-30-
DEĞERLENDİRME SORULARI

Çoktan seçmeli olarak hazırlanan aşağıdaki soruların

yanıtlarını
verilen seçenekler arasından bulunuz.

A A - A A ......._

1. A = 2 i - 3 j ve B = - i - 2 j + k vektörlerinin skalcr
çarpımını bulunuz.

A) - 4 B)4 C) 5 D) - 8 E) - 7

2.
--+
A 2i
. .
3 j ile B -i
. .
2j +k
"
vektörleri arasındaki
açının kosinüsünü bulunuz.

B)-5_ C)__i_ D)~ E)-5_

m 1130 1130 1130

_,. A A A A

3. A = ı + 2 j + k ve B = 3 i + 2 j veriliyor.
--+
A x B vektörünü bulunuz.

A)
.
2i + 3j
. 4k ,,...
B)
. . "
- 2 i - 3j - 4k

C)
. .
2 i - 3j - 4 k " D) - 2 i +
. 3] "
- 4k

E)
. . "
- 2 i - 3j + 4k

-31-
 -+ A A ,,,,,,..._ -+ ı, A ,,,,,,..._ ~ -+
4. A = -3i + 2j -2k ve B = i 4j +3k veriliyor.B xA
vektörünü bulunuz.
A A .,.._

A) - 2 1 + 7 J + 10 k B) - 2 i - 11 j + 10 k

21 - 1l - ıo ~
A A ,,._

C) 2 i - 11 j + 10 ~ o)

E) 21 - 7 J + 14 k

5. Komşu kenarları -=
A
~
1 + j
,. ...
B
.
- i + 2k ve C
.,.._
= j +2k
. ,....

olarak verilen paralelkenar prizmanın hacmi kaç birimdir?

A)2 B)6 C)4 D)5 E) J.

. A .,.._ --+ . + j. +3k --+ . .

6. A = 2i + j - 2k B = 1 ve C = xi + j
vektörleri veriliyor. x'in değeri ne olmalıdır ki bu üç vektör bir
düzlemde olsunlar?

. A) 8 B) 5 C) 4 D)
-5
8 E) .5
5 8 5 4

7.
--+
A = i + j +
. . s,,.. 1k k ve
--+
C 2]
.,.._
+ k vektörleri
veriliyor. A B c) X ( X üçlü vektörel çarpımı bulunuz.

A)
.
3i -
A

3j - 3 B)
. .
3 i - 2j + 3 k
.,.._

C) 3 i - 3k
. .,.._ . .,.._
D) - 3 i - 3k
E) 3j
.- 3k
.,.._

A ı, --+ A A

8. Komşu iki kenarı A = 3 i - j ve B = 3 i + 2 j vektörleri ile

belirlenen parelelkenarın alanının kaç birim olduğunu bulunuz.

A)7 B)8 C) 6 D) 10 E) 9

-32-
 Trigonometrik ve Ters
Trigonometrik
Fonksiyonlar

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• açı kavramını

• trigonometrik fonksiyonları

• trigonometrik bağıntıları

• ters trigonometrik fonksiyonları

• pcriyod; frekans ve genlik kavramlarını öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Trigonometrik Fonksiyonlar
• Trigonometrik Fonksiyonların Grafikleri
• Trigonomotrik Bağıntılar

• Ters Trigonometrik Fonksiyonlar

• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Trigonometrik ifadeleri öğrendikten sonra, açılara bağlı olarak trigono-
metrik değerlerin neden (-) ve ( +) olduklarını iyi kavrayınız.
• Trigonometrik bağıntıları işaretlerine dikkat ederek her fırsatta gözden
geçiriniz.
• Sin ve cos ile ilgili çeşitli grafikler çizerek birbirlerini karşılaştırınız.
1. GİRİŞ
Geçtiğimiz ünitelerde karşılaştığımız gibi açılar ile ilgili işlemler
oldukça önemli yer tutmaktadır. Açıların fonksiyonları ile ilgili dal
trigonometri olarak adlandırılır. Bu bakımdan yapacağımız ilk şey açıyı
tanımlamak olacaktır.

Açı. bir cetvelin veya bir kalemin bir ucunu sabitleştirip, bir
düzlemde dönme hareketi verirseniz, başlangıç durumundan son
durumuna kadar olan dönme ölçüsü veya dönme miktarı olarak
tanımlanır. Şekil (3.l)'den görülebileceği gibi başlangıç çizgisinden

Pı

~"
-....
. ,ı,4-
c,,"
. .;_-...S.
~ ....

o Po
Başlangıç çizgisi

Şekil 3.1.

bitiş çizgisine kadar olan P 1 OP 0 açısı dönmenin bir ölçüsüdür. Eğer

başlangıç çizgisi, pozitif x-ekseni ve köşe de orijinde ise açı standart
durumdadır diye belirtilir. Saat yönünün tersinden gösterilen açılar
pozitif, saat yönünden gösterilen açılar ise negatif olarak alınırlar.
Şekil 3.2'de pozitif ve negatif açılar standart durum için
gösterilmişlerdir.

Açılar için derece ( 0 ) ve radyan (rd) olmak üzere iki farklı birim
kullanılmaktadır.

• Derece Eski Habilli Matematikçiler, dünyanın güneş

etrafındaki bir tam dönüşünü 360 günde tamamladığını
düşünmüşler ve bir tam dönüşü, her biri bir derece ( 1 °) olarak
bilinen 360 eşit parçaya bölmüşlerdir.

-34-
 2,llrd

Şekil 3.2.

Buna göre dönme birimi olarak dereceyi kullanırsak bir tam

dönme 360°'ye, yarım dönme 180°'ye ve çeyrek dönme 90°'ye
karşılık gelecektir.

Bir dereceden küçük değerler ondalık kesirler ile verilebildiği

gibi (0,5°), bir dereceyi 60 dakikaya (60') ve bir dakikayı 60
saniyeye (60") bölerek verilebilir.

• Radyan : Yarıçapı r olan bir dairede, r uzunluğundaki yayı

gören merkez açı 1 rd olarak tanımlanır.

Dairenin çevresi 21tr olduğundan, tam bir dönüş

2 n: r
r
= 21t rd olacaktır. İrrasyonel bir sayı olan 7t iki

basamağa kadar 3,14 olarak alınır.

Derece ile radyan arasındaki bağıntı ise

21t (rd) = 360°
7t
şeklinde olacaktır. Buna göre 7t rd = 180°, :f rd = 90°
olacaktır.

2. TRİGONOMETRİK FONKSİYONLAR

Bir xy düzleminde standart duruma göre bir 0 açısı belirliyelim. Bu

açının bitiş çizgisi üzerinde koordinatları (x,y) olan bir P noktasından

-35-
 y

p (x, y)

o R

Şekil 3.3.

x-eksenine Şekil 3.3'te görüldüğü gibi bir dik inelim (PR). P

noktasının orıJınolan O noktasına olan uzaklığı r olsun.
Oluşturduğumuz bu dik üçgenin kenar uzunlukları OR=x, PR=y ve
OP=r olduğuna göre, bu üçgenin kenarlarının birbirlerine oranı olarak
altı oran yazabiliriz;
PR y . .
-OP = -r = sıne e = sın e
OR X
-OP = -r = eosine e = eos e
PR y
OR = x = tangent 0 = tan 0
OP = _:_ = eoseeant 0 = ese 0 ( =- 1- ) (3.1)
PR Y sin 0

OP = _:_ = seeant 0 ·= see 0 (= - 1- )

oR x eos e

ORR = __:_ = eotangent 0 = eot 0 ( =- 1- )

P
y mne

Açıya bağlı olarak değişen bu fonksiyonlara trigonometrik

fonksiyonlar adı verilir. Bunlardan ilk üç tanesi diğerlerine göre daha
yaygın olarak kullanılır, zaten son üç tanesi de ilk üç ifadenin l 'e
bölümü şeklindedir.

-36-
Yukarıda verilen ifadeleri xy eksenleri düzleminde merkezi O'da ve
yarıçapı uzunluğu r olan bir çember çizerek tekrar gözden geçirelim,
şekil 3.4.
y
+

Şekil 3.4

Daire eksenler tarafından dört eşit bölmeye ayrılmıştır. Saat yonunun

tersinden birinci çeyreği I, ikinciyi il, üçüncüyü 111 ve dördüncüyü IV
ile belirleyelim. Çember üzerindeki noktaların x değerleri I. ve IV.
bölgelerde pozitif, il. ve 111. bölgelerde negatif, y değerleri ise I. ve II.
bölgelerde pozitif, 111. ve IV. bölgelerde ise negatiftir. O noktasını
çember üzerindeki herhangi bir noktaya birleştiren doğru, standart
duruma göre bir açının bitiş çizgisi olarak alındığında, trigonometrik
fonksiyonların [eşit. (3.1)] bölgelere göre kimisinin negatif, kimisinin
pozitif olduğu görülür (r hep pozitif olarak alınmaktadır). Bölgelere
göre bir değerlendirme yapacak olursak aşağıdaki tabloyu elde ederiz.

Tablo 3.1.

0 I II III IV

sin 0 + + - -
cos 0 + - - +
tan 0 + - + -

-37-
Tablo 3. 1, açının bitiş çizgisinin hangi bölgede olduğuna bağlı olarak,
o açının sin, cos ve tan değerlerinin + veya - olduğunu göstermektedir.
Örneğin 0 1 = 35° , 0 2 = 140° , 0 3 = 220° ve 0 4 = 330° olsunlar.
sin 35°=0,574 , sin 140°=0,643 , sin 220°= -0,643 , sin 330°= -0,500
cos 35°=0,819 , cos 140°= -0,766 , cos 220°= -0,766 , cos 330°= 0,866
tan 35°=0,700 , tan 140°= -839 , tan 220°=0,839 , tan 330°= -0,577

Bölgelerde belirlenen açıların dışında, bölgeleri birbirlerinden ayıran

eksenleri bitiş çizgisi olan açılar vardır, 0°, 90°, 180°, 270° (360° , 0°
ile aynı bitiş çizgisine sahip dolayısıyla 0° ile verilen fonksiyonların
aynısı olacaktır). Bu açıların sin, cos, tan, ese, sec ve cot değerlerini
yazarsak aşağıda verilen Tablo (3.2)'yi elde ederiz (eşit. 3.1).

Tablo 3.2.

e sin0 csc0 cos e sec0 tane cot0

O" 0,000 tanımlı değil' 1,000 1,000 0,000 tanımlı değil'

90 ° 1,000 1,000 0,000 tanımlı değil' tanımlı değil' 0,000
180° 0,000 tanımlıdeğil' -1,000 -1,000 0,000 tanımlıdeğil'
270° -1,000 -1,000 0,000 tanımlı değil' tanımlı değil' 0,000

'Tanımlı değil: Bir büyüklüğün sıfıra bölümü olduğu için tanımlanamamaktadır.

Açıların trigonometrik değerlerini hatırda tutmak mümkün değildir.

Bunları ya tablolardan yararlanarak buluruz veya trigonometrik
fonksiyonları olan hesap makinelerinden yararlanırız. Bazı açılar vardır
ki trigonometrik değerlerini hatırlıyamasak bile kısa sürede bulabiliriz,
30° ; 45° ; 60° gibi.

30° ve 60° : Kenar uzunlukları 2 birim olan bir eşkenar üçgen çizip
tepe köşeden tabana bir dik inelim. AB=2 birim olduğundan BD= 1

birim, AD= /3 birim olacaktır, şekil 3.5,

7t
sin 30 = sin 6 = 0,500

-38-
 n; ✓3
cos 30 = cos 6 = - 2 - = 0,866
n; 1
tan 30 = 6 = - - = 0,577
✓3
A
n; ✓3
sin 60 = sin 3 = 2 = 0,866
n;
2
cos 60 = cos 3 = 0,500

Y3 n;
60° tan 60 = tan 6 = /3 = 1,732
B .___.___~'-----------" C
D 1

Şekil 3.5.
A
45° : Şekil 3.6'da görüldüğü
gibi dik kenarları 1 birim
45°
olan bir üçgenin hipotenüsü
J2 birim olacaktır. A ve
45°
C açıları 45° olacağından
B 1 C
n; 1 J2 Şekil 3.6.
sin 45 = sin - = - - = --=--- = 0,707
4 J2 2

n; 1 /2
cos 45 = cos - = - - = 2 = 0,707
4 J2
n;
tan 45 = tan 4 = 1,000

-39-
3. TRİGONOMETRİK FONKSİYONLARIN
GRAFİKLERİ

Açı değiştikçe her trigonometrik fonksiyonun davranışına bakacağız.

Açı derece veya radyan olarak seçilebilir.

• 0 açısına bağlı olarak sin 0 'nın değişimi:

Şeki l3.7'de sol tarafta sabit bir açısal hızla saat yönünün tersinde
dönen ve büyüklüğü 1 birim olan vektörün taradığı açının sin değerleri

s in e
3 +l 3

radyan

7 -1 7

Şekil 3.7.

sağ tarafta açıya bağlı olarak elde edilmiştir. Bundan dolayıdır ki bu

fonksiyonlar dairesel fonksiyonlar olarak da adlandırılır. Dönme saat
yönü tersinde olduğundan açı ( +) yönde alınmıştır. Saat yönünde olmuş
olsaydı açı (-) yönde alınacaktı. Bir tam dönüşten sonra şekil kendini
tekrar etmektedir. Böyle bir fonksiyona periyodik fonksiyon denir.
Şekilden de görüleceği gibi bu fonksiyonun periyodu 21t dir. Bu
fonksiyonun almış olduğu en büyük değer + 1 ve en küçük değer - 1 dir.
Bir periyodik fonksiyonun en büyük değerine o fonksiyonun genliği
adı verilir.

• cos 0 fonksiyonun grafiği:

Şekil 3.8'de görüldüğü gibi cos 0 da periyodik bir fonksiyondur ve

-40-
 cos 0

+ 1

-21t

-1

Şekil 3.8

" periyodu 21t 'dir. -1~ cos 9 ~ + 1 bölgesinde değerler almaktadır. Şekil
olarak sin grafiğinin aynısıdır, ancak burada grafik yatay eksende

; (= 90°) sola kaydırılmış durumdadır. Böyle bir yerdeğiştirme faz

farkı veya faz kayması olarak adlandırılır.

• tan e fonksiyonunun grafiği:

Bu fonksiyonun grafiği sin ve cos fonksiyonlarından şekil 4.9'da

7t 7t 7t 7t 7t
g örüldügvü gibi, farklıdır. 9 açısının - 3- - - - 3 - 5 -
2' 2'2' 2' 2

[ (2n + 1) ; n : O, ± 1 , ± 2 , ... ] değerlerinde tanımlı değil, bu

bakımdan sin ve cos fonksiyonlarında görülen süreklilik özelliği bu

fonksiyonda görülmemektedir. tan 0 'nın alabileceği değerler sınırlı
değildir. tan 0 periyodik bir fonksiyondur ve periyodu 7t 'dir.

-41-
 tan 9

1
1
1

)! 1
1
1 1
1 1
1 1
1
1
1
1 1
1 1
1 1
0
-~ 1 --ı
7t 1
ı½
1 2
13.½
1 2
2 1 2 1
1 1
1 1 1
1 1 1
1
1
1 1 1
1
1 1 1 1
1 1 1
1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1 1
1 1 1

Şekil 3.9

Örnek 1. 3sin20 fonksiyonunun grafiğini pozitif açılara

göre çiziniz.

Çözüm : İlk önce 0 açısına göre 20 ve 3 sin 2 0

değerlerini belirli açılara göre veren bir tabloyu elde edelim.

7t 7t 37t 57t 37t 77t

0 o 7C 2ıc
4 2 --:r- 4 2 --:r-
7t 37t 57t 71t
20 o 7C 2ıc 37t 4ıc
2 ı- ı- ı-

3sin 20 O 3 o -3 o 3 o -3 o

-42-
 3 s in 2 0

+3

- 3

Şekil 3.10

Bu grafiğin şu özellikleri vardır:

• sin eğrisidir,
• genliği 3'tür, fonksiyonun değerleri -3$3sin 20 $3 bölgesin-
dedir,
• periyodu 1t'dir,
• 0 açısının 0$0 $21t bölgesindeki değerlerinde fonksiyon 2
kere tekrar etmiştir, buna göre bu fonksiyonun frekansı
sin 0 'nın 2 katıdır.

n 2sin30 fonksiyonunun grafiğini

nan yönteme göre çiziniz . Bu fonksiyonun

periyodunu ve frekansını bulunuz.
örnek 1 'de uygula-
genliğini,
n
LJ
Örnek 1 'deki sonucu periyod ve frekans açısından değerlendirecek
27t
olursak sink0 gibi bir fonksiyonun periyodu ----r-,frekansı ise

sin0 'nın frekansının k katı kadardır.

-43 -
 Örnek 2. 2 cos ( 0 - : ) fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

Çözüm : Örnek l'de olduğu gibi 0 açısına göre ( 0 - : )

ve 2 cos ( 0 - : ) fonksiyonunun değerini belirli açılarda

bulalım. Bu açılar, fonksiyonu O, 2, -2 yapan değerlerdir.
Buna göre elde edeceğimiz tablo aşağıdaki gibi olacaktır.

e 7t 7t 37t 57t 77t 9 1t 111t 13 1t

-4 4 ~ ~ ~ -4- --4- - 4 -

7t o 7t 31t 21t
57t 31t
0-- 7t
-y- -y-
4 2

o 2 o -2 o 2 o -2

4 \ 0
\
\
\ \.
-2 _ _ _ _ _\._=:::::_
------

Şekil 3,11

-44-
Verilen fonksiyonun grafiğinin yanında noktalarla 2 cos 0 grafiği de

verilmiştir. Dikkatle incelenecek olursa 2 cos ( 0 - : ) grafiği yatay

1t
eksene göre açısı kadar sağa kaymış 2 cos 0 grafiğinden başka
4
bir şey değildir. Buna göre verilen fonksiyon 2 côs 0 ile kıyaslanırsa
periyodu ve dolayısıyle frekansının 2 cos 0 ile aynı olduğu ancak, 2

cos 0 ile arasında (- : ) radyanlık faz farkı bulunduğu görülür.

4. TRİGONOMETRİK BAĞINTILAR
Trigonometrik fonksiyonları
içeren denklemlerin çözümlenmelerinde
trigonometrik bağıntıları
bilmekte yarar vardır.Bunlardan bir kısmı
aşağıda verilmiştir. İlk göze çarpan bağıntılar şekil 3.3 ve eşit.
(3. l)'den yararlanarak,
sine cos e
tan e = - - - ; cot e = - - - (3.2)
cos e sin e

ve x 2 + y2 = r2 (şekil 3.3, OPR dik üçgeninden) ifadesinden

2 2
X y
- + - =1
r2 r2

( cos e)2 + (sin 0) 2 =1

elde edilir. Genel olarak (cos 0)2 yerine cos 2 0 ve ( sin e )2 yerine
sin 2 0 yazılmaktadır. Buna göre

2 2
cos 0 + sin 0 =1 (3.3)

bağıntısı elde edilmiş olur.

-45-
Bunların dışı_!ldaA ve B açıları için
sin (A+B) = sin A cos B + cos A sin B (3.4)

sin (A-B) = .sirı A cos B - cos A sin B

r
(3.5)

cos (A+B) = cos A cos B - sin A sin B (3.6)

cos (A-B) = cos A cos B + sin Asin B (3.7)

B açısının 90° ( = ; ) olduğu durumda ise yukarıdaki bağıntılar

sin (A+90°) = cos A

sin (A-90°) = - cos A

cos (A+90°) = - sin A

cos (A-90°) = sin A

olarak elde edilir.

tan A + tan B
tan (A + B) :::! 1 - tan A tan B (3.8)

tanA-tanB
tan (A - B) = -1-+-ta_n__,A-ta_n____,..B- (3.9)

Yukanda verilen bağıntılarda A=B durumunu ele alırsak

sin 2A = 2sin A cos .A (3.10)

(3.11)
cos 2A = cos2 A - sin 2 A = 1 - 2 sin 2 A = 2 cos 2 A - 1
2tan A
tan 2 A = , 2 (3.12)
1-tan A

elde edilirler. Ayrıca,

~ 1 1 ~
\_:i~sinB=2sin 2 (A+B)cos 2 (A- B ) ı (3.13)

-46-
 1 1
sin A - sin B = 2 sin 2 (A - B) cos 2 (A + B) (3.14)

1 1
cos A + cos B = 2 cos 2 (A + B) cos 2 (A - B) . (3.15)

1 1
cos A - cos B = - 2 sin 2 (A + B) sin 2 (A - B)
(3.16)

bağıntıları da oldukça faydalıdır.

Örnek 3. sin 30 = 3 sin 0 - 4 sin3 0 olduğunu gösteriniz.

Çözüm: Verilen bağıntılardan yararlanarak,

sin 30 = sin (20 + 0)
= sin 20 cos 0 + cos 20 sin 0
= (2 sin 0 cos 0) cos 0 + (1 - 2 sin2 0) sin 0
= 2 sin 0 (1 - sin 2 0) + sin 0 - 2 sin 3 0
= 3 sin 0 - 4 sin3 0
bulunur.

5. TERS TRİGONOMETRİK FONKSİYONLAR

Şimdiye kadar yaptığımız işlemlerde açıların trigonometrik değerleri
üzerinde durduk. Aklımıza hemen bir soru gelebilir. Şöyle ki,
trigonometrik değeri verilen açı nedir? diye. Bu soruya cevap bizi ters
trigonometrik fonksiyonlara götürmektedir. Şu halde

y1 = sın x 1 , y 2 = cos x 2 , y 3 = tan x 3 (3.17)

ile verilen ifadede arayacağımız x 1 , x 2 ve x 3 açılarının ne

olduklarıdır. (Ters fonksiyonlar için EK 2'ye bakınız).
Cr+: 2.t2. de.) 1

-47-
• y=sinx fonksiyonunun tersi: sinx grafiğine baktığımızda
şekil 3. 7, fonksiyonun periyodik olmasından dolayı -x ve +x yönlerinde
farklı x değerlerine karşılık tek bir y değeri bulmaktayız. Bu durumda y
değeri verildiğinde x açısını bulmakta güçlük çekeceğimiz muhakkaktır,
zira birden fazla değer karşımıza çıkar. O halde açı bölgesini
7t 7t
belirlememiz gerekmektedir. Buna göre açıları - -
2 <
- x -< -2
arasında belirlersek, bu bölgedeki her açı değerine göre şekil 3.12 a'da
görüldüğü gibi bir sinx değeri elde ederiz. Bu bölgede her sinx değerine
göre ise x değerini bulabiliriz. x'in bu şekilde bulunmasını

. -1
x = arcsin y sıp y (3.18)

ifadesiyle veriyoruz ve sin değeri y olan açı olarak okuyoruz.

-1
y = sin x y = sin x

7t
2
7t
. ·1
2 X = sın y

7t
2

7t
- 1 2
(a) (b)
Şekil 3.12

7t 7t . -1
Verilen bölge için yani - 2 ~ x ~
2 olduğundan sın y ifadesinde
y değerleri de - l$;y$; 1 bölgesinde olacaktır. x'i bağımsız değişken
olarak alırsak ters fonksiyon
. -1 (3.19)
y = Sın X

olacaktır. Şekil 3.12 b'de grafiği gösterilmiştir.

-48-
• y = cosx fonksiyonunun tersi: Bu fonksiyonun grafiğinden
açıların 0~x~n bölgesinde olması durumunda (şekil 3.13'a) her açıya
karşılık gelen bir y ve her y değerine karşılı}<: gelen bir x açı s ı
olacaktır, buna göre cosx'in ters trigonometrik ifadesi

y = COS X

y = COS -1 X

' X
_ __,___ _ _ _ _+ - - - - - - - " - - - -
- 1 o

-1 (b)
(a) Şekil 3.13

-1
x = arccosy = cos y
yahut genel olarak

y = COS -1 X (-lsxsl (3.20)

şeklinde olacaktır. Ters fonksiyonun grafiği şekil 3.13b'de gösteril-

miştir.

1C 1C
• y=taııx fonksiyonunun tersi: x açısının - - <x<- bölgesin-
2 2
de bu fonksiyon sürekli ve artmaktadır, şekil 3 .14a. O halde tangent'ın
bir tersi vardır ve

-1 (3.21)
y = arctan x = tan x ( -oo < X < oo, - ; <y< ; )

olarak yazılır. Bu fonksiyonun grafiği şekil 3.15b 'de gösterilmiştir.

-49-
 y = tan x
-1
y = tan x

7t
2
X X

7t 1 7t
-21 2
1
1
1
7t
1
1 2
1
(b)
Şekil 3.14
(a)

Örnek 4. sin, cos ve tan değerleri

3 4 3 4
sin 0 1 = 5 , sin 0 2 = 5 ' cos 03 = 5' cos 04 = 5'
3 4
t<!-n 05 = 4 , tan 06 = 3
olan açılar nelerdir?

3
Çözüm: sin 0 =- ifadesinin tanımından 0 açısının
1 5 1

karşı kenarı
3 birim ve hipotenüsü 5 birim olan bir dik
üçgen anlaşılmaktadır.
Bu dik üçgen için diğer dik kenar
uzunluğu da 4 birim olacaktır (Pythagoras Teoreminden).
ABC dik üçgenine göre

4 4
sin 0
2
=-
5
~ 0 2 = sin- 1 -5 = 53 ' 13°

-50-
 oldukları trigonometrik tablolardan
A
veya ters trigonometrik değerler vere-
02 5 bilen hesap makinelerinden bulunur.
3 Buna göre
3
Il
0 ı_.___..c
.__.__ _ _ _ 03 = cos-1 5 = 53,13°
4

Şekil 3.15

05 = tan -1 43 = 36,87°

bulunur. Açılar karşılaştırıldığında

ve 0 = 0 =
2 3
e6
olduğu görülmektedir.

ÖZET

Açılarla ilgili fonksiyonlar trigonometri olarak

adlandırılan bir dal altında gerçekleşmektedir. Açılar
derece ( 0 ) ve radyan (rd) olarak kullanılırlar. 360°=27t
rd ifadesi birini diğeri yerine kullanabilme imkanı
verir.

Trigonometrik fonksiyonlardan en çok kullanılanlar

sin, cos ve tan ifadeleridir. Bir açının sin değeri bir
dik üçgende karşı dik kenarın hipotenüse oranı, cos
değeri ise komşu dikkenarın hipotenüse oranı, tan
değeri de karşı dik kenarın komşu dik kenara oranı
şeklinde tanımlanmaktadır.

-51-
Bir açının sin ve cos değerleri -1 S sin 0, cos 0 S 1
bölgesinde tan değerleri ise -oo < tan 0 < 00 bölgesin-
dedir.

Trigonometrik fonksiyonların grafiklerinden, bunların

periyodik oldukları görülmektedirler, bu yüzden

periyodik fonksiyonlar olarak da söylenirler.

7t 7t
y=sinx fonksiyonu için X açısının - 2 S x S 2
. -1
bölgesinde tersi tanımlanabilir ve y = sın x olarak
7t 7t
yazılır, x ve y değerleri -1 S X S 1 , - 2 S Y S + 2
bülgesindedirler.

y=cosx fonksiyonu için ise x'in O:o:;x:o:;ıc bölgesindeki

değerlerine göre tersi y cos· 1 x yazılabilmektedir. x
ve y değerleri -1::o:;x:o:;1 ve O:o:;y:o:;ıc.

7t 7t
y=tanx fonksiyonunda x açısının - 2 < x < 2 değer-

-1
Ierinde bir y = tan x ile ifade edilen bir ters fonksi-
yonu vardır, X ve y değerleri -oo < X < oo ,
7t 7t
< < bölgesindedirler.
·2 V
.J T

Birbirinin tersi olan fonksi onlar, y=x doğ..!:_usuna göre

simetriktirler.

-52-
DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.
1. 36° nin kaç radyan olduğunu hesaplayınız.
A) 0,665 B) 0,591 C) 0,453
D) 0,628 E) 1,2'~

2. 2,31 rd değerindeki bir açı kaç dereceye eşittir?

A) 102,5° B) 132,4° C) 140,7°
D) 123,6° E) 136,4°

3. Verilen grafik hangi trigonometrik fonksiyona aittir?

f (O)
2 ----

B) 2 cos ( ~ + ; )
o
e o
C) 2 sin 2 7t 31t

D) 2 sin 2 0
E) 2 sin 0
-2

4. Yanda verilen grafiğin fonksiyonu nedir?

A) sin ( e + ~)

B) sin ( e - ~ )
o
C) sin ( e - : )
7t

3 2
D) cos ( 0 - : ) - 1

E) cos ( 0 + ~)

-53-
5. cos (A+B) + cos (A-B)=?

A) 2 cos A cos B B) -2 sin A sin B C) 2 sin A sin B

D) -2 cos A cos B E) 2 sin A cos B

6. cos 30 =?

A) 4 sin 3 0 - 3 sin 0 B) 3 sin 0 - 4 sin3 0 C) 3 sin 0 + 4 sin 3 0

D) 4 cos3 0 + 3 cos 0 E) 4 cos 3 0 - 3 cos 0

7. cos (A-B) cos B - sin (A-B) sin B =?

A) cos 2 A sin B B) cos A C) sin B

D) sin A + cos B E) cos 2 A sin B

8. sin 30 cos 20 - cos 30 sin 20 = ?

A) sin 0 B) cos 0 C) sin 30

D) sin 50 E) cos 30

-54-
 Logaritmik, ve Ustel
f onk:s iyonlar

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• logaritmayı öğrenecek,

• logaritmik ve üstel fonksiyonları tanıyacak,

• ters logaritmik ve üstel fonksiyonları kavrayacak

• logaritmik ve üstel fonksiyonların ve terslerinin grafiklerini çizebile-
ceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Logaritma
• Logaritmik Fonksiyonlar
• Üstel (Eksponcnsiyel) Fonksiyonlar
• Ters Logaritmik ve Üstel Fonksiyonlar
• Özet
• Değerlendirme Sorulan

ÖNERİLER
• Doğal logaritmayı ve üstel fonksiyonları iyi kavramanız, bunların gra-
fiklerini iyi öğrenmeniz, bağımsız ve bağımlı değişkenlerin birbirleri-
ne etkilerini ve bunların sınırlarını tayin edebilmeniz önemlidir. Ör-
nekler üzerinde titizlikle durmanız faydalı olur.
• Ek 2'deki ters fonksiyon kavramına bakmanız ve çalışmanız yararlı ola-
caktır.
1. GİRİŞ
Üstlü ifadeler matematiksel işlemlerde, deneysel sonuçların
grafiklerinin çizilmelerinde çok kullanılırlar ve önemli kolaylıklar
sağlarlar.

5
Örneğin; 3.3.3.3.3 çarpımının kısaca 3 olarak

(!).(! ).(! ).(!)çarpımının ! S ( olarak yazılması gibi.

Buna göre a bir sayı ve bu sayının çarpımda kaç tane olduğunu belirten
değer n ise çarpımı an olarak yazabiliriz. Bu ifadede a taban n ise
kuvveti olarak adlandırılır ve "a'nın n. kuvveti" olarak okunur.

işlemlere bir göz atalım.

(4.1)

nı - n
= a (4.2)

(4.3)

(4.4)

( b :;t: O) (4.5)

Eğer eşit.(4.2)'deki kuvvetler birbirlerine eşit iseler (m=n)

nı

a nı - nı
-=a a0 =1 1
(4.6)
anı

olacaktır, çünkü bir sayının (anı) kendisine bölümü l 'dir. Bir başka
deyişle bir sayının sıfırıncı kuvveti 1 'dir.

Taban olarak tanımladığımız a yerine x değişkenini koyduğumuzda~

-56-
aşina olduğumuz x'in fonksiyonlarını elde ederiz,

2 3 4 3 2
f (X) = X X - 2x 3x + 2x - x + 5 (4.7)

Bir sayının kuvveti olarak tanımladığımız n yerine değişken olan x

koyarsak ax ifadesini elde ederiz, bu da x'e bağlı olarak değişen bir

fonksiyondur, ilginç tarafı kuvvetin bir değişken olması d ır. Bu
fonksiyonu

y=a
X (4.8)

şeklinde yazabiliriz. Bu tür fonksiyonlar üstel (eksponensiye l)

fonksiyonlar olarak adlandırılırlar. Bu fonksiyonu, y değerini veren
a tabanının kuvveti x'tir veya a ta b a nına göre y'nin
logaritması x 'tir şeklinde okuyabiliriz. Son ifadeye uygun
fonksiyonu yazarsak

x = loga y (4.9)

elde ederiz. Eşit(4.9), eşit(4.8)'in logaritmik gösterimidir. Genellikle x

bağımsız bir değişken ve y ise bağımlı değişken olarak kabul
edildiğinden logaritmik fonksiyonu

y = loga x ( 4.10)

şeklinde ifade ederiz. İşlemlerde, gerçek sayı sistemını kullanıyoruz.

Taban olarak ise 1 'e eşit olmayan pozitif sayıları seçiyoruz.

2. LOGARİTMA
Logaritmanın, kuvvet ıçın kullanılan başka bir kelime olduğunu
yukarıda gördük. Logaritma ile ilgili bazı işlemleri veya bir başka
deyişle logaritmanın özelliklerini kısaca inceleyelim;

(4.11)

(4.12)

-57-
 ( 4 . 13)

(4.14)

-j 1
..... _ ... tl:Y
Yapılan işlemlerde aynı tabanın alındığına dikkat ediniz .

!;5 ~ogaritma işlemlerinde yaygın olarak kullanılan taban lO'dur.. Tercih

~ edilişinin sebebi, bir sayıyı 1 ile 10 arasındaki bir sayı ve lO'un
f katlarının çarpımı şeklinde kolayca ifade etmenin mümkün
x~~ olduğundandır. Örneğin 8659 = 8,659 x 103 ; 0,032 = 3,2 x 10-2 gibi.
~
~ Tercih edilmesinin bir başka sebebi de 10 tabanına göre sa y ıların
il logaritmalarının birçok ki tabın arkasında tablo şeklinde verilmesidir.
~ 1 O tabanına göre yazılımlarda sadece log yazılır ve ayrıca taban

i~ n
~
Jf\
j_
belirtilme z , log 8659 g ~ ·

/-
J 'e
YOvVı.i ~ ,;rı r.t. = 1 /clıGı).,vVoA ı1 pıef{~a. ü?Jı t •
- '-· CIQ J

eşit olmayan ve pozitif olan herhangi bir

'. l .

n'\

gerçek sayı taban olarak kullanıldığında, bu

LJ c~~s-+ sayının logaritmasının 1

61 1 t"'- ~~de.
olduğunu gösteriniz.
LJ
Logaritma tabanının değiştirilmesi: a tabanlı bir logaritmayı b
tabanlı bir logaritmaya dönüştürelim.

loga =
olarak veri:ıniş
C X ·---~
olsun. B ~ Nctff /?
c=a ~
olacaktır. Eşitliğin her iki tarafının b tabanına göre logaritmasını
alırsak

logb c = x logb a
logb c
X = logb a
elde ederiz. x yerine başta verilen ifadeyi yazdığımızda

-58-
 logb c
log c = - - (4.15)
a logb a
bulunur. Qz_tl b~ urum olarak b=c ise
1
log b = - - (4.16)
a logb a
elde edilir.

Örnek 1. 8659 sayısının logaritmasını bulunuz.

Çözüm Taban verilmediği için 10 kabul ediyoruz. Buna

göre 8655 = 8,659 x 103

log 8659
) " .= yazıldığında

log (8,659 x 103 ) = log 8,659 + log 103

log 103 = 3 log 1O = 3

Tablodan yararlanarak veya hesap makinesi kullanarak

log 8,659 = 0,937

bulunur. Böylece

log 8659 = 3,937

olarak bulunur.

N o t: Hesap makinesi kullanarak doğrudan doğruya sonuç bulunabilir.

İşlemin uzatılmasındaki amaç, tablo kullanarak eşit veya yaklaşık
değeri bulabilmek içindir.

Örnek 2. 5 tabanına göre 7'nin logaritmasını bulunuz.

Çözüm Iog5 7 = x olarak yazarsak

7 = 5x
olacaktır. Bu eşitliğin logaritmasını (10 tabanına göre)
alırsak
log 7 = x log 5

-59-
 log 7 0,845
log5 7 = x = log 5 = 0,699 = 1,209
bulunmuş olur.

sayı sisteminde, negatifgösteriniz.

bir sayının □
o Gerçek
logaritmasının olmıyacağını

3. LOGARİTMİK FONKSİYONLAR
Eşitlik ( 4.10) gibi verilen ifadeler logaritmik fonksiyon olarak
adlandırılmıştır. Böyle bir fonksiyonun özelliklerini grafiğini çizerek
görmeye çalışalım.

y = log3 x gibi bir fonksiyon verilmiş olsun. Aşağıdaki tablo x

değerlerine karşılık y değerlerini vermektedir. Bu tabloyu

X o 0,1 0,2 0,5 1 2

.. 4 6 10

y = log3 x ? -2,09 -1,46 -0,63 o 0,63 1,26 1,63, 2,09

incelediğimizde, y = log3 x fonksiyonunun ~ = 3Y şeklindeki ifadesini

de göz önüne alarak, şunları görüyoruz;

• gerçek sayıları kullandığımızdan x<0 değerlerinde bir y değeri

elde edilemiyor,

• x=0 değerinde, y tanımlı değil,

• 0<x<l değerlerinde y<0 yani y negatif değerlerini almakta, ve

x, sıfıra yaklaşırken y, -oo 'a gitmektedir,

• x=l değerinde y=0 'dır,

• x► l için y>O ve x --tQO , y--too •

-60-
 .fo~,'.S-1 - .t'°(Jf-o'ı-l'Jtı. •
,.( ,~~ x:::l111c# c.-:::J< (I) c:iı~,'-- i
(r) e.~rl-Ljı°v\.de. C~a ctlıvuı,,,.,soı X ::-lt,qq ~ ot= el o~.ı,,-~ ~1-efewı
"- a=:cl olV1M.111 ıCı,M x::::.f olııvı.rdıdo-. o tıa/ch -1.oı,lt:.ıf ~~ -
Tablodan yararlanarak y = log3 x 'in grafiği şekil 4.1 'de gösterilmi ş tir.

-2

Şekil 4.1

Örnek 3. y = Iog 113 x fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

1
Çözüm : 3 tabanına göre olan bu logaritmik fonksiyon

1
için bir tablo hazırlamadan önce logaritma tabanını
3 'ten

3 'e değiştirelim. Bunun için eşitlik ( 4.15)'i kullanarak l~ X

J x
1/
0
'f • V,:ı
IOJ3 -
log3 x
log 113 x = - - - =
log3 x ı-ııiS'\ ' <'::~~r- ı -,- \ y
ô:r/J -t l"fl:/
log3 ( !) - - - = - log&
log3 (3-ı )/ ew'1,J;;
ı,J.:x")::: "'j°!/
y = - log3 x ,,,

fonksiyonunu elde e~eriz. Bu da y~karıd~ ~iz_miş olduğu~~

z
(Y = log3 x ) fonksıyonun ters ışaretlısıdır. Buna gore
aşağıdaki tablo ve grafik elde edilir.
- - - - l,, -
 X o 0,1 0,2 0,5 2 4 6 10

logl/3 x = - log3 x ? +2,09 +1,46 +0,63 o -0,63 -1,26 -\,63 -2/i,1<}

y=logıııx

X
o 6 7

-1

-2

Şekil 4.2

log3 x 'in grafiği ile karşılaştırıldığında, log 113 x , x

eksenine göre log 3 x 'in yansıması şeklindedir.

Herhangi bir gerçek sayı a, (a>0 , a:;el) logaritmik fonksiyonlarda

taban olabilmektedir. Bunlardan 10, yaygın olarak kullanılmaktadır.
Daha önce bu konuya temas etmiştik. Bir çok teorik hesaplamalarda,
bilimsel sonuçların analizlerinde 10 tabanlı logaritmadan daha çok
karşımıza çıkan e tabanlı logaritmadır. e(=2,718281828459045 ..... )
irrasyonel bir sayıdır. Genellikle loge yerine ln şeklinde kullanılır. Bu
logaritma doğal logaritma veya
Napierian logaritması olarak bi-
linir. Doğal logaritmik bir fonk- John NAPIER, 1550-1617
siyon olarak yıllarında yaşamış lskoçlu bir
y = ln x ; x = ey = exp (y) matematikçidir. Logaritmanın
mucidi olarak bilinir.
yazılabilir.

-62-
4. ÜSTEL (EKSPONENSİYEL) FONKSİYONLAR
Üstel fonksiyon olarak
2x , 2 -x , 4 x+2 , 3x + l , e2x

ifadelerini yazabiliriz. Dikkat edilirse x bir sayının kuvveti olarak

görülmektedir. Bunlara bu yüzden x'ın üstel (eksponensiyel)
fonksiyonu denilir.

İleride oldukça sık bir şekilde karşımıza çıkacak olan e tabanlı

eksponensiyel bir fonksiyon ele alalım ve grafiği ile birlikte
inceleyelim. y = e
X
fonksiyonu verilmiş olsun. Bu fonksiyon için bir
tablo hazırlıyalım.

X -10 -5 -3 -2 -1 o 2 3 5 10

X 4
y=e 4,54xl0- 5 6,74x10- 3 0,05 0,135 0,368 2,718 7,389 20,1 148,4 2,2x10

-3 -2 - 1 o 2 3 4

- 1

- 2.
Şekil 4.3

Bu fonksiyonun özelliklerine tablo ve grafiği inceliyerek bakacak

olursak;
• bütün x değerleri için y>O,

• x arttıkça, y daha hızlı bir şekilde artmaktadır,

X ~oo , y ~oo ,
-63-
• x küçüldükçe, y daha hızlı birşekilde küçülmekte,
x~- 00 , y ~o '
• x=O noktasında y=l dir.

Örnek 4. y = e -x fonksiyonunun grafiğini çiziniz.

