RICHARDS • SEARS • WEHR • ZEMANSKY

Prol. Dr. FAHRi DOMANiÇ - Fizik Yük. Müh. LALE TACER - YUNUS MURAT

ÇAĞLAYAN KiTABEVİ
BEYOĞLU - İSTANBUL
 MODERN
ÜNİVERSİTE
FİZİĞİ
CiLT: 1
IEKANİI, ısı ve TERMODİNAMİK
PROBIEMIERİ
RICHARDS-SEARS-WEHR-ZEMANSKY
ÇÖZÜMLER

Prof. Dr. FAHRi DOMANiÇ

Ankara 'Oniversitesl Fen Fakültesi

Fiıik Yük. Müh. LALE TACER

Ankara Devlet Mühendislik Mimarlık Akademisi Asistanı

YUNUS MURAT
Ankara Devlet Mühendislik Mimarlık Yüksek Okulu Öğretim Görevlisi

ÇAĞLAYAN KİTABEVİ
lstiklal Cad. Tokatlıyan üst pasaj 7-8-9-21
BEYOĞ_LU - tSTANBUL
 DU.Hlttlmlı, 1klııci Baakı 1977

Bu kitap J.A. Richards., Jr., F.W. Sears, M.R. Wehr

ve M.W. Zemansky tarafından yazılan Modern Uni-
versity Physies (complete) adlı kitabın Türkçe tercü-
mesidir.
Addison-Wesley Publishing Company, ine. Reading
Massachusetts, U.S.A. tarafından neşir hakkı Çağlayan
Baııımevi'ne verilmi§tir.

© Çafla7an Basıme•I ve Çatlayan Kitabevi

© Her hakki mahfuzdur. Bu kitap veya bir kısmı Çağlayan

Basımevi ve Çağlayan Kitabevinin müsaadesi alınmaksızın
tab ve kopya edilemez.

Basıldığı Yer :
ÇAGLAYAN BASIMEVİ
Çafaloğlu, Çatalçegme Solt: No : 26/8 • • - tstaıılml'
 İÇİNDEKİLER

BÖLÜM 1
VEKTÖRLERİN BİLEŞKE VE BİLEŞENLERİ
Vektörlerin Bileşke ve Bileşenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . • . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Proplemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

. BÖLÜM 2
BİR CİSMİN. ÖTELEME HAREKET DENGELİöl
Bir Cismin öteleme Hareket Dengeliği . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . 19
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

BÖLÜM 3
KATI BİR CİSMİN DENGELİĞİ
Katı Bir Cismin Dengeliği . .. . . . . . . .. . . . .. .. . . . . . . .. . . .. . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . 47
Problemlerin Çözümleri ... ...... ... ... ... ......... ............ ... ... ......... ... 48

BÖLÜM4
DOORUSAL HAREKET
Doğrusal Hareket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. ... .. 74
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

BÖLÜM 5
NEWTON'UN İKİNCİ KANUNU ÇEKİM
Newton'un İkinci Kanıımı Çekim .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

BÖLÜM 6
DÜZLEMSEL HAREKET
Düzlemsel Hareket ... ...... ................... ........ ........... ... ...... .. ......... 172
Problemlerin Çözümleri ...... : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
VI
BÖLÜM 7
İŞ ve ENERJİ

İş ve Enerji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
Problemlerin Çözümleri . .. .. . . .... . . . . . .. . . . . .. . . . . .... .. .. . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . 214

BÖLÜM 8
İMPULS ve MOMEN'fUM
İmpuls ve Momcntum . . . . . . .. . . . . . .. . . . . .. . .. . . . . .. . .. .. . .. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . 248
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

BÖLÜM9
DÖNÜŞ. HAREKETİ

Dönüş Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276

Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

BÖLÜM 10
ESNEKLİK

Esneklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Problemlerin Çözümleri 326

BÖLÜMll
HA.RMONİK HAREKETLER
1-Iarmonik Hareketler ...... , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341

BÖLÜM 12
DALGA HAREKETİ
Dalga Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . .. . . . .. . . . . . . . 359

BÖLÜM 13
TİTREŞEN CİSİMLER - SES

Titreşen Cisimler - Se.s

Problemlerin Çözümleri
···························••t••························· 368
371
 VII

BÖLÜM 14
HİDROSTATİK

Hidrostatik 388
Problemlerin Çözümleri 388

BÖLÜM 15
SICAKLIK - GENLEŞME
Sıcaklık - Genleşme ........................................... -. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . - 410
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410

BöLüM 16
İŞ VE ISI
İş ve Isı .................................................. ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
Problemlerin Çözümleri ...... ... ...... ... . . .. .. ... ... . ........ .. ........ .. ... ... 421

BÖLüM 17
TERMODİNAMİĞİN KANUNLARI
Termodinamiğin Kanunları ..................................................... , 451
Problemlerin Çözümleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453

BÖLÜM 18 : ·
İDEAL GAZ VE MADDENİN ATOMİK GÖR0N0Şü
İdeal Gaz ve Maddenin Atomik Görünüşü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .. 468
Problemlerin Çözümleri ... ......... ... ... ...... ... ............... ...... ......... 472
 VEKTORLERtN BİLEŞKE VE BİLEŞENLERi

Skaler büyüldükler yalnızca sayısal değeri olan büyüklüklerdir.

Zaman, bir cismin hacmi, kütlesi, yoğunluğu, iş ve enerji skaler bü-
yüklüklerdir. Bunlara bir doğrultu ve yön belirlemek gereği yoktur.
Skaler sa.yılar cebirsel sayılar gibi toplanırlar : 2 an + 5 sn =
7 sn örne-
ğinde olduğu gibi.

Vektörel Büyüklük'Ierin hem sayısal değerleri hem de yönleri var-

dır. Örnekler.
1) Yer değiştirme: Bir uçak güneye yönelik 240 km/saatlik hızla
uçuyor.
2) Hız: Bir gemi 20 mil/saat hızla doğuya gitmektedir.
3) Kuvvet: 10 newtonluk kuvvet bir cisim üzerine düşey doğru_l­
tuda yukanya doğru etki etmektedir.
Vektöre! büyüklük, ölçeğine göre çizilmiş bir okla gösterilir. Okun
boyu, büyüklüğün miktarını, yönü ise vektörün doğrultu ve yönUnü gös~
terir.
Vektörler geometrik yöntemlerle toplanırlar.

Bileşke : Bir çok vektörlerin toplam etkisini tek başına yapabilen

toplam vektördür.
Dengeleyen Vektör: Bir çok vektörlerin toplam etkisini tek başına
de~eleyen vektördür.
Pa.rallel Kenar Met.odu : Kesişen iki vektörün bileşkesi bu iki vek•
törü kenar alarak kurulan bir parallel kenarın bu iki vektörün kesişme
noktası ile karşı köşesini birleştiren köşegenidir. [Şek. 1-7]

Çokgen metodu : Bu yöntemle bileşke her hangi bir uygun nokta-

dan başlayarak bir ölçeğe göre bütün vektörleri bir öncekinin ucuna
eklemek suretiyle bulunur. Yani her vektörün başlangıcı, bir önceki
2
vektörün oklu ucu olur. Bu suretle oluşan çokgeni tamamlamak üzere
çizilen doğru bir vektörlerin bileşkesi olur. [Şek. 1_:.__5 (b}]
Vektörlerin çıkanlması: B vektörünü A vektöründen çıkarmak
için B'nin yönü ters çevrilerek toplam işlemi yapılır.
Örnek:
Bir vektörün bileşeni, bu vektörün, verilen bir doğrultu üzerindeki
etkin değeridir. Bir vektör iki veya daha fazla bileşenlerinin bileşke­
sidir. Bir vektör genellikle karteziyen koordinat sisteminde X, Y, Z
bileşenlerine ayrılır.

Birden fazla vektör (O} başlangıç noktasında kesişirlerse X bile-

şenlerinin toplamı X bileşkesini, Y bileşenlerinin toplamı Y bileşkesini ve
Z bileşenlerinin toplamı da Z bileşkesini verir. Bu üç bileşkenin bileşkesi
de tüm vektörlerin toplamını verir. Bu kitapta kolaylık olsun diye iki
boyutlu koordinatlar sistemi kullanılmıştır.
Çözülmüş problemler bu kurallar uygulanarak hazırlanmıştır.

PROBLEMLERİN ÇÖZVMLERt

1-1. (a) Yatayın 50° üstünde sağa yönelmiş 40 n hık bir kuvvetin yatay ve
düşey bileşenlerini çizimle bulunuz. 10 n 1 cm alınız. (b) Bileııeıılerl hesaplayarak
IODUCUDUZU sağlayınız.

y I
i

JI

Şek. 1-1

a) 10 nt. 1 cm alarak hipotenüsü 4 cm (40 nt.) olan ve yatay dik

kenarı ile 50° lik açı yapan bir dik üçgen çiziniz. Şekildeki OAB üçgeni.
 b) Şekilden kolayca görilliir ki
Fx=F. cos 50°=40X0,64=25,6 nt.
F,.=F. sin 50°=40X0,76=30,4 nt. dır.

. 1-2. Bir kutu Şek. 1-2 de görüldüğü. gibi yatayla S0- açı yapacak şeklide
ıo n luk bir kuvvetle döşeme Uzerinde ltillyor. 1 cm =
10 n olan bı.r eşel seçerek
ı:,1ziın yolu ile kuvvetin yatay ve · düşey bileşenlerini bulunuz. Bileşenleri hesapla-
yarak sonucunuzun sağlamasını yapınız

a). (1) problemde olduğu gibi, aynı ölçeği kullanarak, bir dik üç..
gen çiziniz. Bu dik üçgende hipotenüs yatay dik kenarı~ 30° açı yapıyor.
Şekilde OAB üçgeni. . .

Şek. 1-2

b) Şekilden.

Fx=F. cos 30°=40X0,86=34,4 nt.

Fy=F. sin 30°=40X0,5=20 nt.
olduğu görUliir. Bu sonuçlar (a) da çizilene uymaktadır. Çünki
Fıt=3,44 cm. F 1 =2 cm. dir.

1-8. Bir clalm Şek. 1-S deki gibi yatayla 200 yapan eğik bir dtızlem llzerlnde
yukarı doğru çekiliyor. Uygulanan kuvvetle dllzlem ara.smdakl açı S00 dlr. (a)
Dtlzleme paralel F bileşeninin 16 n olması için gerekli F kuvveti ne olmalıdır? (b)
Yukarıdaki ıarta ğure F y bileşeni ne olabillr? 1 cm = 8 n alarak problemi çlziın
yolu ile gözllnUJı.

a) Sisteme etki eden kuvvetler şekilde görülmektedir. x ekseni eğik'

dtizleme paralel, y ekseni eğik düzleme dik olarak alınmıştır. '
 Şimdi ölçek 1 cm=Snt. olmak üzere, çizimle F,. ve F,- yi bulalım.

'I\

Şek. 1-3

Bunun için yatay kenarı 2 cm olan ve hipotentisle 30• yapan bir dik
üçgen çizmemiz yeterlidir.
F,. . 16
F,.=F.cos30° F =cos30° = O,86 =18•6 nt.
b) F 7 =F. sin 30"=18,6X0,5::9,3 nt.

1---&. Şek. 1---& (a) ela görlllen üç kuvvet orlJlnde bulunan bir cisme etkimek•
tedlr. (a) Kuvvetlerden herbirinin :x ve y bileıenlerini bulunuz. (b) Dik bileşenler
yardımcı ile kuvvetlerin bi!eıenl hesaplayınız. (c) Bileıke kuvveti sıfır yapacak
dördüncll kuvvetin ıtddet, doğrultu ve yönünü bulunuz. Dördüncll kuvveti çlzimle
gösteriniz.

a) Her kuvveti yatay ve düşey bileşenlerine ayıralım.

F 1 nin bileşenleri;
y

~:300nl

200,t

~155nt

&ek. 1-4(&)·
 5

Fıx=Fı. cos 30°=200X0,86::::172 nt.

F 1,.=F1 • sin 30°::::::200X0,5=100 nt.
Fı nin bileşenleri;

f'
2y
f'
1y f'
X

Şek. 1-4 (b)

F2x=F2. cos 45"=300X0,7=210 nt.

F 27 =F2. sin45°=300X0,7=210 nt.
F.ı nin blleıenleri;

R:227.5 nt

. Şek. 1-4 (C)

F3:r.=F3 • cos 53°=155X0,6=93 nt.

F3 7 =F.ı. sin 53°=155X0,8=124 nt.
 b) Bileşkenin yatay ve dtişey bileşenleri, kuvvetlerin yatay ve dü-
şey bileşenlerin toplanıır.a eşittir. O halde,

R.=172-210-93=-131 nt.
Ry=!:Fy=F1y+F2y-F37
Ry=l00+210-124=186 nt. elde edilir.
R= ../R.2 + Ri= V(131)2 + (186)2
R=227,6 nt.
R
tg8=R: = _186
131 -1,41 8=54'50' dördüncü bölge

c) R bileşke kuvvetini dengeliyen R' kuvveti, bileşke kuvvetle aynı

doğrultuda, aynı şiddetle, fakat ters yönde olmalıdır. R'=R=227,5 nt.
[Şek. 1-1 (c)]

1--5. Şek. 1--5 (a) claki kuvvet!o::rln blleşkoolnln ıılddet ve doğrultusunu çl•
zlmle bulunuz. Bu le için çokgen metodunu kµllanınız.

F=300nt
2

1-ı::155n

Şek. 1-5 (a)

Çokgeni çizmek içiıı o- noktasından başfa.yarak şekil. 1-5 (b) de gö-

rüldüğü gibi, bir vektörün tatbik noktası .bir öncelunin ucuna gelmek
 1

üzere sıra ile vektörlere paralel ve eşit vektörler çizilir. İlk vektörün

Şek. 1--5 (b)

tatbik noktası (o) ile son vektörün ucunu ( c) birleştiren vektör bileş­
kedir. Ölçeğe göre R nin şiddeti bulunur. Doğrultusu, 8 açısı ölçülerek
bulunur. 1 cm=lOO nt. olduğuna göre R=227,5 nt. 8=55"

1-6. İki adam ve bir ~cuk büyük _bir sandığı Şek. 1-6 (a) da görllldöğıl
gibi bir x ekseni doğrnltusunda itmek istiyor. Adamlar şekilde görülen şiddet ve
yönde F~, F 2 kuvvet!erini uygul-ı.Jor. Çocuğun uygulayacağı küçük kuvvetiıı ıld·
det doğrultusu ve yönünü bulunuz.

30? l(

ı;-ııont

Şek. 1-6 (a)

Sandığın x ekseni doğrultusunda hareket edebilmesi için, adamlar

y

F.a80nt
2

Şek. 1-6 (b)

8

ve çocuk tarafından uygulanan üç kuvvetin bileşkesinin x ekseni doğ­

rultusunda olması gerekir. Bileşkenin düşey bileJeni olmamalıdır. ön-
ce adamlann uyguladıkları kuvvetlerin yatay ve düşey bile3enlerinin
toplamını hesap edelim.

.,

R:46nt
y
8,8nt
X

~6nt

Şelc. 1--6 (c)

Fıx=Fı. Cos 60°=100X0,5=50 nt.

Fı 7 =Fı. Sin 60°=100X0,86=86 nt.
F2z=F2. Cos 30°=80X0,86=68,8 nt.
Fı,,=F2 • Sin 30°=80X0,5=40 nt.
Rx=:EFx= Fıx+Fzx=50+68,8=118,8 nt.
R,=:EF7 =Fır-Fzr=86--40=46 nt.

Cismin x doğrultusunda hareket edebilmesi için çocuğun uygulaya-

cağıF 3 kuvveti R, bile3eni ile aynı doğrultuda aynı şiddette, fakat ters
yönde· olmalıdır.
F3=R,=46 nt.

1-7. 10 a lok iki kuvvetin (a) aralaruıdaki s.çı 300~ (b) aralanndakl aça
fO" oldııfıma göre blle§keJerbıl çlzbn yolu De bulunuz. :latedlğlniz bir eı,el kullam-
ııız.

3 cm. 10 nt. u göstermek üzere, her iki hal içinde 10 nt. kuvvetler~
a.ralarındaki açı verilen değerde alınarak ~zil.ip, para.lelkena.ra tamam--
 9

la.nır. Paralel kenar.ın köşegeni ölçülerek, bileşke kuvvetin şiddeti bulu-

nur. Kötegenle kuvvetlerden birinin yaptığı açı · bileşkenin doğrultusu­
nu belirtir.

a) b)

P, .ıont Fo10nt
1
Şek. 1-7 (a) Şek. 1-7 (b)

1-8, Bir ıı.ra.bll

lkl adam tarafından çekiliyor. Arabaya bağh çekme slclmlel'l
arasındaki açı 45° dir. A adamı 150 n, B adamı 100 n hık kuvvet uyguladığına gö-
re, bllG§ke kuvvetin 1:1lddetinl ve doğnı!tusınıtı A adamın çektiği iı,le · yaptığı açıyı
bulunuz. Problemi (a) Çokgen metodu. ile, (b) üçgen metodu Ue, (c) dik blleıenler
yıı.rdmu ile ~ztınUz. (a) ve (b) de 1 cın = 50 n ahııız.

a) 1 cm. 50 nt. göstermek üzere, A adamının uyguladığı FA ve B

adamının uyguladığı F'8 kuvvetleri aralarındaki açı 45° olmak üzere çi-

F•150nt
A

Şek. 1-8 (a)

zilir ve paralelkena:rn tamamlanır. Köşegenin boyu ölçülerek bileJkenin

şiddeti, FA ile yaptığı açıda ölçülerek doğrultusu tesbit edilir.
b) (a) daki ölçekle önce FA çizilir. FA nın ucundan F nın doğrul­
tusu ile 45° lik açı yapacak şekilde F n çizilir. FA nın tatbik noktası ile,
Fa nin ucunu birleştiren vektör bileşkedir.
10

c) FA yı yatay x ekseni doğrultusunda alalım. FA ya dik doğrultu­

da y ekseni olur. Bu eksenler üzerindeki bileşenleri bulalım.

F•150nt p.
A
Şek. 1-8 {b)

FAıı:=FA=150 nt.
FBx=FB. Cos 45°=100X0,7=70 nt
FAy=U
Fn,=Fn. sin 45°=100)'(0,7=70 nt.
Bile:şke kuvvetin bileşenleri :
R.=l:F.=FA.+Fa.= 150+70=220nt Ry= LFy=FAy+Fny=70nt dır.

Bileşke kuvvetin şiddeti :

R=:ıı: v'Rx 2 +R/=y'(220)"+ (70)2=230,87 nt. dır.

doğrultusu

R 70
tg0= _Y 220 - =0,318 0=18° dır
R,

1-9. Aşağıda şiddetleri ve yatayla yaptıkları acılar verilen kuvvetlerin bileş­

kesinin bulunmasında dfü bileşenler metodunu kullanınız. 200 - u, x ekseni üzerinde
sağa yönelmlş, 800 n, x ekseni üzerinde sağa doğru so• aı.ıı yapacak şekilde yönel-
miş, 100 n, ::ıı: ekseni üzerinde 45° aı.ıı yapacak şekilde sola yönelmiş, 200 n aşağı
yöneJmie.

Kuvvetler verilere uygun olarak, yatay ve düşey koordinat eksen-

lerinde gösterilmiştir. Her kuvvetin yatay ve düşey bileşenlerini hesap-
layarak toplarsak bileşkenin yatay ve düşey bileşenlerini buluruz.
Fıx=Fı=200 nt.
 11

F2x==F2. cos 30°=300X0,86=258 nt.

F2,.=F2. sin 30°=300X0,5=150 nt.

fi:200nt
1

Şek. 1-9 (a)

F3 ı:=F3 • cos 45°=100X0,7=70 nt. ·

F 3,.=Fl. ein45°=100X0,7=70 nt.
F•ı:=0
F 4,.=F4 =200 nt.
R,.=:tF.=F1,.+F2.-F3,-f-F4,=200+258-70=388 nt.
Ry = l:Fy = F 1y + F2y + F3y-- F 4y = 150+ 70-200 = 20 nt.

R =vR,.2+Rl=v(388) 2 +(20) 2 ==;388.,5 nt.

20
R,. = 388
tg8
· =R,. = Oı051 8=3°

1-10. (a) Şek. 1-10 cl&kl kuvvetlerin çizimle A+B toplamını ve A-B farkını
bulunuz. (b) Vektörlerin toplam ve faridıınnm bulwmuıııuıda dik blleoc,nler meto-
dunu lroUanınız
12

'I

Şek. 1-10 (a)

a) A+B yi bulmak için paralel kenar metodunu Prob. 8 de uygu-

lamıştık. A-B yi de A-B=A+ (-B) eşitliği yardımı ile bir toplam

Şek. 1-10 (b)

işlemi haline getirebiliriz. -B, B nin doğrultusunda, zıd yönde ve eşit

şiddette bir vektördür. Şekilde -B ile A nm paralelkenar metodu ile
birleştirilmesi gösterilmiştir.

b) Bundan önceki problemde de görüldüğü gibi her iki vektörün

yatay ve düşey· bileşenleri, bulunarak toplanır. Bti toplam bile§kenin ya-
tay· ve düşey bileşenleridir.
 Ax=A=7 nt.
A1 =0
B,.=B. cos 3T=20X0,8=16 nt.
B,.=B. sin 37°=20X0,6=12 nt.
B=A+B
R.=-A.+B.=-7+!6=9 nt.
R 1 =A 1 +B1 =12 nt.
R =vR,. +8.y =y'(9>2+ (12)2=15 nt.
2 2

R'=A-B
R';,=-A.-B.=-7-16=-23 nt.
R'1 =A1 -B1 =-12 nt.
R'= vR',.2 +R'1 2 =y(23>2+ (12>2=25,94 nt.

ı-ıı. Blr dlk koordinat slateminin birinci böJa-eslİıde x ekseni iJe 600 açı yapan
1 cm uzunluğunda bir A vektörtl Ue dördüncü bölgede x ekseni ile 600 açı yapan
2 cm uzunluğunda b4' B .vektörü vardır. Çizimle A+B toplamını (b) A-B ve
B--A faı-kJ&riıiı bulunuz. -

Vektörler problemdeki verilere uygun biçimde şekilde gösterilmiş­

lerdir. A+B, A-"-B ve B-A yı bulmak için para1elkenarlan tamamla-
mak yetecektir, A-B ve B-A yerine sırasıyla A+ (-B) ve B+ (-A)
yazılarak bunların da bir toplarn haline getirileceğini hatırlayalım.

a)
y

Şek. ı-ıı (a)

14

b)
y
y

,,

Şek. 1-11 (b) Şek. 1-11 (C)

1-12. 10 blrlm uzunluktaki bir A veldörtı, 6 blrlnı uzunluğunda bir B vektörtl

ile 80" llk açı yapıyor. A-B vektörünün şiddetini ve doğnıltu.sunun A ile yaptJ#ı
acıyı (a) tJçgen metodu Ue (b) Dik bileşenler metodu Ue bulunuz.

a) Şekilde görüldüğü gibi A vektörünü x ekseni doğrultusunda ala-

lım.B vektörünüde x ekseninin üstünde, eksenle 30° açı yapacak şekil­
de çizelim. A-B=A+ (-B) dir. -B ile A vektörünü paralelkenara
tamamlar, köşegenini ölQ_ersek bileşke kuvveti buluruz.

Şek. 1-12
 15

b) Ax=A=lO birim
A,.=0
Bx=B. cos 3O°=6XO,86=5,16 birim
B 7 ;::::B. sin 30°=6X0,5=3 birim
R=A-B
Rx=Ax-Bx=l0--5,16=4,84 birim.
Ry=A:v-By=-3 birim
R v'Rx2 +R/=y'(4,84) 2 + (3)•=5,7 birim
R -3
tg0= R: = 4184 =-0;62 0=31°50' dördüncü bölgede

ı-ıs. F, ve F 2 kuvvetleri aynı noktaya etklmektecıır. F 1 kuvvetinin §lddetl

8 n dur ve koordinat sisteminin birinci bölgesinde x ekseninin üstünde bu eksenle
60" llk açı yapmaktadır. F 2 kuvvetinin şiddeti ise 6 n, dördüncü bölgede x ekseninin
altında bu eksenle 53° açı yapmaktadır. (a) Bileşke kuvvetin yatay ve dilı,ey blle-
,enlerinin şiddeti nedir! (b) Bileşkenin şiddeti nedir! (c) F 1- F2 vektöre! farkının
elddett nedir!

a) Şekilde kuvvetler, problemin verilerine uygun olarak, koordinat

sistemlerinde gösterilmişlerdir. Kuvvetlerin x ve y eksenleri üzerindeki

Şek. 1-13 (a)

izdüşümleri yatay ve düşey bileşenleridir. Bunların toplamı bile§kenin

bile§enlerini verecektir. ·
16 ,
F1x=Fı. cos 60°=8X0,5=4 nt.
F 1:l'=F1 • sin 60°=8X0,86=6,88 nt.
F~=F2 • cos 53•=6X0,6=3,6 nt.
F2J'=F2 • sin 53°=6X0,8=4,8 nt.
Rı:=l:F,.=F1ı:+F2,.=4+3,6=7,6 nt.
R 1 =l:F1 =Fı 1 -F21 =6,88-4,8=2,08nt.
b) (a) da bileıııkenin yatay ve düşey bileşenlerini bulmuştuk.
Bilegke;

Şek. l-'13 (b)

c) Fı-F2 =Fı+ (-F2 ) olduğunu göz önüne alır ve Fı, Fı kuvvet-

lerini şekilde görüldüğü gibi gösteririz. Yine bileşenler metodu ile bileş­
keyi hesaplanz.
B'::::Fı-Fa

R',.=l:F,.=Fız-F2ıı=4-3,6=0,4 nt.
R'y-=l:F1 =F1 1 +F21 =6,88+4,8=11,68 nt.
R'=v(R'.) 2 +(R'1 ) 2 =\f(0,4)~+ (11,68) 2 =11,68 nt. olur.

1-14. F 1 ve F• kuvvetleri bir cisme etldmektedlr. Bmılaruı B blleıkealnlıı

,,,,ouFı lo 80" ilk açı yapmaktaaır.F,=B=lO D alarak lkmd vektörtta ıfddetfal
ve (F1 e gilre) doğrultusunu bulunuz.
 17
Fı kuvvetini, şekilde görüldüğü gibi x ekseni doğrultusunda alalım.
R bileşkesi F,'e dik olduğundan y ekseni doğrultusunda olacaktır.
Bileşen metodu ile F2 hesaplayalım.
y

•
Şek. 1-1'

Fıx=F1 =10 nt.

Fı:r=O.

ıı. =0
R:, =R=lO nt.
R,=I:Fı=F1 ,-F2, F2,=Fı.-R .. ,:,;.lO nt.
R,=l:F,=F1,+F2, F2 ,.=R,-Fı,=10 nt.
F2 = v'Fzi+F2; =yl0 2 2 +l0 2 =14,14 nt.
şekilden, F2 nin x ekseni ile yaptığı açı ıx ise
F1,. 10 .
tgct=F-=ıo=l ct=45• dır.
2ı

Fı ile Fı arasındaki ~ açısı ise

~=ıso•-45•=ıa& dır.

1-11. Dört kuvvetin blletkeılnln tlddetl 1000 n ve yönll 80" kouy batıdır.
Kuvvetlerin llçll üO n, 80° kuzey doğu, 800 n. gtıney ve üO n, Gi• gtıney batı veri,
len ile tanımlanmııtır. Dlmlllncll kuvvetin dik blleıeıılerlnl bulunıu.

Bu problemde 4 kuvvetin bileşkesi ile kuvvetlerden üçti verilmiştir.

4. kuvvetin dik bileşenleri isteniyor. 4. kuvvetin dik bileşenleri bileşke­
nin R 1 ve R,. bileş~nlerinden verilen üç kuvvetin dik bileşenlerinin top- .
ır. 2
18
lamı çıkr.:-tılarak bulunur. Şekilden faydalanarak aşağıdaki işlemleri ya-
palım.

ii-ıooo rıt

Şek. 1-15

Fıx=Fı. cos 60"=400X0,5=200 nt.

F 1 ,.=Fı. sin 60c=400X0,86=344 'nt.
F2x=O
.; . .· ' . .-_ .·· "
F2 1 =F:ı=300 nt.
F3x::::F3. cos 53c=400X0,6=240 ~t. .
F3r=F3. sin 53c=400X0,8=320 nt.
Rx =R . cos 30c = 1000 X 0,86 =860 nt.
R 1 =R. sin 30c=1000X0,5=500 nt.
Rs = l:F. =F 1 :ı:- F2:ı + F3:ı-+ F 4ı: -
F◄:ı:=Rx-(Fı.-F2ı:+F3:ı)= +860-(200-620)= 1280 nt.
~
-.
=;Fy::: Fı, "."" F 2y -F3y+ F 4y
' ,- ___ ' .. ,• ..
··· F4_.=R1:.....(F 1y:__:F21 "-Fs1 )=50O":---(344-300~320)=776 nt~
 BİR CİSMiN ÖTELEME HAREKET DENGEUöl

. Bir cisim durmakta, ya da sabit hızla hareket etmekte ise bu ci~

iJim öteleme hareket dengesindedir denir. Cisme etkiyen kuvvetleriİf
tqplamı sıfır olursa· bu ·cisim öteleme dengesindedir. Bunun için· öteleme
denge sisteminde

l::Fı:=0

ya da iki boyutlu koordinat sisteminde

l::Fx=O l:Fıı=O

olmalıdır.

l::Fx ve l::Fıı bileşenleri, kuvvet vektörlerini koordinat sisteminde çiz-

mek ve x-bileşenle:ı;ini cebirsel toplayarak l:Fx i ve y-bileşenlerini topla-
yarak !F>'- Lbulmak suretiyle elde edilir. Şöyleki

EF,.=Fı. cos 8ı+F:ı. cos 82+ ........ .

l:Fy=Fı. sin 81 +F:ı sin 82+ ........ .

O vektörlerin pozitif .x ekseni ile yaptıklan açıdır.

Denge halinde bu bileşenlerin toplamı sıfırdır. Bundan yararlanmak

suretiyle birçok problemler çözülebilir.

.
ya da EF=O olma şartına dengeliğin birinci şartı denir. Bu durumda ci-
sim ya durur ya da düzgün doğrusal hareket yapabilir.
20
PROBLEMLERİN ÇÖZÜMLERİ

2-1. Bir cisim yatay bir dllzlem tızerinde donıyor. (a) Bu cisme etkiyen iki
kuvvet nelerdir'? (b) Bu kuvvetleri uygulayan cisimler hangileridir'? (c) Bu kuv-
vetlerin teı1kileri nelerdir'? (d) Tepki hangi cisme uygulanmakta ve bunu hangi
cisim uygulamaktadır 'l'

a) Cismin ağırlıjı W kuvveti ile düzlemin tepkisi olan N kuvvetidir.

b) W kuvvetini cisim, N kuvvetini yüzey uygulamaktadır.

c) N kuvveti tepki kuvvetidir.

d) Tepki cisme yüzey tarafından uygulanmaktadır.
N

,,,,,,,.$,,,,,,,
w
Şek. 2-1

2-2. Masa üzerinde duran bir cisim ltlllyor ve kenardan düı,üyor. (a) . Cla1m
masadan yere düşerken hangi kuvvet veya kuvvetlerin etklslndedlr'l' (b) Kuvvet-
lerin her birinin tepkileri nelerdir, yani hangi cisbn hangi cisme tepki u y ~ .
Hava direncini hesaba katmayıııız.

a) Etki· eden kuvvet sadece kendi W ağırlığıdır. Çünkü ha\18. diren•

ci ihmal ediliyor.
r--,
: 1:
ı.'t'~
w

Şek. 2-2

b) Düşerken cisme etki eden ağırlığın tepkisi, ·cismin yere uygula•

dığı çekim kuvvetidir ve ağırlığına eşittir.
 21
2-S. 10 n ağırlığınds
iki cisim. bir ısl<'imln uçlanıııa bağlanmış ve hafif, sOr-
tilnmeshı bir makarad·an geçlrllm!ştır. Makara tavana bir zincirle asılı ol-
döııen
dolqna göre, (a) Slsbndekl gerilme ne kadardır f (b) Zincirdeki gerlhne ne ka-
dardır!

a) Sicim sürtünmesiz bir makaradan geçtiği için, makaranın iki ta•

rafındaki sicim gerilimleri eşit olur. Sicimdeki · gerilime T. diyelim. Sis-
tem dengede olduğundan, A cismi için dengenin birinci şartını uygular-
sak;

1'

T T

W"10nt W.IDnl

Şek. 2-3

llF,=0 T-W=O T=W=lO nt.

elde edilir.
b) Zincirdeki gerilim T' ise, dengenin birinci şartına göre :
l:F1 =0 T+T,-T'=O T'=2T=2X10=20 nt.
olur.

1--4. fek. 2--4 teki asılı clamhı ağırlığı 50 n duı-'. T 2 ve T 3 gerlllmlerlnl bulu-
82=83=60°, (b) 82=83=10°, (C) 82=60°, Oa=O ve \dJ AB=l0 cm AO= 6 cm,
nıız. (a)
OB=B cm oldutumı göre cevaplandınnız.

a) Şekilde görUldUğü gibi iplerdeki gerilimler Tı, Tı, T3 olsun. Asılı

cisim dengede olduğuna göre bu cisim için ·dengenjn birinci şartını ya-
zalım.

l:F1 =0 T 1-W=0 Tı=W=50 nt.

82=83:::::60"
O noktası için dengenin şartını yazalım. T2 ve T3, :Jt: ekseni doğrul-
22
tusundaki bileşenleri Tıx, TJ:ı:ı y ekse,ni doğrultusundaki bileşenleri ~21>•
T3 7 olduğuna göre;

W-SOnt

llF,.=0 Tıx-T3ıt=0 (1)

lJFy=O T 27 +T31- ·"l'ı=O (2)

T 2 ıt=T2. cos62=T2. cos60=-0,5 T2
T2y=T2. sin 82=T2. sin 60=0,86T2
T:ıx=T3. cos 83=Ts. cos·60°=0;5T3
T37 ~Ts. sin 83=T3. sin 60"=0,86Ts ·
(1) denkleminden

(2) denkleminden

T2X0,86+T3X0,86-Tı;=O Tı.,;.50-nt.

T2X0,86+T2 X0,86-50=0
50
T2=2x0,86 29 nt.

T3=T2=29 nt.
 23

(a) şıkkındaki denklemler yine geçerlidir;

T2x = Tı . cos 10° = 0,98 T2 T2y = Tı . sin 10• = 0,17 T 2
T3,.=T3. cosl0°.=0,98.T3 _,:.T3;=T3 • sinl0'"=0,l7T3
. . . - ,·,.: . '. ~, ' .

T:ı:ı:=TJx 0,98 T2=0,98 T3 Ta=Tl

· T2r+TJr-Tı=O 0,17 T2+0,17T.-T1=0 _,
50
0,17 Tı+0,17 T2-50=0 T2 2 x 0 ,17 =147 nt.

T3=T2= ·147 nt.

c) 02=60° 83=0
T2x=T2 • cos 60•=0,5 T 2 T2r=T2. sin 60°=0,86 T2
T3,. = TJ . cos o• :T3

50
T2= 0-,--8-- =58,13 n_t.
- ' 6
T3=0,5. T2=0,5X58,13=_29_ nt..
d) A.13=10 cm. A0=6 cm. OB:=:8 cnı.
verilen kenar değerlerine göre ABO üçgeni bir dik üçgendır ve'AOB=OO-
dir. Buna göre; ·
OB s- :...
cos 02= AB= ıo=0,8

cos83 = AO 6
A:s=·10 =0,7

T2x=T2. cos 82=0;8 T2 . T2y=T2. sin 82~Ô,6 T2

T3:ı:=T3. cos 63=0,6 TJ '·, TJı, 0 ~T3 .,,,sin~J=_<{s TJ
·T2 x=T3 :ı 0,8 T2 =0,6 Ta, Ta=g::Tl71,33T2
·,
T2 1 +TJy__.:_Tı::::O 0,6 T2+0,8 T3--Ti::;:Ô.
0,6 Ta+0,8Xl,33 Tz-5()=0 1,66 T2=50
 2--G. 98k. 1-1 ele iııııJaa cisim 100 ıı. olılııfı:ma göre slclınl.,rln her blrln4eld
pırt)lmlerl beupla7JIIIL '

a) İplerdeki getj.limler Tı, T1 , TJ olsun. W cismi dengede olduğuna

göre denge §artım yazarsak;

'VI
Şek. 2-3 (a)

elde edilir.
Dengede olan C noktası içinde dengenin birinci· §artını y~Iım. T 2
ve T/ün x ekseni üzerindeki bileşenleri T2 x , TJx , y ekseni üzerindeki bile-
genleri T37 , T_,, olduğuna. göre;
!Fx=O T,ıı:-Tlx=O T3,.=Tı:c

2:F:,=0 Tı,.+T3 ,.-T1 =0

Tıa=T:ı. cos 45"=0,7 T2 T27 =T1 • sin 45"=0,7 Tı_

TJx='İ'3. cos 30-=0,86 T3 T3,.=T3 • sin 3o-=0,5 T3
T3 x=T:ıx 0,86 T3 =0,7 Ta
T1 ,.+T37-T1 =0 0,7 T2+0,5 T.,-T1 =0
0,86TJ+0,5Tr-200=0 T 3= l, 36 °
20 =147 nt.

Tı=ri~T3=ri;6 x147=180.,6 nt.

 25

b) iplerdeki gerilimler Tı, T 2 T 3 olsun. W cismi dengede olduğuna

göre denge şartını yazarsak;

ı,.

Şek. '2-5 (b)

,}:F7 =0 T 1-W=0 T,=W

) .

T 1 =200 nt. elde edilir.

Dengede olan C noktası için dengenin birinci şartını yazalım.
l:Fx=O T:,ı-T3x=0 T3ıı=Tııı

l:F7 =0 T2y+T3:v-Tı=O .
T 2,.=Tz. cos 45"=0,7T2 T2:v=T2. sin 45°=0,7T:
T3 ,.=Tı T 37 =0
T3x=T2x T 3 =0,7T3
T2y+T11-T,=O 0,7Tı+0-200=0
200 200
T2=-u=285,7 nt. T3=0,7T2=0,7 X O_,'{ =200 nt.

c) T,=200 nt.
C noktası için dengenin birinci şartını yazalım.

l:Fx=O T2ıı,-T3,.::::0 T2,.=T3,.

l:F7 =0 T21 -Tı 1---Tı=0 denklemi elde edilir.
T 2x=T,. cos 45"=0,7T2
T2 7 =T2. sin45•=0,7T2
=
T3a: T3 • COl!I 30° =0,86T3
26

T 37 =T3 • sin 30"=0,5T3.

T3x=Tıx 0,86T3=0,7T,.
O. 7Tr-0,5T:r-Tı =o·

w.2oonı

Şek. 2-5 (c)

. . 200 .· ...
0,86T3-0,5T3-200=0 T~= 0 _36 =555,5 nt.

T _ 0,8~T _ 0.,86Xl>55,5 477,7 ~ 682, 47 nt.

ı- 0,7 l - 0,7 0 17

d) T 1 =200 nt.
C noktası için denge şartı;

l:Fx=O T2x~T3x=0 T:zx=.T3,.

l:F,.=0 T:ı.7 +T3y-T1=0 denklemlerini verir.

Şek. 2..;...5 (d}

 27

Tıx = T 2 • cos 53' = 0,6T

T2y=T2. sin 53°=0,8T2
T3x=T3. cos 53°=0,6T3
T3y=T3. sin 53°=0,8'f3
Tıx=TJ:ı: 0,6Ta=0,6T3
Tı=Tı

0,8T2 +0,8Tr-200=0
200
0.,8T2+0,8T2-200=0 T2=Ts= l,a =125 nt.

D noktası için deng-e şartı

:EF:ı:=0 Ta-T4:ı:+Tsx=O

:EF7 =0 -T3y+T.,. +Ts7 =0 denklemlerini verir.

T3:ı:=0,6'l'3=0,6X125=75 nt.
T3:;=0,8T3=0,8X125=100 nt.
T4:ı:=T4 • cos 37"=0,8T4 T 4y=T4 • $ 37°=0,6T,
Ts:ı:=Ts Tsy=O
T3x-T4x+Ts:ı:=0 . 75--0,ST.+Ts=O
-T3,.+T4,. +Ts:v==O -100+0,6T4 +0=0
100
T4= 0, 6 =166,6 nt.

T 5 = 0,ST.-75 = 0,8X166,6-75 = 133,28--75= 58,28 nt.

E noktası için denge şartından

:EFa=O T1x-T6ıı:-T:ıx=O

:EF7 =0 T6J+T77 -T,7 =0 elde edilir.

T2:ı:=75 n~ Ta7 =100 nt.
· 28

T7 ,.-T~,.-T2ıı:=O 0,8 Tr-T.--1-5::.ô.

T6y +T11 -T21 =O o+o,a T1-100=0.
100
T1= 0,6 =166,6 nt.

2-6. Şekli 2--8 dakl sistemde uıh elıımln afırhp 1000 nt. oldı:ıfıma göre,
alcimdekl gerlllml ve mafaabn P&l'•nclaya uygıılaclıp k'llnetl bulunuz. Payancla-
mn afırlığuıı .ihmal ecllıı1z.

a) Şekilde görüldüğü gibi iptekı gerilim T, C noktasında maf~alın

payandaya uyguladığı ve pay~da doğrultusunda . olan F kuvvetinin bi-
leşenleri F x ve F 7 olsun. Sistem dengede ,olduğuna göre, dengenin birinci
ş_artmı uygulayalım. . ·

W,ılJOOnt

Şek. 2-6 (a)

F,.---T,.:::::O
,F,.+T,-W=O
F,. =F. sin 0•==,0

. . Tx::::T. cos 30°=0,86 'ı: _ T,.=T. sin 30"=0,5 T

 29
F=0,86 T
Fy+Ty-W=O o+o,5 T-1000=0 T = 1ı.~0 =2000 nt.
F=0,86XT=0,86X2000=1720 nt.
b) Sistem dengede olduğundan denge şartını yazalım.

Şek. 2-8 (b)

I:Fx=O Fx-Tx=O
I:Fy=O Fy+T1 -W:;:O
Fx=F. cos 30"=0,86 F
Fy=F. sin 30°~0,5 F
T,.=0
F,.-T,.-::::0 F=TOı86
· 1000
F 1 +T7-W=0 0,5 F+0-1000=0 F = 05, =2000 nt.
T=0;86 F=0,86X2000=1720 nt.
c) Sistem dengede olduğundan yine denge şartını uygulayalım.

I:Fx=O F&-Tx=O
l:F,.::::O Fy+Ty-W=O
F,.=F. cos 30"=0,86 F
F,.=F. sin 30"=0,5 F
T,.=T. cos 45"=0,7 T
T1 =T. sin 45"=0,7 T
30

W"1000nt.,

Şek. 2-6 (C)

Fx-Tx=O 0,86 F=0,7 T

F 7 +T7 -w=0 0,5 F+0,7 T-1000=0
0,5 F+0,86 F-1000=0 1,36 F=lOOO

F=i~~=735,3 nt. T=%~:F=Oo~Jx735,3=903,4 nt.

d) Dengede olan sisteme denge şartını uygulayalım.

· Şek. 2-6 (d)

~Fx=O Fx-T.,.~O
:EF7 =0 F 7 -T7-w=0
Fx=F. cos 45°=0,7 F
F1 :F. sin 45°=0,7 F
 ıı

'I'x=T s cos 30"=0,86 T

T, =T sin 30° = 0,5 T
0,7F-0,86T
Fy-T7-w=0 0,7 F-0,5 T-1000=0
0,86T-0,5T-1000::::0 0,36T=1000
1000
T= 0 ,36 =2777,8 nt.

'F = ~~6 X T = ~~6 X 2777,8=3412,7 nt.

2-'J. (a} ~k. 2-'J ele görillen cltızeneklerin hangisinde üzerindeki verllerdea
faydalaııarak T bilinmeyeni hesaplanabilir. (b) Hangisinde bu hesap için preldl
bilgi yetersizdir, çözümü sağlayacak bilinmeyeni belirtiniz.

a) (b) ve (c) şekillerinde T nin çözümü için yeterli bilgi mevcut-

t~
b) (a) şeklinde çözüm için yeterli bilgi yoktur. Şekildeki üçgenin
bir kenarı daha verilmelidir.

...
E

W•lOnt
lal

fek, 1-7
32
2-8. 2 m uzunluğundayatay bir kalasın bl;r ucu duvara asılı ve dlter ucuna da
600 n luk bir cisim bağbdır.Cismin bağlandığı uç çelik bir halatla kalasın üzerin-
den duvara asılmıştır. Halattaki gerilim 1000 n u geçmezken askı· yerinin kalastan
olan yüksekliği ne kadardır? Kalas yatay kalmak §artı ile askı noktası 26 'cm aıağı
lndlrlllrse geriibn ne kadar artar? Kalasin ağırlığını ihmal ediniz.

Şekilde görüldüğü gibi sicimdeki T geriliminin bileşenleri T x , T Y ,

C noktasında mafsalın payandaya uyguladığı ve payanda doğru tusunda
olan kuvvet F olsu.n. Dengede olan sisteme dengenin birinci şartını uy-
gulayalım.

Şek. 2-8

~F,.=0 F,.-T,.=0 ~Fr=O Fy+Ty-W=O

Fx=F Fy=O T,.=T. cos ıx Ty =T. sin ıx
. w
O+T. sin ıx-w=O sın ıx= T w=500 nt T=1000 nt.
. 500 05
sın a=iöoo= ,

şekildeki üçgen<len, AB= y h 2 + 4

sin cı- h O5 h 2 =0,25(h2 +4)

-Vh2 +4 '
0,75 h 2 =l h=l,15 m.
h:115-25=90cm:0,90 m olursa;
AB= v'h 2 +4=y(0,90) 2 +4=2,19 m•.
 . w w . h 0,90 O
sına=T T=-.- sına=-=--= 41
sına AB 2,19 '

500
T= 0 ,41 =1219,5 nt.

1--9. 60 m uzwılul'unda bir halatın uçlarından tıırı,bir otomoblle diter ucu-

da bir ataca ba.ihılır. Bir adam tam ortasından tutarak 100 nt. luk bir
halatın
kuvvet uyı-uJuyor ve halatı 2 ın yana çekiyor. Otomobile etkiyen kuvveti bulu-
nuz.

Halattaki T gerilimlerinin bile§enlerl T x , T y olsun. Dengede olan

sistem için dengenin ·birinci şartını yazalım.

Şek. 2-9

Ty=T. sin a sin a=;5 =0,08 Ty=0,08T

F 100 .
T=o.. ıa=o,ıa=625 nt.

;h

2-10. Balat 1000 n luk, kalas 1628 n luk bir kuvvete dayanablldltlne gire
lek- 2-10 4ald dtızen,kte w Dln en bllytlk değerlDJ bulunuz. Dilıey halatın her
tbrltl ;,1lkt1 kalı1ırablldlğlnl ve kalaıın ağırblını ihmal . ecllleblldiğlnl kabul ecUnlz.

Halattaki gerilim T, C noktasında mafsalm payandaya uyguladığı

ve payanda doğrultusundaki kuvvet F olsun. ·Dengedeki sisteme denge-
nin birinci şartını uygulayalım.
tF,.=0 F 7 +T,-w=0
F=1628 nt T=1000 nt olduğuna göre bile§enler;
F. 3
 w

Şek. 2-10

F 7 =F. sin 45=1628X0,7=1139,6 nt.

T 7 =T. sin 30=1000X0,86=860 nt.
F 7 +T7-W=0
w=F7 +T7 =113_9,6+860=1999,6 nt.

2-11. Şek. 2-11 deki A cismi ıc. n dur. Cismin üzerinde durduğu ylizeyfo
arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,80 dur. w ağırlığı 20 n dur ve sistem den-
gededir. (a) A cismine etkiyen sürtünme kuvvetini bulunuz. (b) Sistemin dengede
kalabildiği en büyük w ağırlığının ne kadar olacağını bulunuz.

Şekilde görüldüğü gibi iplerdeki gerilim sırası ile Tı, T2, T3, A
cismiyle düzlem arasındaki sürtünme kuvveti f olsun.
a) w'=100 nt w=20 nt. Dengede olan B cismi için dengenin bi-
rinci şartını yazalım.

w
Şek. 2-11

IF1 =0 Tı-w=O Tı=W:;::20 nt.

C noktası için dengenin birinci şartı yazılırsa.
 !.F\=0 T2x-Tl=Ü,
I:F1 =0 T21-T1 =0.
T2x=T2. cos 45=0,7 T 2 T 21 =T2 • sin 45=0,7 T 2
T21 -Tı=0 0,7T:.ı-20=0 0,7T2 =20
T2x-T1=0 T1=0,7 T 2 =20 nt.
A cisrcine dengenin birinci şartını uygularsak.
liFx=o· T3-f=0 f=T3=20 nt.
b) Statik sürtünme katsayısı ııs=0,3, statik slirtlinnıe kuvveti
f.=µ •. N N=w'=l00 nt f.=0,3X100=30 nt.
Dengede olan noktalara, dengenin birinci şartını uygulayalım.

A cismi için :
liFx=O T3-f.=0 T3=fa=30 nt.
C noktası için :
I:Fx=O T2x-T3=0 0,7 T2-T3=0 0,7 T2:::::T3=30 nt.
I:F1 =0 T2y-Tı=0 0,7 T2-Tı=0 0,7 T2=T1 =30 nt.
B cismi için :
I:Fy=0 'l'ı-w=0 w=Tı=30 nt.

2-12. Blı: cismin 10 n Iuk bir kuvvetle yatayın üzerinde 80° açı yapan doğrul­
tuda sabit hızla çeklllyor. Cisimle yüzey arasındaki kayma sürtünme katsayısı 0,15
tir. Olsmin atırbğı ne ka.dardırf Bµtün kuvvetlerin cismin merkezine e,tkJdlğlni
kabul edlıılz. ·

Sistem sabit hızla hareket ettiğine göre dengededir. Sisteme den-

genin birinci şartını uygulayalım. Sistemin kayma sürtünme kuvveti fıc
olsun.

Şek, 2-12
 EFz=O Fz-fk=O
EF,=0 F,+N-w=O.
F kuvvetinin bileşenleri.

F"=F. cos 30"=10X0,86=8,6 nt.

F,=F.sin30"=10X0,5=5 nt. dır.

Fz-fk=O f1t=F,.=8,6 nt.

f1ı-.=ıı1t. N ıı1t=0,5 olduğuna göre

111<. N=8,6 N=~::=17,2 nt.

F,+N-w=O w=F1 +N=5+17,2=22,2 nt.

bulunur.

1-11. 1' n al'ırbğuıda bir cisim Şek. 2-ıs de görllldtığtl gibi eylk bir dtızlem
llr.erlılde
iken, ucmıda 10 n luk başka bir cisim asılı silrtüıuneslz kilçtlk bir maka-
racı- geoea alclmln diğer ucuna bağlı bulu.ıuna.ktadır. Clalmle yllzey arasıııdakl
ka.Jma stırttlmne katsayısı 1/'7 dlr. 9 nm ·hangi iki değeri için sistem sabit hızla
hareket eder f Bilttın kuvvetlerin U n lnk clsmln merkezine etkldlğinl fa.rzeılellm. ı
(CN 8= v 1-aın•e oldufunu hatırlayınız).

A cismi eğile düzlem üzerinde yukarı doğnı sabit hızla. hareket et-
tiğine göre harekete karşıt olan fk sürtünme kuvveti aşağı doğnı olur.
tki küUeyi birbirine bağlayan sicim sürtünmesiz bir makaradan geçtiği
için, makaranın iki ta.rafındaki sicimlerde gerilim aynı olur. Bu geri-
limler T olsun. wA ağırlığının eğik düzleme dik ve paralel bileşenleri
dengede olan bu cisimler için dengenin birinci ıartını yazalım.

aeıc. 2-ıa
 37

v: AX = w A • sın O w Av c:: w A • cos 9 ise,

A cismi için;
!.F7 =0 T-W13 =0 T=w5 W5 =10 nt. T::.::W13 =10 nt.
A cismi için;
~Fx=O T-WAx-fk=O
~F:,=0 N-W,Ay=O
N=wAY=wA. cos 8 wA=14 nt.
N=l4.cos8
Sürtünme kuvveti fk=ıı,k. N
1 .
fk='f · 14. COS 0=2. COS 0

T-W.Ax-fk=O WAx=WAsinO=i4sin8
10-14 sin 8-2 cos 8=0
5-7 sin 8-COS 8=0.
cos 8= v l-sin 0
2

5-7 sin 8-yl-sin2 8=0.

5-7 sin 8= v'l-sin2 a
E§itliğin iki tarafınında karesini alalım.

25-70 sin 8+49 sin2 8=l-sin2 8

50 sin28-70 sin 8+24=0
25 sm2 8-,35 sin 0+12=0.
. 8 35±\1(35)2 - 4.12.25 35±5
sın 1,2= . 50 50
35-5
sin 81 = 50- = O,6 81 =37" yukan doğru hareket

35+5
sin 82= 00- = O,8 Oa=534' agağı doğru hal"eket
38

2-14. 100 n bir cisim, eylm açısı so• olan eyik bir düzlem üzerine
ağırlığında
konulmuş ve 2-14 de gl:lrilldüğU gibi sürtttnmesiz bir makara aracılığı ile
Şek.
w ağıdığınd~ diğer bir cisme bağlanmıştır. Statik sürtünme katsayısı. 0,40 ve kay-
ma sürtünme katsayısı 0,80 dir, (a) 100 n Juli c!smln yukarı doğru sabit bir hızla
hareket etmesi için w ağırlığı ne olmalıdır 'l (b) Aynı cismin aşağı doğru sabit
hızla kayması için gerekli w ağırlığı ne olmalıdır? (c) w nin hangi değerleri arıı,­
smda cisim hareketsiz kalır?

a) Sicim sürtünmesiz makaradan geçtiği için makaranın iki tara-

fında da gerilim aynı ve T değerinde. A cisminin ağırlığının düzleme dik
ve paralel bileşenleri w'Y ve w' x olsun, sistem yukan doğru hareket et-
tiğine göre fk sürtünme kuvveti a§ağı doğru olur.

Şek. 2-14

Sistem sabit hızla hareket ettiğinden dengenin birinci şartını uy-

gulayabiliriz.
A cismi için;
:EF7 =0 N-w'y=O N=w',=w'. cos 30=100X0,86=86 nt
:EFx=O T-w'x-fk=O
w'x=W'. sin 30°=100).(0,5=50 nt.
fk=µk. N=0,30X86=25,8 nt.

T=w',.+f1<=50+25,8=75,8 nt.
B cismi için:
~Fy=Ü w-T=O w=T=75,8 nt. olur.
b) Cisim aşağı doğru sabit hızla hareket ettiğiııe göre, harekete
karşıt olan f ı.. sürtünme kuvveti yukarı doğrudur. Dengenin birinci şar­
tını uygulayalım.

A cismi içini
 39

f1t=25,8 nt w'x=50 nt.

T=w',.-fk=50~25,8=24,2 nt.
B cismi için;
l'lF1 =0 T-W=O T=w=24,2 nt.
c) f .. =µ... N N=w'y=86 nt. p.• =0,4 f.=-0,4X86=34,4 nt.
Cismin yukarı doğru sabit hızla hareket etmesi halinde dengenin.
birinci şartını uygulayalım.
A cismi için;
l:Fx=O T-w'x-fs=O
f.=34,4 nt w'x=50 nt.
T=w',.+fa=50+3¾,4=84,4 nt.
B cismi için;
l'lF:v:;:0 w-T=O w=T=84,4 nt.
Aşağıdaki doğru .harekete denge şartı :
A cismi için;
l'lF:v=O w' x-T-f.. =0
T=w'x-f.=50-34,4=15,6 vt.
B cismi için;
~Fy=O T-w=O W=T=15,6 nt.
Sistemin hareket etmemesi için :
15,6 nt. <W<84,4 nt olmalıdır. ·

2-15. w ağırlığında bir cisme, sürtünme katsayısı µ olan yatay bir düzlenı
llzerinde yatayın üzerinde c[> açısı yapa.o doğrultuda ne bl\yüklükte b~ P kuvveti
uyculamah ki, sabit hızla hareket etsin.

Uygulanan P kuvvetinin bileşenleri P,, l·\, harekete karşıt olan

sürtünme kuvveti f olsun. Sistem sabit hızla hareket edeceğinden den•
gededir. Dengenin birinci şartını yazalım. ·
 I:Fx=O P.-f=O f=Px
l':F,,=0 N+P,-w=O . N=w-P7
f=ı.ı,. N =ıı,(w-P,.)
Px=P.coscp P,,=P.sinq,
. f =ı-ı,(w-P sin tf,) =ı-ı,w-;ı.P sin .ı,
f =P x P . cos ıf, =p.w-,ı.P sin c/>
P(coş ef>+ p. sin 4>) =ı-ı,W
P-. µw
- coscp +µ. sin cf,

~16. 600 n luk bir demir kasa 4 m yilksoklikte bir kamyondan 8 m uzmılıılıta
bir ey1k dOzlemcle 118blt bızla aıatı lndlrllmek isteıılyor. Dttzlemle kasa azzsmdakl
kayma atırttbame katımyısı 0,80 olduğuna göre, (a) Kasa aşağıya doğrn mu ç,ı,kll­
m.U, yokııa yakandan tutulmalı mıdırT (b) Dl1zleme paralel gerekil lnffvetl balu-
ıımı.

a) Harekete karşıt olan f,. sürtünme kuvveti yukan doğrudur.

Şek. 2-16
 41

cos 30=:0,86
l:F7=Ü N-Wy=O
N=W7=W. cos 30=600X0,86
N=516 nt.
fk=ıtıı:. N=0,3X516=154,8 nt.
Wx=W. sin 30=600X0,5=300 nt.
Wx>fk olduğuna göre, sistemin sabit hızla aşağı doğıı.ı
hareket edebilmesi için uygulanacak kuvv~tin yukarı doğ-
ru olması gerekir. · ·
b) Denge şartını yazalım.

llFx=Ü Wx-fk-'-F=O
F=Wx-fıı:=W. sin 30-fk=600X0,5--154,8
F=l45,2 nt.

2-1'1. ·Şeıc. 2-1'1 deki A cisminin ağırbğı 4 n, B ninkl 8 n dur. Kayma olan
btltUn yüzeyler arasıiıdakl, kayma sürtünme Icatsayısı 0,25 tl.i". (a) A, B Din Us-
tun.de ve onunla kaydığına, (b). A yerinde kaldığına, (c) A ve B kolayca billdUebi-
le.ı. ve stlrtllnmeslz bir makara.dan geçen bir sicimle birbirine bağlı bulunduğuna
göre, B nln sola sabit hızla hareketi için gerekli P kuvvetini bulunuz.

a) Sisteme uygulanan kuvvetler şekilde gösterilmiştir. Dengenin

birinci şartını yazalım.
~F7 =0 N-(wA+w8 ) =0 N=wA+wn
WA=4nt. Wu=8nt. N=4+8=12nt.
fıt=tık. N=0,25X12=3nt.

Şek. 2-11 (a)

 P;,,fk=3 nt. olmalıdır.

b) B cismi düzlem üzerinde :tJ.reket ettiğinden fk sürtünme kuv-

veti vardır. AyrıcG., A cismi :'.:.ıvara bağlı olduğundan B cismi hareket
ettiğinde A iJ~ B arası,nda fk 1 sürtünme kuvveti doğar.

Şek. 2-17 (b)

fk=3 nt (a §}kkında çözülmüştü)

ftı==Nı. !J-k Nı=WA=4nt.

fkı=0,25X4==1 nt.
Toplam sürtünme kuvveti fk+ft1=3+1=4 nt.
P;,,fk+fkı=4 nt olmalıdır.

c) Kütleler sürtünmesiz makaradan geçen bir sicimle birbirlerine

bağlı olduklarına göre sici.nıin iki tarafında da gerilim aynı T değerine
eşittir. Sistem, hareket durum.undan dolayı şekilde görüldüğü üzere
fk, fkı, fu üç sürtünme kuvvetinin etkisi altındadır.

~
Şek. 2-17 (c)

(b) Şıkkından fk=3nt fk1 :::lnt. dur.

fu=!J,t•NA
NA=WA=4 nt. fu=0,25X4=1 nt.
A cisnµne dengenin şartını uygulayalım.

tFx=O T-fk2=0 T:~k2 ::::1 n.,t.

 B cismi için;
l:Fs=0 P-T-ft-fkı=0

P=T+ft+ftı=1+3+1=5 nt P>5 nt. olmalıdır.

2-18. w atırJığmda bir A cismi, eyim açısı 87° olan l!I düzlemi üzerinde ka-
yark-, ayııı ııtırJıkta bir B kc.lası birincinin tızerlnde hareketsiz durmakta<lır.
h1- bir iple dtlzlernln tepesine bağlıdır. (Şek. 2-18). (a) A üzerine etkiyen kuv-
vetleri çlztnlz. (b) A ile B ve s ile A arasmdakl kinetik stırttinme katsayılaruıı
eıtı kabul ederek deterlnl hesaplayınız.

a)

Şek. 2-18

N=wAr+ws7 =2wy olduğundan

ft=tı,. 2w7 olur.

ftı=p.. Nı den Nı=WAy=Wy f1<1=ıı. w., elde edilir.
Denge şartına göre

Wx=W. sin 37°=0,6 W Wy=W. COS 37°=0,8 W

f 11 =~. w 1 =2µ.. 0,8 w=l,6µ. w ve ftı =ıı. w.,=0,8 µ. w
ı:Ieğerleri (1) de yerine konulursa.
0,6w---1,6ı,ı. w--0,Sı,ı. w=O
µ.== O,G
2,4-
=-!4 =0..,25 elde edilir.
44
~19. Eyim açısı 200 olan bir dllzlenı üzerindeki 120 n lok bir. dımıl ..Jllkan
doğru sabtt hızla itebilen düzleme paralel kuvvet 86 n ise, (a.) Bu ·clınııl aıa1'ı
doğru sabit hızla sUrilkleyebilen .«ıvvetl, (b) Kinetik stırtu.ıme kataayuuu bu-
lllllUZ.

a) Sistemi yukarı doğru sabit hızla iten kuvvet P olsun. Harekete

kar§ıt olan fk sürtünme kuvveti aşağı doğrudur.·

Şek. 2-19

P=86 nt.· W=l20 nt.

Wx =W. sin 20" :::120X0,34=40,8 nt.
w 7 =W. cos 20"=120X0,94=112,8 nt.
Dengenin birinci şartını yazalım.

~Fx=O P-wx-f1t=O fk=P-Wx=86--40,8=45,2 nt

Sistemi aşağı doğru hareket ettirebilen bir F .kuvveti uygulanırsa,
ft sürtünme kuvveti yukarı doğru tesir ede·r. Yine denge §artını yaza-
lım.

~F.x=O F+wx;._ft=O F=f1t-Wx_.:.45,2--40,8=4,4 nt.

b) Dengenin §artından;

l:Fy=O N-w7 =0 N=w7 ::::112,8 nt.

2-20. A ve B clsbnleri Şek. 2-20 de görülıIUğtt glbl halatla. O clsmlne bat-

hdır. A ve B Din her ikls!nfn ağırbğıda 20 u, düzlemlerle aralarında.ki kayma sUr-
ttımneel kat.eayısı 0,5 tlr. O cismi sabit hızla aşağı inmek~ir. (a) A ve B clsbn-
lerine etkiyen kuvvetleri gösteren .Uyagrlmlan çiziniz. (b) . A ve B clslmlerlıal bil·
blrlıe batlayan lıalattakl gerillml hesaplayınız. (c) O clınıhıiıı ai'u'hıltm bulunuz.
 45

Şek. 2-20

b) Kütleleri birbirine bağlayan halatlar ı:rurtünmesiz makaradan

geçtiği için makaranın •iki tarafındaki gerilim aynı olur. A ve B cisim-
leri arasındaki halatın gerilimi Tı, C ve B arasındaki halatın gerilimi
Ta olsun. A cismi sağa doğru hareket ettiğinden sürtünme kuvveti fu
sola doğrudur. B cismi yukan doğru hareket ettüğnde fkB sürtünme kuv-
veti aşağı doğrudur. Sistem, .sabit hızla hareket ettiğine göre dengede
dir. Her cisme dengenin §artlarını uygulayalım.
A cismi için;

fu=ıı,1c. NA=0,5X20=10 nt.

Tı=fu=10 nt.
B cismi için;
l:F:x=O T2-Tı-WB:x-fkB=0

l:F,=0 NB-wB1 =0 N=wa,

Wax=WB. sin 37°=20X0,6=12 nt.

Wa,=W3 • COS 37°=20X0,8=16 nt.

N 3 =WB7 =16 nt. f1cB=IJ,1c. NB=0,5X16=8 nt.

Ta=Tı+wax+fkB=10+12+8=30 nt.
c) C cismi için;
lJF,=0
46
2-21. w afırJıtında btr zinctrtn uçları, Şek. 2-h de göriiİdtliil cibl ayni
yükseklikte iki çengele asılıdır. Zincirin her iki ucu yatayla 8 açısı yapıyor. (a)
Zincirin soldaki çen,rele uyguladığı F kuvvetinin ıtiddetl ve doğrultıı,unu bulunuz.
(b) Zincirin en apğı noktasındaki T gerillmi hesaplayuıız.

a) Dengenin şartına göre

T T

Şek. 2-21

2F.sin8=w F 2 -~~na elde edilir.

Burada 8, F kuvvetinin x ekseni ile yaptığı açıdır.

w
F
2. sın 8
w w
T = 2 . sın
. 0 • cos8=-
2 t g 8. olur .
 BÖL'OM 3

KATI BİR CİSMİN DENGEIJöl

Bir Kuvvetin Momenti, kuvvetin herhangi bir dönüş eksenine gö-

re döndürme etkisidir. Momentin değeri, kuvvet ile kuvvetin dönme ek-
senine olan dik uzaklığının çarpımı ile ölçülür. Dik uzaklığa kuvvet kolu
dersek
Moment=KuvvetXKuvvet Kolu·
olur. Moment'in birimi mks sisteminde newtonXmetre (n-m), cgs siste-
min de ise dyneXcm (dm-cm) dir. Moment de aslında bir vektöre! bü-
yüklüktür. Ancak momenti vektör olarak incelemeyi (9) ncı bölüme bı­
rakıyoruz.

Burada Moment'e bir işaret vereceğiz: Dönme saat yönünde ise

momentin işareti eksi, saatın dönüş yönüne zıt ise momentin işareti artı
olur.

Dengeliğin ikinci şartı: Bir cismin dönme hareketi yapmaması ıçın,

cisme etkiyen bütün kuvvetlerin, kuvvetler düzlemine dik bir dönüş ek-
senine göre momentlerinin cebirse~ toplamı sıfır olmalıdır. Yani l:M=O
olmalıdır.

Tam dengeliğin iki şartı :

1) Kuvvetler: Cisme etkiyen tüm kuvvetlerin toplamı sıfır olma•
hdır.Bagka bir deyigle

olmalıdır.

2) Momentler: Cisme etkiyen kuvvetlerin dönme eksenine göre

momentlerinin cebirsel toplamı sıfır olmalıdır.
,. ~M=O
48
Bu §8,rtlar -altında cisim dönme ve öteleme dengesinde bulunur.
Kuvvet çifti : Ayni doğru üzerinde olmayan: paralel zıt yönlü iki eşit
kuvvettir. Kuvvet çifti yalnızca döndürme etkisi gösterir.

Ağırlık
merkezi : Cismin ağırlık kuvvetinin bu cisme etkidiği yer-
dir. Ağırlık
merkezinin koordinatları, paralel kuvvetlerin bileşkesinin
tatbik noktasını bulmak yöntemi ile sapta..'lli". Yani;·
- F1Xı+F:ıX2+ ..
x= =-----------
F1 + Fı +. · ·. · •
- F1Yı+F2Y2+ ..
y
Fı+F2+ ..... ·
denklemi ile bulunur. Burada Xı, Xz ...... ve Yı, Yz ...... Fı, F2 •..... kuv-
vetlerinin tatbik noktalarının x ve y koordinatlarıdır.

PROBLEMLERİN ÇOZVMLERt

~1. Aşa.,lıdaki ifa.denin yanbşlığını gösteren bir örnek verıntz. Bir cisme etkiyen
herhangi iki kuvvet, aynı etkiyi yapım fol< bir kuvvete !ndirgenebllir.

Eğer bu iki kuvvet, bir kuvvet çifti teşkil ediyorsa, bir kuvvet çifti,
ancak bir kuvvet çifti ile dengelenebilir.

3-2. 10 m uzımltığmıda ve 100 n gelen bir kütüğün ağırlık merkezi bir ucun-
dan 4 m lçerdedir. Bu kUt-Uğün ağır ucundan bir ada:m tutmaktadır. Diğer bir adam
klltüğüıı neresinden tutmaJıılır ki ytık ikisi anısında eşit olarak pay]aplsuı T

Taşıyıcıların kütüğe uyguladıkları kuvvetler eşit ve P değerinde ol-

sun. Sistem dengede old·uğuna. göre, dengenin şartlarını uygulayalım.

Şek. 3-1
 A noktasına göre moment alalım.

w.4 100.4
X =-y = -lic) = 8 m.

bulunur.

3-3. Şek. S-2'dekl kalasm ağırlığı 40 n dur ve ağırlık merkezi, tam ortuıa­
dadır. (a) Kablodaki gerilmeyi ve (b) duvara dayalı ucunda· kalaııa etkiyen kuv-
vetin yatay ve düşey bUeıeDlerlnl bulunuz.

a) Kablodaki T geriliminin bileşenleri T,. ve T 7 , kabın duvara da-

yalıucuna etkiyen kuvvetin yatay ve düşey bileşenleri F,.,. F 1 olsun. Sis-
tem dengede olduğuna göre dengenin şartlarını yazalım.

E
•
B

W..60111
2

Dengenin ikinci şartı gereğince kuvvetlerin bir noktaya. göre mo-

mentlerinin toplamı sıfır olmalıdır. Kuvvetlerin· A noktasına göre mo-
mentlerini alalım. T,., T:,, F,. ve Wı kuvvetlerinin etki çizgisi A noktasın­
dan geçtiği için, bu noktaya göre momentleri sıfırdır, yalnız F, ve w,
kuvvetlerinin A noktasına göre momenti vardır.
F,.. 8-Wı. 4=0 (3)

T.=T.cosa.=T.:o=fT. T,.=T.ısin«=:o T= :T
Jr.'
 00
W 1 =40 nt. Wı=60 nt.
Bu değerleri (1), (2) ve (3} ifadelerinde yerine koyalım.

3 3
F y +-T-40-60=0
5 Fy+ 5 T=100

40X4
Fy. 8-40.4=0 Fy=~--=20 nt.

3 80X5
20+: T=100 5 T=80 T=a-=133,3 nt. dır.

b) F 7 =20. nt.

1 8-4. S-S deki sistemin dengede kalabihnesi için çubuğa bir kuvvet uy-
Şek.
gulanmalıdır. ağırlığı ihmal edilebihnektedlr. (a) Gerekil kuvvetin x ve
Çubuğun
y doğrultusundaki bileşenleri nedir 't (b) Bu kuvvetin etkidiği çubukla yaptığı açı­
nın tanjantı ne kadardır? (c) Kuvvetin şiddeti nedir? (d) Kuvvet n'ereye uygulan-
malıdır?

a} B cismini çubuğa bağljtyan sicim sürtünmesiz makaradan geçti-

ği için makaranın iki tarafında gerilim aynı T değerindedir. Şekilde gö-

W.IOnt
 51

ıiildüğü gibi sistemi dengeliyen F kuvvetinin bileşenleri Fx, F 7 , tatbik

noktasının C noktasına uzaklığı x olsun. Sistem dengede olduğuna göre,
dengenin şartlarını uygulayalım.

B cismi için dengenin birinci şartını yazarsak,

:EF1 =0 T-w2=0 W2=10 nt. T=W2=10 nt.
elde edilir. Çubuğa dengenin birinci şartını uygulayalım.

:EFx=O Tx-F,.=0

Tx=T. sin 37°=0,6 T T:v=T. cos 37°=0,8 T W1 =2 nt.

T,.=10X0,6=6 nt. T:v=0,8X10=8 nt.
Fx=T,.=6 nt.
F,.=wı+T:v=2+8=10 nt. elde ederiz.
b) Kuvvetin çubukla yaptığı açı or. ise

tga=!:=~=1,66 dır.
c) F= vFx2+F/=y'(6)2+ (10)2=y'136= 11,7 nt.
d) Çutıuğa dengenin ikinci şartını uygulayalım. Kuvvetlerin . D nok-
tasına göre momentlerini 'alalım. T,0 T:,, F,. kuvvetlerinin etki çizgisl D
noktasından geçtiği için, bu kuvvetlerin D noktasına göre momentleri
sıfır .plur.- '
F1 • (0,10-X)-Wı. 0,10=0
F,=10 nt. Wı=2 nt.
10. (0,10-X)-2X0,10=0 1-l0X-0,2=0
lOX=0,80 X=0,08 m=8 cm.

1-G. Sek- 8-4 de gUriilen AB çubutunun B ucu asılı dururken, A uctı ·•&•
fllıuiıeafz :,atay hı., düzlem Uzerlıule bulunuyor. 12 n ılddetiııde yatay bir P kuv·
vetl pUğuıı A ucuna etldmektedir, Çubuğun ağırbj'ı ihmal edildiğine g6re, B
' deki nıeıaıeıe:,e uyguladıiı kuvvetiıı ya~y ve dö,ey blleıeaterbd bQ!lUluz.
 B menteşesine uygulanan kuvvetin bileşenleri F,. ve F,. olsun. Sis-
tem dengede <?lduğu için dengenin bırinci ve ikinci gartmı uygulayalım.

Şek. 8-4

P=12 nt. F,.=P=12 nt.

A noktasına göre moment alalım.
12X8
l;M.A.=F:ı:. 8-F,. 6=0 12X8-F,.. 6=0 F,.= +- 6 -=16 nt.

1--6. I m çapmcla ve merkezinden geçen yatay ı,ır eksen etrafında dönen dal-
resel bir diskin eewealDe sicim dolanınıı,tır. Slcbn atırtönmeslz bir P makaraamdan
geçtikten somiı ucuna 48 n lok ağırlık asılıyor. 4 m uzonlufıında dtlzgöıı bir çu-
buk bir ucundan merkezi doğroltusnnda diske teııbit edllmiı,tlr, Sistem çubuk ya-
tayken ıekll 3-15 (a) de görtlldilğtl gibi dengede bulunmaktadır. (a) Çubufım aj'ır­
lıtı DO kadardır? (b) §ekil (b) de gösterilen 4 n alırbğuıda bir cisim pıbuğoa
ııoaııa uılınca, sistemin yeni dengesinde çubuiun doiroltusonu bulunuz.

a) Sicim sürtünmesiz P makal'a.sından geçtijindeı:ı. makaranın iki

tarafında da gerilim T değerine eşit olur. Çubuğun ağırlığı w nin,. uy-
g1ılama noktası çubuğun orta. noktasıdır. Sistem dengede olduğuna gö-
re dengenin şartlarını uygulayalım. w1 cismine dengenin birinci gartım
uygulayalım.

l:F,.=0 T-w,=0 w,=48: nt. T=w,=48 nt.

Çubuk için dengenin ikinci § ~ yazalım ve diskin o merkezine göre
moment alalım.
 53

w
4m

\\'"48nt
IGI
Şek. 3-5 (&)

T. rı--w. 2=0
T=48 nt. 2r=l m. r=0,5 m.
deferlerinl yerine koyalım.
.. o O
'SQX .,5-wX2=0 w= 48X0,5
2 12 nt. bulunur.

b) Sisteın Şekil {b) de görWdüğil gibi dengede olsun. (a) ııkkııı­

daki hesapların sonucunda

W.4nl
2
Şek. ~ (b)

W=12 nt.
elde edi1ıni§tl.

Dengenin ildnci gartmı uygulayıp, O noktasına göre moment aJabrn

Eııfo=O T. rı--w. CD-w2. AB=O
Bu ifadede verilenler yerlerine konur ve CD, AB uzaklıklan hesap edi-
lirse,
 T=48 nt. r=0,5 m. CD=OD. cos ıx. AB=OA. cos «
OD=2 m. OA=4 nı. CD=2 cos ıx AB=4 cos ıx
w=12 nt. W2=4 nt.
48 X O,5-12 X 2 X cos a.- 4 X 4 X cos a. =O

,40.cosa.=24 cosa.=!~=0,6 a.=53° bulunur.

Çubuk 2. bölgede yatayla 53• açı yapan doğrultudadır.

S-7. Bir slllncllrbı çapı 20 cm, afırhğı '1% n dur. (a) Silindire merkezinden (1,)
en tıst doğurayından etkldlğine göre, silindiri 2 cm yükseklikte bir tuğlanın tısttbı•
den aıımıak için uygulaııacak yatay kuvvetlerin şiddetini bulunuz.

a) Uygulanacak yatay kuvvet'F olsun. Sisteme dengenin ikinci pr•

tını uygular ve A nokta.ama göre moment alırsak;

W•72nt

. Şek 3-6 (a)

F. OB-w. AB=0
0C=r=l0 cm. BC=2 cm. OA=10 cm.
OB=OC-BC=10-2=8 cm.
AOB üçgenindeh

AB= y'OA 2--0B2 =y(l0) 2 (8>2=6 cm.

W=72 nt. olduğuna göre
1i'. OB-w. AB=O F. 0,08-72X0,06=0
F- - 72X0,06 5
4 nt, elde edilir.
0,08
 55

b) Yine A noktasına göre moment alalım.

W■72nl

Şek. 3-6 (b)

:EMA=O F. DB-w. AB=O

DB::DO+OB=10+8=18 cm.. AB=6 cm.
F. 0,1&-72X0,06=0
F= 72 X0,0 6 =24 nt. bulunur.
0,18

3-8. Şek. 8-7 de askı telindeki gerilimi v°e. duvamı kalasa uygu)adığı kU,V•
vetlıı. blle§enlerinl bulunuz. KalaıılD ağırlığını ihmal ed1ıılz. . .

Sicim.deki T geriliminin bileşenleri T:ıı:, T 7 , duvarın kalas~ uyguladlğı. ·

kuvvetin bileşenJeri Fx, F,. olsun. Sistem dengede olduğuna göre denge-
nin birinci ve ikinci şartını uygulayalım. · ·

W=400nt
Şek. 3-7
 56

F ..-:-Tıı:=0
F 7 +T,.-w=0
A noktasına göre moment alırsak, Fx, F,. ve T,. kuvvetlerinin ~tld
çizgisi bu noktadan geçtiği için, A noktasına göre momentleri sıfır owr.
I.MA =O T,. . AB--w . AD= O
T.. =T. cos 37°=0,8 T T,.=T. sin 37"=0,6 T
W=400 nt. AB=o m. AD=6 m.
değerlerinj yukardald denklemlerde· yerine koyarsak;
Fx---9,8 T=O (1)
F,.+0,6
,,
T-400=0 (2)
0,6 T~5-400X6=0 (3)
400X6
(3) den, T= 0, 6 x 5 =800 nt.

(1) den, F,.=0,8 T=0,8X800=640 nt. ve

(2) den, F 1 =400--0,6 T=400-0,6X800==: -80 nt.
elde edilir.

8-9. Şek. S--8 deki ~tızgQn direğin ağırlığı 300 n dur. Duvara bağlama hala.
tuu1ak1_gerllbnl · ve direğin eıı alt ucuna etkiyen kuvvetin blleoenlerlnl bulunu~

Halattaki gerilim T, zeminin direğe uyguladığı kuvvetin bileşenleri

F,. ve F,. olsun. Direğin w 1 =500 nt. ağırlığının uygulama noktası, direk
dlizgün olduğu için orta noktasıdır. Sistem dengede olduğuna göre, den-
, genin iki şartını da uygulayalım.
tF,.=0 Fx-T=O (1)

:EF,.=0 F,.-wı-W2=0 (2)

A noktasına. göre moment alırsak F,. ve F 7 bu noktadan geçtiği için
momentleri sıfır olur.

Wı:500 nt, W2=1000 nt,

 57
Direğin boyuna 1 dersek

A C n

Şek. 8-8

BD=l. sin 00-~0,86Xl AD=l. cos 60°=0,ti l

AD. I
AC=- 2 -= 2 X0,5 olur. Bu değerleri (1), (2), (3)

olur. Bu değerleri (1), (2), (3) denklemlerinde yerine koyalım.