Çözüm : x değerlerine bağlı olarak bir tablo hazırlarsak

X -3 -2 -1 O 1 2 3

-x
y=e 20,1 7,389 2,718 1 0,368 0,135 0,05

y=e -x

-3 -2 -1 O 1 2 3

-1

Şekil 4.4

~ X
Y= e fonksiyonunun grafiği y=e ile karşılaştırıldı-

ğında y = e-x , y = e x,in y eksenine göre yansıması olduğu

görülür. Dolayısıyle y = e x için belirtilen özellikleri

- X
(işarete dikkat ederek) e için de söyleyebiliriz.

o
Y =-e fonksiyonunun
[Not : (-) işaretini y
melisiniz.]
X
= (-1) ex
grafiğini çiziniz.
şeklinde düşün­
o
-64-
5. TERS LOGARİTMİK VE ÜSTEL FONKSİYONLAR

Rastgele bir logaritmik fonksiyon yerine doğal logaritmik bir

fonksiyon alalım. Bu fonksiyon y=ln x olsun.

y=ln x fonksiyonu, x'in gerçek ve pozitif değerlerinde -= ile +=

arasında değerler almakta, x arkarken artmakta, ve x bölgesinde
süreklilik göstermektedir. Buradan, her x değerine karşılık y'nin
- 00 <y<+ 00 bölgesinde bir değeri ve her bir y değerine karşılık bir x
değeri olduğu belli olmaktadır. Dolayısıyla y=ln x fonksiyonunun bir
tersi vardır (bakınız EK 2). Bu ters fonksiyon

x = ey 'dir, eğer y = ln x ise ( 4.17)

Bu fonksiyon y'nin -=<y<+= değerlerinde x>O dır ve her y değerine

karşılık bir x değeri vardır. Görüldüğü gibi logaritmik bir fonksiyonun
tersi eksponensiyel bir fonksiyon olmaktadır. Genellikle bağımsız
değişken olarak x değişkeni seçildiğinden eşit. ( 4.17) ile verilen ters
fonksiyonu
X (4.18)
y=e
şeklinde yazmak daha uygun olmaktadır. y = ex ve y = ln x
fonksiyonlarının
grafikleri karşılaştırıldıklarında (şekil 4.5) birinin,

-3 -2 -1 / o 2 3 4
/
/ -1
/
/
/ -2

Şekil 4.5

-65-
y=x doğrusuna göre diğerinin bir yansıması olduğu görülür. Bu oldukça
önemlidir. Eğer bir fonksiyonun tersi var ise, ters fonksiyonun grafiği,
y=x doğrusuna göre yansıma olacağından kolayca çizilebilir.

Üstel bir fonksiyonun tersinin de logaritmik olacağı, yukarıdaki

açıklamalarsonucu, artık belli olmuştur.

X
y = e fonksiyonunun, x'ın -oo<x<+oo bölgesinde pozitif, x arttıkça
artan, sürekli olduğu, her x değerine karşılık bir y değeri ve her y
değerine karşılık bir x olduğu görülmektedir, şekil 4.3. Bu fonksiyonun
bir tersi vardır ve x=lny 'e eşittir. Alışılmış şekilde yazarsak
y = ln x
elde ederiz. Buna göre üstel bir fonksiyonun tersi logaritmik bir
fonksiyondur, şekil 4.5.

Örnek 5. y = 2ex - 1 fonksiyonunun tersini bulunuz.

Çözüm Bu fonksiyonun tersini bıılabilmek demek x'i y

cinsinden ifade edebilmek demektir. Bunun için x'li terimi
yalnız bırakarak

y = 2ex - 1 ( -oo < x < +oo y >- 1)

y+l
-2-
elde ederiz. Bunun her iki tarafının doğal logaritması
alındığında

x = ln ( y; l ) ( y > -1 -oo < X < +oo)

elde edilir. Buradan verilen bölgelerde, her x değerine
karşılıkbir y değeri ve her y değerine karşılık bir x değeri
vardır. x arttıkça y artmakta ve fonksiyon süreklidir. Şu

halde x = ln ( y; 1 ) fonksiyonu, y = 2ex - 1 fonksiyo-

nunun tersidir. Burada y bağımsız, x bağımlı bir değişken

olarak görülmektedir. Halbuki alışageldiğimiz şeki l de
yazarsak verilen fonksiyonun tersi

-66-
 y=ln ( - +
X
2-
1) ( X > -1 -00 < y < 00)
olacaktır.
Grafiklerini çizerek kontrolü yapabilirsiniz. (x=y
doğrusuna göre biri diğerinin yansıması olacaktır.)

ÖZET

Logaritmik ve üstel (eksponensiyel) fonksiyonlar birçok

matematiksel işlemlerde kolaylık sağladığı gibi, grafik
çizimlerinde de oldukça kolaylık sağlarlar.

Logaritmik ve üstel bir fonksiyonu

y = Ioga x y = ex + 3
şeklinde ifade ediyoruz. Logaritma tabanı sıfırdan büyük
ve l 'den farklı bir sayı olabilir (işlemlerde gerçek
sayılar kullanılmaktadır). Belirli tabana göre verilmiş
logaritmik bir ifadeye başka bir tabana dönüştürmek
mümkündür. Bunun için şu formül kullanılmaktadır (a
tabanlıyı b tabanlı bir ifadeye dönüştürmek)

logb C

Iogb a
Yaygın olarak kullanılan logaritma tabanı lO'dur. Bu
tabana göre sayıların logaritmalarını veren tablolar ve
hesap makineleri vardır. Bunun dışında e tabanlı
logaritmik ve üstel fonksiyonlar bir çok amaç için daha
uygun olmaktadır. (e=2,718... irrasyonel bir sayı). Bu
tür logaritmaya doğal logaritma veya Napierian
logaritması adı verilir.

Logaritmik bir fonksiyonun tersi üstel bir fonksiyondur,

-67-
 örneğin y=ln x'in tersi y = ex ve üstel bir fonksiyonun
tersi de logaritmik bir fonksiyondur, örneğin y = 3x 'in
tersi ise y = log 3 x'tir.

DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.
3
a • b2 • C-3
1.
-1 = ?
a • b-3 • C
4 2
a a
A)-- B)- C)
bc 4 bc 4
a4 bs a4 b
D) E)
4 4
C C

2.
( 4 a5/6 . b-2/5 J
-1/2

= ?
a 2/3 . b2
b-11110 b6/5
A) B) ~
2 al/3 2a
b19/10 b-11110
D) E)
4 a4/6 4 al/3

-68-
3. log3 27 - log9 3 =?
7 5
A)
2 B) 2 C) 1

7
D) 4 E)
3

3
4. logx 8 =4 ifadesinde x=?

8
A) 9 B) 10 C) 16 D) 12 E) 32

5 .e 2lny - 1n x = ?
2 2 2
X X X y y
A) B)-- C) D) E)--
2 2 y X X
y y

2x + 1n X
6. e = ?
2x
e 1n X
X
A) X e B) 2 X e C) 2x D) 2 x e 2x E) X

7. y = ln (x+4) fonksiyonunun ters fonksiyonu nedir?

C)e-x +4

8. y = e•x + 1 fonksiyonunun tersi nedir?

A) ln (x: 1) B) ln (x-1) C) ln (1-x)

D)ln(ı:x) E)-ln(x:ı)
-69-
 Hiperbolik ve Ters
Hiperbolik Fonksiyonlar

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• üstel fonksiyonların bir arada değerlendirilmelerini,

• hiperbolik fonksiyonların ne olduklarını

• hiporbolik fonksiyonların grafiklerini

• ters hiperbolik fonksiyonları öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Hiperbolik Fonksiyonlar
• Ters Hiperbolik Fonksiyonlar
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER

• Hiperbolik fonksiyonları tanıdıktan sonra, grafiklerini inceliyerek de-

ğişkenlerin bölgelerini belirlemeye çalışın.
• Değerlendirme sorularının hepsini çözmeye gayret edin.
1. GİRİŞ
•• X -X
U n ite 4'te e ve e ile gösterilen üstel fonksiyonları ele almıştık. Bu
ünitede bunları bir arada değerlendiren fonkisyonları ele alacağız. Bu
fonksiyonlar hiperbolik fonksiyonlar olarak adlandırılırlar. Uygulama-
lı matematikte ve fizikte bazı problemlerin çözümünde kullanılırlar.

y
y

(] , 0) X

(a) (b)
Şekil 5.1

2 2
Ünite 3'te bir birim çember (x + y = 1) çizerek, çember üzerindeki
noktaları, x-eksenine göre tanımlanan açıların sin ve cos'leri ile
belirlemiştik (x=cos 0 y=sin 0 ), şekil 5.la. Bir birim hiperbol
çizerek (x 2 - y 2 = 1) hiperbol üzerindeki bir noktayı ise hiperbolik
kosinüs ve hiperbolik sinüsler ile tanımlıyabil iyoruz (x=cosh u,
y=sinh u), şekil 5.1 b. Bu fonksiyonların adının nereden geldiği böylece
anlaşılmaktadır.

2. HİPERBOLİK FONKSİYONLAR

Hip e r bolik kosinüs şu şekilde tanımlanmaktadır;

l cosh u
eu + e-u
2 J
u olarak verilen değişken bütün gerçek sayıların kümesidir. Buna bağlı
(5.1)

olarak değişen cosh u ise , eşitlik dikkatle incelendiğinde, 1 ve l'den

- 71 -
büyük gerçek sayı olacaktır. Değişken olarak u yerine x yazarsak
X -X
e +e (5.2)
cosh x =
2
alıştığımız forma dönüştürebiliriz. Bu ifadenin grafiğini bir tablo
yaparak çizelim.

X -00 -2 -1 o +1 +2

cosh x -+oo 3,76 1,54 1 1,54 3,76 -+oo

Şekil (5.2) y=cosh x fonksiyonunun grafiğini göstermektedir. Grafikten

de görüleceği gibi x, -oo:5:x:5:oo ve y , 1:5:y:5:oo bölgesindedirler. Tablo
ve grafikten cosh x = cosh (-x) olduğu açıkça belli olmaktadır, y -
eksenine göre simetriktir.

y = cosh x

-3 -2 -1 Ü 1 2 3 X

Şekil 5.2

Hiperbolik sinüs ise yine x değişkenini kullanarak

"'"\
X -X
e -e I (5.3)
sinh x = 2 ı
ifadesiyle tanımlanmaktadır. x'in bütün gerçek sayı değerleri ni
alabildiği ve buna bağlı olarak sinh x de eşitliğe uygun olarak bü'tün
gerçek sayılar kümesinde olduğu görülmektedir (-oo::;x::;+oo ve
-oo::;sin h X :5:+oo).

Tablo oluşturarak grafiğini çizersek sinh x için şekil 5,3'teki grafiği

-72-
 elde ederiz.

X -2 o 1 2 +oo

s'inh 'x -'3,63 1 ::,18 1 o 1, 18 3,63 +oo

y = sinh X

3
2

-3 3 X

-3
Şekil 5.3

Tablo ve grafikten, x artarken y artmakta ve hem x'in ve hem de y'nin

bütün gerçek sayılar kümesinde olduğu görülmektedir. sinh x , O
noktasına göre simetriktir ve sin h (-x)=-sinh x 'dir.

H iperbolik tangent
e2x - l
X -X
sinh x e -e
tanlı x = - -=--
cosh x
= X -X
= (5.4)
e +e e2x +1

ifadesi ile tanımlanmaktadır. Grafiği aşağıdaki tablodan yararlanarak

şekil 5.4'te gösterilmiştir.

X -10 -3 -2 -1 o 1 2 3 10
'
·lru\11,~ -0,9~9 -0,995 -0,96 -0,76 o 0,76 0,96 0,995 0,999 ..

Tablo ve grafikten, x'in -oo<x<oo ve y'nin -l<y<l değerlerinde

olduğu, tanlı x'in sürekli bir fonksiyon olduğu, x artarken y'nin
arttığını görülmektedir.

-73-
 y=tanhx

-1

Ş e kil 5.4

I:.J iperbolik cotangent ise

X -X
cosh x e +e (5.5)
coth x = . h
SlO X
= X -X
e -e
olarak tanımlanmaktadır.

H iperbolik secant
1 2
sech x = COS
h X
= X -X
(5.6)
e +e

Hiperbolik cosecant
1 2
csch x = sınh
. x = (5.7)
e x - e -x
eşitlikleri ile tanımlanmış l ardır.

Dikkat edilecek olursa hiperbolik fonksiyonlarda trigonometrik

f onksiyonlara benzer şekilde bir birleri ile bağıntılıdırlar. Bu
bağıntılardan bir kısmı aşağıda veri lm iştir.

~ h 2 x - sinh 2 x = ı\ (5.8)

\_ sinh (x+ y) = sinh x cosh y + cosh x sinh y J (5 . 9)

cosh (x+y) = cosh x cosh y + sinh x sinh y \ (5.10)

-74-
x=y olduğu durumda eşit. (5. 9 ve 10)

sinh 2x =2 sinh x cosh x (5.11)

2
cosh 2x = cosh x + sinh t:D-7 1
2
- ~ (5.12 a)

(5.12 b)
=1+2 sinh 2 x

= 2 cosh 2 x - 1 (5.12 c)

Örnek 1. sinh x = olarak verilmektedir. cosh x=?

tanh x=?

Çözüm: Eşit. (5.8) kullanıldığında

2
cosh 2 x - ( - 43 ) =1

2 9 25
cosh x = 1 + 16 = 16

5
cosh x = 4 = 1,25 (cosh x :2'. 1)
3
sinh x 3
tanh x = cosh x 5
= -0,6

n tanhx
7
= __
25
olarak veriliyor. sinh x=? cosh x=?

[ sinhx = -4 7
; coshx = 25 ]
n
u 24
LJ
-75-
3. TERS HİPER BO LİK FONKSİYONLAR

Ters hiperbolik sin fonksiyonu;

y = sinh x

fonksiyonu, şekil 5.3 'le görüldüğü gibi x'in -oo<x<oo değerlerinde y,

<y< 00 bölgesinde olmaktadır. Her x değerine karşılık bir y değeri ve
- 00

her y değerine karşılık bir x değeri tanımlanabildiğinden bu

fonksiyonun
y = .
Sın
h-ı
X (5.13)

ile verilen bir tersi vardır (eğer x=sinh y ise).

Hiperbolik fonksiyonlar üstel fonkisyonlardan oluşturulduğuna göre

bunların terslerinin logaritmik fonksiyon olacağı ünite 4'te
vurgulanmıştı. Bu şekilde ifade edebilmek için y=sinh x fonksiyonunu
üstlü fonksiyon olarak yazarsak

y = sinh x =
2
buradan
2y e X - e -X
eşitliğin her iki tarafını ex ile çarparak

elde ederiz. ex yerine t koyup, t'ye göre çözdüğümüzde

t2- 2yt - 1 = O
t=y±/ y2+ı = e
X

bulunur. Her iki tarafın doğal logaritması alındığında

ln ex = ln (y ± J y2 + 1 )

-76-
 x = ln (y ± J y2 + 1 )
elde edilir. Kareköklü terimin y'den büyük olacağı ve negatif bir
sayının logaritmasının da olmıyacağı gözönüne alındığında

x = ln (y + J y2 + 1 )
şeklinde x bulunmuş
olur. Ters fonksiyonlarda bağımsız değişken
olarak x kullanıldığından, ters fonksiyon

y = sinh- 1 x = ln (x + J x2 + 1 ) -oo < X < oo (5.14)

biçiminde logaritmik olarak da elde edilir. y = sinh-1 x 'in grafiği

aşağıda şekil (5.5)'te gösterilmiştir.

X -5 -3 -2 -1 -0,5 O 0,5 2 3

-1
Y = sinh X -2,99 ... -2,31 -1,82 - 1,44 -0,88 -0,48 O 0,48 0,88 1,44 1 ,82

-3 3 X

-2

Şekil 5.5

Ters hiperbolik cos fonksiyonu;

y = cosh x
-77-
incelendiğinde x'in -oo<x<oo değerlerinde y, y:::C:1 bölgesindedir. Şekil
5.2 'ye bakıldığında
y'nin y:::C:1 değerlerinde (+) ve (-) olmak üzere iki x
değeri vardır. Bu durumda cosh x'in tersini bulabilmek için x
değişkeninin bölgesini sınırlamak gerekmektedir. Buna göre x'in x:::C:0
bölgesinde tanımlanabilen ters fonksiyon elde edebiliriz. Böylece
y=cosh x in ters fonksiyonu

y = COS h - 1 X (x ~ 1 , y ~O) (5.15)

olacaktır (eğer x=cosh y ise). Logaritmik olarak ters fonksiyonun
ifadesi ise

y = COS h -1 X ln (x + / x 2 - 1 ) (x ~ 1) (5.16)

biçimindedir. Bu fonksiyonun grafiği ise şekil 5.6'da gösterilmiştir.

y = cosh- 1 x

-1 o 2 X

-1

Şekil 5.6

Ters hiperbolik tan fonksiyonu;

y = tanlı x
fonksiyonunun grafiğine bakıldığında (şekil 5.4) x'in -oo<x<oo
değerlerinde y'nin - 1 <y< 1 bölgesinde olduğu görülmektedir. Ayrıca,
her x değerine karşılık bir y değeri ve her y değerine karşılık bir x
değeri vardır. Buna göre tanlı x'in ters fonksiyonu

y = tan h -1 x (-1 <x< 1; -oo<y<oo) (5. 17)

şeklinde ifade edilir (eğer x=tanh y ise). Bu fonksiyonunun logaritmik
ifadesi
-78-
 -1 1 1+X
y = tanh x = -2 ln -1- -
-x
(-1 <x< 1) (5.1.8)

biçimindedir. Bu fonksiyonun grafiği şekil 5.7 'de gösterilmiştir,

1 X
1
1
1
1
1 Şekil 5.7
1
1 1+X
Örnek 2. y = tan h -1 x = -ln
2
--
1- X
(-1 <x< 1)
eşit.(5.18) ile verilen ters hiperbolik tan fonksiyonun
logaritmik ifadesini çıkarınız.

Çözüm : y = tanh-l x olarak verildiğine göre

sinh y
x = tanh y = ----,---
cosh y
olmalıdır. Üstel olarak yazdığımızda
1 y 1
2 ( ey - e-y ) e - ~
e 2Y - 1
X = = 1 =
eY+- e 2Y + 1
eY

x e2 Y + x = e2 Y - 1
-79-
 e 2 Y (1 - x) = 1+x

e2y = l+x
---r=x-
elde edilir. Her iki tarafın doğal logaritması alınırsa

2y = ln ( ~ )
1-x

y=-ln
2
1 (l+x)
--
1- X
bulunur.

o y = cosh-1 x =
olduğunu
in (x +
gösteriniz.
j x2 - 1 )
o
ÖZET

Üstel fonksiyon olarak gösterilen "e" tabanlı ex , e•x

gibi fonksiyonları bir arada değerlendiren fonksiyonlara
hiperbolik fonksiyonlar adı verilir. Özellik ve birbir-
leriyle bağıntıları bakımından trigonometrik fonksiyon-
ları andırdıklarından, sinh x , cosh x gibi ifade edi-
lirler. Bunların eksponensiyel ifadeleri

e2x - 1
sinh x = cosh x = - - -
2- - ; tanh x = - - - -
2 e zx + 1
olarak gösterilirler. Birbirleri ile bağıntılar için aşağı­
daki eşitlikler yazılabilir;

• cosh 2 x • sinh2 x = 1
-80-
 • sinh(x+y) sinhx coshy + coshx sinhy

• cosh(x+y) coshx coshy + sinhx sinhy

• sinh2x = 2sinhx coshx

• cosh2x = cosh 2 x + sinh 2 x =2 sinh 2 x + 1 = 2cosh 2 x - 1

Hiperbolik fonksiyonların da terslerini elde etmek müm-

kündür. Üstel fonksiyon olduklarından tersleri logarit-
mik olarak da ifade edilebilir, bunlar;

•y .
SIIl
h-ı
X in (x + / x 2 + 1 )

•y cosh -1 x = in (x· + j x2 - 1 ) (x ~ 1)

• y = tanh-ı x = ~ in ( ~ ~ :) (-l<X<l)

DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıda verilen soruların yanıtlarını verilen seçenekler

arasından bulunuz.
5
1. Eğer cosh x = ise sinh x=?
4

3 4 4
A)±4 B) C) -3
3

D)±
3
E)
/41
2 4

-8 l-
 3
2. Eğer sinh x = 2 ise tanh x:.?

A)
Ji3 B)
Ji3 C)
3
2 4
Ji3
3 2
D) -4 E)--
v'5
4
3 . Eğer tanlı x =x .3" ise sinh x=?

3 3 3
A)-5 B) C) -4
4
4 4
D) E) -3
3

4 . sinh 3x =?
A) 3 sinh x - 4 sinh3 x
B) 3 sinh x + 4 sinh3 x
C) - 3 sinh x + 4 sinh 3 x
D) 4 sinh 2x - sinh 3 x
E) sinh 3x + 4 sinh x

5 . cosh x + sinh x = ?

-82-
6. cosh x=?
cosh 2x - 1 cosh 2x - ı ·
A) 2
2
1 - cosh 2x 1
E) - ✓ cosh 2x - 1
2 2

7. sech- 1 x =? (O< x s 1)

A)ln( ı+/xı+x2 J ı +-x-

· ( 1 +j- -
B) ln
2
J·
x

C) in (-✓--~-+_x_ı - J 1

E) ln (ı+ j I - x2 J
X

8. coth- 1 x =? ( 1 x 1 > 1)

1 (x-1)
A)-ln - - 1 (1-x)
B)-ln - -
1+
' 1
C) -2 ln
(x+l)
x-T
2 X + 1 2 X

1 (l+x) + 1) X
D)-ln -- E)2ln x-=T
(
2 1- X

-83-
~ Kompleks Sayılar
=1l=

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• sayı kavramını bilecek
• sanal sayıları tanıyacak

• kompleks sayıları

• kompleks sayıların çeşitli gösterimlerini

• kompleks sayılarda bazı işlemlerin kolayca yapılabildiğini öğrenecek­
siniz.

İÇİNDEKİLER
• Giriş
• Sanal Sayılar
• Kompleks (Karmaşık) Sayılar
• Kompleks Sayılarla Yapılan İşlemler
• Kompleks Sayıların Grafikte (Argond Diyagramı) Gösterimi
• Kompleks Bir Sayının Polar Gösterimi
• Kompleks Bir Sayının Ekponcnsiyel Gösterimi
• Kompleks Sayıların Çarpımları, Bölümü, Kuvveti ve Kökleri
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER

• Size yeni gelebilecek bu ünite, düzenli bir çalışma sonunda bazı prob-
lemleri kolay çözme imkanı verecektir. Çeşitli matematik kitaplarıns
dan problemler çözmeniz yararlı olur.
1. GİRİŞ

Ünite başlığı olarak kullandığımız "Kompleks Saytlar"m ne olduğuna

geçmeden önce gelin, beraberce sayıları gözden geçirelim.

Binlerce yıl öncesinden beri kullanıla gelen, konuşmaya yeni baJamış

küçük bir çocuğun ufacık parmaklarıyla anlamlı olarak kullandığı
1,2,3,4. ... gibi sayılara doğal sayılar veya pozitif tam sayılar diyoruz.

İki pozitif tam sayının çarpımı veya iki pozitif tam sayının toplamı
yahut büyük olan pozitif tam sayıdan küçük olan tam sayıyı
çıkardığımızda bir pozitif tam sayı elde ederiz. Ancak (5- 7) gibi bir
probleme çözüm bulabilmek için negatif tam sayıları da sayı sistemine
dahil etmek gereği duyulmuştur. Buna göre negatif ve pozitif sayılara
"sıfır"ı da katarak tam sayılar kümesi elde edilmiştir.

a
Öyle sayılar vardır ki b şeklinde (b * O) ifade edilebilirler yani bir

tam sayının sıfır olmayan bir tam sayıya oranı gibi, bu sayılara

rasyonel sayılar denir. Buna göre l 5 5 2 3( 23 ) 22

2'8'IT'-' =-1o '7
gibi sayılar rasyonel sayılardır.

a
Bunların yanında b (b *Ü) şeklinde ifade edilemeyen, yani bir tam

sayının başka bir tam sayıya oranı ile belirlenemiyen sayılar ise
22
irrasyonel sayılar olarak adlandırılırlar, f2 , f3 , 7t gibi. (Not : ?

sayısı tam olarak ıt'ye eşit değildir.)

Rasyonel ve irrasyonel sayıların tamamı reel (gerçek, gerçel) sayılar

olarak tanımlanırlar.

Gerçek sayıların dışında kareleri negatif olan sayılar vardır ki bunların

tanımlanması gerekir. x 2 + 1 = O denkleminin kökleri x 2 = - 1 gerçek

sayılar dışında kalmaktadır.

-85-
2. SANAL SAYILAR

Her hangi bir gerçek sayının karesi ya sıfırdır veya sıfırdan büyük bir
gerçek sayıdır yani pozitif bir sayıdır. Fakat

2
X + 1 =Ü

denkleminin kökleri açık olarak görüldüğü gibi karesi negatif bir sayı
2
(x = - 1) olduğu için gerçek değildir. Başlangıçta bu tür sayılara bir
anlam verilemedi ve gerçekle ilgisi olmayan anlamına gelen
"imaginary" kelimesi kullanılmaya başlandı ve hala da
kullanılmaktadır. Bu kitapta Türkçe karşığı olarak ve yaygın bir şekilde
kabul görmüş "sanal" kelimesini kullanacağız.

Karekökünü almak istediğimiz bir sayı negatif ise o sayının karekökle

birlikte ifadesi sanal bir sayıdır, v-T , Y-7 , Y-18 gibi.

Herhangi bir sanal sayıyı v-T ile pozitif bir sayının karekökünün
çarpımı şeklinde ifade edebiliriz;

Y-10=Y10.(-l)=f1o v-T
Y-16 = Y 16. (- 1) = vf6 . Y-1 = 4 Y-1

Görüldüğü gibi v-T sanal bir birim olarak ortaya çıkmaktadır ve j

ile gösterilir. Bazı kitaplarda i ile de gösterilmiştir .

.2
j .j = J = -1 (6.1)

Eşitlik (6. l)'i tanım olarak alacak olursak,

.3
J=J.J= - J
.2 . . .4
J
.2
= J
.2
.J
= 1 .5
J = J
.4 .
.J J (6.2)

-86-
ifadelerini kolayca bulabiliriz. Burada oldukça önemli kabul ettiğimiz
bir noktayı belirtmek zorundayız. Köklü ifadeler ile yapılan bir işlemi
ele alacak olursak iki kareköklü terimin çarpıfTiını .

şeklinde yazabiliriz. Bu kuralı sanal sayılara uygulamaya çalışırsak

0 V-8 = v(-2).(-8) = m = 4
sonucunu elde ederiz. Aynı işlemi sanal birim j kullanarak yaparsak

(Y2j) (fsj)=-4
buluruz. Bundan dolayıdırki negatif sayıların karekökleri ile ilgili
işlemlerde, işleme geçmeden önce verilenleri j ile ifade etmek gerekir.
Şöyle ki,

v-ıo = no j v-IT = fil j , Y-9 = V9 j = 3j

3. KOMPLEKS (KARMAŞIK) SA YILAR

Kompleks sayı bir gerçek ve bir sanal sayının toplamı olarak gösterilen
bir sayıdır. Böyle bir sayıyı

a + bj

şeklinde gösteririz. Her hangi bir gerçek sayı,sanal kısmı sıfır olan bir
kompleks sayı gibi ve herhangi bir sanal sayı da gerçek kısmı sıfır
olan bir kompleks sayı gibi değerlendir.ilebilir. Dolayısıyla kompleks
sayılar bütün gerçek ve sanal sayıları içerir.

Kompleks sayılar pozitif veya negatif olarak değerlendirilmezler, ama

gerçek ve sanal kısımları negatif veya pozitif olabilir.

-87-
iki kompleks sayının hem gerçek kısımları ve hem de sanal kısımları
eşit ise, iki kompleks sayı birbirlerine eşittir.

Örnek 1. Z1 = 3 + 4 j ve Z 2 = x +yj olarak verilen

iki kompleks sayının eşit olması için x ve y ne olmalıdır?

Çözüm : Bir üstteki özellikten yararlanarak

3+4j = X +yj

x =3 ve y =4
olarak bulunur.

Bir kompleks sayının.eşleniği, sanal kısmın işareti değiştirilerek elde

edilir. Z 1 = 3 - 2 j nin eşleniği

Z *1 = 3 + 2 j 'dir .

4. KOMPLEKS SAYILARLA YAPILAN İŞLEMLER

Toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi gerçek sayılarla yapılan

işlemler kompleks sayılarla da aynı yolla yapılır. Burada işleme
geçmeden önce, yukarıda da değindiğimiz gibi kompleks sayıları j'li
olarak yazmalıyız.

• Toplama ( a + bj l + ( c + dj ) = (a + c l + ( b + d lj (6.3)

• Çıkarma ( a + bj ) - ( c + dj ) ( a - c ) + ( b - d )j (6.4)

• Çarpma ( a + bj ) . ( c + dj l = ac + adj + bej - bd

= ( ac - bd) + ( ad + be ) j (6.5)

• Bölme . a+ bj = ( a + bj ) . ( c - dj )
. c + dj ( c + dj ) . { c - dj )

-88-
 = (ac+bd)+(bc-ad)j . (6.6)
2
C +
d2

Diğerlerinden farklı olarak, bölme işleminde pay ve paydayı paydanın

eşleniği ile çarparak sonucu elde ellik. Amaç, paydasında komplc.k s sayı
bulunan bir ifadeyi kompleks bir sayı şekline sokmaktadır.

Örnek 2. (7+7j) + (2-3j) = 9 + 4j

Örnek 3. (2-3j) - (5+4j) = - 3 - 7j

Örnek 4. ( 5 - Y-9) 1~ ) = (5 - 3j )( 2 j ) = 6 + 10 j

Örnek 5 . 6- 2j _ ( 6- 2j)( 4 + 3j) = _30_+_1_0~~ = 6 + 2j

4 - 3j - ( 4 - 3j )( 4 + 3j ) 25 5

Örnek 6. 5 + j =(5+j).(-j) = 1 - 5j - 1 5 .
j u). ( - .İ) 1 - - J

1 . (- j )
Örnek 7 .
J
= (j ) ( - j )
= -J

n .5
J
.3
-J
3 +j
;Jade.ün; kompleks say, şekUne n
dönüştiirünüz.

lJ LJ
5. KOMPLEKS SAYILARIN GRAFİK YOLLA
GÖSTERİMİ (ARGAND DİYAGRAMI)

Z= a+bj gibi kompleks bir sayının (a ve b gerçek sayılardır)

birbirlerine dik xy koordinat sisteminde gösterilebileceğini Fransız

-89-
Maıematikçi Argand önermiştir. Buna göre bir kompleks sayının
gerçek kısmı x-eksenindc, sanal kısmı da y-ekseninde belirtilmektedir,
şek i 1 6.1. xy düzlemi böylece kompleks düzlem olarak da adlandırılır.

gerçek eksen

Şekil 6.1

Z 1 =4+2j ve Zı=1+3j gibi iki kompleks sayının Argand

diyagramındaki gösterimi şekil 6. 1 'de görülmektedir. Bu iki kompleks
sayının toplamı olan Z:J=5+5j, farkı olan Z 4 =Z 2 -Z 1 =-3+j ile
Z 5 =Z 1 - Z 2 =3-j de aynı grafikte gösterilmişlerdir. Dikkat edilecek
olursa vektörlerle yaptığımız bazı işlemlere benzer işlem yapmış olduk.
Kompleks sayıları başlangıç noktası xy kompleks düzleminin orijini
(0) ve bitiş noktası ise kompleks sayının gösterdiği nokta olan bir
vektör gibi tasavvur edebiliriz. Bu da kompleks sayıların önemini bir
kat daha arttırmaktadır.

Z=5+3j ile verilen kompleks bir sayı xy kompleks düzleminde,

başlangıç noktası O ve bitiş noktası A (5,3) olan bir vektörle
gösterilmiştir, şekil 6.2. Bu kompleks sayı j ile çarpıldığında
Z 1 =jZ=-3+5j olan yeni bir kompleks sayı elde edilir. Bunun şekil
6.2'dcki gösterimi dikkatle incelenirse, 0B nin OA 'ya dik olduğu
.---,.
görülür. Bunun anlamı j ile Z'nin çarpımı OA 'yı saat yönünün

tersinde 90° döndürmüş olması -j ile çarpımı ise OA ' yı saat yönünde

-90-
<>0° veya saat yönü tersinde 270° döndürmesidir.

jZ

A(5,J)

Şekil 6.2

6. KOMPLEKS BİR SA '\;iNiN POLAR GÖSTERİMİ

Kompleks düzlemde Z=a+bj ile verilen noktayı A (a,b) ' nin, O ya olan
uzaklığıve OA nın x- ekseni ile yaptığı açı ile de tanımlamak
mümkündür, şekil 6.3. A'nın O'ya olan uzaklığı r ve ()A 'nın x-ekseni
ile yapmış olduğu açı 0 ise
y

A(a,b)
1
1
1
1
: b = rsin0

o a = r cos0
X

Şekil 6.3
-91-
 a =r cos 8 , b =r sin 8 (6.8)

yazılabilir. Bu eşitliği Z = a+bj de yerine koyarsak

Z = a+bj = r ( cos e + j sin e ) (6.9)

elde ederiz. Bu eşitliğin sağ tarafı bir kompleks sayının polar şeklinde
ifadesidir, bazı yerlerde trigonometrik gösterimi olarak da bilinir. r,
kompleks sayısının modülü olarak veya

(6.10)
r=la+bjl=Va 2 +b 2

mutlak değeri olarak bilinir ve eşitlik (6.10) ile bulunur. 8 açısı ise
kompleks sayının argümanı olarak adlandırılır ve

arg I a + bJ. ) = 0 = tan

-ı
ab (6.11)

ile değeribulunur. r mutlak bir büyüklük olduğu için pozitiftir, 8

açısı-
ise saat yönü tersinde alınıyorsa pozitif, saat yönünde alınıyorsa
negatif olarak alınır.

Örnek 8. Z=3+4j ile verilen kompleks bir sayıyı Argand

diyagramında gösteriniz ve polar şeklinde ifade ediniz.

Çözüm Grafikle gösterimi size bırakılmıştır. Polar

olarak ifadesi ise kompleks sayının modülünü ve
argümanım bulmakla olur.

ınod z =r = 1 3+4j 1 = Y9 + 16 === 5

4
tane = 3 = 1,333 e = tan - 1 1, 333

o
arg Z= 0 = tan - 1 1,333 = 53,1

-92-
 polar gösterimi

5 (cos 53,1 + j sin 53,1)

şeklinde olacaktır.

Örnek 9. Z = 2 - 3j ile verilen kompleks bir sayıyı grafikle

gösteriniz ve polar olarak ifade ediniz.

Çözüm:
y
303.69° 2
mod Z = r = V4 + 9 = 3,605
3 4

-56,31°
arg Z = 0 = -1(-3)
tan 2 = -56,31 o

Z = 2-3j veya
-4

arg Z = 0 = tar/ (-i) = 303,69°

Şekil 6.4

polar gösterim,

3,605 (cos 303,69 + j sin 303,69)

veya

3,605 (cos 56,31 - j sin 56,31)

şeklinde olacaktır. Burada cos (-0 )= cos 0 ve

sin (-0 )= -sin 0 özellikleri kullanılmıştır.

Örnek 10. 3(cos 120° + j sin 120°) ile polar şeklinde

verilen kompleks sayıyı, Kartezyen koordinat sisteminde
ifade ediniz.
-93-
 Çözüm Bu kompleks sayının modülü ve argümanı

bilindiğine göre, eşitlik (6.8) 'den yararlanarak

a = r cos 0 = 3 cos 120° = 3. (-0,5) = - 1,5

b = r sin 0 = 3 sin 120° = 3. (0,866) = 2,6

böylece Kartezyen koordinatları sisteminde

Z = -1,5 + 2,6 j

olarak bulunur. (Grafik yolla kontrol ediniz.)

NOT: Kompleks bir sayının polar gösterimi başka biçimlerde de ifade

edilmektedir. Bunlar r L.fL ile ifade edilen ve fazör gösterimi olarak
adlandırılan ve ( r cis 8 ) ile verilen ifade biçimleridir. Fazör
gösterim elektrik mühendisliğinde yaygın olarak kullanılmaktadır.

7. KOMPLEKS BİR SAYININ EKSPONANSİYEL

GÖSTERİMİ

Kompleks bir sayının eksponensiyel (exponential) şekilde ifadesi

r ej 8 = r ( cos 0 + j sin 0 ) . (6.12)

eşitliğinsol tarafı ile verilmiştir. e irsasyonel bir sayıdır ve üçüncü

basamağa kadar değeri 2,718'dir. Verilen eşitlikte açıyı radyan
cinsinden kullanmak gerekir.

Örnek 11. Z = 3+4j kompleks sayısını eksponensiyel şek­

linde ifade ediniz.

Çözüm : Örnek 8'de verilmiş olan bu sayının r değeri 5

ve 0 değeri derece cinsinden 53, 1 ° dir.0 'nın radyan
cinsinden değeri ise (21t rd= 360° ) 0,927 rd'dır.

-94-
 Böylece

j0 c j O,927
re = .Je
verilen kompleks sayısının eksponensiyel gösterimi olur.

,,. j3,752
t)rnek 12. 4e ile verilen kompleks sayıyı hem polar
ve hem de Kartezyen koordinatları sisteminde ifade ediniz.

Çözüm:· 4ej 3 •752 'den r=4 ve 0 =3,752 rd= 215° elde

edilirler.

a= r cos e = 4 cos 215= 4.(-0,819) = -3,276

b= r sin 0 = 4 sin 215= 4.(-0,574) = -2,296

Böylece

Z= -3,276 -2,296 j (cos 215 + jsin 215) = 4ej 3 ' 752

8. KOMPLEKS SAYILARIN ÇARPIMLARI,

BÖLÜMÜ, KUVVETİ VE KÖKLERİ.

Bir kalıptan başka kalıba kolayca sokulabilen kompleks sayılarla

yapılan işlemlerde, Kartezyen koordinatlarda gösterileni toplama ve
çık ar ml arda tercih edilir, diğerlerinde ise eksponensiyel gösterim çok
u ygund u r.

ve ile ver il en i ki k o mplek s s a y ı s ının

çarpın11

j0ı
r1 e .r 2 e
j02
= r 1 r 2 e j0ı+j02 = r 1 r 2 e j(0ı+02) (6.13)

şeklinde olacaktır. Burada üstlü ifadelerin çarpımından yararlanılmıştır.

Eşitlik (6.13)'ü kullanarak polar ifadelerin çarpımının

-95-
 ·0 ·0
r 1 eJ 1 .r 2 eJ 2 = r 1 (cos 0 1 +j sin 0 1) .r 2 (cos 0 2 +j sin 0 2)

j(0ı+02)
r 1 .r 2 e = r1r2 [ cos (0 1 + 0 2) +j sin (0 1 + 0 2 )]

r 1(cos 0 1 + j sin0 1 ). rı(cos 0 2 + j sin0 2 )

= r 1 r 2 [ cos (0 1 + 0 2) +j sin (0 1 + 0 2 )] (6.14)

şeklinde eşit olduğu görülür.

Örnek 13. (2+4j) ve (2-j) ile verilen iki kompleks sayının

çarpımını polar gösterim kullanarak bulunuz.

Çözüm : Her iki kompleks sayının modülünü ve argümanını

bularak ve eşit (6.14)'tcn yararlanarak

-1 4
(2+4j) -Hı= 'V 4+ 16 = 4,47 0 1 = tan 2 = 63,44°

(2-j ) ~ r2 = Y4+1 = 2,24 02= tan 1 (-;) = 333,44° = -26,56 °

4,47 (cos 63,44 + j sin 63,44). 2,24 (cos 333,44 + j sin 333,44)

= 10 (cos 396,88 +j sin 396,88)

10 (cos 36,88 + j sin 36,88)

bulunmuş olur.

(6.15)

-96-
sonucuna ulaşırı z .
Polar gösterimdeki iki kompleks sayının bölümü de
yukarıdaki ifadeden yararlanarak,

r 1 ( cos 0 1 + j sin 0 1 ) r1
- - -- - - - - = - [ cos (0 1 - 0 2 ) + j sin (0 1 - 0 2 ) ] (6.16)
r2 (cos0 2 +jsin0 2 ) r2

kolayca bulunabilir.

Örn e k 14. Örnek 13'te verilen birinci kompleks sayıyı

ikincisine polar gösterim kullanarak bölünüz.

Çözüm:

Z 1 = 2+4j = 4,47 (cos 63,44 + j sin 63,44)

Z 2 = 2- j = 2,24 (cos 333,44 + j sin 333,44)

olarak yazıldığında

4,47 (cos 63 ,44 + j sin 63,44) = 2 ,0 [cos ( _ 27 0) + j sin (- 270)]

2,24 ( cos 333,44 + j sin 333,44)

= 2,0 ( cos 90 + j sin 90 )

= 2j

• Bir kompl e k s say ının kuvveti

Bir kompleks sayının kuvvetini bulmak için, eşit (6.13)'ü dikkate
alarak, r 1 = r 2 =r ve 0 1= 0 2 = 0 yerlerine konulursa

(6.17)

.. . 3 j38 k .
elde ederiz. Uçüncü kuvveti ise r e olacaktır. n. uvvetı ise
-97-
 ( j0)n n jn0 (6. 18)
re =r e
olacaklir. Bunu polar gösterimle yaparsak

d
p . 7~ (cos e + j sine
[(. )r =/<cos ne+ j sinne)
t.•s&._.jS;"'e)J": ( eıı.r-08-tj.C.-" A&
> (6.19)

bulunur. Bu eşitlik D e Moivre Teoremi o l arak bil inir. B ütü n gerçek n

değerleri için geçerlidir.

Örnek 15. De Moivre Teoreminden yararl a n arak (3 + 2j) kom-

pleks sayısının kübünü b u lun u z .

Çözüm : (3+2j)'nin mutlak değeri yani modülü r

r = l3+2j = ı/9+4
1 = 3,61

argümanı ,

0 = tan-1 } = 33,69°
Böylece

[3,61 (cos 33,69 + j sin 33,69)l =47,05 (cos 101,1 + j sin 101,1)

ve eksponensiyel gösterim k u llanılarak 33,69° = 0,588 rd

olduğundan

3
( :til e0.588j ) = 47 ,05 el,764j

olarak bulunur.

De Moivre Teoremi kullanarak kompleks bir sayının karekökünü,

küpkökünü ve hatta n. kökünü bulmak mümkündür.