Fs-T=O
F,.-500-1000=0

0,86XlXT-500X0,5X; -1000X0,5Xl=0

· 625 . ·
0,86T=125+500 T= 0 ,86 =726,7 nt. bulunur. (1) den.

Fs=T=726,7 nt., (2) den

F,.=1000+500=1500 nt. elde,edilir.

8-10. Şek. 1-8 da A •lclmlııclekl gerlllml bulunuz. Kalas dilzgtın ve afu'hl't

400 D clUI',

Sicimlerdeki gerilimler ve duvarın kalasa uyguladıği kuvvetin bile-

genleri şekilde görülmektedir. Dengede olan sisteme dengenin şartını uy-
gulayalım. w2 cismi için dengenin birinci şartını yazarsak,

llF,=0 Tı-W2=0
58

Şek. 3-9

Wa=400 nt. Tı=W2=400 nt.

elde edilir.
D noktası için dengenin şartı;

I:F,-·o T3:v-Tı=O T3 y=Tı=400 nt.

T 3,.=T3 • cos 45°=0,7 T 3 T3 :ıı-=T3. sin 45":::::0,7'l'J
T3,.=T3:v=400 nt. değerlerini verir.
Kalasa dengenin ikinci şartı uygulanırsa ve C no~tasına göre mo-
ment alınırsa, Fx ve F:ıı- kuvvetleri bu noktadan geçtiği için momentleri
sıfır olur. Kala!!lın boyu 1 olduğuna göre,

kMc ==O T4XlXsin 45°-T3yXl XSif! 45-T3x. ıxcos 45"-Wı

X; . sin 45°=0

T3x=T3y=400 nt. Wı=400 nt.

değerleri yerine koyalım.

T 4 XlX0,7-400XlX0,7 -400X I X0,7 ~400X ~ X0,7=0

gerekli kısaltmalan yaparsak,

T..--,40o-400-200 ::O

T4= 1000 nt. bulunur. ··

 59
8-lL. Z,10 .m yllkııekllkte ve 99 m genlşllkte bir kapı, en üst ve en alt nokta-
dan llS cm ıizakbkta. aralıkları 1,8 m olan menteşelere asılıdır. Kapının ağırlığı
ıııo nt. ve ağırlık merkezi ortadadır. Menteşelerin her biri ağırlığın yansım taıı­
dıtm& göre, baalanıı kapıya uyguladığı kuvvetlerin yatay bileşenlerini bulunuz.

Menteşelerin uyguladığı kuvvetin bileşenleri Fx, F,. olsun. Dengede

olan sisteme dengenin ikinci şartını uygulayalım. A noktasına göre mo-
ment alalım.
'ıı

...
·1s
!
T• "
o
,, ;;

A
1

F• --J
f..--90.c:•---1
Şok. 3-10

~MA,;o Fx. 1,80-w. 0,45:::::;0

wX0,45 · _250X0,45_b62 5
w=250 nt. F.= nt.
1,80 1,80 '

ll-12. i,' m uzunlukta ve 1,2 m
Ağırlık merkezi ortasında ve A, B
teşedekl zorlamayı yok etmek için
Janılmıştır. A da.ki ;vatay zorlama
CD telindeki gerilim ne kaclardır?
lefenlnln şlddeiı nedir? (c) A ve
leşkesi ne kadardır?
yüksekfikte bir geçit kapısı 400 n ağırlığındadıT.
noktalanndan menteşelere asılıdır. Ostteid men-
Şek. 3-il de görüldüğü gibi bir CD ten kul-
yok edilinceye kadar CD teli gerilmiştir. (a)
(b) B menteı,esine etkiyen kuvvetin ya.~y bi-
B menteşelerine etkiyen düı,ey kuvve1;1erin bi-

a) Sicimdeki gerilimin ve menteşelerin tepkisinin bileşenleri şekil­

de görülmektedit. A menteşesindeki yatay · zorlanma yok edildiğinden
yalnız F ıı., bileşeni vardır. Diğer taraftan

F...,=Fa,=F,. dir.
 60

Sistem· dengededir, o halde dengenin ikinci 'şartını· uygula.yahni ve

B noktasına göre moment alalım. F AJ• F By• F Bx kuvvetlerinin. etki çizgi-;
si B noktasından geçtiği için bu noktaya göre momentleri sıfırdır. · · ·

Şek. 3-11

l:MB=O T:,. 240+Tx .120-,w .120=0

Tx=T. cos 30°=0,86 T Ty=T. sin 300=0,5 T
240 X 0,86 X T+ J 20 X 0,5X T-400 X 120=0
266,4XT=48000
48000'
T= 266 , 4 =180,18 nt. bulunur.

b) Dengenin birinci şartından;

l:P'x=O FBx-Tx=O
yazar ve .bulunan değerleri yerine koyarsak,
FBz=T:ı:=0,86x:T=0,86X180,18=1M,95·nt.
elde ederiz.
c) Yine dengenin birinci gartından;

_l:F7 =0 FA:r+FB:r+T,-,-w=O yazılır ve.

FA:,=FB:,=Fy T:,=0,5XT::::;0,5Xl80,18=90,09 iıt,
w=400 nt. değerleri yerine konulursa,
2 F.,=w-T,=400-90,09=309,91 nt.

elde edilen bu sonuç mentegelere etkiyen dUgey kuvvetlerin bileıkesidir.

 61
S-18. Bir garaj kapısı Şek. S-12 de görüldüğü gibi üstten raya· oturtulmıqı­
tur. ·A ve . B. deki tekerlekler paslandığından yuvarlanma111akta ancak ray özerinde
kaymaktadır. Kayma sttrtttnme katsayısı 0,5 tir. Tekerlekler arasındaki uzaklık
4 m ve her biri kapının yanlarından 1 er m içerdedlr. · Kapı lllmetrik yapıda ve
afırlıtJ 160 n dur. Kapı sola· <loğru yatay· bir P kuvveti etkisinde sabit bir hızla
ltilmektedfr. (a) h uzaklığı S m olduğuna göre, rayın, tekerleklerin berblrine uy-
guladıtı kuvvetlerin düşey bileşenleri ne kadardır 'l · (b) Kapının, dlierl lıe kanı·
DUidan tek tekerlek üzerinde kayması için h mn en büyük değeri ne olınahdırf

a) ~isteme etki eden kuvvetler şekilde görülmektedir. fkı ve fu sür-

tünme kuvveUeri, harekete karşıt olduğu için sağa doğrudur. Siştem
<sabit hwa hareket ettiğinden dengededir. Dengenin şartlarım yazalım.

,,.,

Wsl&Ont

&ek. 3-12

l:Fx=O ftı+ftı-P= O (1)

:EF~=O Fı,+F~w~ (2)
fkı, fu sürtünme kuvveti olduklarındaı\,

ftı=ıı.N'ı ft2=p..N2 Nı=Fı:, Nı=F2, µ=0,5

f"ı=0,5Fı1 ft2=0,5Fı7 dır. Bu değerleri (1) de yerine ko•
yalım.

0,5Fı1 +0,5F1 ,.= P 0,5(F1,+F,7 ) =P

Fı:,+Fı 1 =W=160 nt. 0,5X160=P P ;=80 nt.
Dengenin pdnci şartını uygulayalım, B ye göre moment alalım.

mıl8 =0· Fı 1 .4-w.2+P.3=0.

~ 00
F 11 .~-160X2 t-80X3=0 · Fı:,= 4 =20 nt.
62

Fıy+F2:,=160 F2 y=160-Fı 1 =160-:-20=140 nt.

b) Kapının A daki tekerleğin işe karışmadığı farzedelim. (1) ve (2)
denklemlerinde ftı=O ve Fı:,=0 olur. B ye göre moment alırsak,

.. - wp. 2 -- 16080X 2
""Ma= O p . h - w . 2 = O h- 4 m.

bulunur.

S-H. 1 m g'enltllkte ve 2 m yllksekllkte dik açıb bir blok, Şek. s-ıs de gö-
rtlldtıttl Sibi yatay P kun-etınln etkisinde, yatay bir düzlem üzerinde ııabit bızla
sllrilkleııınektedir. Kayma stlrtliııme katsayısı 0,40 tır ve blokun ııtu'bğı GO ıı.
ağırlık merkezi de ortasında buluıımaktadır. (a) Gerekli P kovvetlal (b) b yilk•
sekllğl 6 cm olduğuna göre yllzeyin bloka uyguladığı N normal kuvvetlııhi etki
çlzglsbıi, ( c) blokun devrilmeğe başlayacğı b yilksekllğinl bulQDaz.

a) Şekilde görülen kuvvetler.i.n etkisinde olan sistem dengede oldu-

ğuna göre, dengenin birinci şartını yazalım.

llFx=O P-f1t=O
llf:v=O N-w=O
w=50 nt. N=w=50 nt.

4
W•S4nt
Şek. S-13

SürtUnme kuvveti
ft=ıı. N=0,4X50=20 nt. dır.

P=fk=20 nt. bulunur.

 b) N normal kuvvetinin, O ağırlık merkezine uzaklığı x olsun. O
noktasına göre moment alalım. h=0,06 m.
l'l!fo=O N. x-fk. 1-P(l--0,06) =0
fı.. 1-P. 0,94 20-20X0.94
X
N 50 - 0;024 m. bulunur.

c) Blok devrilmeye başlayacağı· anda N tepkisi, blokun yere değ­

diği tek nokta olan A noktasından geçer. A noktasına göre ni.oment alır­
sak, N ve fk kuvvetlerinin bu noktaya göre momentleri sıfır olur.
h= w.0,5
,P

w=50 nt. P=20 nt. h= 5 oxo, 5 1,25m. elde edilir.

20

8--15. Şek. S-14 teki sandalye yatay bir düzlem üzerinde, sabit hızla çekil-
mektedir. Kayma sürtünme katsayısı 0,80 ve sandalyenin ağırlığı 50 n olur. (a)
Gerekli yatay kuvvet ne kadardır? (b) Sandalyeyi sürükleyen kuvvet A noktasın­
dan uygulandığına göre, sandalyenin bacaklarına yukarıya doğru etkiyen kuırvet­
lerln şiddeti nedir? (c) Kuvvet B noktasına uygulanırsa bacaklara yukan doğru
etkiyen kuvvetler ne olur? (d) Sandalyenin devrilmeden sürüklenmesi için kuv-
vet eıı ı-ı. bangi yülqıekllkte uygulanabilir'!

a) Şekilde görüldüğü gibi sandalyenin ön ayaklarına Fı 1 tepki kuv-

veti ve fkı, sürtünme kuvveti, arka ayaklarına ise F2y tepki kuvveti ve

f ıı.z sürtünme kuvveti· etki eder.

Şek. 3-if

•' Sandalyenin sabit hızla. hareket edebilmesi ıçın, uygulanan P kuv-

vetinin sandalyenin toplam sürtünme kuvveti fı,,'ya e§it olması gerekir.
Buna göre; · -·• ,, • ~ "'"'·""
 f.t=t-ı,. N ı-ı,=0,3 N=w=50 nt. değerleri, yerine konulursa
fıc=0,3X50=15 nt., fıc=P=15 nt. elde edilir.
b) Sandalye sabit hızla hareket ettiğiµe göre dengededir. Denge-
nin ıartıarmı yazalım.

l:F,.=0 2Fıy+2F27-W=O

w=50 nt. F 17 +F2Y=25 {1)

A.ğırhk merkezi olan O noktasına göre moment alalım

~=0 F,,. . 0,3+Fıy. 0,3-F2:, • 0,3-F27 • 0,3+fk . 0,6=0.

Fı,.-F:,2+fk=O (2)
fk=15 nt. olduğuna göre (1) ve (2) denklemlerinden çözüm yaparsak.
F 1,.=5 nt. F 21 =20 nt. elde edilir.
c) (1) denkleminin ifadesi değişmeyeceği için aynen yazabiliriz.
F1,.+F21=25
O noktasına göre moment aJahm.
l:M.c,=0
F 17 • 0,3+F17 . 0,3--F21 • 0,3 -F21 • 0,3 +f1ı:. 0,6--P. 0,3=0
fk=15 nt. P=15 nt.
2F1,.-2F21 +2.15-15=0.
2Fı,.-2F21 +15=0

F1,.+F2y=25
denklemlerini çözersek F 1,.=8,75 nt. F27 =16,25 nt. elde edilir.
d) Sandalye devrilme durumuna yaklaşınca ön ayaklar yerden
uzaklaşmak üzeredir. Yani Fıy=O F2,.=w olur. C noktasına göre mo-
ment alırsak,
wX0,3-P. h=O
h= -~"!~-'!.~-~-= 5.oxo,=!_ =1 m.
P 15

Sandalye, devrilmeden sürüklenebilmesi için, P kuvveti 1 m yüksekliğe

uygulanmalıdır.
 S-16. Bir yük asansörü 2000 n ağırlığımla ve boyuttan 4x.4x6 m di:ır. Asan-
sör Şek. 3-15 te görüldüğü gibi sürtünmesiz k!Iavuzlar arasında bir kabloya ası­
lıdır. Asansöre~ ağırlık · merkezi döşemenin merkezinden 1 m sola kaymış 1200 D
luk bir yük konulduktan sonra yukarı doğru sabit bir hızla harekete başlıyor. (a)
Klavuzların asansöre uyguladığı kuvvetlerin yerini ve doğrultusunu bir diyagramla
çizerek _gösteriniz. (il} B.u kuvvetlerin şiddetini bıilınıuz.

a)

Şek. 3-15

b) Klavuzlar sürtünmesiz olduğu için yalnız FA ve F'u yatay kuv-

vetleri etkir. Sistem sabit hızla hareket ettiğine göre, dengededir ve den-
ge ·şartlarını uygulayalım.
1:Fx=O FA-Fu=O (1)
~F7 =0 T-w-P=O (2)
1:MA=O T. 2-2000. 2--1200. 1-Fıı. 6=0 (3)
w=2000 nt. P=1200 nt. değerler (2) denkleminde konulursa. T=3200
nt. elde edilir. Bu değe~leri · (3) de koyalım.
3200. 2-2000. 2-1200 .1-Fs. 6=0
6400-5200-FB. 6=0
1200 ·
Fa=~=200 nt.

(1) denkleminden FA=FB=200 nt. elde edifit; ·

11'. 5
66
:ı-n. 13 m uzunluğunda bir merdiven slirtUnmeslz bir duvara dayaııınatdıı.
alt ucu da duvardan 5 m ~kta bulunmaktadır. Merdivenin ağırlığı 80 n ve ağırbk
merkezi, ortasında.dır. Merdivenin alt ucuna etkiyen kuvvetin doğrultusuıiu ve
ıld­
detini bulunuz.

Merdivene etki eden kuvvetler şekilde göriilmektedir. Denge şart­

larmı uygulayalım.

Şek. 3-16

l:Fx=0 P-Fx=0 (1)

l:F,.=0 F,.-w=0 (2)

l:MA=0 P .12-w. 2,5=0 (3)

w=80 nt. (2) denkleminden.
F,.=W=80 nt.

(3) denkleminden. P ."l.2-80. 2,5=0 P = 200

12 = 16,67 nt.

(1) denkleminden P=Fx=l6,67 nt. elde edilir. ,

F=yF2.+F27 =y(16,67) 2 +(80) 2 =81.,72 nt.

tg8= ~=ı:.~7::;:4,799' ·8ı:=78ı0'

 67
S-18. 10 m uzunlukta diizglln bir merdiven siırtfuımesiz bir duvara dayan-
makta ve alt ucu duvardan 6 m uzakta bulunmaktadır. Merdivenin ağırlığı 80 n
dur. Merdivenle yer arasındaki statik sürtünme katsayısı 0,4 tür. 70 kg lık bir
adam merdivene çılunağa başlıyor. Bu adam merdiven kaymadan ne kadar tır­
manabilir?

Merdivene etki eden kuvvetler şekilde görülmektedir. Merdivenin

ağırlığı w1=80 nt. Merdivene çıkan adamın ağ·ırlığı W 2 =70X10=700 nt.
dır. F" kuvveti yerin sürtünme kuvveti f,'e e eşittir.

,_,,,.._p
...
E

l-.c.ıl7 7ori.~n,'";:.,_,.ı"'"'An- ı. -
ı ı X
t--6m---t
1

Şek. 3-17

N=Fır olduğundan f.=(-1,. F 7 =Fx elde edilir. Dengede olan sisteme den-
ge şartlarım uygulayalım.

l:Fx=O P-Fx=O (1)

l:F7 =0 F7 -Wı-W2=0 (2)

~MA=0 P. 8-wı. 3-w2 .x=O (3)

Fx=ı,ı..F,. (4)
(2) denkleminde w 1 ve W2 değerlerini yerine koyarsak,
""' F:v=Wı+W2=80+700=780 ilt.,

(4). den (ı,ı.=0,4), Fx=0,4. 780=312 nt. ve

(1) den P=Fx=312 nt. elde edilir.
(3) denkleminden 312.8-80.3-700 .x=O.
2256
x= 700 =3,22 m. bulunur.
68
ABC ve ADE üçgenlerinden
AE AD
AE=l AB=10 m. AD=x=3,22 m. AC=6 m.
AB=Ac
l 3,22 3,22 ~ 5 36 m.
10 = 6
l =---Xlv=
6 J

S--19. 44 m uzunlukta 0,9 m yükseklikte, 500 n ağırlıkta bir masanın ağırlık

merke:rl üst yüzeyinin merkezinden 15 cm aaağidadır. Yatay düzlem üzerinde da-
ran masa bir ucundan tutularak yatay bir kuvvet etkisinde sabit hızla ~kiliyor.
Kayma sürtünme katsayısı 0,40 tır. l\1asım.ın ayaklarına etkiyen sürtünme kuv-
vetleri ile düşey kuvvetleri hesaplıı.ywız.

ön ayaklara etki eden Fı tepki kuvvetlerinin bileşkesi N:ı. ile sür-

tünme kuvvetlerinin bileşkesi Fkı'in tatbik noktası A olsun. B nok-
tasındaki N:ı kuvveti, arka. ayaklara etki edJn F 2 tepki kuvvetlerinin,
Fıa de sürtünme kuvvetlerinin bileşkesi olsun, yani N 1 =2F1 N 2 =2F2
Fıı:ı=2fıı: 1 Fıı::ı=2fıı::ı. dir. Sistem P yatay kuvveti ile sabit hızla çekildi-
ğine göre dengededir. Dengenin şaıtlarını uygulayalım.

_j __
.af -

Şek. ~18

~Fx=O P-Fıı:ı-Fıı:2 =0 (1)

~F7 =0 Nı+N2-W=O (2)
~MA=O N2. 2,40+P. 0,9-w .1,20=0 (3)
Fıı:ı=µ.. Nı Fıa=ı-ı,. N2 ı-ı,=0,4

Fkı=0,4Nı Fk2=0,4N2 W=500 nt. değerlerini (l) ve (2)

de yerine koyalım.
 69

P-0,"1N1-0,4N2 =0 P=0,4(:--J1 +N2 )

Nı+No-500=0 N 1 +N2 =500
P=0,4X500=200 nt (3) _yerine koyalım.

N 2 • 2,40+200. 0,9-500 .1,20=0

N2=175 nt., Nı=500-Nı=500-175=325 nt.
Sürtünme kuvvetleri,
Fkı=ıı. N,=0,4X175=70 nt. Fkı=ıı .Nı=0,4X325
= 130 nt. olur.
Her ayağa etki eden, düşey kuvvetler ve sürtünme kuvvetleri de

2F1=N1

2F2=N2

Fkı
fkı=-2- =--130
2-=65 nt.
Fk2
fk2=-2 --=-70
2 =35
.
nt. olur.

3-20. 200 n luk düzgün bir lmtu 5 m uzunlukta ve S m yüksekliktedir. Ku-

tu, uzun boyutlu yüzeyi üzerinde yatay bir dö~emede duruyor ve sağ alt ayntı,
dayalı bulunduğu yassı bir desteğe doğru itiliyor. (a) Bu ayrıtın köşegene göre
karşıtı olan aynta yatayın üzerinde 37° açı yapan doğrultuda ne büyüklükte bir
kuvvet uygulamalı ki, desteğe dayalı ayrıtı etrafında dönsün? ( b) Destek kal-
dırıldıktan sonra (a) daki kuvvet uygulandığı zaman kutunun kayabilmesi için ku-
tu lle döoeme arasındaki sürtünme katsayıs~ ne olınalıdır?

a) Aynta uygulanan P kuvvetinin bileşenleri P x ve P Y olsun.

Px=P.cos37°=0,8P Py=P.sin37°=0,6P w=200nt.
Dengenin ikinci şartını uygulayalım. Kutunun AB ayntı ~t-rafında dö-
nebilmesi için, uygulanan P kuvvetinin AB. ye göre momentinin, w'nın
aynı aynta (eksene) göre momentinden büyük veya eşit olması gere-
kir. ~it olması halinde dönmeye başlar.
 70

T
...E

Şek. 3-19

lIMA=O P 7 • 5+Px. 3--w. 2,5=0

0.,6X P X 5+ O,SX P X 3-200 X 2,5 =O
500
P= 514 _=92.,6 nt.

b) Kutunun sUrüklenebim;ıesi için, Px nin sürtünme kuvvetine eşit

olması gerekir. Sürtünme kuvveti f-"=µ.. N dır. Şimdi N kuvvetini bu-
lalım. .
~F7 =0 N +P7 -W=0-
N =w:-P7=w-0,6P=200-0,6X92,6=144,44 nt.
~F:ı:=0 P:ı:-fk=O fk=Px=0,8XP=0,8.X92,6=74;08 nt.
fı. 74,08 O 51 .b I
µ=N= 144.,~4 .• u unur.

8-21. Şek. 8-20 de ~rlllen dört kuvvetin blle§kesinln ı,lddetini ve etki çiz-
,ıisinl bulunuz.

Bileşke kuvvet R olsun.

~F7 =0 -R+50+60--80-100=0 .
R=-70 nt.
~M~=Q R. X+50.2-100.3+60.5=0
· -100 -100 .
R.x=-100 x= R - _ 70 ::ı::1,4-m.
 71

Fz:SOnl r:. ı;IOnt

R fi
x• >m
f 1•eont.
• f1
,m• • >m
F. a tOQnt
_
3

Şek. 3-20

Bileşke, kuvvetlere paralel 70 nt. şiddetinde yukarıya yönelmiş ve uygıı.­

lama noktası, A nokatsmdan 1,4 m. uzakta olan bir kuvvettir.

3-22. S, 8, 9 ve 12 n ağırhklar kenarı 2 m ola.n kare ı,ekllnde hafif bir tel

~veııln köşelerine bağlanmııtır. Siat.emln ağırhk merkezinin yerini bulunıız.

Karenin köşelerinin koordinatları şekilde görülmektedir. Ağırhk

merkezinin koordinatlan
y

oı 21 crzzı

F.:•tııt
ız.12nı oıı.t 3
w
.Ol
'i"'3"'
Şek. 3-21

dir. Burada
Xı=O X2=2 m. X3=2 m. X..::O
Fı=3 nt. F:ı=6 nt. F3=9 nt. F•=12 nt. W=30 nt. dur.
Bu değerleri yerine konulursa,
x axo+ffx2~x2+12xo :=ı m. elde edilir.

Aynı gekilde,
'12

3X0+6X0+9X2+12X2 42
y= 30 30 =1,4 m bulunur.

S-28. Şek. S-22 deki T ıekllndekl ıevlıaıun ağırlık merkezini bulunuz.

Sistemin ağırlığı, şekilde ağırlık In:erkezleri belirtilmiş iki ağırlığın

toplamıdır. Bu ikİ ağırlık 8X2 ve 6X2 boyutundaki iki dikdörtgen lev-
hanın ağırlıklarıdır. Bunları Wı=8X2, w2'=6X2 olarak· ::ılabiliriz.

1--sc ·ı

B ,3)

2
X
Şek. S-22

Özgül ağırlıklar hesap sonunda kısalacağından 1 olarak kabul edil-

mesinde hiç bir sakınca yoktur. Koordinat eksenlerini §ekilde görüldü-
ğü gibi seçelim. Birinci şeklin w 1 ağırlığmın,ağırlık merkezi A(0,7), ikin-
ci şeklin W2 ağırlığının, ağırlık merkezi B(0,3) olur. Sistemin bütününün
ağırlık merkezi yine Y. ekseni üzerinde olacağından X=O olur. Sistemin
w ağırlığının, O(o, y) ağırlık merkezinin koordinatını hesaplayalım.
8X2X7+6X2X3
2 X 8 +6 x 2 . 5,3 cm. olur.

S-%4. Şek. S-28 de kesiti görülen bir makine parçası eıı ekseııll içi dolu iki
ııllind1rden meydaııa gebnlıtlr. Bu sistemin ağıı-lık metlıezt n~rededlr T

Sistemin ağırlığı, şekildeki iki ağırlığın toplamıdır. Özgül ağırlıklar

hesap sonucunda kısala.cağında.;ı 1 olarak kabul .edersek, bu iki silindi-
rin ağırlıklarını .
 'I

,----20cm---•1
-ı2cm--l

Wı=22 .'IC.12, W2=1 2 .1e-8

olarak alabiliriz.
Koordinat eksenlerim şekilde görüldüğü gibi seçelim. Birinci ıeklin
ağırlığı Wı ağırlık merkezi A (6,0), ikinci şeklin ağırlığı w,, ağır­
lılt merkezi B{16,0) olur. Sistemin bütününün de ağırlık merkezi x ek-

seni ilzerinde olacağından y=O olur. Sistemin w ağırlığının, O(x, O) ağır­

lık merkezini hesaplayalım..
x= w1.x1+w2.x2 'l'C.• 22 .12.6+12 • ff. 8.16 74
w 'l't.22 .12+1:.ı -~- 8 =· CJn.

elde edilir.
 BÖL'Olı 4

DOOBUSAL HAREKET

Ortalama hız v, iki yer arasındaki mesafenin, bu yolu gitmek ıçın

harcanan zamana bölünmesidir. Ya da, yer koordinatlan Xı ve X2, za-
man da t 1 ve tz ile gösterilirse
- X2-,,-X1 AX
v=----
tı-tı At
olur.
Ani hız: Yol fonksiyonunu veren üadeİıiıı zamana göre birinci tü-
revidir.
dX
v= dt
Ortalama ivme : Cismin iki ayn zamandaki hızları farkının, bu hız
değişikliği için gerekli zaman farkına bölünmesi ile elde edilir.

Av
At.
Ani ivme, hız fonksiyonunun zamana göre biıinci türevi, ya da yol
fonksiyonunun ikinci türevidir.

dV d2 X
a= dt = dt:f
Hız ve ivme ·vektörel büyüklüklerdir. Bunlann toplanması, çıkarıl­
ması ve çarpımlan vektörlerde olduğu gibi yapılır.
Hız birimleri m/sn ya da cm/sn ivme birimleri ise m/sn2 ya da:
cm/sn2 dir.
İvmesi sabit olan doğrusal hareketlere düzgün değişen doğrusal
hareket adı verilir. Bu tür hareket için bazı denklemler:
 1
X=Xo+vot+ 2 at2

X0 = başlangıç mesafesi
V0 = ilk hız.
Xo=O. Vo=O olunca

V0 =V0 =t=at

V 2 =V0 2 +2aX

Cisimlerin yer çekimi alanı içindeki hareketleri de dilzgün değişen doğ•

rusal harekettir. Ancak bu hareketin ivmesi g ile gösterilir.· Bu neden-
le serbest düşmede

düşen cismin zamana bağlı yol ifadesini verir.

PROBLEMLERİN ÇÖZÜMLERİ

4--1. Düz bir yolda 4 dakikada 1 km giden bir koşucunun ortalama hızı (a)
kaç k.m/sa, (b) kaç m/sn ve (c) kaç cm/sn dir!

a) Ortalama hız v= Ax olarak tanımlanır. v'iıin değerini bul~

At
mak için verilenleri yerlerine koyalım.

Verilenler;
4 1
t=4 dak= 60 sa.= 16 sa. x=l·km. olduğundan

ortalama hız v=~=.!_=15 km/sa. bulunur.

· t 1 . -
15
b) t=4X60=240 sn. x:;::10 3m. olduğuna göre, ortalama hız
76

X 103
v=T= 240 =4,17 m/sn. elde edilir.

c) t::::240 sn x=10 5cm. değerlerinde,

· X 105
v=T= 240 =417 cm/sn. bulunur.

4-2. Doğru bir yörilııgede hareket eı!en bir clsmln t anınd.ll. başlangıç ıııokfa•
sından olan uzaklığı x cm, t sn olara.k ö!çlilmek Uzere x=8t-St•· denklemiyle ve•
rthnektedlr. t=O ile t = ı sn ve t=O ile t=4 sn anları arasında clsır.ln ortalama hız•
Iarını bulunuz.

Ortalama hız v = At
.ılX

t2-tı
dir. Verilen zaman aralıkla-

rmda v'yi bulmak için, önce x=8 t-3 t 2 ifadesinden x'in değerlerini he•
sap!ayalım.

tı=O Xı=S.0-3.0=0

t,=1 sn X:ı=S.1-3.1=5 cm.

t=O ile t=l sn arasında.ki ortalama hız

v=
X2-Xı
~=5 cm/sn. dır.
t2-tı 1
tı=0 Xı=0
t2=4 sn xıı=S.4--3.4 2 =-16 cm.
=
t 1 O ile t2 4 sn= arasındaki ortalama hız

-16
~= -4 cm/sn. dir.

4-3. B6Jtım 4-1 teki ilrnefl gilz önüne alarak X ekseni üzerinde hareket eden
bir cismin koordinatı x= (10 cm/sn•)ts denklemi ile verildiğini kabul ediniz. t =S
sn de clıİınbı anı hızını bulunuz. At yi önce 0,1 daha sonra 0,01 sn ve en sonra
da 0,001 sn alarak hangi sonucun gerçek değer-, yakJaıtığmı görUnUz.

Hareketli, bir At zamanında Ax kadar yol alsın. Buna göre x=10 t 2

ifadesinde t, t+At değerini aldığı zaman x de x+Ax değerini alacak.
Yani.
 11
j{+Ax=10(t+.1t) 2 olacaktır. Buradan
x+Ax= 10t2 +20 tAt+l0ı:it2 olur.
10 t 2 =x koyalutı.

x+ı:ix=x+20 t ı:it:-f-10 ı:it 2 buradan

ı:ix=20 t At+ıo ı:it 2 elde ede:ı;iz.
Ax
Hız v= At olduğuna göre, yukardaki ifadenin iki ta:r:afımda At
ye bölelim.
- Ax
v= At =20 t+ıo At bulunur.

Bu ifadeden faydalanarak verilen çeşitli zamanlar için ani hızlan

hesaplayalım.

ı:it=0,1 sn. t=3 sn. V=20.3+10,0,1=61 cm/sn.

ı:it=Ö,01 sn. t=3 sn. v=20.3+10.0,01=60,1 cm/sn.
ı:it=0,001 sn. t=3 sn v=20.3+10.0,001=60,01 cm/sn.
At küçüldükce v=60 cm/sn. değerine yaklaşmaktadır. Gerçekte.
2
v=cıı=
dx d(l0t
dt ) = 20 t . liw, d e t= 3 sn. k onursa, h arek et-
eşıt gın

linin 3 saniye sonundaki ani hızı 60 cm/sn. bulunur.

4-4. Bir otomobilin Jıız göstergesi km/sa yerine m/sn ayarlanmıııtır, Oto•
mobilin harekete başlamasından ıionra Jıız için aııaiıdald okumalar yap~ıtır,
Zaman (sn) O, 2, 4, 6, 8, 10, 12. 14, 16
11D (m/sn) O, O, 2, lS, 10, llS, 20, 22, 22,
(a) 2, sn ara ile ortalama ivmeleri bulunuz. ivme sabit midir? Bir zaman ara-
bğ'mda sabit kalıyor mu'? (b) Yukarıdaki verileri kullanarak bir hız zaman diyag-
ramı çiziniz. Bunun için yatay eksende 2 sn=l cm ve dttıey eksende G m/•n=l
cm ·abnız, Elde edilen noktalardan geçen dtlzglin bir eğri çiziniz. 1 cm• ilk alan
ne kadar yol gösterir'? tik 8 sn ye de gidilen yol ne kadardır'? t=8, t=lS ve
t=l5 anlarında ivme ne olurt

- V2-li't
a ) Ortalama ivme a = t t olarak tammlaıur. Aşağıdaki a'mn he-
2- 1
sap edildiği her zaman aralığında hızlar, ait o1ciuklan zamanlaria ayni
alt indisi taşımaktadırlar.

2
tı=2sn. t.ı=4 sn. V2=2m/sn. a=-4--2- 1 m/sn 2

tı=4sn. ,vı=2m/sn. t2=6 sn. V2=5m/sn. a= 5-2 =1,5 m/sn2

6-4

tı=6 sn. Vı=5m/sn. t2=8sn. V2=10 m/sn. a 10-5

8-6
2,5 m/sn 2

tı=8
- 15-10
sn. Vı=lO m/sn. t2=10 sn. V2=15 m/sn. a=---=2,5 m/sn.2
10-8
t ı= W sn. v1 =15 m/ sn. t 2= 12 sn. ~ 12
V2= 20 m / sn. a= ~_- ~ . . 2
10-=2,5 m/sn

t ı= 12 sn. v1 =20 m/sn. t2=14 sn. Va= 2 2 m/sn. a=

- 22-20
17 _ 16 1 m/sn2

- 22-22
tı=14sn. Vı=22m/sn. . . .. o
t2=l6sn. Va=22m/sn. a=
14-12
ivmenin, sabit kalmadığı hesaplardan açıkça görülmektedir. Hesaplann
sonucuna göre, t=6 sn. ile t=12 sn. lvme sabit kalıyor. Bu zaman ara-
lığriı.da ivmenin sabit değeri 2,5 m/sn2 dir.
vcmrsn,
25

Şek. 4-1

b) P'roblem için seçilen ölçeklere göre ı c,nı2 (5 m/sn.X2 sn.=10 m)

10, metreyi göstermektedir. İlk 8 sn. de gidilen yol, hız-zaman diyagra'.'
mında eğri ile zaman ekseni arasında kalan alan ile ölçülür. İlk ·2 sn.
de hız sıfırdır, yolda sıfır olur. 2 sn den 8 sn. ye kadar alman yolu, öl-
çeğimize uygun olarak, 2 sn. lik aralıklarda alınan yolların toplamı ola-
rak hesaplayalım.

S= (24 A üçgenin alanı)+ (4AB 6 dörtgenin alanı)+ (6 BC 8

dörtgenin alanı) .

=21 2 1 (2 )
. 1 cm X 5 cm + 2 5 -cm +1 cm +1 cm 21 (1 cm +2 cm).1 cm.

1 7 3 24
5 cm +-
=-- cm2 +-
2 cm - - cm2
2 2
ıo -ıo

1 cm2 10 m yi gösterdiğine göre.

24 m
S= 10 cm2 Xl0cm-z=24 m. olur.

(a) hesaplamalarına göre;

t=8 sn. deki ivme 2,5 m/sn2
t=13 sn. deki ivme 1 m/sn1 •
t::;::15 sn. d~ki ivme is~ sifırdır.

4-5. Şek. -t-24 de bir cismin lıımım

(a) t=S· sn de anı ivme nedlrT
(b) t="r, sn de anı ivme nedlrT ·
(c) t=ll. sn de anı ivme nedlrT
( d) tık 5 sn içinde cisim ne kadar yol alır f
( e) tık 9 sn içinde gidilen yol nedir T
(f) lık ıs sa de gidilen yol nedlrf

a) Şekle göre ilk 5 sn. de hız değiımediğinden t=3 sn. için a=O
dır.

b) t=7 sn. de ivme

a= ;! =1 ~ 5 =6,25 mlsn2
c) t=ll an. de ivme
C'B' 22
ac: A'B'= 2 =11m/sn2
 Şek. 4-2

d) (ODA 20) dik dörtgenin alanına eşittir.

S=2,5 birimX4 birim=l0 birim kare .

1 birim kare=l0 m. olduğuna göre S=100 m olur.
e) İlk 9 sn. içinde gidilen yolu, yine hız-zaman diyagramından ya-
rarlanarak bulalım. Bu alan (d) deki alanla DATP yamuğunun alanın
toplamına eşittir.

DATP alanı - ; (4 birinı+9 birim). 2 bırim=13 birim kare

1 birim kare= 10 m olduğuna göre bu yol 130 m. eder. İlk 9 sn. de alı­
nan toplam yol=l00 m+130 m=230 m olur.
f) İlk 13 sn. de alınan yolu hesap etmek için (e) de hesapladığımız
yola son 4 sn. de alınan yolu ekleyerek bulabiliriz. Son 4 sn. de alınan
1
yol PTA' üçgeninin alanı ile ölçülür. PTA' üçgeninin alam ::;: 2 X2X9
birim kare= 9 birim kare
m .
=9 birim kareX10b. . k -90 m. Olur.
ırım are
Toplam yol=230+90=320 m bulunur.
 81
4-G. Aıalıdakl hız değtıılmlerbılıı her biri 10 sn llk zaman aralığında meydana
~ı,ttr. AralıkJarm her· birinde ortalama. ivmenin şiddeti, cebirsel işareti vo
dc,frultusu ne olur 'l
.(a) Aralığm · ba.ılaııgıcmda, cisim x ekseni boyunca sağa doğru 5 m/sn ve
İıraJıiuı sonunda gene sağa doğru -20 m/sn hızla hareket etmektedir.
(b) Başlangıçta sağa doğru 20 ın/sn ve aralığın 5 m/sn ilk hızla gmı.e sağa
doğru hareket etmektedir.
(o) Aralığm baıılangıcında sola doğru 5 m/sn sonunda gene sola doğru 20
m/sn hızla hareket etmektedir.
(d) Aralığın batlanıtcmda safa 20 m/sn ve sonunda sola 20 m/sn Dk bıüa
hareket etmektedir.
(e) Aralığm ba.ılangıcmda sola doğnı 20 m/sn sonunda ıuığa ı:'.:•:;;fTu 20 m/sn
lık hızla hareket etmektedir.
(f) Yukarıdaki lıalleriıı· hangisinde cismin hareketi yavaş!ayıcı:lır'l

Ortalama ivmeyi,
- V2-V1
a=---
t2-tı

tanım denkleminden yararlanarak hesap edelim. He1· şık için verifori bu

formülde yerine koyarak a'yı bulacağız.
a) t2-tı=10sn , Vı=5m/sn , Vı=20m/sn.

- 20-5
a =~ = 1,5 ·m/sn 2 sağa doğru

b) V1=20 m/sn , V2=5 m/sn.

- 5-20 .
a =.: .. 10 .. = - 1,5 ·m/sn.2 sola doğru

c) Sağa doğru olan yönü pozitif kabul ettiğimize göre, aola doğnı
olan hızlar negatif olur. · ·
Vı=~ m/sn , V2 =-20 m/sn.
c... ... -20+5 : ·
a -::--. . ıo· .· .-:-, -;:-l,Ş m/sn 2 sola doğru

d) v,=20 ~/sn r V2=-20 m/sn.

-20....::.20
a=--ı-o-- -4 m/sn2 sola doğru

F. 6
82

e) v,=-20 m/sn , v,=20 m/sn.

-
a =· 20+20
10 =4 m/sn 2
_
saga doğru

f) (b) durumunda yavaşlayan harekettir.

4--7. Bir otomobil fabrikası arabasının ıs sn lolnde 13 km/■ıı tan ao km/■a a

çıkabfüliğinlreklam yapma.1<tndır. (a) İvmeyi m/sn• ve (b) bu zaman içinde ara-
banın gittiği yoln hesap!ayumı. Problemi çözerken ivmeyi sabit kabul eclbılz.

a) Otomobilin hareketi, düzgün hızlanan harekettir. Bu harekette

hız formülü v=vo+at dir. İvmeyi bu formülden hesap edeceğiz, Önce
hızlan m/sn ye çevirelim.

15X 103 25 .
v 1 =15 km/sa= 3600 = 6 m/sn.
50X103 125
v2=50 km/sa= 3600 = 9 m/sn.

t=13 sn. ise, ivme

a= v~vo
125 25
--g:· 6 =0,75 m/sn 2 elde edilir.

1 .
b) t=13 sn. de alınan yolu x=v t+ 2 at2 formülünden buluruz.
0

25
İlk hız v 0 = 6 m/sn. dir. Değeder yerine konulursa,

havalanırken pistte 1200 m yol &idiyor. Başlangıçta uçatın dur-

4--8. Bir uçak
duğunu ve bu yolu sabit lvnıe ile 80 ■n de gittikten sonra havalaııdıfım kabul
ederek, havalanma anındaki _hızı heııaplayuwı.

Başlangıçta durduğuna göre ilk hız v0 ==0 dır. Yol ifadetinden fay-
dalanarak ivmeyi hesap edelim.
 88
1 2x d.
x=-at2 ve a=ıı ır.
2

x=1200 m t=30 sn. olduğuna göre,

2x 2X1200 24
a=v= (30) 2 9 m/sn 2 elde edilir.
Uçağın kalkış anındaki hızı.

24.X30=80 m / sn olur.
v=at= 9

4-9. Bir otomobU sükunetten harekete geçiyor ve 15 sn içinde 4.-0 km/sa

hız kazanıyro. (a) ivmeye sabit kabul ederek km/sa.sn (ve) m/sn~ olarak ııe.aplayı­
mz. (b) Otomobil aynı ivme ile hızlanmaya devam ec'İel'ı!ie, hızının 60km/sa a ulaşması
için kaç sıi.ııiyeye daba lhtiyao vardır? (c) Problemin (a) ve (b) kısımların.da
otomobilin aldığı yollan ayn ayn hesaplayınız.

a) Otomobil sukünetten harekete geçtiği için ilk hızı Vo=0 dır. Bu

durumda hızın ifadesi v=at olur. Hız ve zaman için veriler
v=40 km/sa. t=15 sn. olduğuna göre, ivmeyi bulalım.

V 40 ·
a=ı=ls=~,66 km/sa. s~.
.
v=40 km'sa. =40X103 100
3600 m/sn. =9 •cm/sn.
100
a= ; = : 5 =0,74 m/sn 2 elde edilir.

b) Otomobilin v =40 km/sa. hızından v=60 km/sa. hızına ula§ma-

0

sı için geçen zaman isteniyor. Önce hızlan m/sn. ye çevirelim.

40X103 100
vo=40 km/sa.= 3600 9 m/an.

60X103 50 ·
v-=60 km/sa.= 3600 3 m/sn. olur.

a=0,74m/sn2 olduğuna göre t yi hesaplayalım.

V=V0 +at
84
50 100
V-Vo 3 9
t= - a - 0174 =7,5 sn. bulunur.

c) Problemin (a) Şıkkında otomobilin aldığı yol x 1 olsun. Otomo-

bilin ilk hızı v0 =0, ivmesi a=0,74 m/sn 2 ve bu yolu alması için geçen.
zaman t 1 =15 sn dir. Alınan yol,
1 1 ·
xı= 2 at2 ı= 2 x0,74X(15)2=83;25 m. olur.

problemin (b) şıkkında otomobilin aldığı yol x 2 olsun. Otomobilin ilk

hızı, , 10 =lOO m/sn. ivmesi a=0,74 m/sn2 ve geçen .zaman t2=7,5 sn.
9
olduğuna göre, alınan yol,
1 100 1 .
X2=v0 t2+ 2 at 22=g X 7 ,5 + 2 X 0,74 X (7,5)2 ==U.66,58 ın. dir.

4--10. Sabit ivme ile hareket eden bir cisim iki nokta arasındaki 180 rn ilk
yolu 6 sn de &liyor. Cismin ikinci noktadan geçtiği azmanki hızı 45 m/sn dir. (a)
ivme neölrf (b) Cismin ilk noktadan geçerken sahip olduğu hız nedir?

a) Cismin hızı, ilk noktadan geçerken v0 , ikinci noktadan geçerken

v olsun. Bu iki nokta arasında, sabit ivme ile hareket eden cismin, yol
ve hız ifadelerini yazalım.
1
x=vot+ 2 at2 v=vo+at

x=180 m. t=6 sn. v=45 m/sn. değerlerini yerine

koyalım.

180=v0 X6+ !a.62 30=vo+3a ve

45=vo+6a buluruz. Bu iki denklemi taraf, tarafa çıka-

ralım.

45=vo+6a
-30=-vo-3a
15=3a => a = ~5 ==5 m/sn2 elde edilir.
 !5

Ve=30-3X5=15 m/sn. bulunur.

4--11. Bir eğik düzlem üzerinde serbest bırakıfan bir topun 100 cm gltmeel
için 4 sn gerekiyor. (a) cm/ıını olarak iYma nedir? (b) Berbeet olarak dttıtlrlll-
se idi aynı sttre lç~de cismin alacağı yol kaç cm olurdu 'f · ·

a) Top, eğik clfü:lcm üzerinde ivmeli hareket yapmaktadır ve ilk

hızı sıfırdır. Topun hareket denklem.ini_ yazalım.

Şek. 4-8

1
x=-at 2
2

x=l00 cm. t:::4 sn. değerlerini yerine koyalım.

2X100
a 12,5 cm/sn 2 elde edilir.
16
b) Top serbest olarak düşmeye bırakılırsa, topun ivmesi yer çeki-
mi ivmesine eşit olacaktır. a =g. Bu durumda topun yol ifadesini ya-
zalım.

1 .
x= 2 gt 2 g=980 cm/sn 2 t=4 sn. ise

1
x= 2 X980X42 =7840 cm. olur.

~U. Otomobil ıöforlerlnhı ortalama reaksiyon süreleri 0,7 en kadıırclır.

(Reaksiyon süresi, ıofilrlln dur ip.retlnl gördükten, fren yapıncaya kadar geı,en zıı­
maıı arabiıdır). Bir otomobil 16 m/ıın• llk ivme ile yavqlayablldlğine göre lıa,ret
görllldttkten duruncaya kadar (a) ilk bız SO km/sa, (b) tık hız 80 lan/~olda•
tuna gke gidilen yolu bulunuz. ıı-- , '
 a) Şöför, fren yapıncaya kadar bir reaksiyon süresi geçtiğinden,
otomobil bu reaksiyon zamanı boyunca o anda sahip olduğu hızla, bir
Xo yolunu alacaktır. Reaksiyon zamanı to , otomobilin ilk hızı da v0 ise,
alınan yol Xo=Vo to olur. '

30X103 25 ,
vo=30 km/sa. =-3600- m/sn. = 3 mısn.

to=0,7 sn. değerlerini yerine koyalım.

25
Xo=Vo. to= 3 X0,7=5,8 m.

Otomobilin duruncaya kadar aldığı yol.

1
x=xo+vot- 2 at2 dır.

Otomobil durduğu anda hızı sıfır olacağından,

v=vo-at=0 t= Vo elde edilir.

a
25 ,
a=l 6 m/srr ise
?
Vo = 3 m;sn•

25
vo= 3 m/en. a=16 m/sn 2 t=0,52 sn. xo=5,8 m.

Değerlerini yol ifadesinde yerine koyalım.

x=5,8+ ~5 xo,52-{-xrnxco,52)2=7,97 m. elde edilir.

b) (a) Şıkkında anlatılan yolu uygulayalım

60X 103 50
Vo=60 km/sn.=stföo m,sn. =ı:lf m/sn.
50
Xo=vo~ to= 3-x0,7=11,66 m.
 Si

4-18. Trafik işareti yeşil yanar yanmaz, yol kavşağında bekleyen bil" otoriıo­
. bil 6 m/snı ilk ivme ile harekete başlıyor. Aynı ancla 30 m/sn lik sabit hızla giden
bir kamyon otomoblll geçiyor. (a) Otomobil hareket noktasından ne kadar uzakta
kamyonu ceçecektir 'r (b) Otomobil kamyonu geçerken hızı nedir'?

a) Kamyonla otomobil aynı anda kavşaktan geçtiklerine ve bir

milddet . sonra da aynı noktada birleştiklerine göre, bu iki nokta ara-
sında i~i aracın aldığı yol ve bu yolu almak için sarfettikleri zaman eşit
olmalıdır. · ·
Ortak zaman t ise;
Kamyonun alçlığı x 1 yolu, sabit hızla hareket ettiğine göre ,
Xı=v t dır.
Otomobil sabit ivme ile hareket ettiğine göre, aldığı x 2 yolu
1
x2 =.-2 at2 olur.

Xı = X2 . olduğundan.

1 t2 2 v .ld
v t =-
2 a ~
.
t=- e e e d·1·
ı ır.
a. .

a=6 m/sn2 v=30 m/sn. değerlerini yerine koyalım.

2v 2X30
t=-=- ·-··=10 an. elde edilir.
a 6
Kamyon 10 saniyede Xı=v. t:::;30 m/sn .10 sn=300 m. olur. Oto-
.mobil kamyonu kavşaktan 300 m. uzaktan geçer.
b) Kamyonu geçerken otomobilin hızı v=vo+a t formülünden bu-
lunur. Verilen v0 =0 , a=6 m/sn 2 , t=10 sn. değerleri yerlerine konursa
v=6X10=60 m/sn. bulunur.

4-14. 100 m/sn Jlk hızla giden bir yolcu treninin makinisti, bir mı-.rşandizin
bek~ koltlbeıiir.in 600 m uzakta olduğunu görUr. Marşandiz 80 m/sn lik hızla yolcu
treni tle aym yönde gitmektedir. Marşandiz aynı hızla yoluna devam ederken, yol•
cı:ı trenmın maklnisti 4 m/sn• ilk sabit bir. ivme• iu,, treni frenliy'or. (a) İki tren
anısında çarı,ııtna olacak mıdır'l {b) Eğer ol1U"N1,.b'9; çarpışma nerede olurf
88

a) İki trenin ça.rpışabil.riıesi için fren . yapıld,ktan sonra aldıkları

yolların farkı 600 m ye eşit veya büyük olmalıdır. Trenler -bu yolu t
1 .
süresinde almış olsunlar. t süresinde trenin aldığı yol Xı = Vot- 2 at2
ve aynı süre içinde marşandisin aldığı yol

x1-x2 =600 olmalıdır. Buradan

v,=100 m/sn, V=30 m/sn ve a::;4 ni/s~2 değerleri yerlerine konursa

100 t-{-. 4. t 2 -30t=600 olur. ·

Bu ifade de düzenlenerek,
t 2-35 t+300=0 denklemi··yazılır; Büra.dan
tı = 15 sn. ta= 20 sn. elde ·. e4ilir.
Diğer taraftan fren yapan trenin durma zamanını he5.~p edelim.

Vo 100 . .
v=vo-at=0 t=--=--·=25 sn.
a 4

Görülilyor ki trenin durması ıçm gerekli zaman, iki trenin araSln·

daki yolu alma zamanından büyüktür. Tren durmadan. önce marşandize
yetişeceğinden çarpışma olacaktır.
b) Makinist frene bastıktan 15 sn. sonra· çarpışma olacağına göre
m~rşandiz

Xz=V t=30X15=450 m.
yol almıştır. Trenle marşandiz arasında daha önce 600 ·m. mesafe ,vardı.
O halde fren yapıldığı yerden itibaren' trenlerin çarpışma yeri

X=600+450=1050 dir
 89

'--15. Bir kızak tepeden aşağı doğru sabit bir ivme ile .kayıyor. Kızak tepe-
den 92 m uzakta bir noktadan geçtikten 2 sn sonra tepede~. 1:40 m uzakl&.!Jmı!J 'bııiıı­
nuyor. 92 m den geçtikten 4 sn sonra tepeden 198 m, 6 sn sonra 266 m ·üzaklaımıı,.
oluyor.
(a) 92 m yl geçtikten sonra her iki saniyelik arahkla kızafm ortalama hızlan
nedlrt
(b) Kızatuı ivmesi nedirf

(c) 92 m den geçtiği anda kızağın hızı nedir!

(d) 92 m ye kadar ne kadar zamanda varmıştır'!'
(e) 92 m yi geçtikten bir saniye sonra ne kadar yo1 abr'l'
(f) 92 m den 92· ile 140 m nin orta noktasına. varmak için geçen zamanı· bn-
ı~uz.

(g) (f) de°".i orta noktad-.. geçtiği ıuıda 1'azağın hızı ne oımr

x-,-x 1
a) Ortalama hız v= t;-t1 ifadesinde verilen. değerleri yerlerine
koyarak her 2 sn. aralıktaki v yi hesaplarız.

-
Xı= 92m X2=140 m. v =140-92
2 _ =24 m/sn.

198-140
Xı=140rn x.::=198 m. v =. .- - - -.......
_.. 2
= 29 mısn.
· _- -_

x. =266 m. v = -266-198 ·
Xı=l98m - = - - - 34 m/sri.
2
b) (a) dli. bulduğumui hız değerleri, kı2!ağın hareketinin düzgün
hızlanan hareket olduğunu gösteriyor.· Hızlar her 2 sn. de 5 m/sn. artı­
-· yor. Düzgün hızlanan bir harekette ivme hi:iın ·birim zamanda.ki deği~-
-me miktarıdır. O halde.

5
a::::: 2 =2,5 mısn 2 olur ..

c) Kızağın 92 m. den geçtiği andaki hızı zamansız hız formülünden·

hesap edilir.
V=,Y2ax
v=y'2X2,5X92::=2l,45 m/srı. · •
90

1
.d) x=vot+-at 2
2
yol formülünden istenilen t'yi bulabiliriz. Hareketin başlaI)gıcında Vo = O
olduğuna göre

x=-at
2 .
• /2x
1 2 den. t=y ---
__ a
-v - 12X92
2-•5--~ =g ,oı::g sn. 'b··ı
.
.-
u tmur.
. .
e) 92 m'ye ulaştığı andaki hızı 21,45 m/sn olduğuna göre cismin
bir saniye sonunda alacağı yol.
. 1 . 1
· x~v0 t + 2 at2 =21,45 xı+'ıx2,5X1=22,7 m. olur.
f) Tepeye uzaklığı 92 m. olan noktanın, 92 m ile 140 m ortasında­
ki noktaya olan uzaklığı
140-92
x=----=24
2 m.
.
dir. Bu yolun alınması için geçen zamanı bulacağız. Cisim 92 ~- den ge-
çerken hızı 21,45 m/sn olduğuna göre, bu hareketimizin ilk. hızı olacak-
tır.

ifadesinde bilinen x=24 m, v0 =21,45 m/sn ve a=2,5 m/sn 2 değerle­

rini yerine koyarsak,

21=21,45t+ ½ X2,5XfZ 2,5t2+4,2,9t-48=0

t = 1,054 _sn elde ederiz; Negatif olan ikinci kökü

.
alamayız.

g) 92 m den 1 sn. sonra (f) deki noktadan geçtiğini bildiğimize

göre, hız
. .
v=v0 +at=21,45+2,5 .1=23,95 m/sn.

4.--16. BiP yeraltı tt'eni bir istasyöhdan 4 m/sn• lik ivme Ue ha.reket ederek
ıo ·ıaıılye gldlyor. Bundan sonr" 80 saniye ıablt .bııla gidiyor ve bu stlre ıonunda
8 m/ın• llk ivme ile yavaşlayarıık ikinci· iıtaıyol)Cla duruyor. Toplıım yolu bulunuz.
 9-1

Trenin aldığı toplam yol x=·x, +x,.+x3 dür. Tren x 1 yolunu a 1 =4

m/sn2 sabit ivmesiyle düzgün hızlanan hareketle, X2 yolunu sabit hızla,
x 3 yolunu ise a 3 =8 m/sn 2 ivmesi ile düzgün yavaşlayan hareketle alıyor.
Bu yollan ayrı ayrı hesaplayalım.
V

Şek. 4-4:

x1 =votı + 2 aıt. ı
ı·
2

İlk hızı Vo=0 a 1 =4 m/sn 2 t 1 =10 sn olduğuna göre

1 .
xı= 2-X4X10 2 =200 m. dır.

tı =10 sn. sonundaki hızını bulalım.

v:ı:::vo+a,tı Vo:::::0 aı=4 m/sn2 t,=10 sn.

V=4X10=40 m/sn tren bu sabit hızla t2=30 sn. zaman içersinde x, yo-
lunu alıyor. Şimdi bu yolu hesap edelim.
Xz=Vİ2=40X30=l200 m.
Tren şekilde görüldüğü gibi B noktasına ulaşır. Bu noktada hızı yine
v.=40 m/sn dir. Tren bu noktadan .sonra v 0 =40 m/sn}ik hızı ve a3=8
m/sn 2 ivmesi ile yavaşlıyor ve x 3 yolunu alıyor: ·Bu yolu bulalım.
1
X3 = Vot3- ~-
2
a3t23

tren durunca son hızı sıfır olacağından

Vo 40
v=vo-a 3t3=0 ts=--=--=5 sn. elde edilir.
a3 8 · ·
t 3 =5 sn, a 3 =8 m/sn 2, v0 =40 m/sn değerlerini yol ifadesinde koyalım.
92

1
X3=4)X5~ X8X5 2 =100 rn.

=
x x 1 + X:i + x 3 =200 +1200 +100 =1500 m. trenin toplam olarak aldığı
yol.

4-1'7. Bir cisim doğrusal hareket yaparak sabit ivme ile 4 saniye içinde 64 m
yol gidiyor. (a) Son hız ne olur? (b) Bu yolun yansını gitmek için gerekli süre
nedir? (c) Toplam zamanın yarı süresinde gidilen yol nedir? (d) Yarı yol alın­
dığı zaman hızın uıa.,tığı değer nedir? (e) Yarı söre sonunda hız değeri ne olur?

a) Cismin ilk hızı Vo=O olduğuna göre son hızı v=at olur. Görül-
düğü gibi son hızın hesap edilebilmesi için ivmeyi bulmak gereklidir. iv-
meyi hesaplayalım.
1 2x 2X64
x=-at 2 a=--=---,,---= 8 m;sn 2
2 t2 42
v=at=8X4=32 m/sn bulunur.
b) Yolun yansı
X 64
Xı= 2 = 2 =32 m. dir.

tı =•V--;-
/2xxıaxı=\//2x832
- - - = 2, 83· sn. o l ur.

c) Toplam zamanın yarısı

t
t2= 2 = 24 =2 sn. dir. Bu sürede

1 1
Xz=:rat 22=2-X8X22=16 m. yol alır.

d) Yarı yolu alma zamanı t 1 =2,83 sn. olduğuna göre

v,=at.=8X2,83=22,64 m/sn olur.
e) Yan süre (t2=2 sn) sonundaki hız

Vıı=ata=8X2::;::l6 m/sn dir.

 93
4-'-18. Kuzeye doğru giden bir otomobilin hızı 26 m içinde 45 km/sa tan SO
anı/sa a_ indiriliyor. (a) İvmeyi sabit kabul «!41erek şiddet ve yönünü bulunuz. (b)
Geçen süre uedirf (c) (a) dald ivmeyi gözönüne alarak otomobilinin hızının SO
kın/sa tan sıfır~_ düşmesi için gideceği · yolu bulunuz.

a) Zamansız hız formülünü kullanarak ivmeyi bulalım.

a=---
v2-v2o
_2x
1 45X103
Vo=45kmsa.= 3600 m/sn.=12,5 mlsn.

30X103
v=30 km/sa.= 3600 m/sn.=8,3 m/sn.

x =26 m. değerlerini yerme koyalım.

_ (8,3) 2-(12,5)'2_ / 2 •
a- 2 X 26 --1,68 m sn dır. Yönii·otomobilin.,

}azma zıd ve güneye doğrudur.

b) v=vo+at ifadesinde
v=8,3 m/sn, Vo=12,5 m/sn a=-1,68 m/sn2•
değerlerini yerine koyalım.

12,5'---8,3
8,3=12,5-1,68 t t 2,5 sn. elde edilir. _
1,68

Vo=30 km/sa= 8,8 m/sn, v=O, a=-1,68 m/sn• olduğuna

göre
68,89
0=(8,3)2-2X1,68x x= 3 36 =20,5 m. yol alır.
,

4-19. Aynı anda bir otomobille bir kamyon geçiyor, fakat otomobil
JıaN?kete
başlangıı, aıuıula kamyondan geride bulunmaktadır. Kamyonun lvmeıd sabit, deleri
4, m/ms, otomobllin ise 6 m/sn• dlr. Kamyon 150 _m yol gidince otomobil kamyona
yetişir. {a) Otomobilin kamyonu· geçmesi için gerekli süre nedlrf (b) Hareket baı­
Jaııgıcmda otomobil kamyondan ne kadar geride bulunuyorf (c) Otomobil kamyona
yettıtıll ııııdıı herblrbılıı lıızi :ııetllrf
94

a) Kamyonun ivmesi aı"=4 m/sn 2 , ctomobilin ivmesi a 2 =6 m/sn 2 dir.

Otomobil kamyonu geçene kadar, kamyonun aldığı yol Xı = 150 m. dir.
Bu yolu almak için gere~li zamanı hesaplayalım.
ı
Xı= 2aıt
2 ı 2x x; ı ~fx-fao
t=v--a~--=v ---4--=8,66 sn.

b) t=8,66 sn. de otomobilin aldığı yol,

1 1
x2= 2 a2t 2 = 2 .6.(8,66)2==225 m. dir.

O halde otomobil başlangıçta kamyondan,

X=X:ı--Xı=225--150=75 m. geridedir.
c) Her iki araç aynı anda harekete geçiyoı-lar. (a) da hesapladığı­
mız 8,66 sn. de otomobil kamyona yetişiyor. Bu a,:!ld:ı her iki aracın hı­
zını V=Vo+at formülünden buluruz. Her iki aracmda ilk hızları sıfır ol-
duğuna göre otomobilin hızı V2=a2t=6X8,66=51,96 m/sn kamyonun: hı­
zı Vı=aıt=4X8,66=34,64 m/sn. olur.·

8-20. (a) Bir. top, dtlı,ey olarak 50 cm yükselebilmeıd için, hangi ilk hızla
atıbnahdır? (b) Top ne kadar havada kalır?

a) Top, maksimum yüksekliğe ulaştığı zaman son hızı sıfır olur.

Zamansız hız formülünü kullanalım.

v 2 =v 2o-2gh v=0 Vo=V2 gh

h=50 cm. g=980 cm/sn2 değerlerini yerine koyarsak topun ilk hızı

vo=v'2X50X980=313 cm/sn. bulunur.

b) v=vo--gtç v=0 olacağından topun çıkış süresi

Vo 313
tç=g.= 98O =0,32 sn. dir.

Topun iniş zamanı, çıkış zamanına eşit olacağından topun havada kal-
ma, zama.nı,
 95

4.--21. Bir top, bir binanın tepesinden dilşey oJarak SO m/an ilk Uk hızla
aşağı doğru atıJıyor.

(a)2 saniye düşünce topun hızı ne olurf

(b) 2 saniye içinde ne kadar yol almıı olurt
(c) SO m düşttlftt zaman hızı ne olurt
(d) Fırlatılırken elde $ m yol katettıtlne göre topun bu hareketi es1U18uuls .
.ivmesini bulunuz.
(e) Top yerden 120 m yukarıda elden çıktığ'ına ~öre a.e kadar zaman sonra
yere ça:ı-par 1
(f) Yere çarptığı a.ndakl hızı ne olurt

a) 'f'op v 0 =30 m/sn. lik ilk hızla aşağı doğru atıldığına göre t=.2
şn •. ~onundaki :hızını bulalım.

v=v0 +gt=30+9,8X2=49,6 sn. dir.

b) t=2 :;·.
sn. de aldığı yol
'•. ·-

1
c) h =30 m: düştüğü zamanki hızını bulmak itin· zamansız hız for-
mülünden faydalanalım.

v2=V2o+2gh= (30>2+2X9,8X30=1438 m 11/sn2

v=yl488::::38,57 m/sn 'bulunur.

d) Fırlatılırken· elde x~3 m yol alah topun ilk hızı va=O dır. Za•
mansız hız formülünden faydalanalım.
v2
v 2 =v2o+2ax vo=0 a= 2 ~ olur.
(30)2 ..
v=30. m;sıi. x=3 m. a= 2 xa=15() mlsn2 jir.

e) h=120 m., v0 =3Ö ·m/sn. olduğuna göre yere çarpma zamanını bu-
lalım.
. •· ·1
h=vot + 2 . gt2

120=30 t+ ! X9,8Xt 2

gerekli kısaltınalan yapalım.

4,Q,t2 +30t-120=0
00

bu deıiklemin •çözümünden
t =2,75 sn. elde edilir.
f) Yere çarptığı andaki hızı v=v +gt
0 den bulunur.
Vo:::ı::30 m/sn- t=2,75 sn .
. v;:::30+9,8X2,75:::;56,,95 m/sn'. olur.

_ 4--22. Bir balon dliııey olarak 16 m/an lik hızla çıktığı anda yerden 64 rn
)11ksekte .bulunuyor ve. bu sırada_ bir kum .torbaaı atıyor. (a) Kum torbasının bıra-
' . 1 ,: . 1 . ·. - . ·' , . ·. .
kıldıktan - •ıı.- sn, 1 sn, 2 sn sonra yeri ve hızı ne olurf (b) Atıldıj'uıdan "•
4 2 -
kadar sonra yere vanrT,

a) Kum torbasının ilk hızı balonun hızına eıi,t olur ve

Vo-,-16 ~/sn. dir.
. 1
hı= Votı -. - gt 21
' . 2
1
- ,tı::::;,_ 4 ,'sn.=0.,25 sn.

Kum torbuinın yerden yüksekliği h=~4+3,7=67,7 m. ve t,=0,25 sn.

deki hızı

v,=vo-gt,=16-9,SX0,25=13,55 m/sn. dir•

. i ·.
=
t2 2 sn. de torbanın. 3Zerl ve hızı;

yerden yüksekliği h=64+6,775='10,775. m. olur. .

·1' ' . .
V2=Vo-gt2=16-9,8, 2 =11,l m/sn. dir.

t 3 =1 sn. de yeri ve hızı;

 97

yerden yüksekliği h=64+11,1=75,l m. dir. Hızı

V3=Vo-gt 3 =16-9,8Xl=6,2 m/sn. dir.
t4=2 sn. sonra torbanın yeri ve hızı;

1 1
h4=Vot4- 2 gt 24=16X2- 2 x9,8X2 2 =12,4 m.

yerden yüksekliği h=64+12,4=76,4 m. dir. Hızı

V4=Vo-gt4 =16-9,8X2=-3,6 m/sn. dır.
1
b) h=vot-- 2-gt2 formülü torbanın atıldığı yerle bulunduğu yer
arasındaki uzaklığı verir. Bulunduğu yer atıldığı noktanın 64 -m aşağı­
sındadır. Yukarı yön (+) olduğundan h=-64 m. dir.
1
-64=16 t---X9
2 ,8 t 2

4,9 t 2-16t-64=0 denkleminin çözümünden t=5,6 sn.

elde edilir. lkincr kök negatiftir.

4--28. Derin bir uçurumun ucundan bir taıı serbest bırakılıyor. ı sn sonra 60
m/sn ilk bir ilk hızla ikinci bir taıı düıey olarak aııatı doğru atılıyor. Uçurumun
tepesinden ne · kadar aııağıda ikinci taıı birinciye yetlıılr?

Birinci taş seı·best olarak bırakıldığına göre, ilk hızı sıfırdır. Bi-
rinci taşın atılmasından t saniye sonra ikinci taş birinciye yetişsin. Bi-

rinci taşın bu t saniyede alacağı yol h 1 = ~ gt2 dir.

Diğer taraftan ikinci taş 1 sn. sonra atıldığından birinciye yetişin­
ceye kadar (t-1) sn. hareket etmiştir.
Vo=60 m/sn ilk hızla (t-1) saniyede alacağı yol
1
h 2 =vo(t-1)+ 2 g(t-1) 2olur.

İkinci tag birinciye yetiştiğine göre hı= ha olmalıdır. O halde

1 1
2 gt2 =vo(t-1)+ 2 g(t-1) 2
F. 'f
98

Gerekli düzeltmeleri yap~r, t yi çözersek

1 1
Vo- 2 g 60- 2 .9,8
t - - - - - - - - - 1,09 sn. elde edilir.
Vo-g 60-9,8

İki ta§m kal'§ılaşma noktasının uçurumun tepesine olan uzaklığı

h= !· gt = !
2 X9,8X(l,09)2=5,82 m. dir.

~ 4 . Blı top, bir binanın balkonundan serbest bırakıhyor. Bu topun 2,5 m

yükseklikte bir pencerenin önünden geçiş süresi 0,25 saniye olduğuna göre pence-
,renln tepeslnln balkondan olan uzakhğı nedir f

Balkonla pencerenin tepesi arasındaki AB=h uzaklığını hesap ede•

cegız. Top A noktasından serbest düşmeye bırakıldığına göre ilk hızı
V 0 =0 dır. B noktasına geldiği andaki vB hızını, zamansız hız formülünden
faydalanarak ifade edelim. Alman yol h old~ğuna göre
v 2a=2 gh, buradan da.
'l
h=;; bulunur. h'ı hesaplayabilmek için va yi bulalım.

A
'!ı_•O

B
va
~25m

Şek. 4-5

Top pencere boyunca BC=hı=2,5 m yolu: alırken vB ilk hızı ile ha-
reket etmiş olur. Hareket denklemim yazalım.
 99

hı=2,5 m, t=0,25 sn. değerlerini yerine koyup, vB''yi bu:.

lalını.

2,5=vs. 0,25+ !. 9,8. (0,25)2

va=;;~=8,8 m/sn. elde edilir.

3,95
25 m. b 1 .
h -- y2R _2X9,8
2 g - (8 , 8,ı
o, m. u unur.

4-26. Yüksek bir bhıaııııı balkonunun kenarlarından bir top düşey olarak ya--
kan doğru atılıyor. Top biraz sonra atıldığı noktadan aşağı doğru geçiyor ve atıl-·
diktan 6 saniye sonra balkonun 40 m altına iniyor. (a) Topun m, hızı nedirT (b)
llmeket noktarımdan ne kadar yttkseltllmlştir T (c) Çıktığı en yüksek noktada
hızın yön ve ılddetlerl nedlr'l (d) Çıktığı en yüksek nokta.da ivmesinin şiddet ve
yönlerl nedlr'l (c) Atııdığ'ı yerden 16 m apğıda bir noktada hızı ne kadardır?

a) Yukan doğru atılan cismin hareket denklemini yazalım.

1
y=vot- 2 gt2

y=--40 m., t=5 sn. değerlerini yerine koyup, Vo ilk hı•

zını hesap edelim.

-40=vo. 5- !. 9,8. 5 2 v0 =8:•5 =16,5 m/sn.

b) Top maksimum yüksekliğe _çıktığında son hızı sıfır olacağına_

göre, zamansız hız fomıillünü yazıp, topun hareket nokasmdan ne· kadar
yüksekliğe çıktığını bulalım.

v 2o (16,5) 2
v 20 =2gh. hı= 2 g = 2 X 9, 8 13,89 m. elde edilir.

c) Topun, çıktığı en yüksek noktada hızı sıfırdır.

d) lvme yerçekimi ivmesine eşittir. g, 9,8 m/sn2 değerindedir ve

aşağı doğrudur.

e) Atıldığı yerden h=16 m. _ aşağıda topun hızı, v 2 =vo2 +2gh

_= (16,5) 2 +2X9,8X16=585,85 m 2 /sn2 v=24,2 m/sn. dir.
ioo
4-26, Bir hokkabaz, tavanı elinden itibaren 8 m yU.kııekte
bulunan bir salon•
da buluauyor, Elindeki topu tam tavana ulaşacak ıekllde dllşey
olarak yukan
doğm atıyor. (a) Tep hangi ilk hızla atıbnıştır'l (b) Topun tavana varması için
geçen tıü.ı.-e nedir f
Hokkabaz birine.i topun tava.na vardığı anda aym ı,ekilde ikinci bir top atıyor.
(c) İkinci topun atdmasındım ne kadar zaman sonra toplar karşılaprlar'l (d) Top•
Iar karşılaştıkları anda hokkabazın elinden ne :kadar yllksekte bulunurlar 'l

a) Topun h =3 m yüksekliğe ulaşabilmesi için ilk .hızı,

v0 =y2·gh=V2X9,8X 3=7,67 mısn .. dir.

b) Topun tavanına çıkış süresi

c) Toplar karşılaştıkları zaman. birinci topun aldığı yol hı, ikinci

topun aldığı yol h2 olsun. İkjside t saniye yol aldıklarına göre,

1
hı=-gt 2
2

hı+hz=3 m. dir.
1 1
2 gt2+ vot- 2 gt 2 =3 den,
Vot=3 elde edilir.
İkincitop, birinci topla aynı şartlarda atıldığına göre, ilk hızları ay•
nıdır ve Vo=7,67 m/sn değerindedir. Buna göre• iki topun karşılaşma za•
mam

t= ; 0 =7 ,!
7 =0,39 sn. dir.

c) Karşılaşma noktasının atıldığı yerden (hokkabazın elinden) .uzak•

hğı

h 2 =v0t - ~ gt2 =7,67X0,39- ~ X9,8X(0,39) 2

hıı=2,25 m. dir.
 ıoı

f-2'7. Bir clslm dttşey

olarak yukan doğru atılıyor. Cisim çıkablleooğl yüksek~
llitn yarısına vı:ı.rdığı
anda hın 82 m/sn dir. (a) Cisim ne kadar ylikııelebillr'l (b)
Atıldıktan 1 aanlye sonra hır; ve ivmesi nedir 'l ( c) Atıldıktan S saniye sonra im;
ve ivmesi nedir'l' (d) tık yanm saniye içinde ortalama hızı ne kadardı.rT

a) Cismin ulaşabildiği maksimum yükseklik h olsun. Cismin ikinci

yan yolu alma durumunu inceliyelim. Cismin hareketinin ikinci kısmına
v0 =32 m/sn hızla başlar ve hızı sıfır olduğu zaman hareket son bulur.
Cisim -2h- yo1unu ~
aldıgma göre,

v 20 =2 g. ! lı= ; 0 = (!~{ =104,5 m. elde edilir.

b) v=vo-gt formülünden.
t=l sn. sonundaki hızını hesap edebilmek için, cismin
Vo ilk hızını bulalım.

v 20 =2 gh v 0 =v'2 gh=v'2X 9,8Xl04,5=45,26 m/sn.

v=vo-gt=45,26--9,8X1=35,46 m/sn. dir.
Cismin ivmesi ise, yerçekimi ivmesine eşittir ve g=9,8 m/sn2 dir.
c) Atıldıktan 3 sn. sonraki hızı, yine aynı formülden
v=vcr-gt=45,26-9,8X3 = 15,86 m/sn.
ivme g=9,8 m/sn2 dir.
d) t=O a.nınd& hız v 0 =45,2. m/sn.
t=0,5 sn. de hız

Vı=Va--gt=45,26-9,8X0,5=40,36 m/sn.
olduğuna göre, bu zaman aralığında ortalama hız, •

Vo+ vı 45,26+40,36 42,81 m/en. olur.

v=-2-~ 2

f-28. Bir öğrenci yer çekimbıl bizzat incelemek için SOO m yüksekliğinde alr
gökdelene çıkarak yllrilyor ve elinde bir kronometre ile kendhıl serbest dilşmeğe
bırakıyor (ilk bız Blfır). Beş saniye sonra fevkalbeşer bir insan aynı yere gelerek
öğrenciyi kurtarmak için aı,ağıya pike yapıyor. (a) lmantısttt varlığın öğrenciyi
yere tam prpacaiı saman kurta.rabllmeııi için 11k bızı ııe olmabcbr 'l (b) Bbıaıwı
102

yttksekllği ne olmalı ki, insanüstü varlık çocuğu yere çarpmaktan kurtaramasın 'l
(İnsanüstü varlığın ivmesini serbest düşen herhangi bir cismin ivmesi kadar ka-
bul ediniz). '

a) Öğrenci ilk hızı sıfır olarak atladığına göre, h=300 · m. yolu al-
ması için geçen zamanı bulalım.
_ _!_ _ . /2 h_, /2X300
h- 2 gt
2
t-y g-y 9 ,8 7,82 sn.

İnsanüstü varlık, öğrenciden 5 sn. sonra atladığına göre

ıı = 300 m yolu,
t 1 =7,82-5=2,82 sn. de alır.
Bu varlığın ilk hızını

h=v0 t 1 + ! gt2ı denkleminden buluruz.

1
300= VoX2,82+2x 9,8X(2,82)2

3Ô0-38,97 261,03
Vo 2.,82 2182 92,56 m/sn. elde edilir.

b) t zamanda öğrencinin ve insanüstü varlığın aldıklan yolların

denklemini yazalım.
1
Çocuğun_ aldığı yol xı= 2 gt 2
İnsanüstü varlığın aldığı yol Xı&=Vo(t-5) + ~- g(t-5)2, t zam~ sonun-
da aynı noktaya geldiklerine göre aldıkları yollar birbirine eşit olmalı­
dır.
1 1
2 gt2 =v0(t-5)+ 2 g. (t-:5) 2

Denklemi düzenleyip t'yi bulalım.

25 25
5v0 - 2 g 5X92,56- 2 x 9,8
t=---- 92,56 _ 5x 9,8 =7,81 sn. ~lde edi-lir.
Vo-5g
 103

t =7,81 sn. de alman yol

x=1- gt 2 = ! X9,8X(7,81)2=298,9 m;

Binanın yüksekliği 298,9 m. den küçük ise insanüstü varlık öğrenciyi

kurtaramaz.

4-29. Bir top yerden dil.şey olarak yukar1 · doğru atılıyor ve pencereden topu
izleyen bir öğrenci wil.nden 16 m/sn lık hızla geçtiğini görüyor. Pencere yerden
32 m yüksekliktedir. (a) Top yerden ııe k~dar yükselebilir? (b) 32 m yükseklikten
çıkabildiği en büyük yüksekliğe kadar ne kadar süre gerekir? (c) Topun yer~en

atılmasmdan ½ sn sonra!d ve 2 sn sonrald hızı ile lymesinl bulunuz.

a) Topun maksimum yüksekliği h ise şekilde görilldüğü gibi

h=h1 +h 2 ye eşittir. h 1 =32 m. dir. h bulmak için h2 hesap edelim. Top,
h:ı. yolunu alm!:ı.ya vB=16 m/sn. lik bir ilk hızla başlar ve son hw sıfır
· olana kadar devam eder. Zamansız hız formülünden faydalanarak h:ı.'yi
bulalım.·

_,.-,Cr--r-Vc: sO

h2,

~16m/sn
he-, c

Şek. 4-6
V 2s (16) 2
v 2s=2 gh2 hı=-
2 -g --- 13 m.
2X9,8
Topun yerden yüksekliği h=h1+h2=32+13=45 m. dir.
=
b) h: 13 m. ye
!

çıkış süresi,
vı=va-gt2=0 dan,
Va 16
t2=g= 9 ,8 =1,63 sn. dir.

c) Önce topun Uk hızını bulalım. Top 32 m. yükseklige çıktığmda

hızı vB=16 m/sn olduğuna göre, zamansız hız formülünden.
104

Vo=VV 2s+2ghı= y(16)2 +2X9,8X32=29,72 m sn.

elde edilir.

t=·;- sn. sonraki hız

1
v=v0 -gt=29,72-9,8X 2 =24,82 m/sn.

t=2 sn.- sonraki hız

V=Vo--gt=29,72-9,8X2=10,12 m/sn.
dir. Her iki halde de sistemin ivmesi g=9,8 m/sn2 dir ve aşağı doğru­
dur.