Örnek 16. (~ 1 )'in ki.ipkökünü ( v-=ı) b u l u nuz.

-98-
Çözüm İlk bakışta (- l) 'in küpkökünün -1 olduğunu
3
hemen görebiliriz, zira (- ı) = -1 'dir. Bunun dışında
küpü (-1) olan başka sayı yok mudur? Bunu anlamak için
De Moivre Teoremini kullanacağız. Buna göre yapılacak ilk
şey (-l)'i polar şeklinde ifade etmektir,

-1 = 1 (cos180 + j sin 180)

Buna göre

(-1) 113 = 1 113 (cos60+jsin60)

olacaktır. Değerlerini yerlerine koyarsak

bulunur. Bu eşitliğin sağ tarafının küpünü alırsanız (-1)

değerini elde ederseniz. Bu da sonucun doğru olduğunu
gösterir.

Yukarıda (-1) için verilen eşitlikte 180° yerine 540°

(=180°+360°) yazıldığında durum değişmiyecektir, fakat De
Moivre Teoremini kullanıp küpkökünü alırsak,

(-1) 1/.l = 1 1/.l ( cos _540 . . 540 )

3_ + J sın 3
1 (cos 180 + j sin 180 ) = -1

Bu başlangıçta kabul ettiğimiz bir sonuçtur.

Aynı yolla bu serer l 80° yerine 900° (=180 + 360° + 360°)

yazıp küpkökünü alırsak

1/.l 9(X) 900

(-1) 1 1/.l ( cos - - + j sin -.-) = cos 300 + j sin 300
3 - 3

-99-
 1 f3.
=- --J
2 2
bulunur. Devam edip 180° yerine 1260° (= 180 + 3x 360)
koyarsak başladığımız noktaya geri dönmüş oluruz, zira
1260° /3 = 420° , bu da 60° 'nin cos ve sin değerlerine
eşittir dolayısıyla

(½+ij)
sonucu elde edilir.

Görüldüğü gibi Örnek 16 takip edildiğinde kompleks bir sayının

istenilen mertebeden kökünü bulmak mümkündür.

n j'yi polar şeklinde ifade ediniz ve karekökünü

n
lJ LJ
ÖZET

Gerçek sayıların (tam sayılar, ondalık, kesirli, bir

kesir ile belirlenemeyen irrasyonel sayılar) dışında
karesi negatif olan sayılar da vardır, bunlar sa n al
(imaginary) say ıl ar olarak adlandırılırlar.

Gerçek ve sanal sayıların toplamı şeklinde tanımlanan

bir sayı sistemine k o mpl e k s sayıdiyoruz. (a+bj) , r
(cos 0 +j sin 0 ), reje , r 1 0 reis 0 gibi
değişik formlarda yazılabilmektedir. Bu gösterimler de
geçen a,b,r,0 gibi değerler birbirleriyle bağıntılıdır.

-100-
 b
a = r cos 0 , b = r sin 0 , tan0 =-, ,V 2 2
r = a +b
a
Kompleks sayılarla yapılan işlemlerde Kartezyen
koordinatlardaki gösterim toplama ve çıkarma işlemleri
için çok uygundur. Çarpma, bölme, bir kuvvetini bulma
veya bir kükünü almada polar v e y a eksponensiyel
şekildeki ifadeleri kullanmak daha kolaydır.

Ekspon cnsiye l ve polar gösterimin de n kl i ğ i n d e n

yararlanar a k De Moivre Teoremi olarak bilin en çok
ön e mli bir sonuca u l aşıyoruz,
n
( re j 0 ) = r n e jn0 = r n (
cos n S + J. sın
. n e)
bu teorem n'nin bir kesir l e ifade edilmesi hali nd e b il e
1 ..
geçerlidi r, örneğin, n= 3 ıçın

( re j e) 1/3 = r ı /3 e j0ı3 = r ı /3 ( cos 31 0 + J. . 1 0)

sın 3

0 açı s ın ınve cos değerleri ıçın (0 +360)'tan b ir

sin
fark ı o lm ad ı ğ ı
için, komp l eks bir say ı nın arzu e d i l e n
merteb e d en kökünü almak mümkün olmaktadır.

DEĞE RLENDİRME SOR ULARI

A ş ağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler aras ın da n
bulunuz.

1. Z 1 = 5- 8j ve Z 2 = x-yj olarak veriliyor. Z 1 kompleks sayısının

eş leniğine Z 2 'nin eşit olabilmesi için x . ve y değerleri ne olmalıdır?

A) 5;8 B) -5;8 C) -5;-8 D) 5;-8 E) Hiçbiri

-101-
2. Z 1 = 3+j ve Z 2 =-4 +5j veriliyor. Z=Z 1 - Z 2 kompleks sayısını
elde ederek modülünü ve argümanının tan değerini bulunuz.

6
Y65 · ~
{'l.
A) B) 5\ 3 , - ? C)V37;-6
'7
4
D)W;-4 E) {6s; -7

3. Z 1 = 3+2j ve Z 2 =-2 - j kompleks sayıları verilmektedir. ( ~~) yi

bulunuz.

A) 4-j B) -8 -j C) 4 -7j
5 5 5
-8 +i
D) - -
· E) 4 +j
5 5

4. Z = 2- 2 Y3 j kompleks sayısını polar gösterimde ifade ediniz.

A) 4 (cos 300+ jsin 300) B) 4 (cos 60 +j sin 60)

C) 4 (cos 300- jsin 300) O) 4 ( -cos 60- jsin 60)

E) 4 (- cos 300- j sin 300)

5. x 3 - 1 = O ifadesinin köklerini bulunuz.

A) 1· (
'
ı2 + Y3ı·). (- l_ _ DJ-)
2 · ' 2 2

D) l; ( 1 + Y3j) ; ( 1 - Y3j)

-102-
6. r = 3 (cos 60°+ J sin 60°) kompleks sayısını eksponensiyel
forrnda gösteriniz.

A) 3ej60o
.2
D)3e-J3rc

7. r 1 = 4 (cos 75°+ j sin 75°) ve r 2 = 5 (cos 330°+ j sin 330°) kompleks

sayılarının çarpımlarını bulunuz.

A) 20 (Y2 +Y2j) B) 20 (½+; j)

C) 10 Y2 (l+j) D) 10 ( ; + ½j)
E) 20 ( Y2 - Y2j )

8. r = 2 (cos 30 + j sin 30) kompleks kübünü bulunuz.

A)8 B) - 8j D) 8j E) -8

-103-
 Limit ve Türev

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• limit kavramını

• eğimi ve teğeti

• averaj ve anlık değişimleri

• türevi öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Limit
• Bir E~iye Teğetin Eğimi

• Türev
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER

• Türev kavramından önce limitin öğrenilmesi oldukça önemlidir.

• Averaj ve anlık değişim hesaplamalarını çalıştıktan sonra mekanik ki-
tabınızdaki konulara uygulamaya çalışınız.

• Verilen örnekleri iyi değerlendiriniz.

• Değerlendirme sorularında Li - yolunu tercih ediniz ve bu yolla türev

bulmayı iyi kavrayınız.
 1. GİRİŞ
Geçtiğimiz ünitelerde vektörleri, bazı fonksiyonları ele alıp, onların
öze,Uiklerine bakmış ve grafiklerini çizerek tanımaya çalışmıştık.
Fonksiyonların grafiklerine bakarak x'e göre y'nin nasıl bir değişme
gösterdiğini, bu değişimin bazı bölgelerde yavaş, bazı bölgelerde hızlı
artışlar şeklinde, bazı bölgelerde ise x artarken y'nin azalması şeklinde
olduğunu görmüştük. Ancak, eğri üzerinde herhangi bir noktada x
değerine karşılık y değerinin bulunmasına rağmen, o noktada değişim
miktarı nedir sorusuna bir cevap aramamıştık.

· Bilim dallarının çoğunda, teknolojide, ekonomide oldukça önemli yer

tutan bu değişimin ölçüsünün ne olduğunu bu ve takip eden ünitelerde
ele alacağız. Örneğin, yolun zamana göre değişim ölçüsü, bir ışık
şiddetinin kaynaktan olan uzaklığına göre değişim ölçüsü gibi.

Bir fonksiyonun değişim hızının ölçüsünü belirlemeden önce, önemi

· büyük olan limit kavramını gözden geçirelim .

.2~ :_ LİMİT
Bir f(x) fonksiyonunu ele alalım. Bu fonksiyonun "L" ile belirlenen bir
limiti varsa, x "a" gibi bir değere yaklaşırken fonksiyon da L değerine
yaklaşır. x "a" değerine ne kadar çok yaklaşırsa, fonksiyon da "L"
değerine o kadar çok yaklaşır. Matematiksel olarak

lim f(x) =L (7.1)

şeklinde ifade edilir. Dikkat edilecek olursa x'in a değerine eşit olma
şartı aranmıyabilir. •

Örnek 1. f(x)=2x + 3 olarak veriliyor. lim f (x) =?

. [ X ➔ 2

Çözüm x, 2 değerine yaklaşırken f(x) fonksiyonunun

değerini hesabedelim. Aşağıdaki tablo bu durumu
göstermektedir. Tablodan anlaşılacağı gibi x, 2 'ye çok
yakın olduğunda f(x), 7'ye çok yakın olmaktadır. O halde
-105-
 X 1,5 1,8 1,9 1,99 1,999 2,001 2,01 2, 1 2 ,2

f(x) 6 6,6 6,8 6,98 6,998 7,002 7,02 7,2 7 ,4

lim (2x + 3) =7
x~2
olacaktır.

2
.
(x - 1) _?
Örnek 2 .
lım (x - 1) - .
x~l

Çözüm: x, f(x) tablosunu oluşturursak,

X 0,8 0,9 0,99 0,999 1,001 1,01 1, 1 1 ,2

f(x) 1,8 1,9 1,99 1,999 2,001 2,01 2, l 2 ,2

2
/ lirn (x - l) = lirn (x + 1) = 2)
_.., (x - 1) 1
x~l x~l

x= 1 olmadığı sürece doğrudur. Zira fonksiyonda x=l

o
olduğunda O gibi anlamsız bir sonuçla karşılaşırız.

L
' Dolayısıyla

eşıttır.
fonksiyon, x=l'de belli
x ~ -1 durumunda fonksiyonun bir limiti vardır ve 2 'ye
2 1J z
olmamasına rağmen

~c;,tça rf-filf~ıw-: X~-1= K' -1 ::- {ı-'!)(X-t-'1,; ~t

0~-ıı ZJ=-l~ . .
L))lf1 +b) ~ı'b,' Ye,H1"'-e bı~
/, 2 ) -1Q6-
.coı..k : {i~ /tM ~ ~.., ~ t,"'-' (X-t-ıt) =2- 6~
X-,4
\.X -,f
~-i)
.::
"X➔ 1 *~) X➔ 4
Örnek 3. !im (x ~ ) = ?
x➔ O

Çözüm : Bu fonksiyonun, x<2 değerlerinde, gerçek

değerleri yoklllr. Bu durumda x sıfıra yaklaşamadığından
fonksiyonun limiti yoktur. Aslında, fonksiyon x=O 'da sıfır
olmaktadır, yani x=O 'da fonksiyonun bir değeri vardır.

n lim n
sin 0
Örnek 4. y = ___ (8 radyan cinsinden) fonksiyonunun
0
8 sıfıra yaklaşırken limitini bulunuz.

sin 0
Çözüm lim değerini bulrnak için geometrik bir
0

yol kullanacağız. Şekil (7.1 )'de görüldüğü gibi r yarıçaplı

bir dairenin, merkez açısı 8 olan bir bölümünü ele alalım.
BH ve CA, OA doğrusuna dik doğrular olsun

C
OA = OB = r
BH = rsin 8
CA = rtan 8

o H A

Şekil 7.1

-107-
OAB üçgeninin, OAB daire parçasının ve OAC üçgeninin
alanlarını kıyasladığımızda,

OAB üçgeninin alanı <ÜAB daire parçasının alanı < OAC üçgeninin alanı

1 2 1 2 1 2
-
2
r sine< -re <-
2
r tane
2

sine
sine< e < - -
cos e

e 1
1<-- <
sine cos e

sine
1> > cos e
e
elde edilir. Bu durumda 0 ➔ 0 yaklaşırken sol taraf 1
olarak kalacak ve sağ taraf (cos0 ) ise 1 'e yaklaşacaktır.

sine
Buna göre---, l'e yaklaşmalıdır. Bu da
e
sine
lim --=1
0 ➔ 0
e
demektir.

Örnek 5. y = (1 + x)l/x fonksiyonunun x ➔ O

yaklaşırken limit değerini bulunuz.

Çözüm : Dikkat edilecek olursa parantez içerisindeki terim

x ➔ O yaklaşırken 1 'e yaklaşmakta, kuvveti ise çok büyük
bir sayıya ulaşmaktadır. x'in değerlerine göre, y değerlerini

x ➔ O yaklaşırken gösteren tabloyu hazırlarsak, x

-108-
 k, üldükçe, y değeri Ünite 4 .3'te verilen ve

X 0,100 0,01 0,001 0 ,0001 Ü,00001 0,000001

y 2,594 2,705 2,717 2,718 2,71826 2,71828

irrasyonel sayı olan e'ye yaklaşmaktadır. Buna göre

lim Y= lim (1 + x) l/x = e
x ➔ Ü x ➔ Ü
olur.

3. BİR EĞRİYE TEĞETİN EĞİMİ

Şekil 7.2 'de görüldüğü gibi xy düzleminde y fonksiyonunun x'e bağlı

olarak çizilen grafiğinin üzerinde A (x 1 , y 1) ve B (x 2 , y 2 ) gibi iki
nokta ele alalım. Bu iki noktadan geçen doğrunun eğimi (m)
T

o X o X

Şekil 7.2 Şekil 7.3

Y2 - Yı
(7.2)
m = Xz - Xı
eşitliğinden bulunur. Eğer B noktası, A noktasına daha yakın seçilirse,
çizilen doğrunun eğimi A noktasında eğriye çizilen teğetin eğimine

-109-
daha yakın olacaktır şekil 7.3. Şu halde B, A noktasına ne kadar yakın
olursa, çizilen doğrunun eğimi teğetin eğimine o kadar yakın olacaktır.
B noktasının A ile çakışması durumunda AB doğrusunun eğiminden söz
edemeyiz, eşit. (7 .2). Fakat, B'nin A'ya yaklaşması durumunda AB
doğrusunun eğiminin limit değerini elde edebiliriz. İşte bu değer,
eğrinin A noktasındaki teğelinin eğimidir veya bir başka deyişle,

eğrinin A noktasındaki eğimidir.

B noktasının koordinatlarını A'nın koordinatları cinsinden

Y2 = Yı + ~y (7.3)

yazabiliriz. Burada ôx ve öy , A ve B noktalarının kooridnatlarının

farklarıdır veya x 1 ile Yı'deki artışlardır.Eşit (7.2) ve (7.3)'ü
kullanarak
(Yı + ~y) - Yı
(7.4)

AB doğrusunun eğimini elde ederiz.

Örnek 6. y = 2x 2 + X eğrisinin A(2,10) noktasındaki

eğimini bulunuz.

Çöziiın : Yukarıda kullandığımız yöntemle B noktasının

koordinatlarını B(2 + öx , 10 + öy) şeklinde belirliyelim.
AB doğrusunun eğimi

(10 + ~y) - 10
m=
(2 + ~x) - 2

olacaktır. öy ve öx'in değerleri bilinmediğinden

bulamayız. Ancak öy'yi öx cinsinden ifade edebilirsek
sonuca gidebiliriz. A ve B eğri üzerinde olduklarından
fonksiyonu sağlamaları gerekir. Buna göre B noktasının
koordi nallarını fonksiyonda yerlerine yazarsak

-110-
 (10 + .6.y) = 2 (2 + .6.x)2 + (2 + .6.x)

= 8 + 8 .6.x + 2 (.6.x) 2 + 2 + .6.x

.6.y = 9.6.x + 2 (.6.x) 2
Bunu yukarıdaki eğim ifadesinde yerine koyduğumuzda AB
nin eğimi için

9 .6.x + 2 (.6.x) 2
m = & = 9 + 2.6.x

elde ederiz. B, A'ya yaklaştıkça L'ı.x küçülür ve sıfıra

yaklaşır. Bu durumda A noktasındaki eğirn veya teğetin
eğimi

mA = lim (9 + 2.6.x) =9
.6.x ~ O
olarak bulunur.

Bu sonuçları dikkatle incelediğimizde, x'teki L'ı.x kadarlık değişiklik y

de L'ı.y kadar değişikliğe sebep olmaktadır. Bu bakımdan .6.y

.6.x
oranına x'e

göre y'nin averaj değişimi olarak bakılabilir. L'ı.x sıfıra yaklaşırken

.6.y
& oranının limiti ise x'e göre y'nin anlık değişimini verir.

1 Örnek 7. x = 2t + sı2 (m) olarak bir yol denklemi

veriliyor. A(2,24) noktasına göre (t 1 = 2s ; x 1 = 24 m)
L'ı.t=O,l saniyelik t'deki değişiklik ıçın x'in averaj '7
değişimini ve A noktasındaki anlık değişimi bulunuz. -

Çözüm : Zamana bağlı olarak yolun değişimi

.6.x
.6.t
-1 ] 1-
 averaj değişim olduğundan
2
x2 = X 1 + ÖX = 2 (t 1 + öt) + 5 (t 1 + öt)

24 + ÖX =2 (2 + öt) + 5 (2 + ötl

= 24 + 22 öt + s (ötl
ÖX
-öt = 22 + 5ö t

öt= 0,1 s olduğu için

ÖX
öt = 22 + 5 x O, 1 = 22,5 m/s

olarak bulunur. A noktasındaki anlık değişiklik ise

lim (22 + 5 öt) = 22 m/s

öt 4Ü

olacaktır.

n y = x 3 - 3x fonksiyonu veriliyor. x=-1, O ve 1

değerlerinde eğrinin eğimini bulunuz .
[O ; -3 ; OJ
n
LJ LJ
4. TÜREV
Geçtiğimiz bölümde, bir egrının
bir noktasındaki cgımını, örnegın A
noktasındaki eğimini, eğri üzerinde bir başka nokta alarak (B noktası)
AB doğrusunun, B noktası A'ya yaklaşırken AB'nın eğiminin limit
öy
değeri olarak görmüştük. İşte bu limit değere veya & oranının ~x

sıfıra yaklaşırken limit değerine türev diyoruz. Buna göre türev, A

noktasındaki y'nin x'e göre değişim hızının bir ölçüsüdür. A eğri
üzerinde herhangi bir nokta olacağına göre, eğrinin değişim hızı ölçüsü

-112-
bir noktadan başka bir noktaya göre farklı olabilecektir. Bunun için
türevi, y'nın x'e göre anlık değişimi olarak da niteleyebiliriz.

Türevi matematiksel olarak

öy
lim
ÔX.
ÖX ---t Ü

yerine genellikle

dy , f'( ) D
dx ' y ' x , x y

şeklinde gösteririz.

Averaj ve anlık değerlere

örnek olarak, bir doğru boyunca hareket eden
bir cismi ele alalım. Bu cismin hızı mekanik derslerinizde de
gördüğünüz gibi alınan yolun geçen zamana bölümü ile elde edilir. Bu
hız geçen zaman aralığında bulunan averaj hızdır. Geçen süreyi daha
küçük alarak averaj hız hesaplandığında bu hızın belirli bir andaki
cismin anlık hızına yaklaştığını görürüz. Limit durumda ise averaj hız
değeri anlık hıza eşit olacaktır. Yani belirli bir t anında cismin hızı
ös ds
v= lim (7.5)
öt -dt
öt➔ o
olacaktır .

Örnek 8. s = 6t - 3t2 ifadesi bir cismin bir doğru boyunca

olan hareketinin denklemidir. Bir t anındaki hızını bulunuz.
s metre ve t saniye olarak verilmektedir.

Çözüm : Cisim (t + ~t) süresinde (s + ~s) kadar yol

alacaktır. Buna göre
s + ÖS = 6 (t + öt) - 3 (t + ötl
= 6ı + 6 öt - 3t2 - 6t öt - 3 (ötl

- 113-
 = 6t - 3t2 + (6 - 6t) ~t - 3 (~t) 2 [m]

olur. Cisim öt zaman aralığında ise

~s = (6 - 6t) ~t - 3 (~t)2 [m]

kadar yol katedecektir. Bu süre içerisindeki averaj hızı
~s
~t = (6 - 6t) - 3~t [m/s]
olarak bulunur. t anındaki anlık hızı ise
~s ds
V= lim - = - = 6 - 6t [m/s]
~t dt
~t-) o
olacaktır. Bu hız cismin herhangi bir t zamanındaki anlık
hızıdır ve bu cisim için genel bir ifadedir. t=0,5s için
cismin anlık hızı 3m/s, t=ls için v=O, t=2s için ise
v = - 6 m/s olarak, verilen zamanlara göre o andaki hızlar
bulunabilir.

Örnek 9. y = sin x (x radyan cinsinden) fonksiyonunun

türevini bulunuz.

Çözüm : x'teki ôx kadar değişiklik, y'de öy kadar

değişikliğe sebep olacağından

y + ôy = sin (x + ôx)

öy = sin (x + ôx) - sin x

sin (x + ~x) - sin x

&
Ünite 3'te verilen eşit.(3.14) yukarıdaki eşitliğin payında
uygulanırsa

1 1
2 sin 2 (x + ~x - x) cos 2 (x + ~x + x)
&

-114-
 1 1
sin 2 ~x cos 2 (2x + ~x)
~x

lim
~x~o
r2
2

~x
2
sin ~x
cos ( x + 2
~x
)
l
Bu eşitliğin sağ tarafındaki ilk terim ~x ~ O durumunda 1
olacaktır (bakınız örnek 4). Buna göre

dy d (sin x)
lirn = COS X
~x = dx = dx
~x ~ O
olarak bulunur.

y=cos x fonksiyonunun türevini örnek S'de

takip edilen yolla bulunuz .
[ - sin x}

1
y=tan x'in türevinin sec2 x veya 2
COS X
olduğunu gösteriniz.

Örnek 10. y = Jx fonksiyonunun türevini bulunuz.

Çözüm : y = Jx eşitliğinin her iki tarafının karesini

alarak (x+~x , y+~y) noktasında

elde ederiz.
-115-
 2 2
y + 2y öy + (öy) = X + ÖX

buradan y 2 = x olduğundan,
2
2y öy + (öy) = ÖX

bulunur. Bu denklemi ( ~: ) için çözersek

öy 1
ÖX - 2y + öy

elde edilir. Bu ifadenin öx ➔ O durumunda limitini

aldığımızda

lim lim
ÖX ➔ Ü

bulunur. ~x ➔ O olurken L\y de sıfıra gitmektedir. y yerine

verilen fonksiyon yazılırsa

dy d ✓x 1
dx = dx

sonucu elde edilir.

Örnek 12. y = ln x fonksiyonunun türevini bulunuz.

Çözüm
y + L\y = ln (x + L\x)

~y = ln (x + ~x) - ln x = ln ( x+~x)
x

-116-
eşitliğin sağ tarafı x ile çarpılıp x'e bölünmüştür.
Logaritma özelliklerinden yararlanarak

!~ = ~ ln ( 1 + ~x s/6x

şeklinde yazılabilir. Örnek 5'ten hatırlıyacağınız gibi

x/6x
~x ~ O yaklaşırken ( 1 + x)
~X
~e 'ye yaklaşacağın-
dan

1
=-lne
X

olacaktır. ln e = 1 olmasından dolayı lnx'in türevi

lim ~y dy d (lnx) 1
fıx = dx = dx X
~x ~ O

olarak bulun ur.

n y = ex fonksiyonunun türevini L1-

bulunuz (x + L1x , y+L1y kullanarak).
yaklaşımı ile n
[Not : lim ( eLix - 1) ~ L1x J
L1x ~ o

LJ LJ
-117-
ÖZET

Bir fonksiyonun, bağımsız değişkenine göre alacağı

değerinin yanında, değişkene göre fonksiyonun değişim

hızı da oldukça önemlidir. Bu değişim, x'e bağlı olarak
y'deki değişikliğin x'teki değişikliğe oranı Ay olarak
Ax
tan11nlanabilir, aynı zaınanda bu oran x'e göre y'nin
averaj değişimi olarak değerlendirilir. Bu oranın
Ax ➔ O sıfıra yaklaşırken ulaşacağı değer

dy
dx
türev olarak adlandırılmaktadır. Türev,
üzerindeki eğri
bir noktada, fonksiyonun bağımsız
göre değişkene
değişim hızının olmaktadır.
bir ölçüsü Artık averaj
değişim hızı değil anlık değişim hızı söz konusudur.
Anlık değişim hız eğri üzerindeki bir noktadan başka bir
noktaya farklılıklar gösterebilir.

~-yaklaşımı kullanılarak bazı fonksiyonların türevi

dy
y = sin X ~ --
dx
cos X

cly 1
y Jx ~-
dx
2/x
dy 1
y = lnx ~-
dx X
olarak bulunmuşlardır.

-118-
DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.

(x + 2) 2 - 4
ı. lirn ------=? x:;t:O
X
x~o
A) Belli değil B)2 C) oo D)4 E) 1

2. lim 3x2 - 5 =?
X ~ oo
x2 + 2

5 5
A)- - B)3 C) O D) - - E) Belli değil
2 6

3. !im (x - 1) j x2 - 5 ?
x~ 1

A)O B) ~ C) Limiti yoktur

D) ~ E) J2

2
4. y = x + 1 fonksiyonunun (2,5) noktasındaki eğimini bulunuz.

A)4 B)5 C) 2 D)O E) 3

2
5. y = 12t - 5t (metre) olarak bir yol denklemi veriliyor (t saniye
cinsinden). A(3s , -9m) noktasına göre t'deki değişikliğin L'ı.t=0,2s
için y'nin averaj değişimini ve A noktasındaki anlık değişimi
bulunuz.
(Not: Seçeneklerde verilen ilk yanıt averaj, ikincisi anlık değerdir
ve her ikisinin birimi de m/s olarak verilmiştir).

A) -18, -18 B) -19, -18 C) -20, -19

D) -18 , -19 E) -17, -18
-119-
6. y = j
x2 + 2 fonksiyonunun türevini bulunuz. (~- yaklaşımını
tercih ediniz).
X 1 2x
A) ---:===- B) C)
2 J
x2 + 2 2 j x2 + 2 j x 2 +2
2 X
D)-===- E)
j x 2 +2 j x 2 +2

7. y = ln [(x-1) / (x+ l)] fonksiyonunun türevini bulunuz.

1 1 1
A)x-1 B)x+l C)--
x2 - 1

X 2
D)-- E)--
2
X - 1 x2 - 1

8. y = ln (1 + 3x) 2 fonksiyonunun türevini bulunuz.

2 3 6
A) 1 + 3x B) _1_+_3_x C) 1 + 3x
3 6
D)---- E)---
(1 + 3x) 2 (1 + 3x) 2

-120-
 Türev

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• türev kavramına yakınlaşacak,

• fonksiyonların türevlerini almayı,

• ters fonksiyonların türevlerini bulmayı öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Polinom Fonksiyonların Türevi

• Çarpım ve Bölüm Şeklinde Olan Fonksiyonların Türevi
• Kuvveti Olan Bir Fonksiyonun Türevi
• Parametrik Fonksiyonların Türevi
• Ters Fonksiyonların Türevi
• Üstel Fonksiyonların Türevi
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Çeşitli fonksiyonların türevlerini örnekleri ile dikkatle izliyerek kav-
ramaya çalışınız.

• Değerlendirme sorularını dikkatlice muhakkak çözünüz.

• Başka kitaplardan da örnekler yapınız.
1. GİRİŞ
Bundan önceki ünitede türev kavramına gırış yapmış ve ô- yaklaşımı
ile averaj değişim lnzından, anl.ık değişim hızını ele almış ve bazı
fonksiyonların türevlerini bulmuştuk.

Bu ünitede türev kavramını biraz daha geliştirip çarpım ve bölüm

şeklinde olan fonksiyonların türevleri ile ilgili kuralları belirleyip
değişik fonksiyonların türevlerinin pratik yolla elde edilmeleri, türevler
iç in zincir kuralını ele alacağız.

2. POLİNOM FONKSİYONLARIN TÜREVİ

Eğer bir fonksiyonun her terimi axn şeklinde ise fonksiyon bir
polinomdur, burada a belirli sayısal değeri olan bir sabit ve n sıfı r
veya pozitif tam sayıdır. Polinom ve polinom olmayan fonksiyonlara
örnek:
2 6 4
X x - Sx
- 3x + 4x 3 - 6 (x - 3)
2

polinom fonksiyonlar
1
X
j x2 - 1 X
2/3

polinom olmayan fonksiyonlar.

Bir sabitin türevi: y=c ile belirlenen bir ifadenin türevi

y=c y+öy =C
olduğundan

ôy
ôy =o ⇒ -=o
ÔX
olacağından

dy de
dx dx = O
Buna göre bir .sabitin türevi sıftrdır.

n
Y = X foııksiyoııuııun türevi (n pozitif tam sayı):
6- yaklaşımı kullanarak

-122-
 n -1 n
~y = nx
A
ox + ..... + (~x)

~Y
~x = nx n - 1 + n 2
(x - Ii bir terim) ~x + ..... + (~x) -
n l

n -1
lim nx
~x ~ O
n
Böylece x 'nin türevi
dxn n -1 (8.1)
nx
dx
olur. Kelimelerle bu sonucu açıklayacak olursak, kuvveti n olan x'in
türevi, kuvveti ile kuvveti bir eksilmiş x'in çarpımıdır.

Bir sabit ile x'in bir fonksiyonunun çarpımının türevi:

y=cu fonksiyonunu ele alalım. c bir sabit. ve u=f(x) olsun. ö-

yaklaşırnı ile

y+öy = c (u + öu)
x, öx kadar arttırıldığında u da öu kadar artacaktır. Zira u, x'in
bir fonksiyonudur. Buna göre

~y = C ~U

~y ~u
& C -~X

~u du
lim lim = C c--
C ~X dx
~x ~ O

olacaktır. Böylece bir sabit ile x'in bir fonksiyonunun türevi o sabit
-123-
ile x'in fonksiyonun türevinin çarpımına eşittir,

dy d (cu) du (8.2)
dx = ctx°" = c dx
olarak yazılır.

Örnek 1. y = 5x 3 ifadesinin türevini bulunuz.

Çözüm : c =5 u = x3 olduğundan

du 2
dx = 3x
dy 2
dx = 5 (3 x ) = 15 x 2

olarak bulunur.

u ve v , x'in fonksiyonları olsunlar. Bu fonksiyonların

toplamlarının türevi:

y=u+v olduğundan

(y + .0.y) = (u + .0.u) + (v + .0.v)

.0.y = .0.u + .0.v

.0.y .0.u .0.v
.0.x &
+ &

.0.y .0.u .0.v

lim lim - + lim
.0.x = .0.x &
.0.x ➔ O .0.x ➔ O .0.x ➔ O

olacaktır. Buna göre

d (u + v) du dv
;;;;-+ - (8 .3)
dx dx dx
-124-
olarak yazılır. Kelimelerle ifadesi ise, x'in fonksiyonlarının toplamının
türevi, fonksiyonların türevlerinin toplamıdır.

3
Örnek 2. u = 2x , v = 4x olarak veriliyor. y=u+v
ifadesinin türevini bulunuz.

Çözüm :
du 2 dv
dx = 6 x ' dx = 4

d (u + v) du dv 2
- - - = - - - = - + - = 6 x +4
dx dx dx
olur.

Eşitlik
(8.3 )'ü daha da genişleterek ikiden fazla terimli fonksiyonlara da
uygulayabiliriz.

Örnek 3. y = 6x 5 - 3x4 + 2x 2 - x + 1 polinomunun

türevini bulunuz.

Çözüm Eşit. (8.1, 2, 3)'ten yararlanarak

dy 4 3
- = 30x - 12x + 4x - 1
dx

olarak bulunur.

3. ÇARPIM VE BÖLÜM ŞEKLİNDE OLAN

FONKSİYONLARIN TÜREVİ
Geçtiğimiz bölümde bir polinomun türevi üzerinde durduk. Bu bölümde
ise çarpım ve bölüm şeklinde ifade edilen x'e bağlı fonksiyonların
türevleri üzerinde duracağız. u=f(x) ve v=g(x). x'e bağlı iki fonksiyon
olsunlar.

-125-
y=u.v fonksiyonunun türevi:

dy d (uv) dv du (8.4)
U --+v--
dx dx dx dx
olarak bulunur. iki fonksiyonun çarpımının türevi, birinci fonksiyon
ile ikincinin türevinin çarpımı artı ikinci fonksiyon ile birinci
fonksiyonun türevinin çarpımıdır. Bu sonucun elde edilmesi okuyucuya
bırakılmıştır.

Örnek 4. y = (2x - 3) (x2 + 1) çarpımının türevini

bulunuz.

Çözüm : Eşitlik (8.4) uygulandığında

u = (2x - 3), v = (x2 + 1)

du dv
dx = 2 -=2x
dx
dy
dx
= (2x - 3) (2x) + (x2 + 1) 2

= 6x 2 - 6x + 2
olarak bulunur.

u
y = V
fonksiyonunun türevi (v 'nin sıfır olmadığı

noktada):

u+l::,.u
y + !::,.y
v+l::,.v

u +l::,.u u uv + v l::,.u - uv - ul::,.v

!::,.y
V +/::,.v V (v + l::,.v) v

-126-
Eşitliğin her iki tarafını L\x'e böldüğümüzde

(v+ı'.1v) v

elde edilir. L\x sıfıra yaklaşırken limiti alınırsa

du
lim =v--,
dx

lim u (ı'.1v) dv
u--,
ı'.1x 4 O dx dx

liın v (v + ı'.1v) = v2

olduklarından

du dv
dy V dx - U dx
(8.5)
dx = = 2
V

olarak bulunur. Bölüm şeklinde verilen fonksiyonların türevi, payda

çarpı payın türevi eksi pay çarpı paydanın türevinden oluşan payın
paydanın karesine bölümüdür.

2x - 3
Örnek 5. y=--- fonksiyonunun türevini bulunuz.
x2 +1

Çözüm : u = 2x - 3 v = x2 + 1 olduğundan

du dv
dx =2 dx = 2x

-127-
 dy (x 2 + 1) . 2 - (2x - 3) (2x)
dx (x 2 + 1)2
-2x2 + 6x + 2
(x 2 + 1)2
olur.

4. KUVVETİ OLAN BİR FONKSİYONUN TÜREVİ

n
Eğer u, x'in bir fonksiyonu ise, y=u ifadesinin türevi

dy dun n-1 (ddux) (8.6)

dx = c:ıx- = nu
şeklinde bulunur.

Örnek 6. y = (3x 2 - 1)
3
olarak verilen fonksiyonun
türevini bulunuz.

Çözüm : u = 3x2 - 1 ve n =3 olduğundan

du
dx = 6x

dy
3 (3x 2 - 1)2 (6x) = 18x (3x 2 - 1) 2
dx
olur.

p
Bir fonksiyonun kuvveti her zaman tam sayı olmıyabilir.
q
biçiminde bir rasyonel sayı da olabilir. Bu durumda da eşitlik (8.6) 'yı
kullanmak mümkündür.

-128-
 p
y = un fonksiyonunda u, x'in bir fonksiyonu ve n de olsun (p
q
ve q tam sayılar ve q~O). Bu fonksiyonun türevi

dy
nu
n-1 du
--=-u
p (~-ıJ du
-- (8.7)
dx dx q dx
şeklinde olacaktır.

Y = u q fonksiyonu yq = up olarak da yazılabilir. Bu yazılıma göre

türevi (y ve u, x'ın fonksiyonu olduklarından)

q- ı
qy -
dy
dx
= p ur - ı du
dx
yazılabilır. Buradan

p-1
dy pu du
dx = qy q-1 dx

bulunur. Bu ifadede y yerine u cinsinden karşılığı yazılırsa

p
p- -
q
u
olacağından

dy p Up- l du R_ [ u(p-1) -(r - : \ du

dx = p--
p . dx q dx
q
qu

dy p u (~ -1)
q
du
dx = q dx

-129-
olarak eşit. (8.7)'nin aynısı elde edilmiş olur.

Bu işlemlerde dikkat edilecek nokta !!_ değerinin 1 den küçük olması

q
halinde, türev için bölümlü bir ifade elde edileceğinden paydanın,
türevin belirleneceği noktada sıfır olmaması gerekir. Zira sıfıra bölüm
tanımlı değildir .

Örnek 7. y = (6x + 1) 312 fonksiyonunun türevini

bulunuz.

Çözüm : Verilen ifadede

u = ( 6x + 1) , y = u 3/2
yazarak ve eşit. (8. 7) kullanılarak

dy d 312 3
- = _u_ = - (6x + 1) 112 (6) = 9 (6x + 1) 112
dx dx 2
bulunur. Bir diğer yol ise verilen ifadeyi y 2 = u3 şekline
dönüştürüp her iki tarafın x'e göre türevi alınmak suretiyle
(y ve u, x'in fonksiyonu olduklarından)
dy 2 du
2 Y dx = 3 u dx
olacağından

dy
2 Y dx = 3 (6x + 1) 2 (6) = 18 (6x + lf

dy 18 (6x + 1) 2 9 (6x + ı)2

9 (6x + 1) 112
dx 2y (6x + 1) 312
dy
olarak dx bulunmuş olur.

Örnek 7'de uygulanan ikinci yol biraz karışıkmış gibi gorunse de bazı
fonksiyonlara uygulanması yönünden çok faydalıdır. Öyle fonksiyonlar
vardır ki y'yi c'loğnıdan doğruya bulmamı1. çok güçtür , Böyle

-130-
fonksiyonların türevlerini dolaylı olarak, her terimin türevini kendi
bünyesinde e ld e ederek bul uruz.

dy ,.
Ö r ne k 8. l - y + 2xy - x = O ifadesi için
dx
1

bulunuz.

2
Çözüm : Verilen ifadeyi y + (2x - 1) y - x =O şek! inde

yazıp, y •ye gore

·· çözüm yaparsa k dy- ,.ı b u 1a 111·1·ırız.
- . A nca k
dx
bu oldukça uzun bir yol olacak ve hata yapma ihtimalimiz
artacaktır. Kendinize güveniyorsanız bir deneyin. Halbuki
verilen ifadedeki her terim için bildiğimiz kuralları
uygulayarak yanı
. u n , uv , u/ v gibi düşünerek türevini
alırsak

dy dy dy dx dx
2 Y dx dx + ıx dx + 2 Y dx - dx =O

dy
dx (2y - 1 + 2x) + 2y - 1 =O

dy 1 - 2y
dx (2y+2x-l)

olarak bulunur. Türev, fonksiyona ait bir noktadaki teğetin

eğimi olduğundan, o noktanın koordinatları türev ifadesinde
dy
kullanılacağından (x 1 , y 1 ) gibi, dx değeri bulunur. Bu

dy
bak ı mdan ifadesinde görülen y'li terimler bir güçlük
dx
yaratmıyacaklardır. Ancak paydanın değerinin verilen
noktaya göre sıfır olmamasına dikkat edilmelidir.

-131-
 ------;;ı oe ""- ~TC\flcYır-Ol \10\.. lt:)d,.~\\~\o,ı\\V'. TvKS~ •"~• '-'-l. Vıt. "- •J.L; 611W;..µ'' ,ı
~AS~~.,' .ll"'~"ııv-..ı:,·~ ı<. ~ ~cı.6Qv~,, l'H.-..l933 vıt R,\,-s~ >'~ıı,,ı,w,,, ı.sr. tS9G.

5. PARAMETRİK FONKSİYONLARIN TÜREVİ

Mekanik derslerinizden hatırlıyacağımz gibi, bir eğik atışta cismin
konumunu , verilen zamana bağlı olarak x ve y'nin belirlenmesi ile
tespit edebiliyoruz. x ve y zamana bağlı olarak değişmektedirler. Yani
x ve y 'nin dışında üçüncü bir değişken daha karşımıza çıkmaktadır
(zaman),

X = f(t) y = g(t) (8.8)

Bu tür eşitliklere parametrik fonksiyonlar diyoruz. Burada t ise

parametre olarak adlandırılır. Yukarıdaki eşitliklerden ilki x'in diğeri
ise y'nin zamana göre değişimini vermektedirler. Birincisinden t'yi x
cinsinden bulup ikincisinde yerine koyarsak, x'e bağlı olarak değişen
bir y ifadesi elde ederiz,

y = F(x) (8.9)

Bu eşitlik sadece x'in bir fonksiyonu gibi görünmektedir. x, t'ye bağlı

olarak değiştiğinden, y de t'ye bağlı olarak değişecektir.

Bu durumda y'nin zamana göre türevi

dy dy dx (8.10)
dt - dx. dt

şeklinde bulunur. Bu, türev almanın zincir kuralı olarak bilinir. Bu

kural yabancı değildir, zira bundan önceki bölümde verilen örnek 7'de
bu kuralı isim vermeden uygulamıştık.

voy 1 g 2
Örnek 9. y = --x 2-2-x ve
vox
vox

olarak verilen bir eğik atış ifadesinde

dy
'yi bulunuz. v oy
dt
ve V ox başlangıç hızının y ve x bileşenleridir.

- 132-
 Çözüm : Zincir kuralını kullanarak, eşit (8.10),

dy dy dx
dt = dx. dt

voy dx g dx
--- ----x-
v ox dt v2 dt
ox

dx
elde . edilir. x ( = v ox t) ve dt ( = v ox ) yukarıdaki ifadede

yerine konulursa

dy Voy
dt = V ox . vox

= V oy - gt

olarak bulunmuş olur.

Bir fonksiyonun türevini bulurken, il- yaklaşımında kullandığımız L'.lx

ve buna bağlı olarak değişen L'.ly değerlerini dikkate almış : değerinin

L'.lx sıfıra giderken limit değerini dy (türev) olarak tanımlamıştık. L'.lx
dx
ve L'.ly birer büyüklüktür, buna uygun olarak dx ve dy de ayn ayn birer
büyüklük olarak değerlendirilirler, dx, x'in diferansiyeli ve dy de y'nin
d ife ransiyeli olarak adlandırılırlar. dy, x ve dx'in bir fonksiyonudur,
şöyle ki; eğer y = f (x) ise

dy = f' (x) . dx (8.11)

olarak verilir. Burada f' (x) , f fonksiyonunun x değerindeki türevidir.

dx
Bu açıklama ışığında eşit. (8. lO)'un her iki yanını dt 'ye

-133-
böldüğümüzde (~;-::/= 0),
dy dy / dt
(8.12)
dx = dx/ dt
elde ederiz. Bu ifade, t cinsinden verilen parametrik x ve y eşitlikleri
için, y'nin x'e göre değişimini kolayca bulmamızı sağlar.

Örnek 10. Yukarıda verilmiş olan örneğe uygun olarak

1 2
ve y = v oy t - 2 gt olarak eğik atış ifadesi
verilmiş olsun. y'nin x'e göre türevini bulunuz.

dy
Çözüm : t, x cinsinden yazılıp y'de yerine konulursa dx

değeri bulunabilir. Ancak eşit. (8.12) kullanıldığında sonuç

çok daha kısa yoldan elde edilir. Buna göre

dy dx
= v 0 Y - gt dt = vox
dt

dy v 0 Y - gt voy g
= --t
dx VOX vox vox

olarak elde edilir. Diğer yolu da • siz deneyebilirsiniz.

6. TERS FONKSİYONLARIN TÜREVİ

Ters fonksiyonlar Ek 2'de verilmiştir. Bazı fonksiyonların tersleri ise
geçtiğimiz ünitelerde gösterilmiştir.

Eğer y=f(x) ve x = f-l (y) fonksiyonları ters fonksiyonu tanımlıyor

ve türevleri alınabiliyor iseler, ters fonksiyonun bu şekilde gösterimi

-134-
ile y'ye göre türevi ( ddxy) verilen fonksiyonun türevi dy)
( dx ile
aşağıdaki şekilde birbirleri ile bağlantılıdır,

dx
dy = (8.13)

Örnek 11. y = x 2 + 6x fonksiyonunun (x>O y>O)

dx
değerlerinde tersi vardır. - - 'yi bulunuz.
dy

Çözüm : Eşit (8.13)'tcn yararlanarak

dy
dx -- 2x + 6
olduğundan
dx 1 1
= ...,,.-....,.....,,- =
dy dy / dx 2x + 6

olarak bulunur. Bir di ı-cr _yol ise ters fonksiyonun elde

edilmesiyle y'ye göre x'in türevi alınarak bulunabilir. Buna
göre
2 2
y = x + 6x ~ x + 6x - y =O
denklemi x için çözüldüğünde

-6 + ✓ 36 + 4y
X
2
ı '
-3+ ✓ y+9
elde edilir. Burada karekök önünde (-) işareti verilen
bölgeler için uygun olmadığından gösterilmemiştir (x>Ü ,
y>O). Bu ters fonksiyonun y'ye göre türevinde
dx 1
dy 2 /y+9
-135-
 y yerine karşılığı yazılırsa

dx 1 1
dy 2 (x + 3)
2 / x 2 + 6x + 9

bulunmuş olur.

7. ÜSTEL FONKSİYONLARIN TÜREVİ

y = eu şeklinde verilen eksponensiyel bir fonksiyonun türevini

bulalım. u, x'in bir fonksiyonu olsun. Fonksiyonun doğal
logaritmasını aldığımızda

ln y = u

elde ederiz. x'e göre türevini alırsak

1 dy du
y dx = dx

elde ederiz. Buradan

dy X
olarak bulunmuş olur. u=x durumunda dx = e olacaktır, buna göre
X
y =e fonksiyonunun türevi yine kendisidir. Bu özelliğe sahip bas ka
l_; ir fonksi yon y oktur.

2 Jn dy ,.
Örnek 12. y = ex X
fonksiyonu veriliyor. -- 1
dx
bulunuz.

-136-
 .. ..
Ç ozum : x 21 n x =u olsun.
du
2x ln x + x
dx
dy x 2 In x 2
dx = e (2x lnx + x) x (2 ln x + 1) ex in x

Örnek 13. y = ( e 1/x )2 ifadesinin türevini bulunuz.

2
Çözüm e2/x olarak yazılabilir. u = -X
du 2
konuldug,unda ve olacağından
dx X
2

dy
dx
olarak bulunur.

ÖZET

Bir sabitin türevi sıfırdır. Kuvveti olan bir ifadenin

türevi; kuvveti ile kuvveti bir eksilmiş ifadenin
çarpımıdır. Toplam şeklindeki fonksiyonların türevi,
fonksiyonların türevlerinin toplamıdır. Çarpım
halindeki iki fonksiyonun türevi, birinci fonksiyon ile
ikincinin türevinin çarpımı artı ikinci fonksiyon ile
birincinin türevinin çarpımıdır. Bölüm şeklinde verilen
fonksiyonların türevi, payda ile payın türevinin

-137-
 çarpımından, pay ile paydanın türevinin çarpımının

çıkarılarak paydanın karesine bölümüdür. Y = up/q ile

verilen (p ve q tam sayılar q*O) bir fonksiyonun türevi
p (p/q _ I) du
dy/dx = u şeklinde bulunur.
q dx

Parametrik fonksiyonların türevi, örneğin y=f(x) ve

x=g(t) ise y'nin t'ye göre türevi
dy dy dx
dt - dx. dt
zincir kuralı ile bulunur.

Ters fonksiyonların türevi ise fonksiyonun x'e güre

türevini alarak onun 1 'e bölünmesi ile bulunur. Ters
fonksiyonda x'in y'ye göre değişimi bulunmaktadır.

e tabanlı üstel fonksiyonların türevi u, x'in bir

fonksiyonu olsun, için

dy u du
=e - -
dx dx

uygulanarak bulunur.

DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.
1. y = (5x 2 - 7) (2x 2 + 6x - 7) fonksiyonunun türevini bulun uz.

A) 40x3 + 90x 2 - 98x - 42 B) 40x3 + 30x 2 - 42x - 42

C) 40x 3 + 30x 2 - 98x - 42 D) 40x3 + 30x 2 - 98x - 40
E) 40x3 + 90x2 + 98x - 42
-138-
 5x - 4
2. y = --- fonksiyonunun türevini bulunuz.
3x 2 + 2
15x2 - 24x - 10 15x2 - 24x - 10
A)------ B)------
(3x2 + 2) 2 (3x2 + 2)

- 15x2 + 24x + 10 - 15x2 + 24x + 10

C) - - - - - - - D) - - - - - - -
(3x2 + 2) (3x2 + 2)2

- 45x 2 + 24x + 10
E) - - - - - - -
(3x2 + 2)2

2 1
3. y = 4x - --
X - 1
fonksiyonunun türevini bulunuz.

8x 3 + l 6x 2 - 8x + 1 8x 3 - l 6x 2 + 8x + 1
A)-------- B) - - - - - - - -
(x - 1)2 (x - 1)2
8x 3 - 16x 2 - 8x + 1 8x 3 + 16x 2 + 8x
C) - - - - - - - - D) - - - - - -
(x - ı)2 (x - 1)2

- 8x 3 + l 6x 2 - 8x + 1
E) - - - - - - - - -
(x - 1)2

4. y = j 2x 3 - 7 fonksiyonunun türevini bulunuz.

1 2
6x 2 3x
A)--;:::=== B) C)--====-
2 j 2x 3 - 7 j 2x 3 - 7 j 2x 3 - 7

D) E)--====-
2 j 2x 3 - 7 j
2x 3 - 7

-139-
 3 2
5. x - 3x y + 19x y =O eşitliğinde dy/dx'i bulunuz.
2
A) 3x 2 + 6xy + 19 y B) 3x - 6xy + 19 y
2
3x - 19x 3x2 - 19x
2
3x2 + 6xy - 19 y 3x - 6xy + 19 y
C)------ D) 2
3x2 - 19x 3x + 19x
2
E) 3x - 6xy - 19 y
3x 2 + 19x

6. 6x - /2ry + xl = y2 ifadesi için dy/dx'i bulunuz.

el
+ 6) Jlıi y
A)---------
- el -
6) Jlıi y
B)--------
-
y e2 - 3xy) /2ry - X ye2-3xy) ~ -x

el
+ 6) Jlıi + y
C) - - - - - - - -
el + 6) Jlıi + y
D) - - - - - - - -
y e2 - 3xy) /2ry - X y e2 - 3xy) /2ry + X
el + 6) Jlıi - y
E) - - - - - - - - -
y e2 - 3xy) /2ry + X

o 1ara k ven·ı·. ıyor.

t
7. X =-- ve y = 2t2 dy ,.ı b u I unuz.
dx
1-t
2x X
A)--- B)
(x + 1)3 (x + 1)2
4x 4x
C) D)
(x + 1)3 (x + 1)4
2x
E)
(x + 1)4

-140-
 . -1 4 7t 7t
8. y = sın x - 2 ~ y ~ 2 fonksiyonunun türevini bulunuz.

4 4 1
A)--;===- B)-;=====- C)
j 1 - 16x2 j 1 + 16x2 X

D) 4 cos 4x E) 4 cos- 1 4x

9. y=x ln x fonksiyonunun türevini bulunuz.

ln x
A) 2_ B)-2- C) ln x + x
X x
D) ln x + 1 E) ln x
--+x
X

X
10. y = ln x + 1 fonksiyonunun türevini bulunuz.

X + 1 1 1
A)-- B) X (x + 1) C)--
x x2 +1
X 1
D)--- E)---
(x + 1)2 (x + 1)2

11. y = e -3 x .
sın
4x f onksıyonunun
· . . b u 1unuz.
türevını

A) e-3 x (4 cos 4x - 3 sin 4x)

B) e-3x (-4 cos 4x + 3 sin 4x)
C) e-3 x (4 cos 4x + 3 sin 4x)
D) - 3 e -3x sın
. 4x
E) - 12 e- 3 x cos 4x

-141-
 Türevle İlgili
Uygulamalar

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• teğet ve normal denklemlerini elde edebilecek
• türevin işaretinin önemini kavrayacak
• türevin sıfır olmasının anlamını öğrenecek

• maksimum, minimum ve büküm noktalarını bulabilecek

• türevlerle ilgili bazı problemleri daha rahat anlayacaksınız.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Teğet ve Normal
• Türevin İşareti

• Bazı Uygulamalar
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER

• Bu ünitede uygulamaları dikkatle inceleyin, kendi kendinize çözmeye

çalışınız.

• Bilginize göre konuyla ilgili problemler oluşturunuz ve çözünüz.

• Verilen problemlerde neler isteniyor elinizde neler var dikkatle değer­
lendiriniz, gerekirse şekil çiziniz. Çözüme başlamadan önce bir kez da-
ha kontrol ediniz.
1. GİRİŞ
Geçtiğimiz iki ünitede türev kavramına yer vermiş ve bazı
fonksiyonların türevlerinin alınması üzerinde, kitap hacminin elverdiği
ölçüde, oldukça durmuştuk.

Bu ünitede türevin değerlendirilmesi

üzerinde duracağız.
Hatırlıyacaksınız, türev, bağımsız değişkene
göre fonksiyon değişim
hızının anlık değeridir. Buna iki örnek, verilen noktada fonksiyonun

grafiğine çizilen teğet ve düzgün yol boyunca hareket eden bir cismin
hızıdır.

Türevin önemli bir özelliği, fonksiyonun maksimum ve minimum

değerlerinin bulunabilmesini sağlamasıdır. Bu, bilimde, mühendislikte,
geometride, ekonomide oldukça önemli bir yer tutar.

2. TEĞET VE NORMAL
Bir doğru
denklemini oluşturmak için, doğrunun eğimini ve geçtiği bir
noktayı bilmek yeterlidir. Verilen bir eğriye teğet denklemi ise egrı
üzerinde noktayı ve o noktadaki eğimi bularak elde edilir, şekil 9.1.
Buna göre verilen nokta A (x 1 , y 1) ise eğimi

m=(~~) (xı,Yı)
=f'(x 1) , (x 1 vey 1 'deki) (9.1)

olacağından teğetin denklemi

Y - Yı =m (x - x 1) (9.2)
olacaktır.

Normal ise eğriye A (x 1 , y 1 )

noktasında çizilen diktir. Bu
aynı zamanda, bu noktada eğ­
riye teğctc de diktir. Norma-
lin eğimi ise teğetin eğiminin Şekil 9.1
1 'c bölümünün (-) işaretlisi­
dir. Normalin eğimini n ile
gösterirsek
- 143 -
 (9.3)
n= - -
m
olacağından ,lnormalin denklemi
1
y - y 1 = n (x - x 1) = - m (x - x 1) (9.4)

olur.

2
Örnek 1. y = 2x - 3x + 2 eğrisine A(2,4) noktasındaki
teğetin ve normalin denklemlerini bulunuz.

Çözüm Teğet ve normalin geçtiği nokta A(2,4)

bilindiğine göre bu noktadaki teğetin eğimi

m = (dy)
dx Cl.4)
= 4x - 3 = 5

olur. Teğetin denklemi eşit.(9.2)'den

y-4 = 5 (x-2)

y=5x - 6

elde edilir. Normalin eğimi (- ~ ) olacağından, denklemi

1
y-4 =-5 (x - 2)

1
y = 5 (22 - x)
olarak bulun ur.

İki eğri birbirlerini dik olarak kesiyorlar ise, kesişim noktasında her
iki eğri için bulunan teğetlerin birbirlerine dik olmaları gerekir yani
dik olma şartı eşit.(9.3) sağlanmalıdır. Bu tür eğrilere ortogonal

-
eğril!;! adı verilir.

-144-
3. TÜREVİN İŞARETİ
Şekil (9.2)'de gösterilen y=f(x) grafiğini incelediğimizde, soldan sağa
doğru, x artarken y değerlerinin A noktasına kadar arttığı, A ile B
noktaları arasuıda azaldığı ve
B'den itibaren tekrar artmaya
y
başladığı görülmektedir. Bu
bölgelerde eğriye çizilen y = f (x)
teğctlerin eğimine bakacak
olursak, A noktasının solunda
ve B noktasının sağında çizilen
teğetlerin eğimleri pozitif, A
ile B arasında ise negatif eğime
X
sahip oldukları görülür. Fonk-
siyonun türevi teğetin eğimi
olduğundan, eğer türev pozitif
ise x artarken y'de artar, ne-
Şekil 9.2
gatif ise x artarken y azalır
diyebiliriz. A ve B noktalarında
ise türev sıfırdır. Bu noktalarda teğet x-eksenine paraleldir.

Şekil (9.2)'yi tekrar incelersek, A noktası civarında (A'nın solundan

başlLyarak) eğriye çizilen teğetlerin eğimleri pozitif, sıfır ve negatif
olmaktadır, bu yukarıda da değinildiği gibi y, A noktasına kadar
artmakta ve A'dan sonra tekrar azalmaktadır. Buna göre A noktasının ,
etrafındaki noktalara göre daha büyük y değeri vardır. Bu A noktası
eğrinin o bölgedeki maksimum noktasıdır. Benzer durumu B noktası
için incelediğimizde, B civarında (B'nin solundan başlıyarak) eğriye
çizilen teğetlerin eğimi negatif, sıfır (B noktasında) ve pozitif
olmaktadır. Bir başka deyişle, y, B noktasına kadar azalmakta ve
B'den itibaren anmaktadır. B'de ise en küçük değere ulaşmaktadır.
Böylece B noktası (kendi bölgesine göre) eğrinin minimum noktasıdır.

Maksimum ve minimum noktalarda eğrinin türevi sıfır olacağından bu

noktalan bulnıak mümkündür. Ancak, bulunan bu noktanın eğrinin
maksimum noktası mı, yoksa minimum noktası mı olduğu belli
olmamaktadır. Yukarıda izah edildiği gibi bir test yapmak mümkündür
ancak, bu da epey uğraşı ister. Bu sorun için pratik bir yol, bulunan
noktada i kinci tiircvin işaretidir.
-145-
İkinci türev, bir fonksiyonun birinci türevinin türevidir. Bir cismin
bir doğru boyunca hareket denkleminin, s=f(l), zamana göre birinci
türevi hızı ve hızın zamana göre türevi de veya hareket denkleminin
d2 y
ikinci türevi de ivmeyi verir. İkinci türev y", f"(x), olarak
dx 2
gösterilir. Eğer bir egrının yukarıda izah etmeye çalıştığımız şekilde

bir maksimum noktası var ise (:~=O) o noktada ikinci türevi

negatiftir, minimum noktası var ise (:~=O) o noktada ikinci türevi

pozitiftir yani
maksimum noktada f'(x) = O ve f"(x) < O
minimum noktada f'(x) = O ve f"(x) > O
olacaktır.

Birinci türevin işaretine

bakarken, maksimum veya minimum noktalar
civarında eğriye çizilen teğetlerin eğimlerinin işaret değiştirmesinden
dolayı maksimum veya minimum noktasının olacağından söz etmiştik.
Eğer bir fonksiyonun hem maksimum ve hem de minimum noktası var
ise, maksimum noktadan, (y"<O), minimum noktaya (y">O) doğru
giderken veya tersi olabilir, ikinci türevin de işaret değiştireceği
muhakkaktır. Bir başka deyişle bu iki nokta arasında ikinci türevin
sıfır olduğu bir nokta vardır. Bu noktaya büküm noktası adı verilir. Bu
noktada eğri aşağı doğru olan iç bükeylikten, yukarı doğru olan iç
bükeyliğe (veya tersi) geçmektedir. Buna göre y">O olduğu durumlarda
eğri yukarı doğru iç bükey, y" <Ü durumlarında da eğri aşağı doğru iç
bükey olacaktır. Büküm noktasında ve ona yakın noktalarda birinci
türevin işaretinde bir değişiklik olmaz, fakat ikinci türev büküm
noktasının sağına göre solunda ters işaretli olup bu, aynı zamanda
büküm noktasının olduğunu gösteren bir denemedir.

3
Örnek 2. y = X - 3x + 2 fonksiyonunun maksimum,
minimum ve büküm noktalarını bulunuz.

Çözüm : Maksimum ve minimum noktalar için verilen

ifadenin türevinin sıfır olması

-146-
 gerekir. Buna göre f (x)
A (- 1,4) y

y' = 3x 2 - 3 =O
x 1 =-l ve x 2 =1

bulunur. İkinci türevin x'in bu

değerlerinde işaretine
bakarsak X

y"= 6x

x1 = -1 için y"<O olduğundan

y'
bu noktada bir maksimum ve y' = J x2 - J
x 2 = + 1 için y">O olduğundan
bu noktada bir minimum değer
X
vardır. Böylece verilen
fonksiyonun A(-1,4) noktasında
bir maksimumu ve B(1,0)
noktasında da bir minimumu
vardır. x=O değerinde bir
büküm noktası vardır C(0,2).
Zira bu noktanın solunda
y,, <0, sağında ise y ">O
olmaktadır. Bunları şekil 9.3'te
X
ele görebilirsiniz. y"<O bölgede
eğrinin aşağı yönele içbükey,

y">O bölgede ise yukarı yönele

içbükey olduğu da şekilde
görül nıek ted ir.
Şekil 9~(V
4. BAZI UYGULAMALAR
Bir limandan iki gemi aynı anda hareket ediyor. Bir tanesi
kuzeye doğru 15 km/saat hızla diğeri ise doğuya doğru 20
km/saat hızla gitmektedir. Hareketlerinden 2 saat sonra
birbirlerinden uzaklaşma hızı ne kadar olur?

-147-
 loı.ı--v-~A~ ~ ;~ o~ 6 J4"'-~t?

Şekil çizerek problemi daha açık

~~- ~ bv\ t°'tı'-{?otW, ff ;b,·
1
t1''ô'cl--l-t t~ l~~b~\,~~~ - - - -
\ hale getire biliriz. İki geminin
arasındaki uzaklık z
Pythagoras teoremine göre
olsun. K

1 Z
2
= X 2 + y2
olcaktır. x, B
gemisinin, y ise
A gemıs ınin limandan olan
o X B
uzakhklarıdır. x, y ve z zamana
? bağlı olarak değişen parametrik
( ifadelerdir. Bizden istenen 2 saat Şekil 9.4

sonunda
dz ,nın
. c1egen.d.ır.
V

dt
l
\ Yukarıda yazılan ifadenin, zamana göre türevini alırsak
'( 1

\_ '. dz dx dy
( 2z- = 2x - + 2y -
dt dt dt
dx dy
elde edilir. dt = 20 km/saat, dt = 15 km/saat ve 2 saat sonunda x=40
km, y=30 km ve z=50 km olacağından

dz
=------
dt z

40 X 20 + 30 X 15
= S() == 25 km/saat
olarak bulunur. "[f,yol ;c,:.,... \,l::..~~ .s-ı.n,.
:ı) Yerden 7,2 m yüksekliğindeki bir sokak lambası direğine
doğru, boyu 1.80 m olan bir adam 2m/s lik bir hızla
yaklaşmaktadır. Direğe 6 m kala, adamın gölgesinin ucunun
hızı, direğin tabanına güre ne kadar olur?

-148-
~ ~"':::X '--t::J '- ft:JV()(vıııef-w/:_ 'it! , ıl/f ıNı ö { (h ,/ l ., ııı:~ = <i =t ~x + \l -? -2.
- J.t}(z~~~t/1-l ~ - + J.((.x'?.kY°:Fıj (~ d-t- clx i+ ~ c/{

j S1/-+: -
ı
~)(. . cl~ d~ - t~ l el
, . 1 "-,.y 1h ı1x dx \i"- + j_ (xZ+::l \ 2 ,,, v c& _:fi- (p.w-~ s- 1-Gb"..rı
= T '-x ~\J ~ ~ "u:x ~ ;ı_. / <>-.ı ~ il 't"
Aşağıdaki şekilden de ~nlaşılacağı gibi gölge sokak lambasına göre
:..ı

belirlendiğinden gölgenin ucu ile lamba arasındaki uzaklık önemlidir,

ancak veriler ve istenen, direğin tabanına göre olduğundan problemi
yatay doğrultuda düşünmek daha uygundur.

BC=x, AC=y , AE=z

olsun.

Geometri bilgilerimizden
BE AE AB
CD = AD AC
yazabiliriz.

AE = j (y - x) 2 + 1.82
B
AD=/ y2 + 7.2 2 ---ı- - --
olacaklarından
ôŞekil 9.5

1,8 j (y - x) 2 + 1,8 2
7,2 =
j y 2 + 7 ' 22
kareleri alınır ve düzeltilirse
2 2
15 y - 32xy + 16x = O
elde edilir. Zamana göre değişen bu parametrik fonksiyonun zamana
göre türevini alırsak

dy dx dy dx
30 y - - 32 y - - 32x - + 32x - = O
dt dt dt dt

dx
-dt = 2 m/s ve x=6m olduğunda y=8m olacağından bizden sorulan

dy
bilinen değerleri yukarıdaki ifadede yerlerine koyarak
dt '

-149-
 dy
-dt = 2 ' 666 m/s
olarak bulunur.

2
Bir eğik atışta cismin hareketi x=30t m ve y = 40 t - 5t m
olarak veriliyor. Cismin çıkabileceği maksimum yükseklik
ne kadardır? (t;s cinsinden)

Mekanik derslerinden gördüğünüz gibi bu problemin çözümünü çeşitli

yollardan deneyebilirsiniz. Biz burada :~ 'in sıfır olduğu noktayı

arayacağız.

dy dy / dt 40 - lüt
dx dx/ dt
= 30
=o
olacağından t=4s olur. Bu y de yerine konulursa
y = 40 . 4 - 5 . 4 2 = 80 m
bulunur.

4-) Bir kulenin tepesinden bir taş bırakılıyor.

2 saniye sonra
ikinci bir taş bırakılıyor. İki taş arasındaki mesafe sabit
kalır mı? Bu mesafe sabit değil ise iki taşın birbirlerinden

uzaklaşma hızı nedir? (g=9,8m/s 2 )

Bu bir serbest düşme problemidir. Taşların bırakıldıkları noktayı sıfır

olarak ve hareket yönlerini pozitif olarak alırsak birinci ve ikinci taş
için hareket denklemi

1 2 1 2
S1 =2 gt , Sz = 2 g (t - 2)

olacaktır. Bizden sorulan S = s1 - s 2 'in sabit olup olmadığı ve S'nin

zamana göre değişimi. Buna göre

S = s 1 - s2 = z1 gt -
2
z1 g (t - 2)
2

S = 2gt - 2g

-150-
 dS
- = 2 g = 19 6 rn/s
dt '

olarak bulunur. Şu halde iki taş birbirlerinden 19,6 m/s 'lik hızla veya
birinci taş ikincisinden 19,6 m/s'lik hızla uzaklaşmaktadır.

S') Öylebir sayı bulunuz ki, karesinden maksimum büyüklükte

olsun.

Aranan sayı x olsun , öyle ki (x - x 2) maksimum olsun.

2
y =X - X

yazarsak :~ 'in sıfır olduğu noktada maksimum veya minimum

olacaktır.
dy
-dx = 1 - 2x = O

1
x=-
2

d2 1
bulunur. y ,,
- - = y =-
2 olduğundan x =2 'de y maksimum
dx2
olacaktır.

R yarıçaplı bir kürenin içerisine sığabilecek en büyük d ik

silindirin hacmini bulunuz.

Problemi daha iyi kavramak için şekil

çizmek faydalı olacaktır. Bir küre ve
içerisine dik bir silindir yerleştirilmiş
sistemin dik kesitini alalım. Silindir
tabanının yarıçapı r ve silindir yük-
sekliği h olsun. Pythagoras teoremin-
den
(2R) 2 = (2r) 2 + h 2
yazılabilir. Silindirin hacmi Şekil 9.6

-151-
 2
V 5 =7tr.h
h2
olduğundan, önceki ifadeden r2 = R 2 - 4 , V 5 'de yerine yazılırsa

2 h2 ) 2 h3
V = 1t ( R - - h = 1tR h - 1t -
s 4 4
dVS
elde edilir. Bu hacmin maksimum olması için dh =O olmalıdır (R

sabit),

dVS 2 31t 2
-=1tR - - h = O
dh 4

2 4 2 2
h = -R h=--R
3 fi
olarak bulunur. Silindirin yarıçapı ise

r-ı: ~
2 2 4 2
r =R - - R
12
R
d Vs 3 ]
olur. V 5 'nin ikinci türevi ( dh 2 =- 1th negatif olduğundan (h

pozitif) R yarıçaplı küre içerisine yerleştirilebilecek dik bir silindirin

maksimum hacm~ı. h

V 5 =1t.~.Ll= 4 1tR3 =-~ !±_f!K

~ - } 3 ~ J3 \J3 J
olacaktır.

-_!_v,.,
- ı[i' "

-152-
/Je,,,,ifu,,.. Dt-n.eJ./14,.. ;c; 1...,,, 1:,c:J:., lcı lo,1,·~: 'l::;~ek ı,ıtoı.. ./-~ı:J.,'l c.-Il; il q ~ q M..,
8ıt~ı-1"-i g,1r.rP..v\ M· ısr. tgs,;.s-ııg-ı2-.3.
 ÖZET

Bir eğriye, eğri üzerindeki bir noktadan çizilen teğetin

denklemi fonksiyonun o noktadaki türevini bularak elde
edilir. Zira türevin değeri teğetin eğimidir. Normalin
denklemi ise, geçtiği nokta bilindiğinden ve eğimi de
teğetin eğiminin bire bölümünün ters işaretlisi
olduğundan kolayca bulunur.

İki egrının birbirlerini kestiği noktada eğrilere çizilen

teğetler birbirlerine dik iseler, bu eğrilere ortogonal
eğriler adı verilir.

y=f(x) fonksiyonu için, x artarken, y de artıyorsa bu

bölgede eğriye çizilen teğetlerin egımi pozitif, x
artarken y azalıyorsa teğetlerin eğimi negatif olacaktır.
Eğri üzerindeki bir noktanın civarında, o noktanın x
I
1
değerinden küçük noktalarda teğetin eğimi pozitif ve
x'ten büyük noktalarda negatif ise, o nokta
maksimumdur. Eğer x'ten küçük değerlerde teğetin eğimi
negatif ve x'ten büyük noktalarda pozitif ise o nokta
minimumdur. Bu noktalarda fonksiyonun türevinin de
sıfır olması gerekir. Birinci türevi sıfır olduğu noktada
ikinci türev negatif ise nokta maksimum noktadır ve
eğri aşağı yönde içbükeydir, eğer ikinci türev pozitif
ise nokta minimum noktadır ve eğri yukarı )'Önde
içbükeydir.

İkinci türevin sıfır olduğu bir noktada ise eğrinin bir

büküm (dönüm) noktası vardır. Bu noktanın sağına veya
soluna doğru eğri yukarı yönde içbükeylikten aşağı
yönde içbükeyliğe (veya tersi) bir geçiş yapar. Büküm
noktası civarında ve büküm noktasında birinci türevin
işareti değişmez fakat ikinci türev işaret değiştirir. _J
4 gl,\ tı~bıt1 ıtı,t- _;~dal, ,vıe).ÔJ,.,._ tf~e r/e /qfr:da;l1 1ri~:
1. 4/1.. _1 < /. ( ;ı.f1/ı ıt <.._x'Lt_:,-:J _...
~'1..~x1-+:J'L ~~::.l)('l+J'~ ::;,.S!.i..=T'-x *~....ı --,---?,........-
'-- - d~ ~- < J~ cl_y
1 )-153-
z..'i !l - 2- -
Jt
t_L_ -
\l'.j - X ~*;} dt
er el~ - ~ tl-t- ı d.\; ~
DECERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.

1. y = _1 eğrisine A( 1, 1) noktasında çizilen teğetin denklemini yazınız.

X
A) y= -x -1 B) y= -x -2 C) y= -x +2

D) y=x - 2 E) y=x + 2

2. y=4x + 2 doğrusuna paralel ve y = x3 - Sx - 2 eğrisine teğet olan

doğruların denklemlerini yazınız.

A) y = 4x - 14 B)y=4x+l4 C) y = 4x - 2
y = 4x - 26 y = 4x - 26 y = 4x + 26

D) y = 4x - 14 E) y = 4x - 2
y = 4x + 26 y = 4x + 6

3. y = 2
1x eğrisine A ( 1, ~ ) noktasında normalin denklemini yazınız.
3 1 1
A) y = 2x - -2 B) y =-2 x +3 C) y = - -x
2
+ 1

5
D) y = 2x + 3 E) y = 2x - 2

4. y = 2x 3 + 3x 2 - 12x fonksiyonunun, maksimum ve mınımum

noktalarını bulunuz.
A) Mak (1, -7), Min (-2 , 20)
B) Mak (-2,20) , Min (1, -7)
C) Mak (-1, 7) , Min (2,-20)
D) Mak (2,20) , Min (-1,7)
E) Mak (-1,-7), Min (-2, -20)

-154-
5. y = x 3 - 3x 2 + 6x + 5 fonksiyonunun büküm noktasını bulunuz.
A) (-1,1) B) (0,5) C) (2, 13)

D) (1,13) E) (-2, -27)

6. 4,5 voltluk bir pilin iç direnci r ohm'dur. R ohmluk bir direnç pilin
4,5
uçlarına bağlandığında pilden I = r+
-R amperlik akım geçmektedir.

R'de oluşturulacak gücün maksimum olması ıçın R ne kadar

olmalıdır?
A) 2r B) 3r C) 0,5r

D) 1,5 r E) r

7. Bir balon yukarı doğrultuda 1 m/s 'lik sabit bir hızla hareket
etmektedir. Balon 9 m yukarıda iken, balonun bırakıldığı noktadan
12 m uzaklıkta bir gözlemci ile balon arasındaki uzaklık hangi
hızda artar?
A) 0,6 m/s B) 1,6 m/s C) 0,8 mis

D) 0,4 m/s E) 1,2 m/s

8. Bir doğru boyunca hareket eden iki cismin t saniye sonundaki

konumları s 1 = 3t3 - 12t2 + 18 t + 5 ve s2 = -ı3 + 9t2 - 12t 'dir. Bu
iki cismin aynı hıza sahip oldukları zamanı bulunuz.
5 5 1
A) 5 ve 1 B) 2 ve 1 C) 2 ve 2
3 1
D) 2 ve 2 E) 3 ve 1

-155-
 9. Yatay do~nıltuda hareket eden bir cismin hareket denklemi
s= t3 - 9t2 + 24t - 3 olarak veriliyor. Yol metre ve zaman saniye
olarak v·erilmiştir. t'nin hangi değerlerinde ivme pozitiftir?

A) t>ls B) t>2s C) t>3s

D) t<3s E) t<2s

1 O. Bir eğik düzlemde bir cisim 4 m/s •ıik ilk hızla harekete geçiriliyor.
t saniyede s :ısı: 4t + 3t2 (m) yol alıyor. Cismin hızı kaç saniye sonra
başlangıç hızının 4 katı olur?

A)2 B) 1,5 C) 2,5

D)3 E) 2,8

----- ..
.r-. 14-1 · 1- s o~ "1\AI'\ qJ/-~v-:ıı:ıd-ı'I f:0--i ~ .-ı.-ı ~ ':
- - -
/s\ı.,ı,-Je,J. i ç o~ ,ı V iV\ ; ~ r
fi-1- qf I~ voı.,v-~ sô v--v.. (1o(_ ,}t-e.ı,_e..ı,_ 4.ıluı_
~ ır-Q._/qf ı V ltı 't"'W ~ YCU'li
= ı-~ ~ /:;; J(vu-v,,y Jcv; _V,t] Gio- ii,q)
1
V :=, I

x•x .::c 1 4-00+12.S-=6:ZS

9.g-1
~-3=o
9-~=o
 Vektör Fonksiyonları
v e Türevleri

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• vektör fonksiyonunu
• konum vektörünü
• vektör fonksiyonunun türevini, ikinci türevini
• hız ve İvme vektör fonksiyonlarını
• teğet ve normal birim vektörleri
• çarpım şeklindeki vektör fonksiyonlarının türevlerini öğreneceksi­
niz.

İÇİNDEKİLER
• Giriş
• Vektör Fonksiyonu
• Birim ve Teğet Vektörler
• Hız ve İvme Vektörlerinin Teğet ve Normal Bileşenleri
• Çarpım Şeklindeki Vektörlerin Türevleri
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Vektörler sizlere pek yabancı değildir. Bu ünitede vektör fonksiyonları­
nı öğrendikten sonra türevlerini kolayca bulabileceksiniz. Bu bakım­
dan daha önce verilen türevle ilgili üniteleri gözden geçirmeniz yararlı
olacaktır.
• Hız ve ivme vektör fonksiyonlarında teğet ve normal bileşenler olduk-
ça önemlidir. Bunlarda ilgili örnekleri ayrıntılı bir şekilde incelemeniz
faydalı olacaktır.
• Değerlendirme sorularını mutlaka çözünüz.
»'ı--~-- "Jt)V\ ~ ....,_f -~ıı t 'c:-•"'"- • · - - - -... , , .,__ / Jlol\f~ T.

1.) ı .r- =ı-4-f6 .

Dwj ""--' """,..,, be~ v , "'Cl-V'\

J) 'l~b~ ~-C..·~ Ak\N\.~ Kô'v-Olcle~i:ı:; <tOj'l. 'ti"'~ K;,l«l.ıı.v-: ~ı fs,I.... l9f!/

~.'l,,,.f> -:JOı,..
4)Mt1/.f:;~,K11M. ıl'eM.vh.. ı'r,,'t, Yv6-el... Atq./. (.. 1 ~eaı I ı. D-,r, • - ' •
.. _ ' 'tı:tnıvı «>.,;ıf(, (./,')ıv-Kıkbe,.,.,· ı?~ (.t1ın-
l. VEKTOR FONKSiYONU 1 • <J.J.ı/ ı: t,;7_
f12.. .

Birinci ve ikinci ünitelerden hatırlayacaksınız bir vektörün hem

büyüklüğü ve hem de yönü vardır. Bir vektörün başlangıç noktası orijin
olarak seçilmiş ise, o vektörün ucu veya bitiş noktası uzayda bir
noktayı P (Ax, AY, Az) gösterir. Bu tür vektöre pozisyon vektörü
denir.

A = Ax i + Ay J+ Az k bir pozisyon vektörüdür ve uç noktasının

koordinatları P (Ax, AY, Az) dir.

P noktasının hareket ettiğini farzedin, öyle ki P noktasının hareketi

X =f (t) y =g (t) z =h (t) (10.1)

parametrik fonksiyonlar ile tanımlanabilsin. Buna göre

; (t) = X i + y J+ z k
= f ( t) i + g ( t ) j + h ( t ) ; (10.2)

vektörü bir vektör fonksiyonudur. Her t anında elde edilecek olan

pozisyon vektörünün uç noktaları uzayda bir eğriyi belirliyecektir şekil
10.1.

z
rile belirlenen vektör fonksiyonunun
türevi ise
1➔©
➔

;, ( t) dr .
1ım ; (t + ~( ; ( t l
dt ~t ➔Ü ~t

ile tanımlanan bir başka vektör

• /0-.

fonksiyonudur. i ,j ve k doğrultularında
X

ele aldığımızda { i, J, k sabit}

Şekil 10,l

-158-
veya
-+

~; =f'(t)i +g'(t)] +h'(t)k

formunda türev kurallarına

uygun olarak elde edilir. Bu vektör A
noktasında eğriye tcğettir.t parametresi zaman ise eşit. (10.3), eğriye A
noktasında teğet olan hız vektörüdür,

-+
--d r dx ~ dy ~ dz "
v=--=-ı+-J+-k (10.4)
dt dt dt dt

ivme vektörü de v 'nin bir kez daha türevinin alınmasıyla elde edilir,

2-
dv d r
a (-10.5)
dt
d ı2

Örııek 1. Bir parçacık

z

; (t 1 = 1a a:ıst) i + 1b sin t) J + t k '

' \

, 1

vektör fonksiyonuna uygun olarak ,I'

hareket etsin. Bu parçacığın hız
ve ivme vektörünü bulunuz.

Çözüm: Parmetrik fonksiyonlar V

(O, b, 0)
x = a cos t , y = b sin t ve z = t y

olacaktır. Bu parçacığın
(a, O, O)
izl iyeceğ i yol şekil 10.2 'de
gösterilmiştir. Çizilen yolun x y
X Şekil 10.2
düzlemindeki izdüşümü

-159-
 2 2
X y
-+-= 1
a2 b2
.......
ile verilen bir elipstir. Bu parçacığın k doğrultusunda
düzgün doğrusal bir hareketi vardır. Elips şeklindeki bir
yayın açılmış hali parçacığın izliyeceği yolu
tanımlıyabilir. Parçacığın hız vektörü

; ( t ) = - a sin t i + b cos t j + k
ve ivme vektörü

-+ A a
a lt ) = - a cos t i - b sin t j

olarak bulunur.

2. BİRİM TEĞET VE NORMAL VEKTÖRLER

xy düzleminde bir eğri boyunca hareket eden bir A noktasının

konumunu, eğri üzerinde belirlenmiş başka bir nokta olan P 0 'a göre, s
yayının uzunluğu ile tanımlıyabiliriz, şekil 10.3.

' '
r=xi+yj
y vektörünün tanımladığı A (x,y) noktası
B
s'ye karşılık ve B (x + ~x, y + ~y)
A noktası da (s + ~s) ye karşılık olsun.
6yj
Buna göre
~r- ~x~ ~y~ AB
(10.6)
~s=~sı+~sJ=~s
o X yazabiliriz. Bu .vektörün büyüklüğü AB
kirişinin AB yayına bölümüdür. Bu
vektörün ~s sıfıra yaklaşırken limiti

Şekil 10.3

-160-
 dr
.. ..
fi r (10.7)
ds =t.
lim
s ➔ Ü fi s
Bir birim vektör olur. Bu birını vc-ktiirıı11tin yönü ise ~s sıfıra
..
fi -
ya kl aşır k en - r ' nııı
· 1ıınılınnı
· ' · · a l ac.ıvı
· v(,n(
· ! tir ' <:
'-'" f
~ı ıra ve B no k tası A
~s
ya yaklaşırken, A ve B'dcıı geı;cıı kırı~in y0nii ı\ noktasında eğriye
. -
- ·
tcgclın yönü o ı ac;ı k·ur. r.>l:ıııc1-' ı~, ı •'tL! t."r.ı:r,~
ı ı ı \ı •nın · ·· ddr,
· yonu ·
s nın
\~
yönii olmuş olur, bu da. A ııokta•,'IHl.ı c~ rıv, ıc['e•irı doğrultusudur.
Buna göre

dr
.. -•
as· =T (10.8)

eğriye A no/...ıasrnda tcf.fı·t ulun bır hirım vckt/•rdür, şekil 10.3. Bu

durumda eşitlik (10.6) 'rwı limit durumunda (:\ <: - ➔ O; değeri
.
dr ~
--- = dx
---- 1 + dy
--- •1 (10.9)
ds ds ds ·

olıır Simdı d<' A noktasında (A eğri

ii z.erinde lı:ırc 1,;c-t etmektedir) eğriye
y
...T ıdieı olan hirım vektörü T 'nin
-+
ıiir(!virır ı,:ık·ılnn, şekil 10.4. T
biriııı "l·ktör>ı11üıı yatayla yaptığı açı
(s:ıal )Önliıııııı tı:rsınde) 0 olsun.
B ıı ıı:ı rörc
o
T = crıs O ı ..... sın OJ
. (10.10)

ıı 1;ı,· al. ı ı r. J!' ıdedcıı anlaşıldığı gibi

Şekil lOA T nııı bu,uı.ı,i.hi ı, egırni ise tane
dır. n 'ı.tıı fon 1 ~ıyonu olduğun-
dan 0 'ya göre türevi

--+

d T = - sin 0 i + cos 0 j (10.11)

d0

olur. (:!) 'run büyüklüğü

--+

dT = ,J sin 2 0 + cos 2 0 =1
d0

eğimi ise

cos 0 1
- sin 0 tan 0
--+

olduğundan,
dT , T 'ye dik bir birim vektör olur. Buna göre
d0
--+
dT (10.12)
= N
d0

birim normal vektördür, T vektörünü saat yönünün tersinde 90°

döndürülerek elde edilir.