4-SO. Bir top 80 m/sn ilk hızla yerden dtişey olarak yukan doğm atılıyor..
(a) Çıkıt zamanı nedir? (b) Çıkıt ytiksekliğl ne kadardır? (c) Atıttan ne kadar
zaman sonra hızı yokan doğru 16 m/sn olur? (d) Atıştan ne kadar zaman sonra
hızı aşağı doğm 16 m/sn olur? (e). Topun yerdeğlştirmesi ne zaman sıfırdır? (f)
Ne zaman topun hızı ilk hızının yansı olur? (g) Ne zaman topun yerdeğiştirmesi
çıkabildiği en btiytik ytiksekliğln yansı olur? (h) Top yukarı çıkarken ivmesinin
şiddet ve yönü nedir? (l) Atağı inerken aynı soru'? (j) En yüksek noktada iken
aynı soru?

a) Son hızı sıfır olacağına göre, t çıkış süresi

t=_!q__= 80 =8,16 sn. dir.

g 9,8
b) Çıkış yüksekliği

h-_V20 - (80)2
- 2g - 2X9,8 326,5 m. dir.

c} v=vo--gt hız formülünden

Vo-V 89-16
t= g =9,8 =7,45 sn. bulunur.
d) Hızın aşağıya doğru 16 m/sn olması için geçen zaman yine hız
formülünden faydalanarak bulunur. Yukan doğru olan yönü pozitif ol-
duğuna göre, v'nin. işareti ekı:ıi olur. v=vo-gt formülünden t'yi ~ekip,
değerler yerine konursa;
 105

Vo-V 80-(-16) 96 ..
t=-g-= 918 - 918 =9,8 sn. elde edılır.

e) Top, atıldığı noktaya geldiği zaman yer değiştirmesi sıfır olur.

f) Topun hızının, ilk hızının yarısına yani,
Vo 80
v=- 2--= 2 =40 m/sn.

değerine ulaşması için geçen zamanı bulalım.

v=v0 -gt t=...!9g~= 8 ~ 1840 =4 sn. olur.

g) Topun,
326,5
hı = 2h -=--~
0
2 - =163,2 m. yüksekliğe çıkması için
geçen süreyi
1
h=vot- ""3f gt 2 formillünden hesap edebiliriz. Bilinen
değerler yerine kon~a;
l
163 2=80 t - ---9 8 t 2
. ' 2 '
. elde edilir. t'ye göre düzenlenip çözülürse,
4,9 t 2---80 t+163,2=0
tı = 14,08 sn t2 = 2,24 _sn. bulunur.
h) Top,· yukarı -çıkarken ivme aşağı doğru ve g=9,8 m/sn2 de-
ğerindedir.

i) Top, aşağı inerken "ivme aşağı doğru g=9,8 m/sn2 değerindedir.

j) Top, en yüksek nokta bulunduğunda ivme aşağı doğru, g=9,8

m/sn2 değerindedir.

4-31. Bir top eğik bir düzlem· tizerlnde sabit ivme ile hareket ediyor. ı;rop 18
m uzunluğundaki eğik düzlemin tepesinden bırakıbnca S sn içinde en alt noktaya
vanyor. 'İ'op tepeden bırakıldığı anda ikinci top aşağıdan belli bir hızla yukanya
doğru atıbyor. İkinci top düzlem üzerinde bir süre gittikten sonra duruyor ve geri
dönerek ilk topla beraber .en, alt noktaya geliyor. (a) İvmeyi bulunuz. (b) İkinci
topun ilk hızı ne olmalıdır'l (c) İkinci toıı. düzlemde ne kadar yuk!A'I çıkar'l
106
a) Birinci top, ilk hızı sıfır olarak harekete başladığına göre iv,.
mesi;

x= l-_a
2
t2 den

b) Birinci top t=3 sn. de eğik düzlemin alt noktasına gelirken ikin-
ci top, aynı sürede eğik düzlemde belli bir yüksekliğe kadar çıkıp, in-
mektedir. Buna göre ikinci topun çıkış süresi

Top, son hızı sıfır olduğu zaman geri döner, sistemin ilk hızı,

v=vo-atc=0 v0 =atc=4X1,5=6 m/sn elde edilir.

c) İkinci topun çıktığı yükseklik

x=v0 t 9- ! at 2ç=6Xl,5- ! X4X(l,5)2=4,5 m. dir.

4--al. Bir nehir üzerinde 1 km ara ile A ve B iskeleleri bulunmaktadır. tkİ

adam A iskeleıılnden kalkıp B ye gidecek ve A ya geri dönecektir. Adamlardan
blrl soya göre 4 lun/sa Iık hızla kürek çekiyor ve ikincisi sahilde 4 km/sa lık hızla
:yürilyor. Nehrin akış hızı A dan B ye doğru 2 km/sa tir. Adamlann gezilerini ta-
mamlamalan için gerekli süreler nedir?

Sahilde V=4 km/sa. Sabit hızla yürüyen adam, A dan B ye

X 1
tı=v-= 4 =0,25 saatte gider.

Aynı sürede B den A ya geleceğine göre. toplam zaman t = 2 t 1 =

2X0,25=0,5 saattir.
Kürek çeken adama gelince Kayığın suya göre hızı VkN=4 km/sa.
Nehrin yere göre hızı VNv=2 km/sa. A dan B ye giderken kayığın yere
göre hızı, VKv==VKN+VNY=4+2=6 km/sa. dır. Hareket süresi

x=VKY. t'1 t'ı= v:Y = ! saat olur.

B'den A'ya giderken kayığın yere göre hızı, V'KY= VKr-VNY=

4-2=2 kın/sa. -dir. Hareket süresi
 107

, X 1 l
t 2=v,KY =2 saat o ur.

Toplam hareket süresi

4--SS. Gemide doğuyu. doğnı ·1 km/sa. lık hızla hareket eden bir yolcu, baca-
dan çıkn.n dumanın dtlınen suyu ile 20Q hk açı yaptığım görüyor. EUzga.r güneyden
kuzeye doğru esmektedir. Dumanın (yere göre) hızım rüzgarın hızına eşit kabul
ederek, rllzgann hıZliıı bulunuz.

Adamın gemiye göre hızı VAo=l km/sa. Rüzgarın adama göre hızı
VRA ve gemiye göre hızı Vaa olsun. Hız vektörleri Şek. 4--7 de görül-
mektedir. Şekilden,

tg 20 =VVAG ve
RG

Vııa=tgv20=,o,ia 4 =2,75 km/sn. elde edilir.

4--34. Bir u.!)3'".!n pllotu kuzeye doğnı uçmak lııtlyor. Batıya doğru 60 lm1./sa
Iık bir rüzgar esmektedir. Uçafuı (havadaki) hızı 180 km/ıra ısa pilot hangi doğ­
rultuda gitmektedir. Uçalm yere göre hızı nedir! Bir vektör diyagramını çlzln1Z.

B VRV .C

~v~
A
Şek. 4--8
108

Rüzgarın yere göre hızı Vay=60 km/sa. Uçağın rüzgara göre hızı
VAR= 180 km/sa. Uçağın yere göre hızı ise VAY olsun. Hız vektörleri şe­
kilde görülmektedir.
. VRv 60 1
sına=--=-=- a=l9°3G'dır.
VAR 180 3

Uçağın yere göre hızı, şekilden

V 2AR=V 2Av+ V 2RY V Av=ıJvıAR-V1Rv=v1 (180) 2 -(60) 2 =169,7 km/sa.

elde ecUlir.

4-35. Bir uçatm pllotu batıya doğru 120 km/sa hk hızla gidiyor. Yanın saat
böyle uçtuktan sonra hareket noktasından '15 km b:_atı ve 20 km güneyde bir şeh­
rin üstüne vanyor. (a) Rllzgann hızımn şiddet ve yönünü bulunuz. (b) Rüzgarın
hızı güneye doğru 60 km/sa olsa idi, batıya gitmek için pilot hangi doğrultuyu
seçmeli idi f Uçağın havadaki uçuş hızım 120 km/sa alımz.

a) Problemde uçağın yanın saatte yaptığıyer değiştirmenin yatay

ve düşey bileşenleri verilmiştir. Uçağın yatay yer değiştirmesi, uçağın

l G

hızı (Vu) ile rüzgarın hızının yatay bileşeninin (Vx)'in toplamının zamanla.
1
çarpımına eşittir. (Vu+ V,.)t=75 olur. Vu=120 km/sa t= 2 sa. oldu-•

ğuna göre, (120+ Vx) }- =75 Vx=150-120=30 km/sa. bulunur. Yer

değiştirmenin düşey bileşeni ise rüzgarın hızının düşey bileşeni (V,:) ifo
zamanın çarplmına eşittir. Ucağın hızı yatay olduğundan düşey bileşeni.
 109
1
yoktur. Buradan da Vy.t=20 Vy. 2 =20 Vy=40 km/sa bulunur. Rüz~
garın hızının şiddeti, V = vv. + V y =V30 + 4oı = 50 km/sa.
2 2 2 Rüzgarın
··
h ızının yonü t g e v.=
Vy · =- 40
30 , e=5'J • bulunur.

K.

G
Şek. 4-9 {b)

b) Şekilde görüldüğü gibi; uçağın rüzgara göre hızı Vem , rüzgarın

:Yere göre hızı VRY ise

sin ıx= VRv = 60 = .!.. ıx=30° olur.

VuR 120 2

4-36. Bir tren doğuya doğru 10 km/ııa hk hızla giderken dUıey olarak düşen
yağmur damlalan trenin pencere camında düıeyle S0- acı yapıyorlar. (a) Damlala-
rın hızının yere göre ve trene göre yatay blleıenl nedir? (b) Yağmur damlalarının
yere ve trene göre hızı nedir? ·

a) Trenin yere göre hızı VTY=lO km/sa. yağmur damlasının tre-

ne göre hızı VYT , yere göre hızı V YY olsun. Hız vektörleri şekilde gö-
..... ..... .....
rülmektedir. Yağmurun trene göre hızı VYT=Vn-V1'Y dir.
Damla yere göre dik düştüğü için yere göre hızının yatay bileşeni
VYYx =O. Damlanın trene göre hızının yatay bileşeni, trenin yere göre-
hızına eşittir.

V = =V TV= 10 km/sa. değerindedir.

b) Yağmur damlasının yere göre hızı, şekilden,

110

VTY 10
Vyy=t-g-3-0.- - 0, 577 =17,3 km/sa elde edilir.

yağmur d:::. :nlasmın trene göre hızı, şekilden

VTY 10
VYT= tg 30 = 0.,5 =20 km/sa

4--87. Bir nehir kuzeye doğru S km/sa hk hızla akıyor. Bir adanı kayıkla do-
ğuya doğru,suya nazaran 4 km/sa Jık hızlagltmektedir. (a) Ycrı:ı göre hız nedir?
(b) Nehrin genişliği 1 km ise karşı salıllde hareket noktasına. nazaran ne kadar
kuzeye ka,ymıı; olur? Nelıri geçmek için gerekli süre ne ltadardir'f

a) Adamın suya göre hızı V A..'i=4 km/sa. Nehrin yere göre hızı
VNY:::;3 km/sa. ise, hız ve vektörü şeklinden, adamın yere göre VAY hı­
zının değeri

V Av='t/V2AN+ V 2Nv=v'4 2+3•=5 km/sa.

elde edilir. Yine şekilden V.Av'nin doğrultusu

€fek. '-11
 111

coscı=
Yw~_ - _!-oa
VAv - 5 - , a.=53° kuzey doğu dur.

b) Şekilden BC=l km. olduğuna göre, kuzey43 kayma miktarı

BC 1
AB= t
g 53 = 1,327
=0,75 km. olur.

Adamın nehire göre hızı VNA=4 km/sa., nehirin genişliği 1 km. ol-
duğundan, nehiri geçme süresi

t= v~A = ! =0,25 saattir.

4--38. (a) Problem 4-8'1' deki kürekçi, hareket noktasımn tam . ·karşısınıi
vannak için hangi doğrultuda kürek çekmelidir? (b)Kayığm yere göre hızı ne
olacaktu-? (c) Nehri geçmek için gerekli süre nedir?

a) Adamın suya göre hızı

VAN=4 km/sa, Nehirin yere göre hızı
VNY=3 km/sa, adamın yere göre hızı da VAY ise VAN hız vektörünün
doğrultusunu şekilden faydalanarak hesaplayalım.

VAy
A B
VNy

•+c
K

o
Şek. 4-12

sin c:ı= VVNY = 3 - =0,75

4 c:ı=41° 20' .dir.
. . AN

b) V Av=VV2Av-V 2Nv=\/4' 32 =2,65 km/sa.

c) Nehiri geçmesi için gerekli süre, x=l km. olduğuna göre
X .
t= VAY = 21,65 =0,38 sa. dır.
112
4--89, Bir ,lenlz motorunun yere göre 10 km/sa hk hızla do4'uya nazaran S7•
kuzeye doğru gittiği görülüyor. Motorun rüzgardan ileri gelen hızı doğuya doğru
2 km/sa. akıntıdan ileri gelen hızı <la güneye doğru 4 km/sa ise motorun kendi
hızının doğrultu yönü ve şiddeti nedir?

Motorun yere göre hızı, rüzgar, akıntı ve kendi hızının bileşkesidir.

Motorun yere göre hızı V M, ile rüzgardan gelen Vn ve akıntıdan gelen
VAK hızlar verilmiş ve bu hızlar şekilde görüldüğü gibi, koordinat sis-
temine yerleştirilmişlerdir. Motorun kendi hızını• V, bileşenlerini de Vx,
V 7 ile gösterelim.

-----?:7!
------- V
1
V ~10
my

1 1
1 1
1 :

Şek. 4-13

Bileşke hızın (VMY) yatay ve düşey bileşenleri, diğer hızların ya-

tay ve düşey bileşenlerinin toplamına eşit olmalıdır. Buna göre

Vx+ VRx+ VAKx=(VMv)x

V,+2+0=10. cos 37°=8 V.=6 km/sa.
Vy+ VRy+ V AKy=(VMY)y
Vy+0--4=10. sin 37°=6 Vy=l0 km/sa.
V=\/V 2.+VT'y=v6 1 +-ı0 2 =·'136=11,66
v k m,sa.
/
V'nin x ekseni ile yaptığı açı

tg e;;;; v: ; :; 6 ;;:;
V 10
1,66 · o"" 59· dir.
 113
4.-40. Blr motorbotun motoru durunca, hızın zıt yönünde ve hızın karesi JJe
orantıh blr ivmenin etkisindedir. Yani k bir sabiti göstermek üzere
dv
- = - k v2
dt
dlr Motor durduğu anda v =20 m/sn olduğunu ve hızın 15 saniyede 10 m/sn ye
diletilğilnil gözönilne alarak (a) Motor durduktan 1 saniye sonra v hızım

_!_=__!_ +kt
V Vo

şeklide verlleblleceğlnl gösteriniz. (b) k nın değerini bulunuz. (c) Motorun durdu•
ğu anda ivmenin değeri.ııl hesaplayınız. (d) t sttresı içinde gidilen yoiun

x= k1 ln(vokt+l)

bağıntısı ile verlleblleceğlnl gösterlııiz, (e) x kadar yol gittikten sonra hızın

olacağım gösterlnlz.

dt =- k v 2 ı·ta d esının
a ) dv . t egral'ını' a 1a 1ım
. . ın

t
dv = f
V

__!_J
k v2
dt
V.o O
V

t= _!_
k
[_!_1
v
= __!__
k
(-_!_
V
- __!__)
V0
Vg

__!__
V
= __!__
Vo
+ kt elde edilir.

b) Vo=20 m/sn. v=10 m/an t=15 sn. değerlerini

_!_
V
=· ~~
Vo
+ kt ifadesinde yerine koyalım.

1 1
20 = 10 +15 k buradan
.,
ır. 8
114

k= 3~0 elde edilir.

c) Problemde motor durunca a=-kv~ ivmesinin etkisinde kaldığı

ifade ediliyor. Buna göre,
dv. 1 1 .
a=--=-kv 2 =- - - .10 2 =- - m 1sn 2 dır.
rlt 300 3 '
d) t süresince gidilen x yolunu bulalım.

_!_=_!_+ kt =ı+vokt buradan

V Vo Vo

-
v-ı+vokt
Vo o1ur. - dx
v- ld d
w
dt o ugun an

dx _ v0
dt -ı+v~kf
X t

fo dx= fo 1+::kt . dt

x=~·-
Vok
ln (l+vokt)

x=-; ln (l+vokt) elde edilir.

e) x kadar yol aldıktan sonı·c1. hızı bulalım.

1
x=k ln (l+vokt) veya

kx=ln (l+vokt)
ekz=l+vokt (1) olur. Diğer t.araftan.
1 1 ı+vokt . .
- = - - + k t = - - - ·ıdı. Buradan,
V Vo Vo

ı+vo kt= v~ yazılabilir. Bu ifade (1) de yerine konulursa.

 115
4---41. Helis şeklinde ya.ya asılı bir top çekilip bıralnlıyor. Topun denge konu-
mundan itibaren ölçülen y koordbıatı, A ve f sablteler olmak üzere,
y=A. cos 21t ft
bağıntısıile veriliyor. (a). Herhangi bir anda topun hııznı veren bağıntıyı.. (b)
Herhangi· bir anda.ki ivmeyi, (c) Bem bir konumda topun ivmeslni veren bağıntı­
ları bulunuz.

a) Topun hareket denklemi

y=A cos 211:ft ifadesi ile verilmiştir. Hızın, yolun zamana göre tü-
revi olduğu hatırlanırsa,

v= !~ =-21e fA. sin 21e ft sonucu elde edilir.

b) İvmenin tarifine göre.

. dv
a= dt =-41e 2 f 2A. cos 21e ft olur.

c) y=A cos 21tft değerini

a=-4r. 2f 2A cos 21tft üadesinde yerine koyarsak

a=-4r.2f 2y elde edilir. Bu da belli bir konumda ivmenin değerini
.
' venr.

4-42. Sürttbımell bir ortamda serbest düşen bir cismin hareketi, A ve B

sabiteler olmak üzere_

dv =A-Bv
dt
denklemi ile veriliyor. A ve B ye bağlı olarak (a) Başlangıç ivmesini. (b) İvmenin
sıfır olduğu lıız değerlnl bulunuz. (c) Herhangi bir t anında hızın
,
V= ~ (1-e-B t)
B
bağıntısı lle verlldlğlnl gUııter1ıılz.

dv dv
a) at = A-B v veriliyor, ivme tanım olarak dt
ye eşit ol-
duğuna göre,
dv
a= dt =A-B v elde edilir. Serbest düşmede ilk hız. sıfır olacağın-

dSıtt v:O konuıaoilir. Buradan a=A bulunur.

118
A
b) a=O ise a=A-Bv=O v=B olur._

c) : ; =A-B v ifadesinin integralini alarak her hangi bir t anın­

daki hızı bulabiliriz. Bunun için ilk önce yukardaki ifadeyi dilzenliyelim
ve değişkenlerine ayıralım.
dv
dt= A-Bv ve

f dt= f A~~v elde ·edilir. İntegral alırsak

1
t+C=- 8 ln(A-Bv) olur.

t=O iken v=O olduğu başlangıç şartlarından C integı:al sabitini ta-

yin edersek.

C =- -B1 ln A bulunur. Bu değeri yerine koyar, gerekli düzenle-

meyi yaparsak.
1 1
t - 8 ln A =-13 ln (A-B v) buluruz. Buradan.

1 A
t=B ln A-Bv veya
A
ln Bt olur. Bunu da
A-Bv
A .
-A-Bv.
- -=e t 8 ya da.

A=eBt (A-B v) şeklinde yazabiliriz.

. Bu ifadeden v'yi çekelim.
B v e 81 =A (e 81- l )
v=A(eBt_-1) den
BeBL •

A
V =B cı-e- 8 ·) buluruz.
 BôLVM 5

.NEWTON'UN İKİNCİ KANUNU ÇEKİM

Kuvvet bir cisim ilzeriııe uygulanan çekme veya itme etkisidir.

Kuvvet, büyüklüğü ve yönü olan vektöre! bir büykülüktür. Bir cisim
üzerine dengelenmemiş kuvvet uygulanırsa cisim kuvvet yönünde ivme
kazanır.

Newton'un ikinci kanunu. Bir cısım üzerine etkiyen dengelenme-

miş bir kuvvet cisme, kuvvetle doğru orantılı ,cismin ki.itlesi ile ters
orantılı bir ivme kazandınr. Matematik olarak (ka=! ) ya da. F=k ma
yazılabilir. Buna da (k) bir orantı kat sayısıdır. Bizim kullandığımız
birimler sisteminde k=l olduğundan F=ma denklemi Newton 2 nc.i ka-
nununu ifade eder.

Kuvvet birimleri
(1) metre-kilogram-sa.niye, ya _da mutlak mks sisteminde kütle
birimi. kilogram, ivme birimi m/sn 2 dir. Bu sistemde kuvvet birimi
newton (n) dur. Bir newton, bir kilo gramlık kütleye 1 m/sn2 lik ivme
kazandıran kuvvettir.

(2) Mutlak cgs sisteminde, yani santimetre gram-saniye sistemin-

de kütle birimi gram, ivme birimi ise cm/sn2 dir. Bu sistemdeki kuvvet
birimine de dyne denir. Bir dyne, bir gramlık cisme 1 cm/sn'.! lik ivme
kazandıran kuvvetdir. Ayrıca

l n=10 5 dyne dir.

Kütle ve Ağırlık . cismin m kütlesi cismin eylem::üzliği ile ilgilidir;

ağırlığı ise bu kütle üzerine etkiyen· yer çekim kuvvetidir. Bu iki bliyiik-
lük

~şitliği ile bağlıdırlar. Buradan

118

m= W elde edilir.
g
Örneğin bir cismin ağırlığı 49 n ve g=9,8 m/sn 2 ise bu cismin küt-
49
lesi m= 9 8 = 5 kg olur.
,

Genel !:ekim kanunu: Bütün kütleler birbirlerini çekerler. Bu çeki-

me Genel Çekim denir. Newton'un genel çekim kanunu ifadesinde çe-
kim kuvveti
F-G m1m2
- . r2

denklemi ile verilir. Burada m 1 ; m 2 kütleler, r aralarındaki mesafe, G

sabit sayıdır. m k s sisteminde G=6,67X10- 11 n-m2 /kg2 dir.

Sürtünme kuvveti: Bir cisim üzerine etkiyen ve cismin bir yüzeyi-

nin başka bir yüzey üzerinde hareket etmesine karşı koyan teğetsel bir
kuvvettir. Teğetsel kuvvet sürtünen yüzeylere paralleldir.

Statik sürtünme: Cisimler hareketsiz iken sürtünen yüzeyler arasın­

daki sürtünme kuvvetidir.

Iiinetik sürtünme ise bir yüzey başka bir yüzey üzerinde . kaydığı
zamanki sürtünmedir.

Sürtünme katsayısı

Statik sürtünme katsayısı µ. sürtünme kuvvetinin, yüzeye etkiyen

normal kuvvete oranıdır.
sürtünme kuvveti f.
µ.= normal kuvvet N
Buradan f,= µ. N denklemi elde edilir.
Kinetik sürtünme kat sayısı ilk da ayni şekilde

kinetik sürtünme kuvveti

Normal kuvvet

ile tarif edilir. Bu tanımdan

 119

ft=µ. N denklemi elde edilir..

Sürtünme katsayısı boyutsuzdur.
Bir eğik düzlem üzerinde sürtünme kat sayısı

11.=tana
ile bulunur. e, eğik düzlem üzerinde duran bir cismin kayına.ya başlaması
için eğim açısının alacağı değerdir.

PROBL.El\lLERİN ÇÖZOMLERI
5-1. (a) 1600 n ağırlığında bir otomobile 8 m/sn• ivme veren bileşke kuvvet
ne 'kadardır? (b) 1600 gr lık bir cisme 8 cm/sn• ivme veren bileşke kuvvetin şid•
detl nedir? ( c) 1600 kg Jık bir cisme 8 m/sn• llk ivme veren bileı,ke kuvveti bulu-
nuz.

a) Otomobilin ağırlığı w= 1600 nt. olduğuna göre, kütlesi

w 1600
m=-g ="lrs = 163 kgr. Bu kütledeki otomobile a=S m/sns
, ,
ivme veren kuvvetin değeri, Newton'un ikinci kanuna göre,
F=m. a=163X8=1304 nt. dur.
b) m=1600 gr. lık cisme a=8 cm/sn2 ivme veren kuvvet,
F=m. a=1600X8=12800 din değerindedir.

c) m=1600 kg. lık cisme a=8 m/sn2 lik ivme veren kuvvetin değeri
F=m. a=1600X8=12800 nt. dır.

5-%. Sprlng :fteld ttıfek kurşunu 100 gr namludaı;ı çıkış hızı 900 m/sn ve nam-
lunun uzunluğu 15 cm dir. Mermiyi hızlaııdıran kuvveti, şiddetini sabit kabul
ederek lıeeaplayuuz.

Mermi v=900 m/sn hızla x=75 cm=0,75 m yol aldığına göre, za-
mansız hız formülünden faydalanarak ivmesi hesaplayalım. V2=2 a x den
v2 . (900) 2
a= 2x = 2 x 0 ,15 = 54Xl04m/sn= elde edilir. m=l0 gr.=1,ıo-s
kütleli mermiye a=54Xl04m/sn2 ivme veren kuvvetin değeri.
F=m. a=ıo- 2 X54X10 4 =5400 nt. dur.
120

5-S. 15 kg kütlesinde bir cisim sürtünmesiz bir yatay düzlem üzerinde. durur-
ken 80 n bık bir kuvvet etkisinde kalıyor. (a) Cismin ivmesi ne kadardır? (b) Bu
cisim 10 sn de ne kadar yol gider? ( c) 10 sn sonunda.ki hızı ne olur?

a) m=15 kg. lık cisim F=30 nt..kuvvetin etkisinde hareket etti-

ğine göre ivmesini hareket kanunundan faydalanarak hesap edelim.
F
a=m= 30 = 2 m / sn2 d"ır.
15

b) Cismin t=lO sn. aldığı yol

1 1
x= 2 at 2 = 2 X2X102 =100 m. dir.

c) t=lO sn. sonundaki hızı,

V=at=2X10=20 m/sn dir.

IS--4. GO gramhk bir cisim sürtünmesiz bir düzlem üzerinde x=0 1!:onumıında
sukilnette bulunuyor. t=0 anında bu· cisme x eksenine paralel 10 din ilk bir kuv-
vet etkiyor v~ G sn· sonra bu etki kallnyor. (a) t=5 sn sonunda cismin konumu ve
hızı ne olur? (b) t=lli sn sonunda aynı kuvvet tekrar uygulandığına göre, t=20
sn sonunda clsm1ıı yeni konumu ve hızı ne olacaktır. ·

a) m=50 gr. lık cisim F=10 dinlik kuvvetin etkisi altında hareket
ettiğine göre ivmesi,

a-..!_-
-m-5 lO0-O
- ,2 cm/sn 2 dir.

t=5 sn. sonunda cismin konumu ve hızı,

v=at=0,2X5=1 cm/sn.
1 . 1 ·
x=- at2 =--XO 2X52 =2 5 cm dir.
2 2 ' '
b) Cisim t 1 =5 sn. de X 1 =2,5 cm yol alıyor. t 2 =15--5=10 sn. bo-
yunca v=l cm/sn sabit hızla hareket eder. Çünki etki e_den kuvvet kalk-
mıştır. Buna göre, bu sürede alınan yol

X2=V. t2=1Xl0=10 cm dir.

Kuvvetin tekrar uygulandığı t 3=20-,--15=5 sn içinde aldığı yol, v0:;:l
çm/sn ilk h~yla hareket ettiğine göre
 121

1 1
X3=Vo t3+ 2 ati=lX5+ 2 x0,2X5 2 =7,5 cm. dir. O
halde toplam yol
x=xı+x2+X3=2,5+10+7,5=20 cm. dir.
=
Cisim 15. saniyede Vo 1 cm/sn ilk hızla sabit ivmeli olarak 20. saniyeye
kad,ar hareket etmektedir.
t3 =20-15 =5 sn. sonundaki hız
v=vo+a t3=l+0,2. 5=2 cm/sn. dir.
5-5. Etki ile tepkinin §fddetlerl eşit, yönleri zıt olduğuna göre niye birbil'lerfnl
daima yok etmez ve niye clsmi hızlandıran bir bileşke vermez?

Etki ile tepkinin şiddetleri eşit,

yönleri zıt ve ayni tesir çizgisi üze.
ıinde olmalarına rağmen birbirlerini yoketmemeleri ayni cisme uygu-
lanmamış olmalarındandır. Eğer, ayni cisme uygulanmış olsalardı bileş­
ke sıfır olacak ve cisimleri ivmelendirmekınümkün olmayacaktı.
Cisimler ivmeli hareket yaptıklarında da, yine etki tepkiye eşit ka-
lır ve kuvvetler daima bir çift olarak ortaya çıkarlar. (Prob. 5-17 ye ba-
kınız).

6-6. Bir cismin kütlesi 10 gr dır. (a) Bu cismin Mars gazegenlndeld ktttleısl
ne olurf (b) F=ma bağ"nıtısı Mara gezegeni için doğru olur muf (c) Newton'un
ikinci kanunu bazan F=ma yerine F=wa/g şeklinde yazılır•. Bu bağ'ıntı· Mars
gezegeninde kullanılabilir mi? (d) Marstaki bir ilim adrı.ını dünya.da. bölmelenmlt
bir yaya bir standard kg asarsa, dinamometre 9,8 n gösterir mi 'l Sebeblnl ~.ıklayı•
nız.

. a) Cismin kütlesi, çekim kuvvelerine bağlı olmadığı için, bütün ge-

:zr.:genlerde aynı değerdedir. -
b) F=m. a bağıntısı yine çekim kuvvetine bağlı olmadığı için Mars
gezegeni içinde geçerlidir.

c) F=m. a yerine kullanılan F=a. i ifadesinde i oranı kütleyi

ifade edeceğinden çekim kuvvetine bağlı olmaz. O halde Mars'ta da Dün-
yada da aynı değerdedir.
d) Dinamometrenin dünyada gösterdiği 9,8 nt. cismin ağırlığıdır.
.Ağırlık ise w=m. g dir. GörüldUğü gibi yerin çekimine bağlıdır. Çekim
122

kuvveti dünya ve Mars't.a farklı olduğu için, buna bağlı olan ağırlıkta
farklıdır. O halde dinamometre Mars'ta farklı bir değer gösterir.

5--7. 10 n luk bir kuvvet düzgün yatay bir düzlem üzerinde duran bir cisme
yatay olarak etkiyor. Cisim sükünetten harekete geçiyor ve 5 saniyede 250 m yol
gidiyor. (a) Cismin kütlesi ne kadardır? (b) Kuvvetin• etkisi IS saniye sonunda
kalkarsa, bundan sonraki 5 saniye içinde cismin gideceği yol ne olur'?

a) Cisim, sükünetten harekete başlayarak t=5 sn. de x=250 m. yol

aldığına göre, ivmesi;

.x=f at 2 a~ 2t~ = 2 1~ 50-=20 m/sn 2 dir.

F=lO nt. luk kuvvet cisme a=20 m/sn 2 ivme verdiğine göre, cismin küt-
lesi
F 10
F=m.a m=-a= 20 =0,5 kgr bulunur.

b) Cismin t=5 sn. sonundaki hızı,

v=a. t=20X5=100 m/sn <lir.

Kuvvetin etkisi kalktığına göre, cisim bu sabit h_ızla t=5 sn hareket et-
mektedir. Bu şartlarda cismin alacağı yol,
x=v. t=100X5=500 m: olur.

15---,;8. Bir tüfek mermisinin hızı 36000 cm/sn dir. Bu mermi yumuşak bir kü-
tüğe çarpıyor ve küt.tikte 10 cm ilerliyebiliyor. Merminin kütlesi 1,8 gr dır. Mer-
miyi frenliyen kuvveti sabit kabul ediniz. (a) Merminin kütük içinde durması için
ne kadar süre gerekir? (b) Frenleme kuvvetinin din ve n olarak şiddeti nedir'?

a) Sabit ivmeli hareket denklemlerinden ·faydalanarak,. merminin

durma zamanını hesap edelim. Son hız sıfır olduğuna göre,
Vo
v=vo-at=O ve a= t bulunur.

x=vot- 2
1 1
at 2 =v0t - - 2- · T.
V 1
t 2 =2 v 0 t

buradan,
 123

t = 2x elde edilir.
Vo

x=lO cm Vo =36000 cm/sn olduğundan

2X10 1
t= 36000 1800 sn. ol ur.

b) İlk önce ivmeyi hesap edelim.

a=~= 36000 =648X105 cm/sn2 olur.

t 1
1800
m=l,8 gr. olduğuna göre, frenleme kuvveti
F=m. a=l,8X648X10 5 =1166,4 X 105 din
F:::1166,4 nt. değerindedir.

5-8. Bir elektron (kütle=D.l0-28 gr) radyo Jambaıımm katodundan ilk lıızaız
olarak çıkıyor ve doğrusal bir· hareketle ı cm uzaktaki anoda· 6.108 cm/sn Uk bir
bızla Yarıyor. Elektrona etkiyen kuvvet sabit olduğ'llna göre, (a) kııvyetl din
olarak bulunuz. (b) Anoda varmak için geçen süreyi ve (c) iımıeyl be;ıaplayuıız.
Elektrona etkiyen yer çekim _kuvvetini İhmal ediniz.

a) Kütlesi m=9Xıo-~s gr. olan elektrona hareket veren .kuvvet;

F == m . a dır.- Dlğer taraftan,
v:ı
v 2 =2 ax den ivme a= 2 x
"Iduğuna göre yukarıda yerine koyarsak,

= m·.v e lde. e d·ı·

2
F ı ır .
.2 x
v=6Xl0 8 cm/sn , x=l cm değerlerini yerine koyarsak,
9 X 10-28 • (6 X 108) 2
F= · 2.ı l62xıo- 12 din bulunu:~~

b) Anoda ulaşmak için geçen süre,

y2 y2 ,
v=at- a= 2 x den v=2x. t ve
124:

t= 2 x elde edilir. Değerler yerine konulursa.

V

2 · 1 -33 10- 9
t --6xıos- , x sn. d.ır.

c) İvme

v2 (6X108 ) 2
a=--=----1--=18X1016 cm/sn2 değerindedir.
2x 2x •

5-10. ö kg hk bir cisme sicim bağln.ııaralt 2 m/sn• llk ivme ile yukarı dofnı
çekiliyor. (a) Sislmdekl gerilim ne kadardır? (b) ClslDı harekete g69lnce sicimdeld
gerlli.uı 49 Newton'a dllşllyor. Cismin hareketi nasıl bir lıarekettlr? (c) ClslDı sicim
tamamen gevşetilince kendiliğinden daha 2 metre ytlksell7or. Sicim cevıetUme­
den hangi hızla hareket etmektedir?

a) m=5 kgr. cisme tesir eden kuvvetler, ağırlığı ve ·bağlı olduğu

ipteki gerilimdir. Hareketi hasıl eden kuvvet, bu kuvvetlerin cebirsel
toplamına eşittir. Cisim yukarı doğru hareket ettiğine göre şekilden.

T-w=m. a olur.

Womg

Şek: 3-1

w=m. g=5X9,8=49 nt. ve a::S:2 m/sn'

değerleri yerine konulup, T çözülürse
T-49=5. 2 T=59 nt. elde edilir.
b) Cisim harekete başladığı anda T 1 =59 nt. idi. Hareket ettiren
kuvvetin değeri ise
Fı=Tı-W=59-49=10 nt.
T2=49 nt. olunca hareket ettiren kuvvet
F2=T2-W= 49-49=0
dur. O halde sistem ivmesiz dlizgün doğru
bir hareket yapar.
-
c) Sicim gevçetllince duruncaya kadar h=2 m. yükseliyor. Cismin
gevşetildiği audaki ilk. hızuu bulalım. Bunun için zamansız hız formülün•
den faydafa.r.alım. v=0 olduğunda

Vı:ı::-::: -ı/2 g. h=y'2X9,8X2=6,26 m/sn elde edilir.

5-11. l,) ?-ı:t; bk bir clsim yatay bir tlüzlenı üzerinde ö m/sn llk sabit bir hızla
hareket eı!lys:ır. C;;;lm!e yüzey arasındaki kayma sürtünme katsayisı 0,20 dl1". (a)
Bu hı>.:rn&eti ıır.[tir,n:ı:.;ck lçin gl!rekll yatay lmvvet nedir? (b) Kuvvet etldsl lm.!kmca
bu cl.ııim n0 ka..hı.r zamıın sonra dunır?

a) Hareketi sağlayacak yatay kuvvet, en az sürtünme kuvvetine

e§it olmalıdır.
Yani fk=;F olmalıdır. O halde sürtünme kuvvetini bulalım.
fıı:=t-i-. N, p.=0,2, N=W=m. g=10X9,8=98 nt.
değerlerini yerine koyarsak.
fıı:=0,2X98=19,6 nt=F elde edilir.
b) Vo=5 m/sn ilk hızla harekete başlayan cismin durmasına kadar
geçen süre
Vo
vo-at=0 dan t =a-

dır. GörUldüğü gibi t 'yi bulmak için ivmeyi hesap etmek gerekmektedir.
Önce, ivmeyi bulalım. Bunun için Newton'un II. hareket kanunundan
faydalanalım -

F 19,6
F=m. a a=m= lO =1,96 m/sn2 elde edilir.

Vo 5· .
t=a =ı,oo=2,55 sn. bulunur.

5-12. Bir hokey yuvarJaiı, oyuncu sopası Ue vurunca SO m/sn hk lıız kazanı­
yor ve 120 m sonra duruyor. YuvarlakJa buz arasındaki sürtünme katsayısı ııedlrf

Vo=30 m/sn ilk hızla x=120 m yol aldığına göre ivmesi,

v 7o (30)2
v 2o=2ax den a= 2x 2 X 120 3,75 m/sn2 dir.
126

Cisme hareket süresince cisme sadece sürtünme kuvveti etki eder· ve

cisme yavaşlatıcı bir ivme verir. Sürtünme kuvveti
fı.=µ.. N =µ.. w=µ.. m. g
hareket sağlayan kuyvet fk=m. a oldQ.ğuna göre, bu eşitlikler yukarda
yerine konulursa
µ.. m. g=m. a olur.
Buradan, sürtünme katsayısı,

µ=~elde edilir. Değerler yerine konulursa,

g

µ= 3/;=o,38 bulunur.

6-lS. 16 n lok bir cisim yatay bir düzlem üzerinde duruyor. . Cisimle düzlem
araıımda.ldkiııetik stirtiinnıe katsayısı 0,20 statik, sürtiiııme katsayısı , 0,30 dur.
(a) Cisme yatay 8 n luk bir kuvvet uyguliı.nınca etkiyen bileşke kuvvet ne olur? (b)
48 n bık kuvvet cisme 4 sn uygulandıktan sonra etki kaldınlırsa, c.lsim duruncaya
kadar, ne kıl.dar yol giderf

a) Cisim harekete geçtiğinde kinetik sürtünme kuvvetinin etkisi

altında. kalır.
Hareket doğrultusunda cisme P=8 nt. kuvveti, harekete
ters yöndede fı. sürtünme kuvveti etki ettiğine göre, hareket sağlayan
bileşke kuvvet,

N•l 6nt
f
w-ır:nı

F=P-fk olur.
tJ,t=0,2 N=w=16 nt.
olduğuna göre, sürtünme kuvveti

fk=P.t. N =0,2X16=3,2 nt.

F=P-fı.::;:8-3,2=4,8 nt. bulunur.
 127

b) F = 4,8 nt. cisme verdiği ivmeyi bulalım.

F
F=m.a a=--··•·
m
w 16 -~ ..
m=-= 98 =1,63 kgr oldugundan
g ,
. 4.8 / 2
aı = 1,63 = 2,94 rn sn elde edilir.

aı=2,94 m/sn 2 ivme ile t,=4 sn de alman yol

1 1
Xı= 2 atı2 =-2-X2,94+(4)1=23,52 m.

t = 4 sn. sonunda. hız

v=aı. tı=2,94X4=11,76 m/sn olur.

Cisme etki eden 8 nt. luk kuvvet kalkınca cisim ı

Vo=ll,76 m/sn ilk hızla fk=3,2 nt.

sürtünme kuvvetinin etkisiyle yavaşlar ve bir süre sonra durur.
İlk önce yavaşlama ivmesini bulalım.

Bu ivme ile duruncaya kadar aldığı yol

Vo2 (11,76) 2
x2= 2 a = 2 xı,96 =35,28 m. olur.

Alınan toplam· yol

x=xı+x2 =23,52+35,28=58,8 m. dir.
Not: Problemde kinetik ve statik sürtünme katsayıları verilmiştir.
Çözümde neden yalnız kinetik sürtünme katsayısının kullanıldığı soru-
labilir. Bu hususu şu şekilde açıklayabiliriz :
Statik sürtünme kuvveti f., hareketin tam başlayacağı anda µ. N
şiddetindedir. Kayma başlar başlamaz sürtünme kuvveti küçülür ve cis-
me fk kınetik sürtünme kuvveti etki eder. Cisim hareket halindeyken
fk=µ.k. N dir. Problemde de cisim hareket halinde gözönüne alındığından
kinetik sürtünme katsayısı ilk kullanılmıştır.
128

6--14'. 3200 n lok bir asansör 4, m/snE ilk bir ivme ile yükselirken askı bala-
tındaki ,rerlllm ne olur?

Asansöre etki eden kuvvetler, aşağı doğru asansorun ağırlığı ve

yukarı doğru halattaki gerilimdir. Asansörü yukarı doğru hareket etti-
ren kuvvet.
T-w=F dir.
w 3200 , '·ı

w=3200 nt. m=g= 918 =326,5 kgr ve a=4 m_.sn·

değerlerini yerine koyup T 'yi b~lalun.

T=F+W=m.a+w=326,5X4+3200=4506 nt olur.

6--16. 8 n hık bir clıılm kopma dayanıklılığı 20 n olan bir &kimle yukarı
doğru çekilmektedir. Sicim kopmadan cisme sağlanablle<'ek en büyük ivmeyi bu-
lunuz.

Cismin ağırlığı w=8 nt. nun bağlı olduğu sicimin kopma dayanıklı­
ğıT=20 nt. olduğıına göre, cismi en büyük ivme ile hareket ettiren kuv-
vet
....,=T-W=20--8=12 nt. olur.
w 8
F=12 nt. kuvvetin m=-=-·- =0,82 kgr. cisme
g 9,8
verdiği ivme

a= !-= 0 ~;2 =14,6 ·m/sn2 değerindedir.

6--18. 10 n Juk bir cisim aşağı yukan hareket edebilen bir skime asılıdır.
Sicimin gerilimi (a) 5 n, (b) 10 n, (c) 15 n olduğu zaman bu slclmln Ust ucunun
hız ve ivmesinin şiddet ve doğrultusu hakkında ne söyleyebillrııinlz f

a) Gerilim 5 nt. olduğunda, sıcım.ın üst ucu aşağıya yönelmiş bir

ivme kazanır. Çünki cisme etki eden dengelenmemiş kuvvet
F=T-W=5-10=-5 nt. dur.
 129
w 10
m=g-= 9, 8 =1,02 kgr olduğuna göre F'nin yönün-
de olan ivmenin· şiddeti

Şek. 5-3

a=_!__= - 5 =-4 9 m/sn 2

m 1,02 '
dir ve aşağı doğru yönelmiş bir vektördür. Hızda aynı yöndedir. (yu-
karıya doğru olan yön pozitif alınmıştır.)

b) Gerilim 10 nt. olduğu zaman, cisme etki eden kuvvetlerin bileş­

kesi sıfırdır. Cisim (ve Qna bağlı olarak sicim) ancak dilzgün doğru bir
hareket yapabilir. Yani
R=O dır.

c) Gerilim 15 ·nt. olduğu zaman, sicimin üst ucu yukarıya yönelmiş

bir ivme kazanır. Bu ivme (a) da olduğu gibi hesaplanırsa

a=~= T-w =15-10=~=4 9 m/sn2

m m 1,02 1,02 '

olarak bulunu~. İvme, yukarı yönelmiş bir vektördür. Bu halde, hızda

yukarıya yönelmiş bir vektördür.

li-1'7, Bir cisim, uansörUn tavanına bağlı bir dinamometre;ve asılmıştır. (a)
Asansör 4 m/sn• llk bir ivme ile yükselirken dinamometre 45 n gösteriyor. Cismin
gerçek ağırlığı nedir? (b) Hangi şartlarda dinamometre S5 n gikıterir? (c) As--
sörlin askı halatı kaparsa dinamometre ne gösterir?

a) Asansörde dinamometreye, aşağı . doğru ağırlığı, yukarı doğru

T=45 nt. gerilimi etkir. Hareket ettiren. kuvvet
F=T-W dir. F=m. a ve W=m. g
değerlerini koyarsak
F. 9
130

m . a=T-m . g veya

m(a+g)=T m _T
__ elde edilir.
a+g
Cismin ağırlığı

T 45
w=m .g a+g . g 4 + 9 , 8 . 9,8=~1.,96 nt. olur.

b) F=T-W olduğuna göre ivmeyi hesap edelim.

T-w
F=m. a=T-w a=-.--
m
w 31,96 =3, 26 k gr.
T=35 nt. w=31,96 nt. m=
g 9,8
değerlerini yerine koyalım.

a = 35;,~~,96 0,93 m/sn2 ivme ile yukarı doğru

hareket ettiğinde T=35 nt. olur.
c) Asansörün askı halatı koparsa, asansör aşağı doğru ser_best düş­
me hareketi yapar ve değeri
F=m. g ye eşit olur.
F=T+W m.g=T+mg T=O
bulunur. O halde dinamometre ·sıfırı gösterir.

IS--18. Bir taşıt uçağı yatay bir pistte arkasına ard arda bağlı iki planörle
uçuşa çıkıyor.
Planörlerin herbiri 2400 n ve herbirine etkiyen sürtünme kuvveti
sabit ve 400 n dur. Uçakla ilk planör arasındaki bağlama halatındaki gerilim 2000
n u geçmemelidir (a) Havalanmak için 100 m/sn lik bir hız gerekmekte ise, ha-
valanıncaya kadar pistte ne kadar yol gidilir? (b) Uçak havalanacağı sır~a iki
planör arasındaki halatın gerilimi ne olur r

a) Şekilde görüldüğü gibi, A planörüne w 1 =2400 nt. ağırlığı,

fk=400 nt. sürtünme kuvveti, bağlı olduğu ipteki T 2 gerilimi, B planö-
rüne ise Wı=2400 nt. ağırlığı fk=400 nt. sürtünme kuvveti ve T 1 =2000
nt. gerilim kuvveti etki etmektedir.
B planörü için Newton'un II. hareket kanunu
 131

>f240Cnt w1
Wı

Şek. 5-4

A planöril için
(2) olur.
W2 2400
mı=-=--=244;9 kgr.
g 9,8
olduğuna göre, (1) ve (2) denkl~minden ivmeyi bulalım

Tı-Tı-400=244,9. a
Tı-400=244,9. a
Taraf tarafa toplarsak
Tı~S00:::::::489,8. a
2000-800=489,8, a
1200 =2 ,45 m,sn2 e lde e d·1·
a= 48818 ı ır.

Uçağın havalanıncaya kadar aldığı yol

v2 (100) 2
x= 2 a - 2 x 2, 45 2040,8 m. olur.

b) (2) denkleminde değerleri yerine koyup, T2 gerilimini hesap

edelim.
T 2 =244,9Xa+400=244,9X2,45+400=1000 nt.
bulunur.

5-19, Yerle lastikler arasındaki sürtilmne katsayısı 0,5 ise 60 km/saat bk hızla
giden bir otomobilin durabileceği en kısa uzaklık nedir f
 132
Otomobilin yavaşlama ivmesi, sürtünme kuvvetinin vereceği ivme-
di:r. Newton'un II. hareket kanununa göre, m otomobilin kütlesini gös-
termek üzere,
f=m.a
dir. f = µ, m g olduğu göz önüne alınırsa

µ,mg=ma
ve buradan
a=µ,. g=0,5X9,8=4,9 m/sn2
· · bulunur. Otomobilin bu ivme ile durabileceği uzaklık

V 2 =vl-2 ax=0
dan hesaplanır. Buradan

(60X10 )
3 2
Vo2 3600
x=--=.....,,,,_..-.:-'-=28,3 m. bulunur.
2a 2X4,9
bulunur.

6--20. 8150 n luk bir sandık, bir kamyonun dtiıemeslndo durmaktadır. Sandıkla
dtiıeme arasındaki ııtatlk ııürtünıne O,SO ve kinetik sürtünme katsayısı
katsayısı
0,20 dlr. (a) Kamyon 2 m/sn• lik ivme ile hızlanırken (b) S m/sn• lik ivme Jle
yav&§iarken sandığa etkiyen lıürtttnme kuvvetinin ıtiddet ve doğrultusu ne olur'!

a) Kamyon sukünetten a=2 m/sn2 lik ivme i!e hızlanırken sandık

statik sürtünme kuvvetinin etkisi altında kalır. µ,.=0,3 N=w=350 nt.
olduğuna göre sandığa tesir eden sürtünme kuvveti

f 1 =µ,.. N=0,3X350=105 nt.

olur. Diğer taraftan
. w 350
F=m. a=g. a= 9,8 . 2=71,4 nt

luk kuvvetin etkisindedir. Görüldüğü gibi f 1 > F olduğundan sandık ey-

lemsizliği nedeniyle kamyon içinde hareket etmez. f.'nin yönü ivme vö-
nüne .terstir.
 133

b) Kamyon harf:1,ctte iken sandık kinetik sürtünme kuvvetinin et-

kisi altındadır. µk=0,2 olduğuna göre,
fk= 1-'-k • N = 0,2 X 350 = 70 nt. değerindedir.

a=3 m/sn 2 olduğundan

w 350 .
F=m. a=g. a= 9, 8 . 3=107,1 nt. olur.

ft<F olduğundan sandık eylemsizliği nedeniyle yavaşlatıcı ivmeye

zıd yönde (ileri doğru) hareket eder. f, < F olduğundan sandık harekete
başlar ve hareket süresince sandığa f 11 etki eder.

6-21, 40 kg lık bir cisim yatay bir düzlem üzerinde durmaktadır. Cisimle
düzlem arasımlaki statik sürtünme katsayısı 0,80 kinetik sürtünme katsayısı 0,25
tir. Cisme değişken ve yatay bir. P kuvveti etkimektedtr. Bu kuvvet başlangıçta
sıfırdır ve saniyede 10 nt artmaktadır. (a) Cisim ve zaman harekete geçer? (b)
Hareketin 8 inci saniyesinde ivme ne olur 'l'

a) Cisme etkiyen kuvvetler şekilde görülmektedir. Cismin sukünet-

ten harekete_ geçebilmesi için P kuvvetinin en az f 5 • statik sürtünme kuv-
vetine eşit olması gerekir. O halde f.=P dir.

§ek. 6-5

µ.=0,30 N =W=m.g=40X9,8=:=392 nt. olduğuna göre,

statik sürtünme kuvveti,
f.=ıı... N=0,30X392=117,6 nt. değeı,-inde.olur. Tesir eden
P kuvvetinin değeri

P=f.=117,6 nt. bulunur.

Değişken yatay P kuvveti saniyede 10 nt. arttığına göre,
117;6
10
=11,76 sn. de, 11716 nt. değerine ulaşır ve cismin
hareketini sağlar.

b). Cisim harekete başladığı zaman, harekete zıd yönde fk, kinetik
sürtünme kuvvetinin etkisinde kalır. Hareket kanununa göre,
134

F=P-fk olur. P ve fk nın değerlerini bulalım.

fk=µ.k. N=0,25X392=98 nt. dır.

P kuvvetinin değeri saniyede 10 nt. artmaktadır. P kuvvetinin cis-

mi hareket ettirebilmesi için (a) eıkkında bulduğumuz gibi 117,6 nt. de-
ğerine ulaşması gerekir. Hareketin 8. saniyesinde P nin değeri, 8X10
=80 nt. artacağına göre P=ll.7,6+80=197,6 nt. olur.
O halde,
F=P-fk=197,6-98=99,6 nt. bulunur.
Hareketin ivmesi,
F 99 6
F=ma a = - - = ~ 2 49 m/sn 2 değerindedir.
m 40 '

~22. 200 gr hk bir cisim dtlzgtln bir eğik düzlem üzerinde sukilnetten ha-
rekete geciyor, Cisim ilk ile saniye icinde 120 cm yol gittiğine göre düzlemin eyim
acısı nedir f

Cisim eğik düzlem üzerinde ağırlığının wx bileşenin etkisi ile hare-

ket eder. Buna göre F=Wx dir.

A]
Şek.~

w,.=m.g sin«, F=m.a

olduğuna göre,

.
m.a=m.g.sına., .
sın e t =a- e ld e e a·ı·
ı ır.
g
Açıyı bulabilmek için, ivmeyi hesap edelim. Cisim. t=3 sn de x=120
cm yol aldığına göre, ivme ·
2x 2X120 240
a = 7 = -32 - = 9
=26,6 cm/en2
 135
değerindedir. Şimdi açının değerini bulalım.

·
sın a 26 •6 = O,027 a.=1° 30'
a.=g=gso o1ur.

5-28. Bir balon g den dalıa kttçUk bir a ivmesi ile alçalmaktadır. Balonun
sepeti ve içindekilerle ağırlığı w dir. Balonun aym a ivmesi ile yükselmesi için ne
kadar W safrası atılmalı<lır? Hava direncini ihmal ediniz.

w ağırlığındaki balon a ivmesi ile aşağı doğru hareket ettiğinden,

balona tesir eden kuvvet,

'W
ıF=w-m. a=w--. a olur.
g
Balonun aynı ivme ile hareket edebilmesi için W ağırlıkta safra at-
•-W
ması gerektiğine göre, balonun ağırlığı w-W kütlesi ise ;Ykl g - olur.

Bu durumda hareket denklemini yazalım.

(w-;w).a=w ; .a-(w-W) dır.

Bu ifadeden W'yı bulalım.

w w w
- g . a -g- a=w--· a-w+w
g 1

2;a =w( ı+ ; )=w(g:a)

W =a2+wag elde edilir.

&-24, 64 n lok bir cisim eyim açısı S'7• olan bir eylk dtizlem Uzerlncle 100 n
Juk yatay bir kuvvetle yukanya doğru itilmektedir, Kayma stirtUnme ltatsayıtıı 0,215
tir. Aı,ağıda sorulanları bulunuz. (a) İvme, (b) clıılm 20 m. yol aldıktan sonraki
hızı, (c) Dtizlemln uyguladığı normal kuvveti. Bütün kuvvetlerin cismin merke•
zlne etkldlğini kabul edlnlz.

a) Cisme tesir eden kuvvetler, şekilde görüldüğü gibi, düzleme pa-

ralel, aşağı doğru cismin ağırlığının Wx bileşeni, kayma sürtünme kuv-
136

veti, yukan doğru P,. kuvveti, düzleme dik olarakta Wy, fy ve düzlemin
N tepki kuvveti etki etmektedir.

Şek. &-T

Cisim hareket ettiğine göre, Newton'un II. hareket kanununu uygu-

layalım.

önce ifadedeki kuvvetleri bulalım;

w,.=w. sin 37"=64X0,6=38,4 nt.
P:ı:=P. cos 37"=100X0,8=80 nt. olur.
Sürtünme kuvveti fı:=p.k. N dır.

N=w7 +P7 =W. cos 37° +P sin 37°=64X0,8+100X0,6 =

111,2 nt.
P.k=0,2ts olduğuna göre
fı:=0,25XW,2=27,8 nt. dır.

Bu değerleri (1) ifadesinde yerine koyup, ivmeyi hesap edelim.

64
80~38,4-27,8= 9 , 8 . a dan

a= 1~ 8 =2.1 m/sn 2 değeri elde edilir.

b) Cisim x=20 m. yol aldıktan sonra hızı,

V2=2ax den V= v2ax=V2X2,1X20=9,17 m/sn. ---- olur'
c) Düzlemin uyguladığı normal kuvvet,
N=wp+P7=W- cos37°+P. sin 37°::::64X0,8+100X0.6
.:= 111,2 nt. dur. _ ;,,..
 137
5--25. Bir cisim yatayla e
açısı yapan bir c1Uzlem Uzerlnde hareketsiz öur-
maktactır. Kinetik sürtünme katsayısı 0,50 ve statik sUrtUnme l,atsayısı 0,75 tir
(a) o büyiiltülüyor. Cismin kaymağa başlayacağı o
açısını bulunuz. (b)" Kayma
başladığı zaman ivme değeri ne olur? (c) Cismin düzlem· üzerinde 20 m kayması
için geçeC'ek zamanı hesaplayınız.

a) Cisim harekete başladığı anda, cisme statik• sürtünme kuvveti

etkir. Cisme tesir eden kuvvetler şekilde görülmektedir. Sistemin hare-
ket edebilmesi için wx kuvvetinin en az f, statik sürtünme kuvvetine eşit
olması gerekir. Bu eşitliği yazıp e açısını bulalım.

e w

Şek. 5-8

f.=w •. f.=~ı•. N=ıı •. Wy=µ •. w. cose

w x = w . sin e olduğuna göre,
11.s • w . cos O= w . sin 0 eşitliğinden
tgO=ıı.=0,75 elde edilir. O halde 8=37° dir.
b) Cisme Newton'un II. hareket kanununu uygulayalım.

w
w.,-fk=m. a = - . a (1)
g
Cisim hareket halinde olduğu için fk kinetik sürtünme kuvveti alındı.
(1) ifadesindeki kuvvetleri hesap edip, ivmeyi bulalım.
Wx=w.sin37=0,6 w
fk=l-'-k. N=ttk. w>.=ı-ı, • w cos 37=0,5X0,8Xw=0,4w
olduğuna göre_, bu değer yukarda yerine konulduğunda
w
0,6w-0,4w = 9-:-8 . a eşitliği bulunur. Buradan da

·a=0,2X9,8=1,96 m/sn2 elde edilir.

138

c) Cismin, a=l,96 m/sn 2 ivmesi ile x=20 m kayması için gerekli

süre;

x=_!_at2 den· t=• / 2x =• / 2 x 2 o 4,52 en. dir.

2 V a V ı,96

ö--26. (a) Yat:ıy bir düzlem fü::erlnde 16 n luk bir cismi, sttrtfuınİe katsayısı
0,5 olduğuna göı·e 4 m/sn.r lik ivme ne sürüklemek için guekll, sabit şiddetli, ya-
tay kuvvet nedir? (b) Cisme bağlı ve ııürtünmesiz küçük bir mak:ı.ıre.d!UI. ge~en
sicimin ucuna bağianaca!i hangi .ağırlık bu ivmeyi sağlar?

a) Cisme, hareket doğrultuda P kuvveti, harekete zıd doğrultuda

f sürtünme kuvveti etki eder. Cisim a=4 m/sn2 ivme ile hareket ettiği­
ne göre hareket denklemini yazalım.

Şek. l>-9

P-f=F=m. a olur. Burada gerekli değerleri hesaplayıp yerine

koyduktan sonra P'yi bulalım.

f=µ. N=µ. w=0,5X16=8 nt .. m= ; = ;~ =1,63 kgr ise

P=m. a+f=1,63X4+8=14,5 nt olur.

b) Cisimlerin durumlan ve etki eden kuvvetler şekilde görülmekte-
dir. Makara sürtünmesiz olduğu için ipin iki ucunda da gerilim aynıdır.
Şimdi her .iki cisim içinde hareket denklemini yazalım.

A cismi için T-f=m. a.

B cismi için w'-T=m'. a dır.

Bu iki denklemi ta,raf tarafa toplarsak,

w'-f=m. a+m'. a olur.

 139

f=8 nt. , a=4 m/sn 2 , m=l,63 kgr. ve m'=~=-~

g 9,8
değerlerini yukarda yerine koyar, w' çözersek

w'-8=1,63X4+ :~ X4

w'(ı- 9~8 )=ı,63X4+8

0,59w'=14,5

w ' = 0l 4,59
, 5 =24,6 nt. - - da
agırlıgın b ir cisim asılmalıdır.

5-2'1, Yatay bir dttzlem üzerinde duran 8 n lıık bir cisme, bir sicim bağlana­
rak hafif sttrtünmoslz bir nıak&radıw geç!rllmlı, ve ucuna 8 n luk bir ağırlık aıııl­
mıı,tır. Cisimle yatay düzlem arasındaki sttrttınm& katsayısı 0,5 tır. (a) Slclmdeld
gerlllmi, (b) Cisimlerin hmeslnl bulunuz.

a) Şekilde görüldüğü giqi A ctsm.inf' hareket doğrultusunda ipin T

gerilimi, hareket doğrultusuna zıd sürtünme kuvveti, :B cismine ise ha-
reket doğrultusunda ağırlığı, hareket doğrultusuna .zıd olarak da T ge-
rilimi etki etmektedir, Her iki cisim için hareket denklemlerini yazalım.
A cismi için T-f=mA.a . (1)

B cismi için WB-:-T=mB. a (2)

Şek. 5-10

Sürtünme kuvveti ise f=p.. NA=p..WA=0,5X8=4 nt. olduğuna göre, bu

değerleri (1) ve (2) de yerine koyarsak
140

T-4=0,82. a (3)
8-T=0,82. a (4)
elde edilir. Gcrüldüğü gibi (3) ve (4) denklemlerinin sağ tarafları bir-
birine eşit, o halde sol taraflarınıda birbirlerine eşitliyebiliriz ve T'yi çö-
zeriz.
T-4=8-T
2T=12
T=6 nt. bulunur.
b) (3) denkleminde T=6 nt. koyup a'yı çözersek
a=2,44 m/sn2 elde edilir.

5--28. 2 kg kütlede bir cisim 800 eylnıll UZUD bir düzlem üzerinde 22 m/sn
lik bir hızla yukarı doğ'ru fırlatılıyor. Düzlemle cisim aı-ıısmdakl sürtünme kat-
sayısı O,S tür. (a) Cisim düzlem tlzeriııde ilerlerken etkiyen sürtünme kuvvetini
bulunuz. (b) Cisim düzlem üzerinde ne kadar süre hareket eder? (c) Cisim düz-
lem üzerinde ne kadar ilerler? (d) Cisim (c) deki konwndan. Uk hareket nokta-
sına ne kadar sürede gelir? (e) Bu n~ya bangt hızla gelir? (f) Cismin klit!eııi
2 kg yerine 6 kg ol~a idi yukarıdaki soruların cevaplan değişir mı idi 'l

a) Cisme tesir eden kuvvetler, şekilde göriilmektedir. Sürtünme

kuvveti, f = µ. . N dir. ·Şekilden N = w:r = w . cos 30° olduğuna göre,

Şek. 5-11

f= ıı,w • cos 30° olur.

µ.=0,3 w=m. g=2X9,8=19,6 nt.
değerlerini yerine koyarsak,
f=0,3X19,6X0,86=5,06 nt. olur.

b) Cisim son hızı sıfır olana kadar harekete devam edeceğine göre
 141
V
v=vo-at=0 t = _g (1) olur.
a
Görüldüğü gibi, süreyi bulmak için a'yı bulmalıyız. İvmeyi bulmak için
cisme Newton'un II. hareket kanununu uygulayabm. Sürtünme kuvveti
ve w" cisme etki eden kuvvetler olduklarına göre
w,,+f=m. a olur. Bu ifade de
Wx=W. sin 30°=19,6X0,5=9,8' nt., İ=5,06 nt. m=2 kgr.
değerleri yerlerine konulursa ivme,

a=
'-''~+f
m = 9,8+5,06
2 ..!42,Sti =7 , 43 mı'sn2 bulunur.

a=7,43 m/sn2, v0 =22 m/sn değerlerini (1) ifadesine taşırsak

Vo 22
t=a=7,43=2,96 sn. elde ed~lir.

9) Cisim düzlem üzerinde v0 =22 m/sn ilk hızı ile ve a=7,43 m/sn2
ivmesiyle t=2,96 sn. de düzgün yavaşlayan hareket yaptığına göre, iler-
leme miktan
1 · 1 ·
x= v0 t - 2 at2 =22 X 2,96-2 X 7,43 X (2,96) 2 =32,57 m. dir.

d) Cisim (c) konumundan aşağı doğru hareket ederken ivmesi,

9,8-5,06-
Wx-f=m. a dan a 2,37 m/sn2
2
değerinde olacağından, ilk konumuna gelene kadar 32,57 m yolu alış sü-
resi,
• / 2x • / 2 X 32,57
t= V a = v ~37-·-=5.24 sn. olur.
e) Dönüşte ilk hızı sıfır olduğuna göre, ilk konuma geldiğinde hızı

v=at formülünden bulunur.

a=2,37 m/sn2 vet=5,24 sn. olduğuna göre
v=2,37X5,24=12,42 m/sn.
elde edilir.
f) Cismin kütlesi 2 kgr. yerine 5 kgr. olsa idi, soruların cevabı de-
ğişirdi. Çünki bulunan bütün sonuçlarda, a ivmesi hesaplara girmekte-
dir; o da kütleye bağlıdır.
142
5--29. Yatay, ııtirttlnmeslz bir dUzlem üzerinde bulunan SO n hık blr clsme,
küçük slirttlnmesiz bir makaradan geçen bir ip bağlaumış ve Uc1,llla başlangıçta
hareketsiz duran ve yerden 4 m ytlkllekte bulunan bir ağırlık asılmıştır. Asılı ağır­
lık 2 saniyede yere çarpıyor. (a) Asılan ciıımin afırlığı nedlr'l (b) Ciıılmler ha•
rekette iken slcimdekl gerillınl lıellaplayınız.

a) Asılı olan B cismi.h=4 m. yolu t=2 sn. de aldığına göre, siste-

min ivmesini hesap edelim.

!]ek. 5-12

1 . 2h 2X4
h= 2 at2 den a=~=-4-=2 m/sn 2
bulunur.
Şimdi her iki kütle ıçın, şekilde görülen etken kuvvetlere göre ha-
reket denklemini yazalım.
A cismi için T=mA . a. (1)
B cismi için wB-T=mB. a. (2)
Elde edilen bu denklemleri taraf tarafa toplarsak, Wn=mA. a+mn.a
We
bulunur. mn=-- değerini yerine koyar Wn'yi çözersek
g
a.g.mA a.wA
g-a g-a
a=2 m/sn2 , WA=30 nt ve g=9,8 m/sn2 değerlerini yerine koyup wB'yi
bulalım.

2X30 60
Ws
9,8-2 718 =1,69 nt. olur.

b) Sicim.deki gerilim, (1) denkleminden

T=mı.. a= ~A • a= ;,~ . 2=6,12 nt. elde>edilir.

 143
t"--SO. Hcrblıinin kUtlesl 20 kg olan cisim Şek. 5-13 de görüldüğU gibi sUr-
ttlnmesiz düzlemler üzerinde bulunuyor. Makarayı hafif ve sürtunriıesiz kabul ede-
rek (a) Başl!!.!lgıçta hareketsiz duran A cisminin düzlemde 1 metre ilerlemesi için
gerekli süreyi, (b) cisimleri birbirine bağlayan sicimdeki gerilimi hesaplayınız.

a,) Makaralar sürtünmesiz olduğu için kütlelere tesir eden ip geri-

lirrıi aynı 'l' değerindedir. A cisminin düzlemde x=l m ilerlemesi içın
gerekli süre,

Şek. 5-13

x= ! at 2 olduğundan t=V 2/ (1)

olur. Görülüyorki, t'yi bulmak için, önce a'yı hesap etmek gerekmekte-
dir. Bunun için her iki kütleyede Newton'un II. hareket kanununu uygu-
layalım.

A cismi için wAX-T=mA. a (2)

B cismi için T=ms,a (3)
Elde edilen denklemleri taraf tarafa toplarsak

WAx=(mA+ma)a a=. w~x_ bulunur.

· mA+ma
WAX.=WA. sin37=mA. g. sin 37=20X9,8X0,6=117,6 nt.
kgr. değerini yerine koyarsak ivmeyi
117,6
a = WAx
--- 20 + 20 =2,94 m/sn 2 bulunur.
mA+ms
Şimdi süreyi bulalım. (1) denkleminden,
. /2x • /2xı
t=y a=V 2 ,94 =0,82 sn, elde edilir.

b) (3) denkleminden faydalanarak, ipteki gerilimi bulalım.

T=ms. a:20X2,94=58,8 nt. olur.

 S--SL 200 gr hk bir cisim 800 gramlık bir clsm1n t1zerbıc1e bııhmuyor. Bu
alstem Şek. S--14 (a) da görüldüğü gibi 200 gr lık bir clsbn yardımı ile yatay bir
düzlem üzerinde ■ablt hızla çekiliyor. (a) İlk 200 gr hk cisim Şek. S--14 (b) .de
görüldüftl gibi 800 gr hk cismin tızeri:mlen alımp, askıdaki 200 gramlıia baila-
mnca Blstemln ivmesi ne olur? (b) Şeldin (b) kısmında 800 gr lık cisme bağh
alelmdekl prlllm nedlrf

a) (a) Şeklinde sistem sabit h!Zla hareket ettiğine göre A cismine

tesir eden T kuvvetini dengeleyici bir kuvvet olmalıdır. Bu dengeleyici
kuvvet harekete zıd doğrultuda, düzlemin sürtünmesinden doğan sürtün-
me kuvvetidir. Sabit hızla hareketden dolayı sisteme dengenin birinci şar­
tını uygulayalım.

WB
Şek. 5-14 (a)

A cismine, T gerilimi ve f sürtünme kuvveti etkidiğine göre,

T=f dir.
B cismi. için ise T=Wa dir.
W 8 =m8 • g=200X980=196X103 din. olduğuna göre

ıoogr

200gr

Şek. 5-14 (b)

WB~=f =196X103 din elde edilir•.

Sistemin sürtünme katsayısını bulalım
 145
f=µ. NA NA=WA=(200+800)X980=98X10 4 din olduğundan
f 1~6X10:ı:
µ = N .A = .BS X 104 O,2 elde edilir~

Sistem (b) Şeklinde ivmeli hareket yaptığına göre, yeni durumda

her iki cisme Newton'un ·rr. hareket kanununu uygulayalım.
A cismi için T'-f'=m'A.a (1)
B w'8 -T'=m'B. a (2)
Elde edilen iki denklemi taraf tarafa toplarsak ,

m'A=800 gr m'8 =200+200=400 gr.

w'A=m'A. g=800X980=784X103 din·
· w'B=m'8 • g=400X980=392X10 3 <?il·
f'=µ,. N'A=µ. w' A=0,2X784X103 =156,8X10 3 din. değerlerini
(3) de yerine koyarsak
w'B-f' 392X103 -156,8X103 . 3
a=m,A+m·B = 800+400 _ .196 cm/sn bulunur,

b) (1) ifadesinden T' gerilimini bulalım.

T'=m'A. a=f'=800X196+156,8Xl03 :::::313600 din dir.

G-82. Şek. 5-15 de A cisminin ağırlığı s· n, B n1n ağırlığı so ıi dur. B cismi

ile yatay düzlem arasındaki siirtiiııme katsayısı o,ı dlr. (b) B mn ivmesi sağa dol'•
ru ve 6 m/sne olduğuna göre O cisminin ağırlığı nedir 'l (b) B n1n lvmesl yukarı•
dakl · değerde 1ken slclmlerln her birindeki gerlllin ne kadardır 'l

a) Sistem sağa doğru hareket 'etmektedir. Hareket doğrultusunda

cisimlere etkiyen kuvvetleri inceliyelim. A cismine wA ağırlığı ve Tı ge-
ri_Üm J.{µvveti,. B cismine sağa doğru 'I·2 gerilimi, sola doğru Tı gerilimi ve
fB·~ürtünıhe kuvveti, c cismine ise Wc ağırlığı ve T2 gerilimi etki etmek-
tedir; Sistem har~ketli olduğuna göre~ her cisime hareket kanununu uy-
glJ,].ş,ya.lım. .
:ır. 10
146

~""''f~''';,,,,,,,~ 2

w4 wc
Şek. IS-15

A cismi için Tı-WA=mA. a (1)

B T2-Tı-fu=mu. a (2)
C Wa-T2=m,,. a (3) ·

(1) denkleminden Tı=mA. a+wA ifadesini (2) de yerine koyup,

T 2'yi bulalım.

T2-mA. a-WA-fa=mB. a T2=WA+fa+a(mA+ma) ve

mc = ~ değerlerini (3) denkleminde yerine koyup,

g

Wc-WA-fa-a(mA+mal= wc . a
g

wc(1- ; )=wA+fa+a:(mA.+ma) bulunur.

WA 3
a=6 m/sn 2 , WA=3 nt , wa=30 nt. , mA=g= 9 ,8 =0,3 kg.

WB 30
me = g = 918 =3,06 kgr. fa=µ. Na=µ. wa=0,1X30=3 nt.

değerlerini yukarda yerine koyalım.

6 ) ( 3 30 )
Wc( l - 9,8 = 3 + 3 +a 9,8 + 9,8 =B+ 198
9,8
· 6X9,8+198
Wc= 318 67158 nt. elde edilir.

b) (1) denkleminden T1 gerilimini bulalım.

 141
Tı=m.... a+wA=0,3X6+3=4,8 nt. olur.
(2) denkleminden T2 gerilimi için,
T2=mB. a+Tı+fB=3,06X6+4,8+3=26,16 nt.
.değeri elde edilir.

5--SS. Stırtüıuneslz ve ldlçlllt ·· bir makaradan geçen bir cisimle birbirine bağ­
lı iki cisim Şek. 5--16 da görüldüğü gibi silrtunmesiz düzlemler üzerinde baı,lan­
gıçta hareketsiz bulunuyor. (a) Sistem hangi yöne lıa.reket e<l!or? (b) Cisimlerin
ivmesi nedlr'l (c) Siclmdekl gerilim ne ltadardır'l

a) Harekete tesir eden kuvvetler wAx ve wB< kuvvetleridir. Bu kuv-.

vetlerin değerlerini bulup, karşılaştırarak hareketin· yönünü tayin ede- '
riz.

Şek. 5--16

WAx=WA sin 30"=100X0,5=50 nt.

WBx=WB. sin 53"=50X0,8=40 nt.
wAx>wB,. olduğuna göre, A kütlesi aşağı doğru hareket eder.
b) Her cisim için hareket denklemini yazalım.

A cisim için. wAx-T=mA. a (1)

B T-WBx=mB. a (2)
lki denklemi taraf tarafa toplarsak
WAx-WBX=a(mA+mB). bulunur, Buradan ivme,
148
We 50 · .
ma=g= 9 ,8 -5,1 kgr• olduğuna ıöre ivmenin değeri

50---40 ·
a- 10 , 2 + 5, 1 =0,65 m/sn 2 bulunur.

c) ~1) denkleminden T gerilimi,

T=w.u-mA. a:ı::50-10 1 2X0,65=43,ST nt. elde edilir.

5-84. ~k. 5-17 de ı-Hrtlldtıftl ı-n,ı lıaflf allrtQnmeıılz bir makaradan gecen
tlclmin uclarına 100 er p-amhk atırlıklar asılınııtır, 40 gramlık bıııka bir ağır­
lık cisim tızerlne konulınuı ve 2 saniye sonra kaldınlmıı,tır. (a) f.O gramJık cl-
ııım kaldınluıca llk saniye lemde clsimler ne kadar yol gider! (b) #.O gramlık cl-
r.L-n kaldınlmadan evvel slclmdekl gerlllın ne kadardır\' Bu afırbk kaldırılınca ne
o!urf (c) #.O gramlık ağırlık kaldınhnadan makaranın asıldıfı slclmdekl gerilim
ne kadardır f Makaranın atu'lığını ihmal ed1nlz.

a) wA>WB olduğundan A cismi aşağı doğru ivmeli bir hareket ya-

par. Her iki kütle için hareket denklemlerini yazalım

Şek. 5-17 (a)

A cismi için. w,.-T=m,.. a (1)

B > > T-wB=mB. a (2)
İki denklemi taraf tarafa. toplayarak ivmeyi bulalım.

a
 149

ffiA=l00 ➔ ·40 o:::140 gr. WA =mA. g=--=140X980= 1372 X 10 2 din

ma=lO;) gr wn=mıı. ğ=Il)0X980=98!JX 10 2 din
olduğuna gö:re, ivmenin değeri

ıs12 x102 - 980x 101

a= 14o+lC;O 163,33 cm. 1sn 2· bulunur.

Şek. 5-17 (b)

Sistem a=163,33 cm/sn• ivmesi ile t=2 sn. hareket ettiğine göre,
2 sn. sonundaki ıı. ,
V=a t=163,33X2=326,66 m/sn olur.
2 sn sonunda sistemin ivmeli hareketini sağlayan 40 gramlık kütle kal-
dınldığında. sistem v=326,66 cm/sn hızla düzgün doğru hareket yapar.
Sistemin ek kütle kaldırıldıktan bir saniye sonra aldığı yol
h=Vt=326,66X1=326,66 m. olu;ı-.

b) 40 gram1ıli kütle kaldırılmadan önce, sistem ivmeli hareket yap-

maktadır. Bu durumda sicimdeki gerilim T olduğuna göre, : kütlelere
Newı<>n'un II. hareket kanununu uygulamak gerekir. Bu işlemi (a) da
yapmııtık ve (1), (2) denklemlerini elde etmiştik. (1) denkleminde de-
ğerleri yerine koyarak T'yi bulalım.

v.-, .. 1 • .a T=wA-mA.a=1372X102-14CX163=114380 din

elde edilir.
40 gramlık .kütle kaldınlmca, sistem sabit hızla hareket edeceğinden
dengededir. Bu durumda sicimdeki gerilim. T' ise,· dengenin birinci- ıar­
tından

~F7 =0 T'-w8 ~0 olur. Buradan da

T =WB=980X10 2 din bulunur.
150

c) Makaranın asıldığı sicimin T 1 gerilimi

Tı=2T=2X114380=228760. din olur.

5-315. 10 n lok. iki .ağırlık Şek. 5-18 de görüldüğü gibi bir sicimin uçlarına
bağlanmıştır. Cisimlerden birisinin 2 saniyede .ı ·m yol alınası için üzerine ne ka-
dar bir ağırlık eklenmelldlr.f

Şekilde görüldüğü gibi, B cismımn üzerine w' ağırlığı konmuş ol-

sun. Bu ağırlığın etkisi ile sistem ivmeli bir hareket yapacaktır. Sisteme
Newton'un II. hareket kanunu uygulanırsa.

Şek. 5-18

A cismi için T-w=m.a (1)

B w+w'-T= (m+m') . a (2) elde edilir.
Denklemler taraf tarafa toplanırsa
w+W'-'-W=a(m+m+m') w'=2am+am' bulunur.

m' = ;• ifadede yerine konup w' çözülürse,

, 2 am + w
w= , a- , 2am. g
w =---=- 2 aw (3) elde edilir.
g g-a g-a
Görülüyor· ki w''nm değerini bulmak için ivmeyi bulmak gerekiyor.
Sistem t=2 sn. de h=4 m yol aldığına göre,
1 . . 2h 2X4
h= 2 at2 den a=ı2=-w-=2 m/sn2 bulunor.
 151

a=2 m/sn 2 W=lO nt değerleri (3) denkleminde yerine konulursa,

ilave ağırlık,

w· 2aw 2X2X10
----=5,13 nt. değerinde olmalıdır.
g-a 9,8--2

3-86. 8 ve 16 kg lık iki cisim bir makaradan ı-eçen ılclmln uçlaruıa ballan-
mıştır. Aşağıda sorulanları bulunuz. (a) Sistemin ivmesi, (b) clılmlerl bağlayan
ı.kim<leki gerlllınl ve ( c) • makaranın asıldığı sicimin geri.llml. Makaranın atırhğını
ihmal ediniz,

a) mA=16 kgr mn=8 kgr. olduğuna göre, A cismi aşağıya doğ­

ru ivmeli bir hareket yapacaktır. Hareket kanununu uygulayalım.

w
ı,.

Şek. 5-19

A cismi için wA-T=mA.a

, (1)
B > > T-W8 =m8 • a (2)
denklemleri taraf tarafa toplar, ivmeyi çözersek

WA::ımA. g=16X9,8=156,8 nt., Wa=m8 • g=8X9,8=78,4 nt.

olduğuna göre ivmenin ·değeri,

1
a= 156 :~~S,4: =3,26 misn 2 dir.

b) (1) denkleminden T'nin değeri,

WA-T=mA. a T=wA-IDA. a
152

T=156,_g_.:..ı6x3,26=104,64 nt. dır.

c) Makaranın asıldığı sicimdeki gerilim ise

T'=2 T=2X104,64=209,28 nt. olur.

5-8'7. ~k. 5-20 de göırilldüğü glbl 60 n luk bir clsml 10 n yatay bir kuvvet
itmekte ve bu cismln önünde 40 n Iuk diğer bir cisim biıhınn1a tac.lır. (a) Cisimler
sürtünınesi:ı: bir ·dijzlem tizerinde bulunma, (b) cisimlerle ılüdem arasındaki sür-
tünme katsayısı 0,06 ise, cisimler birbirine ne kadar kuvvet uygular? (<') (a) ve
(b) deki sonuçların aynı ohnası bir tesadlifmüdür? Yol gösterme ı,roblemi genel
olarak çözünüz.,

a) Düzlemde sürtünme yoksa, harekete sadece P=l0 nt. luk kuv..

vetin etkisi olur. Hareket. denklemi yazarsak,
NA

~,,,
w w
ı. .B

Şek. 5-20

P= (mA+mB) . a elde edetjz.