Eğrilik : T birim teğet vektörünün büyüklüğü sabit olmasına rağmen x

ekseni ile yaptığı açı eğri üzerinde değişecektir. Eğim açısı olan 0 'nın
(radyan cinsinden) yay uzunluğu s'ye göre anlık değişim hızına eğrinin
o noktadaki eğriliği adı verilir, K ile gösterilir ve

d0
K -- (10.13)
ds
-162-
şeklinde yazılır. Bir eğrinin bir noktadaki eğriliğinin l 'e bölümüne

(p = ~ ) o noktadaki eğrinin yarıçapı adı verilir. Buna göre çember

küçüldükçe yarıçapı küçüleceğinden eğriliği büyüyecektir. Yarıçapı

büyüdükçe eğriliği küçülecektir. Bir doğrunun eğriliği ise sıfırdır.
Eşit. (10.12 ve 13) birlikte değerlendirilirse

-+ -+
dT = dT d0=N K (10.14)
ds d0 ds

elde edilir. N K her zaman eğrinin iç bükey tarafına doğrudur.

3. HIZ VE İVME VEKT()RLERİNİN TEĞET VE

NORMAL BİLEŞENLERİ

Bir cismin bir eğri boyunca hareketini ele alalım. Eğriyi bundan önceki
kesimlerde gördüğümüz gibi bir vektör fonksiyonu ile x y düzleminde
tanınıJayal _ım,

(10.15)

Bu vektörün uç noktası

X = f ( t) y = g ( t)
parametrik fonksiyonlar ile zamana (t) bağlı olarak eğriyi
oluşturacaktır. Bu vektör fonksiyonunun zamana göre türevi, t anında
hız vektörünü verecektir,

dr - dx
+ -
d y ~
J =
• •
f' ( t ) i + g , ( t ) j (10.16)
dt = dt d t

Bu hız vektörünün t anındaki büyüklüğü

-163-
 ,-
1-; (t)I = 'V[ t'(t)l 2 -+ ı g (t)l 2 ( 10.17)

ile bulunur. Hız vcktönınün ı ..,nıııdaki (A noktasında) eğimi

v ( t) 'nin eğimi - ~-y / d~ -c

dy (10.18)
d, / d t i X

olur, şekil 10.5. Bu, 11,ı. vctd<ırtiııliıı egriyc teğet olduğ:unu açıkça
dr
göstermektedir. 'yi
dt
y
. ...
dr dr ds (10.19)
-T (1 s dt = d-t ds
di.
şı..:klındc de yazabilirz. s , başlangıç
tıoU...ısına göre cismin eğri boyunca
ı
<l dığı yoL IcCt-
I
d s1 . .
ıse cısmın
. , k.
t anıncıa 1

!ıızıııın büyüklüğüdür. Yukarıdaki

S=O
...
dr
ifadcdı..: - yerine eşit.(10.8) yazılır-;a
Şekil 10.5 ds
hız vektörü

(10.20)

olarak elde edilir. Bund;.nı d:ı gc,, Lıkccği gibi hız vektörü eğriye t.cğettir

ve büyüklüğü lds / dti ;dır

İvme vektörü, h1z vcı-..ıöniııün türcvıni alarak bulunacağından eşit.

(10.20)'nin ttirevıni, bil ç·.ııpıınııı türevi gitıi, alırsak

> '
... dv dT d~ ~"': d~s
a=-=·· · t·l-~- (10.21)
dt dt dt i 2
( 1

elde ederiz. Dikkaı Clb. t k ohıı ~..ııııı bu llİI'cv iki kısııııJan olu~ıtı.ıktadır.

-164-
 -.
dT ds
• Birinci kısım T 'nin büyüklüğünün 1 olduğunu ve
dt dt
zamanla değişmiyeceğini biliyoruz, ancak yönü zamana bağlı olarak
değişmektedir. Şu halde --T 'nin yönünden farklı bir yönde bir ivme söz

dT
konusudur. dt
- ' yı·

-- -+
dT dT ds (10.22)
dt = ds dt

şeklinde yazabiliriz. Eşit. (10.14 )'ti kullanarak

-+
dT (10.23)
dt

elde edilir. Şu halde birinci kısımda verilen ivme

-+
dT ds
(10.24)
dt dt

eğriye dik bir ivmedir ve yönü eğrinin i~bükey tarafına doğrudur,( şekil

10.,vmen;n d;k Meşen; ad,m ahL ( ~: ı2 - v2 , 1( yednc de

o noktadaki eğrinin yarıçapını

=~ )
a
y ( K yazarsak ivmenin dik
2
' -+d s
T -2
dt bileşeni
2
N '!_
p
o X olacaktır. Bir doğru boyunca olan
hareketlerde ı<: = O olduğundan
Şekil 10.6 ivmenin dik bileşeni olmamaktadır.

-165-
 --+
teğet bil eş e n idir .
• İkinci kı s ım T ivmenin olan

Büyüklüğü
ds 'nin türevinin büyüklüğüne eşit ve yönü T
dt
yönündedir.

Böylece ivme genel olarak

...
a = NK -d
-+ ( s )2 (10.25)
dt
yazılabilir.

Hızın eğriye teğet olduğunu

için söyleyemiyoruz. Bir eğri boyunca harekette cismin hızının

2
büyüklüğü - -s = O ]
sabit olsa bile ( d ivmenin dik bileşeni sıfır
ctr2
olmamaktadır ( ~: -::/:- O ) .

Bir eğri boyunca hareket eden bir cisim için eğri üzerindeki bir noktada
t anında, eğriye teğet ve normal birim vektörleri

ve N = d T /d t (10.26)
1 d r ti
ı ct
eşitlikleri ile bulunurlar.

Örnek 2. Hareket eden bir parçacığın t anındaki konumu

; ( t) = R(cos wt i + sin wt J) ile veriliyor. t anında
parçacığın hız vektörünü ~ ( t), ivme vektörünü -;; ( t),
teğet T ve normal N birim vcktörlerini bulunuz. R
uzunluk ve ro rd / s cinsinden sabit büyüklüklerdir.

-166-
Çözüm

• Hız vektörü
dr - i + co R cos cot j
= dt - co R sin cot

co R ( - sin rot i + cos rot ])

• İvme vektörü
- dv 2 • 2 •
a ( t) = d t = - ro R cos cot i - co R sin cot j

= - co 2 R ( cos cot •i + sin cot j')

• Teğet birim vektörü :

co R ( - sin cot i + cos cot j)

/ 2 2 2 2 2 2
"V co R sin cot + ro R cos rot

. .
= - sin cot i + cos cot j

• Normal birim vektörü

---+ . .
d T /d t - co cos cot i - co sin cot j
N = =
1 a T ı ati "V
/ (02
cos
2
cot + co
2 . 2
sın rot

A A A A

- cos co t ı - sin cot j = - ( cos co ti + sin ro t j )

olarak bulunur. T ve N 'yi karşılaştırırsanı z

birbirlerine dik oldukları hemen anlaşılır zira T . N = O

elde edilir. Hız ve ivme vektörlerini birim vektörler ile
belirlemeye çalışırsak

-167-
 --+
wRT

2
a(t)=wRN
olacaktır. Hızın eğriye teğet,
ivmenin de dik olduğu açıktır.
İvmenin teğet bileşeni
yoktur bu örnek için doğal bir
sonuçtur. Çünkü cisim sabit açısal hız co ile bir dönme
hareketi yapmaktadır.

Örnek 3. Bir cismin hareketi

;(t)=6ti+{4t-sr2)J (m) ile verilmektedir.

Cismin t = 1, 2 'nci saniyedeki hız vektörünü, ivme
vektörünü, birim teğet vektörü, ivmenin teğet ve dik
bileşenlerini bulunuz.

Çözüm
• ; (t) 6 i + (4 - 10 t ) J
v 6i 8 J ( m/ s)

A
2
• a - 10 j (m / s )

• T
6 i + (4 - 10 t} j
✓ 62 + (4-10t) 2
A

T = 0,6 i - 0,8 j

• İvmenin teğet bileşeni

d (d s )
d t d t

-168-
 ds
dt =-= ı-
v (t} 1 V
==6 2 +(4-lOt) 2

;T = T d2 s ,z: ( 61 + { 4 - 10 t) J ) ( - 10 ( 4 - 10 t) )
dt 2
✓ 62 + ( 4 - 10 t )2 ✓ 62 + ( 4- 10 t) 2

• 2.
-60 (4-lOt}i -10 (4-lOt) j
2 2
6 +{4-lOt)

- A A 2
aT= 4,8 i - 6,4 j (mis )

• İvmenin normal (dik bileşeni) ivme vektörü, dik ve

te~et ivmelerin bileşkesi oldutuna göre ( "i = iN + ;T)
- - ~ ... ➔
( aN = a - aT) 'den a ve aT yerlerine konularak

• 2·
;N =-lO j _ - 60 (4 - 10 t) İ - 10 ( 4 - 10 t) j
2 2
6+(4-lOt)

[ 6 2 + ( 4 - 10 t )2 ] ( - 10 j ) + 60 ( 4 - 10 t) i + 10 ( 4 - 10 t )2 j
6 2 + ( 4 - 10 t ) 2

60 { 4 - 10 t) i - 360 J
= --'----'---~ 2
36 + ( 4 - 10 t l
• • 2
= - 4,8 i - 3,6 j (m/s )
olarak bulunur.
-169-
Yukarıda verilen örneğe bir kez daha göz atalım. İvme vektörünün
zamana bağlı olmadığı, - j yönünde 10 (m / s 2 ) 'lik sabit bir değeri
olduğu görülmektedir. Bunu yaklaşık yer çekimi ivmesi (g) olarak
alırsak, cismin hareketi basit bir eğik atış olacaktır. Konum vektörü

; ( t ) ve hızın büyüklüğünün grafiğini çizersek aşağıda gösterilen

şekilleri elde ederiz, şekil 10.7. Şekil 10.7a cismin izlediği yolu
belirlemektedir. Cisim harekete başladığı andan itibaren, 0,4 saniyede B

y (ın)

o.s
-x(m)
o

__. \ ds
iv (t) = - (m/s)
dt

6
Bı
1
t (s)
o 0,2 0,6 0,8

(b)

Şekil 10.7

-170-
noktasına ulaşmaktadır. Bu nokta çıkabileceği en yüksek noktadır , bu

noktaya kadar cismin hızının büyüklüğü azaldığı ve bu noktada en

küçük değere ulaştığı görülmektedir, şekil 10.7b. Bu noktada hız
A

vektörünün sadece i yönünde bileşeni vardır. İvme vektörünün teğet

bileşeni bu noktada sıfır, normal bileşeni ise - ıoJ{ m/s 2 ) 'dir. 13
noktasından itibaren cismin hızının arttığı, D noktasındaki hızının
büyüklüğü başlangıç noktasındaki hızının büyüklüğü ile aynı ancak
yönün farklı olduğu da görülmektedir.

İvme vektörünün yönü ve büyüklüğü zamandan bağımsız olmasına

rağmen dik ve teğet bileşenleri zamana bağlıdır. Bu çok doğal bir
sonuçtur çünkü, eğri boyunca hareket eden cismin hareket yönü
değişmektedir. -
Cismin hareketini r (t) ile belirlenen bir yüzey üzerinde
serbest bir hareket gibi düşünürsek, yer çekimi ivmesini cismin
konumuna bağlı olarak o noktada yüzeye dik ve paralel bileşenlerine
ayırıp değerlendirebiliriz, tıpkı eğik düzlem problemlerinde olduğu gibi.
Hatırlayacaksınız eğik düzlem yatayla 8 açısı yapıyor ise eğik düzleme

dik bileşeninin büyüklüğü (g cos 8 ), paralel bileşeni ise ( g sin 8 )

olarak veriliyordu.

4. ÇARPIM ŞEKLİNDEKİ VEKTÖRLERİN TÜREVİ

İkinci ünitede vektörlerin çarpımlarının iki türlü olduğunu , skaler ve

vektöre! olmak üzere, görmüştük. ; ( t) ve ; (t) türevi olan vektör
fonksiyonları olsunlar. Buna göre,

• k bir sabit ise,

(10.27)

• Skaler çarpım için,

- -+ -
d - ... dr - ds dr - ds
dt (r. s) = dt. s + r. dt = s. dt + r. dt ( 10.28)

-171-
• Vektörel çarpım için,

... -+
dr ... d s (10.29)
= dtxs + rxdt

Burada dikkat edilecek nokta vektörel çarpımdaki sıranın türevde de

korunması. Çünkü
d; -
dt xs =-sxdt
- d; olmaktadır.

• ~ ( t) türevi alınabilen bir başka vektör fonksiyonu

olsun. Üçlü çarpımların türevi,

d (_. ... -)
-
du ... .... - dr .... - .. ds
... ....
(10.30)
dt u.rxs = dt_rxs + u.dtxs+u.rx dt

şeklinde bulunur.

Örnek 4. Yatay bir düzlemde bir çember üzerinde sabit bir

...
hızla hareket eden bir cismin hareketini ele alalım. r
yarıçap vektörü, v de hız vektörü olsunlar. Bunların

büyüklükleri sabit. İvme vektörünün yönünü ve

büyüklüğünü bulunuz.

2 2
Çözüm: r. r = r sabit ve v. v v = sabit
yazabiliriz. Bu skaler çarpımların türevlerini alırsak,

2r. V = Ü

olacaktır. Buradan r 'nin v 'ye dik olduğu görülmektedir.

Bu sonucun türevini alırsak,

-172-
 _,, .....
d { - .....) dr +
dv
dt f. V =
dt
V + r. d t = o
.....
= V v+ r a = o
2
r a=-v
.....
elde edilir. v.v 'nin türevi ise

d ( ~ .....) dv ..... dv
dt V. V =
dt
V + V. d t o

-+ dV
=2v. dt
.....
2v.a=0
-
bulunur. Buradan a 'nın v 'ye dik olduğu anlaşılmaktadır.
+
r de v 'ye dik olduğundan a ile r birbirlerine paralel

mi ( 0 = 0°) yoksa zıt yönde paralel mi ( 0 = 180°)

olacaklardır? Bunun için aralarındaki açıyı bulmak yeterlidir.

= 1 ;ı
2
r.a 1 ;j cos 0 -v
2
-v
cos e=
olduğundan, cos 0 sıfırdan küçüktür. Şu halde açı 180° 'dir.
a merkeze doğrudur. Büyüklüğü ise

2 2 2
-v V V
-1 = veya a=-
r

olarak elde edilir.

-173-
ÖZET

Bir vektörün ise, bu vektörün

başlangıç noktası orijin
bitiş noktası belirtir. Bu tür
uzayda bir noktayı
vektörlere pozisyon vektörleri denir. Pozisyon
vektörünün belirlediği P noktasının x = f (t) , y = g
(t) ve z h (t) parametrik fonksiyonlarına uygun
olarak hareket ettiğini düşünürsek,
A A ..--..
; ( t) = X İ + yj + zk
vektörünün her t değeri için belirlediği noktalar
uzayda bir eğriyi çizeceklerdir. İşte p noktasının

hareketiyle oluşan bu eğriyi tanımlıyan ; { t) 'ye

vektör fonksiyonu diyoruz.

f (t), g (t) ve h (t) birinci ve ikinci türevleri olan

parametrik fonksiyonlar ise r ( t) 'nin t 'ye göre türevi

J
f, { t ) f + g, ( t ) + h, ( t ) k

olacaktır. t parametresi zaman olarak alındığında bu

türev hız vektörü fonksiyonu olur -; ( t) r (t). Hız
vektörü, t1 anında, eğri üzerinde ; ( tı) noktasında
eğriye teğettir. Bu hız vektörünün büyüklüğü, eğri
boyunca hareket eden cismin o noktadaki eğriye göre

hızının (: !) büyüklüğüne eşittir,

1 -; ( t) = 1! = ✓~(~-~~f+-(-~-;f~+_(_:~~f
1 : 1

ile bulunur. Hız vektörü yönünde eğriye aynı noktada

-+
teğet olan birim vektörü T ve normal olan birim
---+
vektörü N

-174-
 ; ( t) d T /d t
T N
1; ( t ıl /dT/dt/
-----.
ile bulunurlar. N birim vektörü eğrinin içbükey
tarafına doğrudur. Hız vektörünün zan1ana göre türevi
veya r (t) 'nin zamana göre ikinci türevi ivme
vektörünü verir. İvme vektörünün hem teğet ve hem de
normal bileşeni olabilir,

2 2

a
dv d X ~
--1
d z k
dt d t 2
dt
2

veya normal ve teğet bileşenleri ile

2
V
a=N 2
p d t

hesaplanabilir. Buradan görüldüğü

gibi hız vekt ü r ü n ü n
eğriye teğet o lm as ına rağmen
ivme vektürün ü n eğriye
d ik ve teğet bi l eşe nl e ri va rdır . Bir doğru boyunca olan
harekette ivme vektörünün dik bileşeni sıfır, bir eğri
boyunca sabit hız ile olan harekette ise teğet bileşeni
sıfır olmaktadır.

Çarpım halinde vektörlerin türevlerinde,

verilen
türevin çarpım şeklindeki
fonksiyonlara uygulanan
kuralı uyguluyoruz, ancak vektöre! çarpımlarda verilen
ifadedeki çarpım sırasını aynen muhafaza ediyoruz.

-175-
DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıda verilen seçenekler arasından doğru olanı bulunuz .

.+ lı. 2
r I t) = 2 t i - t j + 2 k ile verilmek-
A -

1. Bir cismin t andaki konumu

tedir. Hız ve ivme veklörünü bulunuz.
A)v =2 i
. 2 t J
2 ~
a
. - 4 t j.
1
'

B)v
--+
=2 i
. . a .
2 t j = 2 j
C)~ =2 i
. 2 t
.j + 2 a - - 2 j
.
D)v =2 i
. 2 t j
A

a 4 j
A

A A A

E) V =2i - t j a = -J

• - t "' - l .ıı
2. r (t) = e sin ti + c cos tj bir cismin t anındaki yerini
belirlemektedir. t anındaki hız vektörünü bulunuz.

A) e. t r(cos t - sin t) i - ( cos t + sint)jl

B) c· '[(cost+sint)i-(cost - sin t ) j]

C) e. t r (-cos t - sin t) i -(cos t - sin t ) jl

D) -e· '[!cost+sintli+(cost - sin t ) j]

E) -e· '[ !cos l + sin t) i -( cos t - sin t) J]

-176-
3. t anında ; ( t} = 9 ti
+ ( 5 t 2 - 1 ) j ( m ) konumu olan cismin t = 1,2
saniye sonunda hızının büyüklüğü nedir?

A) 12 (m/ş) B) 14 (m/s) C) 16 (m/s)

D) 15 (m/s) E) 17 (m/s)

• A
7t
3 cos t i + 4 sin t j ile bir eğri veriliyor. lı = 4
değerinde

eğriye teğet olan birim vektörü bulunuz.

A A A A A •

A) - 0,8 i + 0,6 j B) 0,8 i - 0,6 j C) - 0,6 i + 0,8 j

• A . .
D) - 0,6 i - 0,8 j E) 0,6 i + 0,8 j

A A

= 4 cos t i + 4 sin t j ile verilen eğriye t1 =~ noktasında dik

4
olan birim normal vektörü bulunuz.

A) -
fi
1 • •
( i - j) B) -k (i + j)

E) 2 ( i -j)
fi

-177-
 ., ,. 2"
6. r( t) = 3 ti + t j bir parçacığın t anındaki konumunu vermektedir.
t = 2 s değerinde parçacığın teğet ve normal vektör bileşenlerini

{;T ve ;N ) bulunuz.

A) 24 i 32 ~
+ -J aN = 24 i 18 ~
+ - J
25 25 25 25

24 32 ~ 24 18 ~
B) aT = + -J + - J
25 25 25 25

C) 24 • 32 ~ 24 • 18 ~
25
- -J aN = - - J
25 25 25
24 • 32 ~ 24 • 18 •
D) aT = 25 J
-- I
25 J
25 25
E) 24 ~ 32 ~ 24 • 32 ~
aT = 1 + J
25 1 - 25 J
25 25

7.
.
3 cos t i - 4 sin t J
. ve
..
s ( t) =
2 •
2t i + 4t j olarak iki

vektör fonksiyonu veriliyor. d ( ; . ; ) yi bulunuz?

dt

2
A) - 38 t sin t + (6 - 16 t ) cos t
2
B) -26tsint +(6-16t) cost
2
C) 38 t sin t + ( 6 - 16 t ) cos t
2
D) 38 t sin t + ( 6 + 16 t ) cos t
2
E) - 38 t sin t - ( 6 - 16 t ) cos t

-178-
 İntegrasyon I

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• integral kavramını öğrenecek,

• integral işlemini kavrayacak

• bazı fonksiyonların integrasyonlarını yapabileceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Belirsiz İntegral
• Bazı Fonksiyonların İntegrasyonları

• Bazı Trigonometrik Fonksiyonların İntegrasyonu

• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Fonksiyonların i ntegrasyonlarında, türev de oldukça önemli yer tutar.
Bu bakımdan türev ile ilgili üniteleri tekrar gözden geçiriniz.
• İntegrali alınacak fonksiyonlar belirli kalıplarda yapılabilirse, işlem
daha kolay yapılabilir. Bu ünitede verilen bazı kalıplara, ifadenin uyup
uyamıyacağına bakınız.

• Basit fonksiyonlar da olsa integrasyon işlemlerine kendinizi alıştırı ­

nız, bol bol örnekler çözünüz.
1. GİRİŞ
Geçtiğimiz ünitelerde verilen bir fonksiyonun türevini almayı ele
almıştık. Bu ünitede ise türevi verilen fonksiyonu bulmaya çalışacağız.
Türev işleminde takip edilen yoldan geri dönerek fonksiyona ulaşmaya
integral alma diyebiliriz.

İntegral alma (integrasyon) temel bilimler ve mühendislik dallarında

çok önemlidir. Fizikte bazı gözlemler, bir değişkenin değişim hıZl
hakkında bilgi verebilir, buradan fonksiyonu elde etmek için integral
alma yöntemlerinden yararlanırız. Hız fonksiyonu verilmiş ise, yol
ifadesini bulabiliriz. Bir eğrinin altında kalan alanı bulmada, hacim
bulmada yine integrasyondan yararlanırız.

İntegral işareti olarak " f " sembolünü kullanıyoruz (S'nin uçlarından

d
aşağı ve yukarıya doğru uzatılmış hali). dx ... x'e göre türev anlamında

kullanıldığı gibi f ... dx de x'e göre integral anlamında kullanılır.

İntegral işlemi iki çeşittir (i) belirsiz integral, (ii) belirli integral .
Bu ünitede belirsiz integraller üzerinde duracağız.

2. BELİRSİZ İNTEGRAL
Yukarıda da değindiğimiz gibi, bir fonksiyonun türevi verilmiş ise.
integrasyon, fonksiyonu elde etmektir.

y = x2 - 1 fonksiyonunu ele alalım. Bu fonksiyonun türevi

dy
-=2x (11.1)
dx

olacaktır. Fonksiyonda verilen -1 yerine herhangi bir sabit verilmiş

olsa türevi yine 2x olacaktır. Bu türevden hareketle fonksiyonu elde
etmeye çalışırsak

f 2xdx = x2 + K ( 11.2)
-180-
elde ederiz. Buradaki K integ-
rasyon sabitidir. Bu genel bir
sonuçtur. Şekil 11.1 'de y
y = x2+K eğrileri görülmek-
tedir. Eğriler K'nın -2, -1, O, 1,
2 ve 3 değerleri için çizilmiştir.
2
Çoğaltmak mümkündür. Bunlar ,r y= X -1
paralel eğrilerdir . Çünkü aynı x
değerlerinde eğriye çizilen teğetler
X
birbirlerine paraleldirler. K de-
ğerini bulmak için eğrinin geçtiği
bir noktanın koordinatlarını bil-
mek gerekir. Örneğin eğri A(l,0)
noktasından geçiyor ise
y = x2 + K genel ifadeden Şekil 11.1

O=l+K ~ K=-1
2
bulunur. Buna göre y = x - 1 fonksiyonu elde edilmiş olur. Bu,
türevi 2x olan ve A( 1,0) noktasından geçen_E;ğrini;n denklemidir.

3. BAZI FONKSİYONLARIN İNTEGRASYONLARI

• Diferansiyelin İntegrali

Eşit. (11.1) ile verilen ifadeyi diferansiyel biçimde [bakınız eşit.(8.11)]

dy (11.3)
= 2x ~ dy = 2x dx
dx
yazabiliriz. Hatırlıyacaksınız, x'in diferansiyeli dx, y'nin diferansiyeli
dy=y'dx idi. Yukarıdaki eşitliğin her iki yanının integralini alırsak

Jdy = J2xdx
2 2
y + Kı = x + K2 ~ y = x + K
daha önce bulduğumuz gibi elde ederiz. Burada eşitliklerin sol tarafına

-181-
bakıldığında bir fonksiyonun diferansiyelinin int~grali, fonksiyon artı
bir sabit olduğu görülmektedir. Buna göre dx diferansiyelinin integrali
re
f dx=x+K (11.4)

olacaktır. Gen el olarak bir fonksiyonun diferansiyeli dF(x) ise, bunun

integrali

f d F (x) = F(x) + K ( l 1 .5)

olacaktır. Bu kabaca "d" ile yapılan işlemin II J II ile kaldırılması

gibi değerlendirilebilir.

• Toplam şeklindeki diferansiyellerin integrali,

integrallerinin toplamıdır.

J (du + dv) = Jd u + Jdv = u + v + K ( ı 1.6)

• Bir sabitin integrali

Verilen sabit c olsun, bunun integrali

Jc dx = c Jdx = cx + K (11. 7)

olur. Görüldüğü gibi, sabit, integral işaretinin dışarısına

çıkarılabilmektedir.

• un 'nin integrali (u, x'in bir fonksiyonu, il ;c -1)

J n u n+l
u du = n + 1 + K ( 1 1.8)

şeklinde elde edilir.

Örnek 1 . f 3 Y2 - 5x dx = ?
-182-
Çözüm : u = (2-5x) olarak aldığımızda du=-5dx olur.
du
dx = - 5 , buna göre

3/2
3 u
= - S2 (2 - 5x)
3/2
+K
bulunur.

Örnek 2 . f (7x + 3/ dx =?

du
Çözüm : 7x + 3 =u 7 dx = du, dx= 7

f du = 1
u3 7 7
f 1 u4 + K
u 3 du = 28
Böylece,

f (7x+3) 3 dx = 218 (7x+3) 4 +K

elde edilir.

Çözüm : Eşit. (l 1.6)'dan yararlanarak

J( x 3 + x -2 + 2x 1/2) dx = fx 3
dx + fx -2
dx + 2 fx 1/2 dx

4
X -1 4 3/2
=--x +-x +K
4 3
olarak bulunur.
-183-
 u
• e 'n un integrali ( u , x'in bir fonksiyonu)

u
y=e
x'e göre türevi alındığında

dy u du (11.9)
--=e--
dx dx
diferansiyel olarak yazılırsa

dy = eu du
elde edilir. Her iki tarafın in tegrali alındığında

J eudu =f dy:}y+K=eu+K (11.10)

olarak bulunur.

• a taban lı üs tlü fo nk siyonun integrali

a ;,= 1 )

a tabanlı fonksiyonu c taban lı fonksiyon cinsinden y azdığımızda

= e u I na j~lıılll' v~ u .f.,. et~ dv =dv. tı.ct:::?) r/4.ı.= _j_ dv

"' J
u
a
~ v ııv
_j
{ /. v_ ı I 11 /,ıct
olur. Buna göre ~\ .Q...l-ıoı =l,,10,Je <YV::;f,,,oı -Q. rK

J audu= J eulnaduJ _ _ __ «___,)

~ = _l_ eulna + K 1 ll

1 na
=- -a
1 na
+K (11.11)

bulunur.

1
• u
'rıuıı iııtegrali (u7'Ü , u > O , u , x'in bir fonk siyonu)

1
un 'nin integralindc ku ll a ndı ğ ımız yöntemle, 'nun integrali
u
-184-
 1
gerçekleşmez. Hatırlıyacaksınız, lnx 'in türevi olarak bulunmuştu
X
v e x'in sıfırdan büyük olması kuralı vardı. Buna göre u>O için

d 1 du
dx (ln u) u dx
1
d (lnu) = du
u
ya zı l dığında, her iki tarafın integrali

J ¼du = f d 1 n u = lnu + K (11.12)

olarak elde edilir.

u<O olması durumunda

f ¼du = f i:~~ du = ln (-u) + K (-u > O) (11.13)

olarak elde edilir. Bu iki sonuç birleştirildiğinde (uc;tcO) için

f duu = 1n I u 1 + K ( 11.14)

yazılabilir. B u rada lul, u'nun pozitif b üyükl üğünü verir. K yerine lnk
ya z ıldığında (k>O)

f duu=lnlul+lnk ln k I u 1
(11.15)

olur.

Örn e k 4 . 4x + 1 'in integralini bulunu z.

e

Çöz üm : u = 4x + 1 olsun. du = 4dx olacaktır.

-185-
 olacağından, eşit.(1 l. lO)'dan,

l_
4
fe udu =le u + K =le (4x + 1) + K
4 4

olarak bulunur.

nFi ( ✓ı-; x/2

'in integralini bulunuz.
n
e~ = e olarak düşününüz)

[2;-;;; +KJ
lJ LJ
3
Örnek 5. ~~-'in intcgralini bulunuz (x,tc2).
4 - 2x

du
Çözüm : 4 - 2x =u dx=--
2

f ¾(- d2u ) = - } f ~u = - } ln I u 1+ K
f _ 3_ dx = - 2 ln 14 - 2x 1+ K
4 - 2x 2

• sin u 'nun integrali

Hatırlarsanız cos u 'nun türevi

d du
- (cos u) = - sin u -
dx dx

idi. Diferansiyel olarak yazıldı~ın<la

-186-
 d(cos u) = - s inu du

elde edilir. Her iki tarafın integrali alındığında

f d (cos u) =- J sin u du ➔f sin u du - cos u + K (11.16)

olarak elde edilir.

• cosu'nun int egrali

d (simı) = cosu du ➔ f cosu du = sin u + K (11.17)

• tanu'nun int egr a li

f tan u du =f sin u du = _f -sincosu du

cos l1 l1

olarak yazıldığında, eşitliğin sağ tarafındaki (-sin u du) , cos u'nun

diferansiyeli olduğundan d(cosu), eşitliğin sağ tarafı

=- f d (cos u)
cos u
= - 1n I cos u 1+ K = 1n I sec u 1+ K (11.18)

olarak bulunur. (dy du dx gibi ifadelerin intcgralini hatırlayınız.)

y u X

• cotu 'nun integrali

Yukarıda takip edilen yol burada da uygulandığında

f cot u du = f cos udu

- - - - = ln I sin u 1 + K
sin u
(11.19)

elde edilir.

Bu iki önemli sonuçtan , şu yargıya kolayca varabiliriz:

Kesirli olarak verilen bir integral işleminde pay, paydanın

-187-
diferansiyeli ise, IJrneğin payda f(x) , pay da f'(x ) dx is e
[eşit. {8.1 1 ) ] ,

f f' ~~~x = in lf(x) 1+ K (11.20)

ola r ak, sonuç fazla bir yükün altına girmeden , kolay ca

yazıla b i lir .

•
•
sın
-1
u = arcsin u 'nun integrali (- ; 5 sin- 1 u 5;)
J sin -1
udu = u sin - l u + ✓ 1 - u2 + K (11.21)

• cos- 1 u = arccos u 'nun integrali ( O 5 cos -l u 5 tr: )

J cos -1
u du = u cos -1 u - V1 - u 2 + K
(11.22)

• tan- 1 u = arctan u 'nun integrali (- ; < tan- 1 u < ; )

J tan -1 u du = u tan -1 u - 21 ln ( 1 + u 2) + K (11.23)

Y ukarıda verilen üç ifade ters fonksiyondurlar. Örneğin

sin-1 u, (sin uf 1 'e eşit değildir.

- -1
sın u 'daki (-1) bu fonksiyonun
kuvve ti olarak kullanılmamıştır. Bu duruma dikkat etmek gerekir.

• sinhu 'ııu n integrali

f sinh u du = cosh u + K ( 11.24)

• coshu 'nu n i ntegrali

f cosh u du = sinh u + K (11.25)

-188-
• tanhu 'nun integrali

f tanh u du = 1n cosh u + K (11.26)

• cothu 'ııun integrali

f coth u du = 1n I sinh u 1+ K (11.27)

Örnek 6 . 3 cos ( 4x - ; ) 'nin integralini bulunuz.

Çözüm : ( 4x - ; ) =u olarak yazıldığında dx = d4u olur.

= ! sin u + K = ! sin ( 4x - ; ) + K
bulunur.

Örnek 7. cos 3x + 3 sin 2x in integralini bulunuz.

Çözüm :

f (cos 3x + 3 sin 2x) dx = f cos 3x dx + f 3 sin 2x dx

1 3
= 3 sin 3x - 2 cos 2x + K

-189-
Örnek il . f CQS X
1 + sin x x • ·
. d ?

Çözüm : u ""' 1 + sin x konulursa du = cosx dx

olacaktır. Buna ~öre

f cm; ~ dx •
1 + Slll X
f du :ıı:: ln I u 1+ K
U

=- ln 1 1 + sin x 1 + K
olarak bulunur.

Örnek 9.

Çözüm : u x 1+x
•
, du =- 4x dx , x dx
3 3 .
= 4du

-
1 f du
- ::ııc
1 I u 1+ K • -ln
-ln 1 (1 + x 4 )+ K
4 u 4 4

Örnek 10 . J -x lnx
1 -dx•?

1 1/x
Çözüm x lnx :ııı:: lnx ~klinde yazılırsa

1
u ::c lnx du ::c - dx
X
olacağından

f, l/x dx
lnx
s f du "" ln I u 1+ K
u

= ln l ln x 1 + K
elde edilir.

-190-
 X
Örnek 11. 'in integralini bulunuz.
Jx 2 +1

Çözüm : x2 +1=u , 2xdx = du

= j x2 + 1 + K

Örnek 12. f cosxsin 4 xdx=?

Çözüm : u = sin x yazıldığında du = cos x d x ol u r.

Buna göre

f sin 4 x cos x dx = f 1 u5
u 4 du = 5 +K
1 . 5
=- sın x +K
5

Bu örneklerde, dikkat ederseniz, integrali alınacak ifadenin bir kısmını

u ile tanımlayıp, integrasyon işlemini daha kolay hale getirebiliyoruz.
Bu uygulamanın kalıp olarak değil de, ifade incelenerek yapılması daha
uygundur.

4. BAZI TRİGONOMETRİK FONKSİYONLARIN

İNTEGRASYONU

si ııx ve cosx 'in ç ift kuv v etlerinin integrasyoııu

l K,wvıtılt 11 t. ;.,,,Jiı,,,.3&1~ır4./4
Örnek 13. f sin 2 x dx = ? {.;I iı-ı. (.l<"\ -f1r1yoı10, , e+wk 1 ,mk-
.ıvo~la.v ., ,·..,.ıvv-,dlev. ; .b,-
- ı 9 ı- J'1rılı;ıov-)

.
 Çözüm : Trigonometrik bağıntılardan yararlanarak
2 1
sin . x =2 (1 - cos 2x)

yazarsak

f sin 2 x dx = ½f (1 - cos 2x) dx

-..!...(-J;"'ı.ı\• {cide edilir.

- 4
=- + J

J,',,..,<)(
j R

Örnek 14. f cos 2 x dx =?

Çözüm : Yukarıdaki örneğe benzer şekilde trigonometrik

bağıntılardan

2 1
COS X = 2 ( 1 + COS 2x)
integralde yazılırsa

½f (1 + cos 2x) dx = ½x + ! sin 2x + K

olarak bulunur.

• sin x ve cos x 'in tek kuvvetlerinin integrasyonu

Örnek 15. f sin 3 x dx =?

. 3 . ( . 2
Çözüm : sın x = sın x sın x) sin x (1 - cos 2 x)
Buna göre

f sin 3 x dx = f sin x dx - f sin x cos 2 x dx

-192-
Eşitliğin son terimi için
cos x = u - sin x dx du
kullanarak

f cos 2 .
x(-sınxdx)=
f u 2 du= 13
3 u = 3l cos 3 x
Böylece

f Sln
. 3XdX = - COS X + 31 COS 3X + K
olarak elde edilir.

Örnek 16 . f 3
cos x dx = ?

3 2
Çözüm COS X cos x (cos x) cos x (1 - sin 2 x)
olarak yazılırsa

f cos 3 x dx = f cos x dx - f cos x sin 2 x dx

Eşitliğin son terimi için u=sin x , du = cos x dx yazarak

-f sin 2 x (cos x dx) =-f u 2 du = - ½u 3

Buna göre

f cos 3 x dx sın
. x - 1 sın
3
. 3x+K

elde edilir.

Örnek 17. f sin 2 x cos 2 x dx =?

Çözüm : . 2
sın x = l - cos 2 x yazılırsa

f (1 - cos2 x) cos 2 x dx =f cos 2 x dx - f cos 4 x dx

-193-
 Eşitliğin sağ tarafındaki ilk terimi Örnek 14'te bulmuştuk.
Son terimi ise

f 4
cos x dx = f 2
(cos x) dx =
2 f [
1
2
2
(1 + cos 2x)] dx

__ 41! (1 + 2 cos 2x + cos 2 2x) dx

= -4 1/ [ 1 + 2 cos 2x + 2
1 (1 + cos 4x)] dx

= -4 1/ ( 23 + 2 cos 2x + 21 cos 4x ) dx

3 1 1
= 8 x + 4 sin 2x + 32 sin 4x
olarak bulunduğundan, sonuç

f .2
sın X cos
2d
X X = 81 X - 32
1. 4
sın X +
K

olur.

Yukarıda yaptığımız örneklerde, integralini alacağımız ifade

f sin x cos n x dx veya f cos x sin n x dx

görünümünde ise büyük bir sorunla karşılaşmıyoruz, zira bunlar

f un du şekline dönüştürülebilmektedir. Bu durum sin x ve cos x 'in
tek kuvvetleri için de geçerlidir. sin x ve cos x 'in çift kuvvetleri
söz konusu olduğunda biraz dikkatli olmak gerekir. Örnek 13, 14 ve 17
bu durumlar için ilginç örneklerdir. İntegrasyon işlemine geçmeden
önce , sin u veya cos u 'nun birinci kuvvetlerine veya tek kuvvetlere
indirilerek işleme devam edileceğini unutmayınız.

f sin x cos x dx = ?

o s in x = u veya cos x =
son uçla rı karşılaştırarak tartışınız ,
u koyarak

-194-
bulacağınız
• tan x 'in kuvvetlerinin integrasyonu

Bu tür ifadelerde kullanılmak üzere trigonometrik bağıntı

tan 2 x = sec 2 x - 1
ve tan x 'in diferansiyeli d (tan x) = sec 2 x dx yaygın olarak kullanılır.

Örnek 18. f tan 2 x dx?

Çözüm : tan 2 x yerine (sec 2 x - 1) yazıldığında

f tan 2 xdx= f (sec 2x- l)dx= f sec 2 xdx-f dx

=f d (tan x) - f dx = tan x - x + K

Örnek 19. f tan 3 x dx =?

2
Çözüm : tan 3 x = tan x (tan 2 x) = tan x (sec x - 1)
verilen ifadede yazıldığında

f tan x (sec 2x -1) dx = f tan x sec 2x dx - f tan x dx

2
tan x = u----Bec x dx = du

eşitliğin sağ tarafındaki birinci terim için yazılırsa

f tan x sec 2 x dx = f u d u = 2lıl

u = 2 tan 2 x

elde edilir. İkinci terim ise

-f tan x dx = in I cos x 1

olduğundan,

-195-
 f 3
tan x dx = 21 tan 2 x + 1n I cos x 1 + K

olarak bulunur.

n [}ıan3x-tanx+x+K]
n
IJ IJ
ÖZET

Temel ve uygulamalı bilimde integrasyon oldukça

önemli bir yer tutar. İntegrasyon, türev alma işleminin
tersi olarak da düşünülebilir.

Bir fonksiyonun diferansiyelinin integrali f dy = y + K

3
şeklindedir. Fonksiyon y = X ise diferansiyeli

dy = 3x 2 dx tir. Bunu

2 3
3x dx = x + K

olarak yazarız. K integrasyon sabitidir. Fonksiyonun

eğrisi A(O,O) noktasından geçiyor ise y = x 3 + K
ifadesinden K'nın O olduğu bulunur. Böyle bir açıklama
yok ise K sabitini muhakkak kullanıyoruz.

Toplam şeklindeki ifadelerin integrasyonu ifadelerin

integrallerinin toplamıdır,

f (x 2 +2x-3))ctx=f x 2 dx+f 2xdx-f 3dx

-196-
 Çarpım şeklinde olan bir ifadenin integrasyonu

f f(x) g(x) dx, u=f(x), du=g(x) dx = f'(x) dx

görünümünde ise f udu şeklinde yazılarak kolayca

yapılabilir. Bu durum f(x) fonksiyonunun n = -1 'den
farklı bir kuvveti için de geçerlidir. Buna göre f un du
elde edilerek sonuca varılır. n= -1 durumunda ise

f f' (x) dx
f (x)

ile karşılaşırız. Bunun integrasyonu ile lnlf(x)I + K

elde edilir.

Trigonometrik fonksiyonların
i ntegrasyonla rı nd a,
trigonometrik bağıntılardan yararlanılabildiği gibi,
yukarıda değinilen özellikler de uygun olduğu
durumlarda kullanılır.

DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıda soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.

ı. f (x fx - 5x 2 ) dx = ?
2 B) 2_ x5/2 - 5 3 + K
A) -x 312 - 15 x 3 + K 5 3 X
3

C) ; x 512 - ~ x3 + K D) 2_ x 512
5
- 15x3 + K

E) 22 x 512 - 15x3 + K

-197-
2. J 3x 2 3
(x - 2) dx =?
6

A) (x 3 - 2)7 + K B) 7 (x 3 - 2) 7 + K
1 3 7 3
C) ? (x - 2) + K D) ; (x3 - 2) 7 + K

E) 3x 3 (x 3 - 2) 6 + 3x 2 (x 3 - 2) 7 + K

3. Türevi ~: = x 2 (1 - x 3 ) olan eğri A(l ,5) noktasından geçmektedir.

Eğrinin denklemi y aşağıdakilerden hangisidir?