WA We 60+40 100
rnA+ırıe=--c..+--=----=-- kgr. olduğund:ın.
g g 9,8 9,8
·P 10
a=rnA+me = 100 = 9,8
10 =0,98 m/sn~ elde edılir.
9,8.

Cisimlerin birbiri~e uyguladığı kuvvet.

WB 40
F=ms.a=--.a=----X0,98=4 nt. olur.
g 0,8
b) Harekete zıd doğrultuda f sürtünme kuvveti olduğuna göre ha-
reket denklemi.
P-f=(mA+mn) .a olur.
f=µ. N=µ. W=µ. (wA+wB) =0,06(60+40) =6 nt. olduğuna göre
ivmenin değeri ·
 153
P-f 10-6
a=--- ~; m/sn 2 dir.
mA +me 100
9,8
B kütlesine tesir eden sürtünme kuvveti
fe=µ. Ne=µ. we=0,06X40=2,4 nt.
olduğunda, etkiyen kuvvet

F - f n=ms. a F =' f s+ms. a=2,4+ 40 9,.8

9, 8 X 25 =4 nt. olur.

c) Problemi genel şekilde çözelim.

(a) da a = p ve buradan da
mA+ms

F=ms. a= me · p bulduk
mA+ms
(o) de a= P-f P-µ(mA+me)g
mA+me mA+ms
P:-µmA . g-µms g
F=fs+ms. a=µ. nis. g+ ms --'--'---'---"'----'----=-
rnA+ms
JJ.. ms. mA. g+µ m 2s g+Pme~µ mA ms g-µm 2ag, -· p
-...::...-.-ıns,
ffiA +ms mA+ms
Genel şekilde çözümde (a) ve (b) için bulduğumuz değerletjn eşit
olması,(a) ve (b) şıklarında sayısal olarak aynı sonucu elde etmiş ol-
mamızın bir tesadüf olmadığinı göstermektedir.

6-38. Şek. 5-21 deki cisimlerin ivmelerini Dlı , me ve g ye bafh olarak bu-
lun~ Makaranın kütlesini ve bütttn sürtünmeleri ihmal ediniz.

B kütlesi makaraya asılı olduğu içiµ. A kütlesi bir t zamanda. x

kadar ilerlerse B cismi aynı ıamanda ; kadar ilerler. A- cisminin iv-
mesi a.1 , B cişminin "ivmesi az ile gösterilirse,
154

a 1=a dersek B cismin ivmesi a2= ~ olur.

Şimdi cisimlerin hareket denklemlerini yazalım.

Şek. 5-21

A cismi için
a
B »
2
W2=m2 .g T'=2T -olduğundan

T=m 1 • a (1)

(2)

a
m2. g-2mı. a =m2. 2 buradan a'yı çözelim,

a olur.

2m2. g
O halde A cismin ivmesi aı=---=--
4m1+m2.

· B cisminin ivmesi olur.

 155

5-39. Şek. 5--22 deki. A ve B cisimlerinin kütleleri karşıbkh olarak 40 ve

24 n dur. Bu cisimler baş!angıçta sUkunettedir ve gerek bunları birbirine bağlayan
sicim ve makaranın ağırlığı gerekse makuanm stıntınmesi ihmal edilmektedir. Ma-
karaya yııkan yönelmiş bir F kuvveti uygulanıyor. F kuvveti (a) 24 n, (b) 40 n,
(c) 72 n, {d) 90 n, (e) 120 n olduğuna göre, A cisminin a 1, B cis~n az ivmele-
rini bulunuz.

F
a) Şekle bakarsak F=2T yani T= 2 olur. F=24nt. olduğuna

24
göre ipteki gerilim T =2 =12 nt_ olur. wA=40 nt. wB=25 nt. oldu-
ğundan T<wA , T<wB olur. Bu durumda T gerilimi kütlelere yukarı
doğru bir hareket verenıez. Zemin üzerinde ,olduğundan kütleler, aşağı
doğruda hareket edetnez. O halde a 1 = O a. = O olur.

T T

Şek. 15-22

40
b) F=40,nt. olunca T=--:ı-=20nt. olur. yine T<WA, T<WB ol-
duğundan hareket olmaz ve a 1 =0 , ~=0 olur.
72
c) F=72 nt; olursa T= 2 =36 nt. olur. T<WA olduğundan A

cismi hareket etmez ve ivmesi, .. a 1 =0 dır, Fakat T>w13 olduğundan,

ipteki gerilim B cismfoin ivmeli b).r hareket 'yapmasını sağlar. Newton'un
II. hareket kanunundan faydalanarak B cisminin a2 ivmesini bulalım.
T-wB=mB a2
Wn . 24
T=36 nt , w 8 =24 nt , ms=--.
g .=-·-=2,4
9,8 kgr
olduğundan.

T-:-We 36 - 24 =5 m/sn2 olur. ·

a2=---
n.ıs 2,4
156
90
d) F=90 nt. ise T =2 =45 nt. Gerilim, her iki kütlenin de
ağırlığın!ian büyük olduğu için, ikisine de ivmeli bir hareket yaptırır.
Hareket denklemlerini yazalım.

45-40=· 40 •
9,8
aı

45..._24= 24 • a2
9,8
Bu ifadelerden a 1 , aa yi çekersek
98 21X9,8
aı=r=l,225 m/sn 2 8,575 m/sn 2 elde edilir.
24

120
e) F::::120 nt. olduğundan T=-=60nt. olur. Kütlelerin
2
ikisi de hareket edecektir. Hareket denklemlerini yazalım ve (d) de ol-
duğu gibi ivmeleri, hesap edelim.
T-wA=mA. aı 60--40=4. aı

20 36
aı= 4 =5 m/sn 2 a2= 2 , 4 =15 m/sn2 bulunur.

IJ..-40. Şek. 6-28 deki iki cisim 8 D lok afır bir halatla birbirine bağlıdır. Ge-
ne ı,ekllde görllldtll11 gibi bu alatem 48 n lok bir kuvvetle uykan doğru çekilmekte-
dir. (a) SlatemlD ivmesi nedlrf (b) 8 n luk halatın üst ucuıidakl gerilim ne ka-
dardır f ( c) Halatm orta noktasındaki gerilim ne kadardır f

a) Sisteme etki eden .. kuvvetler şekilde görülmektedir. Sisteme

Newton'un Il. Hareket kanununu uygulayalım.
F-l:w 48-32
a= l:m 32 4,9 m/sn2
7f.s
b) Telin üst ucu da 4,9 m/sn2 lik ivme ile hareket eder. Bu hal için
yine Newton'un. ll. hareket kanununu uygulayalım.
 157

t.48nt

Şek. 5-23 (a)

T-l::w=a~m
T=l:w+al:m
18 ·
T=18+4,9. 918 =Z'l nt. dlr.

T
'
J
1

'
W:8nt
2

W,10nt
(b)

Şek. 5-28 (b)

c) Burada _da T (b) d"eki gibi hesapedillr.

T

fek. 5-23 (e}

158
14
T-14= 9 ,8 . 4,9

T=21 nt. olur.

~ı. Bir cisim dirençli bir ortamda . yatay olarak hareket etmektedir. Düşey
kuvvetler blrbirlnl yok etmekte, sadece hı~la_ orantılı olan ı.lirenç kuvveti kendini
göstermektedir. (a) Hareketin doğrultusunu ve cisme etkiyen bütün kuvvetleri gös 0

teren bir diya~ çlzlnlz. (b) Newtoıı'un ikinci kanununu uygulayınız ve bağın­
tıdan hareketin genel özelliklerini çıkarmağa çalışınız.

a) Cisme tesir eden düşey kuvvetler dengelendiğine göre ağırlığına

eşit bir kuvvet vardır. Yani N=w dır. Yatay olarak ise hareket ettirici
F kuvveti ile buna zıd ve hızla orantılı R kuvveti etkir. Bu kuvvetler
şekilde görülmektedir.

b) Direnç kuvvetinin hızla orantılık olduğundan R=k v yazabiliriz.

Newton'un II. kanununa göre,

w
Şek. 5-24

F-R=m.a veya ·F-kv=m.a dır.

a yerine eşiti olan ~; yi koyarsak

.
F - k v=m. dv
dt veya

dt=~ . dv
k F
-k--v

~J dt=j~
dır. Bu. ifadenin integralini alalım.

m .F dv.·..
-v
k
 159

! t=-ın( ! -v)+~
t =O için v =O ilk şartlarına göre

c=ln -t~
olur. Buna göre

~t=-ln
m (~v)
k
+In ~ veya
· k
F
~- t=ln k
m F
k-v
kt
F
em= k
F
T-v
kt kt
v em=~(em-1)
k

v= ! (ı-e-:)
bulunur. Bu ifade incelenirse görülür ki hareketin hızı sıfırdan başlaya-
F. .
rak artmakta ve k maksimumun değerine ulaşmaktadır.

5--42. Bir cisim hızın karesiyle orantılı bir direne kuvveti etkisinde ltalarak
bir ortamda düşmektedir. (a) Hareketin doğrultusunu ve cisme etkiyen kuvvetleri
gösteren bir diyagram çiziniz, (b) Newton'un ikinci kanununu uygulayımz ve elde
ettiğiniz sonuçtan hareketin özeliklerini çıkarmağa çalııtınız. (c) Cismin bir Jlmit
hıza ulaıacağını gösteriniz ve bu hızı hesaplayımz.
160
a) Cisme, şekilde görüldüğü gibi aşağıya doğru w ağırlığı ve yu-
karı doğru hızın karesi ile orantılı R=kv 2 direnci etki etmekte ve sistem
aşağıya doğru a ivmesi ile hareket etmektedir.

W:mg

Şek. ~25

b) Newton'un ikinci kanununa göre

w-R=m.a mg-kv 2 =m.a dır.

dv dx dv dv
a=dt =dt. dx = v dx alın~rsa
dv
m·g-kv2 =mvdx- olur. Bunu da

mg_v2=.E!.. v ~
k k dx
§eklinde )'.'azıp, değişkenlerine ayırarak integralini alalım.

~Jdx=J
m
.
mgvdv
- - v2
k

~g-v 2 =u2 -2vdv=2\tdu -vdv=udu değişken

değiştirmelerini yaparsak

! f dx=- fu: u veya 2

! f dx=- f'O.:
k x= l nu+..,
-- - .,
m

elde edilir. u yerine v cinsinden değerini yazalım -ve ilk şartlara göre c
integral sabitini tayin edelim.
 161

-! x=ln (v:~ -v 2 )+c

lk §artlar x=O için v=O ise C=-ln V~g

k t. ;mg • /mg
- m x=ln V k -v2-ın Vk

_ _!__ x=ln
vmg k-v2 =in• / 1-kv2
m V~~ V mg
k
e-mx = ~ / 1_ kv:__
V mg·
her iki tarafın karesini alırsak

2k
--x kv2
e m =1---
mg

elde edilir.
Bu ifade x arttıkca hızın büyüdüğü göstermektedir. Çünkü ikinci
taraftaki üslü terim x büyüdükce küçülmektedir.
c) Yukarda bulduğumuz.

mg (.1-e m
v2=k --x) 2k

ifadesi cismin bir limit hıza ulaşacağını da göstermektedir. Gerçekten

bu ifade matematik olarak X➔ oo için

v 2 =m{ veya

v-• /ing
-v k
değeripi verirki, bu limit hızdır.
162
Pratikte cisim X➔ oo olmadan bu değere varır. Bunu gösterm~k
için
mg__;kv2 =ma
eşitliğini göz onune alalım. v,· giderek artan ve öyle bir Vı. (limit hız)
değerine ulaşır ki bu değer için
mg=kVı.2

olur. Bu andan itibaren düşen cisme etki eden kuvvetler dengede oldu-
ğ...ndan a=O olur. Cisim vL hızı ile düzgün doğru hareket yaparak yo-
luna devam eder. Limit hız için

VL=v:g
değeri elde edilir.

5-43. Bir motorbotun İditlesl m dir ve hızın kareı:ılyle orantılı bir B direnç
kuvveti etkisinde kabnaktadır.
B=kvs
motorbotun hızı v 0 ik~n, motorunun durdurulduğunu ıitigününliz. (a) Motorbotun
dv/dt ivmesini m, k ve v Din fonksiyonu olarak bulunuz. (b) İvme sabit midir? (c)
Başlangıç ivmesi ne kadardır? (d) Herhangi bir t anındaki hızı, integral olarak
bulunuz. (e) v 0 hizı 80 m/sn ise ve bu hı;,. ·ıo saniyede 20 m/sn ye inerse, hız,
80 m/sn iken R direnç kuvveti _ne olur? Motorbotun kütlesi 100 gr dır.

a) Hareket kanununa göre

-kv2 = m . a buradan a = dv
dt = -
kv2
m(l) elde edilir.

b) ivme. sabit değildir. Hız değiştikce ivmede (1) denklemine göre

değişecektir.

c) Başlangıçta V=Vo olduğuna göre

kv 2o
a=- - - bulunur.
m
dv . tegralinı' ala1ım
d) dt =-m
kv2
-dv
V
2 =...,..-
m
k dt "fad
ı . . . ın
esının · •
 163

V t

Vo
f ~=-~fdt
v:.ı m
0

_ _!_+_!_=-~ t _!_ = ~ t +_!__ elde edilir.

v v0 m v m v0
e) Vo==30 m/sn , V==20 m/sn , t==l0 sn. olduğuna göre,
1 k 1
-.- = - t +- den k yı bulalım.
v m Vo
1 k . 1. 1 1 1
20 =o,ı .ıo+ ao 100 k- 20 - 30 - 60

k= 60~0 elde edilir.

Cisim v=30 m/sn hızına sahip iken R direncini bulalım.

. . 1
R=kv2 6000 • (30)2 =
0,15 nt olur. =

5-44. Blrblrlne ıılclmle bağb 8 .ve ie n luk lld cisim Şek• . 5-26 da görllldtlğö
gibi eyim açısı 800 olan bir eğik dllzlemde kaymakta.dır. 8 n Juk cisimle dtızıem.
arasındaki atlrttınme katsayısı 0,215, 16 n cisimle 0,150 cllr. (a) Cisimlerin lvmelerlnl
bulunuz. (b). Slcimln gerWmlııl hesaplayınız.

a) A ve B cisimleri için hareket denklemlerini yazalım.

A cismi için WAx-fA-T=mA. a (1)

B > > Wex+T-fe=me. a (2) olur.

Şek. 5-26
164
WA=8 nt , w 11 =16 nt , ııA=0,25 , µa'=0,5. olduğunda.
WAxr:::.WA. sin so·=SX0,3=4 nt WAy=WA cos30"=8X0,86==6,88 nt
wax=w 8 .sin 30"=16X0,ö=8 nt wav=wa.cos 30°
=16X0,86=13,76
fA='IJ.A. NA=P.A. WAv=0,25X6,88=1,72 nt
fa=µ. Na=ıı,a. wav=0,lSX13,76=6,88 nt
WA 8 kgr. m 8 ==-=
Wa 16 63 k gr. o l ur
mA=---=---=0,82
g ~8 ı 9. 18 =1,
Bu değerleri (1) ve (2) de yerine koyalım.

8 -1,72-T=0,82 • a 6,28-T=0,82. a (3)

=
16 + T-6,88 1,63 . a 9,12+T=l,63. a (4)
taraf ta.rafa topla.yalım,

6,28+9,12=a(0,82+1,63)

a= 15
2, 45 =,
•4 · 6 29 m,sn
' 2 •
ıvme degeri n i b u1unuz.
w .

b) (3) denklemin .T gerilimi,

6,28-T=0,82. 6,29 T=6,28-5,16 = 1,12 nt. olur.

5-45. 10 n ve 6 ltık iki cisim •Urfflnmealz blr maluıtadan geoea· 1! nı uzuıı•

lufımda bir ıılclmln uclanna bağb ve herlkı.lde yerden , m yttk&ekllkte bulunmak•
tadır. Her lkl cla!ın sfilı:uııetten harekete pgtlj'lne clSre. 8 n luk clımln ulsıacatı
en bll:,U:k ytlksekllk nedir\'

Sistem şekilde gösterilen yönde sabit ivmeli bir hareket yapar. Ha•
reketin ivmesi
F 10-6
a =m= 10+6 2,45 m/sn2
9,8
olacaktır. wA=l0 nt. luk ağırlık bu ivme ile aşağıya Ws=6 nt. Iuk ağır­
lık yukanya ·doğru hareket eder. w,. ağırlığı yere vardığı anda v= v2ax
formülü ile belli bir luza. sahip olacaktır. wu ağırlığı <:}a bu anda yuka-
rıya yönelmiş aynı şiddette bir hıza sahiptir. wA ağırlığı yere ·çarpıp
 165

durduktan sonra w11 r,_gırlığı .,,,; 2ax ilk hızı ile ve sadece kendi ağırlı­
ğının etkisinde (bu anda ipteki gerilim sıfırdır), yukarıya doğru düz-
gün yavaşlayan bir -hareket yapar. Bu hareket hızı sıfır olun~ay~ ka-
dar devam eder. Alınan yol ise

Voı •
dan h2= 2- g_ dır.
.

Vo= -v'2ahı=v2X2,45X4=v'19,6 m/sn. olduğuna göre,

Şek. 5--$7

19,6
1 m. elde edilir.
2X9,8
Ws harekete başlamadan önce yerden hı= 4 m yükseklikte olduğuna. gö-
re, hareketinin sonunda yerden h:::::h1+h2=4+1=5 m. yükseklikte
olura

6-&6, 160 n lnk bir adam 80 n bık bir döşeme ör.erinde. ayakta duruyor. Dö-
!fC]Deye ba#lı ve tavandaki bir makaradan Jeçen siclDile adan;ı kt::ndml ve döeeıneyt
ı rıı/ım• ivme Us yükseltmek için hangi ~vvetle çekmelldlr 'f
Şekilde görüldüğü . gibi döşeme F kuvveti ile çekilsi.n. Sicimdek:1 ge-
rilim T ise F=T olacağından ilk önce T'yi hesap edelim. T-w=nı. a
w=160+80=240 nt, a=2 m/sn'
w 240
m=-g= 9 , 8 =24,48 kgr. olduğuna göre

T-240=24,48X2 . T=288,96 nt. olur.

F~T=288,96 nt. bulunur.
166

Şek. IS--28

IS-47. A clsuiıııın sere dilememesi için Şek. IS--29 deki araba hangi ivme lle
hareket etmektedir, Araba ·ue clalm arasmaakl sllrtllmne katsayııı µ dllr.

Araba, A cismine F=mA. a şiddetinde yatay bir kuvvet uygular.

A cisminin tepkisi bu kuvvete eşit ve zıd yöndedir. A cismi ile .araba ara-
sındaki sürtünme Içuvveti

Şek. 5-29

f=ıı,. F:::::µ. mA. a

dır. Bu kuvvetin A c'isminin ağırlığını dengelemesi g~re~r ki A ciszni
düşmesin, yani
f=w veya

olur. Buradan da

a=ı
µ

bulunur.
 1G7

5--48. Aı,ağıdalıl ifadenin doğru veya yanfo;l!ğmı açıklal·ınız. Bir elmanın ye-
re düşeceği yerde dünyanın elmaya doğru yaklaşmama sebebi, dünyanm elmaya
nazaran çok büyük olınası ve elmaya daha büyük çekim kuvveti uygulamasıdır.

Newton'un genel ı.ekim kanununa göre, iki m 1 ve m 2 kütleleri bir-

birlerini

eşitliği ile belli bir F kuvveti. ile çekerler. Buna göre, Dünya elmayı han-
gi kuvvetle çekerse, elma da Dünyayı aynı kuvvetle çeker. Ancak, bu
.eşit kuvvetler elma ve Dünya'ya kütleleri ile ters orantılı bir ivme ka-
zandınrlai'. Dünya'nın kütlesi elmanın kütlesinden çok büyük olduğu
için Dünya'nın ivmesi farkedilmeyecek kadar küçük olur. Problem de
Dünya'nın elmaya, elmanın Dünya'ya uyguladığından daha küçük bir
çekim kuvveti uyguladığı ifade edilmektedir ki bu genel çekim kanunu-
na uymamaktadır. Yanlışlık buradadır.

IS-49. G yl ölçmekte kulla.nılan bir Cavendish terazisinde 800 gramlık bir kU-
renlıı4 gramlık diğer bir küreyi, merkezleri arasındaki uzaklık 4 cm iken ıs.ıo-6
din ilk bir kuvvetle çektiği görülıntlştllr. Dtlnya yüzeyinde yerçekim ivmesi 980
cm/ant ve dtlnyamn yarıçapı 6400 km dir. Bu verilere göre dünyanın ktltlesini bu-
luııuz.

Newtonun genel çekim kanununa göre, iki kütlenin birbirine uygu-

ladıklan çekim kuvveti

F=G mı; 2m 2 dir. Buradan G çekim sabitini bulalım

G= Fr2
mı. m2
m 1 =800 gr m 2 =4 gr. F=13Xl0·6 dir r=4 cm olduğuna göre
G'nin değeri
G= 13xıo- 6 x42 6,5xıo-s din. cm 2/gr 2 olur.
800X4

Diğer taraftan, dünyanın kütlesi mE , yerin yarıçapı R ise,

G Ille=go. R 2
olacağrııdan, yerin küt.lesi
168

G=6,5xıo-s din cm 2 /gr2 g 0 =980 cm/sn 2 R=6400 km=64Xl0 7 cm

değerlerini yerine koyarsak,

IDE X <1?4 X 101>2 =40559 X 1023

=9806,5xıo-s gr = 40559 X 1020 kgr.
- ·
=40,6 x 10 24 kg. bulunur.

5-150. Herblri 6400 gram olan iki kttre A ve B noktalarına tesblt edilmiştir
(Şek. 5-80). Yalmz A ve B noktalanndal_d kttrelerln ı;eklm etkisinde bulunan, P
noktasındaki 10 gramlık kütlenin ~erbest bırakılması ha.Jinde sadece gravitasyonel
çekme · kuvvetleri etki ettiğine göre ilk ivmesini bulunuz.

A ile P kütlesi arasındaki çekim kuvveti

dir.

mA=6400 gr mP =10 gr. r=10 cm.

G=6,67Xl0-a din. cm 2 /gr2 olduğundan, çekim kuvvetinin değeri
6400X10 .
FA= 6,67 X 10-8 X - -102- = 4,27 X 10- 5 dın olur.

B kütlesi ile P kütlesi arasındaki çekim kuvveti ise

 169

FA ile FB nin bileşkesi olan kuvvetin değeri ise

F=2 FA cos 0=2 X 4,27 xıo-sx :o =5,12X10- 5 din,

olur ve aşağıya doğrudur. İvmesi

a=~-= 5 ' 12 x ıo--s =512xıo- 6 cm/sn2 dir.

m 10 '

l>-51. Ayın kütlesi yer ı,ütıesinin seksende biri ve yarıçapı yennklnln dörtte
biridir. Ay üzerindeki çekim ivmesi ne kadardır?

Ayın kütlesi MA , yerin kütlesi ınE olduğuna göre

ffiE
mA=so yine ayın yarıçapı RA , yerin yarıçapı RE olduğundan

RE
RA=4 olarak verilmektedir. Çekim ivmesinin tarifinden,

Ay için '-G ffiA

g - RA2

Yer için g =G. ~~ olacağından taraf tarafa oranlarsak._

Gm.._
g' = RA 2 lnA RE 2
-RA2 olur.
g
G ~ IDE'
• RE 2

: : =4 olduğundan
, 16 16.
g = SO X g= 80 X9,8=1,96. m/sn 2 elde edilir.

6-IS2. Yerin aya uzaklığı 250 000 miı, yerin gttneıe uzaklığı 98 milyon mil,
dünyanın kütlesi 6.ıon gram ve güneşin kütlesi 2,1033 gramdır, Güne§ln aya ~-
gwadığı çekim kuvvetinin yerin uygultulığına oranı · nedir f
170·

Giineşin kütlesi M, aynı kütlesi mA , yerin kütlesi mE ve güneşin

aya uzaklığı R 1 , yerin aya uzaklığı R2 olsun. Güneşin aya uyguladığı
çekim kuvveti.
F G M. mA
GA= • Rı2 '
yerin aya uyguladığı çekim kuvveti,
fflE • fflA
FEA=G. Rı 2 • olur.

G M. mA
.
e ld e e d·ı·
Rı2
M R22
mE _. Rı 2 ı ır.

M=2X1033 gram mE=6X1027 gr. R 1 =93X106 mil

R2=25Xl0 4 mil değerleri yukarda yerine konulursa
FoA 2X 1033 (25X 104) 2
- - - ---=,.. ----.,,....,,.. 2,408 bulunur.
FEA - 6X1027 (93X10 6)2

6--CSS. (a) Yer yüzündeki g 0 yerçekim ıvınesL ye dünyanın R yançapma bağlı

olarak, bava direnci ohnadığuıa göre, düı,ey olarak dünyadan uzaklaşarak sonsuz
uzağa gidecek bir cisme verlhnesl gereken ilk hızı bulunuz~ Buna luı~ma mzı denir.
(b) Aym büyllklilldere bağ'h olarak - sonsuzdan dünyaya gelen bir cismin yere
~pma hızını bulunuz. (c) Hız1an mll/sn olarak hesapla:vı•nz. (d) Bo hızlarlıı ne-
den somoz büyük obnadığ'ını açıklayınız.

a} Etki eden yalnız çekim kuvveti olduğuna göre, hareket kanunu-

nu yazalım.

F=G mı;~ m =-m. a olur.

r

a=-G~
r2 d"ır.

.
ıvmenın . t arı·r·ın d en a=v dv
ifr yaza b.ılırız.
· ·

mE dv
- G-=v- dr
r2 dr vdv=-G mE. -::r-
r
dir.
 171
Bu ifadenin integralini alalım.

Vı rı

/ vdv=-GmE /dr;
V1

rı=R ➔ v 1 =vı r2= 00 ➔ v2=0 olacağından

Vı -
-y - -7
2
GmE
t Vı= v2G.Rm. E olur.
~~- (1)

GmE=goR2 değeri konulursa, kütlenin hızı

Vt = v-k- = v 2 go R
• /2g R 2 .,-~
elde edilir.

b) Cisim sonsuzdan gelirse, sınır şartlan

rı= 00 vı=O r2=R v2=v2 olacağından

v2 2 -vı 2
R
Gme (__!_ -
r2
_!_) den.
rı

_. /2 Gme _, /2 go R 2 y'2goR . (2)

Vı-v R -y R
elde edilir.
c) Değerleri

vı = v 2 = ,V/2GmE
R d e yerme
· k oyarsa k

2 X 6,67 X 10 -ıı X 5,97 X 1024

Vı=
6,37Xl06 35,36X103 m/sn= 35,36 km/sn.
Vı=35,36Xl03X0,447=15806 mil/sa

elde ederiz.
d) Yukarda hızlar belirliyen (1) ve (2) eşitsizliklerine göre hızın
sonsuz olması mümkün. değildir. Çünki hızın sonsuz olması bizi R=O
gibi tutarsız bir sonuca götürür. Diğer taraftan, hiç bir cismin ışık hı­
zından daha yüksek bir hızla hareket edemiyeceğide günümüzün bilim-
sel gerç_eklerindendir. , ·
 BÖLÜM 6 .

DOZLEMSEL HAREKET

1. Atışlar:
Genel olarak bir cısım bir ilk hızla. yatay ile herhangi
bir açıyapacak şekilde atılır. e ile gösterilen bir açı sıfır derece olursa
=
atış, yatn.y atış, e 90° olursa düşey atış olur. Bunun dışında kalan açılar­
da yapılan atışlara eğik atış adı verilir.

Eğik atışa ait temel denklemler :

Vo=atış hızı 0o=atış açısı

Atış hızının x ve y bileşenleri

Ayrıca

Atılan cismin yörüngenin herhangi bir yerindeki v hızı için ayni denk-
lemler
v 1 =vsin e

şeklini alırlar.

Burada 8 açısı yörüngeye, verilen noktada. teğet olan V hız vektörü

ile x-ekseni arasındaki açıdır.

x-ekseni doğrultusunda cisme bir kuvvet etkimediği için hızın x-bi-

leşeni sabittir. ·
Vx=V0x= Vo COS 8o=Sabit

Hızın y bileşeni ise

 173

Vy=V0y-gt

=Vo sin 8ı,-gt

olur. Buna göre hareketin x-bileşeni için
V=Vo COS 9ot
y-bileçeni için
Y=Vo sin 0o t-1/2 gt2
denklemleri yazılabilir.

Erişme uzakhğı (menzil) : Atılan cismin yatay eksen üzerindeki

yoludur.
R=v0 cos &ot
2
ile gösterilir., ya da R= Vosin 280
g
olur ki buradan Rmalcalmum için 9o=45° elde edilir.

Erişilebilen en büyük yükseklik·

_ v02 sin2 80
Ymu,-
2g
denklemi ile verilir.
Eğik atışta cismin yörüngesi bir paraboldUr.
2. Dairesel lla,reket : Bir cismin dairesel yörünge . üzerinde dönüş
hareketi yapmasına denir. Cisim yörüngede sabit hızla hareket ederse
Düzgün Dairesel Hareket meydana gelir.
Merkezcil ivme. Düzgün dairesel harekette hız, değer~ sabit kal-
makla beraber yönü sürekli olarak değiştiği için cismin bif ivmesi var-
dır. Bu ivmenin yönü hız vektörüne dik ve merkeze doğrud~. Bu neden-
le ivmeye merkezcil ivme denir.
Merkezcil ivmenin değeri,
,v2
aR=r
y2
ya da aR = - = ,,i1r
r
174:

ile belirlenir. Ayrıca w=21tf alınabilir.

Merkezcil ve Merkezim~ Kuvvet. Cisme değerinde bir iv-

v2
me verebilmek i"in F = ma = m- değerinde merkeze yönelmiş den-
:. r
gelenmemiş bir kuvvetin uygulanması gerekir. Bu kuvvete Mel'kezcil
Kuvvet denir.
Newton'un üçüncü kanunu gereğince her etkinin eşit ve zıt yönde bir
tepkisi vardır. O halde cisme etkiyen merkezcil kuvvetin tepkisi Mer-
kezkaç Kuvveti verir.
Bu kuvvetin değeri de.
v2
F=ma=m -=mw7r
r
denklemi ile verilir.

PROBLEMLERİN ÇÖZOMLERt

6-1. Biıı- top, C. m yüksekliğinde bir masa tızerinde yuvarlanırken kenardan

düşüyor.Yere düşms noktasuuıı, düştüğü kenardan yatay uzaklığı 5 m dir. To-
pun masanın kenanndan düştüğti hızı nedir f

Top masa üzerinde yatay olarak hareket ederken, masanın kenarın­

dan düştüğü için, cismin ilk hızının yalnız v x bileşeni vardır. V 07 =0 dır.
0

Top, yatay doğrultuda v x hızı ile düzgün doğru bir hareketle, düşey
0

doğrultuda serbest düşmeden oluşan bir bileşik hareket yapar. Buna

göre,
1
Y=-·-· gt2
2
den Y=4 m. olduğuna göre, topun düşme süresi
./2y ,/2X4
t=y g=y 9,8 =0,9 sn. olur.

Düşme noktasının, dü§tilğü yerden yatay uzaklığı, x:::;5 m ve yatay hız-

bilegeni .
 175

X 5
x=v.t den v , = t - o,g =5,5 m/sn. olur.

Vo:ı=Vx=5,5 m/sn. dir.

8--2. Bir cisim, 4 m yüksekliğinde yatay bir masanın Uzerinde, 12 m/sn Uk

hızla kaymaktadır. Cisim yere düştüğU anda, (a) masadan yatay uzaklığını, (b)
aynı anda hızının yatay ve düşey bileşenini bulunuz.

a) Y=4 m. yükseklikten v x=12 m/sn. lik hız bileşeni ile kaydığı­

0

na göre, x yatay uzaklığını hesaplayalım. Yatay doğrultudaki hareket

sabit hızla olduğı::.ndan X=Vx. t dir. Önce t 'yi bulalım.

1 gt 2 den t=
y=--
2
v2y
- = vWX4
g
--=0,9 sn. olur. Buna göre,
9,8
x=v•. t=12X0,9=10,8 rn. bulunur.
b) Hızın yatay bileşeni

Vx=Vox=12 m/sn.
düşey bileşeni Vy=V0 y-gt V0 y=0 , t=0,9 sn. olduğundan
1

Vy=-9,8X0,9=-8,82 m/sn. olur.

6--3. S00 m/sn ilk, hızla, 6400 m yü!,sekllkte yatay olarak uçan bir bombardı­
man uçağı bir bomba bırakiyor. (a) Bomba yere ~e kadar sürede çarpar? (b) Yere
düşünceye kadar gittiği yatay yolun uzunluğu ne kadardır? ( c) Yere çarptığı za-
man hızın yatay ve düşey bUeşenleri nedir T

a) Vox=300 m/sn, Voy=0 hız bileşeni ile Y=6400 m. yükseklikten

bırakılan bombanın yere çarpma zamanı

yz= 12 gt2 den t=• / 2 y =• / 2 x 6400

V g v·
9,s
36 sn. olur.

b) Yatay yolun uzunluğu, V:ıı:"=Vo:ı olduğundan

X=Vx. t::;:300X36=10800 m. dir.

c) _Yere çarptığı zaman hızın yatay .bileşeni v,.=Vox=300 m/sn dü-
şey bileşeni
176
6--4. Bir cismin, masanın üzerlnde, kenardan 10 m uzaklıkta bir noktada hızı
12 m/sn dlr. Cisim kayarak yoluna devam ediyor ve masanın kenarından dtt!Jttyor.
Masanın yüksekliği ve cismin dtt!ttilğü noktanın masadan olan yatay uzal,{bğı 4
m dlr. Masa ile cisim arasındaki sürtünme katsayısını bulunuz.

Cismin ,masadan düştüğü andaki hızını bulalım. Bunun için cismin

masanın kenarmdan yere düşüş süresini bulmalıyız.

y= ; gt 2 den t=y 2 ; =v 29~84 =0,9 sn. olur.

X 4
x=v,:t den v.=t= 0 _9 =4,4 m/sn. elde edilir.

Vo,=v.=4,4 m/sn. dir.

O halde v =12 m/sn. lik hızla harekete başlayıp, S=l0 m. yol aldıl{tan
0

sonra Vx=Vox=4,4 m/sn. hızına ulaşan cismin ivmesi

. v2 -v2 (12)2-(4 4)2
v 2 =v20 -2as den a= 028 = 2 xıÔ =6,23 m/sn 2
Newton'un Il. hareket kanununa göre, hareket doğrultusunda cis-
me yalnız
sürtünme kuvveti etki ettiğinden
f=m. a olur.
f= ı,.t • N = µ . w = µ . m . g ve µ . m . g = m . a dan,

µ=~= 6 •2 J =0,636 bulunur.

g 9,8

8-5. Küçük bir ttimsek üzerinde bulunan bir golf topuna vurularak, 20 m/sn
llk yatay bir hızla fırlatılıyor. Top 2,5 saniye sonra yere çarpıyor. (a) Top ilk
düzeyine göre ne kadar dti!JMÜ!JtÜr'l (b) Yatay olarak ne
kadar yol gitml!Jtlr'l (c)
Yere çarpacağı anda hızının yatay ve düşey bileşeni · \'O bile!JkO hızın &lddetl ile
doğrultusunu bulunuz.

a) Top V0 x=20 m/sn. ilk hızla hareket edip, t=2,5 sn. sonra yere
çarptığına göre, topun düştüğü yükseklik
1 1 ·
y= 2 gt 2 = 2 X9,8X(2,5)2=30,6 m. dir.

b} Yatay olarak gittiği yol

X=Vx. t=20X2,5=50 m. dir..
 177
c) Yere çarptığı anda hızın yatay bileşeni

Vx=V0 x=20 m/sn.

düşey bileşeni

V7=Voy-gt=-9,8X2,5=-24,5 m/sn
olur. Bileşke hız ise,
v= v'vx2+v,2=V(20)2+ (-24,5)2=31,6 m/sn.
'
değerinde ve

tg 8=~=- 2415 =-1.22 8=50'42'

Vs 20 .
doğrultusundadır. (Yatayla yaptığı açı dördüncü bölgededir.)

6--6. 0,22 1ik bir tüfek mermisinin namludan çıkıt hızı 250 m/sn dir ve yatay
olarak ateş edilmiştir. Hava direnci olmadığına göre, yatay olarak· (a) 50 m (b)
100 m (c) 150 m gittiği zaman ilk düzeyine nazara,n ne kadar düşer? (d) 1 sa-
niye sonra düzeyindeki değişme miktarı ne olur!

a) V0 x=250 in/sn. ilk hızla yatay olarak x=50 m. gittiğine göre

hareket süresi
X 50 ·
x=v,.. t den t= v,. =250 -0,2 sn. olur.

Düştüğü yükseklik ise

1 1
y= 2 gt 2 = 2 X9,8X(0.,2)2 =~,196 sn. elde edilir.

b) x=lOO m. olduğuna göre -(a) da olduğu gibi önce t 'yi sonra y

yüksekliğini bulalım.

X 100
t= --;:-= 260 =0.,4 sn.
1 . 1
y = - gt2 =2- X9,8X(0,4)2=0,784 sn. olur.
2 '
c) x=150 m ise aynı gekilde
X
t= Vı: =150
2GO =0,6 sn.
J'. 12
i78
. y= ; gt 2 = ! X9,8X(0,6) 2 =1,764 sn. elde' edilir.

d) t=l sn. de düzeydeki değişme

1 1
y= 2 gt 2 =~X9,8X1 2 =4,9 m. _olur.

6-'7. 1600 m yükseklikte, yatay olarak, 200 km/sa Iık hızla . uı;an bir uçaktan
bir bomba bırakılıyor. (a) Bu bomba yere çar11madan yatay olarak ne kadar yol
gider? (b) Yere çarpacağı sırada hızının ı,lddet ve doğrultusu ne olur? (c) Düşme
süresi ne kadardır?

2ooxıo:ı 500
a) vo.=200 km/sa= 3600 m/sn =-9-mısn

hız bileşeni ile Y= 1600 m. yükseklikten

ilk atılan bombanın yere çarp-
madan yatay olarak alacağı yol
x=v•. t dir.

y= ! gt 2 den t=\! 2: değerini yerine koyarak elde

edeceğimiz
2
y =g ~ yörünge denkleminden
v,.

x=v. v' 2: ·=~~o v' 2 ~,~600 =l,003,9 m, bulunur,

b) Yere çarptığı anda hızın bileşenleri .

5:30 ·
v ... =vo,. =- 9--m/sn

Vy=Voy-gt=-g.
.
v-·ı2y·
g
·=-\12gy=-y'2X9,8X1000=-177 m/sn.
.
olduğuna göre, hızın değeri

/
v,..2 +v/=V~T
/ (500 ) 2
V=\. +(-177)2= 185,5 m/sn
•

ve dofniltusu ..
 179
t 8=..!ı.= -177 -3,186 8=72° 30'
_g Vx , 500
9
bulur. Yatayla yaptığı açı dördüncü bölgededir.
c) Düşme süresi

t =•y/2y
g
=· /2x 1600
V 9.,8 18 sn. dir.

6-8. 1024 m yükseldikte 240 m/sn llk hızla yatay olarak uçan· bir bombar-
c!ıman uçağı 80 m/sn llk hızla seyreden bir torpidobotu aynı doğrultuda takip edi-
yor. İsabet alması için bomba torpidonun kıç tarafından ne kadar uzakta bıra­
kılmıt olmalıdır.

v 0 x=240 m/sn. ilk hızla y=102~ m. yükseklikten bırakılan bomba-

nın düşüş süresi ·

y=__!_ gt2 den t=• [2y =•. / 2 X 1024 14.,4 sn. olur.
2 . Vg V 9,8
t=14,4 sn. de bombanın aldığı yatay yol
Xı=Vx. t=240X14,4=3456 m. olur.
Yine aynı .sürede yani t=14,4 sn. de, v=80 m/sn. sabit hızla hareketin-
de torpidonun aldığı yol.
X2=V. t=80X14,4=1~52 m. olur.
Bombanın, torpidoya isabet etmesi için, bomba torpidonun kıç ta-
rafından

X::::::Xı--'"-X.ı=3456--1152= 2304m.
uzaktan atılmalıdır.

s-,...e. Bir uçak, 1000 m yllksekllkten bir destroyeri takip etmektedir. Uçağın hı­
zı300 km/sa dır. Bombanın bırakılmasından itibaren, geminin isabetten ~
üzere rotasını dejiftlrmesl için . ne kadar. zamanı vardır f

Y= 1000 m. yükseklikten bomba bırakıldığına göre, yere vans za:.

mam
180
ı
y= 2 gt 2 den
. fiy" • /2xıooo·
t=v?=v 14,3sn.dır.
.
918
Destroyerin,· bombadan isabet almaması için t=14,3 sn. içinde rotasını
değiştirmelidir.

6--10. Bir top, yatay hız blle!jeni 80 m/sn, düşey hız bileşeni 100 m/sn olan
yuk:ı.rı yönelmiş bir ilk hızla atılmıştır. Topun (a) 2 sn, 3 sn, 6 sn sonraiı:i konum
ve hızım bulunuz. (b) Yörüngenin en yüksek noktasına. ulaşması için ne ;,adar
stlro geı-ekir'l (c) En yüksek noktanın yerden yllktzekllği ne kaılardır'? (d) Topun
ilk dtlzoyine dönmesi için gereldi stlre nedir? (e) Bu süre içinde yatay olarak ne
kadar yol giderT

a) Vox=80 m/sn, v01 =100 m/sn ilk hıza sahip topun t=2 sn so-
nundaki konumu
x=vx. t=80X2=160 m.

y=Voyt- ! gt2 =100X2- ! X9,8X27 =180,4 m.

hızın bileşenleri ise

Vx=Vox=80 m/sn.
Vy=Voy-gt=100-9,8X2=80,4 m/sn. olur.
Bileşke hız

V= v'v/+v/=\/(80)"+ (80,4) 2 =113,4 m/sn. dir.

t == 3 sn. sonundaki konumu
X=Vx. t=80X3=240 m.
1 1
y=v0 y~- 2 gt 2 =100X3- 2 x9,8X9=255,9 m.

hızın bileşenleri

Vx=Vox=80 m/sn
Vy =V0 y-gt= 100-9,8X3=70,6 m/sn.
bileşke hız ise
v::: ,Jv/+v/=y'(80)2+ (70,6)2=106,7 m/sn.
bulunur.
 181

t=6 sn. sonundaki hız bileşenleri

Vx=Vox=80 m/sn.
Vy=Voy-gt=100-9,8X6=41,2 m/sn.
bileşke hız ise
. '

V:::: yv,/+Vy 2 =y(80) 2 + (41,2) 2 =89,98 m/sn.

t=6 sn. şonundaki konumu
X=Vx. t=80X6=480 m.

y=vo 7 • t - !. gt2 =100X6- -~ X 9,8X62 =423,6 m. dir.

b) Yörüngenin en "yüksek noktasında, hızın düşey bileşeni sıfır olur.

Yani v7 =0 dır.
Vy=Voy-gt=O
Buradan t 'yi çözersek
Vay 100
t= g - 9 , 8 =10,2 sn. bulunur.

c) Cismin t=l0,2 sn. de ulaştığı en. yüksek noktanın yerden yµk-

sekliği

v=vo 7 t--} gt =100Xl0,2--}x9,8X(10,2)2=510,2 m. dir.

2

d) Top, en yüksek noktaya tçik = 10,2 .sn. de çıktığına göre, aynı za-
manda da yere inecektir, Yani t 1n=10,2 sn. olur. Buna göre, hareketin
toplam süresi
t=tçik+tın=l0,2+10,2=20,4 sn. olur.
e) t=20,4 ·sn. de aldığı yatay yol
X=Vx. t=80X20,4=1632 İn. olur.

6-lL Bir beyzbol topu, beyzbol sopas_ından yatayla 80- llk açı yaparak frrh-
yor. Top 400 m uzakta bir oyuncu tarafından tutulduğuna göre,' (a) Topun ilk 1uzı
ne kadardır? (b) En fazla hangi ytlksekllJe cıJmuıtirf (c) Havada ne· kadar kal-
UJU'1rf
182

a) Topun menzili R=400 m, atış açısında. 8=30° olduğuna menzil

ifadesinden faydalanarak topun ilk hızını bulalım.

R - 2vo
-
. sin 8 . cos 8 d en vo-
---''-------
g -
V Rg
2 sin 8 • cos . 8

400X9,8 , / 400X9,8
Vo= 67,5 m/sn
2 • sin 30° . cos 300 V 2X0,5X0,86
elde edilir.
b) Yörüngenin en yüksek noktasında hızın dilşey bileşeni sıfır olur.
O halde

Vy=V0y-gt=0 dan çıkış süresi t= v~,: dır. Bunu

g

y=vo1 t - ; gt 2 de yerine koyarsa~,, maksimum yükseklik için,

y=Voy•
v
;y - 21 v 2 v
g. ;~ = 2: 2 vo'sin 2 8
------ elde edilir.
2g
Değerleri yerine koyarsak
(67,5) 2 • sin 2 30°
Y.aıaıı:= 9 ,8 X 2 · 58,12 m. buluruz.

· c) Topun havada kalına siiresi

R=v.,. t den t=~= R 30•

Vx V0 COS

t·= 67 54 00O 6 9 ,88 sn. d'ır.

, X,

6-12. Bir golf topunun hızı, 200 m/sn dir ve yatayla 8'1° lik açı yapmaktadır.
Top, yatay uzaklığı 800 m olan bir noktaya düştüğüne göre, atılan düzeyle, düş­
me düzeyi arasındaki yükseklik farkı ne kadardır 'l Topun düştüğü noktadaki hızı
nedir'/

Va=200 m/sn değerde ve yatayla 8=37" açıyla atılan topun, x=800

m. yolu alması için geçen silre

X=Vx. t=Vo. cos 8. t den

 183

t= 800 800
X 5 sn. olur.
Vo. COS 0 200. cos 37• 200X0,8

t = 5 sn. de topun yerden yüksekliği,

y=Voy. t- ;- gt =Vo. sin 0, t----} gt

2 2

1 .
y=200X. sin 37°X5-.- 2-x9,8X52 =477,5 m. dir.

Topun düştüğU noktadaki hız bileşenleri

Vx=V0 COS 37°=200X0,8=160 m/sn.

V1 =V0 y-gt=V0 sin 37°-gt=200X0,6-9,8X5=71 m/sn
olacağından topun hızı

V= v'vx 2 +v,2=y(160)2+ (71)2= 175 m/sn.

elde edilir.

6-18. Bir beyzbol oyuncusu, topu en fazla 200 m uzaklığa ulaştırablldlğlne

göre, bu topu en fazla hangi yüksekliğe çıkarabilir 'l Topun her ·ikl atışta da aym
llk hıza sahip olduğunu kabul ediniz.

20 • sin 2~
R = v--:.---menzı .1
ifadesinde, menzilin maksimum olabilmesi
g
ıçın sin2~=1 veya ~=45° olması gerekir. sin2~=1 olunca maksimum
menzil
v2
R= 2; olur.
R:;: 200 m. olduğuna göre, topun ilk hızı

Vo= v'R. g=y200:><g

bulunur. Bu ilk hızla yukarı doğru atılan topun ulaşabileceği maksimum
yükseklik

100 m. olur.
184
6--14. Bir futbolcu, yatayla 37° açı yapacak şekilde topa vuruyor ve top 15
m/sn llk ilk hızla fırlıyor. Vuruıı doğrultusunda 30 m · uzakta bulunan ikinci bir
oyuncu, · topa vurulur vurulmaz onu karııılamak üzere koşmağa başılyor. İkinci fut-
bolcunun topu yere düııerken yakalaması için hızı ne olmalıdır 'l

Yatayla 0=37° açı yaparak v =15 m/sn0 hızla fırlatılan topun men-
zili
2v 2o sin O cos 8 2 . (15) 2 • sin 37° . cos 37° 2X225X0,6X0,8
R 9,8 9,8
g

R =22 m elde edilir.

Topun R=22 m. yolu alış zamamm hesap edelim.
R=vx. t=v.;. cos 37°. t den
R 22
t 15 XO,S .1,83 sn. bulunur.
Vo. COS 37°
Oyuncu atış noktasından 30 m. uzakta olduğuna göre top yere düşme­
den yakalayabilmesi için topu1¼ yere çarpış zamanı olan t =1,83 sn. de
yolu koşarak alması gerekir. Buna göre oyuncunun hızı
S=30-R=30-22=8 m.
s 8
v=t=ı,~3 =4,37 m/sn. oiur.

6--15. Bir beyzbol topu. yerdeıı 1,2 ırı yüksekte, yatayla 45° açı yaparak beyz-
bol sopasından fırhyor ve tiıaııtığı yatay uzaklık 120 m oluyor. Topa vurulan yer-
den 108 m uzakta 9 m yüksekliğinde bir tahta perde bulunduğuna göre, bu atış,
oyuncunun tam devrine miisalt midir f

Yatayla 45° açı yaparak atılan top R=120 m. menzile ulaşabildiği­

ne göre, menzil ifadesinden faydalanarak topun ·ilk hızını bulalım.

Şek. 6-1
 185

v 2O sin. 28 d
R =-~---
g . en

120 X 9,8
o-v ·sin 20 -
V -• / Rg -
sın 90°
34,3 m/sn elde edilir.

Yörünge denkleminde x=108 m:. kqyarak y 'yi bulalım.

1
1 y=x tgcx-- x 2
g --=---=-
2 v 2o cos 2 cx
dir. Değerleri yerlerine koyalım

1 (108) 2
y=108. ı-2
-. 9,8 1 =108-97,16=10,84 m
(34,3) 2 ·2

bulunur. O halde beyzbol topunun, sopadan ayrıldığı noktanın düzeyin-

den 108 m uzaklıkta yüksekliği 10,84 m. dir.. Top yerden 1,2 m. yüksek-
ten atıldığına göre, topun yerden yüksekliği

10,84+1,2=12,04 m.
olur. Tahta perdenin yüksekliği 9 m. olduğuna göre top tahta perdeyi
aşacaktır.

6-16. Bir a topu, O noktasından yatayla 87° açı yapan bir doğrultuda gide-
cek tekilde vd='700 cm/sn llk bir ilk hızla atılıyor. O dan 800 cm uzakta bqka bir
B topu, yatayla · 87° açı yapan bir doğru üzerinde, A harekete ba3larken serbest
bırakılıyor. (a) B, A ya çarpıncaya kadar ne kadar lnmlıı olur'l (b) A, B ye çarp-
tığı zaman hangi yönde hareket etmektedir? (Şek. 6-12 ye bakınız).

a) Atılan iki top C noktasında karşılaşırlar. OBD üçgeninden

0D=300Xcos 37°=300X0,8=240 cm.

Şek. 6-2
186

bulunur. O halde A topu, B topu ile çarpışana kadar yatay doğrultuda

x=OD=240 cm. yolu alır. Bu yolu alış zamanını bulalım.-
x=vx. t=vo. cos 37. t den
X 240 3
t
Vo COS 37 7 sn. elde edilir.
700X0,8
3
B den serbest bırakılan top, t= 7 sn de C noktasına geldiğine göre,
B topunun çarpışıncaya kadar aldığı yol,
1
BC=h= 2 gt 2 den

h= 21 .980 .'(73 ) 2 =90 cm. e_lde edilir.

b) Topun çıkış :zamanını l:mlalım. Top maksimum yüksekliğe_ ulaş­

tığı zaman v Y = O olacağından

V 7 =V01-g tçık=0 olur. Buradan

Voy sin 37° 700X0,6, 3
tcık =--
g
=---------
Vo
g 980 =,r sn. bulunur.
Toplam çarpışma zamanında t=tç,1< olduğuna göre, çarpışma anında A
topu maksimum yüksekliktedir. Çarpışmadan sonra . düşmeye başlaya­
caktır.

· 6-1'7. Yatayın üzerinde 60° llk bir açı ile fırlatılan bir cisim, 80 ni uzakta
bir binanın duvarına çarpıyor. Çarpma noktası atıldığı düzeye nazaran 48 m yük-
sekte bulunmaktadır. (a) Cismin fırlatılma hızını, (b) Binaya çarptığı noktadaki
hızın şiddet ve doğrultusunu bulunuz.

a) Yatayla 60° açı ile fırlatılan cisim x=80 m. uzaklıktaki bir du-
vara çarptığına göre,

X=Vx. t=V0 , COS 60°. t=0,5. V0 • t

den duvara çarpma süresi
t=--x__ 80 160
0,5. Vo 0 , 5 X V.0 =--
Vo
olur.

Bu süre içersin~e top y=48 m. yükseldiğine göre

 187

y=Voy t - ! gt2 =v0 sin 60°. t - ! gt 2

ifadesinde değerleri yerine koyup v 0 hızını bulalım.

160 2
48=voX0,86X--- - 12 X9,8X (160
- )
Vo v0
48 V0 2 =137,6 v 2-4,9X (160) 2
0

89,6 V0 2 =125440

vo=' /ı 2544 o 37,4 m/sn. elde edilir.

V 89,6
b) Cisim, •binaya.
. 160 160
t = Vo= 37~4= 4,3 sn.
de çarptığına göre, çarpma anında hızın bileşenleri,

Vx=Vox=Vo. cos 60°=37,4X0,5=18,7 m/sn.

Vy=V07-gt=v0 sin 60°-gt:::;37,4X0,86-~,8X4,3=-10 m/sn
ola cağından, hızın değeri

V= v'vz2+v,2=v'(18,7)2+ (-10) 2 =21,2 m/sn.

doğrultusu ise

yatayla yapılan açı dördüncü bölgededir.

6-18. (a) Bir merminin, düşey doğrultuda 400 m

yükselebilmesi için ilk hızı
ne olmalıdır? (b) Tüfek düşey doğrultu Ue 45° llk acı yaptığına göre aynı yük-
. sekllğe çıkacak mermlnln llk hızı rıe olmalıdır? (c) Her iki atışta, merminin en
yüksek noktaya varması için geçen süreler nedir? (d) 800 km/sa lık hızla uçan
bir uçak aynı sürede ne kadar yol alır 'l

a) Merminin son hızı sıfır olduğu zaman maksimum yüksekliğe ula-

şır.

V2 =V0 2-2gh=O dan v 0 '=v'2gh olur.

188
Mermi h = 400 m yüksekliğe çıkabileceğinden, i~k hız
v0 = -ı/2 gh=y2X9,8X400=88,5 m/sn olur.

b) vy=Voy-gt=O dan t =Voy

g d egerı
- .

y=Voy t--½ gt 2 ifadesinde yerine koyarak

V07 = v2 gy elde edilir.

y = 400 m olduğuna göre
v 07 =v 2X9,8X400=88,5 m/sn ve ilk hız
v - Voy 88 , 5 = 126,4 m/sn 1~lde •dilir.
o- sin 45" 0,7

c) Düşey doğrultuda merminin yükseline zamanı,

Vo 88,5
t=g= 9 ,8 =9 sn.

Eğik atışta çıkış süresi ise,

t= Voy =SB,5 =9 sn. olur.

g 9,8
300X103 250 ,
d) v 0 =300 km/sa= 3600 3 msn.

hızla hareket eden bir uçak t = 9 sn. de

250 •
x=v. t=-3- . 9=750 m yol alır.

6-19. Bir uçaksavar topunun nanilwıu, yatayla '70- açı yapıyor. Top menni•:
alnbı,
namludan çıkıt hızı 40 m/sn dir. Merminin 10 m yükBekte patlaması için,
mermi tapaeı atııtan ne kadar zaman sonra ateı,Jemnelidlr?

Yatayla 70° açı yaparak v0 =40 m/sn ilk hızla atılan top mermisi-
nin y = 10 m. yüksekliğe çıkabilmesi için geçen süre
1
y-voy t- 2 gt2 den
 189

10=40Xsin 70°xt- ~ x9,8xt 2• Buradan da

4,9 t 2-37,6 t+10=0

elde edilir. Bu denklemin kökleri
t,=0,28 sn. t~=7,4 sn.
bulunur.

6-20. Bir mermi, yatayla 158° yapacak. şekilde 80 m/sn Uk bir ilk hızla atı­
byor. (a) Bu merminin üç saniye içinde gittiği yatay uzalığı, (b) Aynı sürede çık­
tığı yüksekliği ve (c) Uçüncü saniyede hızın yatay .ve düşey bileşenlerini bulunuz.

a) 8=53° açı altında ve v 0 =80 m/sn. ilk· hızla atılan merminin

t = 3 sn. de gideceği yatay uzaklık,

x=80. cos 53°. 3=80X0,6X3=l44 ~- olur.

b) t = 3 sn. de çıktığı yükseklik

y=v09 t- ~- gt 2 =v0 sin 8. t - f gt2

y=SO. sin 53°. a--½-. 9,8. 3 =:1,47,9 m. dir.

2

c) t=3 sn. sonunda hızın ·yatay bileşeni

Vx=Vo:ı:. cos 53"=80X0,6=48 m/sn.

düşey bileşeni ise
V:,=Vo:,-gt=Vo sin 53°-gt::::::SOX0,8-9,8>.<3=34,6 m/sn
olur.

62-2L Bir havan topu, lSS°. 11k ıi.tıı açısı ve 10 m/sn llk hızla bir mermi atıh
yor.- Bir tank, 10 m/snllk bir hızla, yatay olarak havaya doğru gelmektedir. Mermi-
nin tanka isabet etmesi için, havanın ateılenmesl anında tank. ne kadar, ~ t a
bulwımalıdır f

8=53° atış açısı ve v =10 m/sn hızla atılan havan topunun ·menzili
0
190
R =2v20 • sin 8 . cos 0 2.102 • sin 53° . cos 53• 2xıooxo,sxo,6
9,8 m.
g 9,8 9,8
bu menzile ufaşma zamanı ise
R = v t = Vo • cos 53° • t
z den
R 9,8
t 1,63 sn. bulunur.
v0 • cos53 l0X0,6
t=l,63 sn. v=lO m/sn hızla hareket eden tankın alacağı yol,
x=v. t=lOXl,63:;:::16,3 m
olacağından, tankın isabet alabilmesi için, ikisinin arasındaki mesafe,

olmalıdır.

6-22. Bir havan topu mermisinin, namlusundan çıkış hızı 100 m/sn dir. (a)
Havanla aynı düzeyde ve 800 m uzaklıkta buluna.n bir hedefi vurmak için iki
atı!f açısı bulunuz. (b) Her iki yörüngenin tepe yüksekliklerini hesaplayınız ve (c)
Her lld yörüngede, merminin uçu!f sürelerini bulunuz.

a) Hedefi vurmak için hedefin merminin yörüngesi üzerinde olma-

sı gerekir. Yörünge denklemi
· 1 x2
y=xtg 8'- 2 g v20. cosı 0 dir.

ı+tğ 2 0 = cos\ 8

eşitliği göz önüne alınırsa yörünge denklemi

1 x2
2 g ~ (l+tg2 8)
y=xtg 8- ---'--
Vo
şeklinde olur.

Hedef havan topu:yla aynı düzeyde olduğuna göre y=O dır.

x=300 m ve V0 =100 m/sn olarak veriliyor.

Dejerler yerine konulursa

1 300>2 (1 +tg·2 8) veya

0 -300·
- • t g 8- 2 . 9,8 <
(lOO):.ı

44,1tg28-300tge +44,ı = o
 191
denklemini elde ederiz. Bu denklemin kökleri bize istenilen iki açıyı ve-
rir. Bu acılarda ·

tg 81= :~~ =0,14966° 8~=8° 30'

tg 82= 2: : 4 =6,6530~- 82=81° 30' dir.

,1 .

b) Yörüngenin tepe yüksekliği

v 2 sin 28
H=Yma:ı: o2g

eşitliğinden bulunur. 81 atış açısı için

Hl = v o sin 8 (100) 2 • (O,15)2 104 • ·225 . 10-:- 4
2
2g 2 . 9,8 19,6 11 •48 m •
ve 82 atış açısı için
v 20 sin 2 82 (100) 2 • (0,989) 2
H2= ----,--- 499 m
k ~X~8 ~

-vosin O
c) Uçuş süresi İuçuı=2trıkıı=2x - - - dir.
g

81 açısı için t .. 2X100X0,15 3,06 sn.

l 9,8
2 X 100 X 0,989
82 -açısı için t2 9,8
20,18 sn. olur.

8-28. Namludan çıkıt hızı 1200 m/sn ·olan bir mermi ateşleniyor. Bu mermi
ile silahtan yatay uzakbğı 1000 m olan 980 m yükseklikteki bir Jıedefln vurııJınau
istenilmektedir. ,ınaıun en küçük atıı 8')ısını bulunuz.

x =vO cos 8t den t =

X
8 değerini
Vo COS

y =v 0 sin 8 • t - ! gt2 ifad';)sinde yerine koyalım.

. X 1 x2
y=vo.alnO ·v0 cos8 -2 g.V2ocos8
192

1 x2 1
y=x tg 9 - 2 g v20 · cos2 8

co! 28 =1+tg2 9 olduğuna ğöre

1 x2
y=x tg a.:.._ 2 g vıD (1+tg2 8)

gxıtgs&-2xv20 tg8 + gx2 + 2yv20 = O elde ederiz.

x=JOOO m y=980 m. v =1200 m/sn.
0 değerleri yukar-
da yerine konulur ve tga çözülür.
9,8 X 106 tg2 8-2 X 144 X 107 X tg 8 + 9,8X lt,6 + 2X 980 X 104 X 144=0
49tg2 &-14400tga + 14161 =o

t O _ 7200+V6184Xl04 -693889
g 1,2- 49

tg8=1 8 = 45° bulunur.

6--24. Bir bombardıman uçaiı, yatayla IJS 0 açı yaparak pikeye geçiyor ve 2400
m yükseklikte iken bir bomba bırakıyor. Bombanın atışından 5 saniye sonra yere
çarptığı görülüyor. (a) Uçağm hızı m/sn olarak ne kardadır? (b) Bomba düşme
sırasında yatay olarak ne kadar yol alır? (c) Bomba yere çarparken hızının yatay
ve düşey· bileşenleri nedir?

a) Bombanın hareketi, yatay doğrultuda sabit hızla düzgün doğru

hareketle dü§ey doğrultuda sabit ivmeli bir hareketin bile§kesidir. Bom-
ba düşey doğrultuda v ilk hızı ile a§ağı doğru atılmış ve 2400 m. uzak-
0 ,.

lığı 5 sn. de alarak yere varml§tır. Buna göre hareket denklemi

h=v0 t+ ! gt2 dir. Buradan

h--·1-gt2
2 2400-4,9X52
Vo=---t-- 455,5 m/sn.
5
bulunur.
b) Yaiay doğrultuda bombanın aldığı yol,
X=V0 xt=455,5X5=2277,5 m. olur.
 193
c) Hızın, yatay bileş~ni sabit ve değeri

V,.=V~. cos 53°=455,5X0,8=364,40 m/sn.

dii§ey bileşeni'·

6-25. 15 kg hk bir taı, şlddetll .blr rüzgarda, bir uçurumdan bırakıhyor. BUz-
gAr düııme sırasınca tap. sabit 10 n luk kuvvet_ uyguluyor. Taıjuı yörüngesi doğru
mu, parabol mil veya kan&ık bir eğrimid!r'? Açıklayınız.

Taşın hareketi iki sabit ivmeli hareketin bileşkesidir. Bu hareketler;

l°-Rüzgarın uyguladığı yatay 10 nt. luk kuvvetin· taşa verdiği

F 10 2 / 2 ı·k .
&=m=l5=a m Sn l ıvme

ile yatay doğrultuda düzgün hızlanan. bir hareket. 2°-Kcndi ağırlığının

etkisi ile yaptığı serbest düşme haıeketicıir. Bilindiği gii..ıi, serbest dti§-
me sabit ivmeli bir harekettir ve ivme. «g> dir.

Oy

ıeıc.e-:.a

Taım hareketi bu ·iki hareketin ·bile§kesi olan sa.bit ivmeli bir hare-
kettir. . harekette. ivme
Bileiik

v'(: r
.

R=Va2,.+g2 = +(9,8)2=9,82 m/sn2

dir. Ta§ bu ivme ile düzgün bızJanan doğrusal bir hareket yapar. Şekil
bileşke hareketi ve bileşenleri. gösteriyor.
F.n
194
6--26. Bir top, Şek. 6--24 de görüldüğü gibi 160 m derinlikte bir uçurumun
192 m gerisinden, yatayla 87° açı yapacak şekilde, bir v 0 hızı ile fırlatılıyor. Bu atış­
ta, top tam uçu.,ınıun kenarından geçiyor. (a) Ik hızı, (b) uçurumun dibinde to-
pun düştilğu noktanın uçurum kenarına olan yatay x uzaklığını bulunuz.

a) 37° açı ile atılan top R= 192 m. menzile ulaştığına göre. menzil
ifadesinden ilk hızı bulalım.

Şek. 6-4

R= 2v2 o sin 8 cos 8 den

. g
• / Rg • / . 192 X 9,8
Vo;: V2 sin 8 cos 8 = V 2 . sin 37cos 37

v0 =44,3 m/sn. bulunur.

b) Top uçurumun kenarından geçerken hızı, ilk hızına eşittir. To-
pun uçurumun kenarından, dibine ulaşma zamanını bulalım. Topun her-
hangi bir t anında bulunduğu noktanın ordinatı

y-= V0 yt--½- gt2 =v0 • sin 8. t - ! gt2

<lir. Burada Y=-160 m (eksi işareti noktanın referans yüzeyinin al-

tında olduğunu gösterir).
v 0 =44,3 m/sn ve 8=37° olduğuna göre

-160=44,3Xsin 37°Xt-- ! X9,8Xt2

olur. Bu ifadeyi düzenlersek

4,9t2-26,58t-160=0 ve buradan da
t=9 sn. elde edilir.
 195
Topun düştüğü noktanın atıldığı noktaya uzaklığı

Xı =Vxt=Vo. cos 37°t::::::44,3X0,8X9= 6,63 m. olur.

Uçurumun kenarına olan yatay uzaklık ise
x =318,96-192=126,96 m. dir.

6--27. Bir ok, 50 m/sn llk bir hızla, yatayla 53°· llk açı yapacak şekilde 96 m
yükseklikte bir uçurumun kenanndan fırlatılıyor. (a) Okun atılışından tlç saniye
sonra hareket yataya nazaran yukarıya mı aşağıya mı yönelmiştir? (b) Ok uçu-
rwnun altına indiği zaman· hızının şiddeti ve doğrultusu nedir?

a) v0 =50 m/sn lik ilk hızla ve yatayla 0=53° açı yaparak atılan
okun maksimpın çıkış zamanını hesap edelim. Ok mak~imuma çıktığı
zaman V7 =0 olur. O halde

Şek. 6,---5

t __ Voy = _v 0 sin8 __ 50Xsin 53" 4,.O$ sn.

g g g
bulunur.
Okun çıkış zamanı 3 sn. den büyük ·olduğuna göre, atılışından 3 sn.
sonraki hareketi yukarı doğrudur. ·
b) Okun; ucurumun dibine inme zamanı bulalım.

~=Voy t - ! gt 2=vo sin 8 t - ! gt2

-96=50. sin 53". t - !. 9.8. t 2- den

196

4,9 t 2-40 t-96=0

t _20+\!'400+407,4 20::ı:29,5
'1 ' 2 - 4,9 4,9
t=l0.1 sn. bulunur.
Uçurumun dibinde, hızın bileşenleri

Vz=Vo:ı:=Vo, COS 53°=50X0,6=30 m/sn.

V:,=Vo:v-gt=Vo. sin 53°-gt=50X0,8--9,8X10,1=
. -58,98 m/sn.
hızın değeri,

doğrultusu

tg8=.!L= 5 s,9s =~1,966 8=63" ve

v~ - 30 . dir dör d..
llllC ü
bölgededir.

6-28. Bir adam, SO m/sn lik sabit hızla giden bir arabanın . ttzerlnde bulunu-
yor (Şek. 6-6). Bu adam, attığı topu elibden 16 ·ın yukarıda !ıuluııan düşey• bir
çemberden yatay doğrultuda geçirmek istiyor. Topu kendine giire .ıo m/an · lik
hızla fırlatıyor. (a) Top~ ilk hızının dür:ıey biler:ıenl ne olmalıdırf 'b) Top atıl­
dıktan ne kadar zaman sonra çemberden· geçer? (c) Topun atıldıjı noktanuı çenı.­
berden olan yatay uzaklığı ne olma!ıd!.1'?

a) Topun 16 m. yükseklikteki cemberden yatay doğrultuda geçmesi

istenildiğinegöre, topun ulaşacağı maksimum yükseklik

-- ........ ...,

§ek. 6-6

Ym•:ı:=16 m. olur.
 197 •

Vo 9 2
Ymaz= 2 g olduğundan

- Voy =v2g Ymax=V2X9,8X16=17,7 m 1sn bulunur.

b) Cemberden geçiş zamanı, çıkış süresine eşit olacağından

Vo1 -g t =O g -_ 17,
d en. _t -_ Voy 7 - l S b l
9, 8 - , .sn u unur.
c) Topun atıldığı noktanın halkaya yatay uzaklığı bulmak için v:ı:'i
bulmamız gerekir.
Bileşke hız v.=40 m/sn, V0 y=17,7- m/sn olduğuna göre

sin0= v;; =1: { =0,44 0=26° 6'

cos e=o.898 olur. o halde

Vox=V0 • cos 8=40X0,898=35,92 m/sn. bulunur.
Vax=35,92 m/sn. topun arabaya göre yatay hız bileşeni, ayrıca ara- '
banın da x doğrultusunda Varb=i0 m/sn•hızı olduğuna göre; topun yatay
hızı
Vx=V0 ,.+Varb=35,92+30=65,92 m/sn. dir.
Topun atıldığı noktanın çembere olan yatay uzaklığı

X=Vxt=65,92Xl,8=118,66 m. olmalıdır.

8-29. t=O anında bir cisim doğuya doğru 10 cm/sn llk hızla hareket etmek-
tecllr. lklııcl saniyede 14 cm/sn llk hızla doğuya nazaran 25° kuzeye yönelmiı, bu-
lunuyor. Grafik yolla hızın değişmesinin büyüklük ve doğrultusu ile ortalama ivme-
BiR ı,lddet ve dotrultusunu bulunuz. ·

Ortalama ivmeyi, hızın birim zamanda değişim miktan olarak ta-

___,_ biliri"
DJ.UUAya At d e .u.t=
z. a= AV " 1 . " 1
ıse a=.u.V o ur.

Şek. 6-1
198

Grafikte 0,4 cm ı cm/sn. yi gösteriyor. Ölçeğe göre A.v=6,633 cm/sn2

ve v2 ile yaptığı açı 0=65° 18'dir.
a.=6,633 cm/sn2
6-80. Dünyanın güneş etrafında (dairesel kabul edilen) yörüngesinin yarıça­
pı, 98.106 mildir ve dünya bu yörüngeyi 865 günde dolanmaktadır. (a) Dünyanın
bu yörüngedeki hızı, mil/sa olarak ne kadardır 'l Dünyadan güneşe yönelmiş rad-
yal ivmenin değeri m/sn• olarak nedirf

a) Yörüngenin yarıçapı R=93Xl06 mil ve dönme hareketinin peri-

yodu T=365 gUn =365X24 saat olduğuna göre hız,
2rcR 2X3,14X93Xl06
v=,y-= 365 X 24 66705 mil/sa bulunur.
b) Radyal ivme,
v 2 (66705) 2
a =R= 93 X 106 47,8 ~il/saat 2•
47,8X1609,4
a= (3600)2 m/sn2 =59xıo- 4 m/sn 2 olur.

6-81. Kopma sının, 500 newton olan 1 n boyunda bir sicime bağlı 1 kg lık
bir taş, siirtUnıneslz yatay bir masanın üzerinde döndürülüyor. Sicimin öteki ucu
sabit tutulmaktadır. Taı,ın, cisim kopmadan ulaşabileceği en büyük hız ne ka-
dardır?

Sicimin kopma sının P = 500 nt. olduğuna göre,

P 500
P=m.a a=-=--=500 m/sn 2 ivme değeri
m 1
bulunur. Cismin hızı ise
v2
a=R den v=vaR=v'500X1=22,36 m/sn olur.

6--32. Bir gramofonun tablası '78 devir/dak. sabit hızla dönmektedir. Plak
üzerine konulan bir cisim, merkezinden 6 cm den daha küçük uzaklıklarda kay-
madan durabiliyor. Cisimle plak arasındaki sürtünme katııayısı ne kadardır?

Plak üzerine konan küçük cismin kaynaması için merkezcil kuvvet--

le sürtünme kuvvetinin birbirini dengelemesi gerekir. Buna göre,
 199

mv'J. y2
--=µmg ve buradan µ =-- olur.
R Rg
v yerine eşiti olan wR değerini koyarsak, sürtünme katsayısı

w2R 2 w2 R
µ= Rg =g olur.

78
w=21tf=2X3,14 60 =8,16 rad/sn, R=6 cm.

değerlerini yerine koyalım,

.(8,16)2 X 61
µ= 980 0,407 elde ederiz.

6---SS. (a) Şek. 6-8 deki askı sichninin dü!lfeyle 45° lik açı yapması
için, sis-
tem dilıe:, ekseıı etrafında saniyede kaç dönme yapmalıdır'? (b) Bu dönme •ırıı­
suıda slclmdekl gerUiın ne olurf (Veriler. L=20 cm, •=10 cm, m=200 gr).

a) Şekilde görüldüğü gibi cisme tesir eden kuvvetler, yeterki T ge-

rilimi, cismin w ağırlığı ve F merkezcil kuvvetidir. Cisim v sabit hızı ile
yatay dairesel hareket yapmaktadır.
Şekilden

1
1
1

o
,---.-~~---
1
I

oı---,
1
F
-----
~ w
Şek. 6-8.

T. sin 8=w=mg (1)

mv 2
Tcos8=F=ır- (2)

olur. Bunlar taraf tarafa bölersek

200

gR
tg 8 = - 2- ve buradan da
V •

v=• / Rg (3) bulµnur.

V tge
Yine şekilden dairenin yarıçapının

R=a+x=a+L. sin 8 olacağı kolayca görülür.

R nin bu değeri (3) de yerine konulursa,

v=• /g(~+L8 si~8)

V · tg
olur. Açısal frekansı v= Rw dan çekersek

w= ; = a+Z sin8 Vtg8 (a+gL sinO)

elde ederiz. a=lO cm, L:::::~O cm ve 8::::::45° değerlerini yerlerine konulur-
sa,

w=
.
V tg 450 (l0
l / .
+
980
20
,,-- ·
sin 450) ~ v 40,83 = 6,39 rad/sn veya

w= 62•39 dev/sn=l,01
. dev/sn. elde edilir.
-ı;

b) (a) da (1) denkleminden

T- mg - 200X980 =2,Sxıos din

- sin8 - sin45°
bulunur.

6-84. Şek, 6-9 dakl 8 n lık cisim, düşey Sis-bir ı;ubuğa .Ud sicimle bağlıdır.
tem çubuk etrafında dönerken ı,ekllde görüldüğü gibi gerlbnektedlr. Vsttekl_ (a)
&lclındekl gerillmln 16 n olması için, dakikadaki dönme sayısı ne olına.lıdırf (b)
Bu ı,artlarda alttaki slclırwekl gerlllm ne olur f

a) Şekilde ·görüldüğU gibi cisme tesir eden kuvvetler, iplerdeki T 1 ·

m.v2 .
w agırlıgı ve F= R- merkezcil kuvvettir. Ci-
• • w w
ve T 2 gerilimleri, cısmın

sim. v sabit hızı ile, yatay dairesel hareket .

yapmaktadır. Şekilden
.
 201

Şek. 6-9

T1:,=T27+W (1)
mv 2
Tı:ı +T2:ı =ır- (2) bulunur.

Tıx=Tı. cos 8 T2x=T2. cos 8

Tı 1 =Tı. sin 8 T21 =T2=Ta. sin 8 olduğundan

T1,sin8=T2,sın0+w (3)
mv2
Tı cos8+T2 cos 8=R (4)

(3) den
.
T~=T·--
~ .
~
- sın e.

· değerini çekip, ( 4) de yerine koyalım :

. m~
Tı cos e+ Tı cos 8-w coti 8=R

v=v (2 T 1 cos8-: cotğ8) R

olur. v nin bu değeri w= T eşitliğıne götürülünce

w= V 2 T 1 cos8-w cotg 8 1
R
mx . o ur.
.
w 8
Tı=15 nt, w=B nt, m= g= 918 =0,81 kgr, R=3nı

3 3
cos8 = 5 ;::::0,6 ve cotg8 = 4 0,75 değerlerini yuka.r•
da. .yerine koyalım.
202

_, /2X15X0.6-8X0,75 _, ı 4 93 _ 2 2 d/
w-y 0,81X3 -v , - ' ra sn veya

w= 2 •2 X 6 0 dev/dak=21 dev/dak.
2-ıt

b) (4) denkleminden

·T:ı=Tı-~e =15-.§4-=5 nt.

sın
elde edilir.
-
5

6--85. Yatay bir Arazide 180 m yarıçapb bir virajın eyim açısı 50 km/sa•a· gö-
re yapılmıştır. Bu Virajı 90 km/sa bk hızla dönen bir otomobilin devrilmemesi için,
yerle laatlkler arasındaki stlrtlbınıe katsayısının en küçük değeri ne olmalıdırT
Btttttn kuvvetlerin, ara.banın ağırlık merkezine ·etkidiğini kabul ediniz.

Otomobile tesir eden kuvvetler şekilde görlilmektedir.

Virajın eğim açısı

m-g

Şek. 6-10

v2
tgO= Ra olduğundan
o

5X 10·1
-
vo=50 km sa=
1
3600 =500 125
35 =""g=13,9 m/sn

R =180 m. değerlerini yerine koyarsak

t 0= (13,9)2 = 193,21
0,109 bulunur.
g 18UX9,8 1764
Sürtünme kuvveti, şekilden f = ııN . cos 0 .,olur. Diğer taraftan
;ı

f+N sın =a ~ d
. 8 mv oIacagın an
 203
2
µ.N.cos8+N sin8 =rr; elde edilir.

N= mgO konulursa
cos
mg sinO mv 2
µ -- cosO+ı:ng--8-=-R
cos 8 cos
v2
µ= Rg - tg8 bulunur.

90X103 •
v=90 km/sa= 3600 =25 m/sn, tg8=0,109

değerleri konulursa
(25)2
µ= ısoxg,s - 0,109=0,354-0,109=0,245 elde edilir.

6-86. 2400 kg bk bir otomobil, 400 m yarıçaplı yatay bir virajı 40 km/sa lık
hızla dönüyor. (a) Oto~obllin devrilmemesi için, yolla lastkiler arasındaki stir-
tlburıe ka.tsayısmm en küçilk değeri ne olmalıdır 'f (b) Bu hız için yolun eyim acı­
sı ne ohnıılıdırf

a) Otomobilin yatay bir yolda bir dönemeci alabilmesi için gerekli

merkezcil kuvveti tekerleklerle yer arasındaki sürtünme kuvveti sağlar.
Yeni sürtünme katsayısı µ. ise

µmg=R
mv 2
olur. Buradan
v2
µ=-- bulunur.
Rg
4ox·103 ıoo
v=40 km/aa= 3600 m/sn=-9- m/sn, ·R=400 m

değerlerini yerine koyarsak

( 1~0 r
µ= 400X9,8 . O,OSl5
değerini elde ederiz.
204

b) Aynı hız için eğim açısı

v2
tg8=Rg =0,0315., 8=2"50' olur.

6-3'7. Yatay uçan bir uçağm dairesel bir turunu 2 dakikada yapması isten-
mektedir. (a) Uçağın hızı 400 m,/sn ise eyim açısı ne olur? (b) Uçağın yörUnge-
:S.hıln yarıçapı ne kl!,dardır? ·

a) Uçağın eğim açısı 8 ise

v2 .
tgO=-R dır.
g '
Bu eşitlikte R'yi bilmiyoruz. R yerine v=wR den

R =-wV değerini koyarak

tgO elde ederiz. ·'

2-ıe 2-ıe
v=400 m/sn ve w=--;_r-= 120 rad/m = 60-ıe rad/m

değerlerini yerine, koyarsak

' 'l'C
400X 60
tg8 2,136 8~65" bulunur.
9,8
b) Uçağın yörünge yarıçapı

V. 400
R=-=--=7643 m. olur.
w 1C
60

6-38. 400 km/sa. hk hızla pikeye geçen bir bombardıman uçağı pilotu, uça-
ğınıdüzeltirken düııey düzlem içinde dairesel bir yörünge çiziyor. (a) Yörüngenin
en alt noktasında ivmenin «'7 g» .yl geçmemesi için yörüngenin en küçük yarıçapı
ne olmalıdır r (b) ıso ıı ağırhğııldııkl pilotun yörüngenin en alt noktasındaki za.
birl ağırııp ne olur? ·
 205
a) Uçak, düşey düzlem içinde bir daire çizdiğine göre, ivmesi, mer•
2
kezçil ivmedir ve değeri a = ~ dir. Yörüngenin en alt noktasında
a=7 g olduğuna göre, yörüngenin yer çapı,

mv2
m.7g=R den.
v2
R= 7g olur.

400X103 . 1sn=-
v= 400 km /sa=~---m 1000 / d - .
3600 9-. m sn egerı
yerine konulursa

·R=----
(10~0 r 106
BlX 7 X 9, 8 =179,96 m. elde edilir.
7X9,8
b) mg=180 nt. ağırlığındaki pilotun, yörüngenin e,~ alt noktasın•
daki zahiri ağırlığı
w=ma+mg=7 mg+mg=S mg
w=8X180=1440 nt. ::-lur.

6-89. Bir top, lkl hafif sicimle Şek. 6-11 deki gibi tutturulmuıtur; Yatay
-•lclm kesilince, top salınıyor ·,•e B konumuna geliyor. Askı siciıninln B deki geri•
llmlnln, A dakl gerilime oranı nedir Y

Topa tesir eden kuvvetten şekilde görülmektedir. B konumunda ip

doğrultusundaki kuvvetler dengede olacağından,

Şek. 6-11
206
TB=mg. cos (l (1) olur.
A konumunda ise
TAX=mg, TA. cos 9=mg den,
mg
TA =--8 (2)
cos
elde edilir. (1) ve (2) ifadeleri taraf tarafa bölünürse
Te· mg cosd
- - =---"'---
TA mg
= cos28
cos8
bulunur.

6-40. Dünya ekvatorda g=O olacak şekilde dönse idi bir günlük süre ne
olurdu?

Ekvatorda g=O olabilmesi için, yerçekim kuvvetinin merkezcil kuv-

vete eşit olması gerekir.

mM ınv02
G -R-
2 - ---m'''o
- -R - 2 R
VJ

wo2 R =GM
R 2 o1ur.

GM ·
R 2 =go olduğundan

(ı)c;2R=g0 olur.
g 0 =978 cm/sn2 olduğundan

w0 2R=978 (1) dır.

t •

Diğer taraftan normal dönme hızına göre,

w 2 R=3,37 (2)
olduğundan, (1) ve (2) taraf tarafa oranlarına

w/ 978 wo ,f<ior.
7= 3, 37 =290 veya -;-= v 290~17 buluın,r.
 207

2TC
w=T bulunu_rsa

2rc
Wn. To T T
--"-·=-.-=17 --.=17 ve To= - olur.
tı.> 2r. To 17
T
T=24 saattir. O halde g=O olmas~ halinde bir günlük süre
24
To= 17 =1,41 saat olur

6--11. Bir adamın ekvatordaki ağırlığı, yaylı terazi kullanılarak 180 n bulun- '
muıtur. Bu değer dünya dönmediği zamanki gerçek ağırlıktan. ne kadar farklıdır?

Dünya döll1!1ediğinde adamın ağırlığı

mM
P=G aı

dünya döndüğünde ise

P'=Q~~ - mw2 R dir~

P-P'=moo2R olur.
(l) 2 R=3,37 C.G.S. olduğuna göre, ağırlık farkı

P-P' 18 ~:0
105 X3,37=619ÔO din=0,619 nt. olur.

: 8-42. Aşağıdaki sorular sık 1'ık sorulur. Uyduları dünya etrafuıdakl yörün-
gesinde tutan nedir ve uyduya yukarıda tutan nedir? (a) Bu sorulara vereceğiniz
cevaplar nedir? (b) Cevaplarınız aya uygulanabilir mi ?

a) Bir yer uydusu odaklarından birinde yerin bulunduğu eliptik bir

yörünge çizer. Bu eliptik yörünge daireye çok yakın olduğundan bir yer
uydusunun dariesel bir yörünge üzerinde hare~et ettiğini kabul edebiliriz.
Uyduya etki eden yegane kµvvet yerin uyguladığı gravitasyonel çe-
kim kuvvetidir. Bu çekim kuvveti uyduyu yörüngesinde tutan ve teğet-
.208
sel hızı doğrultusunda uçup gitmesini önliyen merkezçil kuvveti mey~a-
na getirir.
b) Ay'da yerin bir uydusudur. Yukarda söylediklerimiz Ay içinq.e
geçerlidir.

6-48. ,ooo lon yarıçaplı dairesel bir yörüngede dönen m ~Utleiı bir yapma
uydunun tam doJanmi sUreııl nedir? (Dtlnyanın ı.-utıesi=5,98.10u kg dır).

Adamın dairesel bir yörünge üzerinde dönebilmesi için gerekli mer-

kezcil kuvveti, yerle adam arasındaki ~ekim kuvveti sağlar. Buna göre,
mM
G R 2 =mc,.>2 R olur. Buradan da

w2 =i!! elde edilir.

G=6;67xıo-ıı m2 /kg. sn2 , M::::::5,98X10 22 kgr ve
R=8X103 km.==8X106 m.
değerlerini yerine koyarsa.lt,
2 6,67 X 10-11 X 5,98 X 1022
11oxıo- 11
w (8X10 6)3
(J)=88,26X10-6 rad/sn buluıpır.

Adainın dolanma süresi T

2-ıt
w=-
T
eşitliğinden çekilir ve ~ nm yerine bulunan değeri konulursa

T= !-ıt 88 , 2; ; 10 _ 6 71153 sn- 1 J:g; saat=19,76

olarak elde edilir.

8--44. ·D1bıyanm ekvator cİtl7Jemlnde dairesel · blr yörünge üzerinde dönecek

ıekllde,bir .uzay .platfomıu VeJ'B bir· uydu fırlatıbyor ve. bu uydunun dalma ekva-
torcl~ ıabit· .bir noktanın üzerinde kalması latenlllyor. Bu uzay platformunun 1,er-
deıı ~k1lfbı1 bulunuz. .
 209
Yerin yarıçapı R, uydunun yüksekliği h ise

mw 2 (R+ h) =G ,;:h) dir.

f
GM
g=w- ·a·
1 ı.
, 1

w2 ıR+h)=~~ 1 . h )-
g ( 1+-
R
2
olur.

h )-• 2h
( 1 +ır ~1- R alınırsa

w 2 (R+h)=g (ı- ~)
olur. Buradan h'ı çözelim.
c,l2R+w2 h=.g- 2 1;f .
(g-w 2 R)R
h (1)
w 2R+2g
elde edilir
Fırlatılan platformun daima ekvator üzerinde sabit bir nokta üze-
rinde kalabilmesi için aynı· açısal hızla dönmesi gerekir. Buna göre,
w 2R=3,37 C.G.S.

alabiliriz. w 2 R'nin bu değeri, R=6370Xl0 5 cm ve g~980 cm/sn2 de-

ğerleri (1) de yerlerine konulursa

h= (980-3,37) 6370x.105
3,37+2X980
h = 3168 X 105cm == 3168 km.
elde edilir.

8-415. Yerden 400 mil yukarıda, dairesel yörilnge de dönen, bir uydu: a\ıbnak
isteniyor. Uyduyu bu yörilngeye çıkaracak . uygun bir roket kullanıldığına göre,
uyduya yörüngeye teğet olarak verilmesi gereken hız nedir? Dünyanın yarıçapı
3950 mildir.

R, yerin merkezi ile uydu arasındaki uzaklık ve gh, uydunun bulun-

du~ yüksekJ,ikteki yer çekimi ivmesi ise, uydunun yerden 400 mil yu-
F, li
210
karda dairesel bir y~rlingede dönmesi için gerekli hızı, yerçekim kuv-
vetini merkezcil kuvvete eşitliyerek, yani
v2
m ır-=mg. den ~ulunur. Buradan

v= v'Rgh olur.
R=3950+400=4350 mil=4350X1609,4 m=7000890 m.
problem «44» den
2h ·
gn-=g ( 1- Ry )=g ( 1 2X400) .
3950 . =0, 2 Xg

değerlerini yerine koyarsak,

V= v'.7000890X0,2X9,8=·3704 m/sn.
 iŞ ve ENERJİ

İş Bir kuvvet bir cisme etkiyerek onu zıt bir kuvvete karsı hareket
ettirirse bir iş yapmış olur.
Genellikle iş, kuvvetle yolun çarpımına eşit olur. Ancak çoğukez uy-
gulanan kuvvet yol boyunca değişken olabileceği gibi kuvvet yönü ile
hareket doğrultusu arasında bir açı da olabilir. Bu nedenle !ş için genel
tanım denklemi

.......
dW=F.ds
denkleminin integralidir. Yani
s

w= / dw= /F.d-;.
o
Burda ds mesafesi, F kuvvetinin değerce ve yönce sabit kaldığını
varsaydığımız infinitezimal yol uzunluğu olur. F. ds çarpımı ise iki vek-
törün skaler çarpımıdır.
Bu çarpım.

+ +
F. s=FXsXcos8
değişimde skaler bir büyüklüktür.
Bizim problemlerimizde çoğunlukla kuvet yoldan bağımsız ve 8 açı­
sı da sabit olarak verilir. Bu koşullarda iş
W=F.cos8XS
şeklindeki denklem ile verilir.
Bu denklemden
0=0 için
212

W=FXS
8=90° için
W=O
eşitliklerini çıkarabiliriz.

Aynca,
8=180" için cos 8=-1
olduğu için iş negatif olur.
Bunun anlamı ise cismin iş yapmış olmasıdır. örneğin, bir taşıt, fi-
ren etkisi ile yavaşlıyorsa, iş, taşıt tarafından sürtünme kuvvetine kar-
şı yapılmaktadır. ··
lş birimleri. Bir newton-metre'ye bir jo~le denir ve bir newtonluk
sabit bir kuvvetin bir cismi kendi doğrultusunda bir metre hareket ettir-
mesi ile yapılan işe eşittir.
C.G.S. sisteminde iş birimi bir dyne-om ya da bir erg dir. Bir dinlik
sabit bir kuvvetin bir cismi kendi doğrultusunda bir santimetre hareket
ettirilmesiyle yapılan iş bir erg tir.
Aynca
1 joule=101 erg
tir.
iş-Enerji teoremi. Newton ikinci kanunundan hareketle

/ ~ds
.
=~2 1mv 22 - ~
2
mv 2ı
eşitliğini elde etmek mümkündür. Bu ifadeye iş-Enerji Teoremi· denir
ve bir cisimle yaptırılan işin değerce O cismin kinetik enerjisindeki de-
ğişme miktarı:na eşit olduğunu gösterir. _ ! mv 2 ifadesine kinetik enerji
denir.
Potansiyel Enerji. Bir cismin her. hangi bir koruyucu kuvvet ala-
nındaki yeri veya durumu nedeni ile iş yapabilme yeteneğidir..Örneğin
yer çekim kuvvet alanı içinde, yerden h yüksekliğinde bulunan bir cis-
min potansiyel enerjisi

P.E. =mgh
olur.
 213

Çekim kuvvet alanında cismin sahip olduğu potansiyel enerjiye

çekim potansiyel enerjisi denir.
Genel çekim kanunu

F-GmMg
- r2'"
ifadesinden yararlanarak yer. çekim alanındaki potansiyel enerji için

Ep=-Gm Mg
r
eşitliği çıkanlabilir.

Potansiyel Enerjinin mutlak değeri.

r➔ oo için Ep➔Ü

kabul edilir. Buna göre bu_lunan değer mutlak değerdir.

Esneklik Potansiyel Enerjisi. Denge durumuna göre sıkıştırılmış

ya da gerilmiş bir yayın potansiyel enerjisi

EPcanoıc=; kx2

dir. Burada k yay sabiti, x- ise yay boyundaki değişmedir:

Enerji birimleri. tş birimleri ayni zamanda enerji birimleridir.

Mekanik Enerji Bir cismin sahip olduğu potansiyel ve kinetik ener-
ji toplamınao cismin mekanik enerjisi denir.
Mekanik Enerjinirı Korunması Genellikle çekim kuvvetinin dışın•
da cisme uygulanan kuvvetin yaptığı iş, cismin potansiyel ve kinetik
enerji değişiminin toplamına eşittir.

·
W=- (mgy;ı-mgy 1 )+ (12 mVı 2 - 1
2 mV22 )
Eğeı: dış kuvvet yoksa
W=O
ve
·214:

olur. Ya da

mgy+ ! mV =aabit
2

denklemi yazılır ki bu ifadeye Mekanik Enerjinin Korunması denir. Me-

kanik enerji yalnızca koruyucu kuvvet alanında korunur.
GUç it yapına hızıdır.

Yani P- dW
- dt

Ortalama güç P =~
t
birim

zamanda yapılan iştir.

Güç için
P=FXv
denklemi de vardır.

Güç birimleri,
1 Watt=1 joule/sn
1 kilowatt=1000 watt
erg/an.=bir erg/saniye

PROBLEMLERİN ÇöZOMLERl

/:ı-..-ı. Bir ylik treninin lokomotifi, yatay bir ray üzerinde 30 km/saatlık hızla
çektiği trene 6 tonluk sabit bir kuvvet etkltlyor. ı km içinde yapılan işi jou,l'l
cinsinden hesap edlnlz,

Lokomatif trene
F=6Xl03X9,8=58,8 X103 nt. luk bir· kuvvet uyguladı­
ğından
S=l km=1Xl03 m lik yolda yapılan iş

W=F. S=5,88Xl03Xl X103:::58,8. Xl06 joule olur.

 215

7-:?. 80 n luk bir cisim yatay dUzlem üzerinde yatay ile 80° ilk açı yapım
bir kuvvetin etkisi altında sabit hızla 20 m kadar itiliyor. Sürtünme katsayısı
0,25 olduğuna göre ne kadar iş yapılmıştır?

Cisim sabit hızla itildiğinden cisme etki eden kuvvetlerin bileşkesi

sıfır olmalıdır. Buna göre cisme hareket doğrultusunda etkiyen kuvve-
tin sürtünme kuvvetine eşit olması gerekir. Cisme tesir eden stirtünme
kuvveti
.....

Şek. 'l-1

f=ııN dir. N=w-Pı olduğundan

f=•ıdw-P") =µ(w-P. sin 30) olur.

11 = 0,25 ve w = 80 nt değerlerini yerine koyarsak
f::0,25(80-0,5 p)
bulunur. Hız sabit olduğu için f=Px dir.
0,25(80-0,5 P) =P,=P. cos 30° yazarak
20-0,125 P=0,86 P
0,985 P=20
P = 20,3 nt. elde ederiz.
lş uygulanan kuvvetin hareket doğrultusundaki P x bileşeni tarafın­
dan yapıldığı için
w=Px. S=P. cos 30°. S=20,3X0,86X20=349,16 joule
olur.

7-S. Bir at bir kanaldaki kayığı., hareket yörüngesi ile ıo• ilk açı yapan iple
çekiyor. ipteki gerginlik 100 nt olduğuna. göre hareket yörüngesi üzerinde 100 m
llk mesafe içinde ne kadar iı, yapmıştır?
216

Atın uyguladığı F=lOO nt. luk kuvvet hareket doğrultusu ile ı:x.=10"
açı yaptığına göre, bu kuvvetin hareket doğrultusundaki bileşeni
F~=F. cos ı:x.=100. cos 10°=100. 0,985=98,5 nt. dır.

Bu bileşenin 100 m. mesafede yaptığı i~

w=Fx. S=98,5X100=9850 joule olur.

7-4. Yatay blr düzlem ttzerlnde bulunan bir clsbn 10 nt ti<Jdetlndeki .yatay bir
kuvvetle 4 m ltllmektcdlr. Harekete karıı Itoyan sttrtttıııne kuvveti 2 nt dır. (a)
Kuvvet tarafından ne kadar it yapılmıttır f (b) Stlrtllııme kuvvetinin yaptığı it
nedlrf

a) F=10 nt. luk kuvvetin cismi s=4 m. hareket ettirmekle yaptığı

~
w=F. S=10. 4=40 joule dır.

b) f=2 nt. luk sürtünme kuvvetinin yaptığı iş ise

w=f. s=2X4=8 joule olur.

7-5. (a) 80 knı/saat'bk hızla hareket eden 1800 kg kütlesindeki bit otomobilin
kinetik enerJlsinl hesap edİDlz. (b) Hız ikı katına çıkarılırsa kinetik enerJI ne kadar
artarf

80X103 25 . ·
a) Vı=30 km/sa=
3600 =
3 m/sn. hızla hareket eden m=1800
kgr. kütleli cismin sahip olduğu kinetik enerji
! !
Ekı= mvı 2 = 1800 (~5 ;2=6.25X104 joule dür.
b) ~ız iki. l_catma çıkartılırsa, yani

..V2= 2 Vı =. a=~
2 ·X 25
50 / Sn O
l ursa .
cısmın
. k"
. ın~tı'k ene~JlSl
.. .

Kinetik enerji hızın karesi ile orantılı olduğundan hız iki kat ar"
tarsa, kinetik enerji dört kat artar ve enerji. farkı Eıcı 'in üç katı olur.
Nitekim,
 217

1-6. 500 m/sn hızla hareket eden 2 gram kütlesinde bir merminin kinetik ener-
jisini erg cinsinden hesap ediniz.

v=500 m/sn=5Xl04 cm/sn hızla hareket eden m=2 gr lık mermi-

nin kinetik enerjisi
1 1
E1c= 2 mv 2 = 2 .2.(ö.10 4) 2 =25Xl08 erg olur.

7-7. Bir elektron, içinde bulunduğu lmtod ışınları tiibünün ekranına 109 cm/sn
lik hızla çarpıyor. Kinetik enerjiyi erg cinsinden hesaplayınız. Elektronun kütlesi
9 x 10-2s gramdır.

v=l09 cm/sn hızla hareket eden m=9Xl0·28 gr kütleli elektronun

kinetik enerjisi

Ek=! mv2 = !. 9. 10-28 .• 1018 =4,5X10-1o ·erg. olur.

'1-8. 1600 kg kütlesindeki bir aııansöı1ln, yüksekliği 416 in olan bir blnanm
tepesinde kazandığı potansiyel enerjisi ne kadardır 'l Potansiyel enerjinin _yerdeki
değerini sıfır kabul edlıılz.

m = 1600 kgr. kütleli asansörün h = 416 m. yükseklikte kazandığı

potansiyel enerji ;
Ep=m. g. h=1600X9,8X416=6522880 joule·dür.

'1-9. ı kg kütleli bir cisim 1 metr~ yüksekliğe kaldırılınca potansiyel enerjisi

ne olur'l

m=l kgr. kütleli bir cisim h::::::1 m yükseJdiğe çıkarılınca sahip ola-
cağı potansiyel eneı:ji, ·
EP=m. g. h=lX9,8X1=9,8 joule olur.

'1-10. Ktitlesl 800 g olan bir metrelik çubuğa Şek. '1-2 de görilldtiğti tlzere
60" lik sahnım yaptırılmıııtu-. Potansiyel enerji ne kadar artımııtır'l

Çubuğun potansiyel enerjisi, :ı.ğırlık merkeziniı;ı yükseldiği oranda.

218

artar. 1 uzunluğundaki çubuğun ağırlık merkezi, çlüşeyle 60° açı yaptığı

zaman, h kadar yükselmiş olsun. OAB üçgen~nde

Şek. 1-3

cos 6::>" olduğundan

\1
y = ;
h ::-½-- ; .cos 60" =-½- (1-. cos 60°) =-¾- olur.
1=1 m , m=300 gr=0,3 kgr.
olduğuna göre çubuğun potansiyel enerjisi
1
Ep=m.g.h=0,3.9,8 4 =0,735 joule dilr.

7-11. Bir yaya x ırı kadar gereblbnek için gereldl kuvvet newton olarak
l<'= ıoxifadeııi lle verilmletlr. (a) Yayı 6 cm gerebilmek için ne kadar· kuvvete lh•
tlyaç v..-dır f 1 m ve 2 m germek için ne kadar kuvvet gereklidir f

a) Yayı germek için gerekli kuvvetin ifadesi

F=10x
oldllğuna göre, yayı x=6 cm=6X10- 2 m germek için
F=10 x=10X6X10-•=0,6 n.t.
Iuk kuvvet uygulamak gerekir.
b) x=l m ise kuvvet
F=10X1=10 nt.
x=2 mise
F:10X2:20 nt. olur.
 219
7-12. Bir yaylı kantar 400 newton lnk ağırlığa karıJılık 8 l'm uzuyor.. (a) Yay
8 cm uzayınca potansiyel enerjisi ne olur? (b) Yaya 50 newton lık ağırlık asılınca
pptanslyel enerjisi ne olur?

a) Yay, F=400 nt. luk kuvvet asılınca x=8 cm=8Xl0- 2 m uzadı­

ğına göre yay sabiti
F 4:)0
k=°7 =sxıo-" =0,5X 10 1 n 1m olur.

S cm. uzaması halinde yayın sahip olacağı potansiyel enerji

E P =..!_kx
2 2 =~- 0 !'lX10:(8Xl0- 2 J1 =l6 J·oule dür.
2 .~

b) k=0,5Xl0 4 n/m olan yaya F=50 nt. luk bir ağırlık asılınca ya-
yın uzama miktarı

olur. Potansiyel enerji ise

Ep=+ kx 2 = ~ . 0,5. 10 1 • (0,01) 2 =0,25 joule bulunur.

7-13. Bir cisim Şek. 7-S de görüldüğü üzere, ilk 6 ın Jük mesafe içinde 5.5
newton luk sabit şiddette olan ve sonra da 2 newton'a ~üşen bir lmvvctin etkiııi
ile 10 m haret~et ediyor. (a) Hareketin ilk 6 m Ifü Insmında ne katlar iş yapılmı,tır?
(b) Son 4 m llk mesafede ne kadar i, yapılmıştır?

a) F.=5,5 nt ve 8=6 m. olduğuna göre yapılan iş

w=F. S=5,5X6=33 joulc olur.

B
·t
6
5 \
t,
J
2
'' ~

Şek. 7-3

b) Son 4 m de yapılan iş eğrinin altında kalan alana (yaklaşık ola-

rak yamuğun alanına) eşittir. O halde iş,
220

w= 5,5+2
2 . 4=3,75X4=15 joule olur•

'f-H. Alırlığı 16 newton olan bir <'isim, sürtünmesiz yatay blr düzlem üze-
rinde 8 newton lok kuvvetle 20 nı Jlk mesafeye kadar itiliyor, Cisim başlangıçta
sükUnettedlr. (a) Ne kadar iş yapılmıştır ve bu iş ne olmuştur? (b) Cevabınızı cis-
min ivmesini son hızını ve kinetik enerjisini hesaıl etmek suretiyle kontrol ediniz.

a) Bir cismi 20 m iten 8 nt. luk kuvvetin yaptığı iş

w=F. S=8X20=160 joule dür.

Bu iş kinetik enerjiye dönüşmüştür.

b) Cismin ivmesi,
F 8
a=m= '16 =4.9 m,sn 2 •
9,8
hızı ise
V 2 =2aS den v=y2as=v'2X4,9X20=14 m/sn.
olur. Ohalde cis:mfu kinetik enerjisi
1 1 16 .
Ek= 2 mv 2 =y · 918 (14) 2 =160 3oule olur.

Görülüyorki yapılan iş ile cismin kinetik enerjisinin artma miktarı bir-

birlerine eşit.

'7-15. Bundan evvelki problemde cismin başlangıçta 10 m/sn Jık hıza sahip
olduğunu fakat diğer verilerin aynı kaldıklarını farzedlnlz. (a) Ne kadar iş yapıl­
mı, olur 't (b) Son hızını ve kinetik• enerji artiııni. hesap etmek suretiyle cevabınızı
kontrol edlnlz.

a) F=8 nt. luk kuvvetin yaptığı iş :

w=F. S=8X20=1c0 joule olur.
b) Problem 14 de cismin ivmesini 4,9 m/sn2 olarak hesap etmiştik.
Cismin ilk hızı Vo=lO m/sn olduğuna göre son hızı,
v 2 =vo2 +2 as=l0 2 +2X419X20=296 m 2 /sn11

olur. Sistemin ilk kinetik enerjisi

 221
1 1 16 800 .
Ekt=2 mv2 o=r· 9,8 • 102 =9,8 3oule

Son kinetik enerjisi

1 1 16 2368 .
E1r2= 2 .mv2 =y· 918 .296= 918 3oule
olduğuna göre enerji değişimi,

2368 800 1568 •

AE1c=E1ı:2-Ekı=~ _ 9,8 =~=160 Joule olur.

Görüldüğü gibi yapılan i§, kinetik enerji artışına eşittir.

'1......18. 16 newton lık bir clslm 10 m/an llk aablt hızla 20 m ytlkaekllle blılı­
nJııuıtır. (a) Bu tı için gerekil kuvvet ne kaılıırdırf (b) Ne kadar tı yapılııuıtR
ve bu tı ne olmuımrf

a) Cisim sabit hızla hareket ettiğine göre,- uygulanan kuvvet cis-

min ağırlığına eşit olmalıdır. Yani kuvvet

değerindedir.

b) F=16 nt. bık kuvvetin ~ptığı iş

W=F. S=l6X20=320 j()ule
olur ve bu. i~ potansiyel enerji olarak cisimde depo edilmi§ti:r.

'1-11. 25 newton hk bir clalm, yatay ile ş1• yapan bir etik dtlzlem tızerlnde.
düzleme paralel. 32,G newton lık F kuvveti ile yukarı doğru 100 m çekiliyor. Clalmle
düzlem araıımdald. atlrtüııme kataayın 0,215 dır. (a) F kuvvetlnln yaptığı ı, nedlrf
(b) Clsmln kinetik enerji artı!fllll Jıeeap edlnlz. (c) Potamılyel enerji artııuu lıMap
edlnlz. (d) Stı:rtünmeye kartı yapılan tı nedlr'l Bu ı, ne olurf (e) . (b)', (c), ve (d)
nln toplam Jıakkmda ne söyleyebllinlnlz f

a) Cisme tesir eden kuvvetl~r şekilde görülmektedir. F=32,5 nt.