1 3 6
29 x 3 x 6 X X
A)-+--- B)_6+3-6
6 3 6

f [(2x +3 1) + ı/ 1 - 2x) dx = ?
2

3
A) - - - + (1 - 2x)3 12 + K
(2x + 1)2
B)--3__ 2 (1 2 )312 K
4 (2x + 1)2 - } - X +
3 2
C) - - - - - + -3 (1 - 2x)3 12 + K
4 (2x + 1)2

-198-
 3 l 3/2
D)- - - - - - - (1 - 2x) +K
4 (2x + 1)2 3
3 1
E) + 3 (1 - 2x)312 + K
4 (2x + 1)2

J (2x + 1) e
2

5· (x + x) dx :::: ?

2 2 2
A) 2 ex +x +K B) (2x + 1) c(x +x) + e(x +x) +K

l 2 2
C) 2 e(x + x) + K D) e(x +x) + K

6. Je x -V 1 + e x dx = ?

B) 2 (l + cx) 2 + K
2
O) 1'"" (1 + ex//2 + K

-199-
7. f lnxx dx=?

1 2
A) 2 ın x +K B) ln x 2 + K

1 2
C) 2 xln x + K D) x_
2 lnx + K
1 2
E) 2 (ln x) + K

8. f sin 2 x cos 3 x dx = ?
A) 3 sin 3 x - 5 sin 5x + K
1 . 3 1 . 5
B) 3 sın x - 5 sın x + K
1 . 3 1 5
C) 3 sın x cos x - 5 sin x cos x + K

1 3 1 . 5
D) - 3 sin x + 5 sın x + K

1 . 3 1 . 5
E) 3 sın x + 5 sın x dx

-200-
 İntegrasyon il

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
o bazı kesirli ifadelerin integrasyonunu
• bazı kalıplan kullanarak kareköklü ve ikinci dereceden ifadelerin integ-
rasyonunu
• kısımlara ayırarak integrasyonu
• bir eğrinin x-ekseni ile arasındaki alanı

• bir eğrinin iki noktası arasındaki uzunluğunu öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Basit Verilere Ayırma Yöntemi

• Bazı Önemli lntegraller

• Kısmı lntegrasyon
• Belirli İntegral
• Düzlemde Bir Eğrinin Uzunluğu

• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Bu ve geçtiğimiz
ünitede integral yöntemlerinden önemli bir kısmı ele
alınmıştır. Konunun çok geniş kapsamlı olmasından dolayı, verilen sı­
nırlar içerisinde bol miktarda örnek ve problemler çözmeniz yararlı ola-
caktır.
• Ünite içerisinde verilen örnekleri kavrayarak, soruları çözmeniz olduk-
ça önemlidir.
1. GİRİŞ
Geçtiğimiz ünitede integral kavramına girmiş ve bazı fonksiyonların
integrallerini çeşitli yöntemler uygulayarak almıştık. İntegral ile türev
işlemlerinin birbirlerinin tersi olduğunu ifade etmemize rağmen
türevin, integrasyon işlemlerinde önemini bir kez daha göstermeye
çalıştık. Özellikle, diferansiyel kavramının önemi belirgin bir şekilde
anlaşılmıştır.

Bu ünitede diğer integrasyon yöntemlerinden bir kısmına değineceğiz.

Ne yazık ki tamamını ele almak bu kitap çerçevesinde mümkün
değildir. Bu bakımdan okuyucunun kitap sonundaki kaynaklara göz
atmaları uygun olur.

2. BASİT KESİRLERE AYIRMA YÖNTEMİ

Ünite 11 'de bazı kesirli ifadelerin integrallerini almıştık. Burada o
kategoriye girmeyen ifadelere değineceğiz.

Örnek 1. f 2 dx =?
X + 3x + 2

Çözüm : İntegralini alacağımız ifade,

1 1 A B
2 = (x + 1) (x + 2) X + 1 + X +2
X + 3x + 2
şeklinde yazılabilir. Buradan

1 A(x+2) + B(x+ 1)
(x + 1) (x + 2) = (x + 1) (x + 2)
1 = A(x + 2) + B(x + 1)
olacağından, x= -2 değerinde 1 = B(-2 + 1) = B(-1) 'den
B=-1 bulunur. x=-1 değerinde ise eşitliğin sağ tarafındaki
ikinci terim sıfır olacağından

1 = A(-1 + 2) = A(l) 'den A = 1 bulunur. Buna göre

-202-
 - f dx
x+l-
f dx
x+2

= 1n I x + 1 1 - 1n I x+2 1 + K

=ln ı::~J+K
elde edilir.

Örnek 2 . f 2
x+3 d X-.
-?
X + 2x - 8

x+3 x +3 A B
Çözüm = (x + 4) (x - 2) = x + 4 + x - 2
x 2 + 2x - 8
1 5
Bu denklemden A = 6 ve B =6 elde edilir.Buna göre

f 2
x+3 d
X
= _61 f dx 5 f dx
x+4+6 x-2
X + 2x - 8

= ln lıx + 4) 116 1 + ln lıx - 2) 516 1 + K

= ln lıx + 4) 116 (x - 2) 516 1 + K

olarak bulun ur.

-203-
3. BAZI ÖNEMLİ İNTEG R ALLER
1
• -----;====- 'nin integrasyonu : x = sin 0 yazıldığında (I x 1 < 1),
J1 - x2

dx = cos 0 d 0 olacaktır. 1 - sin 2 0 = cos 2 0 olduğundan

f dx = f cos 0 d 0 = ± 0 +K
ı/ ı _x2 ± cos 0

x = sin 0 'nın ters fonksiyonu ( - ~ < 0 < 7t / 2 ) değerlerinde

0 = sin- 1 x yazıldığında
f dx
-;====±sin
-ı
x+K
'V 1 - x2
7t
elde edilir. ve arasındaki değerlerinde cos 0>O
2
olacağ ından, yukarıdaki işlemde ( +) işaretini seçerek sonuç
. _ı ,-X :-c_cr qJ,,,,_~ & <'k 1
f dx = sın X + K ı;t?~lwv. Jo"L\.iÇ: ) (12.1)
'V 1 - x 2
ı ( rJ~ ::: -C.os-'x_ + K 1
olarak bulunur. J{t-xı.' ı

1
--- 1

• 'nin integrasyonu x = ta n 0 kullanıldığında

Jı + X
2

1 + tan 2 0 = sec 2 0 ve dx = sec 2 0 d0 olacağından

2
f dx = f sec 0d0 = ± f sec 0d0
'V 1 + x2 ± sec 0
Bu integral işlemi pek kolay değil. Ancak
sec 0 (tan 0 + sec 0) sec 0 tan 0 + sec 2 0
sec 0 = - - - - - - - - -
tan 0 + sec 0 tan 0 + sec 0
-204-
işlemi yapıldığında

d
( - tane = sec e
2
ve ~ sec e = sec e tan e )
d0 d0

pay, paydanın türevi olduğu görülür. Böylece

f sec 0 d 0 = f duu = ln I u 1 + K

olacaktır. u = tan 0 + sec 0 yazılırsa

f sec 0d0 = 1n I tan 0 + sec 0 1 + K

7t 7t
elde edilir. x = tan 0 'da 0, ile arasında olduğundan zira
2 2
0 = tan-l x olacağından, bu bölgede sec 0 pozitiftir. Bu bakımdan,
y u karıda integralin önündeki ( +) işaretini seçersek

f dx = 1n I tan 0 + sec 0 1 + K
'V 1+ x2

(12.2)
olarak bulunur.
'

1
• --;====- 'in integrasyonu : x = sec 0 kullanırsak ( 1 X 1 > 1)
Jx 2 -1
2
dx = sec 0 tan 0 d 0, sec 0 - 1 = tan2 0 olacağından

J dx = J sec 0 tan 0d0 =± J sec SdS

2
'Vx -ı ±tane

e lde edilir. intcgralin önündeki ± işareti tan 0 'ya bağlıdır. x=sec 0

-205-
'dan e = sec-l x için 0 'nın O< e < 7t değerlerinde, tan 0 'nın
işaretine bakarsak
0 < e < 7t/ 2 arasında tane> 0
7t
l <e < 7t arasında tan e < 0
olduğundan, integralin önündeki işaret tan 0 'nın pozitif değeri için
(+), negatif değeri için(-) olarak alınacaktır. Buna göre

f dx
'Vx 2 -1
= ± f sec ede = ± 1n I tan e + sec e 1 + K

elde edilir. Halbuki - ln 1 - j x2 - 1 + x 1 = ln 1 / x2 - 1 + x 1

olduğundan

J dx = 1n 1 'V x2 - 1 + xl + K (12.3)
'Vx 2 -1
olur.

1
•---- 'nin integrasyonu : X =tane kullanılırsa
1 + x
2

dx = sec 2 ede , 1 + tan 2 e = sec 2 e olacağından

2
J dx 2 = f sec :de = J de = e + K x~co+e dlıııa,..
1+ X sec e Hık. rloı ro~---1.:;ı,,.
_r,, l'H.f f" : •
e = tan-l x olduğundan
/
J-,-.!!!_ :: -: c..ı:ı-l::--f.t_J,,,
11 ~ .,_ ,1\.
I
o vı.-::.-
J dx
2 =tan
-ı
x+K '-- (12.4)
1+ X

olarak elde edilir.

-206-
Örnek 3. f 3 dx =?
Y1 - 9x 2

Çözüm : 3x = u yazıldığında

3dx = du ve J 1 - 9x 2 = J 1 - u2

olacağından integral

f 3 dx = f du
Y1 - 9x 2 Y1 - u 2

şekline gelir. Eşit (12.l)'den

J --;:===-
du
= sin
-1
u + K = sin
-1
3x + K
Y1 - u 2

olarak bulunur.

Örnek 4 . J dx
2 =?
4+x

Çözüm : (4 + x 2) = 4 (1+ x:) yazılıp, u =;

uygulandığında

dx = 2du
olur. Buna göre eşit.(12.4)'ten yararlanarak

-207-
 olarak bulunur.

• j 1+ x 2 ve j 1- x 2 'nin integrasyonu:

( 12.5)

ve

J 'V 1 - x 2 dx
X ✓
-
2
1-x +-
2
2
} . -1
sın x + K ( 12.6)

olarak verilmişlerdir.

Örneklerden de görüldüğü gibi yukarıda verilen yöntemler bazı fonk-

siyonların integrallerini almada önemli kolaylıklar sağlamaktadırlar.

4. KISMi İNTEGRASYON

Çarpım şeklindeki iki fonksiyonun [u (x), v (x)] türevini aldığımızda

(bakınız Ünite 8.3)

d dv du
dx (u. v) u-+v- (12.7)
dx dx

elde etmiştik. Bu ifadeyi diferansiyel şekilde yazarsak

d (u . v) = udv + vdu
udv =d (u . v) - vdu

olacaktır..: Her iki tar afın integralini aldığımızda

J udv = u . v - J vdu (12.8)

elde edilir. Bu, hatırlanması kolay olduğu gibi, integrasyon

işlemlerinde de önemli bir ifadedir. Dikkat edilirse, integrali alınacak
-208-
olan udv, bir fonksiyon (u) ile başka bir fonksiyonun (v),
diferansiyelinin çarpımıdır. Bu bakımdan verilen ifadelerde u ve dv'yi
seçerken biraz dikkat etmemiz gerekir. Zira (f udv } 'nin sonucuna (uv)

ve f vdu ile ulaşıyoruz. Bizi uğraştıracak olanlar bunlardır. dv olarak

seçilen diferansiyelin integrali kolay olmalıdır.

Örnek 5 . f ln x dx = ?
Çözüm : lnx dx 'i kısımlara ayırdığımızda lnx=u ve
dx=dv kullanabiliriz. Buna göre
f u dv = u . v - f v du
1
eşitliğindeki v=x ve du = - dx olacaktır. Böylece
X

f 1n x dx = x ln x - f x(} dx)

= xlnx - x + K
elde edilir.

Örnek 6. f xex dx =?

Çözüm : u=x ex dx = dv en uygun seçimdir. Buna

göre du = dx, v = ex olacaktır.

f xe X dx = xe X - f e X dx

elde edilir. Eğer xdx = dv ve ex = u seçmiş olsaydık,

1 2
v= 2 x ve du = ex dx olacağından

f = 21 x 2 e X - f 2 x
1 2 X
xe X dx e dx

-209-
elde edilecekli. Tekrar kısımlara ayırarak devam edilse bizi
ya başladığımız nok Laya geri getirecek veya bizi daha da
uzaklaştıracaktır. Bu bakımdan seçimi doğru yapabilmek
oldukça önemlidir.

2
f
X
Örnek 7. X e dx =?

2
Çözüm X = u' ex dx = dv olsun.
X
du = 2x dx v=e olacaktır.
'
f x 2x
e dx = x 2xfx
e - e (2xdx) = x 2xf
e - 2xe x dx

Bir önceki örnekten yararlanarak

-2 J xe X
dx = -2 e X (x - 1)
Böylece
Jx 2
e dx
X
= e X (x 2 - 2x + 2) + K

olarak bulunur.

Örnek 8 . J e x cos x dx = ?
Çözüm : ex = u , cosx dx = dv olsun.
du = ex dx , v = sin x olacağından

J e x cos x dx = J e x sin x - J sin x ( e x dx )

Eşitliğin ikinci terimi olan J ex sin x dx için aynı
yöntemi uygularsak, ex =u , sin x dx = dv yazıldığında

-210-
 J ex sin x dx = ex (- cos x) - J e\-cos x dx)

=-e X
cos x + Je X
cos x dx

Bu sonucu yukarıda yerine yazdığımızda

J e os d =e
x C X X
xsın
. X
+ e cos J excosxdx x X -

2 J ex cos x dx = ex (sin x + cos x)

J e x cos x dx = ~ (sin x + cos x) + K

olarak bulunur.

5. BELİRLİ İNTEGRAL
İntegralle ilgili yaptığımız işlemlerde verilen fonksiyonun bir
değişkene göre integralini alarak genel bir ifade elde etmiştik . Buna
belirsiz integral diyoruz.
y = f(x) ile verilen bir eğrinin altındaki, x=a ve x=b doğruları ile
sınırlanmış alana bakalım, şekil 12.1. f(x), x'in a~x~b böl gesinde
sürekli ve pozitif olsun. Buna göre alan A, şu şekilde verilir;

y A= J\(x) dx a
(]2 .9)

Eğer J f (x) dx = F (x) ise eşit.( 12.9)

•b b
A = / f (x) dx =F (x) j a
• a

= F(b) - F(a) (12 . 10)

O a b
► x
olarak yazılır. Dikkat edilir ise
integrasyon sabiti K sonuçta göste ril-
memektedir. Zaten bir çıkarma işlemi
Şekil 12.1 yapıldığı için K ortadan kalkmaktadır.

-211-
İntegralde verilen a integrasyonun alt sınırı. b ise üst sın ırıdır. Eşit.
(12.10) ile verilen bir integral belirli integraldir. İntegrali alınacak
fonksiyon x'in a~x~b değerlerinde tanımlı olması gerekir.

Verilen fonksiyon a~x~b değerlerinde negatif ise [F (b) - F(a)J da

negatif olur. Alan pozitif büyüklük olduğundan sonucun mutlak değeri
alınır.

Verilen fonksiyonun eğrisi

f(x.)
a~x~b değerlerinin bir
kısmında x-ekseninin altında
(negatif) ve bir kısmında x-
ek seninin üzerinde ise
(pozitif), a 'dan b'ye elde edilen X
integral (-) işaretli ve (+)
işaretli sonuçların cebirsel
toplamı şeklinde olacağından
doğru sonuç olmayacaktır.
Şekil 12.2
Burada dikkat edilmesi gereken
nokta, a 'dan b 'ye f(x) fonk-
siyonunun integrasyonunda (-) ve ( +) kısımları ayırmak olacaktır. Daha
sonra toplam alan ıçrn, bulunan değerlerin mutlak değerleri
toplanacaktır. Şekil 12.2'de görüldüğü gibi, A 1 , a 'dan c 'ye olan, A 2

'de c 'den b 'ye olan alanın mutlak büyüklükleri olsunlar. Buna göre

J\ a
(x) dx = / 1\
• a
(x) dx +
c
J\ (x) dx = - A 1 + A2
olacağından, toplam alan AT= 1 -A 1 1 + A 2 = A 1 + A 2 olarak bulunur.

Örnek 9. y = 2x 3 eğrisinin x=-1 ve x=l doğruları ile

sınırlanmış bölgede x-ekseni ile arasındaki alanı bulunuz.

Çözüm : Eğri x-eksenini x=O noktasında kesmektedir, ve

bu noktaya göre sim.etriktir. x<O değerlerinde alan (-)
işaretli ve x>O değerlerinde alan (+) işaretli olacaktır. Bu
bakımdan toplam alanı. A1 ve A 2 mutlak değerleri

toplayarak elde edeceğiz. Buna göre

-212-
 f -ı ı 2x 3 dx = fo-ı 2x 3 dx + f 0
1 3
2x dx y

o
J-1
O
2x 3 dx = ~
4
x41
-1
= - ~4 '

f 0
1
2x 3 dx = 42 x 41 O= 42
1

A1 = 1- ! 1 birim, A2 = !
birim olduğundan

1½, = -:r + 42
2
= 1 birim olur.
Şek il 12.3

o o
y=sin x eğrisinin, x-ekseni ile arasındaki alanı,
x=O ve x=2n değerleri arasında bulunuz.
[4 birim]

6. DÜZLEMDE BİR E Ğ RİNİN UZUNLUĞU

Eğer y=f(x)fonksiyonu x'in a::;x::;b değerleri için tanımlı ve türevi
alınabiliyorsa,eğrinin A[a, f (a)] noktasından B[b , f(b)] noktasına
olan uzunluğu L şu şekilde bulunur,

(12.11)

.l
integraldcki kareköklü terım egrının
veya yayın difcransiyelidir, yani
'\

(12.12)
Ş e k il 12.4

-213-
Bu eşitliğin her iki tarafının karesi alındığında

(12.13)

bulunur. Bu hatırlanması çok kolay bir ifadedir. Burada yay

uzunluğunun diferansiyeli, x ve y 'nin diferansiyellerinden
bulunmaktadır. Bu eşitlikten ds, eşit. (12.12)'ye benzer şekilde şöyle de
yazılabilir,

a,2 - (~+ ı )al

ds -
elde edilir. Yay
j (~~ J + 1 dy
uzunluğu değişmiyeceğine göre
(12.14 )

dy (12.15)

ifadesi de yay uzunluğunu verir.

Ünite lO'dan hatırlarsanız, x ve y sırayla f(t) ve g(t) parametrik

fonksiyonlar ile de verilebilir. t parametresi zaman olduğunda x ve y
cismin t değerlerinde bulunduğu noktaları tanımlar. Bu durumda da
cismin t = t 1 anından t = t 2 anına kadar aldığı yolun uzunluğu L,

(12 . 16)

ile bulunur. t parametresi zaman değil de başka bir birim de olabilir.

Örnek 10. c.o = 10 rd/s lik açısal hızla, R=3m yarıçaplı

çember üzerinde hareket eden bir cismin t anındaki konumu
x=R cos w t ve y=R sin w t olarak veriliyor. Cisim t=O
s 'den t = 10 s'ye kadar kaç metre yol alır?

Çözüm : Eşitlik (12.16) kullanılarak verilen zaman

aralığında alınan yol bulunur. Buna göre
-214-
 dx
x =R cos rot , -
dt
= -ro R sin rot
'

y =R sin rot ,
dy
dt = ro R cos rot ,
(dy)
dt
2
= ro
2 2
R cos rot
2

dx 2 dy 2
( dt ) + ( dt) =
j ro R
2 2 2
(sin rot+ cos
2
cıx) =
a;; 2
ro R
2
= ± roR

Burada ( +) işaretini saat yönünün tersinde (-) işaretini de

saat yönünde seçtiğimizde, zira buna göre alınan yol saat
yönünün tersinde artar niteliktedir, cismin aldığı yol

L = f
o
10

roR dt
10
= roR t 1 = 10 roR = 10 x
o
10 x 3 = 300 m

olarak bulunur.

Örnek 11. Bir cismin t anındaki konumu x = 2t2 (m) ve

y = - 5t2 (m) ile veriliyor. Cismin ilk 5 saniyede aldığı yolu
bulunuz.

Çözüm: Yine eşit (12.16)'dan yararlanarak

dx
X = 2t2 , -=4t
dt

y = -5t2 ,
dy
-dt = - lOt
Buna göre alınan yol L,

-215-
 L= f O5,V 16 t 2 f
+ 100 t 2 dt = vTf6 O\ dt

2 5 25
= vTI6 ~ 10 = vTI6 2 = 134,63 m
olarak bulunur.

ÖZET

Verilen fonksiyonların integrasyonunda, sonucu bulmak

için farklı yöntemler denenmektedir. Uygun bir yöntemi
bazen kalıp şeklinde kullanarak uygulamak gerekir.
Bunun için ise verilen fonksiyonu bir kalıba uydurmak
İcab eder.

Kesir şeklindeverilen bazı fonksiyonları basit kesirlere

ayırarak integrasyonunu kolaylaştırabiliyoruz. Kısımla­
ra ayırarak yapılan integrasyon da önemli bir yer tutar.
Burada ayırma işleminde biraz dikkatli olmamız gerek-
mektedir. Esasında integrasyonda en önemli olay sonucu
az da olsa tahmin edebilmektir. Bu bize işlem kolaylığı
sağlar.

İntegrasyon tamamlanıp belirsiz integral diye tanımla-

dığımız sonucu
elde ettikten sonra, verilen fonksiyonun
sürekli olduğu bölgede, belirli sınırlar arasında eğri ile
x-ekseni arasındaki alanı bulabiliriz. Bu şekilde integ-
ralin alt ve üst sınırları verilerek, alan gibi, değerlerin
bulunmasına belirli integral diyoruz. Belirli integral
bir kuvvetin bir cisme yaptığı işin hesaplanmasında,
bir cismin takip ettiği yolun uzunluğunun bulunma-
sında, hacim hesaplamalarında çok kullanılır.

-216-
Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz. GbiJ.tv- ~•\\(M..-.: ,...,.._,,~~"'c~'k_ f~\:.r;~~"'~

,H.11-v-~l\ ~(\ i' ıi-tı-\ e...
. J 2
dx =?
•
u- -
2x + 3x - 2

1 12x 1
A) 5 ın - -- 11 +K B) 5 ın 1X+21
2x - 1 + K
x+2
1 1 12x
C) S In 12x
X - 2 1 D) S ln - +-11 +K
+ 1 +K X- 1

E) 5 ln l-
x+l
- 11 +K
2x -

"'-=- x.1._ 2-7- ~ ~ =-~ dı

( ~x dY-..
2· J (x-2)(x+2)
2x dx = ?---4J Xz. -z'Z...
·
./ J ~ ::= ~l ııt t+C =-l-dx7-4 l-t c_
A) 2 ln 1: ~; 1 +K B) 2 ln Ix+2
x - 21 + K

C) ln I x 2 - 4 1+ K D) 2 ln I x 2 - 4 1 + K
E) 2 ln I x 2 + 4 1 + K
4. J dx -?
2 - .
1 + 9x

A) - tan -1 3 x + K B) tan· 1 3x + K
1 1 1 1
C) - 3 tan· 3x + K D) 3 tan· 3x + K
1 1
E) 9 tan - 3x + K

5. J ✓ 1 + 16x 2 dx =?

A) 4x j 1 + 16x2 + ~ ln ( 4x + j I + 16x2 ) +K

B) x j l + 16x2 + ~ ln (x + j 1 + 16x2 ) + K

C) 4 j I + 16x2 + ln ( 4x + j 1 + 16x2 ) + K

D) 4 j 1 + 16x2 + ~ ln (x + / 1 + 16x2 ) + K

E) x / 1+16x2 + ~ ln(4x+/ı+l6x2 )+K

6. Jx ln x dx =?
2 2
X X
A) x ln x - - +K B) ln x - 2 + K
2
2 2 2
X X 2 X
C) - lnx - +K D) x ln x - - +K
2 4 2
2
X
E) x ln x + - + K
2
-218-
7· f x cos x dx = ?

A) x sin x + sin x + K B) x sin x + cos x + K

C) x sın x - cos x + K D) - x sin x - cos x + K

E) - X (sin X - cos x) + K

8. Bir cismin t anındaki konumu X = 21 (2t + })

3/2
(m) ve

ile veriliyor, Cismin t 1 = O saniyeden t2 =5

saniyeye kadar aldığı yolu bulunuz.

A) 17,5 m B) 22,5 m C) 12,5 m

D) 15,5 m E) 20 m

-219-
ff Kısmi ve Yönlü Türev

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• kısmı türevin ne olduğunu, nasıl bulunduğunu

• yönlü türevi
• gradyantı

• diverjans ve rotasyoneli (curl) öğreneceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Kısmı Türev
• Diferansiyeller
• Zincir Kur alı
• Yönlü Türev ve Gradyant
• Diverjans ve Curl (Rotasyonel)
• Özet
• Değerlendirme Sorulan

ÖNERİLER

• Bu ünitede göreceğiniz konular kısa ve öz tutulmuşlar. Bu bakımdan

konuları dikkatle okuyup kavramanız önemlidir,
• Örnekleri ve problemleri çalışmanız yararlı olur.
1. GİRİŞ
Daha önce bir fonksiyonu tanımlarken, bağımsız bir değişken (x) ve
buna bağlı olarak değişen yani bağımlı bir değişkeni ele almıştık. Bu
ünitede iki bağımsız değişkenli fonksiyonu ele alacağız. İkiden fazla
bağımsız değişkeni olan fonksiyonlar da benzer şekilde ele alınıp
incelenebilir.

İki değişkenli bir fonksiyon olarak z = f(x,y)'yi ele alalım. Burada x ve

y bağımsız i ki değişkendirler. Bunlar (x,y) gibi sayı çiftlerini
oluştururlar. Her bir sayı çiftine karşılık z'nin bir değeri vardır, bu
d eğere bağımlı değişken diyoruz, çünkü (x,y) sayı çiftine bağlı olarak
b ir değeri olacaktır. Bir diğer kabul ettiğimiz durum ise, (x,y) sayı
çiftine bağlı olarak z'nin bir tek değerinin olması, buna karşılık bir z
değeri için en az bir tane (x,y) sayı çiftinin olmasıdır.

z = f(x,y) ile verilen fonksiyonun grafiği üç boyutlu ortamda bir

yüzeydir. Örneğin,
z=x2+y2 (13.1)

z = x2 veya z = y 2 parabolünün z-ekscni etrafında dönmesinden

oluşan bir yüzeydir ve şekil 13. 1 'de gösterilmiştir. Grafik, xy-
düzlemine paralel düzlemlerle kesildiğinde, oluşan kesişim eğrilerinin

Şekil 13.1 Şekil 13.2

X

-221-
xy-düzlemindeki izdüşümlerine seviye (düzey) eğrileri adı verilir,
şekil 13.2. Bir seviye eğrisi üzerindeki noktalara karşılık gelen
yüzeydeki noktalar aynı yüksekliktedir/er. Her seviye eğrisi z'nin bir
değeri için elde edilmektedir. Örneğin z= 1,2 ... gibi.

2. KISMi TÜREV
Eğer z = f (x , y) olarak verilen bir fonksiyonda, y bir sabit olarak
değerlendirilip, fonksiyonun x 'e göre türevi alınıyorsa bu türeve kısmi
iJf .
türev adı verilir ve şu şekilde gösterilir; dx veya fx. Aynı şekılde x

bir sabit olarak kabul edilip y'ye göre türev alındığında

ar
dy veya fy

olarak gösterilir. Örneğin

f (x,y) = 2x 2 + 3xy 2 + 21n (x + y)

fonksiyonunun (x,y) noktasında x'e göre türevi

a 2 2
a- x f (x,y) = f X
(x,y) = 4x + 3y + - -
X+y
ve y'ye göre türevi de
a 2
~ f (x,y)
ay
= fy (x,y) = 6xy + - -
x+y
olacaktır.

Kısmi türevin anlamını geometrik yolla izah etmeye çalışalım. Şekil

13.3 'te verilen yüzeyin denklemi z=f(x,y) olsun. yüzeyi xz-düzlcmine
paralel y =d düzlemi ile kestiğimizde oluşan kesişim eğrisi ABC elde
edilir. Bu eğri üzerindeki her noktada y=d sabit olmaktadır. Fonksiyo-
nun B [x_, d , f (x,d)] noktasındaki, x'e göre kısmi türevinin değeri by
noktada ABC eğrisine çizilen t teğetinin eğimi olacaktır. Aynı yolla
yüzey yz-düzlemine paralel x=k düzlemi ile kesilirse yüzey üzerinde ve
x=k düzleminde olan bu kesişim eğrisi DBE olsun, şekil 13.4. Bu
eğriye B [k , y , f (k,y)] noktasında çizilen teğetin eğimi, y 'ye göre

fonksiyonun bu noktadaki kısmi türevinin değeridir, f y (k , y). Bir

-222-
 z.

y y

X X Şekil 13.4

değişkenli fonksiyonlarda olduğu gibi burada da fx , x'e göre

fonksiyonun, (y=d için) değişim hızını, fy ise y'ye göre (x=k için)
değişim hızını vermektedir.

Verilen f(x,y) fonksiyonunun x veya y'ye göre elde edilen kısmi'

türevin, x veya y'ye göre ikinci kısmı türevi alınabilir;

(önce y'ye göre sonra x'e göre)

(önce x'e göre sonra y'ye göre)

Örnek 1. f (x,y) = yex - sin ( : ) + x 2 y3 fonksiyonunun

birinci ve ikinci kısmı türevlerini hem x'e göre ve hem de

y'ye göre bulunuz.

-223-
 Çözüm:

fx (x,y) = ye X + Yx 2 cos (y)

x + 2 xy 3

f Y (x,y) = ex - : cos ( ~ ) + 3x2 y2

f " (x,y) - ye' - ~; cos (~ )+::sin (~ )+ 2y 3

f
YY
(x y)
'
= -12 .
sın
(y)
-
X
= 6x 2
y
X

f
xy
= e X + - }2 cos -X (y) - - Y sın
3
. (y)
-
X
+ 6xy 2
X X

f yx =e + -2
X }
cos -X(y) - - Y 3
sın
. (y)
- + 6x y
X
2
X X

Örnekte verilen ikinci kısmi türevlerden son ikisi fxy

karşılaştırıldığında birbirlerine eşit olduğu görülür. İki değişkenli
fonksiyonlar için genellikle , bu böyledir.;.

Üçüncü ve daha yukarı kısmı türevlerde de benzer yol takip edilir.

Örneğin f fonksiyonunun önce x'e göre sonra da y'ye göre iki kez kısmı
türevi ~

şeklinde gösterilir.

İkiden fazla bağımsız değişkenli fonksiyonlarda, hangi değişkene göre

kısmi türev alınacaksa diğerleri sabit tutulur ve işlem yapılır.

-224-
3. DİFERANSİYELLER
z = f (x , y) ile verilen, x ve y'ye göre birinci kısmi türevi olan
fonksiyon için, x ve y bağımsız değişkenlerinin diferansiyelleri dx ve
dy 'dir.

Bağımlı değişken olan z'nin diferansiyeli ise

dz = df (x , y) = fx (x , y) dx + fy (x , y) dy (13.2)

şeklinde ifade edilir. Bu z =f (x , y) fonksiyonunun toplam

diferansiyelidir .

2 . 3
Örnek 2. Z = X Sın y fonksiyonunun toplam
diferansiyelini bulunuz.

Çözüm : Toplam diferansiyel için

2
fx (x , y) = 2xsin 3y , 3x cos 3y
elde edildikten sonra
dz = 2x sin 3y dx + 3x2 cos 3y dy
olarak bulunur.

4. ZİNCİR KURALI
Daha önce bir değişkenli fonksiyonlar için uyguladığımız zincir
kuralını birden fazla değişkene sahip fonksiyonlar ıçın de
uygulayabiliriz. Örnek olarak u = u (x, y) ve v = v (x , y) verilen
fonksiyonların sürekli ve birinci kısmı türevlerinin olduğunu kabul
edelim. u ve v'nin fonksiyonu olan F'nin de sürekli ve birinci kısmı
türevinin olduğu bölgede, x ve y'ye göre kısmı türevleri

aF a Fa u aF av (13.3)
dx =
rucJx + cfvdX
ve
aF aF a u a Fa v (13.4)
dy =
a u -;ry + av dy
şeklinde ifade edilir.
-225-
 2 2
Örnek 3. F (u, v) = u - v , u = x + 3y ve v = xy
olarak verilmektedır. :-ı x
. aF ve
aF 'yi bulunuz.
o ay
Çözüm : Eşitlik(l3.3) ve (13.4)'ten
oF ou au
a u = 2u dX = ı -=3
ay
oF av av
--=x
cFv = - 2v dX=y ay
Buna göre
oF 2 (x + 3y) + (-2xy) y
O X = 2u + (-2v) y

= 2x + 6y- 2xy2
oF
dy = 2u (3) + (-2v) x = 6 (x + 3y) - 2x y
2

= 6x + 18y - 2x2 y
olarak bulunurlar.

5. YÖNLÜ TÜREV VE GRADYANT

İki değişkenli bir fonksiyonun z = f (x , y) kısmı türevini bulurken
fonksiyonun değişim hızını ya x'e göre y'yi sabit kabul ederek
bulmuştuk, fx , veya x'i sabit tutarak y'ye göre bulmuştuk, fy
Türevi bulunan noktadan yüzeye çizilen teğetlerin, xy-düzlemindeki
izdüşümleri ya x-eksenine paralel veya y-eksenine paralel olmaktadır,
şekil 13, 3 ve 4. Burada aklımıza bir soru gelmektedir. Acaba, xy-
düzleminde x-ekseni ile belli bir açı yapan bir vektör doğrultusunda
f(x,y) fonksiyonunun değişim hızını nasıl bulabiliriz? Bu sorunun
cevabını teşkil eden, xy-düzlemindeki bir doğrultuya göre
f(x,y)'nin değişim hızına
- yönlü türev

için .ıı.y-düzlcmindc u - cos 0i

adını veriyoruz. Bunun
. + sin 0j. ile ver.ilen bir birim vektör
-226-
 alalım, şekil 13.5. Bu vektör
doğrultusundaki f(x ,y) fonksiyonu-
y
nun yönlü türevini D~ f (x ı , y ı) ile
gösteriyoruz. Buna göre yüzey
üzerindeki P [ x 1 , y 1 , f (x 1 , y 1) J
~
~
noktasında yüzeye çizilen teğetin
eğimini F(x,y)'nin (x 1 , y 1) nokta-
sındaki yönlü türevi verir. Teğetin
X
xy-düzlemindeki izdüşümü u birim Şekil 13.5
vektörü doğrultusundadır.

Verilen ~ birim vektörü doğrultusunda (x 1 , y 1)"deki yönlü türev

(13.5)

ifad~siyle bulunur. Görülüyor ki, yönlü türev kısmı türevlerin

genelleştirilmiş idir.

2 2
Örnek
A(2, -1)
4. f (x , y) = 3x - xy + 4y
noktasında yön] ü türevini
-a = 3i.fonksiyonunun
. vektörü
+ 4j
doğrultusunda bulunuz.

a
Çözüm : a yönündeki birim vektör olacağından
u= lil
- 3~ 4~ 3 . 0 4
u= 5 ı + 5J ➔ cos 0 = 5 , sın =5

olur. fx (x, y) ve fy (x , y) 'nin A(2, - 1) noktasındaki

değerleri

fx(2,-1)=6x-y 12+1=13

fy(2,-1)=-x+8y = ~2-8=-10
-227-

I
 olarak bulunur. Eşit. (13.5) kullanılarak

D~f (2, -1)~13. }+ (-10). }= 9- 8 =1

elde edilir. Bulunan bu değer, f(x,y) yüzeyine
P [2, -1, f (x 1 , y 1)] = P (2, -1, 14) noktasında çizilen ve xy-

düzlemindeki izdüşümü a doğrultusunda olan teğetin

eğimidir.

Yukarıda verilen eşit.(l3.5)'i birim vektör u ile bir başka vektörün

skaler çarpımı şeklinde de yazabiliriz. Buna göre yönlü türev

D~f (x, y) = (cos 9 i + sin j). [fx (x, y) i + fy (x, y) ]] (13.6)

olarak yazılabilir. Bu eşitlikte verilen ikinci vektör oldukça önemlidir.

Bu vektör gradyant olarak adlandırılır, V f (x , y) veya grad f (x , y),
! ile gösterilir.

Böylece, f (x , y) fonksiyonunun gradyantı

(13.7)

olarak verilir. Bu, f(x,y) fonksiyonuna ve (x,y) noktasına bağlıdır. x y-

auz eminde olduğuna dikkat ediniz. y

Birim vektör u 'nun, gradyant

V f (x , y) ile yaptığı açı a
olsun, şekil 13.6, buna göre
yönlü türev
A(x, y)

D~ f (x, y)
- -+
= u. V f (x, y) o X

Şekil 13.6

-228-
 D~ f (x, y) = 1V f (x , y) 1 cos a (13.8)

olacaktır. Buradan yönlü türevin maksimum değerinin a = O da elde

edileceği görülmektedir. Buna göre şöyle diyebiliriz. f (x,y)
fonksiyonunun A (x,y) noktasındaki yönlü türevi,
fonksiyonunun bu noktadaki gradyantının yönünde
maksimumdur ve değeri IV f (x , y) l•ye eşittir.
Gradyantın bir başka önemli özelliği, z = f (x , y) fonksiyonunu,
P (x 1 , y 1) noktasındangeçen xy-düzlemindeki seviye eğrisine o noktada
dik olmasıdır. Şekil 13.7 'de gösterildiği gibi · C verilen fonksiyonun
bir seviye eğrisi olsun. Hatırlarsanız bu seviye eğrisi üzerindeki her
nokta için z sabittir.

p (x 1 , y 1) noktasından geçen bu seviye eğrisine, f (x,y)

( fonksiyonunun bu nok- y
tadaki gradyantı, eğriye
o noktada diktir.
C
Yönlü türev ve gradyantın
üç değişkenli fonksiyon
için w = f (x,y ,z) uygulan-
ması aşağıda verilmiştir. o
Yönlü türev için birim
vektör u
Şekil 13.7

; = cos a 1+ cos 13 ] + cos y k (13.9)

ile verilmektedir. Şekil 13.8 'de bu vektör ve açılar gösterilmiştir. Bu

vektörün bileşenlerine yön kosinüsleri denir. Büyüklüğü aşağıda
verildiği gibi birdir,

-229-
 'Z

a.
/

Şekil 13.8
X

Yönlü türev o: f (x, y, z),

o; f (x , y , z) = f x (x , y , z) cos a + f Y (x , y , z) cos ~ + f 2 (x , y , z) cos y (3 .10)

Gradyant V f (x , y , z) ise

V f (x, y, z) = fx (x, y, z)i + fy (x, y, z) J+ f 2 (x, y, z) k 13.fl)

ile verilmiştir.

İki değişkenli fonksiyonlar için tanımladığımız seviye eğrileri, üç

değişkenli fonksiyonlarda w=k gibi bir sabit olduğunda bir seviye veya
düzey yüzeyi elde edilir. Bu yüzeydeki bütün noktalar aynı w değerine
sahiptirler. Örneğin w=f (x,y,z) elektrik potansiyelini ifade ediyor ise
seviye yüzeyleri, eşpotansiyel yüzeylerini tanımlar ve bu yüzeydeki
noktalar aynı elektrik potansiyelindedirler. Eğer w=f (x,y,z), bir
sıcaklığı ifade ediyor ise bu fonksiyon için bir seviye yüzeyi,
tanımlanmış ise bu yüzey üzerindeki her nokta aynı sıcaklıkta
olacaktır. Eşit. (13.11) ile (x 1 , y 1 , z 1) noktası için bulunan
gradyant, bu noktanın bulunduğu seviye yüzeyine, verilen
noktada etiktir.
-230-
 2 2
Örnek 5. <j)=x -y elektrik potansiyelini ifade

etmektedir. Elektrik alanı = - v' <j) E

ile verilmektedir.
P (2,1) noktasından geçen eşpotansiyel eğrisini, bu
noktadaki elektrik alanının yönünü ve büyüklüğünü
bulunuz.

Çözüm : Verilen ifade iki değişkenli olduğundan, verilen

noktadan geçen seviye eğrisi için qı değerini bulalım, buna
göre
qı (2, 1) = 4 - 1 = 3 = sabit

elde edilir. Böylece x 2 - y2 = 3 ile verilen ifade P(2, 1)

noktasından geçen seviye eğrisini (eş potansiyel eğrisini)
---+
tanımlar. v' <j) ise

v' <j) = 2xi - 2yj

olarak bulunur. P (2, 1) noktasındaki değeri

v' <j) (2 , 1) = 4i - 2j

olacaktır. Elektrik alanı E = - V <j) olduğundan

E = - v <1> = - 41 + 2j
u!
elektriAalanının yönünü vermektedir (veya _ 2i + j) ,
, ,
büyüklüğü ise

olur.

-231-
6. DİVERJANS VE CURL (ROTASYONEL)

Geçtiğimiz kesimde eşit. (13.11) ile verilen gradyantı

---
V f (x , y , z)
(a~ a~ a,...)k f (x , y, z)
= dX 1 + ay J + az
şeklinde yazabiliriz. Buna göre V (del veya nabla diye okunu r)

(13.12)

olarak gösterilebilir. V 'ya vektör operatoru denir. Tek başına bir

anlamı yoktur. Önüne fonksiyon yazıldığında anlam kazanır.

F (x, y, z) = F x (x,
. .
y, z) i + F Y(x, y, z) j + F x (x, y, z) k (13.13)

ile verilen bir vektör fonksiyonumuz olsun.İkinci üniteden hatırlarsanız

vektörlerin skaler ve vektörel olmak üzere iki çeşit çarpımı vardır. Bu
çarpımlar eşit. (13 .12 ve 13 )'e uygulandığında önemli kavramlarla
karşılaşırız.

Vektör operatörü V ile F vektör fonksiyonunun skaler

çarpımı

--,. -+ • ..... aFx aFY aFz (13.14)

V . F = dıv F = ax + ay + az
olur. Buna F 'nin diverjansı adı verilir. F . V şeklinde yazılmaz.

V muhakkak bir ifadeden önce yazılmalıdır.

.....
Vektör operatörü V ile F vektör fonksiyonunun ı•ektörel
çarpımı

V x F = curl F = rot F (13.15)

-232-
 ....
şeklinde yazılır. Buna F ' nin c url (k ö rl)'ü veya r o tasyoneli d e n ir.
Bunların dışında gradyantla ilgili başka bir örnek, onun diverjansıdır.

Laplasyan (Laplacian): Vektör olmayan fonksiyonun bir

noktasındaki gradyantıvektördür. Buna göre gradyantın diverjan s ı
........
yazılabilir. V . V (ı)=div gradw , buna Laplasyan adı verilir.

--+ --+ . a aro a aro a aro

V. V (ı)=dıv grad(ı)=-""L:"""+--+---
ax ax ay ay az az

2 2 2 2
aro a(ı) aco--+ 2
= - - + - - + - - = V ro V ro (13.16)
ax 2 ay 2 az 2

Laplasyan fizikte önemli yer tutar, örneğin

2 ı a(ı)
V ro = - - (difüzyon veya ısı iletimi denklemi) (13.17)
a2 at

2
V ro = -
1 a-
- ro 2
(dalga denklemi) (13.18)
a2 at 2
2
V (ı) = O (Laplace denklemi) (13.19)

Bu ifadelerden anlaşıldığı gibi V vektör operatörü birçok fiziksel

olayların denkleminde önemli bir yer tutmaktadır.

ÖZET

Bir değişkenli ifadelerin türevlerinden farklı olarak iki

ve daha fazla değişkenli fonksiyonların türevi, kısmi
türev olarak adlandırılır. Bir değişkene göre kısmi
türev bulurken, değişkenlerden bir tanesi hariç,

-233-
 diğerlerini sabit kabul ederek, o değişkene göre
türevini buluyoruz, fonksiyonu sanki bir değişkenli
imiş gibi goruyoruz. Dolayısıyle o değişkene göre
fonksiyonun verilen noktada değişim hızını
belirliyebiliyoruz. Örneğin z=f(x,y) fonksiyonunun x'e
göre değişimi, y'nin belirlenen sabit bir değerine göre
(y=c "b") az - ar(x, c) şeklinde yazarak bulabiliyoruz.
gı I dx - dx
Birinci kısmi türevin de, yine x veya y'ye göre kısmi
türevi alınarak ikinci kısmi türevi elde edilebilir.
2 2 2
~ ~ ~ gibi. Bunun dışında bir fonksiyonun be-
2' dxd ' 2
ax y ay
lirli bir yöndeki türevi alınabilir. Burada fonksiyonun
o doğrultuda değişkenlere göre değişim hızını ölçü-
yoruz. Buna yönlü türev adı verilmektedir ve yön,
verilen vektörün doğrultusuna göre bulunmaktadır.

Yönlü türevde gradyant olarak adlandırılan bir vektürle

karşılaşıyoruz, V f (x, y) = f x (x, y) i+ f Y (x, y) j.
Fonksiyonun verilen bir noktasındaki yönlü türevi, bu
noktadaki gradyantının yönünde maksimum olmaktadır

ve değer I V f (x , y) 1 'ye
bu eşittir. Gradyantın biç
başka önemi ise f(x,y) k seviyesi egrısıne, eğri
üzerindeki bir noktada, bu noktaya göre bulunan
ıgradyantın eğriye dik olmasıdır.

Gradyantın V f (x, y, z) =(1___ i + 1.__j + 1- k) f (x, y, z) şeklinde

dx dy dz
açık yazılımında kullanılan parantez içerisindeki ifade
vektör operatörü olarak adlandırılmaktadır. Önüne bir
fonksiyon geldiği zaman anlam kazanır. Önüne gelen
fonksiyon bir vektör fonksiyonu olabilir. Bu durumda
V.F , F 'nin diverjansı, V x F, F'nin rotasyoneli adını
alır. Gradyant bir vektür olduğu için bunun diverjansı
, olan V. Vm ifadesi Laplacian olarak bilinir.
-234-
 DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların doğru yanıtlarını verilen

seçenekler arasından bulunuz.
1. z = 50 - x 2 - y2 , z 2:: O ile verilen yüzeyin P (x , y) = P (3,4)
noktasından geçen seviye eğrisinin denklemini bulunuz.

2
A) x 2 + y2 = 50 B) X + y 2 = 25 C) x
2
+ y 2 = 75
D) X
2
+ y2 =Z E) x 2 + l - 25 = z

c>2 r
2. f (x, y) = x3 y2 - x 5 y3 ifadesi için - - - ' y i bulunuz.
ax ay
A) 6x 2 y - 15x4 y2 B) 3x
2
y - 5x y
4 2
C) 6x 2 y2 -15x 3 y2
D) 6x2 y - 3x 5 y E) 6xy2 - 20x 3 y3

3. z = j 9x 2 + 9y 2 - 36 yüzeyinin y=l düzlemi ile kesişmesi sonuc u

oluşan eğriye, P(2 , l,3) noktasında çizilen teğetin eğimini bulunuz .

A)3 B) 5 C)4 0)6 E) 2

4 . f( x, y ) = x3 + 4 x2 y - y4 1·on k sıyonunun
. .. ı··u
yon türevini P(l, -3)
3 ~ 4 ~
noktasında, u =5 ı + 5J yönüne göre bulunuz.

A) 102 B) 87 C) 77 D) 65 E) 56

-235-
5. f (x , y) = e - xy fonksiyonunun P(l, -1) noktasındaki yönlü türevini
; = -i + fi J vektörü yönüne göre bulunuz.
e
A) (-1 + -.,/3) 2 B) ( 1 - -.,/3) e C) ( - 1 - -.,/3) e

e e
D) ( 1 - -/3) l E) - ( 1 + /3) 2

6. f (x, y) = x2 + y2 fonksiyonunun P(3,4) noktasındaki gradyantını

-
V f (3, 4) bulunuz.

A) 6i + SJ B)
. .
6i - Sj C) Si+ 6J
D) 2i + 3] E) - 6i - S]

7. <1> = ey sin x ile elektrostatik potansiyel ifadesi veriliyor. Elektrik

alanının P(~ ,3) noktasında en büyük değeri hangi yöndedir?

fi i - J fi i - J
fi~ ~
A) B) - C) - 2 ı -J
D) fii + J E) - fii + J

8. f (x, y) = 2x2 + y l-
ile verilen fonksiyonun P(2,3) noktasında
hangi yönde artması en yüksektir?

A) 8i - 5] B)
. .
8i+ 6j C)
. .
8i + 5j
D) - Si+ 5J E) - 8i - 5J

-236-
 Koordinat Sistemleri
1 ve Eğrisel İntegral

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• polar, silindirik ve küresel koordinat sistemlerini,
• bir koordinat sistemindeki alan, hacim elemanlarını, Jacobianı,

• bir kuvvet tarafından bir cisim üzerine yapılan işi

• tam diferansiyeli
• korunumlu kuvveti öğreneceksini,z.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Polar Koordinatlar
• Silindirik Koordinatlar
• Küresel Koordinatlar
• Jacobians
• Eğrisel İntegraller

• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Daha önceki ünitelerden yararlanarak değerlendirebileceğiniz bu ünite-
yi, aceleye getirmeden çalışınız.
• Verilen örneklere ve problemlere bol vakit ayırınız.
• Eğrisel integrallerde farklı yollar seçiniz.
• Tam diferansiyelli bir eğrisel integrali çeşitli yollarla bularak sonuçla-
rı karşılaştırınız.
 1. GİRİŞ
Birçok problemlerde, Kartezyen koordinatlarını kullanmak yerine başka
koordinat sistemlerini kullanmak daha uygun olmaktadır. Şimdiye
kadar, genel olarak, Kompleks (Karmaşık) Sayılarla ilgili ünite hariç,
Kartezyen koordinat sistemi kullanıldı. Bu ünitede, düzlem için polar,
üç boyutlu durumlarda silindirik veya küresel koordinatlardan
bahsedilecektir.

Koordinat sistemlerine ek olarak, eğrisel integrale de yer verilecektir.

2. POLAR KOORDİNATLAR
Polar koordinat sistemi şu şekilde oluşmaktadır: Sabit bir O
noktası; pol (polc) veya orijin olarak adlandırılır, yarım doğru
olan Ox ekseni; polar eksen adı verilir ve 0 açısı; polar eksen
ile O'dan verilen noktaya çizilen
doğru arasındaki açı (saat yönünün
tersinde). Bir düzlemde A noktası
'7 verilmiş olsun. Bu noktanın
~ . - orijine uzaklığı r ve -;.o&açısı da
0 olsun, buna göre bu noktanın
polar koordinatlarda gösterimi polar eksen
O -'<----''----------ı-x
şekil 14. 1 'de verilmiştir.

Böylece A noktasının polar Şekil 14.1

koordinatlardaki konumu A( r,0 )

ile belirtilmektedir. r noktanın orijine olan uzaklığı, 0 ise OA'nın
polar eksen ile saat yönü tersinde yaptığı açı olmaktadır.

0 açısı saat yönünde alınırsa, negatif olarak değerlendirilir. Verilen

nokta OA üzerinde değil de, OA 'nın ters yöndeki uzantısı üzerinde ise r
de negatif olur şekil 14.2.

xy-düzleminde Kartezyen koordinatları ile polar koordinatlar

birbirlerine şu eşilliklerle bağlıdırlar, şekil 14.3,

-238-
 IOill = IOB ' I

5 7C
Şekil 14,2
6

X = r COS 0 (14.1)

y = r sine (14.2)

r= J x2 + y2 (14.3)

tane = ~ (14.4)
X

·{(x, y)
(r, e)
xy-düzlemindc Kartezyen koor-
dinatlarına göre yazılan alan
elemanı dA=dx dy, polar koor-
dinatlarda şekil 14.3'te görüldü-
ğü gibi
o
Şekil 14.3 dA = dr . (rd0) = rdr d0 (14.5)
ile ifade edilmektedir. (r d0)
alan elemanının iç tarafta kalan yay uzunluğudur (r çemberin yarıçapı ,
d8 radyan cinsinden) .

Şekil 14.4 'ten görüldüğü gibi C eğrisinin ds yay uzunluğu

ds 2 = ctr2 + (rd0) 2 (14.6)

kullanılarak

(14.7a)

veya

-239-
 ds ~j 1 +r2 ( ~~) dr (14.7b)

bulunabilir.
y

ds

(r, 0)
Şekil 14.4

X
o
C

3. SİLİNDİRİK KOORDİNATLAR
Üç boyutlu uzayda, Kartezyen koordinatlar~dışında kullanılan
bir başka
sistem silindirik koordinatlardır. xy-düzleminde polar koordinatlarının,
z doğrultusunda ise Kartezyen koordinatının kullanıldığı bu sistem
şekil 14.S'te gösterilmiştir. Nokta, Kartezyen koordinat sisteminde
A(x,y,z), silindirik koordinat sisteminde ise A(r,0 ,z) şeklinde
tanımlanır.
z

' ', A(r,0,z)

Şekil 14.5 y
y

-240-
Bu koordinat sisteminin Kartezyen koordinat sistemi ile olan bağlantısı
şu eşitliklerle verilmektedir;

X =r COS 0 (14.8a)
y=rsin0 (14.8b)
z =z (14.8c)

Üç boyutta bir eğrinin ds yay uzunluğu silindirik koordinatlarda

2 2 2 2 2 (14.9)
ds = dr + r d0 + dz

ifadesiyle, hacim elemanı dV(=dxdydz) ise

dV = r dr d0 dz (14.10)

ifadesiyle elde edilir.

Ö· rnek 2 2
1. z = 4-x - y ile verilen paraboloidin
denklemini silindirik koordinatlarında yazınız.

Çözüm : Verilen ifade z = 4 - (x 2 + y2) şeklinde yazılıp

eşit. (14.8) kullanıldığında

z=4- cr2 cos 2 e + r2 sin 2 0)

z=4-r2
olarak elde edilir.

4. KÜRESEL KOORDİNATLAR

Üç boyutlu uzayda kullanılan üçüncü koordinat sistemi küresel

koordinatlardır . Silindirik koordinatlar eksen simetrisine sahip üç
boyutlu problemlerde tercih edilmekte, küresel koordinatlar ise bir
nokta simetrisine sahip problemlerde tercih edilmektedir.

Kartezyen koordinatlarındaki A(x,y,z) noktasının, küresel koordinatları

-241-
A(p , 0 , <l> ) ile verilmektedir, Burada p ; orijinden (0) noktaya
olan uzaklık (OA), 0 ; A noktasının xy-düzlemindeki izdüşümü olan
B noktasının polar koordinatı, <1> ise pozitif z ekseni ile OA'nın yap-
mış olduğu açıdır. Bunlar şekil 14.6'da gösterilmişlerdir. Kartezyen
koordinatı ile bağlantısı şu eşitliklcrle verilmektedir.

A( p, 0, <J))

y
Şekil 14.6 y
I
1 /
0 '..... 1 /
..... 1/
X --------'-J/
I3

x = p sin <j) cos 0 (14.lla)

y = p sin <j) sin 0 (14.llb)

z =p cos <1> (14. llc)

Buna göre

2 2 2 2 (14.12)
p=x+y+z

y X
tan 0 = -X ; cos 0 sine= -==y==- (14.13)
/x2+y2 / x2 + y2

-242-
 z ./ x2+y2
cos <!> =-' sin<J>= - - - - - - (14.14)
p P
Üç boyutta bir eğrinin ds yay uzunluğunun küresel koordinatlardak
ifadesi
2 2 2 2 2 2
ds 2 = dp + p d<j> + p sin <!> d0 (14.15)

hacim elemanının (dV) ifadesi ise

2
dV = p sin <J> dp d0 dq> ( 14.16)

ile verilmektedir.

Örnek 2. Kartezyen koordinatlarında verilen

A (2 , -2 )3 , 4) noktasını küresel koordinatlarla ifade

ediniz.

Çözüm Verilen nokta için x = 2, y = -2 /3, z = 4

değerlerine sahiptir. Eşit. (14.12, 13 ve 14)'ten,

p= ✓ 4+12+16

y -2/3 1C 5ıc
tan 0 = -/3 ⇒ 0=-:r veya 3
X 2
z 4 1C
cos <!> = ⇒ <!>
4
p 4J2
5ıc 1C
olarak bul un urlar. Buna göre A(4/2, - ) elde
3' 4
edilir.

-243-
5. JACOBIANS
Düzlemde veya uzayda verilen bir noktanın çeşitli koordinat
sistemlerinde tanımlanmasını gördük. Bunun yanında bir alan elemanını
ve hacim elemanını tanımladık. Bu arada Kartezyen koordinatlarındaki
x , y ve z 'nin diğer koordinatlarda kullanılan, ( r , 0 ), (r , 0 , z) veya
( p , 0 , <1> ) gibi değişkenlerin fonksiyonları olduklarını söyliye-
biliriz.

J:ıcolıians hize kısa yoldan, başka değişkenler cinsinden, alan ve hacim .

elernamnı yazmamızı sağlar. Örneğin x v..c ~nin ve 0 'ya gö-re
acobianı şu şekilde verilmektedir,

ax ax
a (x ' y) ae (14.17)
a (r , 0) ay
ae
Alan elemanı dydx, (r, 0 ) sisteminde

dA = 1J I dr d0 ' (14.18)

şeklinde verilmektedir. IJI eşit.( 14 . 1 7) ·1e verilen determinan t ın

(Jacobians) mutlak değeridir.

Örnek 3. x = r cos 0, y = r sin 0

ile verilen x, y'nin
Jacobianını ve polar koordinatlarındaki alan elemanını
bulunuz.

Çiizüm : Eşit. (14. l 7)'deki determinantın elemanları

ax ax
= cos 0, - = - r sin 0
ar ae
=
ay
sin 0, -- = rcos 0
ar ae
olacağından, x , y 'nin Jacobianı

-244-
 a (x , y) cos 0 - r sin 0 2
. 20 =r
J =---- = =r cos 0 + r sın
a (r , 0) sin 0 r cos 0

ve dA alan elemanı ise

dA = 1J I drd0 = rdrd0
olacaktır. Eşit (14.5) ile kıyaslayınız.

Üç değişkenli ifadelerde Jacobian ise, örneğin u(r,s,t), v(r, s, t),

w(r, s, t) ile verilen u, v, w'nin r, s ve t ye göre Jacobianı

au au au
ar as ar
a (u, V, w) av av av
1= (14.19)
a (r , s ' t) ar as aı

aw aw aw
ar as at
ile bulunur. r, s ve t değişkenleri cinsinden hacim elemanı dV ise

dV = 1J I dr ds dt (14.20)

olacaktır.

Küresel koordinatlar için Jacobianı bularak

bu koordinat sistemindeki hacim elemanını

D bulunuz. [Eşit. (14.16)]

D
6. EĞRİSEL İNTEGRALLER

Daha önceki integrallerle ilgili ünitelerde

integralden ve bir eğrinin üzerindeki iki nokta arasındaki eğri

-245-
uzunluğunu (yolu) veren ( -~ b 'V (:f
l + dx) inte-gralden bahsetmiş­
tik. Bu kesimde ise bir eğri boyunca gerçekleştirilen integrali ele
~tlacağız .
Bu integrale en güzel örnek, Mekanik dersk!"inizde görmüş
olabileceğiniz gibi, bir kuvvetin etkisiyle bir yol (eğri) boyunca
hareket eden cisim üzerine kuvvet tarafından yapılan işin bulunması.
-+
Uygulanan kuvvet F ve cismin yerdcğiştirme vektörü d ise
kuvvet tarafından yapılan iş

w= F . ct = ı F ı ı ci ı cos e (14.21)

kuvvet ile yerdeğiştirmenin skaler çarpımı olmaktadır. İfadedeki 0

açısı vektörlerin skaler çarpımından hatırlarsanız kuvvet ile
yerdeğiştirme arasındaki açıdır. Bu açının 90° olması veya bir başka
deyişle, kuvvetin, cismin yerdeğiştirme vektörüne dik olması
durumunda kuvvet tarafından bir işin yapılmadığı görülür. Kuvvetin dik
-+ -+
olmadığı durumunda ise I F I cos 0, d doğrultusunda kuvvetin bileşe-
ninin büyüklüğüdür, şekil 14.7.

Eğer kuvvet yola bağlı olarak bir değişiklik gösteriyor olabilir veya

dr
A

d
F
Şekil 14.7 Şekil 14.8

hareketin yönü zamana bağlı olarak değişiyor olabilir ise bu durumda

~

çok küçük bir yerdeğiştinne vektörü dr için yapılan işi

ile bulabiliriz, şekil 14.8. Kuvvetin C eğrisi boyunca A 'dan B'ye kadar
-246-
uygulanması sonucu yapılan toplam işi

ifadesiyle buluruz. Bu tür integrallere eğrisel integraller adı verilir.

Bulunan toplam iş, integrali alınacak ifadeye, integralin alt ve üst
değerlerine yani A ve B noktalarına, bir de A'dan B 'ye takip edilen yola
bağlıdır. A noktasından B'ye çeşitli yollar takip edilerek ulaşılabilir,
uygulanan kuvvetin, yolların farklı olması durumuna göre, yapmış
olacağı işler de farklı olabilir.

Örnek 4. Bir cisme = xy + x F i

kuvveti A(0,0) J
noktasından B(l ,2) noktasına kadar a) y=2x eğrisi ve
b) y = 2x 2 eğrisi boyunca 1
uygulanıyor. Her iki f /

durum için yapılan

y : ,' y= 2x
toplam işi bulunuz. ı,'B(l, 2)
♦
-

( dr = dx i + dy j ) '

Çözüm : a) y=2x eğrisi

boyunca şekil 14.9, X
o A (0, O)

Wa= f F . clı = J.
C C
xy dx + x dy
Şekil 14.9

y=2x ve dy=2dx olduğundan x=O 'dan x=l 'e kadar,

1

W,- j~ 1
(2x 2dx+2xctx)-( 2;
3
+x 2) 0

5
=3
2
b) y = 2x eğrisi boyunca, dy=4x dx olduğundan

-247-
 y dy
olarak bulunurlar. a) 'da X =2 ve dx =2 kullanırsanız

ve y=O'dan 2'ye intcgralini alırsanız yine aynı sonucu

bulursunuz. b) için de yapabilirsiniz.

Verilen örnekten de anlaşıldığı gibi A(O,O) noktasından B( 1,2)

noktasına kadar yapılan iş takip edilen yola bağlı olmaktadır.

Eğrisel integralde verilen F , x, y ve z'nin bir fonksiyonu olabildiği

gib i x, y ve z'de "t" gibi bir parametreye bağlı t'nin bir fonksiyonu
olabilirler. Böyle durumda bile, integrali alınacak ifade bir değişkenli
duruma getirilmekte ve ondan sonra o değişkene bağlı sınırlara göre
integrasyon işlemi gerçekleştirilmektedir.

·F 'nin x ve y 'nin fonksiyonu olduğunu kabul edelim. Buna göre

_.
F (x , y) = M (x ,
. .
y) i + N (x , y) j (14.24)

-+ • •
şeklinde yazılabilir. dr = dxi + dyj olduğundan eğrisel integral

(14.25)

olacaktır. Yukarıda da değindiğimiz gibi bu integralin sonucu iki nokta

arasında takip edilen yola da bağlıdır (Örnek 4.). Bazı eğrisel
integraller vardır ki, iki nokta arasındaki yol sonucu etkilemez. Bu tür
eğrisel integraller takip edilen yola (eğriye) bağlı değildir.Eşit. (14.25)
ile verilen iki değişkenli eğrisel integralin yola bağlı olup olmadığını
anlamak için tıa:-it fiıkar olctııkça önemli bü yöntem uyguluyoruz;

-248-
M(x,y)'nin y 'ye göre, N(x,y)'nin de x'e göre kısmı türevleri
birbirlerine eşit ise

a M (x, y) a N (x, y)
My (x, y) =---- = Nx (x,y) (14.26)
ay ax
integral yola bağlı değildir. Bu durumda integrali alınacak ifadeye

M (x, y) dx + N(x, y) dy (14.27)

tam (exact) diferansiyel diyoruz. Eğrisel integrali alınacak ifade

x, y ve z 'ye bağlı üç değişkenli ise,

M (x , y , z) dx + N(x , y , z) dy + P (x , y , z) dz (14.28)

bunun tam diferansiyel olabilmesi için

i)M aN aM aP aN aP (14.29)
ay
bu eşitliklerin gerçekleşmesi şarttır.

Eşit. (14.27) tam diferansiyel ise f(x,y) gibi öyle bir fonksiyon vardır
ki, f(x,y) 'nin toplam diferansiyeli (Mdx + Ndy)'ye eşittir. Buna göre

d f(x , y) = M (x , y) dx + N (x , y) dy (14.30)

olacaktır. Eşit. (13.2)'den yararlanarak

af af
= M (x, y) ve - = N (x, y) (14.31)
ax ay
elde edilir.

Eğer (Mdx + Ndy) tam diferansiyel ise, bu ifadenin A (x 1 , y 1 )'den

B (x2 , y 2 ) noktasına olan eğrisel integrali, yola bağımlı olmadığı için
bulunan f(x,y) fonksiyonuna göre

fC Mdx + Ndy = f(x 2 , Y2)- f(xı, Yı) (14.32)

şeklinde olacaktır.

-249-
 Örnek 5. eğrisel

integralini A(-1,2) 'den B (3,3) noktasına göre bulunuz.

Çözüm : M (x, y) = 4xy - y2 ve N (x , y) = 2

2x - 2xy
dM · c)N
M = - = 4x - 2y = - = N-,._
""ı~
a '
._j..~
.. _

y ay dx
--3~ ~j
1' -
~~
~
~
i ,
olduğundan
göre
integrali alınacak ifade tam difcransiyeldir. Buna
eğrisel
integral A 'dan B 'ye takip edilecek yola
~ '~ ~~ bağlı değildir. Dolayısıyla bu iki noktayı birleştiren bir
J t; -:'~ doğru boyunca bulunacak sonuç değişmiyecektir. Problemin
~ <1 ~ , • çözümü için bir başka yol ise eşit ( 14.32)'nin kullanıl-
't:ı o 3 j~ masıdır. Bunun için f(x,y) fonksiyonunun bulunması

~ ~°'::'.' ~~:,::::a : :~:i :~, 1

;,:~ ::::::~~- 4y • x~d:
I~ Lşeklındedır.
olacağından eğrisel
Buna göre

integral
y = 4 + 4 ve dy =4

1~~-
11

1
~
l {[4x (i +!)-(i+ }(] +½[x'. x(i+ })] } dx
s~'ôv-e.l::.
I/< ı'acde
-J
- _1
3
(121 108 x - T6"
\R"x 2 + 16 81 ) dx 19

olarak bulunur.

ii) M (x, y) = 4xy - y2, eşit. (14.31 )'e göre

d f (x , y) 2
dx = M (x , y) = 4xy - y
olacağ ından y'yi ırnhiL tutarak x'c göre integ rali alınırsa

-250-
 2 2
f (x , y) = 2x y - xy + g (y)

elde edilir. Buradaki g(y) sadece y'nin fonksiyonu olan bir

terimdir, bir başka deyişle x'e göre y sabit kabul edildiği
için, sadece y'ye bağlı bir integral sabitidir. Bulunan f(x,y)
nin y'ye göre kısmi türevi, yine Eşit.(14.3 l)'e göre
N(x,y)'ye eşit olacaktır. Buna göre N (x , y) = 2x 2 - 2xy
olduğundan

c)f (x , y) 2x2 dg (y)

- 2xy + dy N (x, y)
ay
eşitliğindendg 'nin sıfır olmas1 gerekir. Bu durumda da g,
dy
hem x ve hem de y'ye göre bir sabittir. Aranılan fonksiyon

2 2
f (x, y) = 2x y - xy + K

olacaktır. Eğrisel integralin değeri ise

f(3,3) - f(-1,2) 19

bulunur.

Yukarıda verilen örnekte genel olarak ikinci yol tercih edilir. Birinci
yol çeşitli açılardan biraz daha uğraştırıcıdır. İkinci yolu kullanabilmek
için eğrisel integrali alınacak ifadenin tam diferansiyel olması gerekir.

Eşit.(14.28) ile verilen ifadeyi tekrar ele alalım ,

M (x , y , z) dx + N (x , y , z) dy + P (x , y , z) dz
Bu ifade tam diferansiyel ise bu ifadeyi veren bir f(x,y,z) fonksiyonu
tanım! ayabiliyorsak

df(x,y,z) = M(x,y,z)dx + N(x,y,z)dy + P(x,y,z)dz (14.33)

-251-
yazabiliyoruz. Buna göre eşit (14.3 l)'e bakarak
clf af af (14.34)
M=- N=-, P=-
clx' ay clz
..... I\ ,. .........

olacaktır. dr = dxi + dyj + dzk kullanırsak,

(14.35)

olur. Eşitliğin sağ tarafındaki ilk parantez içerisindeki ifade grad f 'ten
başkası değildir. Bu bir -
F kuvvetini temsil ediyor ise

F = grad f = Vf (x,y,z) (14.36)

olarak yazılabilir. Buna göre eşit. (l 4.25)'e göre yapılan iş

olacaktır. Buradan da görülebileceği gibi yapılan iş takip edilen yola

bağlı olmayıp, başlangıç ve bitiş noktalarına bağlı olmaktadır. Buna
göre F = V f (x,y) ile verilen kuvvetin bir eğri (C 1 ) boyunca
A (x 1 , y 1) noktasından B (x 2 , y 2 ) noktasına yaptığı iş, B'den A'ya

başka bir eğri (C 2 ) boyunca yapacağı işe eşit olacağından,

fCı V f(x, y). ek - fc 2 V f(x, y). ek= O (14.38)

y
elde edilir. Böyle bir durumda
şunu söyleyebiliriz. Kapalı J(
C,

~
bir eğri için (C), eğer
M(x,y) dx + N(x,y) dy
tam bir diferansiyel ise
fc M(x,y)dx + N(x,y)dy =O X

olur. Şek il 14,10;

-252-
Eşit. (14.36) ile verilebilen kuvvetlere korunumlu kuvvetler diyoruz,
yer çekimi kuvveti gibi.

ÖZET

Kartezyen Koordinat sisteminin yanında, polar,

silindirik ve küresel olmak üzere diğer koordinat
sistemleri de kullanılmaktadır. bunların
kullanrlmasındaki amaç problem çözümlerine kolaylık
getirmeleridir. Bir düzlemde kullanılan polar
koordinatlarda, bir noktanın gösterimi (r, 0 ) sayı çifti
ile olmaktadır. r orijinden noktaya olan uzaklık, 0
polar eksen ile saat yönü tersinde, noktayı orijine
birleştiren doğru arasındaki açıdır.

Silindirik koordinatlarda bir nokta z)

(r, 0ile
verilmektedir. r, 0 polar koordinatlarındaki gibi, z ise
Kartezyen koordinatındaki z eksenine göre verilen
konumdur.

Küresel koordinatlarda bir nokta (r, 0 , <j> ) elemanları

ile verilir. r orijinden olan uzaklık, 0 açısı, noktanın
xy-düzlemindeki izdüşümünden orijine çizilen doğrunun
Ox ile saat yönü tersinde yaptığı açı, <j> açısı ise Oz
ile, noktayı orijine birleştiren doğru arasındaki açıdır.

Bir koordinat sistemine göre verilen bir alan veya hacim

elemanını başka bir sisteme göre kolayca bulmak için
Jacobiaııı kullanıyoruz.

Bir kuvvetin bir eğri (veya yol) boyunca bir cismi bir
noktadan başka bir noktaya getirmesiyle, kuvvet
tarafından cisim üzerine yapılan işi bulmak için eğrisel
integral kullanıyoruz. Kuvvetin cisim üzerine yaptığı

-253-
 iş, i~ nokta arasında takip edilen yola bağlı

olmaktadır. Ancak, verilen

,~,
kuvvet ifadesi bir skaler
fonksiyonun gradyantı şeklinde ise veya toplam iş'ı
bulmak için eğrisel integrali alınacak ifade tam bir
diferansiyel ise, kuvvet tarafından yapılan iş takip
edilen yola bağlı olmamaktadır. Bu tür kuvvetlere
korunumlu kuvvetler adı verilir. Yerçekimi kuvveti
bunlardan birisidir.

DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıdaki soruların yanıtlarını verilen seçenekler arasından

bulunuz.
1. x 2 + y 2 - 8x - 4y + 11 = O eşitliğini polar kooridnatlarda ifade ediniz.

A) r2 - 8 cos 0 - 4 sin 0 + 11 = O
B) r2 - 8 r cos 0 - 4 r sin 0 + 1 1 = O

C) r2 - 8 r sin 0 - 4 r cos 0 + 1 1 = O
D) r2 - 8 sin 0 - 4 cos 0 + 11 = O

E) 8 r cos 0 + 4 r sin 0 = 11

2. r=2 sin 0 eşitliğini Kartezyen koordinatlarında ifade ediniz.

2
A) X 2 + (y - 1)2 =1 B) x2 +y2 = 2 C) X + y2 = 1
D) x2 + l - 2x = O E) x 2 + y2 + 2y = 0

-254-
3. Silindirik koordinatlarda verilen r2 cos 2 0 + z 2 = 1 eşitliğini
Kartezyen koordinatlarında ifade ediniz.

A) Z
2
=1- y -x
2 2
B) Z
2
= X2 + y 2 C) Z = X2 + y2 + 1
D) z2 = x2+ y2+ l 2 2 2
E) Z =1 + y - X

4. Kartezyen koordinatlarında verilen 2z = x 2 + y 2 ifadesini küresel

koordinatlarda ifade ediniz.
2 2 2
A) p sin <I> - cos cp =O B) p sin <I> - cos <I> =O
2 2
C) p sin 2 <I> - 2 cos <I> = O D) p sin <I> - 2 cos <I> =O
E) p sin <I> - 2 cos <I> = O

5. fc 2xdx + xydy ile verilen eğrisel integrali, A(l , 1) noktasından

B(2,3) noktasına y=2x- 1 doğrusu boyunca bulunuz.

28 28 14
A) 6 B) -
3 C) 6
56
D) 3 E) 12

6. fc y dx + (x - y) dy ile verilen eğrisel integrali x = 2t ve

2
y = 2t - 1 eğrisi boyunca t=Ü dan t=2 ye kadar bulunuz.

A)4 B)3 C) 8
D) 10 E) 6

-255-
 --+ 2"' -+ ~ 2 ~
7. F = (y + 1) i + x j ile verilen kuvvetin r (t) = 2tı + (t - 1) J
A

ile
1 çizilen eğri boyunca t=l 'den t=3 'e kadar bir cisim üzerine yapacağı
işi bulunuz.
-ıı,. A 2 A A A _., . '°: ~ ': '°!
(y.g. r = 2ti + (t - 1) j = xi + yj ve dr = 2dtı + 2tdtJ = dxı + dyJ
olduğunu vektör fonksiyonlarından hatırlayınız).

432 482 C) 502

A)-3- B)--
3 3
532 554
D)-3- E)--
3

rı
· \ 8.
f c xy 2dx + x 2y dy eğrisel integralini A(l,2) noktasından B(3,3)
noktasına kadar bulunuz (integrali alınacak ifadenin tam diferansiyel
olup olmadığına bakınız, tam diferansiyel ise, tam diferansiyeli
veren fonksiyonu bularak sonucu elde etmeye çalışınız).

A) 324 334 C) 308

B)-8-
8 8
342 330
D)-- E)--
8 8

-256-
 Diferansiyel
Denklemler

AMAÇLAR
Bu üniteyi çalıştıktan sonra,
• diferansiyel denklemleri t anıyacak

• bazı diferansiyel denklemlerin çözümünü öğrenecek

• öğrendiğiniz yöntemleri uygulayabilecek

• verilmiş bir diferansiyel denklem üzerine öğrendiğiniz yöntemleri uy-
gulayabilir duruma geleceksiniz.

İÇİNDEKİLER

• Giriş

• Ayrılabilir Değişkenli Diferansiyel denklemler

• Birinci Mertebeden Tam Diferansiyelli Denklemler
• Birinci Mertebeden Doğrusal Diferansiyel Denklemler
• İkinci Mertebeden Doğrusal Diferansiyel Denklemler
• Özet
• Değerlendirme Soruları

ÖNERİLER
• Diferansiyel denklemlerin çözümü oldukça önemlidir. Bu bakımdan, bu
ünitede verilmeye çalışılmış yöntemleri iyi kavrayınız.
• Kitap dışına çıkarak başka kitaplardan örnekler yaparak, pratik kazanı­
nız.

• Bir yabancı dil gibi çabuk unutulabildiğinden belirli zamanlarda tekrar

ediniz.
1. GİRİŞ
Türev veya diferansiyel !eri olan denkleme diferansiyel denklemler
diyoruz. Bilim dalları ıçın oldukça önemli olan d i feransiyel
denklemlerinin çözümü bir kısmı için kolay, bir kısmı için ise oldukça
zordur ve hatta çözi.ilemiyenlcr bile vardır.

hDiferansiyel denklemler adi (ordinary) diferansiyel denklem ve kısmı

(partial) diferansiyel denklem olmak üzere ikiye ayrılırlar .

• Adi diferansiyel denklem; diferansiyel denklemde, bağımlı

değişken bir bağımsız değişkenin fonksiyonu olarak verilmiş­
tir.

• Kısmi diferansiyel denklem; diferansiyel denklemde,

bağımlı değişkeniki veya daha fazla bağımsız değişkenlerin
fonksiyonu olarak verilmiştir. Türevler kısmi türevlerle
gösterilmiştir.

Bu ünitede adi diferansiyel denklemlerden bazılarını ele alacağız.

Dolayısıyla "adi" kelimesini kullanmaya gerek kalmayacaktır.
Diferansiyel denklemlerin mertebeleri ve dereceleri de vardır.

• Bir diferansiyel denklemin mertebesi; denklemdeki en

yüksek türevli terimin mertebesidir.

• Bir diferansiyel denklemin derecesi; bir polinom haline

getirilmişveya kök ve kesirlerinden arındırılmış bir diferansi-
yel denklemde en yüksek mertebeli terimin kuvvetidir.

Örneğin;

d2 y d 3
dx 2 + ( d~) - y =O
ifadesi ikinci mertebe ve birinci dereceden bir diferansiyel de n klemdir.

ifadesi ise, her iki tarafm karesi alındığında

-258-
üçüncü mertebe ve ikinci dereceden bir diferansiyel denklem olduğu
anlaşılır. İkinci veya daha üst dereceden diferansiyel denklemler tıu _
kitap kapsamı dışında tutulmuştur.

Diferansiyel denklemler yazıldıkları haliyle değil, çözülebilecek hale

getirilmelerine göre işlem görürler_ Bu bakımdan bazı diTeransiyel
denklemleri uygun başlık altlarında ele alacağız.

2. AYRILABİLİR DEĞİŞKENLİ DİFERANSİYEL

DENKLEMLER
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklemi ele alalım,

dy
dx + F (x , y) =O (15.1)

Eğer bu denklemi

A (x) dx + B (y) dy =O (15.2)

şeklinde yazabiliyorsak, burada A(x) sadece x'in ve B(y) de sadece y'nin

fonksiyonudurlar, eşit.(15.1) ile verilen diferansiyel denklemde
değişkenler ayrılabiliyor demektir . Bunun çözümü, eşit. (15.2)
durıımuna getirildikten sonra her terimin integralini alarak ve bir sabit
ekliyerek elde edilir;

f A (x) dx + f B (y) dy = C
Örnek 1. dx - 4xy3 dy =O diferansiyel denklemini
çözünüz.

Çözüm Verilen denklemin her terimini x'e bölerek,

eşitlik
-259-
 dx
X
- 4y3 dy =O
durumuna getirilebilir. Bu, değişkenleri ayrılmış bir
diferansiyel denklemdir. Terimlerin integralleri alınıp bir
sabit eklendiğinde

4
lnx - y =C
elde edilir.

Verilen örnekte bulunan sonuç genel bir çözümdür, zira

integrasyon sabiti C rasgele bir sabittir. Belirli koşullara
uygun bir çözüm bulunduğunda C sabitinin değeri
belirlenir, bu durumda çözüm genel değil özel bir çözüm
olur.

Örnek 2. 2xydx + (x 2 + 1) dy = O diferansiyel denkleminin

x=O için y=2 koşulunu sağlıyan çözümünü bulunuz.

Çözüm: Verilen denklemin her terimini y (x 2 + l)'e

bölersek ve integralini alırsak
2xdx dy 2
2 +- = O~ ln (x + 1) + lny =C
(x + 1) Y
elde ederiz. x=O için y=2 olacağından, C sabiti

ln 1 + ln 2 =C ~ C = ln 2
olacaktır. Buna göre çözüm
2
ln (x + 1) + ln y = ln 2
elde edilir.

ln [(x 2 + 1). y] = ln 2 ~ (x 2 + 1) y =2
olarak da çö4üın yaı;ılabilir , Bu duruma getirilmiş olması
tercih edilir.
-260-
Verilen diferansiyel denklemler için bulunan sonuç diferansiyel
denklemi sağlamalıdır.

3. BİRİNCİ MERTEBEDEN TAM DİFERANSİYELLİ

DENKLEMLER
Geçtiğimiz ünitede eğrisel integral ile ilgili kısımda integrali alınacak

M (x,y) dx + N(x,y) dy

ifadesinin tam diferansiyel olması için

şartı aranıyordu. Bunun sağlanması durumunda

M(x,y) dx + N(x,y) dy = O (15.3)

diferansiyel denklemi tam diferansiyelli denklem adını alır.

Böyle bir diferansiyel denklemin çözümü, yine geçtiğimiz ünitede

değinildiği gibi,

df(x,y) = M(x,y) dx + N(x,y) dy = O (15.4)

olacağından, genel çözüm

f (x,y) = C
olacaktır. Bu fonksiyonu bulabilmek için
af af
df (x , y) = ax dx + ay dy (15.5)

yazıldığında

af af
ax =M (x,y) ve ay =N (x,y) (15.6)

olacağından, bunlardan birincisinin x'e göre, ikincisinin de y'ye göre

integrali f(x,y)=C 'yi verecektir.

-261-
 2 2
Örnek 3. (y - x ) dx + (x + y ) dy o diferansiyel
denkleminin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm: İlk önce verilen denklemin tam olup olmadığına

2 2
bakalım. M = y - x ve N = x + y olduğundan
aM c)N
ay = 1 = ax
v erilen diferansiyel denklem tamdır. Böylece eşit. (15.6)'dan
yararlanarak aşağıdaki sonuçları elde ederiz,

ar = M (x,y) = y - x 2 =
x3
ax ~ f (x,y) xy - 3 + A (y)
ili
=N =x +y
2
~ = xy +
I
ay (x,y) f (x,y) 3 + B (x)
Her iki sonuç karşılaştırıldığında
3 3
y X
A (y) = -3- , B (x) = - -3
olduğu görülür, buna göre genel çözüm
3 3
X y
f (x , y) = xy - 3 +3 = C
olur. Sonucu biraz daha düzenliyerek genel çözüm
3 xy - X3 + y 3 = C'
olarak elde edilir.

4. BİRİNCİ MERTEBEDEN DOĞRUSAL

DİFERANSİYEL DENKLEMLER

Birinci mertebeden bir denklem, bağımlı değişkenine ve onun birinci

türevine göre doğrusal (lincar) ise birinci mertebeden doğrusal denklem
adını alır. Böyle bir denklemin genel görünümü

dy
dx + P (x). y = Q (x) ~ dy + P(x). y dx = Q (x) dx (15.7)

§ckhndcdir. Duruda P(x) ve Q(x) belirtildiği gibi sadece x'in

-262-
fonksiyonudurlar. Bunun genel çözümünü bulmadan önce
dy -
dx + P (x) . Y = O ~ dy + P . y dx = O (15.8)

denkleminin çözümünü bulalım. Bu ayrılabilir değişkenli olduğundan

dy
- + P dx
y
= O ~ lny + f Pdx = lnC
f Pdx = lnC - lny ➔f Pdx = ln ~

ye-I
Pdx
=C (15.9)

olarak elde edilir. Bu eşitliğin her iki tarafının diferansiyelini

aldığımızda aşağıdakj ifadeyi elde ederiz,

( r
d ye•
Pdx)
= e .(Pdx dy + y e •(Pdx P dx = O
(
d ye .
I.Pd )= (dy + P y dx) e .,. Pd = O
X X
(15.10)

Bu sonuçtan şunu çıkarabiliriz; eşit.