luk kuvvetin yaptığı iş

~~~ ~ W::;;F. S=32,5X1Q0:::3250 joule dür.

222

Şek. 7-4

b) Cisim başlangıçta durgun olduğu ıçın, ilk kinetik enerjisi sıfır•

dır. Bu durumda kinetik enerji artışı son durumdaki kinetik enerjiye
eşit olur. Kinetik enerjiyi bulmak için, önce sistemin ivmesini ve hızını
hesap edelim. Newton'un ikinci hareket kanunundan faydalanarak iv-
meyi bulalım.

F-f-Wx=m. a ifadesinde
f=ı,ı.. N=ı,ı.. Wy=µ.. w cos 37°=0,25X25X0,8=5 nt.
Wx=wsin37°=25X0,6=15 nt. ve
w 25
F=32,5 nt. , m=g= 9 ,8 kgr.

değerleri yerine konulursa, ivme

25
32,5-5-15= 918 . a

5
a= 1; 5 =0,5X9,8=4,9 m/sn 2 bulunur.
9,8
Cismin hızı ise,
V= -ı/2 aS=\,/2X4,9X100=y980 m/sn olur.
Kinetik enerji artışı

E k= 1 mv 2 ==
• 1 25
2 2 . 918 • 980 =12"'" . .
w Joule .
dır,

c) Potansiyel enerji artışı

 223

E,,=m. g. h=25X100Xsin 37°=25 .100. 0,6=1500 joule

dür.
d) Sürtünmeye karşı yapılan iş

w,=f. ·s=5X100=500 joule olur.

~ e) Ek+Ep+Wr=1250+1500+500=3250 joule dür. Görülüyorki
bunların toplamı F kuvvetinin yaptığı işe eşittir.·

7-18. Ağırlığı 150 newton olan bir makaraya. asılı bir tahta üzerine ·otunnuı
ve kendisini, Şek. 7-5 de görüldüğü gibi sabit makara yardımı ile yukarıya kal-
dınbyor.

Sistemde hiç bir sürtünme bulunmadığına göre (a) Kendisine tatbik etmesi
gereken kuvveti bulunuz. (b) 2 m yukarıya kalktıgı zaman enerji artışım hesap
ediniz. Bu son soruyu kendisinin potansiyel ener.il artışını aynı zamanda ipteki kuv-
vet ile elinden geçen ip uzunluğu çarpımını bulmak suretiyle de cevaplamlırınız.

a) Sisteme tesir eden kuvvetler şekilde görülmektedir. Sistem den-

gede olduğuna göre

w
Şek. 7-IS

w
2T=w den T= 2 olur.
Diğer taraftan,

T=F olduğundan F= ~ =1~0- =75 nt bulunur.·

b) Potansiyel enerji
Ep=m. g. h=150X2=300 joule dür..
224

Adamın elinin uyguladığı kuvvet F =75 nt. idi: Şekle bakarsak, adam
2 m; yükseltebilmek için, elinin 4m. ip çekmesi gerekir. Buna göre po-
tansiyel enerji
Ep=m. g. h=F. h=75X4=300 joule bulunur.

'1-19. 2150 newton ağırbğmdakl bir tıoı SO m uzunlufunda bir iple aaılınııtır.
(a) Fıçıyı dtlıey yönden 5 m yana çekmek için ne kadar kuvvet gereklldlrf (b)
Bu esnad~ ne kadar it yapılınııtırf

a.) Fıçıyı düşey durumdan 5 m. yana doğru çekmek için gerekli ya-
tay P kuvvetini dengenin I. şartından bulabiliriz. Şekil, B noktasında fı­
çıya etki eden kuvvetleri gösteriyor. Dengenin I. şartına göre
o.

mg

ITl9

_Şek. 'l-6

~ Fx=P-Tsin ~=0
~F,.=T. cos ~-mg=O
olur. Bu eşitliklerden P ve nig 'yi çekersek
P=Tsin~
mg=Tcos~
elde ederiz. Bunları taraf tarafa bölersek
p
mg -tg ıx veya P=mg tgcı

buluruz. Burada a=fo rad=ro-X5.7,3=9 • 33'

olduğundan. tg a=0,1682 olur. O halde
 225

P=250X0,1682=42 nt.
bulunur.
b) Fıçıyı A 'dan B 'ye götürmek için işin hesabında, kuvvetin de-
ğişen bir- kuvvet olduğunu gfö: önünde bulundurmalıyız. Değişen bir kuv-
vetin işi
W=fF. dx (1)
eşitliğinden hesap edilir. Burada fıçıyı yana çekmek için uygulanan ya-
tay kuvvet
P = m g . tg ~ ( 2)
dir. OA=l ve AB=x dersek x=l. -x ve dx=l d ·'X buluruz. Yatay P kuv-
vetinin yola paralel bileşeni P. cos c-. olacağından (1) denklemini

w =f P cos et . l . da.= f mg tg a. cos a. I det

f
w= mgl sin et da.
şeklinde yazabiliriz. İntegrali hesap edelim.
a a

o
f
w= mg I sin a. da.=mg l[-cos a.] =mg 1(1-cos a.)
o
olur.
nig = 250 nt , 1= 30 m ve cos 'X = 0.ı:ııs6

değerlerini yerlerine koyarsak

w=250X30 (1...:.:..0,986) =105 joule
buluruz.

7-20. Şek. '7-7 de görülen sistemde '.H kg. lılc cisim 8 m yükseldikten bı­
rakılmıştır. Enerjinin korunması ıırensibini kullanmak suretiyle <·ismin aşağıya in-
diği andaki hızını he;ap ediniz. Makaradaki sürtünmeyi ihmal ediniz.

Başlangıçta sistemin enerjisi sadece A cisminin potansiyel enerjisi-

dir. Bu enerji,
Ep,=m. g. h=24X9,8X8=1881,6 joule dur.
A cismi yere vardığı anda bir kinetik enerjisi vardır. B cismi ise
8 m yükseldiği için bir potansiyel enerjiye ve bu nnda bir hıza sahip ol-
F. 15
226

Şek. 7-7

duğu içinde bir kinetik enerjiye sahip olacaktır. Enerjinin korunumu ka-
nununu uygularsak
Ep. ::::::EkA +EkB+Eı,B
olur. Değerleri yerlerine koyarsalt
1
1831,6= 2 . 24. v 2 +1T 8. v2 +8. 9,8. 8.
16 V 2 =1881,6-627,2
? 1254,4 78
v·= 16 ,4

·v= v'78,4=8,854 m/sn buluruz.

1-21. Bir yaylı tabancanın yay 11ablti cm batma S newton dır. Yay 2 cm Bt•
ve tabanca namlısı içinde de 0,02 newton Juk bir menni korunuştur.
kı~tırılnıış
(a) Merminin ınaxinıu.m namlı bızmı hesap edlnlz. (b) Mermiye karşı 2,25 newton
luk blr zıt kuvvet etkidiği zıı.man ma.ximum hızı hesaplayınız.

a) Tabanca. yayının sıkışmasından doğan potansiyel enerji mermi-

nin kinetik enerjisine eşit olur. Bu eşitlikten faydalanarak merminin hı•
zını bulalım.

Ep=Et dir.
k=3 n/cm=300 nt/m ve x=2 cm:::::0,02 m
oldujuııa · göre, potansiyel enerji
 den v=v2X0,06
m
= v2X0,06
0,02
=7,7 m/sn.
9,8
elde edilir.
b) Kinetik enerji farkı zıd kuvvetin yaptığı işe eşittir.

fr,S=AEı,.

1 1
fr. S =2 mv2- -2- mv'2

~ mv'2 = ~ mv 2-fr :s

! .~~ 2 v' 2 =0,06-2,25. 2xıo- 2

v 2' = O,~l5 0,015X980=14,7

980
v'=v'14,7=3,83 m/sn.
elde ederiz.

1-H. Atırııtı
2 ııewton olan bir blok ile ldltlesl lbmal edilen bil' yay ıııkııtı­
rıJmııtır. Sıkqma
mlktan X.=8 cm. Yay serbest bırakıbnca blok ya.tay düz!em Uze-
rlnde, x.=Z m hareket ediyor ve aonra duruyor. Yay sabiti k=B newton/m dır
(Şek. 1-8), Blok ile yatay masa a:raauıdakl p. ııtırtüımıe katı.ayını ne kadardırf

SUrtUnme kuvvetinin yaptığı iş, sıkışan yayın potansiyel enerjisine

E .
w,=E, , µmgS=E, den µ=--•- olur.
mgs

Şek. 1-s·
228
k=8 nt/m ve x=6 cm=6XlO:.• m
olduğundan

mg=2 nt. s=2 m

olduğuna göre düzlemin sürtünme katsayısı

µ = 144 xıo-• 36xıo-·• elde edılir.

ı.ı

T-28. Kütlesi 2 kg olan bir cisim 40 cm yükseklikten yay sabiti 1950 newton/m
olan bir yay üzerine düttırülöyor. Yayın maxlmum sıkııma miktarını hesap ediniz,

2 kgr. kütleli cisim 40 cm. yükseklikten yayın üstüne düştüğü za-

man, yayı x kadar sıkıştıracağından, cismin düştüğü yükseklik

h=0,40+x olur.
Cismin ilk durumundaki potansiyel enerjisini, yayın potansiyel enerjisi-
ne eşitleyip, çözersek yayın sıkışma miktarı olan x'i bulabiliriz.
1
2 kx2 = mgh = mg(o,40 + x)

k=1950 nt/m ve m=2 ~gr

değerlerini yerine koyalım

1
'2"1950x2=2.9,8(0,40+x)

975 x 2-l9,6 x-7,84=O

olur. _Bu denklemden x = 0,1 m elde ederiz. (İkinci kök negatiftir.)

'J-24. Kütlesi 16 kg olan bir mermi 41>0 llk acı altında ve 800 m/sn ilk namlı
hızı ile fırlatılmııtır. Bundan sonra açı 90" ye çıkarılmış ve aynı büyüklükte bir
mermi aynı hızla fırlatılmıştır. (a) Merminin erişebileceği nıa.•dmum yükseklikleri
hesap ediniz. (b) Yörüngenin tepe noktasındaki toplam enerjinin her iki hal içinde
aynı olduğunu gösteriniz. (c) Enerji prensibini kullanmak suretiyle 800 altında
atılan aynı clna bir merminin eriııeblleceğl maxlmum yüksekliği hesap ediniz.
 229

a) n= 15° açı altında v O= 800 m/sn ilk hızla atılan merminin çıka­
bileceği maksimum yükseklik
v~ (Vo. Sin 0f (800 X sin 45°) 2
hı==~ 16,3X103 m. dir
2g 2g 2X9,8
lJ = 90° olunca çıkabileceği maksimum yükseklik
v2
h2=-0 ( 3 00)• =32 6X10 3 olur.
2g 2X9,8 ' m.
b) fl = 45° olduğu zaman toplam enerji

l . , .+rngh
E n= E kt+ E p1=-;,-mv- l
ı o ur.
0
,.,

m.=16 kgr ve Vox=Vo cos 0::::800. cos 45°

değerlerini yerine koyarsak
1
En=~ .16(800. cos 45°f +16X9. 8X16. 3Xl03 =511X 10 4 joule
'elde edilir.
e= 90° olunca toplam enerji
Eı,2=0 ve Eııı=rng. h 2 olduğundan
BT2=Ek2+Ep2=mg. h2 olur.
Değerler yerine konulursa
ET2=16X9,8X32,6. 103 :::::511.104 joule
elde edilir. Buradan da ET, =ET2 olduğu görülür.
c) 0 = 30° olduğuna göre,
Vox=Vo cos 30°=800. cos 30° ve ET=511X104 joule
olduğundan

2ET-mv 20*
h
2mg
elde edilir. Değerler yerine konulursa
230

h = 2 X 511 + 104 - 16(800 . cos 30°)2 1022 X 104 - 768 X 104

8099 m.
2X16X9,8 313,6
bulunur.

'7-25. Ağırlığı 2 newton olan bir cisim Şek. '7-9 da görtıldUğtt üzere yan çapı
8 m olan dairenin 1/4 ünden meydana gelen kavisli rayın A noktasından dtlı,meye
bırakılıyor.
Cisim B nokta.sına 12 m/sn llk hızla ulaı,ıyor. Bundan sonra da C
nokta.sınakadar 9 m daha giderek orada dunıyor. (a) Yatay düzlemde kayma sür-
tünme katsayısı ne kadar dır f (b) Cisim A'dan B'ye gelinceye kadar stlrttlnmeye
kartı ne kadar ıı yapmıı olur?

a) B noktasında vB=12 m/sn hızdaki cismin sahip olduğu kinetik

enerji sürtünme kuvvetlerinin yaptığı işe e§ittir.

IJek. 1-9

v'.a
tıı.= 2gS

olur. Değerler yerine konulursa

__<.:..1-2.:..)2--=0,816 elde edilir.

2X9,8X9
b) Cismin A ve B durumlarındaki enerjilerinin farkı sürtünme kuv-
vetinin yaptığı işe eşit olur.
A durumunda EpA =m g h EkA=O
1
Eks= 2 mv 2s

olduğuna göre enerji farkı

 231

~E=Ep,-Eks=mgh- ! mv'B dir.

Değerler yerine konulursa,

AE=2.8 !. 9~8 (12) 2 =16-14,69=1,31 joule

bulunur. O halde sürtünme kuvvetine karşı yapılan iş

Wı=ıAE=l,31 joule dür.

'J-28. Ktıre ıekllnde m ldltlell bir dslın 2 m uzunlufwıdakl ağırlıksız bir ipin
ucuna asıhnııtır. Böylece meydana gelen sarkaç dliıeyle en fazla 600 yapacak ı,ekllde
sabmyor. (a) Küre düşey yerden geçerken bızı ne olur'l (b) Cisim en büyük sap-
ma yaptığı zaman ani ivmesi ne olur'l

a) Sarkaç düşeyle 60° lik açı yapan konumda bulunduğunda şekil­

den de görüldüğü gibi, ağırlık merkezi denge konumuna göre h kadar
yükselecektir. O halde kürenin bu noktada bir potansiyel enerjisi var-
dır. Diğer taraftan, küre düı,ey konumdan geçerken potansiyel enerjisi
sıfır olur. Bu durumda sadece kinetik enerjisi vardır. Enerjinin koru-
numundan bu iki enerji birbirine eşit olur.

Şek. 7-10

1
Ep=Ek ve mgh= 2 mv2 den
v= y'2 g h olur.
gekildeıi h=l-y=l-1 cos 60°=1(1--0,5) =0,51=0,5X2=1 m
olduğuna göre
v= y'2X9,8X1=4,43 m/sn. elde edilir•
.F mg sin 60°
b) a=-= c::g sin 60°=9.,SX0.,86=.8,428 m'sn2
m m
olur.
232

'1-27. Bir küre ipe bağlanmış ve düşey duran bir daire üzerinde dönme ha-
reketi yapmaktadır. Cisim en alçak durumda iken ip gerginliğinin, en yüksek nok-
tadakine bakınca küre ağırlığının altı katı kadar daha fazla. olduğunu gösteriniz.

Cisim en yüksek noktada iken ipteki gerilim Tı, en alt noktada ol-
duğunda ise T 2 olsun.

~
~ mg
Şek. 1-11

Enerjinin konumundan
Ep1 + Ekı = Ep2 + Ek2•
1 1
mg R+ 2 mv'ı=-mg R+ 2 mv 22

2g R+v 2 ı=-2g R+v 2 2

v 2 2-V 2 ı=4g R (3)
denklemlerini kurabiHriz. (2) denkleminden (1) denklemini çıkarıp, dü-
zenleyelim.

12- T ı- ...
m ? .u.ı. ( 2
mg=R v 2-v 2)
ı (4)

elde edilir. vı'-vı2 'nin (3) deki değerini (4) de yerine koyarsak
bulunur.

T:ı--Tı-2 mg=; . 4 g R=4 mg

T2:-T1=6 mg bulunur ..
 233

'7-28. m ktttlell kUçUk bir cisim Şek. 'J--12 de görüldüğü üzere sürtiln.,ıetılz
bir yörünge kayıyor. Cisim A noktaaından 11Ukunet durumundan hareket ediyor.
A. noktaaımn yUk!lekllğl S B dlr. Cisim B noktasına geldiği zaman (a) radlal iv-
meyi, (b) tetetııel ivmeyi bellap edlnlz.

a) · Enerjinin konumundan :faydalanalım.

r
JR

Şek. 7-12

EpA=mg h=3R mg , ICk,\=0 (vA=O olduğundan)

1
Ep8 =mg R , Ek1 = 2 mvs 2 olduğuna göre

A ve B deki toplam enerjilerin eşitliğini yazalım.

ETA=ET 8 veya Ek,.. +Ep,\ =Eks +Ep1

1
3R mg= 2 mvs 2 +mg R den.

vs=V4Rg
olur. Radyal ivme ise
v2 4Rg
aR=ır=T""=4 g dir.

b) Teğetsel ivme, yer~ekimi ivmesine eşit olur. Yani aT=g dir.

7-29, Merkezinden geoen yatay eksen etrafında salınan bir metrelik çubuğ;un
bir ucuna 2 kg lık, diğer ucuna da 1 kg hk kütle teııblt ellilmlştir. Metre ·Jubuğu:
mm ı,ütlesi ihmal edilebilir. Çubuk yatay ,·aziyette iken sistem salınmaya bıra­
kılmıştır. Çubuk düşey duruma gelince bu cisimlerin her birllllnin hızı· ne olµrT

Enerjinin korumundan faydalanacağız. Başlangıçta çubuk referans

düzeyinde sükunette olduğundan
234

Şek. 7-13

Ep 1 =0 , Ekı=0 yani ETı=0 dır.

Çubuk, düşey konuma gelince toplam enerji

ET2=mı gh-m2 gh+ 21 mı v ı + 21 m2 v 2 o1ur.

Erı =ETz olduğundan

1 1
mı gh-m2 gh+ 2 mı v 2+ 2 m2 v 2=0 olur•

mı=l kgr , m2 =2 kgı , h=P,5 m

değerleri yerine konulursa

1. 9,8. 0,5-2. 9,8 . 0,5+ 21 . 1. V 2 + 21 • 2 • V 2-0

-

1,5vt=4,9
v=l,8 m/sn. elde edilir.

7--SO. Değlıgen bir P kuvveti Şek. 7-14 de görttldüğti üzere a yarı çaplı stir-
tttnmeıılzsilindir ı,ekUnde bir yüzeye teğet tutulmaktadır. Bu kuvveti yavaı, yavaş
değiştirmek suretiyle w ağırlığındaki cisim hareket ettiriliyor ve bu ciıımin bağlı
olduğu yay da 1 durumundan 2 durumuna kadar geriliyor. Yay sabiti k dır. P
kuvvetinin yaptığı işi (a) lntegrasyon yolu ile (b) enerji prensibini kullanmak su-
retiyle hesap ediniz.

a) P kuvvetinin yaptığı işi integrasyon yolu ile hesap edelim : P'nin

etkisi ile yay dx kadar uzamış ve mg ağırlığı dh kadar yükselmiş ise,

dw=mg. dh+P, d:ıt olacaktır.

 235
p

,,,/
, ,,,&
________ /:-t_ a __ _

Şek. 7-H

p=k X olduğundan

Şekildeki cismin 1 konumundan 2 konumuna gitmesiyle yay x kadar

uzamış ise,
x=a ıı dır ve dx=a d ıı dır.

Bu değerleri yukarda yerine koyarsak

h 8
w=fmg dh+ f a 2 k8 d8.
o o
h O
w = mg [ h ı + a ~k [ 0 1 ]

o o
1
w=mg h+ 2 a2 k8 2

elde edilir. Yine şekilden h = a sin ıı olduğundan

1 .
w=mg a sin 8+ 2 a 2 k8 2 bulunur.

b) İş-enerji prensibinden, yapılan iş, yayın potansiyel enerjisi ile

cismin potansiyel enerjisinin toplamına eşittir. Yani,
1
Wp=Epw+Epy•y=mg h+ 2 kx2

Wp=mga sin 8+ ! ka.2 82 dir.

'7-Sl. 600 newton afırJıtuidaki blr adam 10 en l~de 20 m ilk ytlksekllğe çı­
kınca gtlctıne kadar beygir gtlctldUr ~ Bu gtlctl watt ve kllowatt Clulnden ifade
edlDlz.
236

Adam 10 sn. de 20 m. yüksekliğe çıktığına göre, ortalama hızı

ı:; 2d
v=-=--=2 m/sn dir.
t 10
Ortalama güç ise,
P=F. v=180X2=360joule/sn=360 watt=360xıo- 3 kwatt
olur.
1 RG.=746 watt olduğundan

360 .
P= 746 =.0,482 B .G. olur.

7-32. 1000 newton ağırlığındaki bir tokmak S sn içinde 2 m ytıkarı kaldırılı­

yor. Bu iş için gerekli beygir gücü nedir?

1000 nt. ağırlık 3 sn. de 2 m yukarı kaldırılması ile harcanan güç

p =F S _ 1000 . 2 2000
3
2000
watt= 3 x 746 B. G=0,89 B. G dir.
t 3

7-33. Bir kayak asansörü 87° meyilli 800 m u:r.unluğunda bir düzlem üzerinde
işlemektedir. Asansör ipi 8 km/saat hızla hareket ediyor ve aynı anda 80 ka-
yakçıyı. yukarı çekiyor. Kayakçıların her biri· 60 kg kütlesinde olduğuna göre asan-
s<lrü çalıştıracak beygir gücü ne kadardır?

Kayakçıların her birinin kütlesi 60 kgr olduğuna göre asansördeki

ağırlık

w=80X60X9,8::;47040 nt. dır.

Asansör 37° eğimde hareket ettiğine göre, hareket etki eden kuvvet
F=w. sin 37°=47040X0,6=28224 nt. dır. Asansörün

8 km/saat =8X10
8600
3
m 1 sn = 920 m/ım

hızla hareketinde harcanan .güç

20 62720
P=F. v=2~224X 9 =62720 watt= 746 B. G.=84.B. G.

dir.
 237

'7-84. (a) ltilowatt ııaatı 5 kuruş olduğuna göre bir beygir gücü-saatlık enerji
l<aç kuruş eder? (b) Bir kuruşa ne kadar joullük enerji satın alınabilir?

a) 1 B.G. saat=746X3600 watt-sn=0,746 kw-saat. Kilowatt-saati

5 kuruş olduğuna göre B.G. saati
0,746X5=3,73 krş. eder.
b) 1 kw-saat = 3600 X 1000 joule dür. Buna göre, 1 kuruşla
3600X1000
6 7 ,2 X 105 enerji alınabilir.

'7-85. 85 cm llk bir deniz topunun mermisinin kinetik enerjisi kaç kuruş eder?
Merminin ağırlığı 1400 newton ve namlı hızı da 900 m/sn dlr. Enerjinin kw saatı
20 kuruştur.

Merminin kinetik enerjisini hesap edelim.

E __!.: 2 _
k - 2 mv - 2
ı 1400 (900 )2
9,8
= 567 x 106
9,8
J. o.uıe

1 kw-saat=36Xl0 5 joule olduğundan

567X 106
Ek= 36 x 9 ,8 X 105 kw-saat=16,07 kw-saat dır.

Fiatı ise
20X16,07=321,4 krş. olur.

'7-86. Kilowatt-saatı 50 kuruıtan 10 beygir gllçltt motorun 8 saatlik işi kag

llrıı eder'l .

10 B.G.=10X746 watt=7460 watt eder. Sekiz saatte harcanan

enerji
. 7460X8X3600 kw-saat
E=P.t= 7 460 X8X 3600 Joule= 36 xıos

:E:=59,68 kw-saat olur.

Fiatı ise
59,68X50=2984 krş. dır.
238

7-87. Satta SO km hızla giden bir otomobilin gllcll 20 beygir &1lcllndedlr. (a)
Karşı koyan kuvvetin newton cln■lnden deferl ne kadardır? (b) Karşı koyan kuv-
vet hızla doğru orantılı ise otomoblll 15 km/■aat bk hızla hareket ettirmek için
gerekli beygir gllcll nedir 'l 60 km/■aat im lcln bu ctlo ne olur f

a) Sabit v hızı ile hareket eden otomobilin giicü P=F. v dir. Buna
göre,
aox10 3 25
v=30 km/sa. 3600 =a m/an.

hızlagiden otomobilin gücü 20 B.G.=20X746=14920 watt ise tesir eden

kuvvet ' ·

F =_!:_=
v 14920 1790•4 nt , o1ur.
25
3-
b) Kuvvet hızlıı. orantılı ise F=k. v olur. GUç ise
· P=F, V=k V 2 dir.
Yani hızın karesi ile orantılıdır.

P,=k Vı 2 ve P2=kv12
olacağından taraf tarafa oranlarsak
P1 v 2ı
-p =-2- olur.
2 V 2

P,=20 B.G. , Vı=30 km/sa , v~=15 km/sa

olduğuna göre

p 2 = (30
20 )2 20
15 =4 veya P2= 4 =5 B. G. olur.
Aynı şekilde;

P,=20 B.G. , Vı=30 km/sa , V2=60 km/sa ise

p 2 = (30
20 )2 = 41 veya .P2=20X4=80 B. G. olur.
60

'1--88. Bir deniz motorunun hızı 20 km/saat iken pervanenin gücü 40 beyglr-
cllr. Motor bu hızla durdurulmak istenince motorun bağlandıfı halatm cıırgtnliğl
ae olurf
 239

. wx~
Demz motoru v=20 km/sa=--3600 m/sn = 9 - m/sn.
M
hızla ha-
reket ediyor ve pervanenin gücü 40 B.G.=40X746=29840 wattır. De-
niz motorunu hareket ettiren kuvvet
P 29840
F=v=-~50-=5371,2 nt.
9
olurki bu da istenilen gerilime eşittir.

7--39. Kütlesi '70 kg olan bir adanı 12 m yüksekliğe çıkıyor. (a) Yapılan iıJ
Joule cinsinden ne kadardır? (b) Potansiyel enerji ne kadar artar? (c) Bu adem
12 m yüksekliğe 20 sn de çıkarsa iş yapma hızı ne kadar beygir gücü olur?

a) Yapılan iş

w=F. S=70X9,8X12=8232 joule dür.

b) Potansiyel enerjisindeki artış

Ep=mgh=70X9,8X12=8232 joule olur.

c) Adamın iş yapma hızı

w 8232 411,6
P=-t-=- 20 =411,6 watt= 746- B.G=0,551 B.G. olur.

'1-40. Bir tulumba 20 m derinliğindeki kuyudan daldkada 200 litre su çeki-

yor ve bu suyu SO m/sn llk hızla atıyor. (a) Dakikada yapılan iş ne kadardır?
(b) Suya verilen kinetik enerJi ne kadardır? (c) Bu l!f için motorun beygir gücü
ne obnahdır 't

a) Tulumbanın 1 dak. da yaptığı iş

w=F. S=200X9,8X20=39200 joule dür.

b) Ek= ! m v2 = ~ . 200 (30) 2 =9X10 4 joule olur.

c) Motorun gücü ise

w 39200 653 3
P =-t-= 60 =653,3 watt= 746 B.G.-=0,876 B.G· olur.
240

'7-41. 4800 newton lık bir asansör sükünet durwnundan 10 m/snB lik sabit
ivme yukarı doğru hareket ediyor. (a) Asansör telinin gerginliği nedir? (b) Asan-
sör hareket ettikten S sn sonraki kinetik enerji ·artışı ne olur? (d) İlk 3 sn içinde
potansiyel enerji artışın kadardır? (e) Asansör 22 m/sn hızla hareket edince ge-
rekil beygir gücü ne olur?

a) Newtonun ikinci hareket kanununa göre

T-w=m . a ve teli geren kuvvet,
4800
T=w+m.a=48Q0 + -U-. 10=9697,9 nt.
ohir.
b) Asansör 45 m yükselince hızı

v= y2as=y'2X10X4.5=30 m/sn. olur.

c) Asansörün 3 sn. sonundaki hızı

V=at=10.3=30 m/sıı dir. Kinetik enerji ise

4SOO (30) 2 22 10 4
l
Ek= 2 m v 2 = 2l . ~ - = X •
JOU
l e o l ur.

d) 3 sn. de çıktığı yükseklik

1 1
h= 2 a t 2 = 2 . 10.9=~5 m. potansiyel enerji ise

Eı,=mgh:::4800.45=216X103 joul~ olur.

e) Asansörün 22 m/sn. hızla hareket etmesi için gerekli güç
9697,9X22
P=F.v 286 B.G. olmalıdır.
746

'7-42. 12000 newtonluk bir otomobil, yatay düzlem üzerinde 35 m/sn lik hızla
hareket edince motor 50 beygir gücü meydana getirmektedir. Yol 20 m de 1 m
yükselecek şekilde eğik olunca bu güçte hız ne olur 'l Bütün sürtünme kuvvetleri-
nin sabit olduklan kabul edilecektir.

Otomobil di.j..z yolda 35 m/sn lik sabit hızla hareket ederken, otomo-
bil motorunun otomobile uyguladığı kuvvet sürtünme kuvvetlerini den-
geleyecektir. Bu kuvveti P =F . v eşitliğinden bulabiliriz.
 241

bulunur. Otomobil yokuşu çıkarken sürtünme kuvvetleri sabit olduğun­

dan motor, otomobile aynı kuvveti uygulamalıdır. Diğer taraftan otomo-
bil yokuş çıkarken potansiyel enerjiside artmaktadır. Otomobilin yoku-
şu çıkarken hızı v' olsun. Motor, otomobili v' hızı ile hareket ettirmek
için Fv' gücünü ve yokuş çıkarken otomobilin birim zamanda artan po-
tansiyel enerjisini karşılamak için de mg ;~ gücünü harcayacaktır. Bu-
na göre motorun gücü

P=Fv'+mg ;~

olur. Değerler yerlerine konulursa

37300 =1065'7 v' + 12000 ;~

v'=22,4 m/sn. bulunur.

7--48. (a) 12000 newtonluk bir otomobil yatay yol üzerinde 80 km/saat Jık
hızla hareket ettirmek için 20 beygir gücü gerekmektedir. Otomobilin hareketine
karşı sürtünme kuvvetleri ne kadardır?. (b) Bu otomoblll % 10, meyilli bir yolda
80 km/saat Jık hızla yukarı, doğru hareket ettirmek için güç ııe olmalıdır? (c)
Otomobili % 2 meyilli yolda 80 km/saat hızla aşağıya doğru hareket ettirmek için
gerekli güç ne olur? (d) Otomobil 80 l<m/saat lı.k hızla aşağıya doğru gidebilme-
si için meyli ne olmalıdır?

a) Otomobile tesir eden sürtünme kuvvetleri

P 20X 746
F =v= 3 ox 103 =1790,4 nt. olur.
3600
b) Otomobil %10 meyilli bir yokuşu çıkarken gerekli gücü bulmak
için (a) daki gücüne, birim zamanda potansiyel enerji artışını sağlaya­
cak gücü eklememiz gerekir. Bu ek güce p' dersek
lO wa tt . d ır.
P , =mgv 100

. h 10
Çünki otomobilin birim zamanda çıktığı düşey yükseklik = v 100 ·
dür, Değerleri yerine koyarak p' bulalım.
F ..._16
242
25 10 ı. 1oi .
P'=12000 - 3 - . 100 =1.10 4 watt=--746 ~ B. G.=13,4 B. G. olur.

Toplam güç =P+P'=20+13,4=33,4 B.G. dır.

c) %2 meyille aşağıya doğru 30 km/sa. hızla hareket ettirebilme]

için, sürtünme kuvvetleri aynı kaldığına göre 1790,4 nt'luk bir kuvve
gereklidir. Otomobilin ağırlığının yola paralel· bileşeni

mg sin cı = 120300 1 ~0 =240 nt.

olduğundan

F=1790,4-240=1550,4 nt. olur. Güç ise

25 . 12920
P= F. v=1660,4. 3 =12920 watt= 746 B. G.=17,3 B. G. dir.
d) Sürtünnıe kuvvetleri aynı kalacağına göre otomobile 1790,4 nt.
luk bir kuvvet uyg'l!lanmalıdır ve bu kuvvet otomobilin ağırlığının yola
paralel bileşenine· eşit olmalıdır. Yani
mg. sin ~=F den
. , F 1790,4
sın ı:x = mg O
12000 0,1495=%15

olmalıdır.

'l'-44. Eğik düzlem üzerinde duran 350 g kütlesinde bir cisim bir ipe bağlıdıl".
!p eğik düzleme paralel olduğu zaman 260.000 din ilk gerginlik cismi sabit hızla
yukan doğnı hareket ettiriyor. Gerginlik 150,000 din olunca cisim aşağıya doğru
sabit hızla· hareket ediyor. Cisim ile düzlem arasmdakl sürtünme kuvveti ne ka-
dardır\'

Sistem her iki halde de ı:ıabit hızla hareket ettiğine göre dengede-
dir; Dengenin birinci şartını
uygulayabiliriz. Sürtünme kuvveti f ise yu-
karı doğru hareketle T 1- f - w1 =0 (1)
Aşağı doğru hareketle T 2 +f-Wx=O (2)

(2) ifadesini (1) den çıkartırsak

 243

Şek. 7-15

T 1-f-Ta-f=O , 2f=T1-T2 ve

f - '1\-Tı elde edilir.

- 2
Tı=26X10 4 din, Tı=15X10• din olduğuna göre,
26 X 104-15 X 10 4
f 2 =5,5X 10 4 din oiur.

'7-415. 4 newtonluk kl1çl1k bir kütle· Şek. '7-16 dıı görüldüğü üzer-e 1,5 m uzun-
luğunda, ağırlığı olmayan bir iple, bir sarkaç meydana getirecel, şeklk!,} bağlanmış­
tır. lp düşey yön ile 38° yapacak şeklide cisim yanıı doğru çekil,nlf1tir. (a) Cisim
A noktasından en yüksek yer olıın C noktasına S m/sn lik Ur te.;etııol hızh vıu-a­
bUmek için cismin v başlangıç teğetsel hızı ne olmalıdır? (b) Bu v ruzı ile ha·
rekete başlııdıktıın sonra en alçak yer olan .B den geçerken hızı ne o!Ul' 'l ( c)
Bu esnada ipteki gerginlik ne olurf (d) cisim (a) dııki v hızı ile gösterilen yö-
nün tersi yönde hareket edene C'ye hangi hız ile varır f

a) Enerjinin korunumuna uygulayalım. Referans düzlemi A nokta-

sının bulunduğu yatay düzlem olsun ve C noktasında buradan h yüksek-
likte bulunsun.

Sek. 7-16
244
Başlangıç A noktasında

EpA= O E kA= 1 m v 02•

2
c noktasında

Eu+EPA=Eı. 0 +Eıı0 olacağından

1 1
2 m vo2 =2 mv2 +mgh den
v 20 =v2 +2gh elde edilir.
v:::::3 m/sn, h=r+r. cos 53°=r(l+c9s 53°) =1,5X1,6
=2,4 m.
deierleri yerine koyarsak
v20 =9+2X9,8X2,4=56,04 m2/sn2 •
V 0 =7,48 m/sn. olur.
b) Yine ene:-jinin kcru.numunu uygulayalım ve referans düzlemi, B
noktasından geçen yatay düzlem olsun.
1
Ek
A
=-mvo
2
2

= ~· m va2 olur.
Eka

EPA + EkA =Eka + EP• -den.

mghı + 21 1
m va7= 2 m Vs2

Vs2 =va2+2ghı elde edili:r.

v 0 =7,48 m/sn ve hı=2r-h=3--2,4=0,6 m. değerlerini
yerine koyarsak,

VB= v(7,48) +2X9,8X0,6=8,2

2 m/sn. olur.
c) Cisim B noktasından geçerken ipteki gerglnlik
 245

+ mva 4 (8,2) 2 _
2 ? ·
T= mg -r-·-=4+ 908 - 1 ,5 -22, ... nt. olur.

d) Yine enerjinin konınumunu uygulayalım, Referans düzlemi A

dan geçen yatay düzlem olsun. Buna göre .cisim A da. iken potansiyel
enerjisi sıfırdır. Kinetik e!lcrjisi -?:,-
.:.
mv2A dır. Enerjinin korunumuna gö-
re, cismin C noktasındaki potandyd ve kinetik enerjilerinin toplam A
daki kinetik enerjisine eşit olmalıdır. Yani,
1 . 1
2 m VA2 =mghc+?. m vc2•
·dir. Bu eşitlikten

v'o=V1A-2gho
Vo= VV1A-2ghc,
1

olur: vA=\/56,04 m/sn ve hc=2,4 m değerlerini yerine koyarsak

V0 =y56,04-2X9,8X2,4=3 · m/sn.
elde ederiz.

'f--48. m ldltleıılnde bir yer uydusu yer yıınçapuuıı lkl katı olan ZB yWuıek­
ıı,tncıe bir dalnllel yörüngede dönmektedir. m, B genel çekim ka.tsayuı O ve
yerin ktltle81 olan ~ clııslııden (a) uydunun klnetlk enerjisi ne olur'l (b) ('ekim
potansiyel enerjlııl ne kadardır'l (c) Toplam mekanik enerji&i ne olur?

a)' Çekim kuvveti merkezcil kuvvete eşit olacağından,

mv2 G.Mg
R den v
2
=~ bulunur.

Kinetik enerjisi ise

1 GME m.Ms
Eı. 2 m. aa=G. 5it" olur.
b) Potallfliyel enerji
E p = - .G.. mMa
3R
d"
ır.

c) Topl.aiQ. .enerji
246

olur.

1'--47. Bir clılm

ifadesi He verilen bir kuvvetle çekilmektedir. Borada F newton x de m ile '\'e-

rllmiııtlr.
(a) Cismi başlangıç noktaıindan 1 m uza,klıkta bulunan A noktasında
tutmak için gerekli kunet nedir! (b) 2 m uzakbktald B noktası için gerekli kuv-
vet nedir? (c) Cismi A dan B ye götttrmek için ne kadar iş gereklldlr'l

a) Cisim F=--6x3 kuvveti ile çekilmekte olduğundan x=l m olun-

ca cisme tesir eden kuvvet
F=-6.1=-6 nt.
olur. Cismi bu noktada tutmak bu kuvvete eşit fakat zıd yönde bir kuv-
vet uygulanmalıdır. Yani
F'=6 nt. olur.
b) x=2 olunca F=-6.23 =--48 nt. olacağından
F'=48 nt.
olur.
c) Cismi 1 den 2 ye götürmekle yapılan iş

2 2
w::ıc / F dx= f 6 X 3 dx= ! [~•]: =22,5 joule
1 1
olur.

'7--48. Bir ıWndlr içindeki gaz tarafından yttzeyl A olan platona

F=pA
değerinde kuvvet etkltllmektedlr. Borada p basıncı göstermektedir. Küçtlk bir dx
mesafesindeki hareket için pistonun yaptığı dW iti

dW=Fdıı:=pA dıı: :ı:pdV

denklemi ile verilir. dV gazm ldlçtlk bir hacim deflı,meslnl ı-u.termektedrl. Gaz v1
bacmbıden Va hacmine g-enı,ıene yapılaıı toplam ı,
 247
Vı

W= f pdV
V2

denklemi He verilir. (a) Gaz sabit sıcaklık derecesi altında genişlerse basınc hac-
me tabi olarak
P=nRT
V
fonksiyonuna göre değişir. Burada n ve R sabit değerlerdir. T ise sabit sıcaklık
derecesini göstermektedir. Gazın V 1 den V 2 ye kadar genişlemesi esnasında yapılan
işi hesap ediniz. (b) Gazın sabit entropl altında (adlabatlk) genişlemesi esnuında
basınç hacim He

ifad~sl ne· değişir. Burada yine K ve y sabit değerlerdir. Gazın adiabatik olarak
V 1 den V 1 ye genişlemesi esnasında yaptığı işi hesap edlnlz.

a) Bir gaz genleşirken hacmi bir V 1 değerinden V, değerine ulaşır­

sa yapılan iş
V2

w=f P;dV dir. nRT ~ , ..

P = ~ ,olduguna gore
Vı

f
Vt
dV V2 V2
w= nRT v=nRT [ ln V ] =nRT ln V olur.
Vı 1
V2

b) Adyabatik genleşmede de ;ş aynı integralden hesab edilir. Bu-

rada

P = ~ olduğundan iş,
yY
V2 V2
dV
w= ( PdV=K / - =K
[v-r+ı JV2
• vY _-Y+l Vı
Vı Vı.

w=K (_V_2_1_-_Y_-_V_ıı_-!_) olur.

1-Y
Pı V 1 Y=P2V 2Y=K olduğu göz önüne alınırsa

P2V2 "!'V2 1 -Y-PıVı rv1 1-r P2V2-P1Vı olur.

w 1-Y - Y-1
 1MPULS ve, MOMENTUM

Newton ikinci kanunundan hareketle

JFdt=mv:r-mVı

ifadesi elde edilir.

Burada 5Fdt=impuls
mv=momentum
adını alır. Burta göre kuvvetin impulsu cismin momentum değişme mik-
tarına eşittir. Bu ifadeye lmpiıls-momentum teor0mi denir.
Çoğunlukla JFdt yerine
Ortalama. impuls FXt kullanılır.

O zaman
Fxt=mV:ı-mVı

yazılabilir. '·
lmpuls birimi newton x saniye (n-sn) ya da dyne x saniye (din
-sn) di:r. momentwm birimi kilogram x metre/sn (Kg-m-sn- 1 ) ya da
gram x santimetre/sn (g-cm-sn- 1) dir.
1mpuls ve momentum vektöre! büyüklüklerdir.
Çarpışma olayı. Esnek (elastik) ve esnek olmayanı (inelestik) ol-
mak üzere iki tür çarpışma olayı vardır.

Her iki çarpışmada da momentum korunur. Yani

-),- -),- -),- . -►
mıvı+m2vı=nııv2+m 2 v2

önceki toplam momentum =sonraki t~plam momentum

 .249

Yalnızca. momentum'un korunduğu çarpışmaya Esnek olmayan (üteles-

tilc) çarpışmadenir.
Çarpışmada ayni zamanda kinetik enerji de korunursa, yani
-+-+-+-+
mıvı + m2vı =mıv2+ m2 vı

1212121.2
2 mıv ı+ 2 m2v ı= 2 mıv 2+ 2 m2v 2

olursa bu çarpışmaya Esnek çarpışma denir..

ifadesine sıçrama katsay1M denir. Tam esne~ çarpışmada e=l olur.

PROBLEMLEBIN çöztl'MLERt
8-1. (a) Hızı IO km/saat olan ao tonluk bir kamyonun momentwnu nedlrT
6 tonluk bir kamyon hangi luz değerinde (b) aynı momentuma (c) aynı kinetik
. enerJiye sahip olacaktır!
39X103 25
a) Hızı v=30 km/sa = 3600 m/sn= 3 7:1/sn olan
m=30 ton=3X104 kgr. kütleli kamyonun momentumu

-3 X 1""'
mv- 25·-
u-. 3 . 4 kg. m / sn. o Iur.
-25X10

b) mı=5 ton=5X103 kgr. lık kamyonun (a) daki aynı momentuma

sahip olması için hızı,
mv 25X104
mv=mıv1 den v 1 = mı 5 xı03 50m/sn; olmalıdır.
25
c) v= 3 m/sn, m=3X104 kgr. verilerine sahip kamyonun kine-
tik enerjisi
Eı.= ! :tnv = ! .3X10 (;>) = 6!5
2 4 2 .104 joule dir.

E1r.=Erc1 eşitliğini sağlaması için mı=5X103 kgr. kütleli kamyonun

hızı

, l a / 2Eı. ✓ 2X6'Xl
625 o•
Eı.=:rmıv2ı den vı= V mı= sxıo3
v 1 =20,4 m/sn bulunur.
250
8--2. Bir beylzbol topu 250 gr. kütlesindedir. (a) Bu topun hızı SO m/sn ve
raket ile vurulduktan sonraki hızı da zıt yönde 40 m/sn ise topun moınentum
değişildik miktarını ve raketin itmesini (lmpuls) bulunuz. (b) Top raket ile 0,002
sn kadar temasta kalırsa çarpmanın ortalama kuvvetini hesap ecllnlz.

a) Momentum değişikliği impulsa eşittir. Yani

F. At=m Av dir.
Buna göre m=250 gr=0,250 kgr, v 1 =30 m/sn , V2=40 m/sn. de-
ğerlerini yerlerine koyarsak
F. At=mV2-mv 1 =m(vz--Vı) =0,250 (40-30)
F. At=2,5 kg. m/sn bulunur.
b) At=0,002 sn=2xıo- 3 sn. de çarpmanın ortalama kuvveti
(a) dan

8-3. 0,05 kg kütlesinde olan ve 400 m/sn'lik hızla hareket eden bir mermi bir
yere tesbit edilmiş olan ağaç blok içine 0,1 m kadar giriyor. Hızı azaltan kuvveti
ıablt farzederek (a) hareketi azaltan ivmeyi hesap ediniz. (b) Hareketi azaltan
mvveti hesap ediniz. (c) Azalma zamanını bulunuz. (d) Çarpışmanın lmpulsunu
Julunuz. ( d) deki cevabı merminin başlangıç momentumu ile karşılşatırınız.

a) v0 =400 m/sn hızla hareket eden mermi, ağaç blok içinde 0,1 m
kadar ilerlediğine göre ivmesi
v2 (400)1
v 2o=2ax den a=---cı__=-----=8X10 5 m/sn 2 olur.
2x 2X0,1
b) Kütlesi 0,05 kgr olduğuna göre, hareketi azaltan kuvvet
F=m. a=0,05X8Xl0 5 =4X10 4 nt. dır.
c) Hareketin süresi

Vo=at den t=-~(} =s!(~5-=5xıo- 4 sn. dii-.

d) Çarpışmanın impulsu

F. At=4X10 4 X5Xl0-~=20 nt. sn. olur.

 251

Merminin son momentumu sıfır olduğuna göre, momentum değişik­

liği başlangıç momentumuna eşit olur. Başlangıç momentumunun değeri
ise
mv,=0,05X400=20 kg.m/sn olur.
görülüyor ki momentum değişikliği impulsa eşit

8-4. 10 tonluk bir boş kamyon yatay bir yolda S m/sn llk bılza hareket eder-
ken 20 ton ağulığında.kl yüklü bir kamyon ile çarpışıyor. l.ki kamyon yapı!;!ık kalır­
larsa (a.) cıı.rpışda.n sonra bunlann hızını (b) çarpııma neticesi meydana gelen ki-
netik enerji azalmasını hesap edlntz.

a) m,=10 ton=l.10 4 kgr. kütleli kamyon v 1 =3m/sn hızla hareket

ederken durmakta olan m 2 =20 ton=2X104 kgr. lık bir kamyonla çarpı­
şıyor. Yapışık kaldıklarına göre çarpışma esnek değildir. Ortak hızlan
V olsun. Momentumun korunumundan
m,v, +mıV2= (mı +m2)V veya
m1vı+m2V2 1Xl04 X3+2X10 4 XO 3X10 1
V lm/sn. olur.
mı +m2 10 4 +2X 10 4 = 3X 10 4
b) Başlangıç kinetik enerjisi

Ekı= ~ mıvı2= !. l .10 4 (3)2=4,5X10 4• joule

Son durumda kinetik enerji

1 1
Eı:2=-:f (m+m2) V 2= 2 (10 4 +2X10 4) 12 =1,5X10 4 joule

olduğuna göre enerjisi farkı

AEk=Ek2-Ek 1 =4,5X10 4 -l,5X10 4 =3Xl0 4 • joule olur.

~5. Probleın 8---4 deki yllkltl kamyon hangi hızla boş kamyona çarpmalıdır
ki, çarpıımadansonra sltkttnette kalsınlar f

Momentumun korunumund~n
m1Vı-m2V2=0 olur.
Başlangıçta hızlar zıd yönlü olduğundan eksi. işareti gelmektedir.
252

Son durumda da her iki kamyonda durduğundan son hızlan, dolayısıy­

lada momentumları da sıfırdır.

_mı Vı _104 X3 - t 5 /
mı v1=m2 v2 d.en V2-~- 2xııF- , m sn
bulunur.

8--6. 0,02 newton ağırlığında bir mermi 7 ,5 newton ağırlığındaki tabancadan

900 m/ım lik hızla atılıyor. Tabancayı geri tepme için serbest tarzederek a) geri
tepme ·1ıızını (b) mermlnin kinetik enerjisinin ·tabancanın kinetik enerjisine ora-
nını bulunuz.

a) Momentumun konumuna göre

mv-MV=O dan mv=MV olur.
O 02 ,... __ 7,5
m=__!__g kgr , v=900 m/sn , .,.v.ı kgr. değerlerini
9, 9,8
yerine koyarsak

~.~2 . 900= !,•~ . v den v= 0 •02 X 900 =2,4 m/sn bulunur.

7,5

( 900 ) 2 - 0,2 81 04
2.4 -75 . 576 . 1

Ekt
E k2
= 3,75 dir.

8-7. 75 mm lik bir top 16 newtonluk bir mermiyi 1900 m/sn llk hızla ateşli­
yor. Topun tesbit edilmiş olduğu tahtanın geri tepme hızı bu mermi direkt ola-
rak ileriye doğru atılınca. ne kadar km/saat olur'? Düzlemin ağırlığı 32000 newfon
dır.

Momcntumun korunumundan,
 253
16 32000
m= 9 , 8 kgr, v=1900 m/sn ve M= 9 , 8 kgr.

değerlerini yerine koyarsak, . düzlemin geri tepme hızı,

16
9,8 .1900 16X9X102
V= 32000 0,45 m/sn.
32Xl03
9,8
V=0,45X10- 3 X3600 km/sa=l,62 km/sa. olur.

8-8. 16 cm. lik bir sahil topunun mermisi 2400 newton ağırlığında olup bu
mermi namlı içinde 2 m .llk bir mesafeyi katettikten sonra ·1000 m/sn lik namlı
hızı kazanıyor. Top 300,000 newton ağırlığındadır. (a) Topun başlangıç geri tepme
hızını bulunuz:. (b) Merminin kinetik enerjisinin geri tepen topun ldnetik ener-
jisine oranını bulunuz.

a) Momentumun koııurnundan

mv=MV, V=~ dir.

2400 k axıos
m= 9,8 gr. ' M 9,8 kgr. ve v =1000 m/sn.

değerlerini yerine koyarsak.

~~-1000 24X105
V= 3X10 5 8 m/sn. bulunur.
3Xl05

2400
3Xl05

Ek1 sxıoıs
Ek2 =64xıos =125 olur.

8-9. 14000 newton lık bir otomobil doğuya doğru 40 km/saat lık hızla hareket
ediyor ve 15 km/saat hızla güneye doğru .giden 4 tonluk bir kamyon ile çarpışıyor.
Çarpışma ııonunda bu iki vasıta kenetli kaldıklarına göre, bunların çarpışmadan
hemen sonraki ortak hızı ne olur 'l
254

Şekilde görüldüğü gibi çarpışmadan sonra araçlar kenetlenmiş ola-

rak ortak V hızı ile gitsinler. Bu hızın bileşenleri Vx ve Vy olsun. Doğuya
giden otomobilin hızı v1 ve kütlesi ın 1 ise momentumun korunum kanu-
nuna göre,

~15km/h

V-40km/h

V
Şek. 8-1

m1V1= (mı+mı)Vx
güneye doğru giden kamyonun hızı v 2 ve kütlesi m 2 ise aynı kanuna
göre
m2V2= (mı+ma)Vy
olur. Değ·erleri yerine koyup V x ve V/yi bulalım.

14000 40
9,8 •
=( 14000 + 4 Xl0 3
9,8
) V
X

V _ 14X4Xl04 560X103
"-14X103 +4X9,8X;l0 3 10,5 km/sa.
53,2Xl011

4xl03 X15= ( 14000 +4x103

9,8
)v 1

60X9,8X103 294X103
V 1 =14Xl0 3 +4X9,8Xl03 26,6X103 1l km/sa.
Çarpışmadan sonra araçlar
V=ı/V,. 2 + Vi=V(l0,5) 2 +(11) 2 =15,2 km/sa

hızla ve doğuyla (IV. bölge) faz tg8 = ~: = 1~\ = 1,0476

8=46° 20' açı yapacak şekilde hareket ederler.
 255
8-10. 600 g ktltleslndekl blr cisim başlangıçta durmaktadır. 400 g kütleli ve
x ekseni üzerinde sağa doğru 125 cm/~n hızla hareket eden diğer bir cisim birinci
ile çarpışıyor. Çarpışmadan sonra 400 g lık cismin hızı koordinatlar slstemlnin i!k
dirtt~ birinde x ekseninin üst tarafında 8'7° lik açı altınôa 100 cm/ım değerinde­
dir. Hor iki cisimde sürtünmesiz yatay bir düzlem üzerinde hareket etmektedirler.
(a) 600 g hk cismin çarpışmadan sonraı,ı hızının yönü ve deferi nedir? (b) Çarpı!Jl­
ınıı. esn2osmda no kadar kinetik enerji kaybolmuştur?

a) ın2=400 gr. lık cisim V2 =125 cm/sn hızla durmakta olan

m,=600 gr. lık cisme çarptiğına göre, başlangıçta yanlız m2 kütlesinin
x ekseni doğ;mltusuııda bir momentumu ·vardır. y ekseninde ise momen-
tum sıfırdır. Çarpışmadan sonra ise her iki kütlede x ekseni ile bir açı
yaparak gittiklerine göre, her iki kütleninde x ve y eksenler üzerinde
momentum bileşenleri vardır. Buna göre momcntumun korunumunu va-
zalım. Şekilden;

Şek. 8-2

m2, V2=m1 V lıt '+

m2 ,
V 2 cos 37°
0=mı v'1y+m2 v'2 sin 37°
elde . edilir: Değerleri yerine koyalım,.

400 X 125 = 600 v'1,. + 400 X 100 X 0,8

0=-600v' 1y+400XlOOX0,6
olur. Buradan da v'ıx ve v'ıv hız bileşenleri

600 v'ıx=l,8X104 v'1x=30 cm/sn.

600 v' ly = 2,4 X 104
v\,=40 m/sn
ol~k bulunur. Bileşke hızın değeri
256

v 1 '=v'v'2 .+v'ıy=v'(30) 2 +(40)2 =50 cm/sn ve doğrultusu

v' 40
tg8= ,1Y= 30 =:J,3ı3 8=53° 10' olur.
V ta

(Şekilden de görüldüğü gibi bu açı dördüncü bölgededir)

b) Sistemin başlangıç enerjisi

Eı,1 = ! m2v22 = !. 400.(125) 2=3125X103 erg dir.

Sistemin son enerjisi

~= ! m1v'ı2 + ! m2v'l=-! 600.(50J2+ !. 400.(100) 2•

Eı,2=2750X103 erg dir .

.ı1Eı.=Eı,ı-Ek2=3125X1C, 3 -2750X10 3=375X10 3 erg. dir.

8-11. (a) Hareketli •bir dslm aynı ktltlecle atlktbıette bulmıan baıka bir cl-
aiıiıletam meleatlk ~ zaman baı)aııgıç kinetik enerjisinin yarısının kay-
bolduğunu isbatıayuuz. (b) ok atır bir clabn durmakta olan çolı: hafif diğer bir
cisimle tanı elastik çarpııma yaptıiı, zaman hafif clsmin 2 mısn büyük hızla ha-
reket ıadeceğbıi lsbatlayuuz.

a) Biri sabit aynı kütlede iki cismin esnek olmayan çarpışmaların­

da momentum korunum.unu yamı.rsak.
mv
mv=(m+m) V den V=2m =2v (1)

bulunur. Sistemin ilk ve son kinetik enerjileri

Eı.ı= 2mv
1 2
(2)

1
E1,2=-2-(2m)V2 (3)

dir. Hızın (1) deki değerini (3) de yerine koyarsak,

1 v2 1 1
E1,2= 2 .2m. 4 =ı7·-mv2 (4)
. 2
 257

olur. (2) denklemine göre -}mv 2 =Ekt olduğundan

elde ederiz.
b) Ağ·ır cismin kütlesi M, hızı v 1 hafif cismin kütlesi m ve hızı
v2 olsun. Cisimler esnek bir çarpışma yaptığına göre, hem momentum
hem de enerji korunur. Sıçrama katsayısı bire eşit olduğundan çarpış­
madan önceki ve sonraki hızlar arasında

eşitliği vardır. v'ı ve v'2 çarpışmadan sonraki hızlaı;dır. Şimdi momen•

tumun korunumunu uygulayalım. v 2 =0 olduğuna göre
Mv1=Mv'1+mv'2 (2)
olur. (1) denkleminde de v,=0 konursa
V 1 2-V1=Vt (3)
elde edilir. (3) deki v 1 değeri (2) de yerine konulursa

M(v'2-v'ı)= M v'ı +m v'2

M v'2-l\iV'1=M v' 2 +m v;2
2 Mlv'ı=v'2(M-nı)
, 2M ,
v 2=M-m v ı

olur. M»m olduğundan M'in yanında m'i ihmal edebiliriz ve

, 2M ,
V2= M Vt

8-12. Sürtünmesiz bir masa. üzerinde 3 kg lık ve sağa doğru 4 1!1/sn ilk hızla
harel,et eden bir cisim solıı doğru 1,5 m/sn hızla giden 8 kg bk diğer bir cisimle çar-
çarpışıyor. (a) iki cisim yapışık kaldıklarına göre son hız ne olur? (b) Bu iki cisim
tam elestik merkezi çarpışına yaparlarsa son hızları ne olur? (c) Birinci Çarpış­
mada ne kadar mekanik enerji ısıya dönüşmüştür T
F. l7
258

a) Esnek olmayan bir çarpışma yaptıklarına göre, yalnız motnen-

tum konunun. Buna göre
m 1 vı +m2v 2 =(mı +m 2 )V dir.
m 1 =3 kgr, v 1 =4 m/sn, m 2 =8 kgr v~ V2=-1,5 m/sn (ters yönde oldu-
ğundan negatif işaret konmuştur). Değerlerini yerine koyarsak
3. 4-8. 1,5= (3+8). v.
V=O bulunur.
b) Esnek bir çaryışma olduğumfan niomentum korunur ve sıçrama
katsayısı bire eşittir. Buna göre,
mıvı +m 2v2=m 1v'1+m2v'2

v'2-v'ı=-(vr--:-V1)

yazabiliriz. Değerleri yerine koyalım.

3 . 4-8 . 1,5 = 3v'ı + 8v' 2

v'2-v'ı=-(-l,5-4)

bulunur ve denklemleri düzenlersek ;

3v'ı+8v 2=0
v'2-v'1=5,5
elde edilir. Bunların çözümünden de
v'ı=-4,0 rn/sn ve v~2=1,5 m/sn bulunur.
!

c) Çarp_ışrnadansonraki hız sıfı;r olduğundan (a) da çarpışmadan

önceki kinetik enerjinin tamamı ısıy~ dönüşür. Isıya dönüşen enerjinin
değeri

E.ıt =33 joule dür.

S--18. Kütleleri 800 gram ve 200 gram olan iki blok yatay ,·e sürtünmesiz
bir düzlenı üzerinde birbirlerine karşı 50 cm/sn ve 100 cm/sn hızla hareket ediyor-
lar. (a) Cisimler çarpıştıktan sonra yapıfık kald*larına göre· son hızlarını bu-
lunuz. (b) Çarpışma esnasındaki kinetik ~nerji kaybını hesap ediniz. (c) Çarpış­
manın tam esne_k obnası halinde her blokun ayn ayrı hızını hesap ediniz.
~
 259
a) Cisimler esnek olmayan çarpışma yaptıklarına göre, yalnız mo-
merituınkorunur.
mı vı+mz V2= (m1+m2) V
m,=300 gr, v,=50 cm/sn, m 2 =200 gr ve v,=-100 cm/sn
(ters yönde olduğundan) değerlerini yerine koyalım.

300 X 50-200 X 100 = (300 + 200) V

V=-10 cm/sn olur.
b) Başlangnçtaki enerji

Ekı = ! mı v2ı + ! rn2 v 22 = ! .300 . (50)2+ ! .200 . (100) 2

Ekı = 1375 X 103 erg

Son enerji

1
Ek2= 2 (300+200) 102 =25X10 3 arg

olduğuna göre enerji kaybı

A Ek=Ekı-Ek2 =1375X10 3 -25X103 =1350X10 3 erg olur.

c) Çarpışma esnek olduğundan momentum korunur ve sıçrama lçat-
sayısı birdir. Buna göre
mı vı+m2 v2=mı v'1 +m2 v'2
v'2-v'ı=-(v2-vı)
yazabiliriz. Değerleri yerine .koyarsak
300X50-200X100=300 Vı' +200 va'
v,.'-vı' =-(-100-50)

elde edilir. Denklemler düzenlenirse

3vı'+2vı'=-50
-v1' +vı'=150
ve çözülürse
Vı'=-70 cm/sn v2'=80 cm/sn
elde edilir.
260
8-14. 10 gram kütiesinde bulunan bir blok 20 cm/sn lik hızla stirtünmeııiz btr
düzlem ll2erlnde kayarken zıt yönde 10 cm/sn hızla giden SO gram kütleli bir
ba.lka cisim Ua çarpıııyor. Çarpıtma tam esnek ise her cismin çarpıımadan son-
raki hı:wıı bulımcz.

Problem .(13. c) de · olduğu gibi

mıvı+m2v2=m 1 v'ı+m:ıv'2
-(v2-Vı)=v'2-v'ı

denklemlerini yazar ve
m 1 =10 gr, v 1 =20 cm/sn , m2=30 gr, V2=-;-'lO cm/sn
değerlerini yerine koyarsak ·
10X20-30X10=10 vı' +30 v2'
-(-10--20) =V.:/-Vı'
elde ederiz. Denklemler düzenlenirse
Vı' +3 va' =-10

-vı'+va'=30
şeklini alır. Buradan da
v 1'=25 cm/sn ve v':ı=5 cm/sn bulunur.

8-15. 200 g kiitlesıntl.e bir cisim 12 cm/sn Dk hızla ~derken, bqlangıçta sll-
duran m kütleli başka bir cisimle taın esnek merkezi bir çarpışma yapı­
:ı...m.atte
yor. 200 gramhk clıimln ça,rpıı;maılan sonraki hızı illi; hızı yönünde ve 4 cm/sn
değerindedir. (a) ikinci cismin m kütlesini (b) ve bunun çarpıı,m.adan sonraki hı­
zını bulnn1121.

a) Problem (13. c) de olduğu gibi

m1v1+m2v2=mıv'ı+m2v'2
-(v2-vı)=v'2-v'ı

denklemlerini yazıp

m1=200 gr, Vı=12 cm/sn, mı=m, V2=0 ve vı'=4 cm/sn

değerlerini yerine koyarak ·diu.enliyelinı.
 251

200X12=200X4+m vı' .(1)

12=V1.z--4 (2)
mv3'~1600 (3)
vz'=l6 cm/sn (4)
vz' nin değerini (3) de yerine koyarsak
m. 16=1600 ve
=
m 100 gr. elde ederiz.
b) (4) den ·v2'=16 cm/sn dir.

3-16. 10 gram kütleli bir tabanca mermisi başlangıçta ııükfuıette ~ -ve

Şek. 8-3 de görüldüğü üzere bir yaya bağlı olan 990 gram kiitlesinde bir Jıaıka
clııme. çarpıp bunun içinde kalıyor. Merminin çarpması sonunda yay. 10 cm ka-
dar ıııloşıyor. Yayın 1 cm kadar sıkı§abilmeııl için 100,000 dinlik kuvvet ~
tecrübe. ile bulunmuştur. (a) Yayın maxlmum pota~lyel eıııerjhıinl buloııuz. (b)
Cismin çarpışmadan hemen sonraki hıııuu htısap ediııiz. (c) MormlDJıı bqlaııpa
hızı ne kadarcb T

a) Yay sabiti k=lOS din/cm olan yayın x=l0 cm sıkışması halin-

de potansiyel enerji

Şek. 8----4

1 1
Ep=-2 kx2 = 2 .105 .102 =5.106 erg. olur.

b) Yayın potansiyel enerjisi cismin kinetik enerjisine eşit olur.

Yani
1 -
Ep= 2 (m+M)V2 dir.
Buradan
V =• /2.'E;' olur.
Vm+M
m=10 gr , M=990 gr değerlerini yerine koyarsak
262

2X5X106 100 cm/sn. bulunur.

V=
. 10+990
~> Momentumun korunumunu uygularsak, merminin ilk hızı

mv=(m+M)V den

v=m+M V= 9s+ıo .100=104 cm/sn. olur.

m 10

8-17. Bir mermi 60" ilk açı altında 400 m/sn ilk hızJa atılmıştır. Yörünge-
sinin en yüksek noktasında mermi eşit kütleli ve birisi düşey yönde iki ayrı par-
çaya ayrıbyor. Cisimlerden ötekisi ateşleme noktasından ne kadar uzağa düşer?

m kütleli mermi v0 =400 m/sn hızla atıldığında X· doğrultusundaki

momentumu m v 0 x olur. Tepe noktasında ikiye parçalanan merminin bir
parçası v hızı ile hareketine devam edeceğinden, bu parçanında x doğ­
m
rultusunda momentumu 2 v olur. Momentumun korunumundan
m
mvn-.= 2 v
v=2vo,,=2vo. cos60°
Merminin çıktığı maksimum yükseklik
v=2X400X0,5=400 m/sn olur.
_ v/y V 02 Sin 260°
Ymax-~ 2g

bu, aynı zamanda m/2 kütleli mermi parçasının düştüğü yüksekliktir.

O halde

dir. Buradan da
t Vo, sin 60° 400X0,86_ 351
g 9,8 - , sn.

elde edilir. Bu süre içinde v hızı ile hareket eden mermi parçasının gide-
ceği yatay mesafe

X2=V. t=400X35,1=14040 m dir.

Diğer taraftan merminin parçalanıncaya kadar aldığı yatay mesafe

 263

Xı=Vox t=Vo cos 60°. t=400X0,5X35,1=7020 m. dır.

O halde parçalanan mermi parçasının düştüğü yerin ateşleme noktasın­

dan uzaklığı
x=xı+:X2=7020+14040=21060 m. olur.

8--18. Bir demir yolu elarabası sill'tunmesiz ray üzerinde ilerliyor. Elarabası­
nın aşağıda verilen hallerin her birisinde 1500 newton ağırlığa ve 5 m/sn lik hıza
sahip olduğunu farzederek her hal i~in hızı hesap ediniz. (a) 50 newton bk .bir
cisim arabadan 2 m/sn lik bağıl hızla yana. doğru atılmıştır. (b) 50 newton hk birci-
sim arabadan geriye doğru 5 m/sn lik hızla atılmıştır. (c) 50 newtonluk bir cisim
dıpndan arabanın hareketine zıt yönde arza nazaran 12 m/sn lik hızla lokamatffin
içine atılmıııtır.

a) Atılan cismin yere göre hızının arabanın hareketi doğrultusun­

daki bileşeni vx olsun. Bu hız bileşeni, arabanın ilk hızına eşittir.
Momentumun korunum kanununu uygulayalım

Mv1 =(M-m) V+m.v,. ifadesi elde edilir.

Elde edilen bu ifade de
M-1500kv 50
- 9,8 gl" ' m= 9,8 gr. vı=v,.=5 m/sn.
değerlerini yerine koyarsak
1500 (1500 50) 50
9,8 · 5 = 9,8 - 9,8 V + 9,8 • 5 · v= 5~/sn

,4eğerini elde ederiz.

50
b) m= 9 8 kg. lık cisim arabadan geriye doğru V2=5 D\/sn ~
,
atıldığına göre, cismin yere göre hızı

V=Vı+Vz=5--5=0
olur. (hızlar zıt yönde) O halde momentumun korunumundan
Mv1 =(M-m)V+mv
1500 (1500 50 ) - 50
9,s · 5 = 9,8 -9,s · v+9,s · 0 •
V=5,17 m/sn.
değeri bulunur.
264

c) Momentumun korunumuna göre, cısım arabaya düşmeden önce-

ki toplam momentum, .cisim arabaya düştükten sonraki toplam momen-
tuma eşit olur. O halde
Mv,+m Vı=(M+m) V
yazabiliriz. Burada (a) daki ve v2 =-12 m/sn (ters yönde olduğundan)
değerleri yerine koyarsak

1500 50
9 ,8 . 5-'- 9 ,8 .12=
(1500 50 )
918 ~ V den,

V=4,45 m/sn.
hız değerini elde ederiz.

8-U. 'Oaııı açık 10 toıılak bir vagon sllrttlnmeslz l:\lr my üzerinde ~ağ'ıya
doll'II ka:,maktııdır. Ba eaııada çok ılddetli yağmur yatmaktadır. Vagon bs.şlangıt­
ta b09 olap 2 m/an ilk Jıızla hareket etmektedir. Vagonun bir ton yağmur suyu
toplayacak meufeye pttıkteıı sonraki Juzı ne olur'l

Yağmur dalmaları vagona dik düştüğünden, vagonun hareket doğ­

rultusunda bir momentumları yoktur. O halde vagonun başlangıçtaki
ı momentumu, son durumdaki momentuma eşit olur.

mı=lO ton, v,=2 m/sn ve m2=;l.l ton olduğuna göre

mı Vı =mı V2 den
mı 10
V2= m2 vı =11 . 2=1,818 m/sn. 01111'.

8--20. Ktıtıw
1,67xıo-2• g olan bir nötron 2xıos cm/an Jıızla giderken
17,0xıo-2•
g klltleiılnde bir Bor atom çekirdeği ile merkezi ~arpışma yapıyor. (a.)
~lf!IUI tamamen lnelestik olduğuna göre sistemin ı;-.a.rpışmad.,.u. sonraki kinetik
ener,llsl ne lta.da.rdır'l baılangıçdakl kinetik en:!ll'jlırl.n kesri cinsinden ce kıw.ardır'l
(b) Çaİpı.ı,ma :tamunen esnek olsa, nötron atom çekirdeğine ne oranda kinetik
eııerJ( aktamut olurf

a) Verilere göre

IDı=l,67X10- 24 gr, Vı=2Xl0 6 cm/sn, ID2=17,0. 10-: 4 gr

ve V.ıı=O o}an iki cisim, esnek olmayan çarpışma yaptıklanna göre
mı v,+mı Vı= (mı+m~) V
Oh'. Buradan,
 265

V= mıvı +m2. v2 1,67X 10·- 24 x 2 X 10 6 + 17,0 X ıo- 24 x o

rn1+m2 1,67 X 10- 24 + 17,0 X 10-•'
V =179Xl0 3 cm/sn. bulunur.
Sistemin çarpışmadan sonraki kınetik enerjisi
1 1 .
2 (m1+m2) V 2= 2 (1,61+17,0). 10-2 (179X 10· )·
4. 3?
Ek2;::::

E1c2=229xıo-ıs erg: dir.

Sistemin son ve başlangıç enerjilerinin oranı

m1+m2 V 2
-----x--
mı vı2

( ın 1 · )2
• vı 2
in 1 +m2 mı
= m1+m2
mı

Ek2 1,67 X 10- 2 ·1

Ekı = (1,67 +17,0)lo-24 o_,089 <lir.

b) Çarpışmanın esnek olması halinde

mı Vı =m1 v'ı + m2 v'2

Vı=V 2- V ı

olur. Denklemlerde değerler yerine konulursa

1,67 X 10-21 X2X106 =1,67 X 10- 24 x v' 1 + 17,0 X 10-24 X v'2
2X106 =v'2 -v'ı

elde edilir. Bu ifadeler çözülürse

v'ı= - 1,642Xl06 cm/sn.
v'2=0,35~Xl0 6 cm/sn.
bulunur.. Çekirdeğin kazandığı· enerji

Ek=_!___m 2 v'z2= 12 X17,0X10- 24 (0,358X10 6) 2 =1,09Xl0- 12 erg. olur.

2
266
8--21. Başlangıçta atlktbıe«e bulunan bir ciaim radyoaktif parçalamyor ve
momentumu 9,22.10-16 g. cm/an olan bir elektron ile, elektron hareketinin yönü
ile 90 derecelik açı yııpan bir yönde momentomu IJ,SS.lO-t6 g.cm/an olan btl' ıııötrbıo
fırretıyor. (a) Geri kalan çekirdek hangi yöne doğru- gider? (b) Bu çekirdeğin
momentmnu ne kadardır? (c) Geri kalan çekirdeğin ktltleai S,9xıo-z2 g lse ki-
netik enerjisi ne olur f

Elektronun hareket yönü x ekseni olursa, nötrinonun hareket yönü

bununla 90° açı yapan yönde yani y ekseni doğrultusunda olur. Parça-
lanmadan önce, radyoaktif çekirdek sukünette olduğundan momentum
sıfırdır. Momentumun _korunumundan parçalanmadan sonraki toplam
momentumda sıfır olmalıdır. Eksenler üzerindeki momentum toplamının
sıfır olabilmesi içiri çekirdeğin şekilde görüldüğü gibi x ekseni ile bir açı
yapacak doğrultuda gitmesi gerekir.
'i

P.-

7"""------x
p.

Şek. 8-5
Çekirdeğin
kütlesi m, hız bileşenleri v" ve Vy olsun. Elektronun mo-
mentumu P.,::::::9,22Xl0-16 gr. cm/sn nötrinonun momentumu
Pv==5,33Xl0-16 gr. cm/sn
olduğundan momentumun korunumuna göre
m Vx=Pe=9,22xıo- 16 (1)
m V7...:Pv=5,33Xl0-16 (2)
olur. Bunları taraf tarafa oranlarsak

v:v = 9:22xıo-16
5 saxıo- 16
0,578
bulunur. O halde
tg«= Vy=0,578 den cı=30° (3. bölge) olur.
Vı

b) (2) den:
 267

mvy = 5,33 X 10-16 •

m. v sin 30° == 5,33 x 10- 16
5 33xıo- 16 5,33X 10- 16
mv= , sın
. 30" 10,66X10- 16 gr. cm/sn. olur.
0,5
c) Çekirdeğin kütlesi m = 3,9 X 10- 22 gr ise
mv=10,66X10- 16 den
10,66 X 10- 16 10,66 X 10- 16
v= m = 3 ,0Xl0_22 cm/sn bulunur.

bulunur. Enerjisi ise

Ek= 21 mv 2 = 2ı x3,9X 10- 22 ( 10 66xıo- 16

3 :9 x 10_ 22
)2
=14,56xıo-ıo erg.

olur.

8-22. 10 g kütlesinde bir mermi 2 kg kütlesindeki balistik sarkaca çarpınca

sarkacın ağırlık merkezi 10 cm yükseliyor. Mermi sarkaçta gömültl kaldığına gö-
re hıZlDI bulunuz.

Mermi sarkaca girdikten sonra sarkaç, bütün kinetik enerJısı po-

tansiyel enerjiye dönüşeceği bir yüksekliğe çıkar. Bunun için

T1 (m+M)V2=(m+M) gh. dir. Buradan

V= ✓2 gh olur.
h=10 cm=0,1 m ise
V= y2X9,8X0,l=l,4 m /sn
sistemin düşey durumdan geçtiği andaki hızı olur. Şimdi momentumun
korunumdan faydalanarak merminin ilk hızını bulabiliriz.
mv=(m+M)V den,
v=m+M V
m
_o,01+2x 14
v- '
O,01 '
v=281,4 m/sn. elde edilir.
268
S-23. ·0,1 ııewton ııığınlığmda bir mermı. fi m uzımloğunda IP,le asıh 1 ııewton
~lığmda bir ağaç blok.un atu'hk lllOl'kezl. 0,0192 m yükselmiştir. Baılangıç hı~
300 m/sıı ohı:ı bu merminin, ağaç bloktan ~ &ODnki bızmı buluauz.

Problem 22 de olduğu gibi blokun hızı

v.=\/'2gh olur.
h=192xıo-, m. olduğundan

v=y2 X 9,8X 192X 10-4 =0,613 · m/sn.

olarak bulunur. Momentumun korunumuna göre,
mv1=mv2+MV
olur.
m= ~~- kgr., vı=300 m/sn ve M= 9~ kgr.

değerlerini yerine koyarsak, merminin son hızı

~:! .
300 ~:! v2+ 9: 8 • 0,613 den·.

v2=257,1 m/sn olur.

8--24. Ktltlesl 2 ·gram olan ve yatay düzlem ii7.erinde ·500 m/sn hızla hareket
~.J;en bir mermi klltlesl 1 kg olan ve başlangıçta sükünette ~ ağaç bir blok
i~ıııe doğru ateşlenmlıtır. Mermi ağaç bloktan çıkınca hızı 100 m/sn ye ye diiştt­
yor. Bu esli1ada ağaç blok yatay dUzlem üzerinde bulunduğu yerden 20 cm kayıyor.
(a) Blok ile düzlem arasuıdaki kayma sü:rtllmne katsayısı no kadardırT (b) Mer-
mmın. kinetik enerjisi ne kadar azalınıştır't (c) Mernılnln içinden geçtiği -da ds-
mm. kln6tlk enerjisi nedir't

a) Momentumun konınumuna göre

mv1=mv2+MV dır.

m=2xıo-3 kgr., Vı=500 m/sn, V:=100 m/sn ve M=l kgr

değerlerini yerine koyarsak
2X ıo-3 x 500=2X 10-3 X ıoo+ 1 X V
V=0,8 m/m
olarak blokun hızı bulunur. Diğer taraftan blokun kazandığl kinetik
enerji, sürtünme kuvvetinin yaptığı işe eşittir.
 269

1
2 MV 2 =f. S=p.MgS den,

v2
p,=2 gS.

olur. Değerleri yerine koyarsak

(0_,8)
2
I-• = -=-------
2X9,8,X0,2
0,16 buluruz.

b) Merminin kinetik enerjisindeki değ·işim

l 1
.tı.Ek=Ekı-Ek2=- mv 2 ı-- mv 22
2 2

c) Mermi, blokun içinden geçerken kinetik enerjisi

1
Ek= 2 (m+M)v 2 oluı::.

olur. Değerleri yerine koyarsak

Ek=! (2·x 10-3 + 1)(0,8)2 =0,32 joule bulunur.

8--25. 0,2 newton ağırlığında ,bir mermi 800 m/sn ilk hızla. bir balistik sarka-
cın içine atılımı.ıtır. 50 newton ağırlığında .olan bu sarkaç 1 m lik iple asılmıştır.
(a) Sarkacın çıkacağı ytlltsekllği hesap .ediniz. (b) Merminin ilk kinetik enerjisini
hesap ediniz, ( c) Merminin sarkaçta gömUHi ~alması ile meydana gelen · sistemin
kinetik enerjisini bulunuz.

a) Balistik sarkacın ağırlık merkezi, kinetik enerJının tamamı po-

tansiyel enerjiye dönünceye kadar yükselir. B?,nun için
1 '
2 (m+M) v2 =(m+M) gh
dır. Buradan

(1)
270
olur. Momentumun korunumdan
mv=(m+M) V veya,
V= mv. (2)
m+M
yazabiliriz. V 'nin bu değerini (1) oe yerine koyarsak

h= ;g (m:~ r olur.

0,2 k M 50 k
m= 9,8 gr.' =-9,8 gr.

değerleri yerine konulursa, sarkacın yükselme miktarı

h 2
. X,
8 (~ 0 fa
50 )
-'-+--
9.8 9,8
2
(800) 2 =0,52 m. olur .

b) Merminin ilk kinetik enerji-si

Ekı=-} m\7 2=; •. ~:! · (800) 2=6,53X103 joule dür.

c) Mermi sarkaçta gömülü iken sistemin kinetik enerjisi,

Ek2=; (m+M) V 2 dir.

V 'nin (2) deki değeri burada yerine konulursa

1 { mv ).2 1 m2
Ek2=2(m+M) m+M =2 m+M v•

l.ıulunur. Değerleri- yerine koyarsak

0,2 ' 2
(
E =_!_ ~) . (800)2=.!_. (0,2X800)2 =26 . 1
k2 2 0,2 50 2 50,2 JOU e
9,8 + 9.8.
elde ederiz.

8-26, Ktltlesi 5 gram olan bir mermi, yatay düzlemde duran S kg lık bir cis-
me sıarpmıştır. Cisim ile dlizlem arıısındakl kayma s ~ e katsayısı 0,20 dlr.
Mermi ağaç cisim içinde gömülü .kalıyor ve bu cisim 10 cm kadar kayıyor. Mer-
minin hızı neıllr'l

Sistemin çarpışmadan sonra sahip olduğu kinetik enerji sürtünme

kuvvetinin yaptığ·ı işe eşittir. Bu eşitlikten faydalanarak sistemin çar-
pışmadan sonraki hızım bulalım.

Ek=WI
1 .
2 (m +M)v 2 = f ; s = (m + M)gµs deri
v=y2gµs olur.
mv=(in+M)V den
m+M
v m Volur.

m=5gr=5xıo- 3 kgr, µ=3 kgr., V=0,618 m/sn olduğundan

5xıo- 3 +3
v= 5 xıo- 3 X0,626=376,2 m/sn

bulunur.

8-2'7. Kütlesi 2 gram ol~ bir n'ıermi l500 m/sn lik hızla hareket ederken 1
kg kütlesinde ve 1 m iple asılıolan bir balistik sarkaca çarpıyor. Sarkacın içine gi-
ren mermi 100 m/sn 'lik hizla dışan çıkıyor. Sarkaç ne kadar yüksekliğe çıkar 'l

Momentumun korunumunu uygulayarak çarpışmadan sonra sarka-

cın hızını bulalım.

nıv=mv' +MV den

V= ~ (v-v') olu.r.

m=2 gr=2X10-3 kgr., M=l kgr, v=500 m/sn

ve v'=100 m/sn değerlerini yerine koyarsak

V = 2 xıo- 3 (500-100)=0,8 m/sn

ı

elde edilir.
272

Sarkacın kinetik enerjisi, yükselmekle potansiyel enerjiye dönüşür.

1
2 MV2 =Mg:h dan

h= ~; =2~:~;-0,032 'm. olur.

3-2ıt. 60 kg bk bir adam buz parçası üzerinde· dururken 6 kg bir topu yatay
olarak 25 m/sn Hk bız1a atıyor. (a) Adam ne hızla ve hangi yönde hareket etmeye
başlayacaktır'? (b) Bu adam _her S sn de böyle 4 topu atarsa lu:ndi:aılııa etıdyen
ortalama kuvvet ne kadardır'? (Yol gösteriş. Orta.Jaına kuvvet momentummı or-
talama değişme Jıızma eıfttlr.)

a) Başlangıçta adamda topta durgun olduğuna göre momentumla-

n sıfırdır. O halde, son durumdaki momentumların toplamı da sifır ol-
malıdır. Yani

olur. Buradan da adamın hızı

olarak bulunur.
m 1 =·60 kgr, m2 =6 kgr ve v/=25 m/sn
değerleri yerine konulursa

vı'=- :o• 2d=-2,5 m/s_n.

elde edilir. Görüldüğü gibi, adam topun hareket doğrultusuna zıt yön-
de hareket eder.
b) Adanı 3 saniyede 4 top attığına göre kazandığı momentum,
4X~ vl=4X6. 25=600 kg. m/sn dır.

Bu momentumu impulsa eşitlersek, etki eden ortalama kuvveti bulabi-

liriz.
600 600 -
F. A.t=600 dan F = ~ = -
3-=200 nt.
elde edilir.
 213
8--29. Dakikada 120 atıı, yapan bir makineli tüfeğin ortalama geri tepme
kuvvetini hesap ediniz. Her merınlnln ağırlığı 0,025 newton ve namlı hızı 900
m/sn dlr,

Ortalama kuvvet, i:nomentumun ortalama değişme hızına eşit ola-

cağından

mv
F= At

0,025
de m = ~ kgr, v=900 m/sn, ..6.t=l dak. =60 sn.

değerlerini yerine koyarsak

120 X0,0 25 x900

F = 9 •8 4,59 nt. elde ederiz.
60

8--SO. Tüfeği ne beraber 800 newton olan bir adam paten ttzerlnde dururken
tüfeğin yatay yönde 10 atııt yapıyor. Her merminin atırlığı 0,25 newton ve namlı
hızı da 800 ın/sn dlr._ (a) Adam geriye doğru stırtünmesiz hareket ettiğine göre
atışların bitiminde adamın hızı ne olur? (b) Bu atıglar 10 saniye içinde yapıJmıı­
larsa adama etkiyen orta.ıanıa kuvvet ne kadardır? (e) Adamın kinetik enerJislııl
10 merminin kinetik enerjisi ile kargıJaıtınmz.

a) Başlangıçta hareketsiz olduklarmdan momentum sıfırdır. Ohal-

de son durumdaki momentum toptıımı da sıfır olur. Adamla mermiler
zıd yönde hareket ettiklerine . göre

den, adamın hızı

, m2 ,
Vı =--
mı
Vı

olur. mi= 800 k gr, mı=

0,25 k gr ve v2/ =8 00 m/ sn
9.,8 918
,A

değerlerini yerine koyarsak

ili' 1A
274

o,25xıo
v'ı.= 9•!oo • 800=2,5 m/sn
9,8
elde edilir.
b) Ortalama kuvvet, momentumun ortalama değişme hızına eşittir..
bulunur.
F= ıoxmıXVı ıoxsooxo. 2519• 8 ·20,4 nt. bulunur.
At 10
c) Adamın kinetik enerjisi
1 1
Eı.1= 2 mı vı1= 2 · 800
9 _8 (2,5)2=255ıl
.
Joule·

10 merminin kinetik enerjisi

Ek:l=lO • -i--2 m 2 v?=.!_ · 10 · 0 •285 · (800)2=816X10 2 joule

2 9, .
olu,r.
·E1c2 816 X 1,02
=----'"-- 319;s1 dir.

8-Sl. Saniyede 50 gram• yakıt harcayan bir roket, Jıızı !500,0QO cm/sn olan gaz
fırlatıyor.(a) Bu gaz rokete ne kadar kuvvet etkitir'l Sonucu din ve newt(!n cin-
sinden veriniz. (b) Roket boşlukta çalışabilir mi 'l' (c) Roket boşlukta çalışırsa bu-
nun yönetimi (dümenlenmesl) nasıl temin edilir? Bu roketi frenleyebilir misiniz?

a) At zamanında, Vr hızında Am kütlesinde gaz fırlatan roketin iv-

mesi
v, .ı:im
a=-·-•--
m At
olacağından tesir eden kuvvet
.ı:im
F=ma=v,--
At
olur.
At=l sn, Vr=5Xl05 • cm/sn ve A:n=50 gr•
.değerlerini yerlıi.e koyarsak
 F=5X10 5 • ~_Q=25X10 6 din =250 nt. bulunur.
1
bulunur.
b) Roketler oksijenlerini beraberlerinde taşıdıkları için boşlukta
(atmosfer dışınd_a) çalışabilirler.
c) Roketlere yön vermek veya yönlerini değiştirmek ve frenlemek
içinyardımcı roketler kullanılır. Mesela yardımcı bir roket yanan gazı
sağa doğru fırlatıyorsa, roket momentumun korunabilmesi için sola
dönmeye çalışacaktır. Frenlemek içinde yardımcı roketin gazı, roketin
hareketi yönünde fırlatılır. Momentumun korunumuna göre roketin hı­
zı yavaşlar.

S-32. Ktltıesl 2 gram o1an bir merminin namlı hızı S0O m/sn dir. Mermi nam-
lı içinde iken etkiyen blleııke kuvvet

F=400- 4X10s t
3
ile Burada F newton t de saniye cinsinden ifade
verilıniştir. ediımiştir. Merminin
namlıyı geçmesi için gerekli zamam hesap ediniz.

Momentum değişimi impulsa eşittir.

F. dt=mdv
t V

JFdt= Jmdv.
o o
t .
f( :o• t) = f
V

400 - 4 x m dv.
o o
400t - 2 xıo 4 t 2 = mv.
3
m=2XlQ-3 kgr, v=300 m/sn değerlerini yerine koyalım. Elde edilen

400t _ 2 xıo• t 2
3
=2xıo- 3 x300 denkleminden

t=5Xl0- 4 sn bulunur.
 . BÖLÜM 9

DONOŞ IIAREKE'.tt

Açısal yer değiştirme (yol) 8 ile gösterilir ve genellikle radian ile:

ölçüliir. Radian bir merkez açının gördüğü yayın uzunluğunun yan ça-
pa bölünmesi ile bulunur ve boyutsuzdur.
Açısal hız (w) ile gösterilir ve radiat!/sn ile ölçUiür.
d8 .
w= dt ra.d/sn

denklemi ile tanımlanır.

Açısal ivme («) ise

dw d'8
cx= dt = dt2
ile tanımlanır ve rad/sn2 ile ölçülUr.
Doğrusal ve açısal büyüklükler arasındaki. bağıntılar

yol s=Or
hız V=w r
ivme : a=a.r
Düzgün değişen açısal hareket denWemlerl
w =wo+.or. t
<ı> 2 =wa2+2 «8
8 =Oo+<ı>ot+l/2 cı t 2
Eylemsizlik momenti. Bir cismin, açısal hızında meydana gelecek
.değigikliğe gösterdiği direnmenin ölçüsüdür.

I=Jr 2.dm.
 277

r, dm kütlesinin dönüş eksenine olan uzaklıktır. Eylemsizlik momenti

dönüş eksenine göre değişir. Birim (kg-m2 ) ya da (g-cm 2 ) dir.

Moment ve açısal ivme. Dengeıılenmemiş bir moment I eylemsizlik

momentli cisiıne
·r =l. °'
ile verilen bir açısal ivme kazaıidınr.
Dönen cismin kinetik enerjisi
K.E. =_! Iw2
2
ile verilir.
Sabit bir momentin uygulandığı dönen cismin yaptığı i§ ise
W=rxe
denklemi ile, güç de
P=rXeı,

denklemi ile tanımlanır.

Açısal impuls ve açısal momentuin.

rxt=I ıor-I <ı>ı
Burada rxt=açısal iınpulsu Iro da açısal momentumu verir. Açısal
impulsunun açısal momentum değişikliğine eşit olmasına da dönüş ha-
reketinde A!;ısal impuls-açısal momentum t.eoremi denir.
Doğrusalharekette olduğu gibi dönüş hareketinde de, dengelenme-
mݧ bir moment olınadığı sürece açısal momentum korunur.
Bazı simetrik cisimlerin eylemsizlik 1').0mentleri
Noktasal bir cisim I=mr2
1
Dolu silindir, eksen merkezde I= 2 mr2
1 .
Ekseni ortasından geçen bir çubuk I=-
12
ml2
2
Dolu bir küre I= 5 mr2
Dikdörtgen · levhanın merkezinden 1
!=12 (a2+b2)m
geçen eksene göre
278

PROBLEMLERİN ÇOZOMLERt

9-1. (a) Yarıçapı

120 cm olan bir dairenin 180 cm uzıınluğıındakl yayının çev-
relediği açının.
radyan cinsinden değeri nedlr'l (b) Çapı 100 cm olan bir dairenin
'78,M cm ilk yayına tekabul eden açı ne kadar radyandır'l Bu açının derece cin-
sinden değeri nedlr'l (c) Bir dairenin iki yarıçapı arasındaki açı 0,60 radyandır.
Bu dairenin yarıçapı 200 cm veyahut l50 m olduğıına göre bu yançapların çeperi
kestikleri noktalar arasında kalan yayın uzunluğu ne kadardır T

a) R=l20 cm yat1çaplı dairenin 180 cm. lık yayının çevrelediği açı

S 180
0=r=ı20 =1,5 rad_. dır.

b) 2 R = 100 cm ve S = 78,54 cm. ise bu yayın çevrelediği açmın

radyan cinsinden değeri
S 78,54
0=R=ıou;ı=1,5708 rad.

ve derece cinsinden değeri

0 = 1,5708 X 3260 = 1,5708 X 57 ,3 = 90°

1t.
dır.
c) 0=0,6 rad. ve R 1 =200 cm olduğuna göre yayın uzunluğu

Sı=O. R1=0,6X200=120 cm.

~=50 mise
S2=-8. R=0,6X50=30 m. olur.

9-2. Dakikada 4800 devir yapan oto'1}obil şaftının radyan/sn cinsinden açı­
sal hızı ne kadardır f

4800 dev/dak.'de dönen otomobil şaftmın radyan cinsinden açısal

hızı
4800 4800
c.>= 60 dv/sn = 60-- · 21t rad/sn=502,4 rad/sn. olur.

9--3. (a) 15 cm çapında bir silindir tornaya talulı olarak dakikada '7!50 de-
virle dönüyor. Silindir yüzeyinin tegetseı hızı ne olur? (b) Dökme demirini torna
etmek için uygıın teğetsel hız 0,60 m/sn dir. Çapı 5 cm olan bir silindir
parçası ne kadar devir daldkahk hızla döndUrülmelidir f
 27D

a) Dakikada 750 devirle dönen silindirin radyan cinsinden açısal

hızı

750
c,J=w · 2.t rad/sn =78,50 r.ad'sn.

15
ve yarıçapı 2 =7,5 cm olduğuna göre teğetsel hızı

V= w. R=78,50X7,5=588,75 cm/sn olur.

' 5
b) v=0,6 m/sn R= 2 xıo- 2 =2,5xıo- 2 m

olduğuna göre silindirin dakikada devir sayısı

v 0,6
w=R= 2,5xıo- 2 ra ,sn
d'
= 0,6 60
2,5xıo- 2 • 2rc =229 d ld
ev, ak

olur,

9-4. 1800 devir/dakika hızla dönen bir elektrik motoru şaftına 9aplan lJ;
10; ve 15 cm olan ttç makara. tesbit edilmiştir. Her makaranın lineer hızını cm/sn
cinsinden hesap ediniz. . Makaralar bir kayış yardımı ile aynı şeklide üzerinde ma-
karalar bulunan başka bir şaftla bağlanabilir. O şeklideki 5 cm. lik 15 cm. ye,
10 cm. ilk 10 cm ye ve 15cnı. ilk 5 cm. ye bağlanmıı,tır. B~ ikinci şaftın mtlınktin
olan üç açısal hızını devir/dakika cinsinden hesap ediniz.

1800 dev/dak. hızla dönen şaftın rad/sn cinsinden açısal hızı

1800 1800 . ,
w 60 dev,sn= 60 · 2rc radısn=188,4 radısn. olur.

5
Rı= 2 =2,5 cm yarıçaplı şaftın lineer hızı

Vı=w. Rı=188,4X2,5=471 cm/sn

10
R2= 2 =5 cm yarıçaplı şaftın lineer hızı

V2=ı.ı>. Rı=188,4X5=942 cm/sn.

fü=~~ = .7,5 cm yarıçaplı şaftın lineer hızı

280

v1 = w. R3=188,4X7,5=1413 cm/sn dır.

5 cm çaplı makara bir kayışla 15 cm çaplı makaraya bağlanırsa, her iki

makara üzerindeki bir noktanın lineer hızlan. bribirine eşit olur. O halde
15 cm çaplı makaranın açısal hızı

w
= v 1 = 471 = 62 S
R3 7 ,5 '
d/
ra sn
= 62,8
2~
xaodev
dak
= 599• '54 dev
dak
10 cm çaplı makara, 10 cm çaplı makaraya bağlanırsa açısal hız­
lan da birbirine eşit olur. Yani
w=188,4 rad/sn !~
=·18 4 X60 ::; = 1798!8
15 cm çaplı makaranın 5 cm çaplı makaraya bağlanması halinde de

w
= V3
Rı
= 1413 =565 2 d/· _ 565,2
2,5 ' ra sn- 2~
X 60 dev
dak

= 5397 26dev
bulunur. ' dak

9-1. Çapı 'J5 cm olan bir teker ııllktlnetten başlayarak 20 ıın içinde 100 rad/sn
Uk hız kazanacak ıeJdlde dtlzglbı hızlanıyor. Açısal ivmeyi ve. tekerin döndüğt\
açıyı hesap edlnlz.

Teker sukünetten harekete başladığına göre, başlangıçta açısal hızı

Wo::::O dır ve
<ı>=~t olur. Buradan da açısal ivme
w d.
a.=T ır.

w=lOO rad/sn t=20 sn. ise

100
a.= 20 =5 rad/sn 2

olur. Teli:eri~.:-dôndüğü açı ise

1 1
8= 2 a.t 2 = 2 · 5.(20) 2 =1000rad. dır.

9-8. Bir volanın açısal hızı 5 ıın içinde 1500 devir/dakikadan 400 devir/daki-
kaya düzgtln olarak azalıyor. Açısal ivmeyi ve 6 sn de yapılan devir sayısını hesap
ed1ıdz. Volanuı ıtlkttnete gelmesi i~ln daha. ne kııilar devir yapması gerekirf
 281

Volanın başlangıç açısal hızı