(15.8)'i e P<l x ile f çarptığımızda
elde edilen diferansiyel denklem tam olmaktadır. Bu durum eşit. (15 .7)
için de geçerlidir, zira bu eşitliğin sol tarafı tam olmaktadır, sağ tarafı
ise sadece x'in bir fonksiyonudur. Buna göre eşit. (15 .7)

e J·Nx (dy + P . y dx) = Q e •/"rux dx

d (ye JPd x) = Q e JPd x dx
elde edilir. Genel çözüm için her iki tarafın integrali alındığında

ye-/
. Pdx
= f Qe- ,.Pdx
dx+C (15 . 11)

elde edilir.

Bazı diferansiyel denklemleri tam yapabilmek için veya bir ifadeyi

/ Pd x
integrali alınabilir duruma getirebilmek için e • gibi, kullanılan
çarpana, integral çarpam (/aktörü) adı verilir.
-263-
 dy 4x
Örnek 4. d- X =x e + 4 y olarak verilen diferansiyel
denklemin genel çözümünü bulunuz.

Çözüm : Verilen denklemi

dy - 4y dx = xe4 x dx
şeklinde yazdığımızda P = -4 buluru z . Bu denklem için
integral çarpanı

e JPdx =e-f-4dx =e - 4x
elde edilir. Genel çözüm

ye JPdx = ye -4x = J xe 4x . e -4x dx + C

0

2
X
ye
-4x
= + C ➔ 2y = e4 x (x 2 + C)
2
olarak bulunur.

dy
Örnek 5. dx + 2xy = x diferansiyel denklemini genel

çözümünü bulunuz.

• 2
/ 2xdx x
Çözüm : P = 2x olduğundan e • =e o l ur. Genel
çözüm
2 2
ye x = J xe x dx + C

1 x2 2
= 2 e + C ➔ 2y = 1 + Ce-x
olarak elde edilir.

-264-
5. İKİNCİ MERTEBEDEN DOĞRUSAL
DİFERANSİYEL DENKLEMLER

Şimdiye kadar kitabın kapsamı çerçevesinde hep birinci mertebeden

diferansiyel denklem ele aldık. Oldukça önemli olan bir başka
diferansiyel denklem de sabit katsayıları olan ikinci mertebeden
doğrusal diferansiyel denklemlerdir.

Genel olarak n. mertebeden ctılrusal bir diferansiyel denklem şu şekilde

verilir;
dn y dn-1 y dy
a0 --
dxn
+ a 1 - - + ... + a
dxn - ı n- 1 d- + a y
x n
=b (15.12)

Denklemdeki ai ve b, x'in fonksiyonu veya sabit olabilirler.

Denklemde verilen b, sıfır ise denklem homojen, sıfır değil ise
homojen olmayan diferansiyel denklemdir.

d
Eğer dx türev operatörünü D ile ifade edersek eşit. (15.12)

(15.13)

şeklinde yazılabilir. Parantez içerisindeki polinom doğrusal diferansiyel

operatörü adını alır. Bu doğrusal operatörler de toplama, çıkarma ve
paranteze alma gibi işlemlere uyarlar. Örneğin,

( - D 2 + 3D + 3D 2 + 1) y = (2D 2 + 3D + 1) y

= (2D + 1) (D + 1) y
Artık ikinci mertebeden doğrusal diferansiyel denklemin çozumüne
bakabiliriz. Ancak denklemdeki ai katsayılarının sabit oldukları durumu
ele alacağız.

Homojen diferansiyel denklemler:

d2 y dy
dx2 - dx - 2y = O

-265-
diferansiyel denkleminin çözümüne bakalım. Bunu

1
D 2 y - Dy - 2y = (D 2 - D - 2) y =O j

şeklinde yazabiliriz. Bu diferansiyel denklemin, y = erx gib). ~ bir

çözümünün olacağını kabul edelim. Buna göre, bu çözüm diferansiyel
denklemi sağlıyacağından, diferansiyel denklemde yerine koyar sak,

rx
- 2e
dx

= (r2 - r - 2) erx =O
buradan da erx ::/:- O olduğundan, (r2 - r - 2) = O olacaktır. Elde edilen
bu ifade operatör şeklindeki ifadeye benzemektedir (D 2 - D - 2)

(r2-r-2)=0 (15.14)

şeklinde bulunan bu denkleme yardımcı denklem adı verilir. Bu

ge_ajcienıin iki kökü vardır, r 1 ve r 2 olmak üzere. Böylece genel
çözüm olarak

(15.15)

elde edilir.,. Buradaki C1 ve C2 sabittirler.

Yukarıdaki gibi diferansiyel denklemlerin çözümü için elde edilen

yardımcı denklemin bulunan kökleri r1 ve r2 . gerçek ve
birbirlerinden farklı veya birbirlerine eşit ( r 1 =r2 ) veya b i rbirlerinin
kompleks eşleniği olabilirler.

r 1 , r2 gerçek ve r1 -:#- r2 ise: Bu durumda bulunan genel

'iözüm eşit (15.15) ile verildiği gibi elde edilir,

-266-
 r1 = r 2 ise : Genel çözüm şu şekilde verilmektedir,

(15.16)

r2 birbirlerinin kompleks eşleniği iseler: Kökler

r1 =a +j j3 ve
şeklinde ifade edilebilirler (bakınız Ünite 6), a ve p gerçek sayılar,
buna göre genel çözüm

(cx+jP)x C (cx-jp)x
y= C
1 e + 2 e = e cxx (15.17)

cx + jf3 a ( R. . . R.,
şeklinde olacaktır. e = e cosf-' + J sınf-'1 olarak ya:ı.ılabilcliğindcn

y = ecxx ( C'cos j3x + C"sin j3x) (15.18)

elde edilir. Burada C' = (C 1 + C 2) ve C" = j (C 1 - C 2) yerine

yazılmıştır.

Örnek 6. ( D 2 - 6D + 9) y =O diferansiyel denklemini

çözünüz.

Çözüm : Verilen ifade için yardımcı denklem ve kökleri

2 2
(r - 6r + 9) = ( r - 3 ) = O ~ r1 = r2 = 3
olduğundan, genel çözüm eşit. (15.16) 'dan

y= C 1 e 3x + C 2 xe3x

olarak bulunur.

-267-
 dy
Örnek 2 - + 5y =O diferansiyel denklemini
dx
çözünüz.

Çözüm: (D 2 - 2D + 5) y olarak verilen bu i f adenin

yardımcı denklemi ve kökleri
r2 - 2r + 5 =o~ rı = 1 + 2j ve r2 = 1 - 2j

olarak elde edilir. Buna göre a =1 ve j3 =2 olacağından

genel çözüm,

veya
y = ex (C' cos 2x + C"sin 2x)

d2 y
Örnek 8. + 4y =O denklemini çözünüz.
dx 2

2
Çözüm: (D +4)y=O olarak yazdığımızda ya r dımcı
denklemi ve köklerini
r2 + 4 = O ~ r 1 = 2j ve r 2 = - 2j
olarak elde ederiz. Burada a =O olmaktadır. J3 ise 2 dir.
Buna göre genel çözüm

veya
y = C' cos 2x + C" sin 2x
elde edilir. Bu, genel çözümdür.
-268-
 7t
Örnek 9. Yukarıda verilen Örnek 8 için, x = 2 değerinde

dy
y=2 ve O olmaktadır. Özel çözümü bulunuz.
dx

Çözüm: Genel çözüm y = C'cos 2x + C" sin 2x

7t
olduğundan x =2 için y=2 ve x'e göre birinci türevi O
olacağından

2 = C' cos ( 2 . ~ ) + C" sin ( 2. ~ ) = - C' ~C'= -2

:~ = - 2 C' sin 2x + 2 C,, cos 2x

O= - 2C' sin ( 2. ~ ) + 2 C" cos ( 2 . ~ ) = - 2C"~ C"= O

genel çözümde geçen C, için -2 değeri ve C,, için O

(sıfır) değeri böylece elde edilmiş olur. Buna göre özel
çözüm

y = -2 cos 2x

olarak elde edilir.

Homojen Olmıyan Diferansiyel Denklemler:

(15.19)

Denklemde verilen b sıfırdan farklı, bir sabit veya x'in bir

fonksiyonudur. Bu tür diferansiyel denklem için ilk önce yukarıda da
gördüğümüz gibi, denklemin homojen kısmını yani

-269-
ile verilen kısmının çözü münü elde ediyoruz ve buradan elde ettiğimiz
çözümü y c ile gösteriyoruz. Bu çözüm verilen ifadede yerine konulduğu
zaman eşit.(15.19)'un sol tarafı sıfır olarak elde edilir. Sağ tarafı için
ise öyle bir çözüm bulmalıyız ki eşit.(15.19)'da yerine konulduğunda
sağ tarafı elde edelim. Bu çözümü Yp ile gösteriyoruz ve özel çözüm
adını veriyoruz. Her iki çözümün birlikte değerlendirildiği çözüm ise
ene/ çözüm adını alıyor. Buna göre genel çözüm

( 15.20)

olarak elde ediliyor.

Burada bizim üzerinde durmak istediğimiz nokta

edilmesidir. Bunun için b ifadesine bakarak, özel çözümün nasıl bir
Yp 'nin elde
-
ifade olabileceğini tahmin ediyor ve bu ifadenin verilen denklemi
sağlamasını bekliyoruz. Buna örnek olmak üzere b'ye bağlı olarak
tahmin edeceğimiz Yp ifadesi şöyle olmalıdır:

Yp

a) 2 A
b) 2 + 3x A+Bx
c)
1 - 2x2 A + Bx + Cx 2
d) X
e Ae X
e) 2x A + Bx + Ce2x
4x + e
f) 2 -x A+Bx+Cx2 +Ee-x
X +e
g) sin x A sinx + B cosx
h) x sin x A sinx + B cosx + C x sinx + E x cosx

Verilenlerden de anlaşılacağı gibi, diferansiyel denklemde yeralan

türevler ve fonksiyonun kendisinden oluşan ifade b'yi verebilmelidir.

-270-
 dy
Örnek 1 o. -
dx
- 6y = xex - 5 diferansiyel
dx 2
denklemini çözünüz.

2
Çözüm: Homojen kısım için (D - D - 6) Ye= O çözüm,
yardımcı denklem ve köklerinden

2
r -r -6 =O ~ r 1 = 3 ve r2 = - 2
3x -2x
y c = C1 e + C2 e

elde edilir. Özel çözüm için b 'yi inceleyerek Yp 'nin

Yp = A + Be X + C xe X

olabileceğini kabul edebiliriz. Buna göre verilen ifadede

dyp
dx = Bex + Cex + Cxex = (B + C) ex + Cxex

yerlerine konulursa

- 6 (A + Bex + C x e x ) = xex - •S
olmalıdır. Eşitliğin sol tarafı uygun olarak düzenlenirse

( -6B + C) ex - 6 C x ex - 6A = xex - 5

-271-
 elde edilir. Bu d enkliğin gerçekleşe b i l mesi iç in

(-6B + C) =O -6C = 1 - 6A = -5

5
olmalıdır. Buna göre A =6 , ve

olarak bulunurlar. Böylece

5 1 X 1 X
y =---e - 6 xe
P 6 36

olacaktır ve genel çözüm

3x C -2x 1 x 1 x 5
y =Ye+ Yp = Cı e + 2 e - 36 e - 6 xe + 6

olarak elde edilir.

ÖZET

Bir den klemin türe v li veya diferansiyelli terimleri var s a

bu tür de nkl e ml e r e diferansiyel denklemler adı v erilir.
Birçok ko nu la r a temel olan diferansiyel denklemlerin
bir kısmı k ol ay çö zül e bHmekte , bir kı s mı oldukç a z or
çözüleb _ilm e k te, b az ıl a rını i se ç ö z mek mümkün
olmamakta d ır.

de n k l e ml e r adi ve kı s mi olmak üzere iki

Difera n s i ye l
tiptir. Adi diferansiyel denklemlerde bir bağımsız
değişken , kısmi diferansiyel denklemlerde ise en az İKİ
f bağımsız değişkenli fonksiyon bulunur.

Bir d ife r a n siyel d e nklemin en yüksek türevli t erimi

onun mertebesini, polinom haldeki veya kesir ve kökle-
rinden arındırılmış diferansiyel denklemin en yüksek
-272-
mertebeli terimin kuvveti, onun derecesini belirtir.

Diferansiyel denklemler çözülebilir hale getirilmelerine

göre sınıflandırılırlar ve çözülürler. Bunlardan~

~e Ayrılabilir değişkenli olanlar, sadece x'li ve

sadece y'li terimli hale getirilebilenlerdir. x'li
terimin x'e göre y'li terimin y'ye göre
integralleri sonucu genel çözüm elde edilir.

• Tam diferansiyelli denklem, verilen diferansiyel

denklemi, bir fonksiyonun diferansiyeli ise,
fonksiyonu elde etmek için takip edilecek yol,
ayrılabilir değişkenli olanlara göre farklılık
gösterir.

• Birinci mertebeden doğrusal denklemlerin

çözümünde integral çarpanı bulunarak, denklemin
sol tarafını tam diferansiyelli denklem haline
getirerek genel çözümün bulunabilmesi kolaylaş­
tırılmış olur. Zira eşitliğin sağ tarafı sadece
x'in bir fonksiyonu olmaktadır.

İkinci mertebeden doğrusal diferansiyel denklemlerin

homojen olanları için yardımcı bir denklem bulunm·akta
ve genel çozum yardımcı denklemin köklerine güre
belirlenmektedir. Köklerin gerçek ve farklı olması duru-
munda exponansiyel bir çözüm, eşit olması durumunda
iki aynı exsponensiyel terimin bir tanesi x ile çar-
pılarak genel çözüm bulunmakta, köklerin birbirlerinin
kompleks eşleniği olması durumunda genel çozum çar-
pım şeklinde eksponensiyelli ve periyodik ifadeden
oluşmaktadır.

Homojen olmıyanlarda ise Yp gibi "b" 'ye uygun bir çü-

züm arıyoruz ve denklemi sağlamasını bekliyoruz. Ge-
nel çözüm ise homojen kısım için bulunan Ye ile üzel
çözüm olarak bulunan Yp toplanarak elde edilmektedir.

-273-
DEĞERLENDİRME SORULARI

Aşağıda ki soruların çözümlerini verilen seçenekler

arasından bulunuz.
y = sin x + -x
1. COS X - e fonksiyonu hangi diferansiyel denklemin
çözümüdür?

dy dy . dy .
A) - -y = COS X B) - - y = sın X C) dx + y = sın x
dx dx
dy dy
D) dx + y = 2 cos X E) dx + y = 2 sin X

2. ex + Ydx + dy =O diferansiyel denklemini çözünüz.

A) ex + e-y = C B) - ex - e-y =C
D) e-x+e-y=C E) - e- x + e-y = C

2 dy 2
3. x dx + y = O diferansiyel denkleminin çözümünü bulunuz.

1 1 1 1 1 1
A)-+-
y
=C' B)- - - = C' C) - -
y
+- = C'
X y X X

1 1 1 1
D) 3 +3 = C' E) - 3 - 3 = C'
y X y X

4. ( 3x 2 y + y3) dx + (x 3 + 3y 2 x) dy =O diferansiyel denklemini

çözünüz.
3 3
A) 3x 2 y + y3 x = C B) X y + y X = C
C) 3x3 y + 3y3 x = C D) 3x3 y2 + 3xy3 = C
E) x 3 y3 = C
-274-
 dy 2 2
5. dx + X y = 3x diferansiyel denklemini çözünüz.

3
71, 2
3
A) y = Cex f3 - 3 B) y = Ce - x 13 ç)3 C) y = e- X + 3x +C
2
D) y = ex 13 + C

dy 2
6. x dx - y = (x - 1) diferansiyel denklemini çözünüz.

A) y = x 2 + Cx + 1 B) y = x 2 + Cx - 1 C) y = - x 2 + Cx + 1
2 1
D) y = - x 2 + Cx - l E) y = X + -X + C

d2 x
7. 4 - - +x =O diferansiyel denkleminin t=ıt için x=3 ve
dt 2
dx
dt = O koşullarına uyan özel çözümünü bulunuz.

t
A) X = 3 cos 2 B) x = 3 cos t C) x = 3 sin t

t t t
D) x = 3 sin - E) x = 3 cos 2 + 3 sin 2
2

d2 y
8. - - -y sın x homojen olamıyan diferansiyel denklemin genci
dx 2
çözümünü bulunuz.

A) y = C 1 ex + C 2 e- x + 2 sin x B) y = C 1 ex + C 2 e -x + 2 cos x
1 1
C) y = C 1 ex + C 2 e - x - 2 sin x D) y = C 1 ex + C 2 e -x + 2 sin x

X X 1
E) y = el e + C2 e - - 2 cos X
-275-
EK 1: DETERMİNANT

1. TANIM

Birinci mertebeden bir determinant bir a elemanına sahiptir ve değeri a

dır. İkinci mertebeden bir determinant 2x2 kare dizinli dört elemana
sahiptir, aşağıdaki gibi gösterilir ve değeri hesaplanır,

(El.1)

a olarak verilen alt harflerden birincisi (m) satır numarasını,

mn
ikincisi (n) ise sütun numarasını sol üst köşeden başlamak kaydıyla
gösterirler. Üçüncü mertebeden bir determinant ve değeri ise

(El.2)

olarak bulunur. Burada determinantın değerini bulmak için 1. satır

kullanılmıştır. Bu şart değildir. Arzu edilen veya kısa yoldan sonuca
götürebileceği düşünülen herhangi bir satır veya herhangi bir sütun
kullanılabilir. Örneğin ikinci sütuna göre yazacak olursak yukarıdaki
eşitlik

değerine eşit olur. Burada açıklanması gereken bir diğer nokta da

seçilen her bir sütun veya satır elemanının işaretidir. Bu işaretin ( +)
veya (-) olacağı elemanın yerine bağlıdır ve alt rakamlarının yardımıyla
bulunur.

-276-
şöyle ki,

Buna göre eşitlik (El.2)'yi ele alırsak a 11 'in (+) , a 12 'nin (-) ve
a13 'ün ise ( +) olacağı belli olur.

Üçüncü mertebeden bir determinantın değerinin bulunmasında takip

edilen bir başka yol ise determinant elemanlarını açık olarak yazdıktan
sonra, sağ tarafa ilk iki sütunun elemanlarını olduğu gibi yerleştirerek ,
aşağıda görüleceği gibi aşağı sağa doğru olan çarpımları toplamak,
aşağı sola doğru olan çarpımları çıkarmakla bulunur,

(El.4)

Determinant n bilinmeyenli n denklemin çözümünde de kullanılır. Bu

yolla çözüme Cramer Kuralı adıverilir.

CRAMER KURALI: n bilinmeyenli n denklem sistemi aşağıdaki

gibi verilmiş olsun;

-277-
 (El.5)

Öyle ki, bu denklemler sisteminde bilinmeyenlerin katsayılarının

oluşturduğu determinantın (D), değeri sıfır olmasın. Bu sistemin
D-ı
x l. = D gibi bir çözümü vardır, burada D-l , D determinantının i'nci

sütunundaki elemanlarının yerine k1 , k 2 , ... , ~ değerlerinin

konulmasıyla elde edilir.

Eğer k 1 = k 2 = ... = kn = O ise, sistemin x 1 = x 2 = ... = xn = O gibi

tartışmasız bir çözümü olacaktır.

C
, ramer Kuralını, bir örnekle üç bilinmeyenli üç denklem sistemine
/uygulayalım.

Örnek 1. Aşağıda verilen denklem sisteminde

3x + y + 2z = 3
2x - 3y - z = -3
X + 2y + Z = 4

x , y ve z'yi bulunuz.

Çözüm: İlk önce bilinmeyenlerin katsayılarının

oluşturduğu determinantı yazıp değerini bulalım.

3 l 2
D = 2 -3 -1
1 2 1
-278-
 -3 -1 2 -1 2 -3
= 3
2 1 1 1 +2 1 1 2
=8

bulunur. Sıfırdan farklı olduğu için, x, y ve z değ erleri ise,

3 1 2
-3 -3 -1
4 2 1
X =
8

-3 -1 -3 -1 -3 -3
31 2 1 1 -1 1 4 1 1 +2 1 4 2 8
= 1
8 8
3 3 2 ' I
2 -3 -1
1 4 1 16
y= =-=2
8 8
3 3
1
2 -3 -3
1 2 4
z=
8
olarak elde edilirler.

2. DETERMİNANTLARIN ÖNEMLİ ÖZELLİKLERİ

a. Eğer bir determinantın bir satırındaki veya bir sütunundaki her

eleman sıfıra eşit ise, determinant sıfırdır.

b. Eğer bir satırdaki veya bir sütundaki her eleman m ile

çarpılırsa determinant m ile çarpılmış olur.

-279-
c. Eğer bir satırın veya bir sütunun her elemanı iki terimin
toplamı olarak yazılırsa, determinant, bunlara karşılık gelen
determinantların toplamı şeklinde yazılabilir, örneğin

aı bı cı a1 bı cı aı bı cı

a2+a b2+13 c2-+"f a2 b2 c2 + a 13 Y (El.6)

d. Eğer iki satır veya iki sütun birbirleri ile orantılı iseler
determinant sıfırdır.

e. Eğer iki satır veya iki sütun yer değiştirirler ise determinant
işaret değiştirir, örneğin

3 1 2
D = 2 -3 -1 8
1 2 1

Birinci ve ikinci satırın yerleri değiştirilecek olursa

2 -3 -1
3 1 2 - 8
1 2 1
veya iki sütun yer değiştirecek olursa

3 2 1
2 -1 -3 =-8
1 1 2

f. Eğer determinantın satırları ile sütunları yer değiştiri rler ise

determinant değişmez,

-280-
 al b1 el al ½ a3
az bz ez = bı bz b3
a3 b3 e3 el ez e3

h . Eğer bir satırın (veya sütunun) elemanlarının katları başka bir

satır (veya sütun) elemanları ile toplanırsa determinantın
değeri değişmez (c ve d özelliklerinden yararlanarak),

al b 1 + me 1 el al b1 el al me 1 el

½ b 2 + me 2 ez ½ bz ez + az me 2 e 2

a3 b3 + me 3 e3 a3 b3 e3 a3 me 3 C3

eşitliğin sağındaki ikinci determinant sıfırdır.

-281-
EK 2 : TERS FONKSİYONLAR

Bir fonksiyonu, iki kümenin elemanları arasındaki bir bağlantı (ilişki)

şeklinde tanımlıyabiliriz. Örnek olarak y=x fonksiyonunu ele alırsak,
her x değerine karşılık bir y değeri ve her y değerine karşılık bir x
değeri elde ederiz. Bu tür fonksiyonlar bire-bir fonksiyon olarak
2
adlandırılırlar. y= x fonksiyonunda ise her x değerine karşılık bir y
değeri olmasına r.ağmen, her y değerine karşılık bir değil iki x değeri
(+x ve -x) elde edilir. Bu tür fonksiyonlar bire-bir olmay an
fonksiyonlardır.

Eğer_ bir fonksiyon, y=f(x); bire-bir ise, buradan ikinci bir fonksiyon •
daha tanımlıyabiliriz, öyle ki, (x,y) sayı çiftleri yerine (y,x) sayı ..
çiftlerine sahip olan. İşte bu yeni fonksiyon y=f(x) • in tersi o larak
"'lı,"T)

adlandırılır ve x = f -1 (y) olarak gösterilir. Demek ki, bire-bir fonksiyon

için

,x = f -l (y) 'dir eğer y=f(x) ise (E2. l)

Örnek 1. y = 3x + 2 fonksiyonunun tersini bulunuz.

Çözüm: Verilen fonksiyon bire-bir olduğundan x için

çözümünü yaparsak
1
x= 3 (y-2)
1
elde ederiz. Böylece f- 1 (y) =3 (y - 2) olarak ters

fonksiyon bulunmuş olur.

Örnek 2. y = ~ ( x ::C:: 1 , y ::C:: O) şeklinde

bire-bir fonksiyonu verilmiş olsun. Tersini bulunuz.

-282-
 Çözüm: x'in y'ye göre çözümünü bulacak olursak

2 2
y =x-1~ x=y +1 (y 2 Ü , X 2 1)

elde ederiz. Dikkat edecek olursanız sayı çiftleri yer

değiştirmiş olmasına rağmen, değer bölgeleri aynı
kalmıştır.

Genel olarak, x'i bağımsız bir değişken

ve y'yi de x'e ba ğ lı olara k
değiştiğinden bağımlı bir değişken
olarak almaya alıştığımız için ters
fonksiyonlarda da bağımsız değişken olarak x'i ve bağımlı değişken
olarak da y'yi kullanmamız daha uygundur. Bunu gerçekleştirmek zor
değildir. Verilen bire-bir fonksiyonlar x için çözülüp ters fonksiyon

elde edildikten sonra x yerine y ve y yerine de x yazarak alıştığımız

şekle dönüştürebiliriz. Ancak fonksiyonda tanımlanan x değerleri ters
fonksiyonda y için, y değerleri de ters fonksiyonda x için geçerli
olacaktır. Örnek 2'yi buna göre tekrar ele alırsak

(x 2 I , y 2 O)

X = y2 + 1
olduğundan alıştığımız şekildeki gösterimi ise

f- 1 (x) =y = x2 + 1 (x 2 O y 2 1)

şeklinde olacaktır.

Örnek 2'de verilen fonksiyon ile son şekliyle elde edilen ters
fonksiyonun grafiği şekil (E2.1 )'de gösterilmiştir. Şekilden de görüldü- ·
ğü gibi_ bire-bir fonksiyonun tersi y=x doğrusuna _göJe fonksiyon~
yansımasıdır. Bu, bütün ters fonksiyonlar için böyledir. Bazı
fonksiyonların tersinin grafiği bu özellikten yararlanılarak kolayca
çizilebilir.

-283-
 2
y=x + 1
y

3
/

2 /
/

/ 3
2 4
/
/

Şekil E2.l

-284-
EK 3 : FONKSİYONLARIN SERİLERLE AÇILIMI

1. MACLAURIN AÇILIMI

Cebirsel bir fonksiyon,

(E 3.1)

olacak şekilde ifade edilebilir. Bu, f(x) fonksiyonunun kuvvet serileri

şeklinde açılımı olarak bilinir. Bu ifadenin birinci, ikinci ve diğer
türevleri alınırsa

2 n - 1
f' (x) = a 1 + 2a2 x + 3a3 x + ... + nan x + ...

f"' (x) = 2.3½ + 2.3.4a4 x + ... + (n-2) (n-1) nan xn- 3 + ...

f 1
v (x) = 2.3.4 a 4 + 2.3.4.5a5 x + ... + (n-3) (n-2) (n-1) nan xn- 4 + ...

elde ederiz. an sabitleri ne olursa olsun, böyle bir seri için, eğer

x=O ise, sol taraf sağ tarafa eşit olmalıdır. Bu durumda eşitliklerin sağ
tarafında ilk terim hariç bütün terimler sıfır olur. Böylece yukarıdaki
eşitliklerde x=Ü koyarak,

f (0) = a 0 , f' (0) = a 1 , f" (0) = 2a2 , f'" (0) = 2.3 a3 , f ıv (O) = 2.3.4 a 4

elde edilir. an sabitleri için bunlar değerlendirildiğinde

-285-
bulmuş oluruz. Burada (!) faktöryel demektir ve n! şu şekilde
tanımlanır (n dahil, n'ye kadar bütün pozitif tam sayıların çarpımı),

n! = n(n-1) (n-2) (n-3) ...... (2) . 1 (E 3 .2)

Yukarıda bulmuş olduğumuz katsayıları, f(x) açılımında yerine

koyarsak

f" (O) f"' (O) f (n) (O) n

f (x) = f (O)+ f' (O)x + - - x 2 + - - - x 3 + ... + - - - x + ... (E 3.3)
2! 3! n!

açılımın yeni şeklini elde ederiz. Bu ifade bir fonksiyonun Maclaurin

serileri açılımı olarak bilinir. Bir fonksiyonun Maclaurin açılımı ile
ifade edilebilmesi için, fonksiyon ve onun bütün türevleri x=O
değerinde belirlene bilmelidir.

Örnek 1. f (x) = e -x fonksiyonunun, Maclaurin

açılımında ilk dört terimini bulunuz.

Çözüm:
-x
f (x) = e f (0) = 1
-x
f' (x) = -e f' (0) =- 1
- X
f " (x) = e f" (0) = 1
-x
f '" (x) = - e f'" (O)= - 1

Buna göre eşit. (E3 .3)'ten, ilk dört terim

1 2 (- 1) 3
f(x)=l+(-l)x+-x + - - x +
2! 3!

-286-
ve böylece e-x 'in
2 3
-x X X
e = 1- X + l! - 3! + ...
şeklinde Maclaurin açılımı elde edilmiş olur.

Örnek 2. f(x) = sin x fonksiyonun un, M aclau rin

açılımında sıfır olmayan ilk üç terimini bulunuz.

f(x) = sin x , f (O) =O ; f' (X) = COS X , f' (0)=1

f"(x) = - sin x , f" (0) = O f" '(x) = - COS X , f"' (0)=-1

f1v (x) = sin x , f1v (O) = O fv (x) = cos X

Ü 2 (-1) 3 Ü 4 1 5
f (X) =Ü+ X + l! X + 3! X + 4 ! X + S! X

Böylece sıfır olmayan ilk üç terim,

3 5
X X
sin x = x - 3! + 5! - ... (E3.4)

elde edilmiş olur.

Örnek 3. f(x) = cos x fonksiyonunun, Maclaurin

açılımında sıfır olmayan ilk üç terimini bulunuz.

Çözüm:
f (x) = COS X f (0)=1 f'(x) = - sin x f ' (0) = O

f" (x)=- COS X f" (0)=-1 f'" (x) = sin x, [' " (0)=0

:fv (x) = COS X ,

Buradan
(-1) 2 1 4
f (x) = } +Ü+ 2! X + Ü + 4 ! X -

-287-
 2 4
X X
COS X = 1 - -2! + -4! - (E3.5)

elde edilir.

Yukarıda vermiş olduğumuz örnek türlerini çoğaltabiliriz. Ara

işlemlerini size bırakarak ex ve ln(l+x) fonksiyonlarının Maclaurin
açılımlarını verelim,

2 3
X X
1+ X + 2! + 3! + ... (E3.6)

2 3 4
X X X
ln (1 + x) (E3. 7)
x - 2 + 3 - 4 + ···

Örneklerle açıklamaya çalıştığımız Maclaurin açılımında. x'in sıfıra

yakın olduğu değerlerde, ilk birkaç terim ile fonksiyonun gerçek
değerine çok yakın bir sonuç elde edilmektedir. x'in büyük değerlerinde

ise açılımdaki terim sayısını arttırmak gerekir. Örneğin ex 'in

açılımını ele alırsak, eşit. (E3.6), x=0,1 için açılımm ilküç terimi ile

1,105 sonucunu buluruz. eO. 1 ise, virgülden sonra beş haneye kadar,
1, 10517 değerine eşittir. Halbuki aynı fonksiyon için x= 1 değeri
seçilirse, açılımın ilk üç terimi 2,5 , ilk dört terimi 2,666 ... , ilk beş
terimi 2,7083 sonucunu vermektedir, e 1 = 2,71828 ... değerine karşılık.
Bu durumda, daha yakın sonuç elde edilmesi isteniyorsa, terim sayısını
görüldüğü gibi arttırmak gerekmektedir.

Bu sorunun üstesinden gelmek için başka tip bir seri kullanılmaktadır,

bu seri ]'aylor serisi olarak adlandırılır ve şu şekilde ifade edilir;

f" (a) 2
f (x) =f (a) + f'(a) (x - a) + 21 (x - a) + ... (E3.8)

-288-
bu ifadedeki a bir sabittir. Bu açılımda da Maclaurin açılımındaki yol
ve gerekçeler takip edilmiştir. Bu eşitliği şu şekilde de yazabiliriz,

2 (E3.9)
f (x) = C 0 + C 1 (x - a) + C 2 (x - a) + ...

BLL,.fonksiyonda, fonksiyon ve türevleri x=a değerinde elde edilmektedir.

Örnek 4. e 2 ' 2 değerini, yaklaşık olarak Taylor açılımı ile

bulunuz.

Çözüm: a=2 seçildiğinde

f (x) = ex f (a) = e2 = 7,389

f' (x) = ex f' (a) = e2 = 7,389
f" (x) = ex , f" (a) = e2 = 7,389
f"' (x) = ex , f'" (a) = e2 = 7,389

Bunları eşit. (E3.8)'e uygulayarak,

X 7,389 2 7,389 J
f (x) = e = 7,389 + 7,389 (x-2) + 2 ! (x-2) + , - (x-2) +

olarak elde edilir. x=2,2 konulduğunda ise

22 7,389 27,389 3
e · = 7,389 + 7,389 (2,2-2) + - 2 - (2,2-2) + - 6 - (2,2-2) + ...

= 9,0244

bulunur. e 2 ' 2 'nin virgülden sonraki dört haneye kadar

olan değeri ise 9,0250 'dir. Maclaurin serisinde ise x'in bu
değeri için, ilk on teriminin sonucu 7,248 olmaktadır, daha
yüzlerce terim yazmak gerekir. Verilen x değerine bağlı
olarak uygun açılımı siz seçebilirsiniz. Genellikle sıfıra
-289-
 yakın değerlerde M aclaur in açı lı mı b üyük değerlerde ise
Taylor açılımı tercih edilir.

2. FOURIER SERİLERİ

Bir f (x) fonksiyonu, aşağıda verildiği gibi sinüslü ve kosinüslü

terimlerden oluşan bir seri ile ifade edilebilir,

f (x) = a 0 + a 1 cos x + ¾ cos 2x + ... + an cos n x + ...

+ b 1 sin x + b 2 sin 2x + ... + bn sin nx + ... (E3.10)

Bu ifadede yer alan bütün kosinüslü ve sinüslü terimlerin periyodu

2rt olduğundan (verilmiş olan herhangi bir terimin periyodu 2rt'den
küçük olabilir, örneğin sin 2x'in periyodu 1t 'dir. Fakat bu da her 2rr de
yine tekrar edecektir). Bu seri açılımının da periyodu 2rr olacaktır. Bu
seriye Fourier serisi adı verilir.

Burada da en önemli sorun an ve bn sabitlerini bulmaktır.

'Maclaurin açılımında türevden yararlanmıştık, Fourier serilerinde ise

·.ntegralden yararlanacağız. Şöyle ki, yukarıdaki ifadeyi cosmx ile
çarpıp - rt ile 1t arasında integrali alınacak duruma getirirsek,

J f (x) cos mx dx = J
-~
1t 1t (
-~
a 0 + a 1 cos x + a 2 cos 2x + ... ) cos mx dx

+f 1t

{b 1 sin x + b 2 sin 2x + ... ) cos mx dx (E3. l l)

- 1t

elde ederiz. Daha önce görmüş olduğumuz integral yöntemlerinden

yararlanarak, ilk terim ve sonraki terimler için şunları buluruz;

f 1t ao
a 0 cos mx dx = -m sin mx
l
1t
= O (E3.12)
- 1t
-1t

-290-
 Jıt an cos nx cos mx dx
-ıt

= a (sin (n-m) x + sin (n+m) x) in = ıG (n;t:m) (E 3 _13 )

n 2 (n-m) 2 (n+m) -n

f "an cos nx cos nx

~
dx = an f_,,"a ncos nx 2 dx =(a X + -1
_n_
2 2n
sin nx cos nx ) 1 ıt-ıt

a X 7t
=-n-1
2 -n
=rca n (E3. l 4)

J brı sin nx cos mx dx = O

-ıt
1t (n:;t,m) (E3.15)

b
J-ıt
ıt 2 n
bn sin nx cos nx dx = 2~ sin nx 1-rc = O (E3.16)

Buradan görülüyor ki m=n durumu hariç (cşit.(E3.14)) diğerleri sıfır

olmaktadır. Bu sonuçları eşit.(E3. 1 l)'de kullanarak

J ıt f (x) cos nx dx = an Jıt 2

cos nx dx = 7t an
-1t -7t

bulunan bu ifade an için değerlendirildiğinde ( a 0 terimi hariç)

an= -l
1C
Jıt f(x)cosnxdx
-ıt
(E3.17)

elde edilir. 30 için ise eşit. (E3 . 10)'u -n 'den 1t 'ye intcgre ederek
buluruz, zira diğer bütün kosinüslü ve sinüslü terimlerin intcgralleri
sıfır olacaktır,

f 1t
f (x) dx =
f ıt 7t
a 0 dx = a 0 x 1- n = 2rc a 0
-7t -7t

-291-
ve

1
ao=-
2
f 1t"
f(x)dx (E3.18)
7t -1t

olarak elde edilir.

Eşit. (E3. lü)'u bu kez sin mx ile çarpıp integralini -rr 'den rc'ye
aldığımızda b0 katsayılarını buluruz,

b0 =1-
7t
f 1t

-ıt
f(x)sinnxdx (E3.19)

Örnek 5. Diyotların bir yönde akımı geçirdiğini, diğer

yönde ise akımı geçirmediğini biliyoruz (bkz. Modern Fizik
Ünite 9). Bir diyotla oluşturulan uygun bir düzenek yarım
dalga doğrultucusu olarak kullanılabilir. bu durumda çıkış
grafiği aşağıdaki şekilde gösterilmiştir. Periyodu 2rr olan
(her 2rr'de tekrar etmektedir) bu yarım dalganın Fourier
serilerini elde ediniz. Burada yarım dalga fonksiyonu

f(t) = sint (O~t~rr) ve f (t) = O (7t~~27t)

olarak verilmiştir.

i = f (t)

Şekil E3.1

-292-
Çözüm:

a0 katsayısı için

ao = 2 rr
1 f 1t.sınt dt + 21rr f1t
O
2ıt
O.dt = ırr
1
(-cost)
re
10
1
= rr

az ' .•• için

a1 =-
lf1t
7C
sint cost dt
o
= -217C 2
sin t 10
re
=O

a 2 = -I
n
f 1t
o
.
sınt cos 2t dt 2
= - -3n

elde edilir.

b katsayıları için,

b1 =- IJ1t·. sınt sınt

dt = -ıf1e.2d 1
sın t t = -
2
7C o 7C o

bulunur. Diğer katsayılar için (n>l) sıfır değerleri elde

edilir. Yani b 2 = O , b3 = O , .....

Bu sonuçlara göre yarım dalga için Fouder serisi

-293-
 f (t) = ~ + O + ( - 327t) cos 2t + O + ( - l ~7t) cos 4t + ...

1
+ 2 sin t + O + O + ...

düzenlenecek olursa,

1 1 ( cos 2t cos 4t
f (t) = -7t + -2 sin t 7t2 -3- + 15
+ ... )

elde edilmiş olur.

~Görülüyor ki, Fourier serileri ile periyodik fonksiyonlar

uygun bir şekilde ifade edilebilmektedir.

-294-
 ÜNİTELERDEKİ DEĞERLENDİRME SORULARININ
DOĞRU YANITLARI

Ünite 1 Ünite 2 Ünite 3 Ünite 4 Ünite 5

1. B 1. B 1.D 1. D 1. A
2. D 2.A 2. 13 2. B 2.C
3. A 3.D 3. C 3. B 3. D
4.C 4.D 4.E 4. C 4.B
5. B 5. A 5. D 5. D
6.A 6.E 6.A 6.B
7. C 7. B 7. A 7.E
8. E 8. A 8. A 8. C

Ünite 6 Ünite 7 Ünite 8 Ünite 9 Ünite 10

1. D 1. D 1. A 1. C 1. B
2.B 2.B 2. D 2. D 2. A
3. B 3. C 3. B 3. A 3. D
4. A 4.A 4.C 4. B 4.C
5. C 5. B 5. B 5. D 5. D
6.E 6.E 6.E 6. E 6.B
7. C 7. E 7. C 7. A 7. A
8. D 8. C 8. A 8.B
9. D 9. C
10. B 10. A
11. A

Ünite 11 Ünite 12 Ünite 13 Ünite 14 Ünite 15

1. B 1.A 1.B 1. B 1. D
2. C 2. C 2.A 2. A 2.C
3. A 3. B 3. D 3. E 3. A
4. D 4.D 4.C 4. C 4.B
5. D 5. E 5. E 5. B 5. B
6. A 6.C 6. A 6. A 6. A
7. E 7.B 7. B 7. D 7. D
8.B 8. A 8. C 8. C 8. C

- 295 -
Y ARARLANII..,AN KAYNAKLAR

M.L. BOAS, Mathematical Mcthods in the Physical S.:iences, John

Wilcy & Sons, Inc., Ncw York: 1983.
C.J. BROOKES, J.G. BETI'ELEY and S.M. LOXSTON, Mathematics and
Statistics for Chemists, John Wilcy & Sons, Landon: 1970.
B.H. CHIRGWIN and C. PLUMPTON, A.Course of Mathematics for En-
gincers and Scientists, V. 1. Pcrgamon Prcss, Oxford: 1970.
R.C. FIS HER and A.D. ZIEB UR, Calculus and Analytic Geometry ,
Prcntice-Hall, Inc., Ncw Jersey: 1965.
W.KAPLAN, Advanccd Calculus, Addision-Wesley Publishing Co.,
Massachuscttcs : 1971.
W.T. MARTIN and E. REISSNER, Elementary Differential Equations,
Addison-Wcslcy Publishing Comp., Ine., l\1assachusettcs: 1964.
J.MATHEWS and R.L. WALKER, Mathematical Methods of Physics,
W.A. Benjamin, ine., New York: 1965.
E.J. PURCELL, Calculus with Analytic Geometry, Prentiec-Hall, Inc .,
Ncw Jersey: 1978.
Ö.A. SAÇLI ve M. BALCf, Fen Bilimleri için Matematik, Milli Eğitim
Basımevi, İstanbul : 1982.

I.S. SOKOLNIKOFF and R.M. REDHEFFER, Mathematics of Physics

and Modern Enginecring, Mc Graw-Hill Book Company, Ncw
York: 1966.
G.B. THOMAS , Calculus, Addison-Wesley Publishing comp, Inc., Mas-
sachusetts: 1964.
G.B. THOMAS, Matematik, Ayrım Yayınlan, Ankara:1986. Çevirenler:
M.Alev, A. Beler, S.Çakır.

- 296 -
ISBN 975-492-205-5