1500
wo=15OO dev/dak=tK> • 21t rad/sn= 157 rad/sn.

5 sn. sonraki as:ısal hızı

w=4OO dev/dak= ~~O • 21t rad/sn=41,86 rad/sn.

olduğuna göre açısal ivmesi

w = Wo--oct den
w -c., 157-41,86
a= \ 5 23,02 rad/sn2

olur. 5 sn. deki devir sayısı

8=Wot _ ..!_ at2

2
de değerler yerine konulursa

8=157X5- 12 X23,O2X52 =497:3 rad= 497, 3 devir=79,2 devir.

21t
olur.
zamansız hız formülünden volanın duruncaya kadar yaptığı devir sa-
yısını bulalım.
w2 =~0
w2 (157)2
8 = 2a = 2X23,O2 = 535,39rad .
_ 535,39
- 21t dev= 85,2 devir.
Volan yavaşladığı 5 sn. içinde 79,2 devir yaptığına göre, sukunete gele-
ne kadar yapacağı devir sayısı
0'=85,2-79,2=6 devir. olur.
9--7. Bir volan 284 rad.bk açıyı S sn de dönüyor. Bo zaman sonunda açısal
hız 108 rad/sn oluyor. Volanın sabit olan •~•sal ivmesini hesap ediniz.

Sabit ivmeli dönme hareketinde açısal hız

w=w0 +a.t veya wo=w-at
282
dir. fllo'mn değerini
1
8=<ı>ot+2 4t2

de yerine koyup a.'yı çözersek

1 1
8=(w-a.t) t+ 2 a.t2 =wt - a.t2 + 2 cxt2
2wt-28
a t2 elde edilir.
t,,=108 rad/sn, t=3 sn ve 8=234 rad. değerleri yerine

konulursa
2X108X3-2X234 bulunur.
a= 20 rad/sn 2
9

9--8. Açısal ivmesi 2 rad/BD• oJan bir volan 6 sn de 100 rad bk açı dönüyor.
Volan stlldbıetteıı harekete baflamıf ise IS BD hk lntervalln bafmda ne kadar za..
man harekette obnu§turf

Volanm ilk açısal hızını bulalım

1
8=<ı>ot+ 2 ıx t2 den.

20- a.t2
Wo= olur.
2t
8=100 ra,d. a.=2 rad/sn2 ve t=5 sn. değerlerini yerine
koyarsak
2Xl00-2X25 , .
Wo= 2X5 =-= 15 radısn elde ederız.

Volanın sıfırdan bu hıza ulaşması için geçen zaman

ıııo= a.t' den,
15 dir .
a = 2 =7, 5 sn.
t'= .wo

9-8. (a) Tegetsel ve merkezcil ivmenin farklarım ııçıkca yazınız. (b) Bir vo-
lan sabit açısal luzla dönmektedir. Ç-eper üzerinde alman her hangi bir noktanın
teğetseı ivmesi var mıdır't Merkezcil ivmesi v• mıdırf Bu ıvmelerlD dej'erleıi lia--

bit mldlrT
 283

a) Teğetsel ivırie hızın şiddetini, merkezcil ivme ise hızın doğrultu•

sunu değiştirir..
b) Volan sabit açısal hızla dönmekte ise teğetsel ivmesi yoktur.
Çünkü hızın şiddeti değişmiyor. aR = v 2 /R değerinde merkezcil ivmesi
vardır. v ve R sabit olduğundan merkezcil ivme de sabittir.

9-10. Çapı 80 cm olan bir teker sabit eksen etrafında 2 dev./sn lik başlangıç
hızı ile dönmektedir. Bu hareketin ivmesi S dev./snt dir. (a) 6 sn sonundaki açısal
lıJzı hesap ediniz. (b) Bu zaman içinde teker ne kadar açı yapmıştır? (c) t=.6
sıi ·de çeper üzerinde . alman bir noktanın teğetsel hızı ne olur 'l ( d) Çeper üzerinde
alınan. bir noktanın t = 6 sn deki bileşke ivmesi ne olur 'l

a) w0 =2 dev/sn, t=6 sn ve o:=3 dev/sn2 olduğuna göre 6 saniye

sonundaki· açısal hızı,
w=wo+o:t=2+6.3=20 dev/sn olur.
b) Bu zaman içersinde yaptığı açı

1
8 = w 0 t+- 2-a.t2 den bulunur.

Wo=2 dev/sn=2X21t=12,56 rad/sn.

et=3 dev/sn 2 ==3X2ıt=18,84 rad/sn değerleri yerine ko•
nulursa

8=12,56X6+ ! X18,84X36=414,48 rad. elde edilir.

c) t=6 sn .. de çeper üzerindeki bir noktanın teğetsel hızı v=1ı>. R

dir. w=20 dev/sn=20X2ıt tad/sn, R=40 cm. olduğundan
v=20X21tX40=5024 cm/sµ=50,24 m/sn. bulunur.
d) t=6 sn. deki bileşke ivmeyi bulmak için önce merkezcil ve teğet•'
sel ivmeleri bulalım.

80
aT=R. a.= 2 X18,84=753,6 cin/sn=7,536 m/sn2

olduğundan
284

bulunur.

9-11. Çapı SO cm olan bir volan sllldlnetten başlayarak 5 an de 900 dev/dak

ya .kadar hızlamyor. · (a) Baılangıçta volan çevrealnln tepesinde bınmıaıı b1r nok-
tanın 1 sn sonundaki yerlnl bulunuz. (b) 1 BD sonundaki ivmenin değer TI? yöıı.tıııtı
hesap ediııfz ve bir ıeklI üzerinde gös~rlıdz.

a) <ı> == «t den 'vola.nın açısal ivmesi

noktanın ilk konı.ımu

ı saniye sonraki konum°t

§ek. 9-1

w 900
ıx= t - 5 X60 3 dev/sn 2 =3X2~ rad/sn 2 =61t rad/sn 2

olur. 1 sn. de döndüğü açı ise

1 1
8= 2 «t2 = 2 · 61t. J =31t rad. olur.

Nokta 1,5 devir yapmıştır ve tam alt noktaya gelmigtir.

b) Noktanın teğetsel ivmesi
&r=R. a.=15.6.ıc=282,6 cm/sn2 dir.
1 sn. sonundaki açısal hız

<ı>=ıa.t=6ıc. 1=6ıc rad/san olduğundan, radyal ivmesi

&.a=w2 • R= (6ıc) 2 .15=5324,2 cm/sn2

olur. Buna göre bileşke ivmenin §iddeti

 285

a= va -:ı:+a\ı.=v'(282,6)
2 2 + (5324,2r.ı=5331,7 cni/sn2
aT 282,6
Doğrultusu ise tg 8= 0,053 ve düşeyle yaptığı açı
8.R 5324,2
0=3"olur

9-12. Yarıçapı 80 cm oJan bir voıan silldinetten başlayarak 0,50 rad/snı llk
ivmeli bir harel,et yapıyor. Çeper üzerinde bulunan bir noktanın teğetseı ivmesini
merkezcil (radiyal) ivmesini ve blleıtke ivmesini (a) baıtlangıç durwnunu (b) 120"
llk açı döndükten sonraki (c) 2400 lik açı döndükten sonraki durum için hesap
edJ.nlz,

a) Başlangıç durumda, merkezcil, teğetsel ve bileşke ivmeyi hesap

edelim.
R=30 cm, a.=0,5 rad/sn2 olduğuna göre
a.r=R. a.=30.0,5=15 cm/sn2
w=O olduğundan aa=O olur.
a=a.r=15 cm/sn2 elde edilir.
b) 120° açı döndükten sonra merkezcil, teğetsel ve bilegke ivme
120X21t -
8=120" 360 rad=2,09 rad oldugundan

fJl2 = 2a.~=2X0,5X2,09~2,09 rad2/sn2 ve

aa=o>2R= 2,09X30=62,7 cm/sn2 dir.
&r=15 cm/sn'·
a= ya2-:ı:+a28 =y(15)2+ (62,7P=64,47 cm/sn2 bulunur.
c) e= 240° ise teğetsel, merkezcil ve bileşke ivmeler
a.r=15 cm/sn"
240X21t
8::::240" 360 rad=4,ıs:rad olduğundan

w2 = 2a.8=2X0,5X4,18=4,18 rad2/sn2 ve
aa= o>2 R=4,18X30=125,4 cm/sn2 dir.
 9-lS. Başlangıçta donnakta olaıı b1r teker !O a de 900 dev/dak hk luz
kaza.nacak şekilde hızlanıyor. 1 • Dk zamanın ııonunda (a) •tekerin döndüğü açı­
yı (b) eksenden 15 cm uzakhkta bulUDan bir noktama lvmeııbıln teğetııel ve radl-
yal bileşenlerinin defer ve yönlerlnl hesap edlDb ve bir dlyacram Ue göııterhılz.

Şek. 9-2

900
a) t=20 sn. de 1.1)=900 dev/dak= 60 X2ıt rad/sn=30,c rad/sn. hı-

zına ulaştığına göre ivmesi,

w 3011: 311:
· w=«t den «=ı=~=y=4,71 rad/sn2 olur.

Buna göre tekerin 1 sn. de döndüğü açı

8= ! «t2 =·! X 3; rad=135° değerindedir.

b) Teğetsel ivme

a..r=R. ıx=15X4,71=70,65 cm/sn•.

1 sn. sonundaki açısal hız

lı)=ıxt=4,71X1=4,71 rad/sn olduğundan, merkezcil iv-

me
aa=~2 • R= (4,71) 2 .15=332,76 cm/sn2 olur.

9-14. Bir teker 10. rad/• ilk sabit açuıal luzla dönüyor. (a) Eksenden 60 om
Dk mesafede bulunan bir noktanın merkezcil ivmesini 8n =lı)2B bağmtısuıdan
faydalanarak hesap ediniz. (b) Bu noktanın tetetııeı luzmı bulunuz ve merkezcil·
ivmeyi 8a=V-/B eşitHtı yardmu ile hesap ediniz.

a) <ı>=lO rad/sn ve R=60 cm old~ğuna göre, merkezcil ivme

 281
8.ıı=(ıı2R =100.60=6X103 cm/sn2 dir.
b) Bu noktanın teğetsel hızı

v=wR=10X60=600 cm/sn.
merkezcil ivmesi ise

6X 103 cm/sn2 olur.

9-15. Eksenden 1 cm uzaklıkta bulunan bir noktanın merkezcil ivmesi 800,000

g (yer ivmesinin 800,000 katı) olacak şekilde dönen bir ultra santrafüjün açısal
hızını dev /dak olarak hesap ediniz.

aa=w 2R den w'yı çekelim ve değerleri yerlerine koyalım.

w =v' aR -, / 3 xıo 5 x 9 ,s -17146 rad/sn= 17146 • 60 dev/dak

R V 10- 2 21t
=163732 dev/dak bulunur.

9-16. (a) Bir cisim sabit eks~n etrafında sabit açısal i\1Jlle ile. döndüğü zaman
cisim üzerindeki bir noktanın merkezcil ivmesinin açısal. sapma ile doğru orantılı
olduğunu isbatlayınız. (b) Bileşke ivme merkezcil ivme ile 60" llk açı yaptığı zaman
cismin ne kadar açı katetmiş olacağını_, hesap ediniz,

a) w2 =;w 2o +2a.8 eşitliğinde ·w 0 =0 olduğundan

tı>2=2cı8

olur. Bu değeri

de yerine koyarsak
aa=2cıR8

elde ederiz. Görülq.üğü gibi, merkezcil ivme açısal sapma ile doğru oran-
tılı

b) ~ = cıR ve a.R = 2cıR8 olduğuna göre

aT aR 1
tgcp aa 20'R6 ~-8 ve
288

1 1 1 360 •
8=---
2tgcp 2 tg 60• rad= 2 V3 ~=16,5 olur.

9-17. Çapı 4 em ve uzmılufıı 2 m olan 8 kg ktttleslndeld silindir biçimli bir

çubuğun (a) çubuğun merkezinden geçen fakat çubuğa dik olan bir eksene göre
(b) çubuğa dik olan ve çubuğun bir ucundan gegen eksene göre (c) çubuğun mer-
kezinden gecen boymıa (LonJlttldlnal) eksene göre eylemsizlik momentlerini hesap
ediniz.

a) Çubuğun merkezinden geçen ve kendisine dik olan bir eksene

göre eylemsiz momenti.

I-M: ( R2 L2)
- +12
-
- 4

dir. Değerleri yerlerine koyarsak

I = 8 ((0,~ 4) + :; ) = 2,987 kg. m

2 2

elde ederiz.

b) Paralel eksenler teoremine göre;

dir. Burada Ikın, kütle merkezinden geçen bir eksene göre eylemsizlik
momenti, M cismin kütlesi, a da pal'alel eksenler arasındaki uzaklığı be-
lirlemektedir. Buna göre. değerleri yerine koyalım.
 289

I=2,987+8X12 =10,987 kg. m2

c)

=16 X 10- 4 kg. m 2 dir.

9:-18. Boıı bir silindirin iç yançapı 8 cm dııı yarıçapı 10 cm boyu da •15 cm

dir. Bu İıllindirln eksenine göre jirasyon yan çapı ne kadardır 'l

Silindirin yoğunluğu p ise dv hacminin kütlesi

dm=,pdv (1)

dir. r yarıçaplı, l yüksekliğindeki silindirin hacnu

olduğuna göre

dV=21-rldr (2)
'

olur. Bunu (1) ifadesinde yerine koyarsak

dm= 211:lprdr

olur. Buna göre

F. 19
29ô
elde ederiz. Silindirin iç yançapı Rı, dıt yançapı R,. ise ( 4) integralinin
sınırlan Rı'den Ra:ye kadar olacaktır. İntegral alırsak

I=2ı;plj~dr<=2,ıpl[ f ]~
Rı

1 1 ·
I= 2 ~pl (R42 -R 4ı)=~pl (R22 - R 22) (R22i-R 2 ı)
elde ederiz.
m =l1tpl (R2 ıı---'R 2 ı) olduğundan,

1
I= 2 m ((R22+R'ı)

olur. Jirasyon yançapı ise

I=mk2

k=v ~ =V ! (R22+R2ı) dir.

R,=8 cm, R2=10 cm değerlerini yerine koyarsak

k=v ! (8 +10
2 2) =9,055 cm.
elde ederiz.

9-19. Şek. 9-8 de g6sterllen 4 cismin ldltlelerl eııtttr. A cismi B yarıçapında

dolu bir silindirdir. B cismi R yançaplı boı bir sWndlrcllr. O cismi bir kenarı 2B
olan dolu bir karedir. D cismi Cbüytlkltlğünde fakat lçl boıtur (dört ince çeperden
yapılmıştır). Bu clsinılerln dönüş eksenleri ağırlık. merkezinden geçmekte ve kafıt
düzlemine diktirler. (a) Hangi clBmln eylemslzllk momenti en ktlçtlktttrf (b) Han-
gi clılm en büyük eylemslzllk momentine salılptlr T
;
Şekil 9-3 deki cisimlerin eylemsizlik momentlerini yazalım. "ti

1
(A) cisminin IA= 2 mR2 (1)

(B) » Ia=mR2 (2)

(C) ) Ic=~(a.2+b2)m=~ (4R2 +4R2)m= f mR 2 (3)

 291

(A) (B)

2R

(C) (D)
ljelL 9--8.

dir. D cisminin ise eylemsiz momentini, hesap edelim. Her kenarın kütle
merkezinden geçen kendisine dik bir eksene göre eylemsizUk momenti
1 m
- - · 4R2
12 4
dir. Karenin merkezinden geçen eksene göre eylemsizUk momenti ise
1 m m 1 m
- • -4R2 +-R2 =- mR2 +-.- R 2
12 4 4 12 4
olur. Cismin tamamının merkezinden geçen eksene göre eylemsizlik mo-
menti ise
m R 2 ) =--mR
Io=4 ( -1 • mR+- 4 2 (4)
12 4 3
dır.

Bu dört eylemsizUk .momentini kargılaıtırsak.

a) I,A.ı;ıın en küçük
b) 10 nın en büyük olduğunu görürüz.
9---!0. Ktttlelerl m olan kil~ bloklar L azımiııtmuıa lıaflf fakat sert bir çu-
balım uo)aruıa ve mefkezlne tesbit ediJmltlerdii'. Sistemlıı, 'gubuğa cllk olan ve

1l-- .f
· - - - blr,ucıuııclan -- L •mesafesinden geçen eksene göre e:ylemslzlik momeıııtıııl

besap edinir., Çubuğun kendi eylemsl:ılik momel!tinl ihmal ediniz.

292
Eylemsiztik momenti
I=:Er.ıır2

Şek. 9-4

olduğuna göre, çubuğun bir ucundan ! L memüesinden geçen eksene

göre gekildeki kütlelerin eylemsizlik momenti

I=m(! L +m(! L r r m(}L r

+
I = 11 mL olur.2
16

9-2L Dtlııyamn· yan rapı 6400 km ldltıesl de. 8.10" kg (yaklapk olarak) dır.
(ıı.)Dlinyamn merkezinden geçen eksene göre eylern•izllk momentnli hesap oolııiz.
(b) jlrasyon yançapım km olarak hesap ediniz. YoğmılDion dilzgUıı (üııifonn) .»1-
duğuııu kabul ecllmz.

a) Dünyayı yaklaşık küre kabul edersek, merkezine göre eylemsiz.

lik moment
2
I =5ID:R2

dir. m=6Xl.021 kg., R=64XlOS m. değerlerini yerine koyarsak

I =: X6X1022 X(64X105)2 =983Xl033 kg. m 2

elde edilir.
b) J"ırasyon yarıçapı

k=v ~ =v : .R=v : . 6400=4047,7 km.

 293
S-22. Bir volan 80 cm ç:,pmda S cm Irnlmltğmda bir di!ll,ten ve çapı 10 cm ve
uzurluğu 8 cm omı:ı Hd mcrlrn:::i;ıar,:ndanmcy<.':ıırt:;ı gelınlştiı:-. Volanm yapıldığı mad-
denin özkütlesl '1_ g/mnl i~e (a) eyıemsi:di.k momenôlnl (b) dönüş eksenine göre
j.lraayon yançapım hasap ediniz.

a) Her bir diskin kütlez!.ni bulalım

Rı=15 cm, lı=-=3 cm ve p=7 8r/cm3 olduğuna göre

m 1=r.p Rı21 1 =3,14X7X15 2 X3=14836,5 _gr.
R2=5 cm, h=8 cm olduğundan

m 2 =r.p R 2 h=3,14X7X5 2 X8=4396 gr.

toplam kütle ise
m=m1+ın2=14836,5+4396=19232,5 gr. olur.
Sistemin eylemsizlik momenti
1 · 1
, I=-m1R1
2 +-m2Rı2
2 2
1
1= 2 · 14836,5. (15)2+ 21 • 4396. (5)2 =1724056,2 gr. cm2

bulunur.

b) k=v =v I
m
1724056,2
v . ,5
10232 9,47 cm. dir.

9-28. 16 cm çapında ve 18 n ağll'lığında bir değirmen taşı 8600 dev/dak ·bk

lıızla
dönmektedir, (a) Bunun kinetik enerjisi ne kadardır? (b) Bu taı, aynı kinetik
merJl7l kazaurnak tgbı ne kadar yükseklikten dllgmelldir f

Degırmen.
v• taşın yarıçapı
15 7 ,5 cm= 7,5 X 10-ı
~= m, kü'..utesi.

i,~ = 1,837 kgr. olduğuna göre eylemsizlik momenti

I= ! MR2 =! X1,837X(7,5X10- 2) 2 =51,66X10- 4 kg. dır.
3600 V

Açısal hızı 3600 dev/dak= 60 X21.rad/sn=376,8 rad/sn oldugun-

dan 1:a§m kinetik enerjisi
294:

Ek=; Iw 2 =-; X15,66Xl0- 4 X(376,8)2=366,7 joule

olur.
b) · Potansiyel enerjiyi, kinetik enerjiye eşitliyelim.

Ep=Eıı:

mgh =366,7 den.

h= 366,7 366,7
20,37 m. elde ederiz.
mg 18

9-24. Ktltlesl ve yançapı R olan bir disk, merkezinden geçen yatay eksen et-
rafında dönmektedir. Dlsk'in çevresinde bir yere küçük bir m ktltlesi tesblt edil-
, mittir. Ktlçük cisim yatay yarıçapm ucunda iken disk harekete başlıyor. Bu
cisim dlsk'in alt tarafına gelince disk'in açısal hızı ne olur?

Merkezinden geçen yatay ekseni referans düzeyi olarak kabul ede-

lim. Küçük cisim yatay yarıçapın ucunda iken enerjisi sıfırdır. Cisim
diskin altına geldiğinde, m kütlesi bir v hızına ulaştığından
1
Ek= 2 mv 2

kinetik enerjiye ve referans düzeyinden -R kadar aşağıda olduğundan

EP=-mgR
değerinde bir potansiyel enerjiye sahip olur. Diğer taraftan ~k de bir
w açısal hızı ile döndüğünden

E'k= ; foı 2

değerinde bir dönme kinetik enerjisi olur. Şimdi enerjinin korunumunu

yazalım.

Ep+Ek+Eı/=0
1 1
- mgR+ 2 mv 2 + 2 Iw2 =0 (1) olur,

(1) İfadesinde
 295

v=wR ve
eşitliklerini yerine koyarsak,

2
1 mw2R2 -mg R + 1-
2 • 21-mR ı w 2
=0

denklem i elde edilir. Denklem düzenlenirse diskin açısal hızı

olarak bulunur.

9-25. Bir volan dönüt hızı 600 dev /dak dan MO dev/dalt. ya dilr:ıUnceye ~
dar &GO Joullük kinetik enerji veriyor. Bu volanın eylemsizlik momenti ne kadar-
dırT

Vola.nın kinetik enerjisindeki. değişme

1 1
Ek= 2 -Iwı 2 - 2 fol 22
olduğuna göre, sistemin eylemsizlik momenti
I- 2Ek
- wı2-w22
olarak elde edilir. Burada Ek=500 joule,
600
<ı>ı=600 dev/dak::;: 60 x2r. rad/sn=62,8 rad/sn ve

540
<ı>2 =540
dev/dak= 60 X2-ıt rad/sn;::::56,52 rad/sn değcrl:::rini yerine
koyarsak
2X500
1,33 kg. m2
I= (62,8) 2 - (56,52) 2
elde edilir.

9-28. Eylemsizlik momenti 5 kg. mı olan bir volan S00 dev/dak ile dönüyor.
(a) Volan 600 JoullUk lş yapmaya zorlanırsa hızı ~ev/dak cinsinden ne olur? (b)
Vo1anın 5 sn içinde baflanA Jıızına yükselmesi için .buna verilmesi gereken ~e;r-
gtr gtlcll ne olurT
296

a) Kinetik enerjideki azalma, yapılan işe eşittir. Yani

W= ! lwı2 -½rw,? dir. Buradan ·

w2=v Iw12;--2W (1)

elde edilir. W=600 joule, I::::5- ıtg.m1 ve

300 · · ·
w1 =300 cbv/dak=7ioX2~rad/sn=31,4rad/sn değerlerini (1) ifade-
sinde yerine koyalım.

w2 =v5X(3l, 4)~- 2 X 600_27,~ rad/en=260,8 dev/dak

değerini elde ederiz.

b) Volanm bagla.ngıç hızına ulagabilmeai için alman 600 jolile'luk
işin ver!Lrnesi geı·eldr,

ago jou!e/en = ~:: B. G. == 0,16 B. Ğ •.

9-27, Zilrlhte bir mecmua, hareket enerJtslnl bttyUk bir "°olan,dan oJı:.n bir oto-
btıstt tarif etmektedir, Otobtls htır hangi bir dure.kt& durunca volan blı- elektrik
motoı-u. Ue bızlandınlıyor, Doiu bir alllndir blçfmlnıle olan vo!ımııı !.ı:lltlest 1000 kg,
çapı 180 cm ve en bliy1ll< hızı da 8000 dev/dak dtr. ca:)
Volanm bu hızdaki kinetik
enerjisi nedir? (b) Otobtlstı lıletmeı, için o:rtalaınıı 25 BG ne lhtly~ oldujuna gö-
re volanııi bu enerJlal. Ue otobtıs ne kadar zaman çaJııırf

a) Eıc =21 Iw2

olduğundan, önce silindir biçimindeki vo1arun eylemsizlik momentini he-

sap edelim. M=l00O kgr ve R=90 cm olduğuna göre
1 1
l = 2 MR2 = 2 , 1000. (0,9)2 =405 kg. m 2
8000
olur. Volanın açısal hızı da 3000 dev/dak:::s 60 X2rc rad/sn=314 rad/ıpı
(lir. O halde
 297

b) 25B.G.=25X746 joule/sn=18650 joule/sn. eder. Otobüsü işlet­

mek için saniyede 18650 joule'e ihtiyaç var. O halde volanın enerjisi
ile otobüs
t= Eıc 19965690
p 18650 =1071,5 sn. çalışır.

9-28. Dolu siUndir biçiminde olan bil değirmen tqJm yançapı 60 cm ve

ağırbğı da 400 n olduğuna göre (a) bu ıaııı sükttııetten 10 sn içinde 800 dev/dak
bk aoııİaJ hıza çıkaracak moment ne olurf · fb) Bu bızclald kinetik enerJial nedlrf.

a) Değirmen taşına uygulanacak momenti hesap edebilmek için

önce taşın açısal ivmesini ve eylemsizlik -momentini bulalım.

300 ·.
cı>=,300 dev/dak= 60X2 ıt rad/sn=31,4 rad/sn ve t=10 sn
Olduğundan
w
cz=ı=3,14 rad/sn2

olur. Eylemsizlik momentini, R=60 cm=0,6 pı,-

400
M:= 98 =40,8 kg. değerlerini
.,
1
I= 2 MR2 •

de yerine koyarak buluruz.

1
1=2 X40,8 (O,~ >2=7,344 kg. mz
Taşa uygulanan moment
r=I. ~=7,344X3,14=23,06 nt. m diı'.

b). Sistemin kinetik enerjisi

Eıc= ! Iw = ! X7,344X(3,14) =36,20 joule dür

2 2

· 9-29. Ağırbği 2500 n olan bir volanın Jiraııyon yarıçapı İ,5 m d~. •Vo~
dldbıetten harekete geı;ıtren motorun etklttlğl moment 1600 n.m. dır. _(a) VoJanua
açısal ivmesi ne olorf (b) Volan 4 tam devtr yaptıktan ııonrıı açısal 1ıızı M olurf
(e) Yapilall. tı ne kadardır\'
298

a) Volanm kütlesi 25:,~ kg,==255 kg jirasyon yarıçapı 1,5 ise ey-

lemsizlik momenti
l=mk 2 =255X{l,5)2=573,75 kg.m• olur.
r=I. a.
formülünden sistemin ivmesi

<X
r ıaoo
=-1-= 573 , 75 2,78 rad/sn 2
bulunur.
b) 9=4X21t=81t rad=25,12 rad açı yaptıktan sonraki açısal hızı

w= v'2 a. 9=y2X2,78X25,12=l1,82 rad/sn

olur.
c) 91 =0, 9ı=25,12
rad ve I'=l600 n. m olduğuna göre yapılan iş
. '
W=I'(Sr-9 1) =1600X25,12=40192 joule dür.

9-80. Duran bir motorun volamnm eylemslfllk momenti so kg. m~ dlr. (a)
Bu volanı 10 sn içinde stiktinetten 900 dev/dak. lık hıza yükseltecek sabit momen-
tin değerlnl hesap ediniz. (b) Volanm son kinetik enerjisi ne kadardır?

900
a) 10 sn de 900 dev/dak= 60 X21't rad/sn=94,2 rad/sn hızına
çıkan volanm açısal ivmesi
w 94,2 ,
ıx=-ı-=---ro-=9;42 rad/sn 2

olduğundan uygulanan moment

I'=l. a.=30X9,42=282,6 nt. m
değerindedir.
1 1
b) Ek= 2 Iw 2 =ı X 30 X (94,2) 2 = 133104,6 jouledür.

9-31. Bir zımpara tqının çapı 100 cm ağırlığı 450 n ve açısal hızı da. 900
dev/dak dır. Zımpara taşının çeperine bir aletle 180 n lık kuvvet _etkitilnlce taı,
ıo 811. içinde duruyor. Alet Uc ta~ arasındaki ıUrtUıune katsayıınnı hesap edlnlz,
Bllyalı yataktaki sürtünmeyi ihmal ediniz.
 299

Zımpara taşının çeperine uygulanan norınal kuvvet, radyal doğrul­

tuda olacağından dönme eksenine bir moment uygulamaz. Sürtünme
kuvveti zımpara taşına teğet doğrult uda olduğundan mom~nti f . r olur.
Bu moment zımpara taşına negatif bir ivme verecek ve 10 sn. de dur-
masını sağlıyacaktır.

f.r=LOG ve
f=µ.N
eşitlikleri göz önüne alınırsa

µ,.N .r=I. cır. ve

1.ı:x. mr'?.o:, mra:
µ-
- N .r -- 2Nr (1)
2N
bulunur.
100 450 --
N=F=180 nt., r = -2-cm=0,5m,m=9,3=45,9 kg,

blo 900 1
ve et =-t- = 73lı X 21tX lO rad/sn=9,42 rad/sn değerleri (1) ifa.;:

desinde yerlerine konulursa

µ
45,9X0,5X9,42
0,6
2X180
elde edilir.

9-32. 600 n ıı.ğırbğındaki bir zımpara taşının çapı 1 m. ve jirasyon yarıçapı da

21'S cm dlr. Bu çarkın çeperine bir aleti bastırmak suretile 45 n bk kuvvet etkitil-
mektedir. Alet ile taş arasındaki kayma sürtünme katsayısı 0,6 olup çarkın ekseni
ile bilyab yata.ğı arasındaki devamlı bir 4 n-m lık sürtünme momenti bulunmakta-
dır. (a) Bu taşı sttktinetten 9 sn içinde 120 dcv/dak lık hızla harekete geçirmek için,
uzunluğu 38 cm olan çevirme lrnluna etkiyecek kuvveti hesap ediniz. (b) Çark bu
hıza yükseldikten sonra, hıZllll sabit tutabilmesi için çevirme koluna ne kadar lmv-
vet etki etmelidir'? ( c) Çarkın eksenine yalmz sürtünme kuvveti etkimekte ise,
çark bu hızdan sükünete gelmesi için geçecek zamanı hesap .ediniz.

a) tık önce taşın açısal ivmesini ve eylemsizlik momentini hesapla-

yalım.
. 120X21t
9 sn. de w=120 dev/dak= 60 rad/sn=12,56 rad/sn lık açı-

sal hıza ulaştığına göre, ivmesi

300

12,56
1,39 rad/sn 2 olur.
9
olur.
600
Jirasyon yarıçapı 25 cm=25xıo- 2 m, kütlesi m=9,3 kg.oldu-
ğundan eylemsizlik momenti
600
I=m k2 =--(25xıo- 2) 2 =3,83 kg. m 2
9,8
bulunur.
Sisteme etkiyen kuvvetler, 38 cm uzunluğundaki çevirme koluna
etkiyen F kuvveti ile f 5 =45X0,6 nt. değerinde sürtünme kuvvetidir. Ay-
rıca da 4 n . m lık devamlı sürtünme momenti bulunmaktadır. Bunlara
göre, toplam moment
tf=F. 0,38-f. 0,5-4=F. 0,38-45.X0,6X0,5-4
l:1'=0,38 F-17,5 (1)
bulunur. Diğer taraftan
~r=I. ~
olduğundan

0,38 F-17,5=1. -~
0,38 F-17,5=1,39X3,83
F=60,06. nt
elde edilir.
b) Hızın sabit kalınası halinde a=O dolayısıyla

:tr=I. a=O olur.

{a) daki (1) üadesini sıfıra eşitlersek

0,38 F-17,5=0

F=r~=46,05 nt.

bulunur.

c) (1) ifa.desinde sfirtünme kuvvetlerinin momenti

 301
:l:r=17,5 nt. m icli
~r=l7,5=1. ~
ifadesinden yavaşlatıcı ivme
_17,5_17,5_ 4 57 d/ 2
cı- I -3,83- • ra sn
olarak bulunur. Bu ivme ile yavaşlayan :zımpara taşının durması için
geçen süre
t= Wo = 12,56 2,6 sn. olur.
ez 4,77

9"7SS. 20 newton-metre değerinde sabit bir moment eksenlenmlı bir çarka 10

sn müddetle etkiyor ve bu zaman· zarfında çarkın hızı sıfırdan 100 dev/dak. ya
çıkıyor. Bundan sonra bu moment kaldırılmıı ve çark sürtünmenin etkisi ile 100 sn
içinde siikünete gelmiştir. (a) Çarkın eylemsizlik momentini -(b) sürtiinmenin pp-
tığ\ momenti (c) Çarkın yaptığı toplam devir sayısım hesap edi:niZ.

a) ~r=I. ~ ifadesini, hızlanan ve yavaşlayan çarka uygulayalım.

Çark hızlanırken çarka r=20 nt. m lik momentle Tr sürtünme motxienti
etkimektedir. Yavaşlarken ise sadece fr 'nin etkisinde kalır. Çark hızla­
nırken ivmesi a, yavaşlarken (J,' yavaşlarken a.' ise,
r-rr=I .ıı.t
r,:;::I.o.' ~-~\., (
yazabiliriz. Bu eşitliklerden

I=----;
r
« + (Z,
bulunur. Diğer taraftan,

« .T=
w 100X2-ıe
60 =1.,046 rad/sn
10
, X 2-ıe
e tw' 10060
= = = 0 1046 rad/sn
1

100
olduğuna göre
20
I =1.,046 + 0.,1046 =lT,4 kg.mı
elde edilir.
302
b) r =I. a.'=17,4X0,1046=1,82
1 nt. m
dir.
c) Çark hızlanırken

81 =21 a:t2 =
1
2 • 1,046X1004 =52,3 rad.
yavaglarken

8:ı= ! a;'t'ı=; • 0,1046X10 4 =523 rad. lık açı yapar.

Toplam devir sayısı

8=81+182 =52,3+523=575,3 rad=91,61 dev.

olur.

9-84. Yan çapı G0 cm olan bir çarkın etrafına sarılan ipin ucuna sürekli ola-
rak 10 n luk kuvvet tatbik edilmektedir. Şek. 9-5 (a) Çark, merkezinden geçen,
sUrtUnmesiz bir eksen ile yataklanmıştır. Çarkın eylemsizlik momenti S kg. mı dir.
(a.) Çarkın açısal ivmesini hesap ediniz. (b) İpin 60 cm çözillmesl ile yapılan işin
çarkın kinetik enerji kazancına eşit olduğunu isbat ediniz. (c) İpin ucuna Şek.
9--G (b) de görUidUğU gibi 10 n Iuk ağırlık asılmış ise çarkın açısal ivmesini he-
sap ediniz. Bu ivme (a) daki cevaptan neden farklıdır?

a) R=0,60 m, F=lO nt ve 1=3 kg. m 2 olduğuna göre, çarkın açı­

sal ivmesi

değerindedir.
~r=F. R=I, ıx dan
F.R
1
10.0,6
3
2 radjsn2
9 10nt

q
Şek 9-6 (a)

10nt

Şek.9-G(b)
 303
b) 10 nt luk kuvvetin 0,6 m ip 9özmekle yaptığı i§

W=F. S=l~X0,6=6 joule dür.

Çarkın açısal hızının karesi
2 . 60
w =2 cx 8=2X2X 60 =4 rad2/sn·
oldujuna göre kinetik enerjisi
1 1
Ek= 2 Ic.ı2= 2 -3.4=6 joule

olur. Görülüyorki W =Eıt dir.

c) Şekil· (b) deki sisteme Newton'un ikinci hareket kanununu uy-
gularsak

10-T= lO • a (1)
9,8
T .(0,6=!. a. (2)
a=r. a.=0,6. o:. değeri (1) de yerine konulup T çözülürse
10
T=lO- 9,8 0,6 cı

elde edilir. Bu ifadede (2) de yerine konulursa

( ıo- :~ . o,6.a. )o,6=3.a.

bulunur. Buradan da açısal ivme
a.=1,78 rad/sn2
elde edilir. Bu sonucun (a) da bulunandan farklı olmasının nedeni, ası­
lan cismin kütlesinin de işlemlere girmesidir.

9-S5. Çapı SO cm ve kütlesi 15 kg olan bir dolu silindir merkezinden geçen

yatay bir eksP.n etrafında dönmektedir. Silindirin etrafına sanlan ipin ucuna 8 kg
lık kütle asılmıetır. (a) Bu cisim 5 sn i~inde ne kadar aşağıya iner? (b) ipteki
cerginiik ne kadardır? (c) Bllyalı yatağın silindire etkittiği kuvvet nedir?

a) Sisteme Newton'un ikinci hareket kanununu uygulayalım.

304:

mg-T=m.ı;ı.: (1)
T.R=I.ı;ı.: (2)
denklemleri elde edilir.· Denklemlerde

Şek. 0--6 (a)

a 1
ıx=-, I =- MR2
R 2
/
değerlerini yerine koyarsak I

mg-T=m.a (3)
1 a (4)
T.R=2 MR2 ·R
ve ( 4) den elde edilen
1
T= 2 M.a (5)

değerini (3) de yerine koyup a 'yı çözersek

1
mg~ 2 M.a=m.a

· 2mg
a (6)
2m+M

Şek. 9-6 (b)

 305
elde ederiz. M=15 kg, m=8 kg değerleri (6) da yerine konulursa
2X8X9,8
a= 2 XB+l5 5,06 m/sn2

bulunur. 5 sn de ipin inme miktarı ise

y= ! =½ •
at 2 5,0~.25=63,25 m.
.1
1

olur.
b) (5) ifadesinde değerler yerine konulursa, ipteki gerginlik
T = 1 .
· 15. 5,06=37,95 nt. olur.
2
c) Şeltfiden

2F..;.;T-mg=0
2 F=T+m g=37,95+15X9,8=184,95 nt.
olur.

9-86. 280 n. ağırlığında bir su kovası SO cm çapındaki içi dolu slHndlr bi-
çimli çıkrığa sanlı ipin uçuna asılmıştır. Silindirin ağırlığı 280 n. dır. Kova kuyu-
nun tepesinden serbest bırakılmış ve su yüzeyine kadar 20 m. düşmüştür. (a) Kova
aşağı inerken ipin gerginliği ne olur?. (b) Kova suyun sathına hangi hızla ı:arpar.
( c) Düşüş zamanı ne kadardır f İpin ağırlığını ıbııiaı edlnlz.

a) Kovanın hareketine Newton'un ikinci hareket kanununu uygu-

layalım.

mg-T=m.a (1)
T .R=I. o. (2)

I =21 MR2 ,
a
ıx=R

değerlerini (2) de yerine koyup a 'yı çözelim.

1 a
T. R= 2 MR2 • R den

2T (3)
a=M
:ır. 20
306

ve elde edilen bu değeri (1) de yerine koyarak T 'yi b'lılalım.

2m
mg-T~ M · T

mMg (4}
T
2m+M
280 280
dir. m= 98 kg ve M = ~ kg. olduğuna göre
.,
280 280 X 9 g
9,8 X 9,8 ' 280 =93.,33 nt.
T= 280 280 3
2 X 7r,g+ 9 ,8

olur.
b) Kovanın suyun yüzüne çarpma hızını bulmak için önce ivmesini
bulalım. (3) denkleminden

2 X 280
3 2X9,8
a ----
280 3
6,53 m/sn2
9,8
bulunur ve
V= y2 a h=y'2X6,53X20=16,16 m/sn
elde edilir.
c) DliQÜıJ zamam

h= ! at 2 den t= v2:
t --v2X20 2,47 sn. dir.
6,35

9-8'7. '70 n lok bir blok yatay ve sürtünmesiz düzlem üzerinde duruyor. Bu
cisme bağlanan ip 16 cm çapında makaraya sarılı olup bu ipin öteki ucuna da '70
n luk başka bir cisim asılmıştır. Bu sistem sükünetten harekete bırakılmış ve cisim-
içinde 3 m ba.reket ettikleri gözlenmiştir, (a) Makaranın eylemsizlik mo..
leriı.\ ~ ın
mentl ne kadardır 'l (b) İpin iki tarafındaki gerllimler ne kadardır 'l
 307

a) Sistem 3 m yolu 2 sn de aldığına göre lineer ivmesi

W=70nt
8

Şek. 9-7

2h 2X3
a=7=-4-=1,5 m/sn2 dir.

Makaranın radyal ivmesi ise

« ~ 715 ~~0...:. 2 =20 rad/sn 2 olur.

Sisteme Newton'un ikinci hareket kanunu uygulayalım.

A cismi için Tı=mA.a Ü)

B cismi için WB-T2=mB.a (2)
O 'ya göre moment (Tr-Tı)R=I. ıx. (3)
(1) ve (2) denklemlerinden T 1 ve T 2 'yi bulup (3) de yerine koyaraa.k.

(wn-mn. a-mA. a) R=I. ıx.

ve buradan da eylemsizlik momenti için
R
l =-[wa-a(mA+ms)]
a
ifadesi elde edilir. Değerler yerine konulursa
I =-7,5x10-2 [10...;.1,5
20 ·.
(-?Q__+_?_Q_)]
9,8 9,8
1=0,182 kg. m 2
elde edilir.
b) (1) den
 70
Tı=mA. a= 9 ,8 • 1,5=10,7 nt.
(2) den
70
T2=ws-ms. a =70- 9 ,8 · 1,6=59,3 nt.

değerleri bulunur.

......Sil. §ek. 9-8 bir Atweod makinesini gUstermektedlr A ve B clslmlerlnln lineer

ivmelerini C makarasının açısal ivmesini aı,ağıdakl haller için hesap ediniz. (a)
Makaranın ytlzeyl stırttlnmeslz ise (b) ip ile makara yüzeyi arasında hiç bir kay-
ma yoksa, A ve B clslınlerlnin ağırlıkları sırası ile 18 ve 9 n dır. Makaranın ekse-
nine gUre eylemalzllk momenti 0,2 kg. mı ve yarı çapı da 15 cm dlr.

a) Makara sürtünmesiz ise iplerdeki gerilimler aym olur. Sisteme

Newton'un hareket kanununu uygulayalım.

WB WA
(a)

Şek. 9-8 (a)

A eismi için wA-T=mA.a (1)

B cismi için T-Wu=)nu.a (2)
Denklemleri taraf tarafa toplarsak
wA-Wu=a(mA+m.u) den

elde edilir.
 309

ve rllerini yerine koyarsak

18-9
a= 18 9 3.,26 m/sn 2
-
9,8+9,-8
lineer ivme değerini buluruz. C makarasının açısal ivme!'li
a
C'Jt=R= 3,26 2 73
o,ıs = 1, ra d/sn2
olur.
b) Makara sürtünmeli ise, iplerdeki gerilim farklı olur. Sisteme
Newton 'un II. hareket kanununu uygulayalım.

WB (b)

Şek. 9-8 (b)

A cismi için wA-Tı=mA.a (1)

B cismi için -Tr-wB:::::::mB. a (2)

/

C noktasına göre moment (3)

denklemlerini elde ederiz.
(1) den T 1 =wA-mA.a
(2) den T 2 =wB+mB.a
gerilim ifadelerini (3) de yerine koyalım.

(wA-mA. a-wB-m13 • a) R=I. oı: (4)

( 4) de cx =: değerini koyarsak

(5)
310

denklemi elde edilir. Buradan da lineer ivme

(WA - wa) R 2
a - - - - - - - - - -2-
- I+(mA+ma)R
olur. Değerler yerine konulursa
(18 - 9) (0,15) 2
.a 0,773 m/sn 2
0,2 + ( t,! + 9~8 ) (O,15) 2

bulunur. C makarasının açısal ivmesi ise

a . 0,773 d/
ıx=·R= 0, 15 =5 ,15 ra sn2
dir.

9-89. Yatay bir eksen etrafında dönen bir volanm çapı 1 m. dir. Volanın et-
rafına sanlan bir ipin ucuna 44 n Juk kuvvet etkimektecllr. 4 sn içinde 8 m lik
ipin çöziildüğ1i gözlenmiştir. (a) Volanın açısal ivmesi ne kadardır? (b) Açısal
hızı ne kadaı:dır? (c) Nihai kinetik enerjisini hesap ediniz. (d) Eylemsizlik mo-
mentinin değerini hesap ediniz.

a) 4 sn de 8 m ip çözüldüğüne göre lineer ivme

a= ~~ = 2 :S 8 =1 m/sn2

olur. Açısal ivmesi ise

a 1
cx=--=--=2 rad/sn 2 olur.
R 0,5
b) <il =.ıxt den açısal hızın değeri

w=2X4=8 rad/sn dır.

c) Kinetik enerji, volana etki eden kuvvetin yaptığı işe eşittir ve

değeri,
Ek=W=44X8=352 joule dir.

d) Ek=; 1~ den.

I= 2~k
~
= 2X·353
(8)ı
=1.l kg. m2

elde edilir.
 311

9--40. 100 cm uzunluğunda hafif ve sert bir çubuğun ucuna 50 gramlık bir
ki.\tle tesbit edilmiştir. Çubuk ötel,i ucundan geçen eksen etrafında düşey dairesel
yörünge üzerinde dl\nmelitedir. Belirli bir zaman sonunda çubuk düşey ile 53 de-
recelik açı yapıyor ve cismin teğetsel hızı 400 cm/sn oluyor. (a) cismin yatay ve
düşey hız bileı,enleri ne IIadardırlar't (b) Sistemin eylemsizlik momenti ne olur?
(c) Cismin merkezcil ivmesi ne kadardır? (d) Teğetsel ivme ne kadardır?. (e) Çu•
buk üzerinde gerginlik veya sıkışma ne olur?

a) v=400 cm/sn olduğuna göre,

~
Şek.
,

9-9
mg

hızın yatay bileşeni Vx=V. cos 53°=400X0,6=240 cm/sn

hızın düşey bileşeni Vy=V. sin 53°=400X0,8=320 cm/sn
olur.
b) l=·m l 2 =50X104=5X10 5 gr. cm2 dir.
c) Siştemin merkezcil ivmesi
v2 v2 104 X16
16X102 cm/sn2 'dir.
aR=R=-ı-= 100

d) Önce açısal ivmeyi hesap edelim.

r=I.a.=F.r den
F.r mg . sin 53° . 1 50X980X0,8X100
I I sxıos -7,84 rad/sn 2

olur. Teğetsel ivme

~=R. a.=100X7,84=784 cm/sn2 dir.
c) Şekilden

T=mg cos 53°=50X980X0,6=29400 din

elde edilir.
312

9-41. (a) 2400 dev/dak açısal hızında çekiş güctl 2000 beygir olaıl bit ~ k
motorunun meydana getirdiği moment ne kadardır'l (b) Motorun 1Jllftına !;l~pı 45
cm olan bir çark tesblt edilmiş ve motorun güctl, şaft etrafına sarılmış ipin uc~a
asılmış bir clsml yükseltmeye harcansaydı ne kadar ağırbk kaldırılabilirdi? ( c) .
Bu cisim ne kadar hızla hareket ederdi?

a) P=2000 B.G.=2000X746=1492Xl03 watt.

2400X2-ı.
w= ·2400 dev/dak = 60 . rad/sn=251,2 rad/sn

olduğundan moment
1492Xl03
r=~
w
----=5939 nt. m
251,2
olur.
b) r=F. R den kaldınlabileceği ağırlık

r
F -- R 5939
0,225
26395
nt•
değerindedir.

c) F . v =P den ağırlığın hareket hızı,

P 1492X103
v=y= 26395 56,5 m/sn dir.

9--U. m=5 kg olan bir clalın Şek. 9-10 da görüldtlğtl tlzere yatay ile 37°
llk açı yapan bir eğik dtlzlem üzerinde kayıyor. Kayma sllrttlnme katsayısı 0,25
dir. O noktasında tesblt edllınlş ciöntlş ekseni olan bir volan& bir ·lp sarılmıştır. ·vo-
Janm ktltlesl M=20 kg, yarıçapı B=0,2 m ve eksene göre Jlrasyon yarı çapı da
kw.=0,1 m dir.· (a) Cismin eflk dtlzlem tlzerindekl ivmesi ne kadardır'l (b) İpteki
gerglnllk ne kadardır 'l.

a) Sisteme tesir eden kuvvetler şekilde görülmektedir. Newton'un

n. hareket kanununu uygulayalım. Blok için
Wx-T-fk= m.a (1)
Makaranın dönme hareketi için
T.R=l.ıx. (2)

denklemleri elde edilir.

 313

Şek. 9-10

a
w,.=w.sin37°, fk=µWy=µw.cos37° ifadelerini (1) de c-.=R ve
f=Mk 2 yi (2) de yerine koyarsak
w. sin 37°-T-µw. cos 37°=m. a (3)

(4)

denklemlerini buluruz. ( 4) den elde edilen

Mk2
T=R2· a. (5).

değerini (3) de yerine koyup, düzenlersek

Mk 2
wsin 37° - ~ - a- µwcos 37°=m. a

wR 2 (sin 37° - µ cos 37°)

a=
Mk 2 +mR2
ifadesini buluruz.
Veriler w=5X9,8=49 nt., R=0,2 m, m=5 kg., M=20 kg. k=0,1 m
ve µ=0,25 olduğuna göre, ivme
49X(0,2) 2 • (0,6 - 0,25X0,8)
a 1,96 m/sn 2
20 X (0,1) 2 +5X (0,2) 2
değerindedir.

b). (5) den

= 20X(0,1)
2
T (0, 2)
2 X 1,96=9,8 nt.

değeri elde edilir.

314

9--48. Bir piyano iskenıleıılnde oturan bir adam, iskemlenin dönüş ekseninde
1 m uzaklıkta bir «halter» tutuyor. Bundan sonra adaın 2 rad/sn lik açısal hız
ilo dönerken halter eksenden yalnızca 80 cm uzaklıkta olacak şeldlde kendine doğ·­
ru çekiyor. Adamın dönüş eksenine göre sabit olan eylemsizlik momenti 5 kg. m•
clir. Haltcr'in ucundaki topuzların• her biri 70 n olup bunlar nol,ta gibi kabul edi.-
lebilirler. (a) Sistemin ilk açısal momentumu nedir? (b) Halteri çektil<ten sonraki
açısal hız ne kadardır? ( c) Sistemin ldnetik enerjisini her iki hal için hesap edi-
niz. Eğer aralarında fark varsa bu farkı izah ediniz.

a) Açısal momentum
L=l. w dır.

I~Iı+I2=5+ 2 x 7 o X1 2 =19,28 kg. m 2 ve

9,8

o>=2 rad/sn olduğundan

L=l9,28X2=38,56 kg. m2 • rad/sn. dır.

b) Halter çekildikten sonraki açısal hızı, momentuınun korunumun-

dan faydalanarak bulunur.

Iw=Iw' den
, r
w=yw olur.

olduğundan

19,28X2
6,14 rad/sn bulunur.
6,28 1

c) Başlangıç kiııetik enerjisi

1 1
Ekı= 2 Iw 2 = 2 xı9,28X4=38,56 joule

son kinetik enerjisi

1 I' •2
E k2=2 1· 2
w =2X6,28X(6,14) =118,38 joule dür.

Ekı>Ekı olduğuna göre, halteri yaklaştırmak için yapılan iş kine-

tik enerjiyi artırmıştır.
 315
9--44. 50 g lık bir kütle Şek. 9-11 de görüldüğü üzere sürtünmesiz bir düz-
lem üzerinde açılan delikten geçen ipin bir ucuna bağlanmıştır. Cisim baş~angıçta
delikten 20 cm uzaklıkta 3 rad/sn Jilt açısal hızla dönmektedir. Bundan sonra ip
alt ucundan çekilmek suretiyle cismin döndüğü yörüngenlıi yarı çapım 10 cm ye
indiriliyor. Cisim nokta şeklinde bir kütle gibi kabul edllebilfr. (a) Yeni açısal hız
ne olur? {b) Cismin ldnetik enerji değişme miktarını hesap. ediniz.

a} Momentumun korunumundan.
Iıwı=I2w2 dir.
Iı=mr2ı=50X (20>2=2Xl04 gr. cm 2
I2=mr22 =50X (10) 2 =0,5X104 gr. cm 2
<ı>ı=3 rad/sn olduğuna göre
Iı 2X10 4 X3
w2=ı;- · wı= 0, 5 X 104 =12 rad/sn.

olur.

Şek. 9-11

b)

olduğundan enerji farkı,

AE=E1ı:r-E~=36X104-9X10 4 =27 X104 erg. dir.

9-45. Ağırlığı 85 n olan küçük bir blok evvelki problemde olduğu gibi bir ipin
ucuna bağlanmıştır. Cisim başlangıçta 60 cm yarıçaplı yörünge üzerinde 4 m/sn
lik teğetsel hızla delik etrafında dönüyor. Bundan sonra ip alt ucundan yavaı ya-
vaş çekilmek suretiyle cisim dönerken yörünge yarıçapı kısaltılıyor, İpin kopma sı­
nırı 600 n dır. Bu kopma sının altında dairellel yörüngenin yançapı ne olur T
3le
35
m=-9;8- =3,57 kg \.'1 =4 m/sn, R 1 =0,6 m olduğundan

merkezcil kuvvet
3,57X16
Fı . 95,2 nt. dır.
0,6
Diğer taraftan
Fı=mw 2 ır tl)

F2=mw22r (2)
dır. Bunları taraf tarafa oranlarsak
F2 wı2 rı
F2 = trJi . T2 (3f

ifadesini elde ederiz. Momentumun korunumundan

m1r2 1w·ı =mr 2 2W2 (4)

Wt ri (5)
W2=~
bulunan bu eşitlik (3) de yerine konulursa

Fı -( ri )2 rı _ r2 3
F2 - r? · r;- rı 3 · veya

r2=r,3. /-Fı
V F2
bulunur. Veriler yerine konulursa

r2=0,53• ~ : ; : : 0,324m.
V1füo
elde edilir.

9-46. M kütlesinde bir blok w sabit açısal hızı Ue dönen bir maııa üzerinde
duruyor. Bu cisme bağlanan ,·e masa Uzerindeki .deliktetı aşağıya sarkan ipin ucu-
na m kütlesi asılmıştır. Blok ile masa arasındaki sürtünme katsayısı _µ. dür, (Şek,
9-12) Bu blokun masaya nazaran bareketaız kalacağı en bUylık ve e,ı ktıOUk yarı­
çapı hesap ediniz,
 317
Şekilden görüleceği gibi

T=wı=mg
(1)
dir. Blokun masaya göre hareketsiz kalacağı en ;s:UçUk yançap r olsun.
Denge şartım yazalım. .
T-f=Fı
(2)
f=µW2=Jl,Mg, li\= Mw2r
değerleri yerine konulursa

Ws
Şek. 9-12

mg-µMg=M(ı)ır den·~ ...

r=mg=fMg
Mw2
·$!eğerini elde ederiz.
Blokun masaya göre hareketsiz kaldığı en büyük yarıçap R ise,
T+f=F2
e§itliğinde F2=Mw2R değeri yerine konulursa
mg + µMg= M(ı)2R den

R mg+µMg d"'.
Mw2 - ır.

9-4'7..Uzunlufu 20 cm ve ktltlesl 80 g olıuı düzgün bir çubuk, inerkezlnden

geçen dttıey eksen etraf111,da yatay bir düzlem üzerinde dönüyor. Herblrl 20 g olan
iki küçük ktltle o ıekllde tesblt edllmlılerdlr ki, çubuk ttzerlnde kolayca · kayabi-
lirler, Baılangı~ta bu kütleler çubuk üzerinde ekaenln lkl tarafıııda ve eks.enden
318

beşer santimetre uzaklıkta dum1aktadırlar. Bu durumda sistemde 15 dev/dak ile

dilnüyor. Bundan sonra kütleler serbest bıra.kıldıklan için çubuk üzerinde uçlara
doğru kayıyorlar. {a) Bu kütlelerin çubuğun uçlarına vardıkları andaki açısal hız
ne kadardır? (b) Kütleler çubuktan ayrılıp gittiklerinden sonraki açısal luz ne
olur?

a) Açısal momentuınun korunumundan faydalanalım.

(1)
dir.
1
I = Iı +12= 12 mı lı 2 +2 m 2 h 2

mı=30 gr, lı=20 cm, m 2 =20 gr ve 1~=5 cm olduğundan,

I = f2 x~0X(20) 2+2X20X(5) =2X10 3 gr. cm olur.

2 3

. 15X2-ı. 1t
w=15 dev/dek= 60 rad'sn= 2 rad/sn.

I =_!_X30X(20)2 +2X20X(10)2=5X103 gr. cm3

12
değerleri (1) de yerine konulup, w' çözülürse

2X103 X; =5X10 3 w'

, 1t -ı. 60
w = 2 rad/2n= 2 x 27t =6 dev/dak. olur.

b) Yine açısal momentumun korunumundan

lw=l'w' (1)

I=2X103 gr. cm3 , I'=5X103 ~r. cm3 ve w=; değerleri

(1) de yerine konulursa

2X103 X; =5X103 ö)'

 319

elde edilir.

.9--4.8. Bir döner sandalye düıey bir eksen etrafında 10 sn de bir tam devir
yapacak ıekilde dönüyor. Sandalyenin bu eksene göre eylemsizlik momenti 1000 Kg.
m• dir•. 700 n ağırlığındaki bir adam başlangıçta sandalyanın merkezinde durur-
ken sandalye döndükçe yançap üzerinde kenara doğru kayıyor. Adam merkezden
2 m uzaklığa vardığı zaman sandalyenin açısal hızı ne olur 'f

Açısal momentumun korunumundan faydalanarak son durumdaki

açısal hızı bulablliriz.
lw=l'ro' (1)
<lir.
1=11 =1000 kg. m2
700
1'=11 +12=1000+ 9 ;8- (2) 2 =1285.7 kg. m 2

2TC
w =ıo=0,628 rad/sn

değerleri (1) de yerine koyarsak

1000X0,628=1285,7X IJ)'
ro' =0,488 rad/sn.
değeri elde edilir.

9--49. A ve B diskleri bir SS ıattına -bağlanmış olup ·ve Şek. 9-22 gUrU.1-
düğü üzere bir C tertibatı vasıtası ile _serbest bırakılabilirler. A nın eyienıslzlilc
momenti B nlnklnin yarısıdır. A serbest bırakılınca r.oo aı:ısal hızına ulaşıyor. Bun-
dan sonra A ya etkiyen moment kaldırılmış · ve C vasıtası ile B ye veribnlştir.
Bilyalı yatak sürtünmesi ihmal edilebilir. Bu bağlantı yapılınca bağlama tertibatın­
da 6000 joullük ısı meydana geliyor. Baılangıçta A nın. kinetik enerji ne kadar ·idi?

Şek. 9-13
320

1
IA= 2 Ia olarak veriliyor. Açısal momentumun korunumunu yaza-
lım.

IA.wo=(IA+Is)w=3IA, w den
,___ <ı>o
-- 3
bulunur.- Isıya döniişen enerji, bağlantıdan önceki
1
Eı.1= 2 ~AWo2

ile, bağlantıda.n sonraki

Eı.2=.!. (IA+IB)w2=..!, • 3 IA • _w20 =.!. • 13 • IA,Wo 2

2 2 9 2
enerjilerin farkına .e§ittir. Buna göre
1 2 1 1 1
2 IAW o- 2 . 3 . IA • w2o=5000
1 2
2 • 3 IA . w20 =5000
1
Eı.A= 2 • IA. CJ>2o=7500 joule
bulunur.

9-SO. Ağırlığı 700 n olall- bir adam 8 m yarı gapmda ve eylemıılzn momenti
8700 kg. m• olan bir sandalyenln kenarında duruyor. Sandalye merkezinden geçen
stlrtttnm4,llllz bir eksen etrafında dönebllmektecllr. Btlttln sistem baılangıçta stt-
ktlnettecllr._ Adam sandalyenin kenarında yere göre 60 cm/sn hızla ytırtıyor. (a)
Sandalye hangi hızla ve hangi yönde dönerf (b) Adam sandalye üzerinde eski ·ye-
re geldlji zaman sandalye ne kadar dömntıı olurf (c) Ad'°' yere (dt1nyaya) göre
eski yerine cellDce iskemle ne kadar· açı yapmııJ olur f

·a) Açısal momentumun korunum.undan

I1 wı+I::j(ı)ı=0 (1) dir.

.Iı~qoo kg1 m2, 12::;: ;~; (3>2=642~8 kg. ·m• ve

 321
V 0,6
w2=ır= 3 =0,2 rad/sn. değerleri (1) de yerine konu-
lursıı

3700Xw1 +642,SX0,2=0,
128,56
wı= - 3700 - O,035 rad/sn

elde edilir. Adama göre zıd yönde dönmektedir.

b) Adam hareket noktasına gelcliğinde adam ve s~ndalyenin dönme
açılarının toplamı 2-ıt olur.
81 +82=2-ı.
Wı t+w2 t=2-ı.

3 t+0,035t=2-ı.
06

t=26,7 sn. ve
.
82=w2 t=0,035X26,7=0,934 rad.
lık biz: açı kadar döner.
c) Adam yere göre ilk konumuna gelmiş ise, tam bir devir yap~-
tır. Bir devir süresi
T= 2TCr
V

dir. Değerler yerlerine konulursa

2X3,14X3
T - - -0---=31,4 sn.
,6
ve sandalyenin· dönme açısı

8=.wT= 0,035X31,4=1,099 rad.

olur.

9-51. Ağırlığı '100 n olan bir adam, merkezinden geçen bir düşey eksen etra-
·fında dönebilen bir masa üzerinde koşuyor. Adamın dünyaya göre hızı 1,2 m/BR
dir. İskemle 0,2 rad/sn hızla aksi yönde dönüyor. İskemlenin yan çapı 2,IS m ve
eksene göre eylemsizlik momenti 500 kg. m• dir. Adam sandalyeye göre sttkttnete
gelince sistemin açısal hızı ne olur 'l'
F. 21
 Açısal momentumun korumundart
I1(J)1+½<ı>2=(Iı+I2)(J) (1) dir.

Iı=500 kg.m2 , wı=0,2 rad/sn I2= ~~~ (2,5f'=446,4 k_g. m 2 kg.m2

ve w2== ; = ;:! ::::0,48 rad;sn.

değerlerini (1) de yerine koyalım. (J)ı ve (J)z ters yönlü olduklarından

500X0,2-446,4X0,48=(500+446,4) w
114,3
w= - 94614 - 0,12 rad/sn.

bulunur. Sandalye 0,12 rad/sn hızla aynı yönde dönmesine. devam eder.

9-52. A ve B gibi iki volan Şek. 9-13 de· gUrilldtlğtl gibi bir O debreyyaJ vası­
tası Ue bir şafta iştirak ettlrllmlşlerdlr. A mn eylemsiz~ momenti 6 kg. m•· · olup
debreyyaj ayrınlmca açısal hızı 600 dev/dak oluyor. B diskl . başlangıçta sükünette-
dir. Bımdan sonra dis~ler debreyY.aj vasıtası 11e iştirak ettirilmişlerdir. O şekildeki
her. iki diskin hızları eşit .oluncaya kadar B hızlanıyor A da yavaşlıyor. Sistemin
nihai açısal hızı 400 dev/dak oluyor. (a) B nin eylemsizlik. momenti nedir? (b) Bu
olayda ne kadar enerji kaybolmuştur? Yataklardaki sürtünmeyi ihnial ediniz.

a) P=lOO B.G.=100X746=74600 watt.

w= 900 d evı'd a k 9 00X
.60 21t ra d';sn= 94 ,2 ra d',sn
l=mk2 =5Xl04 X (1,5)2=112500 kg. m 2
olduğuna göre, i~-enerji teoremini uygulayarak istenilen zamam bulalım.
W=P. t=ıAE.ıc
1
P.t= 2 Iw2-0

t = ıw2 = 112500 X (94,2)2 6690 sn= 1,86 saa,t

2p 2X74600
1 IAwA•= 1 X6X (
Ekı= 2 600X2'1t ) 2 =1200-ıt 2 Joule
2
•
b) 60
1 (IA+Ie)we2 = 1 (6+3) (
Ekı= 2 400X2'1t ) =8001t 2 joule
2 60
Enerji farkı

m=Eki-;Eu=1200 ~2--800 "'=400.~2 •

AE=3943,84 joule dür:
 323
9-53. Bir gemi jiroskobunun kütlesi 50 tondur. jira:syon yarı çapı da 1,5 m
olup 900 dev/dak lık hızladönmektedir. (a) 100 beygir gU!.:J:ik !lir ctld ile bir ji-
roskobu sükünetten bu luza çıkarmak için ne kadar zamana ihtiyaç vardır? (b)
Ekseni 1 derece/sn llk presessiyon hareketi yaptıracak moment! buiunuz.

a) P=100 B.G.=100X746=74600 watt.

900X2-ıt ·
w=900 dev/dak= 60 rad/sn=94,2 rad/sn oldı,ğuna göre,

sisteme etki eden döndürme momenti

I'=~= 74600 791,9 nt. m
w 94,2
dir. Eylemsizlik momenti
I = mk 2 = 5 X 104 X (1,5) 2 =-112500 kg.m2
olduğundan sistemin açısal ivmesi

a=--
r 791,9
I 112500 =0,007 rad/sn 2
olur. Gerekli süre ise

t=~= 94 •2 =13457
a 0,001 sn.
olur.
1X2-ıt 1t
b) !1=1 derece/sn 360 rad/sn = 180 rad/sn.

L=I. (ı)=112500X94,2=10597500 kg. m 2 • rad/sn olduğuna gö-

re
r=L. (;ı=10597500X 1~0 =184867,5 nt.m dir.

9--M. Bir oyuncak Jtroskobunun rotorunun kütlesi 150 g dönüş eksenine gö-
re eylemsizlik momenti 1500 g. cm• dir. Jiroskop çerçevesinin kütlesi ise 80 g dır.
Jlroskop Şek. 9--14 de görtildüğii üzere, ağırlık merkezi destek noktasından 4 cm
olacak şekilde desteklenmiştir. Eksen yatay bir düzlem içinde 6 sn için.do bir tam
,tevır yapacak şekilde presessiyon hareketi yapmaktadır. (a) Destek noktasımn yu-
kanya doğru etklttiğl kuvveti bulunuz. (b) Rotorun eksen etrafındaki dönüş hı­
zını dev/dak. olarak bulunuz. (c) Rotorun açısal momentumunu ve buna etkiyen
momenti vektörlerle bir ı,ekil üzerinde gösteriniz.
324

a) Destek noktasının yukarı doğru etki ettirdiği ku·

lığına eşittir.
P= (150+30) X980=176400 din olur

b) n = _!:_
L
= _!:_
Iw
dan

w=-~
r 180 X 980 X 4 = 449 4 rad/sn 449,4X60 dev/dak.
ın 1500 X 2 -ıt/6 ' 21e
=4293,6 dev/dak.
c)

1
I
I

,,
I

Şek. 9-14

9-55. Bir bisikletin ön tekerinin eylemsizlik momenti 0,4 kg. m• yançapı ISO
cm olup bisikletin ileriye doğru hızı da 6 m/sn dir. Ön teker düşey bir eksen etra-
fında hangi hızla döndürülmelidi.r ki, tekerin yere değdiği hattan sağa veya sola
doğru 2,5 cm mesafeden etkiyen 500 nt. luk ağırhğın etkidiği düşürücü moment
karşılıounış olsun. (Bisiklete binenler. Bu soruyu tecrübelerinizle karşılaştırınız ve
cevabınızın makul olup olmadığını tahkik edlıılz).

500 nt. luk kuvvetin momenti sağa ve sola doğru bir presisyon ha-
reketi -yaptıracaktır. Binici, bu prezisyon hareketinin verdiği dönmenin
zıdı yönünde bir dönme yaptırmalıdır ki karşılayabilsin. O halde prezis-
yon açısal hızı
V 6
w=7= O,ö =12 rad/sn , I=0,4 kg. m 2 ve

r:;::p. R=500X2,5xıo- 2 =12,5 nt. m

olduğuna. göre
n=_L= __12_,_5_ 2,6 radısn olur.
lw 0,4X12
 BÖLÜM 10

ESNEKLİK

Esneklik bir cismin, biçim veya büyüklüğünü değiştiren kuvvet

kaldırıldıktan sonra, eski şekline· dönme özeliğidir.

Zor. Bir cisimde biçim değişikliği yapan kuvvetin etkime yüzeyine

oranına eşittir.
Kuvvet ;
· =K uvve t·ın e tk·ct·
Zor .. ..
ı ıgı yuzey
=F;A
Zorlanma. Zor etkisinde cismin şekil değ·iştirme oranıdır. Cismin
bazı boyutlarında meydana gelen değişikliğin, bu boyutun önceki bü-
yüklüğüne oranı ile ölçülür. Örneğin

uzunluk zorlanması =TAl

Hookekanıtnu. Esneklik sınırları içinde bir cisimde Zor/Zorlanma
oranı sabittir. Bu sabit sayıya cismi meydana getiren maddenin esnek-
lik modülü denir.
Zor
Modül
Zorlanma
Young ModülU Y. Uzunluk esneklik modülüdür.
F/A Fl
Y= Al;l= AAl
Y'nin birimleri n/m2 ; din /cm2 dir.
Hacım esneklik modü.ıü (Ballc modiilü) B.
AP VAP
B .AV/V AV
Makaslama (burulma) modülü S:
S.- F/A _ F/A __!_
- Sı l - cp - A cp
'P = Burulma açısıdır.
326

PROBLEMLERİN ÇOZOMLERt

ıo.ı. Boyu 8 m ve kesiti 0,5 cmt kare olan çelik tel 11250 n hk gerilme altında
O,S cm uzaımı,tır. Çeliğin Young modülü ne kadardır!

lo=3 m=300 cm , .ı:U=0,3 cm A=0,5 cm2 ve Fn=11250 nt. değerle­

rini Young Modülü formülünde yerine koyalım.

y- ~ - - 11250Xl05j0,5 225X10ıo din/cm2

- Al/lo - 0,3/300
=2,25X 1011 nt/ın 2
bulunur.

10--2. Bir asansörün çellk kablosunun esneklik sınırı S0,000 n/cm• dir 2 ton
ktltlesinde olan bu asansörün asılı olduğu S cm• lik çelik telin gerilmesinin esnek-
lik sınırının 1/4 katım geçmemesi için asansör ne kadarlık ivme ile yukarıya ıtofru
hızlandırılmalıdır f '

Esnekli sının

F
A=3X104 nt/cm2 ve kesiti A=3 cm2 olduğundan tesir eden
kuvvet.
F=3X104 XA=3Xl0 4 X3=9Xl04 nt. dır.
1
Esneklik sınırının katım geçirmeyen asansör ivmesini bulmak
4
için Newton'un ikinci kanunundan faydalanalım.

1
4 F-mg=ma formülünden
F
4-mg
a=----
¾ X 104-2 X 103 X 9,8
2,9X103
1,45 m/sn2
m 2Xl0 3 2Xl03
bulunur.
10-3. S.6 m uzunlul;'llllda ve 0,9 cm r.apmda bl::- bakır tel· aşağıda blldirilen teste
tabi tutuhnuştur. Teli gergin tutmak için, ucuna başlangıçta 11,25 n w, bir ağır­
lık asılmııt idi. Bundan sonra İlave ağırlıklar asılmak sıµ-etiyle telin uzama mik-
tarları bulunmuştur. (a) Uzama miktarlarını yatay eksende, eklenen ağirlıklan da
düşey eksende göstermek suretiyle bir grafik çizlDlz. (b) Young modültlntl hesap

ediniz. (c) Esneklik suıınndakl zı:ır nedir f

 327
Eklenen ağ1rlık (n) Uzama miktarı (cm)
o '7.6'7
9 '7.'72
18 '7.'7'7
2'7 '7.82
86 '7.8'7
45 '7.92
M 7,9'7
68 9,2'7
a)

Ekl~nen a~ırlık ( n)

r,3

Şek. 10-1

b) Young modülü
F/A
Y= ~1/lo (1)

dir. Burada
F
A= ıı: (
9
0~ 9 r =1415,9 nt/ cm2 , .al
lo -- 0.05
360 --O, 14 X 10-3

olduğundan

1415,9
Y= o,ı 4 xıo- 3 101Xl05 nt/cm2 olur,
328

c) (1) formlilünden

__!_=Y • ~=101X 105 X~=3 6X10 4 nt.ıcm 2

A lo 360 '
elde edilir.

10-4. Rlr çelik tel aşağıdaki verilere sahiptir.

Uzunluk = S m
Kesld =
0,06 cm•
Young mod =
7.1010 n/m•
Kesme mod =
7.1010 n/m•
Esneklik sınırı = 4.108 n/m•
Kopma. zoru =
8.1()8 n/m:

Tel üst ucundan dlişey olarak asılmıştır. (a) Esneklik sınırını aşmaksızın bu
telin kaldırabileceği en büylik ağırlık ne kadardll''l' (b) Bu ylik altında tel ne
kadar uzar? (c) Telin kaldll'ablleceğl en büyük ağırlık ne olur?

a) Telin esneklik sının 4X.108 nt/m 2 , kesiti 6x10- 2 cm2 =6Xl0- 6 m 2

olduğuna göre, telin esneklik sınırını aşmadan kaldırılabileceği en büyük
ağırlık

Fn=4X108 X6X10- 6 =2400 nt. dir.

b) Y = 7X10 10 iıt/m 2 , lo=3 m olduğuna göre, telin bu yük altında
uzama miktarı
Al= Fn . ~ = 2400 3
A Y 6xıo- 6 7 xıoıo =0,017 ni. olur.
c) Kopma zoru 8Xl08 nt/m 2 olduğundan kaldırabileceği en büyük
ağırlık

F=8X108 X6X10- 6 =4800 nt. dır.

1~5. (a) Çapı0,2 cm ve esneklik sının 1O.ıoa n/m• olan bir alüminyum telin,
bu en büylik ağırlık ne kadardır? (b) Telin ilk uzun-
sınırı aşmadan taşıyablleceği
luğu 6 m idi ise bu ylik altında nekada.ruzamı!,l olur 'l'

a) Esneklik sının 10.108 nt/m 2 , kesiti (0,l) 2 X1t=3,14X10- 2 cin 2

=3,14xıo- 6 m 2 olan alüminyum telin kopmadan taşıyabileceği en büyük
ağırlık ... , .,
 329

F=10Xl08 X3,14X10- 6 =3140 nt. dır.

b) Y =0,7X10 11 nt/m:', l,=6 m olan telin uzama miktarı

Al=~·~= 3140 6 0,085 m.

A Y 3,Hx ıo- 6 o,7xıo 11

olur.

10-6. 70 n lık bir ağırlık 60 cm uzunluğunda ve 0.006 cm• kesitlnıle bir celile
telin ucuna asılmıştır. Bu ağırlığın alt ucuna benzer bir çelik tel bağla.r,mıı:; olup
buııun ucuna da 20 n asılmıştır. (a) Boyuna zorlanmayı (b) Her telin uzan,a mlk•
tarını hesap ediniz.

Al F 1 .
a) Zorlanma =ı;;-=T •Y dır.

Alı 70+20 1
Birinci çelik tel için ı;;-=axıo-ı 2 xıoıı =0,7.5xıo- 3
Al 2 20 1
!kinci çelik tel için ı;;-=axıo-f • 2 xıoıı 0,16xıo-· 3 dir.

b) Her telin uzama miktarını bulalım

Alı
ı;-=0,75xıo-· 3 den Alı=0,75xıo- 3 x60=0,045 cm.

Ah
---- • l ıo-:ı den AI 2
~ l
=-
6 X
10 - 3 X 60 -= O,Ol cm.
10 - 6

değerindedir.

10--7. tn. n:.:unluğu 65 cm olan bir gelik tele asih 140 n lık bir cisim düşey bir
dairesel yörünge, üzerinde 2 dev/sn lik açısal hızla döndtırttltiyor. Telin! kesldl 0,06
cmt olduğuna göre, cisim taın altta olduğu zaman uzama. mkitannı hesap ediniz.

Tele tesir eden F kuvveti telin T gerilimine eşittir. Onun için önce
telin gerilimini hesap edelim._ Çelik tele asılı olarak dairesel hareket ya-
pan cisme, alt noktaya geldiğinde, ağırlığı, merkezcil kuvvet ve teldeki
· gerilim kuvvetleri etkir. Buna göre
T-P=mw2r
elde ederiz.
330

140
P=140 nt. m= 9 , 8 =14,28 kg. r=0,6 m ve

to=2 dev/sn=2X21t=12,56 rp.d/sn değerlerini yerine koyup T'yi çfü::elim

T=140+14,28X (12,56)2X0,6
T=1491,63 nt.
bulunur. Telin uzama miktarı ise
F lo 1491,63 0 , 6 =0,746xıo- 3 m=0,0746 cm. dir.
Al=--•-
A y 6xıo- 6 2X 1011

10-8. 8 m uzunluğunda bir bakll' telle 4 m uzunluğunda çelllc tel (her ikisinin
de kesiti 0,6 cm•) uç uca bağlandıktan sonra 450 n luk gerilmeye tabi tutulmuş­
lardır. (a) Her teldeki uzama mlktan ne olur'l (b) Sistemin esneklik potansiyel
enerjisi nedir?

a) Verileri, 11 =8 m. , Y 1 =l,1Xl0 11 nt/m2 • , F=450 nt ve

A=0,6 cm 2 ~6X10- 5 m 2 olan bakır telin uzama miktarı

F lt 450 8
5,4xıo- 4 m=0,054 cm dir.
Alı=--· --
A Yı 6xıo-s · ı,ıxıo 11

Verileri 12 =4 m , Y 2 =2Xl0 11 nt/m2 , A=0,6 cm•=6X10-5 m• ve

F = 450 nt. olan çelik telin uzama miktarı ıse,

Al - ~ .
ı- A l -
Y2 -
450
6xıo-s
4
2x1011 15xıo-s m=0,015 cm olur.
1
b) Ep = 2 kx 2 (1) dir.

k=~- A ve x=Al=_!_· _!!!._

lo A Y
değerlerini (1) de yerine koyarsak

Ep=...!_ A • ~ ( ~ .
2 lo A Y
_!Q_) =...!_
2
2
F. _!_. _!!!._
A Y
. 1
Ep= 2 F.Al

formülü elde edilir.

 331

Bakır için Epı = ~. F . Alı= !· 450 . 5,4 >< 10- 4 = 121,5 X 10- 3 JOule

Çelik için Ep 2 =~-F. Al 2 =! · 450 .15. i0- 5 =33,75XlQ-- 3 joulc

olduğundan sistemin tophım esneklik potansiyel enerjisi

Ep = Ep 1 + Ep 2 = 121,5 X 10- 3 + 33,75 X 10-3 =155,25 X 10-3 joule
olur.

10-9. Uzunluğu 1 m kesiti 8 cm• olan bir bakır çubuk L uzunluğunda ve

1 cm• kesidll ~llk telin ucuna tesbit edilmiştir. Bu sistemin her iki ucımıı. eşit
ve zıt yönde 15000 n kuvvet uygulanmıştır. (ıı) Her iki çubuğun uzama miktar-
lan eşit ise çelik telin L uzunluğu ne kadardırr · (b) Bu çubukların zorlanma mik-
tarları ·nedir 'f

a) Her iki telede uygulanan kuvvet aynı değerde.

F lı
Bakırın uzama miktarı Al 1 = - - · - -
Aı Y1

Çeliğin uzama miktarı

Alı= A.l:i olduğuna göre

_!_. l=_!_. ~ den

A1 Yı A2 Y2
A2 Y2
L=Jı. --• --
Aı Yı

formülü elde edilir. Bu ifade de 11 =1 m. , A 1 =3 cm2 , A 2 =1 cm 2

Yı=l,1 .1012 din/cm2 V'e Y 2 =2Xl012 din/cm~. Verilerini yerine koyar-
sak, çelik telin boyu,
ı 2xıo 12
L=l • 3 · l,lXl012 0,606 m. olur.

Alı F 1 15000 1
b) Bakır. zorlanması 1ı= Aı · y1 = 3 xıo-4 · l,lXl'Oıı
=4-,5xıo- 4 ·

.ı\h F 1 15000
ve çeliğin zorlanması
~= A2 · y; =ıxıo- 4
değerindedir.
332

10-10. · Ağırhfı lhnıal edilebilen 1015 cm uzunluğundaki çubuk uçlardan eşit

uzunlukta A Ye B gibi iki tel ile taşınmaktadır. A nın kesidl 1 mm•, B nin ki de
2 mm2 dlr. Bu tellerin Young modülleri de sırası ile S0x106 n/cmz ve 20x 10• n/cm2
dir. Çubuğun neresine bir w ağırlığı asmalıdır ki (a) A ve B de aynı zor meyda.ııa
gelsin? (b) A ve B de'eşit zorlanma meydana gelsin (Şek. 10-2).

F
a) Zor=A dır.

Şekilden de görüldüğü gibi, A teline etkiyen kuvvet FA=Tı ve B ye

etkiyen kuvvet FB=T2 ye eşittir. Önce bu kuvvetleri hesap edelim. Sis-
tem dengede olduğuna göre dengenin şartlarını uygulayalım.

Şek. 10-2

Tı+Tr-W=O (1)
w. l-T2105=0 (2)
Elde edilen bu denklemlerden
T _ w(105-l)
ı- 105 (3)

lw
=
T 2 105
bulunur. Teldeki zorların eşitliğini yazalım.

Tı T2
Aı = A2
W(105 -· l) 1 lw 1
105 0,01 = 105 · 0,02 den.
2(105-1)=1
31=210
· 1;;;70 cm.
bulunur.
 333

b) Z orama=
l Al ı"d"ı.
ı;;-

. . Alı Tı 1
A teli ıçın --=-· -- (1) .
lı Aı Yı

B . .
teli ıçın Ah T2 1
--=--·-- (2)
12 A2 Y2~
Tellerin zorlanmaları eşit ol(iuğuna göre, (1) ve (2) yi eşitlersek.
T1 1 T2 1
A-;- • Y 1 = A2 • Y 2
Tı Aı Yı 1 30X106
T2 A2 Y2 - 2 . 20Xl06

Tı - ~ t3)
T2 -4
bulunur. Diğer taraftan şekildeki C noktasına göre moment alırsak.
~Mc=O Tı. l-T2.(105-l}=O
olur. Ve buradan.
Tı 105-1
--=
T2 ı.
(4)

bulunur. (3) ve (4) nün sağ tarafları da eşit olacağı için

3 105-1
4 ı.

31=420- 41.
71=420
1=60 cm.
bulunur.

10--lL L ozmıluğunda A kesitinde ve Y modllltlnde ohm bir çubuğu F kUvvetl

etkltllmi~tlr. Çubuktokl zor S ve zorlanma da P ile ·göaterllsln. Çubuğun birim hac-
mi lçhı esneklik potansiyel enerJislnl S ve P clııslnden ifade eden bir formül çıka­
İ'lDIZ.

F . al F 1
Zor=S=T (1) , zorlanma =P =ı;-=T • y (2)
334

x=Al= ~ · ~ (J) , k= r· A (4)

olarak tariflenir. (3) ve ( 4) 'dü potansiyel enerji ifadesinde yerine ko-

yalım.

1 1 Y F2 Po
E P -- -2 kx 2 -- -2 • -- •
10 A · ---
A ı · -Y-
2
=-12 . --F2
2
I A
, A · -Y
0 --

Ep'yi IoA hacmına bölersek birim bacıma düşen potansiyel enerjiyi bu-
lunuz.
E 1 F lo A 21 1 F 1 2
...:::f...----·-------·--·--
loA - 2 A Y 1A - 2
2 A Y 0 2

Bu ifade de (1) ve (2) değerlerini yerine lçoyalım.

Ep 1 F F 1 1 F Al
loA - 2 . A . A . Y =2 A lo

ı~k= ~ · s. P
elde ederiz.

10-12. Sodyumun sıkışabilirllği Şek. 10--S deki pistonun kuvvet etkisi altında
yer değiştirmesini gözlemek sur~tiyle ölçtllmek istenmektedir. Sodyum silindiri dol-
duran yağ içine daldınlmıştır. Pistonun ve silindirin çeperlerinin tam rijid olduğu­
nu ve hiç sızdırmadığını kabul ediniz. Sodyumun sıkışablllrllğinl, uygulanan F lmv- ·
veti, pistonun x yer değiştirmesi, pistonun A kesiti, yağın Ult V 0 hacmi ve yağın
1,0 sıkışabillrliği cinsinden ifade ediniz.

-- ---- - -- --- Iıı

Şek. 10--S

Tanımagöre, sodyumun sıkışabilirliği, uygulanan basınç p, sodyu-

nun ilk hacını v0 , hacıınca değişme Av ise
 335
1 Av (1)
kN:ı=- - p - - dır.
Vo

Avı'yi hE:sap edebilirsek kNa'yı bulabiliriz. Piston bir x kadar inerse

bütün hacım Ax kadar azalmış olur.. Bu da yağ ve sodyumun hacınıla­
nndaki azalmanın toplamına eşittir.
Ax=AV+Av (2)

dir. Yağın hacımındaki AV azalması

1 AV
ko=)- py--;- den.

!!.V= -koVoP
olarak bulunur. Bu değer (2) de yerine konulursa
Ax= - ko ViıP+Av den.
Av-=Ax+ko VoP
bulunur. Av'nin değeri (1) de yerine konursa
k __ __!_. Ax+ ko Vo P
NA- p Vo

F
olur. P= A olduğuna göre

Ax+ko~n F

Vo

elde edilir.

10-lS. tkl metal şerld µçlarıııdan her blrl o.6 cm çapmda olan dört perçinle
tesblt edilmişlerdir. Perçinleme yerindeki kesme zoru 10,000 n/cınt. yi geçmeme)<
üzere bu sistemin dayanabileceği maxiınum gerilme ne olur r Her perçinin yükün
1
:ı~ ünü taı,ıdığım kabul edbılz.

S= -~ =1X104 nt/cm2 ve A=r. (0,3)2.=28,26X10- 2 cm2

336

olduğuna göre
F 1 =1. 10 1 • 28,26 . 110-2 =2826 nt
l:F=4Ft=4;X2826=11304 nt. ol,ur.

10--14. Atlantık denizinde basıncın 200 000 n/ms olduğu yerde 0,03 m 3 suyun
ağırlığınıbulunuz. Denizin üst yüzünde suyun yoğunluğu 960 kg/m3 clir.

Sıkışabilirliği atm- 1 olan ve P=2Xl05 nt/m~=2 atm

k:::::50xıo- 6
basınçta hacmi 3xıo- 2 m olan suyun ilk hacmım bulalım.
3

V-AV=3xıo- 2 (1)
AV=kPV=50xıo- 6·x2V=l. 10-4 V
değerini (1) de yerine koyarsak
V-10-4 V=3X10- 2 den.
axıo- 2 3
V ı-ıo--ı m

Qlur. Suyun yoğunluğu p=960 kg/m3 olduğundan kütlesi

axıo- 2
m=Vp 1 _ 10 _ 4 • 960=28,8 kg.
olur.

10-115. Çeliğin sıkıpbillrllğlııl atmosfer cinsinden hesap edip bu değeri ,u-

yun stlu!ii'abillrllği Ue karşıla§tırımz. Hangi madde daha kolay sıkıştırılabilir?

Çeliğin hacım modülü B=l,6Xl012 din/cm 2 olduğundan sıkışabilir-

liği

kçe= ! = 1,6 x~o-ı2 .cm2/din= 1,6 x~o+ı.ı Xl,013X10 6 atm- 1

kçe=0,63Xl0- 6 atm-1
suyun ki ise ksu=·5OXl0-6. atm- 1
k.u 5oxı0- 6
kço =o,63X 10-6 79 ,3G·
-

o halde su çelikten daha çok sıkışabilmektedir.

 331
10-16. Çapı ııs cm ve uzunluğu S m olan bir çelik direk dik olarak dlkllmlf
olup 90,000 n luk bir yükü taı,unasıgerekmektadir. (a) Direkteki zorlanma ne ka-
dardır? (b) Direğin uzama miktarını hesap edlıılz.

Al F 1
a) Zorlanma =ı;=A ·y
F=9X10 4 nt., A='lt. (7,5) 2 =176,62 cm 2 =176,62X10-' m 2
Y=2X10 11 nt/m 2 olduğundan
Al _ 9 X 10 4 1 _ _4
la -176,62X10- 4 2X 1011 -0, 25 X lO

olur.
b) Direğin uzama miktan

Al =O 2sx10-4 •
lo . '
Al=0,?.5x10- 4 X3=0,75X10- 4 m
değerindedir.

10-17. 1!)1 boı, sllindlr blçlmll S m uzunluğunda bir çelik slitmı 320000 n lok
yük . altında 0,0S cm kısalıyor. SlllnıUrin iç yan,çapı dıı yarıçapının 0,80 katı ille
dıı, yarıçapı ne kadardırf

önce kesiti hesap edelim

A=__!_-~ (1)
Y Al
F=325X103 nt, Y=2X1011 nt/m 2 , lo=3 m ve Al=3xıo- 4 m
değerlerini (1) oe yerine k-0yarsak
· 325X103 3
A --.,...,-.~ - - - - 1,625X10-2 m:ı
= 2x1011 • 3xıo- 4
Silindirin iç yançapı rı, dış yançapı r2 ise dolu kısmın kesiti
A=1e r22 -1e rı2=1e ( r i - rı 2)
olur. rı=0,8 r2 değerini koyalım.
A=1t[r22 - (0,8 r 2) 2]=1t (rl- 0,64rı2)=0,36-ıc rl
=
0,36 1e r22 1,625 X 10-2
33S
1,s25x10-2
1,4375 X 10-2 cm2
0,36X3,14
r2=0,12 m
olmalıdır.

10--18. Kesiti A olan bir çubuk uçlanndaiı e,lt değerde fakat zıt yönde F kuv-
veti ile gerilmiştir. Çubukta düşey ile 8 açısı yapan bir kesiti göz önüne alınız.
(Şek. 10--1). (a) Bu kesiddeki normal zorlanma F, A, 8 cinsinden neye eşit olur'?
(b) Kesitdeki kesme (teğetscl) zor F, A, 8 terimleri cinsinden neye eşit olur'?
(c) o mn hangi değeri icin germe zoru maxlmum olur'? (d). 6 nın hangi değer!
için kesme zoru' nıaxlm.wtı olur\'

Şek. 10-4

Fa F
a) N orma1, Z or = A' = F CÖS
A
8
-cos2 8
A
cos8
b) Kesme Z
or=A=
FT F. sin8
A i sin O• cos 8 =i ! sin28
cos&
F F
c) A.~ =-r cos2 8
nın max. olması için 6=0 , cos 6=i olmalı; yam,

(!~) maz= ! dır.

FT 1 F .
d) A' =2Tsm28

nm max. olması için sin 26=1,, 8=45° olmalıdır. Yani,

( Fr) 1 F
A' maıt=2 T dır.
 :339

10-19. Şek. 10-5 deki dik dörtgen blçlmll cismin dış yüzeylerine etkiyen kes-
me zoru altında dengede bulunsun. (Fx ;,e, Fv olduğuna dikkat ediniz) (a) Kağıt
düzlemine dik olan bütün dııt yüzeylerde kesme zonınun eşit plı!uğunu isbatlayınız.
(b) Kağıt düzlemine dik olan ve bir uo yüzeyle 45° llk açı yapan bütün keeitıer•
deki zorun bir gerilme :,a da sıkışma olduğunu isbatlayınız.

a) Dik dörtgenin kenarlan•a, b, yüksekliği h olsun. Karşılıklı yüz-

lere etkiyen kesme •zonı

-
---b---
Şek.
Fx

10-5(a)

Fıı:. Fy
bh ve ah

bulunur. Cisim dengede olduğundan

olur. Yani F .. ve F.,, a ve b ile orantılıdır.

Şek. lo-5(b)

b) Yüzlerle 45° yapan ve kağıt düzlemine dik olan bir kesitteki ge-
rilim veya sıkl§ma şekilde gösterildiği gibidir. (a) da Fx ve F., nin a ve.
b ile orantılı olduğunu bulmuştuk. Buna göre, şekilde görülen F x' ve F :v'
kuvvetleri eşit olacağından AB yüzeyine dağılınış kuvvetlerin bileşkesi,
F' bir gerilme veya sıkışma zoru olur.
 BÖLÜM 11

HARMONİK HAREKETLER

Bas-it Harmonik Hareket bir cismin bir doğru üzerinde periodik

titreşim hareketi yapması demektir. Ancak böyle bir titreşim hareke-
tinde
(1) cismin ivmesi ile geri çağıran kuvvet daima cismin yer deği§•
mesi ile orantılı '
(2) geri çağıran kuvvet ile ivme, yer değiştirme ile ters yönde
olmalıdır.
-
Period T. Tam bir titreşimin olması için geçen sliredir.
Frekans f ise bir .saniye içinde yap)lan tam titreşim sayısıdır.

;Bu iki bUytiklük arasında

1
f=T
bağıntısı vardır.

Basia Harmonik Hareket denklemi. Basit harınonik harekete en iyi

crnek bir yaya asılmış cismin hareketidir. Bu c~min hareketi içi.n
d 2X
· tn -dt2-+kX=O

differansiyel denklemi yazılır. Bu denklemin çc$zUmü olan

X=Asin (wt+8o)
elde edilir.
Basit Harmonik Harekette hız. Hız ~: olduğu içir,
V=wAcoswt
olur,
Basit Harmonik Hare7,ette ivme.
 341

ya da
a=-<ı>2X olur.
Bundan başka

v=wJA2-x2
ve w= Vk/rı:-

T=21t• / m
V k
e§itlikleti de vardır.

Basit Harmonik Harekette toplam enerji.

(1) kinetik enerji = ! mv = ! mw

2 2 (A2 - X2)

(2) potansiyel enerji =21 kx2 =21 ·

mw2X 2

toplam enerji =Ei.+EP=.! mw2 A 2 = ı;ıabit

Basit sarkaç. Basit sarkaç. da küçük salınımlar için basit harm.onik

hareket yapa,r. Basit sarkacın perfod ifadesi

T=21tv !
dir.

PROBLEMLEBIN Ç()ztmlLERt

ıı-ı. Bir cisim frekansı

4 • titreşim/sn ve geıı)iğl 15 cm olan basit harmonlk
hareketi yapmaktadır. Hız
ve ivmenin maxlmum değerlerlnl hesap ediniz. (b)
(a)
Uzanım 9 cm olduğu ~ .hız ve ivmeyi hesap ediniz. (c) Denge konumwuı..ı
12 cm Dk mesafeye gitmek için cismin sarfedecefl zamanı bulunuz.

a) -Vmax= (ı)A=2J. A
ifadesinde f=4 tit/sn , A=15 cm değerleri yerint: konulursa
342

Vmax=2X3,14X4Xl5=376,8 cm/sn
elde edilir. Maksimum ivme ise,
amax= -w2 A= - (2-r;f) 2 A= -(2X3,14X4)2 X15= - 9465,2 cm 1sn 2
olur.
b) X=9 cm olduğu zamanki hızı

v=ıJ A 2 - x 2W=\f(15) 2 - (9) 2 X2X3,14X4=3O1,44 cm/sn.

ivmesi ise
a= -c,l 2 x= - (2X3,14X4) 2 X9= - 5679 cm/sn2 dir.
c) X=12 cm uzaklığa gitmek için cismin sarfedeceği zaman
X=A sin wt den
. t 12
sın w =r=
X
15 =0'8 olur. ve sin 53°=0,8 olduğundan

53X211:
wt=53° 360 rad.
t= 53X2TC 53X2TC 53X2TC
0,0368 sn.
360Xw 360X2-ı. f 360X2.-ı.4

elde edilir.

11-2. Kütlesi 10 g olan. bir cisim genliği 24 cm ve periyodu 4 sn olan ba!llt

harmonllt hareket yapmaktadır. t=O olduğu zc.man uzanım 24 cm oluyor. (e.)
t==0,5 sn için cismin bulunduğu yeri hesap ediniz. (b) t=.0,5 sn iken .cisme etkiyen
kuvvetin değer ve yönlinti tayin edlnlz. (c) Cismin başlangıç konwnundan x=-12
cm ilk yere ulaşması için geçen zamanı bulunuz. (d) x=-12 cm iken cismin hızını
hesap ediniz. ·

a)

iken x 0=24 cm ise sin 80 = ~ =;!=ı ve 80=90°=; değerlerini

X=A sin (wt+Bo)
da yerine koyarsak uzanım.

x=24 sin (; • 0,5 +; )=24 sin 3; =24 sin 45.=24XO,7=16,8 cm.

değerinde olur.
 343

b) t=0,5 sn de cisme etkiyen bileşke kuvvet.

F=ma=-meılx=-10 -(;r -16,8=414,1 din'dir ve merkeze

yönelmiştir.

'7t '7t
c) x=-12 cm , A=24 cm.' ro= 2 rad/sn ve 80 = 2 olduğuna

göre
X=A sin (rot+ Oo) den.
X
sin(wt+8o)=x

. ('7tt+'Jt) 12 1 . 7'7t
sın 2 2 =-24 =-2= stn T

2:. t +2:.= 71t

2 2 6
'7t 7TC '7t 4
2 t =a - 2 =a 7'C
4
t =3 sn=l,33 sn.
bulunur.
d) x=-12 cm iken cismin hızı

11-8. Bir otomobil motorunun pistonu yakJaıık olarak basit Jıarınonlk hareket
yapar. (a) Bu motorun bir hareketi (genliğin iki katı) 10 cm ve açısal hızı da
8600 dev/dak ise, pistonun maksimum uzanıınmdakl ivmesini hesap ediniz. (b) :Pis-
tonun ağırhğı 4 n ise bu noktada cisme etkiyen blleı,ke kuvvet ne kadardır f ( c)
Hareketin orta yerinde pistonun hızı ne kadar km/saat olurf

3600
a) 2A=10 cm , A=5cm , ro=3600 dev/dak =7fö- X21t rad/sn
=376,8 rad/sn olduğuna göre max. uzanımda ivme,
a=-w 2Xmu=-<,l2A=-(376,8)7. 5=-70989,1 cm/sn2 =-7098,9 m/sn2
değerindedir.
344

b) Bileşke kuvvet.

8 (-7098,9)2=-2897,5 nt. dır.

F=m. a=_!_
9,
c) Hareketin orta yerinde x=O dır.

v=w\f A 2-x2 • formülUnde x=O konursa,

v=wA=376,8X5=1884 cm/sn=1884Xl0- 5 X 3600 km/sa
=67,8 km/sa. olur.

11--4. 20 n ağırlığındaki clslnı bir yaya asılınca yayın 20 cm gerfldiği görttlü-

yor. (a) Yayın kuvvet sabiti ne kadardır'l (b) Bu cismin yapacağı slstomln periyo-
du nedir 'l ( c) Cismin ağırlıfı 40 n olsaydı peryot'ne olurdu 'l

a) F=kx den,
F 20
k=x= 012 =100 nt/m dır.

b) T=21tv:

ifadesinde m= :,~ =2,04 kg. ve k=l00 nt/m değerleri yerinEı konursa

T=2X3,14 • / 2 •04 =O 898 sn.

V 100 ,
elde edilir.
40
c) m= 9, 8 =4,08. olunca periyod.

T=2X3,14• / 4,0S =1,266 sn. olur.

V ıoo ·

11-lS. Sıfır Ue 150 n arasını g&teren hlr el kantannm (dinamometre) uzama

mlktan US cm dlr. Bu kantara asılan bir cismin, 1,5 titrealm/sn llk frekanııJa tıt,.
re§1m yaptığı gözlendiğine göre cismin ağırlığı ne kadardır T

F=150 nt. olduğunda, kantar 15 ~m. uzadıiına ç-öre, k~ntarın kuvvet

sabiti,
 315

k=-~~=J 5 0 =1000 ntım olur.

X U,15

f
ı
= 2.t V-m
'k
den.

k 1000
m = 41t2 f 2 - = 4 X (3,14) 2 X (1,5) 2
11,27 kg.

ağırlığı ise
P=mg=ll,27X9,8=110,45 nt. dır.

11-6. 100 g Iık cisim bl.r el kantarına asılmıştır. Bu clslm · alt ucundan 10 cm
çekHip bıra!u!ınca. 2 sn llk periyod ile titreşiyor. (a) Cisim denge konumundan ge-
~•erl.en ruzı ne olur? (b) Denge konumunun 5 cm üstllnde bulunduğu zamanki iv-
mesi ne kadardır? (c) Cismin denge konumunun 5 cm altından denge konumunun
5 em üstüne gitmesi için gerekli zaman ne olurf (d) Cisim kaldınlılığı zaman yay
ne kadar kısalmış olur f

a) Denge konumundan, geçerken x = O olacağından hız,

V=tı>A (1)
2-ıı: 2 X 3,14 3 14
olur. A=10 cm, w=T;= 2 = , rad/sn degerl en• (1) d e yerme
• V

konulursa
v=10X3,14=31,4 cm/sn.
bulunur.
b) x=5 cm olursa ivme
a=-u>2x=-(3,14) 2 • 5=-49,3 cm/sn2 dir.
c) x= +5 cm olunca denge konumuna gelmesi için gerekli zaman
x=A. sin wt den,
+5 1 . 1t
.
sın wt 1 =A=
X
10 =+ 2 -= sın 6 veya

1
tı=ssn.

olur. Denge konumundan 5 cm üstüne gitmesi için geçen zaman yine ay-
nı süreye eşit olur. Yani,
346

dir. O halde cismin denge konumunun 5 cm altından, denge konumunun

5 cm üstüne gitmesi için gerekli süre

d) 100 gr. lık cismin asılması ile yay ne kadar uzamış ise, kaldı­
rıldığında da o kadar kısalır. 100 gr. lık cisim yayı Ax kadar uze.tmış
ise; geri çağırıcı kuvvetle 100 gr. lık cismin ağırlığı birbirini dengeler
ve kAx=mg
olur. Burada k =t,>2m konur ve Ax çekilirse, yayın kısalması

mg mg g 980
.Ax - k -· mw2 - 00 2 - (3, 14)2 -99.39 cm.

olarak bulunur.

11-7. Kütlesi 4,9 kg olan bir cisim bir yayın ucuna ıuıılmıı, olarak 0,15 sn llk
periyodlu titreşim hareketi yapıyor. Cisim kaldınlınca yay ne kadar lasalır?

Problem 6. nın (d) şıkkında olduğu gibi yayın kısalma miktarı

.Ax=-g2
w

dir. Burada w =~ 2X3,14

0,5 = 12,56 rad/sn değeri yerine konursa

980
.Ax 6,21 cm •
(12,c-5) 2
elde ederiz.

11--8. Toplam ağırlıklan 2500 n olan 4 insan l9ine girince bir otomobilin amor-
tisörünü ö cm kü9ültüyoriar. Amortisör etkJ,yen toplam ağırlık '71500 n olduğuna
göre yüklü otombollin yapacağı titreşimin periyodunu bulunuz.

T =2ıt yk formülünde,
 347

k= mg
X
= 2500
5Xl0- 2
=5X10 4 nt/m ve m= 7500 =765,3 kg.
9,8
değerleri yerlerine konursa

T=2X3 14• / 765 ,3 =O 777 sn.

' V 5X104 ,
bulunur.

11-9. lJımnluklan aynı 20 cm, fakat kuvvet sabitleri farklı, k 1 ve k• olan iki
yay yatay ve sürtünmesiz c!Uzlem üzerinde m kütlesinde, bir cismin karşılıl~lı iki
yüzeyine tesbit edilmlşlerdir. Bu yaylann diğer uçları, bulundukları yerden 10 cm
uzaklıkta bulunan iki çiviye tesbit ediimişlerdir. Bu çiviler p 1 ve p~ ile gösteirlmlş­
tir. (Bak Şek. 11-1) k 1 =1000 din/cm, k 2 =3000 din/cm ve m=lGO g olsun. (a)
IIer yayın bu yeni dunımdıı.kl uzunluklarını bulunuz. (b) Sistemin etkin kuvvet
sabitinin 4000 din/cm olduğunu gösteriniz. (e) Cismi denge durumundan biraz ayır­
mak suretiyle meydana gelen titreşim periyodunu 'bulunuz.

~ ~~~~Ocj}p2
~/J)JJ/77/77 ///, /

Şek. 11-1

. a) Yayların uçları P 1 ve P 2 çivileri.ne takılınca cisim dengede oldu-

ğuna göre, cisme yayların uyguladığı · kuvvetler birbirine eşit olur.
Birinci yayın uyguladığı kuvvet F,=-kx,
İkinci yayın uyguladığı kuvvet Fa=-kx-ı ise
F,=F2 den.
kx1=kx2 olur. (1)

Diğer taraftan şekil incelenirse.

X1 +x:ı=20 (2)
olduğu görülür. k 1 =1000 din/cm, k2=3000 din/cm değerleri (1) de ye-
rine konulursa
.lOOOx1 = 3000:K.ıı

Xı=3X:ı (3)
denklemi elde edilir. (2) ve (3) denkl~mlerinin çözümünden
 348

Xı=15cm , X2=5 cm
bulunur. O halde L 1 =35 cm ve Lı =25 cm dj.r.
b) m küllerirJ ,ix kadar sağa çektiğ·imizi düşünelim. Lı veya .ix
kadar kısalır ve m kütlesine k 1 .ix'e eşit bir kuvvet uygular ve scila doğ­
ru iter. L'2 yayı ise .ix kadar uzayacağından m kütlesini sola doğru
k2 ılx'e eşit bir kuvvetle çekecektir. O halde m kütlesine tesir eden top-
lam kuvvet

dir. Sistemin kuvvet sabiti

k=~= k1Ax+k2Ax kı+k 2 •

Ax Ax

olur. Değerler yerlerine konulura.:..

k=1000+3000=4000 din/cm.
bulunur.
c) Titreşimin periyodu.

T=21t~ =2X3,14 V ~=0,99 sn.

olur.

11-10. Bil' yayın ucuna asılı cisim basit lıannonik hareket yapıyor. Uzanımuı
genliğin yarısına eşit olduğu anda sistemin toplam enerJisinin yüzde ltaçı idnetll<
ve yüzde k~ı potansiyel enerJidlrf

Sistemin toplam enerjisi E=Ep+Eıc dir. (1)

x = ! olduğunda
E =1:._ kx2 =..!_k A 2 (2)
P 2 2 4

olur. A =~ değerini (2) de yerine koyarsak,

1 k 2E E
Ep=ı· T. ıc=4= %25 E
 349
buluruz. Bu değer (1) 'e taşınırsa

E
Ek=E-Ep=E- 4 =43 E=%75E olur.

11-11. Problem 11-9 (Şek. 11-1) daki cisim 5 cm llk genlikle titreşmektedir.
Clshn denge ·konum1mdan geçerken üstüne bir macun p:ıµ-çası döşilp cisme yapışık
kalıyor.
Macunun kütlesi 100 g dır. (a). Bu durumda perlyod ve genliği bulunuz.
(b) Bu macun parı;:ası cisim yörüngesinin sonunda· iken düşmüş olsaydı cevap · yine
aynı olur nıu idi?

a) M=m+nı'=l00+100=200 gr. k = 4000 din/cm ise sistemin

periyodu
, • /M
T =2-ıt V k::::2-ıt
.V/200 =1,4 sn. dır.
4000
Momentumun korunumundan
mv= (m+m') v'
100 V= (100+100) v'
V=2V' (1)
olur. Macun düşmeden önce cisim denge konumundan (x=O) geçerken
hızı,

A=5 cm, ro= V! =v;_~~o =6,32 Rad/sn olduğuna göre:

v=A(l)=5X6,32=31,6 cm/sn
olur. Bu değer (1) de yerine konulursa

v , =2V =231,6 =15,S cm/ sn

elde edilir. Denge konumunda
v' =A'w' dır. (2)

w'=V! =v;~~0 =4,47 rad/sn olduğundan

A, v' 11$,8 3 53
= w' =4,47= ' cm
değerinde olur.
350

b) Macun parçası cisme hangi konumunda konulursa konulsun, sis-

temin periyodu ve genliği değişmez, yani yine
T'=l,4 sn.
A' = 3,53 cm. dir.

11-12. Bir yayın ucuna asılmış olan 86 n bir cisim düşey yi:!nc!e basit harmo-
nik hareketi yapmaktadır. Titreşimin genliği 60 cm olup ba.reketln en yüksek ye-
rinde yay tabii uzunluğundadır. Yayın potansiyel enerjisini, cismin kinetik enerji-
sini, hareketin en alçak yerine göre cismin çekim potansiyel enerjisini ve bu üç
enerjinin toplamını cisim (a) en aşağı yerde iken (b) denge durumunda iken (c)
en yüksek yerde iken hesap ediniz.

a) Önce yayın, yay sabitini hesap edelim

Cisim en aşağı konumda iken, v=O olduğundan kinetik enerji

Ek=O , x=A=0,6 m. olduğundan yayın potansiyel enerjisi

h=O olduğundan cismin çekim potansiyel enerjisi EP-::0 olur. Toplam

,enerji ise
E=Eıc+Ep+En=l0,8 joule dür.
b) Cisim hareketin en yüksek yerinde iken yay tabii uzunluğunda

olduğuna göre denge k9numunda ~ kadar uzamıştır. O halde;

Epy=; k ( ! Y=½ • 60. ( 0; 6 r=2,7 joule dür.

v=Aw=A • f k =O 61 60 -2 42 m/sn·.
/ olduğuna göre
Vm • V 36/9,s '
E1c= ~ mv2 =10,8 jonle

h=A=0,6 m olduğundan cismin çekim potansiyel enerjisi

 351
EP=m.g.h=36X0,6=21,6 joule
toplam enerji ise
E=Ep+Epy+Ek= 10,8+21,6+2,7=35,1 joule olur.
c) En üst noktada yay tabii uzunluğunda olduğundan

.Ep1 =0 dır.

v=O olduğundan Ek=0 olur.

h~2A=2X0,6=1,2 m (en alt noktaya göre)
EP = mgh = 36.1,2 = 43,2 joule. Toplam enerji,
E=Ep+Epy+Ek=43,2+0+0=43,2 joule olur.

11-lS. Tabii uzunluğu 10 =300 cm olan bir telin ucuna asılı 1500 n luk cisim
teli O,S cm uzatıyor, Telin kesidi 0,06 cm~ olup telin her yerinde aynıdır. (a) Cisim
küçük bir mesafeye çekilip bırakıldığı zaman meydana gelen titreşimin frekansını
bulunuz. (b) Telin Young modüıttnü hesap ediniz.

E w 1500
a) k=-=- 5X105 nt/m ve
x X 3xıo- 3

. w 1500
m=-=-----=153 kg. olduğuna göre
g 9,8

f_
- _
2rc
l_v k ·_
m -
1.
2X3,14
v· 5X10
153
5
9,1 sn 1 olur.

F Io 1500 3
b) Y=A · Al = 6 xıo-6 3 x 10 _ 3 2,5X10 11 nt/m2 dir.

11-14 (a) Ucuna 40 n luk ağırlık asılı bir yayın S2 sn de genliği 8 cm olan
48 tam titreşim yapması için bu yaya daha ne ka.tarbk kuvvet etkimelldir'! (b) Ci-
sim yörüngesinin en alt yerinde, orta yerinde en yüksek yerinde olduğu zaman
yayın etkittiği kuvvet ne olur? ( c) Cisim ortanın 2 cm altında bulunduğu zaman
kinetik ve potansiyel enerji ne olur?

32 2 40
a) T= 48 = 3 sn. ~ ın="""9,8'=4,08 kg.

T=2rcv: dan k
4X(3.14)2X4,08
(2/3)?
362,04 nt/m
352

olduğuna' göre, etkiyen ek kuvvet

F=kx=362,04X-8Xl0- 2 =28,96 nt. olur.
b) Cisim yöıiingenin alt noktasında ise,
x=A= -8Xl0-2 m
F=-kx=-362,06X (-8Xl0-- 2 ) = +28,96 nt.
T=F+mg=+ 28,96+40= 68,96 nt. dır.

Orta yerde x::;:O , F=O T=mg=40 nt., yörüngenin üst noktasında

x= +A= + 8xıo- 2
m.
F= -kx= -362,06X( + 8X10-,- 2)=-28,96 nt.
T=F+mg=-28,96+40=11,04 nt. olur.

c) Ep=; kx2 =; X362,06X(2X10- 2)2=724X10- 4 joule

V=Wı/A2- x 2 = f l · vA2-x2

v , . 10-2 ı:n / sn old ugun

v=•V/4,08(64-4).10-4. =·'068
362106
w d an

Eı.=; mv2 =; X4,08X0,68Xl0- 4 =1,39Xl0- 4 joule dir.

11-15. 50 n luk bir afırlık herhangi bir yayı .20 cm uzatıyor. Bu yaya, ucuna
35 n lık bir cisim asıldıktan blrazsonralOcm çekilip bırakılmak suretiyle titreşim
hareketi yaptırılıyor. (a) _Hareketin periyodu nedir'l (b) Clshn denge konumunun
5 cm üstünde iken ivmenin yönll ve değeri ne olur'l (e) Bu durumda yaydaki ger-
ginlik ne kadardır'! (d) Cismlıı. denge konumundan bu yere gitmesi için gerekli
en _kısa zaman ne olur'l (e) Titreşen bu cismin üzerine küçük bir cisim konmuş
olsaydı, bu cisim dururmu idi 'l yoksa sistemden ayrılır mı idi 'l (f) titreşen cismin
üzerine bu küçük cisim k~nduktan sonra genlik iki kat'ına çıkarılsa bunlar· nerede
birbirlerinden ayrılmaya başlarlar 'l

F 50 35
S.) k=x= 0 , 2 =250 nt/m. , m= 918 =3,57 kg.

olduğundan periy~d

T=21t V~ =2X3,14 ~;: =0,75 sn, olur.

 353
k 250
b) a= -w2 x= - m x= - 3,57 . 5. 10-2 = -3,5 m/an 2 •
dir, ve aşağıya yönelmiştir.

ı
f
mg
o

Şek. 11-2

c) Şekilden F bilegke kuvvet.

F=mg-T den
T=mg-F=35-250.5.10-2 =22,5 nt. dır.

d) x=A sin eı>t den

1C
wt=a
t=__'.!:_ . _!_= 3 •14 . 3 , 57 =7 x 10-3 sn olur.
6 w 6 250 .
e) Cismin ayrılabilmesi için a>g olmalıdır. Problemde ise,

a • .,.=-w2 .A=- ;,~~ xıoxıo- 2 =-7 m/sn2•

yani a<g olduğundan
cisim ayrılmaz.
f) Genilik iki kat olunca ivmede iki kat artar. Yani a..,;.,.=-14
m/sn.2 olur. Bu durumda a>g olacağından cisim ayrılır. Cisim ayrıldığı
yerde a=g dır. O halde ·
eı>2x=g den

X =i=~= gm = 9,8 . 35 -O 14 m
w2 k/m k 250 9,8 - ' •
olur.
F. 23
 $54
11-16. Küçük 1'1r cisim · yatay düzlem üzerinde genliği 10 cm olan titreşim
hareketi yapıyor. Denge durumundan 6 cm uzaklıkta hız ± 24 cm/sn dlr. (a)
Titreşimin periyodu nedir? (b) Hız ± 12 cm/sn iken uzanım ne kadardır't (c)
Cisim yörüngesinin tam uç noktasında iken bunun üstüne baı;ka bir cisim konmuş
olsa sürttinme katsayısı ne olur 'l

a) v=wy A --x 2 2 den

ve

T =2'1tvF--=i2
V

ifadesinde v=24 cm/sn , A=10 cm , x=6 cm değerleri yerine konursa

2'1t\fl00-36 = 2rc sn=2,09 sn. bulunur.
T= 24 3
. 2'1t 2'1t
b) w=T= 2 '1t13 =3 rad/sn ~ v=12 cm/sn olduğundan

v
12 =-3 100-x2
16=100-x2
x 2 =84 ve x=9,16 cm olur.
c) En uç noktada x = A olacağından

a=- <,>2A =-9X10=-90 cm/sn2

Uç noktada cisim kaymadığına göre F=f veya iki cisim arasındaki sür-
tünme katsayısı ıı. ise

olmalıdır. Buradan.
a 90
µ=g= 980 =0.,09 dır.

11-1'7. (a) 80 n luk bir ağırlık asılı bulunduğu yayı 20 cm uzatıyor. Sistemin
ıt/4sn lik periyodla titreşmesi için bu yaya ne kadar ağırlık asılmalıdır? (b) Tit-
reşimin genliği 8 cm ise cisim aşağı doğru hareket ederken denge durumunu 'lt/12

!ın geçtikten sonra cismin yeri neresidir ve hareket yönü ne olur 'l ( c) Cisim
yukarıy, doğru hareket ederken denge durumunun 4 cm altında olduğu zaman yay
· ne kam kuvvet etkitır 'l
 a)
F 30
k=x=o,2=150 nt/m

21C 21C
w =T= 1C/4 =8 rad/sn.
olduğundan

w,;v ! den
k 150
m=w2= 64 =2,34 kg. olur.

p=mg=2,34X9,8=22,9 nt.
b) x=Asin wt

x=8sin : =8. sin 231C =8X0,86=6,88 cm.

Cisim aşağı doğru hareket etmektedir.

c) T-mg=F
T=F+mg=mw 2x+mg
T=2,34X (8)2X4+22,9=621,94 nt. dur.

11-18. Bir baalt sarka.9 240 cm uzunlufunda olup 80 cm genlikle tltre,mek

tedlr. (a) Sarkacın hızını yörüngenin en alt noktası için hesap edlnlz. (b) Yörtın•
genin sonundaki ivmeyi hesap edlnlz.

a) Yörüngenin alt noktasında x=0 olacağından

2'1'C 21C • /-g

v=w. A=T, A= 2 1tvffi · A=Ay-1-

v=30 • •V/980
240 =60,6 cm/sn olur.
b) Yörüngenin sonunda ivme
a=-(ı)2x=-(ı)2A

w =v f =v::~ =ı/4,08 rad/sn , A=30 cm olduğuna göre

a=--4,08X30=-122,4 cm/sn2 olur.
356
11-19. g=030 cm/sn• olan bir yerd~ periyodu 1 sn olan basit slrkacm uzun-
luğunubulunuz,

v
';ı' =2r. ~ ifadesinden
ı -- T2 g - 1. 980 24 8
41t2 - 4 X (3,14)2 = ,
I
cm. o ur.

11-20. g=SS0,0 cm/sn• olan bir yerde bir sarkaçlı saat doğru zaman göster-
me!--.tedir. Bir saat daha yüksek bir yere götürülünce günde 10 sn geri kalıyor. Bu_
yerin g değerini hesap ediniz.

Tı=2r. • / ı ·
V gı

T2=2r. • / l
V g2
ifadelerini taraf tarafa bölersek

~: =v ::
g2 ==(; 1 )2 •
2
g1 =( 86!00 )
86390
2
• 980=979,8 cm/sn2

elde edilir.

11-21. 0,01 em• kesitinde çelik bir telin ucuna 10 kg hk kurıon kütle asıhnak•
la meydana gelen bir basit sarkaç 2 sn llk perlyodlu titreşim hareketi yapıyor.
Kurşunun yerine aynı hacimde 2 kg lık alttmlnywn kütle konduktan sonra periyod
yeniden ölçülüyor. (a) Kurşun kütle varken s~rkacm boyu ne kadardır? (b) Altt•
mlııyum kütle kullanmca sarkacın boyu ne kadar deilşmlıtir t Boy uzarmı yoksa
kısalır mı 'l (Yol gösteriş. Türev kullammz).

a) Tı = 2-ıt V; formUlUnden.
Tı 2 g 4.980
Iı= ....;99,39 cm. olur.
4'7Ç2 4.(3,14) 2
b) Çelik tele bir ağırlık asıldığında, telin uzama miktarı

Al=_!_•_!q_
A y
 357

dir. Çelik tele kurşun küre asıldığında, F 1 =10X9,8=98 nt. A=0,01

cm 2 =l.ıo- 6 m 2 Y =2.10 11 nt/m2 olduğundan, telin uzama miktarı

.6. lı
98
ı.ıo- 6 2 .!~u = 49 X 10-s X lo

olur. Çelik tele, F2=2X9,8=19,6 nt ağırlığında alüminyum k~e asıl­

dığında telin uzama miktarı

Al2 :.~Q!b . /~011=9,8X10- Xlo 5

dır.
Tele kurşun küre asıldığı zamanki periyod T olsun,
T= 2 TC. /Io+49Xl0- 5 lo 2 TC. /10 (1+49X10- 5) (1)
V g. V g.
Tele alüminyum küre a~ıiı olduğu zamanki periyod

T+.6.T=2TC vlo(1+9;xıo-s) (2)

dir. (1) ve (2) 'yi taraf tarafa bölersek.

T+.6.T • /l+ 9 •8 X ıo-s (1+9 SXl0-5) 112 ·(1+49X10-5)-lfl
T V 1+49xıo-s ' r ·
Elde edilen parantezleri binom serisine açıp, ilk iki terimini almakla
yetinelim.
(1+9,SXl0-5) 1/2=1+ 9 •8 X10-5 =1+4,9X10-5
2

(1+49X1o-srıı2 =1-. ! X49X10- 5 =1-24,5X10- 5

O halde
T+T.ö.T (1+4,9X10- 5)(1-24,5X10- 5)
==1-19,6X10- 5
T+AT=T-19,6X10-5 T

Ai =-1,96xıo-•
olur. Bu periyodd~ bir azalma olduğunu gösterir çelik tele alüminyum
küre asıldığında boyu daha. az uzayacağından bu beklenen bir sonuç-
tur.
 BÖLÜM 12

DALGA HAREKETİ

Dalga Hareketi titreşim hareketinin yayılması ile meydana gelir.

Bu hareketin denklemi (x-doğrultusundaki yayılma için)

X = A sin w ( t + !)
ya da

X =A sin 211: ( ; =ı= ~ )

ile verilir.
Bu denklem ilerleyen dalga denklemidir.
Enine ve boyuna dalgalar. Bir dalga hareketinde titreşim doğrultu­
su ile yayılma doğrultusu ayni ise bu dalgalara Boyuna dalgalar, bu doğ­
rultular birbirlerine dik iseler Enine dalgalar meydana gelir.
Dalgaların ya.yılma hızı.

(1) Enine dalgalarda

dür.
v=vr
T=ip, ya da teli geren kuvvet,
µ=bu telin boyca yoğunluğu

(2) Boyuna dalgalarda

v=v-} katılarda

nş;­
sıvılarda
v=v-9
 359

gazlarda
olur. Burada
y=Cp/Cv
O=yoğunluk tur.

PROBLEMLERİN ÇOZOMLERt

12-1. 2 m uzunluğunda ve 20 gram kütlesinde bir tel 1000 newtonluk kuvvelte

Enine dalgaların bu tel üzerliıdekl yayılma. hızını hesap ediniz.
gerlbniştir.

Uzunluğu 2 m, kütlesi 20 gr=2xıo- 2 kgr olan telin çizgisel yoğun­

luğu
m 2x10- 2
µ=-1-= 2 . 0,01 kg/m.

olduğundan, enine dalganın yayılma hızı,

I

. /T . /1000
u=y µ=y O,Ol =316 m/sn. olur.

12-2. Yatay duran bir ipin bir ucu, frekansı 240/sn olan elektrikle işleyen bir
ses çatalının kollarından birisine bağlanmıştır. İpin diğer ucu bir makara üzerin-
den geçirildikten sonra 26 n luk biı' ağırlığa bağla.nmiştır. İpin çizgisel (lineer)
yoğunluğu 0,002 kg/cm dir. (a) Enine dalganın bu ip üzerindeki yayılma hızı ne-.
dir f (b) Dalga boyu ne kadardır f

a) ıı,=2x10-3 kg/cm=0,2 kg/m ve T=24 nt olduğuna göre enine

dalganın ip üzerinde yayılma hızı,
, /T . / o,24 =10,9 m/sn.
u=y µ=y olur.
2
b) Dalga boyu,

u=f.). dan
bulunur.
12-3. 60 m uzunluğundakl bir çelik borunun bir ucuna bir darbe verilmiştir.
Borunun diğer ucunda bulunan bir insan biri boru. materiyelinden geçen diğeri de
.havadan geçen iki ayn boyuna dalga duruyor. İki sesin duyulması arasındaki za-
man farkı neye eşittir! Çeliğin young modtilü 2xlO•• din/cm• dir.
360
Önce boruda dalganın hızını bulalım. Y=2Xl0 12 din/eme ve çeliğin
yoğunluğu p=7,85 gr/cm3 olduğuna göre,

p -v
_, / Y _. / 2xıo 12
Vı-y 7185 50,48X104 cm/sn=5048 m/sn.

olur. Dalganın 60 m. lik borunun ucuna ulaşma zamanı,

60
- l -
tı-~- 5048 - 119 X 10- sn. d ır
4

Ses havada v 2 =340 m/sn hızla ilerlerse, borunun ı:ıonuna ulaşma süresi
l 60
t2= V2 = 340 =1765xıo- 4 sn. olur.

iki sesin duyulması arasındaki zaman farkı

at= t2-t1=1765x10-c.119x ıo- 4 =1646x 10·- 4 sn.

dir.

12-4. Young modttlll y olan Mr tel içinde yayılan enine ve boyuna dalgalardan
boyuna dalga hızının eniııe dalga hızının 10 katı olması için (F/A) zoru ne olma-
hdırf

Enine dalganın hızı u. = v?f = V:

Boyuna Ub=V{-
ifadeleri taraf tarafa bölersek

~=· /y/p
u. V Fiµ
oranın 10 'una eşit olması için F / A yı bulalım .

• / yµ =10 (1)
V F.p
cismin kütlesi, lineer yoğunluk cinsinden

hacımca yoğunluk cinsinden·

 361

dır. Bunları eşitlersek

1 ı-ı,=l A p dan

__!!:_=A (2)
p

olur. (2) yi (1) de yerine koyarsak

• /y. A -10
V F -
olur. Buradan

elde edilir.

12-6. Genlik yeteri kadar bttytik olmak kaydı ile insan kulağı 20-20000 tıt~
retlm/sn arasındaki frekanslı boyıma dalgalan duyabillr. Bu frekanslara. tekabül
eden dalga boylarını (a) havadaki (b) su lçiı\dekl dalgalar için hesa-p ediniz.

V
a) v=f.). dan A.=f

Havada sesin hızı 340 m/sn dir. f=20 tit/sn için

340
AH= 20 =17 m.

f=2Xl0 4 tit/sn için

340
AH=2x104 11x10-3 m. olur.

b) Sesin suda hızı 1460 m/sn dir.

1460
f=20 tit/sn için )..u= 20 =73 m.

f =2 X 1~ tit. /sn .ıçm. ,"'•u= 21460

u: xıo4 1axıo- 3 m.

olur.
36Z

12-6. Bir hoparlörden çıkan des dalgaları, boyları hoparlör çapından oldukça
biiyük olmak şartı ile her yöne doğru düzgün olarak yayılırlar. Dalga boyu, hoparlör
ç:ıpından küçük ise ses enerjisinin büyük bir kısmı öne doğru yöneltilmiş olur.
Çapı 25 cm olan bir hoparlör de havada. yayılan bir ses dalgasının dalga. boyunun
(a) hoparlör çapınııı 10 katı (b) yarıçapa. eşit (c) yarı çapın 1/10 katı olması
için gerekli frekansı hesap ediniz.

a) r=25 cm, ;..=10 r=25X10=250 cm, v=340 m/sn olduğundan

frekans,

V 340 .
f =T=2,5=136 tıt/sn. olur.

b) ı.=r=25 cm=0,25 m.
f= ;,;~ =1360 tit/sn. dır.

c) ).- 25 -2 5
r -- 10-,- -2 ' 5 X 10- 2 m.
- 10 , cm-

340
f= 2 ,5 x 10 _ 2 136Xl02 tit/sn dir.

12-'7. Y=A sin( wt-k X) denkleminin

y=-A sin~ (x-ut)

).

şeklinde yazılabileceğini isbat edlnlz.

Y=A. sin (wt-k x)

Y=A. sin[-(k x-w t)]
Y=-A. sin(kx-wt) şekline getirilir. (1)
u
f=T den ve k= 2 t değerlerini
( 1) de yerine koyarsak
. ( 21t 21t
y=-Asın T x - T ut)

y=-A sin 1~(x-ut)

bulunur.
 363

12---8. Bir sicim üzerinde yayılan enine dalga problem 12-'1 deki denklem ile
temsil edilmektedir. A=2 cm, ).=15 cm, ve u=l cm/sn olsun. (a) t =0 anında enine
yer değiştirmeye (y) yix=O dan x=lO cm kadar x i I cm aralıklarla (yani mesela
x=O, X=l cm, x=2 cm ... v.s.) hesap ediniz. Bulduğunuz sonuçlan grafilt ile gös-
teriniz. Bu grafik ipin t=O anındaki şeklidir. (b) Bu hesaplan sabit bir x değeri
için t=l sn, t=2 sn, t =S sn ve t=4 sn değerlerfne göre tekrarlayınız. Aynı
grafik üzerinde ipin bu zamanlara tekabül eden şekllnl ıösterlnlz. Dalga. hangi
yönde yayılmaktadır 'f

a) y=-A sin 2 t (x-ut) (1)

:A.=2 cm, ı.=5 cm, u=l cm/sn ve t=O verilerini (1) de yerine ko-
yarsak

y=-2 sın-- ' 21t

· 21t (x-1 X O) =- 2 sın-- X (2)
5 5
buluruz.

için 2 . 21t
X:::;0 Y=- sm 5 .0=0

2 . 21t
x=0,5 cm » Y=- sın 5 .0,5=-1,18 cm

x=l cm » Y=-2 sin 2; . 1=-1,9 cm

x=l,25 cm » Y=-2 sin 2; . 1,25=-2 cm

X=l,5 cm » y=-2 sin 2; . 1,5=-1,9 cm

21t
x=2 cm » Y=-2 sın 5 . 2=-1,18 cm
. . 2rc
x=2,5 cm > Y=-2 sın 5 . 2,5=0

. 2rc
x=3 cm » Y=-2 sın 5 . 3=1,18 cm

x=3,5 cm ~ y=-2 sin 2; . 3,5=1,9 cm

364

x=3,75. cm » Y=-2 sin 2; . 3,75=2 cm

X=4 cm » y=...,....2 sin ~; . 4=1,9 cm

. 21-
x=4,5 cm » Y=-2 sin 5 . 4,5=1,18 cm

x=5 cm »

Böyle devam edilerek x=10 cm kadaı y yer değiştirmesinin neticeleri bu-

lunur. Bu değerler grafikte gösterilmiştir.
b) A=2 cm, )..=5 cm, U=l cm/sn, x=5 cm ise

. 2r. ( x-ut)
Y=- A sınT d en

y=-2 sin 2 1C (5-t) olur.

5

t=O için
. 2TC
Y=-2 sın 5 . (5-0)=0
t=0,5 sn » 2 . 21C
Y=- sın 5 . (5-0,5) =1,18 çm

t=l sn » 2 . 21C
Y=-. sın 5 . (5-1) =1,9 cm

t=l,25 sn » 2 . 21t
Y=- sm 5 . (5-1,25) =2 cm

t=l,5 sn » 2 . 21t
Y=- sm 5 . (5-1,5) =1,9 cm

t=2 sn 2. 2r.
> Y=- sın 5 . (5-2) =1,18cm

. 2ıt
t=2,5 sn » Y=-2 sın5 . (5-2,5) =0

2r.
t:::3 sn » Y=-2sin 5 (5-:3°) ::-1ı18 cm
 365

t=3,5 sn »
2 . 27C (5-3,5) =-1,9 cm
Y=- sın 5

t=3,78 2 . 2-ıt . (5-3,75) =-2

'."''il )) Y=- sın 5- cm

t=4 sn » 2 . 27t . (5-4) =-1,9 cm

V=- sın-[,--

' 21t
t=4,5 sn » Y=-2sin-5- . (5-4,5) :::;-1,18 cm

t=5 sn » y=-2 sın

. 27C
-5- . (5-5) =0

Bu değerler grafikte (nokta, nokta) gösterilmiştir.

y(cm1

O P;--;---:;-f~-~-+---=~~-ı-...--..._,.!l_., x(cm)
t(sn)

2
Şek. 12-1

12-9. Bir ip üzerinde yayılan enine dalganın denklemi

).=-2 sin [1t(0,5x-200t)l
dlr. Bu denk!emde x ve y cm, t de sn olarak alınacaklardır. (a) Yayılmanın gen•
llk, dalga boyu, frekanııı, pertyod ve hızım hesap edlnlz. (b) İpin ııekllni t:0; 0,0025
ve 0,005 sn değerleri için çiziniz. (c) Birim boya dttııen kütle 5 g/cnı i~e tel1 geren
kuvvet ne olur 'l

a) Y=-2 sin[1t(0,5x-200 t)]

Y=-2 sin 0,5 ı.(x-400 t) (1)

y=-Asin 2; (x-ut) (2)

(1) denklemini, dalganın genel denklemi olan (2) ile karşılaıtırarak is-
tenilen büyükliikleri bulalım.
21t '\ 21'C '
A=2 cm , y=0,51t , den ıı.= 0, 51t =4 cm.
366

b) t=25xıo-~ sn için
Y=-2 sin. 0,5 .c(x-400X25xıo-~)

Y=-2 sin•. 0,5 r.(x-1)

-X=0 için y=-2 sin 0,5 T.:(0-1) =2 cm

x=0,5 cm » Y=-2 sin. 0,5 r.(0,5--1) =1,4 cm
X=l cm » Y=-2 sin. 0,5 1t(l-l) =0
X=l,5 cm » y=-2 sin. 0,5 r.(1,5--1) =-1,4 cm
X=2 cm » y=-2 sin . 0,5 r. (2-1) =-2 cm
x=2,G cm » Y=-2 sin 0,51t(2,5--1) =-1,4 cm
x=3 cm » Y=-2 sin.0,51t(3-1) =0
x=3,5 cm » Y=-2 sin.0,51t(3,5-1) ::::::1,4 cm·
x=4 cm » Y=-2 sin. 0,51t(4-1) =2 cm
x=4,5 cm » Y=-2 sin . 0,5 1t ( 4,5--1) = 1,4. cm
x=5 cm » Y=-2 sin.0,51t(5--1) =0

t=5xıo- 3 sn için
Y=-2 sin.0,51t(x-400X5xıo- 3 )

Y=-2 sin. 0,5 1t(x-2)

x=O için Y=-2 sin.0,51t(0-2) =0

X=Ü,5 cm » y=-2 sin.0,51t(0,5--2) =1,4 cm
x=l cm » Y=-2 sin.0,51t(l-2) =2 cm
x=l,6 cm » y=-2 sin.0,51t(l,5-2) =1,4 cm
x=2 cm » Y=-2 sin. 0,51t(2-2) :::;O
 367
X=2,5 cm » Y=-2 sin. O,~ 1t(2,5-2) =-1,4 cm.
x=3 cm » Y=-2 sin.0,51t(3-2) =-2 cm
x=3,5 cm » Y=-2 sin.0,51t(3,5-2) =-1,4 cm
X=4 cm » Y=-2 sin. 0,5 r.(4-2) =0
x=4,5 cm » Y=-2 sin.0,51t(4,5-2) =1,4 cm
X=5 cm » Y=-2 sin.0,51t(5-2) =2 cm

Bu değerler grafikte gösterilmiştir.

y~ml

~----h2510 sn
-~
2

Şek. 12-2

c) µ=5 gr/cin; u=400 cm/sn olduğuna göre,

u=v ! den

T=u2 1-'= (400)2X5=8X105 din=8 nt

bulunur.
 BÖL'OM'. 13

TİTREŞEN 01S1MLER - SES

Kararlı dalgalar; Bir ortamda ilerleyen ve yansıyan dalgalar giri-

şim yapınca Kararlı_ dalgalar meydana gelir. Bu dalgalar için

y=Asin w~
V
coawt·
ya da
y= A .cos X
w-sınw·
. t
V

Kararlı dalga denklemi yazılır.

Görüldüğü gibi y dalga fonksiyonu hem x yoluna hem de t zamanı­
na bağlıdır. Böyle bir dalgada karin ve düğüm noktaları bulunacaktır.
Titreşen cisimler. Bunlara ayni zamanda ses ,·eren cisimler de de-
nir. Bunlar titreşen teller, çubuklar, zarlar veya titreşen hava sütunları
olabilir. Bu cisimler iki ucu da açık iki ucu da kapalı, ya da bir ucu açık
bir ucu kapalı olabilir.
İki ucu kapalı cisimlerde her iki uçta da düğü~ noktası bulunma-
lıdır. Yani
:ıt=O için y=O.
ve
x=L için . y=O
olmalıdır. Bu nedenle kar~lı dalganın· denklemi
X·
y =A sın w---cos wt
. ·v
ola.ca.ktır. Bu denklem x:;;0 .i~in y:;;0 sınır şartını sağlar.

x=L için· y=O olmasını

ancak
 wT
--=mt , n=0,1,2,3, ....
V

olması şartı ile sağlayabiliriz. Buradan kararlı dalganın boyu için

2 .
).n=-L
n
denklemini çıkarabiliriz. Ohalde
2
n=l ; ).1 =-1-L

2 .. : ·.· V . -.
n=2; ).2= 2 L f2=2X--=2fı
2L
2 V
n=3; ).3= 3 L.,. ; f,3=3X .2 .L =3 fı

değerleri elde edilir.

f, temel frekans f2, f3,...... ise t i ~ :harınoı:illderidirler. İki ucu-
da kapalı titreşencisimler tilin harmonikleri verebilmektedirler.
İki ucu ~ık cisimler de h~r.-ilduçta ga karın nokta.si olmalııdr. Yani

x=O için y=A

,t=L için y::::::.A ··
o~alıdır. Ohalde kararı~ dalg~nın den~mi

y=A cosw ~siiı w t

: . V
olacaktır.

Sınır ~ sağlaınalı: için

w ~=n1; n=0.,1,2~3 ,' ..•

V' .

olma.Ildır. Bu nedenle·
.· .. 2 . .
).ı=yL

2 V
A2= 2 L f2=2X2L=2f~
F. 24
37'0
2 ..
1.3= 3 L

lld ucu kapalı ve iJd ucu açık cisimler tüm harmonikleri verebilirler.
Bir ucu açık bir ucu kapalı olan cisimlerde dalga denklemi

Y =A si~'.lu
,
~cos
V
wt

şeklindedir. Sınır prtla,iı ise

x=O için y=O
x=L için y=A
olacaktır. Ohalde
X ~
wv=h- 2 ; n=l,3,5.,7 .••
Bu şartlarda

4 V
l 1 =1 L ; fı= 4 L =fı
4 V
ı2= 3 L ; f2=3 X 4L =3(ı

4 · V
13= 5 L ; f3=5X 4~ =5fı

değerlerielde edilir ki, bu da bu tür titreşen cisimlerde yalm.ız tek har-

monilderin meydana gelebileceklerini gösterir.
Vuru. Frekanslan arasında çok az fark olan iki dalganın üst üste
gelmeleri olayıdır. Maximuın ve minimumlarm titreşimidir. Vuru fre-
kansı, ·vuruyu meydana getiren iki dalganın frekans farkına eşittir.

Akustik Rezonans. Bir cisim, doğal frekansına eşit frekanslı ses

dalgası ile titreşime zorlanınca akustik rezonans meydana gelir.
Doppler olayı. Ses kaynağı ya da alıcının birbirlerine göre hareket•
li olmalarıhalinde ses frekansında meydakla gelen deği§ikliktir.
(a,) Ses kaynağı hareketli ise

f'= ·fV
V:::ı:v
 (b) Gözetmen hareketli, ise

olur.
f' =Doppler frekansı V =ses hızı

V=kaynak hız, f=ses frekansı

Sesin özelilderi. Sesin üç özeliği. vardır.

(1) Yükseldik. Ses frekansıdır.

(2) Tını. Sesteki harmonik sayısıdır.

(3) Şiddet. Birim zamanda, ses yayılma doğrultusuna dik birim yil-
zeyden geçen ses enerjisidir. Frekansı A genliğindeki bir sesin
şiddeti
I (watt/m 2 ) =2 2t 2 f 2 A 2 V p dir.
V sesin h:ı.zı p ortamın yoğunluğu
Fiziyolojik şiddet. Bu şiddet decibel ile ölçülür ve
. .[
db=lO logı;;-

denklemi ile verilir. I.o=referens ;;ıiddetini .göster~.

PROBLEMLERİN çöZVMLEBt
13-1. Genlikleri 2,5 cm ve dalga boylan 5 cm olan iki enine· kosinüs dalgası
bli-~ip üzerinde 0,5 cm/Bn ilk hızla zıt yönde yayı)ıyorJar. İpin ıekllni gösteren gra-
fiği t=O, t=2 sn1 t =4 sn değerleri- 1~ çlzhı.lz.

A=2,5 cm, ).=5 cmt v1 =0,5 cm/sn, V2=-0,5ctn/sn olduğuna gö'!'

re dalg~ denklemi
2~
y=A cosT(x-vt)-den.

2~ (1)
y 1 =2.,5 cos 5 (x-0,5t)

2~ (2)
Y2=2,5 cos 5 (x+0.,5t)
372
Bu iki denklemin girişiminden meydana gelen dalga.
· 2rc . 2r.·
y=yı+y:ı=2,5 cos- 5 (x-0,5t)+2,5 cos 5 (x+0,5t)

2r. 2-ıt • 2r. . 2-:t

y= 2 .5cos 5 -x. cos -5-0,5t+2,5 sın5 xsın 5 0,5t

') 5 COS
+ .,, -fr-
27: X COS O, 5 t - 2 1 5 .
sın
2
5 r. x .
Sın
2
5 r. O,5 t
2ıt 2ıt
y= 5 cos - 5-x cos 5 0,5 t

olur.

· 2ııt
t=O için y=5 cos 5 x

X=Ü cm » y=5 cm.

2rc
x=0,5 cm » y=5 cos 5 · 0,5=5X0,8==4 cm

2ıt
x=l cm > y=5 cos 5 · 1=5X0.,3=1,5 cm.
x=l,25 cm » y=O.

x=:1,5 cm > y=5 cos 2;-1,5=-5X0,3=-1,5 cm.

..&=2 cm > y= 5 cos 52r. •2=-5 X0,8=-4

. cm•
. 2TC
x:::::2,5 cm > y=5 COIS 7s2,5=-5 cm.
\
ve böylece devam edilir.
t=2 için

X=O cm için y=l,5 cm

 3'l3

21t '
x=0,5 cm » y=l,5 cos 5 · 0,5=1,5X0,8=1,2 cm.

21t
X=l cm » y= 1,5 cos 5 •1=1,5X0,3=0.45 cm.
x=l,25 cm » y=O
2'lt
X=l,5 cm » y=l,5 cos 5 -1,5=-1,4X0,3=-0,45 cm.
21t ~
x=2 cm » y=l,5 cos 5 -2=-1,oX0,8=-1,2 cm.

2rc ·
x=2,5 cm » y=l,5 cos 5 2.5=-1,5 cm.

böylece devam edilir.

t=4 sn için
2rc 2,c
y=5 cos 5 x cos T • 0,5.4=0,8X5 cos 521t x=4 cos
2rc
5 x

X=O cm için y=4 cm.

2ıt
X=0,5 cm » y=4 cos 5 ' 0,5=4X0,8=3,2 cm.
21C .
x=l cm • y=4 cos 5 •1=4X0,3=1,2 cm.

2rc
x=l,25 cm » y=4 cos 71,25=0

2r.
x=l,5 cm » y= 4 cos -,f-1,5=-4X0,3==~1,2 cm.

x.:_2 cm » y=4 cos 25'lt -2:::!-4X0,8=-3,2 cm.

21t
x=2,5 cm » y=4 cos 5 - •2,5=-- 4 cm.
böylece devam edilir ve değerler grafiğe taşınarak grafik çizilir•.
874
ytcm)

IS

'
3

o
,,

2
3

/ &ek- 13-1

18-!. Gergin bir ip tızerıncle yayılan enine dalganın denklemi

).=-4 sin 2r. ·(-t-.

0,02
__ 2--)
400
dil'. Burada x ve y cm, t ise en .olarak verllmlılerdlr. (a) Bu dalga nasıl bir. dal-
gadırf (nerleyen veya kararb) (b) Dalganın genliği ;nedirf (c) · Dalga boyu ııe­
dll'f (d) Yayılma bızı ıı.edlr_T (e) Frekane neye eşlttlrT

a) Y- -4 sin 2-ıt ( 0,~2 - 4~0 ) - 4 sin [ io~ (x , 2 x 104 t)]

y=4 sin ;~ (x-2X10 4 t) (1)

ilerliyen dalga
2-ıe
b) y=-A sin T (x - vt) (2)

(1) ve (2) mn kargıla§tırıiı:nasmdan

A==4 cm elde edilir.

-r-= 400
2-ıt 2-ıt
den ~=400 cm, olur.
 375

d) v=2Xl04 cm/sn dır.

e) v=).. f den f=-r-= 2 : 0~0 4 =50 sn- 1 dir.

lS--3. 50 cm uzunluğunda ve 5 g kütlesinde bir piyano teli 400 newtonluk

kuvvetle gerilmiştir. (a) Titreşimin temel frekansı ne ·olur? (b) 1()000 titreşim/sn'
llk frekansa kadar duyabilen bir insan tarafından işittlıfoek en yüksek üst tonların
sayısı nedir f

a) Titreşim frekansı

V
fn=!l · 2l (1)

olduğundan, önce titreşimin hızını bulalım.

m 15xıo- 3
µ=-1-= 5 oxıo- 2 0,01 kgim , T=400 nt. olduğuna. göre

v=•
V/T
µ
=· / 400
V OJOl =200 m/sri olur.
,
n=1, 1=50X10-2 m değerleri (1) de yerine konulursa titreşimin temel
frekansı

. 1 ,
fı=200 · 2 x 5 oxıo-ı =200 sn+ 1 bulunur.

sayısı
b) fn=104 tit/sn olduğundan duyulabilen ,n yüksek üst tonların

::--= !~~ =50 tane olacağındıi.n, işitilecek üst tonların

sayısı

50-1=49 olur.

1S--4. Boyu L=lOO cm ve yoğunluğu p=8 g/cm• olan bir ~elik tel iki ucun-
dan sağlamca gerilmiştir. Bu telin temel titreşim fref(ansi f=200 titreşim/sn dlr.
(a) Tel üzerinde enine dalgaların yayılma hızı ne kadardır? (b) Teltleki boyuna
zoı- (din/cm2) cinsinden ne kadardır'? (c) Telin orta yerinde nuı..'\:.imum ivme
80 000 cm/ın• lse bu noktadaki titreşim genliği ne kadardır?

a) 1=100 cm, f 1::;:200 tit/sn olduğundan

376
1
f 1 = v · - 21 den titreşim hızı

v=fı •21=200)<2X100=4X104 cm/sn olur.

b) Enine dalgaların teldeki yl!l,yılma hızı

ll)

formülü ile verilir. Burada ı.ı. boyca yoğunluk, yani birim boyun kütlesi-
dir. Buna göre, A telin kesiti olmak üzere µ=A. 1. p dir. Bu değeri (1) 'e
götürürsek .

v-
- V-r
.- -
A .çı
ve buradan zor,
·. F . . .· .
-;;:=v2 • p=(4X 10 4) 2 X8=128X 108 din/cm 2

bulunur.
c) B.m&x=:=-A .li) 2 den titreşimin genliği
8Xl04
(2X3,14X200)2 =0,05 cm dir.

13-5. .60 cnl' wıun;ıugımdakf. ·gerghı • bir telln temel titreşim frekansı 30 titre-
şim/sn dir. Telln kütlesi 80 g olduğuna göre (a) tel üzerinde enine dalgaların ya-
yılma hızlDl bulunuz (b) teli geren kuvveti hesap edlıµz. ·

a) 1=60 cm ~e f 1 =30 tit/sn olduğundan dalganın yayılma hızı

b)

1
fı=v 21 den v=2lfı=2X60X30=3600 cm/sn. dir.

v='
. V
/.7:µ. den

T=(3600) 2 • ~Ö= 6,48Xl0 6 din. elde edilir.

 · 377

13--6. Problem 18--8 deki piyano telinin temel frekansının Jki katı Jle tıtreı,­
tlğinifarzedJnJz. (a) Enine dalganın tel üzerindel_ü dalga boyu ne olur'f (b) Telin
çık&rdığı sesin hava içindeki dalga boyu ne kadardır 'f

a) fı=2X200=400 tit/sn ve V=200 m/sn ise

1
fı=v · 2T den

V 200 n
l= 2fı = 4X200=0,..::.5 m olur.

b) v=348 m/sn, f=400 tit/sn olduğundan

i. V 348 - ·
f" A=T=-40O =0,87 m olur.

13-7, Bir Kundt borusunda ı _m boyunda ve ortasından ,tes~lt edlmıif demir

çubuğu titreştirmek suretiyle kararıi dalgalar hash · ed~mlşlerdlı'. Demir ·ÇUb-qım
frekansı 2480 titreşim/sn Jse ve boru içindeki mantar tozları yığııitılan araıııııa&
6,9 cm mesafe varsa (a) dalgaların çubuk içindeki yayılma hızı ne kadardır! .'(b}
Gaz lcindekl hız ne kadardır 'f

a) l=l m=100 cm, f=2480 tit/sn olduğuna gôre titreşimin hzıı

' 1
f=v 21 den
bulunur.
v = 2lf = 2 X 100 X 2480 = 496 X 103 cm/sn== 4960 m/sn
~ .
b) -2 =6,9 cm den ).=2X6,9:;::;l3,8 cm olduğunda dalganıµ gaz için-
deki hızı

V=).. f=13,8X2480=34224 cm/sn=;:342,24 m/sn

18-8. 1 m boyunda bir bakır çubuk -} noktasında tesbf.t ediİmJş '•oıup içlııcİe
hava bulunan Kundt borusunda k.~rarlı. dalgalar elde _etmek için kullanılmaktadır.
Mantar tozu yığınları 4,9S cm arıilikla dlzildiW,erl gözlewniı,tir. · Bakır içinde boyu-
na dalgaların yayılma hızı nedir'!

t>alganın havada hız u 1 =348 m/sn, dalga boyu

378

"-ı =4,95 den ı.ı=9,9 cm=9,9X10- 2 m

2
bakırın içinde dalganın dalga boyu A2 =1=1 m olduğuna göre, dalganın
bakır içindeki v 2 hızını bulalım.

dir. Buradan.

Vt V2
-r;-=~
).2 1
v2=v1 rı-=348 · 9 •9 x 10_ 2 3515 m/sn.

bulunur.

18-9. ·115 cm bk bom l ~ e temel tıtreılm ve birinci üstton titreııim!nlıl fre-

kansını (a) bora lkl ucun4a da açık (b) bir ucu kapah obnası halleri f ~ buJu,.
llUS.

a) Bonınun iki ucu acık ise; temel titreşim ı..1=21 olduğundan

V 348
f1=21= 2xı5x10-2 1160 sn-•,

birinci Ust ton titreşim için '-2=1 olacağından·

V 348
f2=T= 15 xıo- 2 =2320 sn- 1 olur. veya

fa=2 fı=2X1160=2320 sn- 1

b) Borunun bir ucu kapalı ise; temel titreşim ).1 =41 olacağından

V 348 ı
f1=41 4X15xıo-2 =580 sn-

4
birinci üst ton titreşim A2= 3 1 den

3X348
4Xl5Xl0-2 =1740 sn-1

olur.
 .3'l9

13--10. Uzun bir boru içinde basıncı ı etm ve sıckalık derecesi 77"C olan ha-
va vardll". Borunun bir ucu açık diğer ucu. da hareketli bi rpiston ile kapatılmıı,tır.
Açık ucun yanında 500 titreşın:ı/sn iik bir ses çatalı tıtreştirilmiştir. J,>iston açık
uçta 18,0, 55,5 ve 93,0 cm uzakWdarda bulunduğu zaman rezonans meydana geli-
yor. Bu ölçülerden sesin 77°C de hava içindeki hızını hesap ediniz.

Bu deneyde karın noktaları borunun tam ucunda olmayabilir. Bun-

dan doğacak hatayı önlemek için bu değerler birbirinden çıkarılır.
).. ). ).
34 - 4 = 2-=55,5-18=37,5 cm. veya

İı. ). )..
5 4 -3 4 = 2 =93 -55,6=37,5 cm_.

bulunur. Buradan da
v=f. )..=500X37,5X2=37600 c.m/sn·
bulunur.

18-11. Bir ucu. kapah 60 cm uzunluğundaki bir org borusu birinci .üsttonu l~
titreşfyor. İlducu da açık ve 40 cm boyunda olan diğer bir org borusu da temel
frekansla titreşiyor.· (a) Birinci borunun frel,ansı nedirf (b) tkliıci borunun çı­
kardığı sesin frek&ıını nedir f

a) Boru birinci üst tonu ile titreştiğinden

41 4
1ı.2= 3 = 3 X60=80 cm olur. Frekans ise

348
435 tit/sn dır.
so.10- 2
b) !ki ucu açık borunun temel frekansı,

. l 1 =21=2X60=120 cm olacağından,

V. 348
f 1 =Tı= 120 _10~ 2 =290 tit/sn dir.

lS-.12. B.uvarz kristaller ekseriya elektrik devrelerinin tıtr.eşimlerlnl kontroi

etmek için kullanırlar. Böyle bir kristal levhasında karın noktaları karşıhkh yü-
zeylerde bulunan boyuna kararh dalgalar meydana gelir, Bu dalganın temel Ut-
reşim frekansı
380

f = 2,87X10 5
s

denkleml lle vertlll'. Burada s cm olarak levhanın kalınbğıdır. (a) Kuvarz levhanın
young modtutıntı hesap ediniz. (b) 1200 kilo Hertz/sn llk frekans için levhanın s
kalınhğını bqJunuz. (1 kilo Hertz=IOOO Hertz) Kt.varzın yoğunluğu p=2,66 g/cm:ı
olur.

1
a) fı=v · 21 den v=f1 21 olur.

2 87X105 ~
l=s , fı= ' oldugundan
s

v= 2 •87; 105 X2 s = 5,74X105 'cm/sn olur.

v=v ! dan Y=v 2.p=(5,74X10 5) 2.2,66= 8,764Xl011 din/cm 2

olur..
b) f=l200 kilo Hertz/sn=1200Xl03 tit/sn=12X10 5 tit/sn ise
S _ 2,87X105 2,87Xl0 5
0,24 cm olur.
~ f - 12X105

18-18. Blrblrlnln aynı Ud piyano teli eıtt gergiJJllkte tutulunca 400 titreşim/sn
llk temel frekansla tltre§lyorlar. Saniye de 4 vurunun duyulabilmesi için tellerden
birinin gerglnllğl ne kadar· değtıtirllmelldlr? (Ktiçllk değişmeleri diferansiyel ile
göaterlıılz.)

Vuru frekansı

Af=f2-f1 =4 ve fı=400
tit/sn olduğundan

f2=f'1+4=404 tit/sn. bulunur.

f= ; 1 V! den T=4l2µf
Tı=41\tfı
Tı:=412p.f2

taraf, tarafa bölersek

 1.'ı = 412µf 1 =-.!!_-= 400 =O 98
T2 4 Pµf2 f2 404 '
Tı=0,98T 2 •

ll.T=T2-Tı=Tr-0,98T2=0,02T2

Tellerden birinin gerginliği %2 değişmelidir.

18-14. Her birinin frekansı 1500 siki/sn olan A ve B gibi iki düdükten .A dUl'•
makta B de sağa doğru (A dan uzaklaşacak şekilde) 6C) m/sn bk bı.zla barkeet
etmektedir. Bu iki düdük arasında bulunan bir kimse sağa doğı:u S0 m/sn ilk hızla
ha.l'eket ediyor. (a) Bn lnsaı;un duyduğu i). sesinin frekansı nedir'? (b) B nin sesi
hangi frekansla duyulur'? (e) İnsanın duyduğu vurunun frekansı ne olur'?

. a) fA=500 sikl/sn , VA=O , V»=60 m/sn , u=348 m/sn ve Vm=-

30 m/sn olduğundan
fı fA.
u+vm u+vA.
fı 5xıo2
348-30 348+0
fı 5X102
318 348

f 1 = 5 X 1~:~ 318 - 4,57 X 102 tit/sn.

dir.
b) B için Vm=30 m/sn olur.
f2 fa
u+va
f2 5x102
348+30 348+60
f2 5X102
378 408
5X102 X378
f2 408
4,63X102 tit/sn.
·olur•.
c) Vum frekansı (a) ve (b) hesabedUen frekansların farkına eıit
tir. Buna göre,
 Vum frekansı=463--457=G tit/sn.
olur.

IS-15. Bir tren 30 m/sn llk hızla. hareket eıllyor. Lokomotif sesinin frekansı
tiOO tltreşml/sn dlr. Sesin dalga boyu (a.) Lokomotifin ön kısmında· (b) arka tara-
fında ne kadardır? Duran bir kimsenin duyduğu frekans ( c) lokomotifin önünde
(d) arkasında ne olur? 15 m/sn hızlı ikinci bir trende bulunan diğer bir lnsanuı
duyduğu sesin frekansı (e) birinci trene yaklaşırken (f) birinci tirenden uzakla-
şırken ne olur? (g) Birinci trenin hareket yönünde 9 m/sn hızla rüzgar esmlı, ol-
saydı yukarıki cevaplar .ne olurdu?

a) vT=30 m/sn. fT=500 tit/sn ise

lokoı:natifin ön kısmmqa dalga boyu

348-30
500 0,636 m. dır.

b) Arka tarafta dalga boyu.

348+30 378
0,756 m. dır.
500 500
c) Duran bir kimsenin lokomotifin önünde duyduğu frekans,
VT=-30 m/sn, Vm=0 olduğuna göre,
f

f ~00
-348+0 348-30
f 500
348 =31s
f = 5oox
318
34S 547 tit/sn.

olur.
d) Lokomotifin arkasında V'm=O VT=30 m/s:ıı fT=500
olduğundan frekans,

f
u+vın u+vT
 -f- - - -
500
--
348 348+30
f = 500X348 460 tit/sn. olur.
378
e) !kinci tren birinciye yaklaşırken ·vTt=-30- m/sn, vn=15. m/sn
fT1=500 tit/sn olarak verildiğine göre,
f
U+VTt
f 500
348+15 348-30
-f 500 . \

363 = 318
500X363 .
f = 318 -570 tıt/sn. dir.

f) İkinci tren birinciden uzaklaşırken vTı= +30 m/sn,

Vr.ı=-15 m/sn. olarak verildiğine göre,
f 500
. 348-15 348+30
.f 500
333 = 378

f 50~~;33 =440 tit/sn.

olur. •'- ...

g) Va=9 m/sn. olduğuna göre '
r lokomotifin ön kısmında dalga boyu
. ). u-(vr-va) 348-(30-9) 34-8-30+9 -'-0,654 ın •
fT =--500 500
2°. Ar~a tarafta dalga boyu
348+30-9
0.,738 in.
500·
s0• Lokomotifin önünde
 f
u+vm+VR u+vT+VR
f 500
348+9 348-30+9
500X357 .
f =~--=545,8 tıt/s1t.

4°. Lokomotifin arkasında

f 500
_3_4_8___9 = ~-34.8 + 30-9
f = 5 oo3~: 39 =459,35 tit/sn.

5°. Birinci trene yaklaşırken

f 500
348+15+9 358-30+9
,, 500.372
f= 327 569 tit/sn.

6°. Birinci trenden uzaklaşırken

f 500
548--15-9 348+30-9
500 . 324
f = - -369- = 4
39 tıt_sn.
• /

değerleri elde edilir.

lS--16. Bir ldmsenln aşağıda verilen hallerde duyduğu freltansları birbirleri .

Ue karşılaştınmz. (a) Bu kimse sakin havada 30 m/sn llk hızla 1000 Derz ilk fre-
kansla dalga y,ayan bir sabit kaynağa doğru yaklaşmaktadır. (b) Bu kimse duru-
~·· v,e :_. ~ynağı kendisine 30 m/sn ilk hızla yaldaşırken.

a) V8 =0 , VL=30 m/sn. f 8 =1000 Hertz=l03 tit/ım ise

f f.
u+VL = u+v.
 385
f. 109
348+30 348

f_ = 37 ~:S103 1,08X103 tit/sn. olur.

b) VL=O , V8 =30. m/sn ise

1Q3
348+0 348-30 ,,
348Xl03
f'= - - - - - 1,09X103 tit,sn.
318

-
f 1 08X103 · .
f -
- --'-~-----0
1,09X103 - ' 993
.
olur· •

18-.i.7. Bir adam· dttzgtbı bUyttk bİl' duvarın_ önttn,d~ ,ıorµyor va onun hemen
. önUnd_e kendisi. ile duvar arasında frekansı· f 0 _ola~ hır ses tatalını v hızı ile duvara
doğru hareket· ettiriypr. · Bu adam kendisine doğrudan doğruya gelen ses He du-
vardan yansıdıktan· sonra gelen ses arasında saniyede ne kadar vuru dııyar'i' Se-
sin hava lı;indekl hızım v ile göster~z. Sayısal bir misal olmak Uz.ere f 0 =i00 tit-
re§iın/sn ve v = 120 cm/sn aluıız.

Adama. doğnrdan doğruya. gelen sesin f~kansı

fo
u+O U
+V den.

f -
ı- u+y
fo u- 4 oo X 348
348+1,2
398,6 ~it/sn. olur.

Duvardan yansıdıktan sonra. gelen sesin frekansı

. fo-
den.
u+o u-v
-. f ~ fou . 400.348
2- u,-v 401,4 tit/s~.
348-1,2
olacağından, vuru frekansı.

fz-f1 ..:.. 401,~98,6 =2,8 ·tit/sn. olur.

F. 25
S86
13-18. Frekansı 1000 İlerz olan ses dalgalan neşreden bir S ses kaynağı sa-
kin hav:ı içinde sağa doğru, 30 m/sn lik hızla hareket ediyor. Kaynağın sağ tara-
fınclıı. sola doğru 40 m/sn ilk hızla hareket eden geniı düzgün bir yansıtıcı duvar
bulunmaktadır. (a) Yayılan dalga 0,01 sn de ne kadar yol alır'? (b) Dalganın bo-
yu kaynağın ön tarafında ne kadar olur? (c) 0,01 sn içinde duvara gelen dalgala-
rın sayısı ne olur? (d) Yansıyan dalgamn hızı nedir? (e) Yansıtan dalganın boyu
nedir'!

a) v=340 m/sn, t=0.01 sn olduğuna _göre aldığı yol,

s=::u. t==340xq101=3,4 m. olur.
b) v 5 =30 m/sn ise kaynağın ön tarafında <,lalga boyu_

,.._ u-v.
·ı -
f 31s-3o = s1~_= 31.sx. ıo-:s.
1.103 103 · · cm.
i •
c) 1 sn, de duvara gelen dalgaların sayısı

f'= 348 + 40 1220 t_it/sn~

0,318
0,01 sn de duvara ?elen dalga sa~~
f'Xt==1220X0,01==12,2 olur~
d) Yansıyan dalganın hızı da 348 mİsn. dir.
e) Yansıyan da.lganm dalga boyu
u 348
). = f'= 1220=0,285 m.

18-19. Duran bir kaynak f~ frekansında ve c hızında dalgalar. yayıyor. Bu dal-

galar kaynaktan v hızı Ile nzaklaıan bir yansıtıcıya çarpı:yor. Ve yansıyan f fre-
kanslı dalgalarda kaynakta bulunan sabit alıcı tarfmdan atmıyor. (a) f/f0 = (c--v)
/ (c+v) olduğunu ve o » v kabul ederek (f0-f)/f0 :::;2v/o olduğunu ı,sbatlayımz.
(b) Radar lleotomobll hızını kontrol etme işinde verici tarafından yayılan rady~
dalgaları hareketli otomobilde yansıdıl{tan sonra kayııağm, yanında bulunan bir alı­
cıya geliyorlar. Otomobil 85 mil/saat (15,6 m/sn) llk hızla kaynaktan uzaklaştığı
zaman (f1- f ) değerlnl bulunuz. c nln değeri ax1os m/sn, f 0 =2460~106 Herz dlr.
(c) Otomobil aym hızla kaynağa yaklqırsa (f0-f) ııln değeri değişir mi f (d) Gi-
den ve yansıyan dalgalarm yayılma yönll otoDiobillD hareket yöntlnde olmasaydı
;yukarıdaki aonuglar deifılk olurlar mı !clJ f

a) Yansıtıcı kaynaktan v hızı ile uzaklagtığına göre, yansıtıcmm

aldığı frekans
 ı.
ı. 1 =fo-­
c-v (1)
c
..dır. Yansıtıcı (kaynak) dinleyiciden v hızı ile uzaklaştığına göre, yaydığı
fı frekanslı dalgalan. dinleyici

f=fı_c_ (2)
c+v
frekanslı olarak alır. fı'in (1) deki değerini (2) de yerine koyarsak.
C-V C C-V
f=fo-c-. c+v =fo c+v veya

f c-v
- - = - - - - olur. f
f0 c+v
1-_!_=1- c-v
. fo c+v
fo-f c+v-c+v 2v
fo c+v c+v
C » V olduğundan paydadaki V ihmal edilebiJir.
fo-f
--i 2v e lde . e d"l"
0-.-=-.-c- ı ır.

b) v=15,6 m/sn, · c=3X105 m/sn ve f 0 =2460X106 Herz

fo-f= 23: 1 ;ö~ X2460X106 =255840 Herz dit.,

. . 2v
c) fo-f=-•fo
C'

üadesinden hesaplanacağı için yine aynı değer 'çıkar.

d) Olurdu. Çünki bu taktirde hızların kaynakla· yansıtıcıyı birleş~
tiren doğru üzerinde izdü§ümlerini alarak formülde yerlerine koy;nak
gerekir..
 BÖLÜM 14

HİDROSTATİK

Yoğunluk p = Birim hacimdeki ·kUtle

kütle m
=Hacım
---

Birimleri g/cm3 ya da kg/m3

ağırlık (mg)
Ozgül ağırlık pg=
Hacim (V)
Cismin yoğ·unluğu
Bağıl yoğunluk
suyun yogunlu&u
Bu yoğunluk boyutsuzdur.
Basınç p = Birim. yüzeye etkiyen kuvvet
yüzeye dikey kuvv~t
yüzey A

Birimi n/m, ; din/cm 2 dir.

PascaZ prensibi. Kapalı kab i~indeki sıvının bir yerine yapılan ba-
sınç sıvının her yerine aynen iletilir.
Archimied prensibi.· Tamamen ya. da. kısmen sı.vı içine daldırılan
cisim battığı hacme eşit hacimdqki sıvının ağırlığı kadar kaldırma
kuvveti ile kaldırılır.

.PROBLEMLERİN ÇöZCMLERt

1(-1. Bir hidrolik otomobil ıısansörünlln piston ~apı S0,5 <'m (veya 1% in) tUr.
Ağırlığı ıosa lig (veya %400 lb) -0lan bir otomobilin kaldırılması için grf/cma (veya
lb/J.nı) cinsinden ne kadar bir basmc gerekir?
 389

F=m. g=1089X9,8=10672 nt=l0672X10 5 din,

A -- r.r 2 -- .3 ,14 X ( 30,
2 5)2 -- ,.3O cm:?
ı

· olduğuna: göre basınç,

p =_!_=10672X10s =·146
A 730 . X
104 a·ın 1·em: ı

değerindedir.

14-2, Bir ev sıcak su . ısıtma sisteminin geiılşleme· tankı atmosfere açıktır :ve
lı:azana(fınn) bağlı_ bir basınç ölçerln 9 m _yµkarısmdadır. _Kazanda, grf/cmı cin-
sinden alet basıncı ne kadardır'/ •·

Alet basıncı P---P.. =ı,. g .. h dır: p=l gr/cm3 , g=980 cm/sn2 ve

h=9X10 2 cm değerlerini yerine koyarsak· ·

P-P.=1X980X9X102 ~882X10 3 din/cm2

882X103
900 grf/cm2
980
değerini elde ederiz.

·14-S. Squalus denizaltısı '78 in (veya 240 ft) derinlikte batmıştır. Bu derin- ·
llktekl miıtlak basıncı ııewton/mZ (veya Kgrf/m') cinsinden hesap ediniz.

73 m. derinlikte mutlak basınç

P=P.,+p. g. h
üadesinden hesab edilir. P.,=1,013Xl0 5 nt/m 2 , g=9,8 m/sn 2 p:::::1,025
gr/cm3 :::1,025X103 kg/m3 ve h=73 m değerlerini yerine koyarsak
P= 1,013 X 105 + :1,025 X 103 X 9,8 X73 = 8,346 X 105 nt/m2
8,346Xl0 5
= 9,8
=
kg f/m 2 8,5 x 104 kg f/m 2

bulunur.
390
14-4. Bir altı.::ı-alilinfnyum a]aı,ımından bir parçanın ağırlığı 4,5 kg (vey:ı. 10
lb) dir. Bu ı>arça bi::- yaylı teraziye (el kantarı) asılı olarak su içine daldırıldığı va-
kit yaylı teraziden 3,6 kg (ve)'& 8 Jb) okunuyor. Altının bağıl yoğunluğu 19,S ve
alüminyumun bağıl yoğunluğu 2,5 olduğuna göre altının bu alaşımdaki ağırlığı uc
kadardır?

Su içindeki itme (kaldırma) kuvvetinden alaşımın iıacmını bulunuz.

B (kaldırma kuvveti) =Vcı■ımXp,uXg
dir aynı zamanda
B= (4,5-3,6) • g
dir. Bunları eşitlersek.

V c!ıfm x Pıu x g= (4,6-3,6) X g

Voı,ım =~
p."
0, 9;rın:, =900
= 1.10 cm 3

olur.. .Alaşım içindeki altının hacını VA, yoğunluğu PA aliminyumun hac-

mı V.,. 1 , yoğunlugu PAı ise
V.,.+Vı.1 =900 (1)
p~. VA.g+PAt• VAı.g=4500Xg. veya.
(2)
PA=19,5 gr/cm3 ve Pı.ı=2,5 gr/cm3 değerleri (2) de yerine konulursa
19,5V.,.+2,5V.,.1 =4500 (3)
denklemi elde edilir. (1) ve (3) d~nklemlerinden altınıri hacmi
VA=132,4 cm3 olur, kütlesi ise
mA=VA,PA=132,4X19,5=2582 gr=2,582 kg.
olur.

14-5. 82 kg (veya 180 Jb) ağırlığındaki bir adamı taı,ıyabl!ecek olan 80,5 cm
(veya. l ft) kalınlığındaki en ktlçtlk bir buz blokunun yüzeyi ne kadardır? Buzun
bağıl yoğunluğu 0,917. dlr ve buz bloku taze . suda yüzmektedir.

Buz, su ·üzerinde yüzdüğUne göre, yüzme şartından, kaldırma kuv;.

vetinin adamın ve buzun ağırlıklarının toplamın? eşit olduğunu yazabi•
liriz. Buna göre ~ 1 ..,,. , .. ,.. .,, .,, •. - • ·
 391

Wadam+Wbuz= VbuzX PsuX g

olur. Illad3m=82 kg , Pbuz=0,917 gr/cm 3 değerinin yerine koyarak
82X 10 Xg+ Vbu,X0,!)17 X g=Vbu,XlXg
3 den
s2xıo:ı
Vbu:=-(f()gj"--:c=
, 1.106 cm3

olur. Diğer taraftan, buzun alanı A ve yüksekliği h ise

Vbu:.=A. h dan
6 .·.
A= Vbuz
h
=__gı--=32787
. 30,5 •
cm 2 =3 28 m 2
,.,
. olur.

14-6. Kenarları 10 cm olan ktlb biçiminde bir ağiıg blok, Şek. 14-1 de görUl-
düğil gibi, bir yağ ve su ortak kesitinde, alt yüzü, ortak kesitin 2 cm altında olmak
üzere, yüzüyor. Yağın yoğunluğu 0,6 g/cm3 dür. '
(a) Bu blokun ktltlesi ne kadardır?

(b) Blokun alt yüzündeki alet basıncı ne kadardır f

a) Vı, blokun su içindeki, V2 yağ içindeki lıacımları olsun.

V 1 =10X10X2=200 cm3
V2=10X10X8=800 cm3

Şek. 14-1

dir. Blok dengede olduğundan kaldırma kuvveti ağıı:Iığına eşittir. Yani

m. g=VıXP,uXg+ V2XPyafXg den
m=200X1+800X0,6=680 gr. bulunur.
392

b) Alet basıncı

P-P.=hı, P•u g+h2, ?yag • g

dır. Burada ~ 1 suyun yüksekliği, h 3 yağın yüksekliğidir. Değerler yerine
konulursa
P-P. =2 X 1 X 980±10 X0,6 X 980 =7840 din/cmı
bulunur.

14.-'7. Hava, Jıelytbn ve hic1ron1Jen yofonluklan (ncrmal şartıard:ı,), sıra ifo,

0,00129 g/cm3 ve 0,0000899 g/cms 'dür. Toplam «kaldırması» 10 ton olan hidrojenle
dolu bir zeplin (dı:iJabl) tarafından yeri alınan hacım m3 (veya ft3) cinsinden ne
kadardırf WdroJen yerine helyUın kullanılsa, idi «kaldırma» no kadar olabilecekti?

Archimedes kuvveU B ile balonun hacmını _dolduran hidrojenin ağır­

lıkları arasındakifark, problemde verilen 10. tonluk kaldırma kuvvetine
eşit olmalıdır. Buna göre balonun hacmi hidrojenle dolu iken toplam
kaldırma. kuvveti

(1)
olur.
.B=VbatonXPbavaXg' ve WH=V.balonX'PH_Xg
değerlerini (1) de yerine koyarsak

F =V balon X Phava X g- Vbalon X PH X g veya

F
Vbalon= (
Phava-PH) g
·,
elde edilir. Burada F=l07 • g din, PHava.=129Xlo-s gr /cm3 ve
PH=899Xlo-s gr/cm3 değerıe·rlni yerine koyarsak
_ 107Xg. . .·
Vbalon.- 9)XlO-SXg
(], 29 _ 819_ 8333X106 cm3 =8333 m3

değerini elde ederiz.

Balonun yukarda hesap edilen hacını ·_ helyum ıle dolu iken toplam
kaldırma kuvvetini
F'=V billonX PbiıvaX g._ Vbalon XPHe X g
ifadeeinde değerleri yerine koyarak buluruz.

F:8333X9,8 (1,29-0,178) =90809,7 nt olur•. iy

 393

14-8. Bir odun parı;:.asının uzunluğu 61 cm (2 ft), geniş1iği 80,5 cm (1 ft), lm-
lS cm (2 ir..} ve bağıl yoğ·unluğu 0,6 dır. Bu odun parçasını sakin suda, tepesi
hnlığı
tam sn düzeyinde olacak tarzda suya daldırmak i~in ne kadar .hacımda bir kurıu­
nun odun parçasımn altına tesbit edilmecUsl gerekir 'l

Tahta parçası ile altına tcsbit edilen kurşundan oluşan cısım, suda
yüzdüğüne göre, cismin ağırlığı, kendi hacmine eşit hac.ımdaki suyun
ağırlığına eşit olmal~ır. V 0 odunun hacnıı, p0 odunun yoğunluğu, Vpb
kurşunun hacmı, PPb kurşunun yoğunluğunu gösterirse

Vpb • Ppb • g+ Vo • Po • g=(Vo+ Vpb) • Pau • g

dir. Bu eşitlikten

Vpb • Ppb-Vpb • Psu=Vo Psu-Vo • Po

_ Va (P,u-Po) ·
V pb- '
Ppb:--Psu
ifadesi elde edilir. Burada V 0 =5X6lX3Ö,5=9302,5 cm3, p0 =0,6 gr/cm3,
P•u=l gr/cın3 ve pi,b=ll,3 gr/cm3 değerlerini yerine koyarsalt
9302,5 (1-0,6)
Vph= --ı'-ı-,3~--ı---"-- 361,26 cın 3

bulunur.

14--9. Kenarlıi.rı 10 cm ve yoğunluğu 0,5 g/cm3 olan ktib biçlmlnıle· odundan

b!r blok bir kaptaki su üzerinde yüzüyor. Su üzerine, yağ tabakasının tepesi .blo-
kun tepesinden 4 cm aşağıda oluncaya ka!Iar, 0,8 g/cms yofunluğunda bir ·yağ dö-
külüyor. (a) Yağ taba.kasının derinliği ne kadardır? (b) B•okun alt yttztinde all!t
basıncı ne kad~'l

a) Odun küp yüzdilğüne göre, ağırlığı su ve yağ içindeki Archi•

medes kuvvetlerinin toplamına eşit olur. Kübün taban alanı A ise
W odun= A • hı • Psu • g + A • 'h2 • Pyaf , ·g
olur. Burada Wodun=10 3 X0,5X g=500X g dili ' A=100 'cm2
'P 1aı=0.8 gr /cm3 değerleri yerine konulursa

500 X g=100 Xh1 X 1 X g+ 100 X h2 X 0,SX g

, 50 =10 hı+ 8 h2 (1)
elde ~dllir. Kübün üst yüzünden 4 cm aşağıda olduğuna göre
h1+h1=6 veya
 ..
394:

h 1 =6-hz
hi 'in bu değeri (1) de yerine konursa
50=10 (6-h,) +8 h2 den
h 2 =5 cm ve hı=l cm bulunur.
b) Alet basıncı

P-Pa=h. p • g=hı • Pau • g+h2 • Pyaf • g

dir. Değerleri yerine koyarsak
P-P. = 1 X 1 X 980 +5X 0,8 X 980= 4900 din/cm2
buluruz.

14-10. KUb biçiminde çelikten bir blok (yoğunluğ-11=7,8 g/cm3) civ:ı. (yoğun­
luğu= 13,6 g/cm3) üzerinde yüzüyor. (a) Blokun ne kadar bir kesri civa yüzeyi-
nin yukarısındadır? (b) cıva. yüziine su dökülürse, su yüzeyinin çelik blokun tam
tepesine yükseleblbnesl i!)in su tabakasının derlnliğlnln ne kadar olması gerekir?

a) Yüzme şartına göre çelik kÜbün ağırlığı yerini değiştirdiği ci-

vanın ağırlığına eşittir. Çelik kübün bir kenarı a ve civa içinde kalan
kısmının yüksekliği h ise

a 3 • Pçe. g=a2 • h • PHg•g den.

~=~=~=0,574
a PHg 13,6

olur. Yani 0,574Xa kadarı batar, 0,426Xa kadarı civa üstünde kalır.
b) Civa üzerine· çelik kübün tam tepesine yükselecek kadar su dö--
külürse, çelik . kübün ağırlığı su ve civa üzerindeki. Archimedes kuvvet-
lerinin toplamına eşit olmalıdır. h küpün su içinde kalan kısmının yük-
sekliği ise

a 3 • Pc• • g=a 2 • h • Pau • g+a 2 (a-h) • PHg • g

a. Pce=h. P,u+a. PHg-h. PHg. den.
h=a PHr-Pce 13,6-7,8
. PHr-Pııı a · 13 16-1

olur.
 395·

14-11. Şek.
14-20 deki A bloku bir sicimle D yaylı terazisine asılmış ve bir
B kabındaki blr C sıvısı içine daldınbnıştır. Kabın ağırlığ; 907 gr (2 lb). sıvının
ağırlığı 1861 gr (S lb) di.ı'. D terazisinden 2268 gr (5 lb) ve E terazisinden 6824
gr (!5 lb) okunuyor. A blokunun hacını 28 litre (0,1 ft3) dır. (a) Sıvımn .birim ,
bacmı başuuı. ~ğı ne kadardır! (b) A bloku sıvıdan dışarıya çıkanlırsa ber te-
raziden okmıan değer ne kadar olacaktır f

a) E terazisinin gösterdiği ağırlık kap, sıvı ve kaldırma kuvvet-·

nin toplamına eşittir. Çüpki su cismi ~'Ukan doğru iterken cisimde sıvı­
yı aynı şiddette bir kuvvetle aşağı doğru itecektir. (Etki - tepki pren-
sibi). O halde
=
907 ~ g +1361 X g,+ B ~824 X g den
B=[~824-(1361+907)] g=4556Xg din.
bulunur. Archimedes kuyveti, cismin hacmine eşit hacımdaki sıvının
ağırlığına eşit olduğundan

B= VA .·ps,vı. g
olur. B=4556Xg din, VA=28 lt=28X103 cm3 olduğundan sıvının yoğun•
luğu
B ffi~Xg ... / s
Pııv, VA. g 28 X lO~Xg =0,163 gr cm
olur. Sıvının özgiil ağırlığı da 0,163 grf/cm3 dUr.

Şek. 14-2

b) A cismi sıvıdan çıkanlırsa E .terazisi sıvı ile kabın ağırlıklarının

toplamını gösterir. Bu da 907 +1361=2268 gr kütlenin ağırlığıdır. A
cismi sıvı içinde iken D terazisinin gösterdiği ağirlık
 wA-B=2268Xg
idi. Cisim sıvıdan çıkarılınca. D terazisi, Archimedes kuvveti olmayaca~
ğmdan wA 'yı gösterecektir. Bu da
wA-B + B= 2268 + 455~ =:= 6824 gr
kütlesinin ağırlığı olacaktır.

l~l!. tı:, yanı:,apı 9 cm ve dış yançapı 10 cm olan içi boş bir küre bağıl
yoğunluğu 0,8 olan bir sıvı fçindeyarısına kadar dalmış olarak yüzüyor. (a) Bu
kilreııfıı yapılmış olduğu maddenin yoğunluğunu hesap ediniz. (b) Bu kürenin ta-
mamfyle batmış o:ıa:rak içinde yüzeceği• sıvının yoğunluğu. ne kadar olmalıdır?

a) Yüzen bir cismin ağırlığı batan kısmıriın hacmma eşit hacımda­

ki sıvının ağırlığına eşittir.

dış X Psıvı
= 0,5R3X R~R3·
3
Pclaim dıt ıç

olur. Burada Rd,,=10 cm , R; 0 =9 cm ve Pa,v,=0,8 gr/cm.3 değar•

terini yerine koyarsak, sıvının yoğunluğu
103X0,8X0,5
Pci•lm= lOJ-B3 1,48 gr/cm3

olarak elde edilir.

olacağından, buradan
(R3d,,-R!ıç) Pci•lm
Psıvı
Rdıı

(10 3-93) • 1,48

P•vı= 103 0:,4 gr/cm!

değeri elde edilir.

 i4-18. Çaplan aynı otan iki ktireııel clshn aynı yilkııeklikten aynı anda .ı.ra­
kılıyor. El.ri:ilnln kütlesi diğerininkinin 10 katı olursa ve her birisi üzerine yapılaıı
hava illı"'llnci aynı işe daha ağır olan cismin zemine daha önce ulaıacaitını cösterl-
nlz.

Kürelere etki eden 'dengelenmemiş kuvvet, ağırlıklar ile Arcbimedes

kuvveti arasındaki farka eşittir. Kürelerden birinin kütlesi m ise, dige-
rininki 10 m olur. Archinıedes kuvveti B ile gösterilirse, kürelere etki
eden kuvvetler ·
Fı=mg-B ve Fa=lO :ıng-B
olur. İvmeler de
Fı . B F~ B
aı=-.
m-=g--.-
· m ve a2= 10m g- ıom

olacaktır. Aynı h yükseklikten

tı=•/2h
V aı =v .·
düşüş

2h
B
g--
m
süreleri,

ve t 2 =• /2h = v
V a:ı · 2h
B
g---
10m
olur. Bu iki süre . k&lılaştırılırsa

g- ~ >g-..!!_
10 m tn
olduğundan
t:ı<tı

olduğu görülür. Ağır kütle yere daha önce varır.

H--U. Ha.cmı 21 litre (0,715 :ftl) olan bir can kurtaran deniz suyuna (bafıl yo-
ğunluğu 1,1) daldırıldığı vakit, tam
olarak 72;6 kg (1601 lb) lık bir adamı ('ba#ıl
yoğunluğu l,2), bu adamın hacmmın 2/10 u ııu yüzünde kalmak üzere, ta§ıyablll­
yor. Bu can kurtaranııı yapılmıı olduğu maddenin birim hacım başına atırbğı ne •
kadardırf

Burada da adamla can kurtaranın ağırlıkları toplamı yeri deği§ti•

rilen· sıvının ağırlığına eşit olacaktır. (yüzme şartı)
. . 8
WA+wc= 10 VA .p.... g+ Ve. P... g

olur. Bura.da WA=72,6Xl~Xg din wc=Vc.pc.g=21Xl03 XPcXg din,

VA=m 72 •6 xıo3 .;..a05X103 cm3 ve p.,.=l,lgr/cm3
· PA 1,2 '
398

değerleriı yerlerine konursa.

72.,6 Xl0 3 X g+2lX 103 XPc X g= 1~ X 60,5X 103 X ı,ıx g+ 21X 103 X ı,ıx g

elde edilir. Buradan da, cankurtaranın yoğunluğu

P• = 76.•3421- 7;_6--=0' 178 gr,'cm·

14-15. Boşluktaki ağırlığı 453,6 kg (1000 lb) olan kesik koni biçiminde bir
cisim, bir ipin ucun,a asılı olarak, Şel<.. 14-Sl de görlUtlüğü gibi, içindeki sıvının
yoğunluğu 1,0S gr/cml (2 slug/ft3) olan açık bir sıvı tankına daldırıbnıştır. {a)
Sıvı tarafından yüzeyi 186 dm• (2 fV). olan cismin tepesine tatbik edilen aşağı
yönlü toplam kuvveti bulunuz. (b) Sıvı tarafından yüzeyi 372 dm• ( 4 ft:) olan cis-
min dibine tatbik edilen toplam yukan yönlü kuvveti bulunuz. (c) Cismi taşıyan
ipteki gerilimi bulunuz.

a) A 1 yüzüne sıvı tarafından uygulanan toplam kuvvet

T
B

Şek. 14-3 (a) Şek. 14-3 (b)

Fı=Pı. A1= (Paı+hı. p. g) Aı

olur. Burada Paı=l,013Xl05 nt/m2, h 1 =0,6. m,. p=l,03Xl03 kg/m3 ve

Aı =
1,8G m 2 değerlerini yerine koyarsak,
. F 1 =(1,013Xl05 +0,6Xl,03X103X9,8) l,86=199,68X 103 nt 2
elde ederiz.
b) Paı=l,013Xl0 5 nt/m 2 , h2=l,8 m, p=l,03X10, kg;m2 ve A 2 =3,72 m 2
olduğuna göre, Ar yüzeyine sıvı· tarafından uygulanan toplam kuvvet
F2 = P2 • A2 =(Pat+ h2 .p • g . ) A2

:;(t.,oıaxıo 5 +ı,sxı.,oaxıo'x9.,S)x3,72=444,txıo 3 nt
olur.
 c) Şekilde cisme, ·sıvı içinde iken, etki eden kuvvetler görülüyo:r.
İpteki gerilim
T=w-B dır.

T=m g-V. p. g=g (m-v. p)

ifadesinde m=453,6 kgr., v=0,340 m3, ve p=l,03Xl03 kg/m3 değerle­
rini yerine koyalım.
T=9,8(453.6--0,340Xl,03Xl03) =1013,3 nt
olur.

U---16. Çapı 20 cm olan silindir biciminde içi boş bir tenel,e kutu, dibine 10
kg'lıkbir demir blok asıldığı ·yakıt, yüksekliğinin 10 cm si su düzeyinin yukarısı.ıı­
da olmak üzere, suda yüzüyor. Bundan sonra demir blok teneke kutu içine ko-
nulduğuna göre silldirin · yüksekliğinin ne kadarı ,su çizgisinin yukarısında olacak-
tır? Demirin yoğunluğu 7,8 g/cm3 dür.

Silindir altında demir blok asılı olduğu halde suda yüzdüğüne gö-
re, silindir ve demir blokun ağırlıkları toplamı yerini değiştirdikleri su-
yun ağırlığına eşit olmalıdır. Silindirin ağırlığı w., kesiti A=10O1t cm 2
demirin ağırlığı wFe ve ·hacını
m 104
V = - = - - cm3 olcluğuna göre
p .7,8
w.+wF.=:t.00. TC .h1 • p.... g+ V. p.... g (1}

.-~ı:r7ı~=t~~·
- ~ ~--
·---- - ·- -----
---------- .
.---
-=-- -=-.:= = - - _. = =---= =
Şek. 14-4

dir. Demir blok silindir içine konulduğu zaman (1) eşitliğinin yeni şekli
w,+wFe=l00. 1e. ha. P•u. g (2)
olur. (1) ve (2) nin oirer tarafları eşit olduğundan

100 . TC • hı • Psu 0- g + V • Pau • g ::= 100 . TC , h2 , eau • g

400

100 1e hı + ~o~
, = ıco r. h2
100
-ı;.(h2-hı)=--r,s-

lOO
4,08 cm.
7,8Xrc

olur. Diğer taraftan da

h2-hı=l0-x=4,08
dir. Buradan
x=l0-4,08;::;5,92 cm.
elde edilir.

14-17. Eşit lcollu bir .terazinin bir gözüne konulan balsa ağacından bir blokun~
diğer göze konulan 100 g bir pirinç «ağırlık» ile tamamiyle dengelendiği görülü-
yor. Bağıl yQğunluğu 0,15 <!lduğuna göre balsa ağacln~an blokun gerçek I,ütlesiıı.l
bulunuz.

Ağaç blokun gerçek kütlesini bulmak için havanın kaldırma kuv-

vetini hesaba katmalıyız.. Ağaç, pirinç ve hh vamn yoğunlukları ;sırasıyle
Eh, pp, Pn ile, tahta ve pirincin hacmılan da sırasıyle Vı, v P ile gösterirsek,
olduğuna göre,

Vt• Pt • g-Vt • Ph. g=Vp • Pp. g-Vp •Ph ••g

Vt. Pt-Vt. Ph=Vp. Pp-Vp. Ph
olur. p,=0,15 gr/cm3 , Pp=S,6 gr/cm3 Ph=l,3X10-3 _gr/cm3 ve
VP=; = !~~ cm3 olduğuna göre, tahtanın hacını
P -Ph 8,6-1,3X10-3 100 ·
Vt=--"--· Vp=__.,.~-~c--,--,,---=--· - 8 . 6 =672,4 cm3
Pt-Ph 0,15-1,3Xl0-·3 ,

olur. . Gerçek kütlesi ise

•
'm=Vt. Pt=672,4X0,15~100,86 gr
olur.

14.--.18. Slllndlr biçiminde 1452 kg (3200 lb) lik bi:::- teneke şamandıra, tuzlu
suda (bağıl yoğunlriğa=l,OS) diklne yüzliyor. Şamandır:ının ~aJlı 91 em (S ft) dir•
. (1) 68 ~g (150 lb) lik bir adam şamandıranın tepesine çıktığı ,·aldt şaman<lıranın
suya daha ne kadar batacağım, (b} adam şamandıradan suya atlaılığı ,·akit, şa­
manclırawn yapacağı düşey basit titreşim hareketinin ı>eriyodumı hesap ediniz.
 401

a) Adam şamandıra üzerine çıkınca, şamandıra adamın ağırlığını

dengeleyecek ağırlıktaki suyun hacını kadar batar. Bu hacıma AV di-
yelim.
WA=ıiV. Psu. g=1tr 2 • Ah. Psu. g (1)

olur. WA=68Xl03 Xg din, r= 921 =45,5 cm, P•u=l,03 gr/cm 3 değerlerini

yerine koyarsak, şamandıranın batma miktarı
WA _ 68Xl03 Xg 68Xl03
Ah 10,15 cm.
1tr2p, g -3,14X(45,5) 2 X l,03Xg
0 6695,p
olarak elde edilir.
b) Adam suya atlayınca ağırlığının etkisi kalkar, şamandıra yuka-
rı doğru hareket eder. Şamandıraya etki eden dengelenmemiş kuvvet
(1) denklemiyle verilene eşit olur.
F=A. Ah. P•u. g
dır. Burada A . P•u . g çarpımı sabit olduğundan F, Ah ile orantılıdır. Ya-
ni F=k x tipinde bir kuvvettir. Böyle bir kuvvetin etkisinde kafan cis-
min bir titreşim hareketi yaptığını ve periyodunun

T=21tv ;:ı
formülü ile verildiğini biliyoruz. Burada
k=AXPsu. g=1t (45,5)2 .1,03. 980=6,56X106 _din/cm
m=1~52X103 gr.
olduğuna göre

T = 2 • /1,452xio3 2· 95
1ty 6,56Xl06 ' sn.
elde edilir.

14-19. Uzunluğu 8,66 m (12 ft) ve ağırlığı 11 kg (24 lb) oian düzgün bir
AB çubuğu yumuşak bir cisimle B ucundan .asılmış ve A ucu da 5,5 kg (12 lb)
ağırlığında bir kurşunla ağırlaştrtılmıştır. Çubuk, Şek. 14-15 de görüldüğü gibi,
uzunluğunun yarısı suya dalmış olarak, yüzüyor. Kurşun ağırlık üzerindeki kaldır­
ma kuvveti ihmal edilebilir. (a) . Bir diyagrıım üzerinde çubuk üzerine etkiyen bü-
tün kuvvetleri gösteriniz. (b) Siclmdeki gerilimi bulunuz. (c) Çubuğun toplam
bacım bulunur
4ô2.
a) Şekilde ciııme etki eden bütün kuvvetler görülüyor.
I
b) Cisim dengede olduğundan

l:Fy=T+B-W-Wpb=.O (1)

- AB
l:Mc=Wpb. AB cos a.+w. 2-cos a.-B. 43AB
- cos !Z=Ü (2)

yazabiliriz. (2) den

Şek. 14-5

w
olur. Wpb= 2'. olduğundan

B _4w
-3
olur. w=11X9,8=107,8 nt olduğuna göre

B= 4 Xi0 7 ,S 143,7 nt.

elde edilir. B nin bu değeri (1) de yerine konulursa

. 1 3
T=w+wpı.-B==w+ 2w-B= 2 w-B

= : · 107,8-143,7=18 nt: bulunur.

c) Cismin toplam hacmini B nin değerinden bulabiliriz. Cismin hac-

mi V ise suya batan kısmın hacını 1/2 V dir. Buna göre,
 403

1
B= 2 •V,Psu•g den.

2Xl43,7
=------
1.103. 9,8
olur.

14-20. Kenarları S0,48 cm (l ft) olan kllb biçiminde bir blok,ağırlık merkezi,
Şek. 14--6 (a) da gösterilen noktada olmak üzere ağırlaştırı1m.tıştır ve hacmının
yarısı suya dalmış olarak suda· yüzmektedir. Blok, Şek. 14-16 (b) de göli'ii!düğü
gibi, 45° lik bir «yalpaya uğradığı» vakit bloku doğrultucu momenti hesap ediniz.

Şeklin
(b) kısmında bloka etki eden kuwetıer görülüyor. Blok yüz-
düğüne· göre, w=B dir. w ile B bir kuvvet çifti teşkil ederler. Kuvvet
çiftinin momenti

_____ . _ _ w_ _ _ _ _ _

(a) (b)

Şek. 14-6

dir. Burada
1
F=B= 2 -V.p.g

ifadesinde V= (30,48) 3 cm3, p=l gr/cm3 değerlerini yerine koyarsak

F=B= !. (30,48)3. 1. 980=13875000 din

-•.·• - 3048
d=OA=OG cos 45°=--t- · 0,707=5,4 cm.

elde edileceğinden

r=F. d=13,875X 106 X 5,4=7 4,9 X 106 din. cm.

olur.
404

14-21. Bir areometre (hidrometre) küresel bir hazne ile elik kesiti 0,4 cms
olan silindir biçiminde bir saptan (sak) ibarettir. Hazne il esapm toplam hacını
13,2 cm3 dür. Areometre suya daldınldığı' vakit, sapıiı 8 cm si su yüzünde obnak
üzere yüzüyor. Alkola daldınlınca, sapın 1 cm si sıvı yüzeyinin yukarısında bulu-
nuyor. Alkolün yoğuiıluğunlı bulunuz.

Areometre su içinde iken suya batan kısmının hacını Vı. alkol için-
deyken ·V 2 olsun. ller iki halde de Archiınedes kaldırma .kuvveti areo-
metrenin ,ağırlığına. eşit olacaktır. Buna göre

Şek. 14---7

w=Vı,Psu•g=V2,PA1,g (1)
olur. Areoınetrenin toplam hacını VT=13,2 cın3, A=0,4 cın2 , h1=8 cm
ve h2 = 1 cm olduğun:ı göre
Vı= Vr-hı A=13,2-0,4X8=10 cm3
V2=Vr-h2A=:13,~,4X1=12,8 cm3•
olur. Bu <],eğerler (1) de yerine konulursa, alkolün yoğunluğu

10 .1. g=12,8. PAı. g _den

10
PAı=. 12 , 8 =0,78 gr/cm3

değerinde bulunur.

14-22. Bağıl yoğuiıluğu 0,30 o~an 18S' cm (6 ft) uzunluğunda ıs,« kg (12 Ib)
llk düzgün bir çubuk, Şek. 14.--8 de görüldüğü· gibi bir ucundan, su yüzeyinin 91,5
cm (S ft) altiDda bir yere menteı,elenmlttir•.(a) Çubuğun 152,5 em (5 ft) sinin
suya dalması i~ diğer ucuna ne kadar, bir w ağırlığının bağlaiıması gerekir? (b)
Menteı,e tarafından çubuk üzerine tesir ettirilen kuvvetin değer ve doğrultusunu
bulunuz.
 405

a) Çubuğun 152,5 cm sıvmın· suya batması için ucuna bağlanması

gereken W2 ağırlığı ile diğer. kuvvetler şekilde gösterilmistir. Sistem. bu
kuvvetlerin etkisinde dengede olduğundan

;: F,.=F+B-wı-W2 =0 (1)
. . 1 . 5
:l:Mo=w2l cos cx;+wı -:;f cos a--B · 6 · -2l ccsa=O (2)

yazabiliriz. Burada 1, çubuğun boyu, ~ çubuğun yatayla yaptığı açıdır.

----
-- - -- -- -
- - - ___ ~_,- -- - ..,.._ -
--
- -- --- --- - --- --- -
---- - - -
. . - ---· -
··- - -- --
--

Şek..14-8.

Wı=m. g=5,44X9,8=53,312 nt .
B=çubuğun batan kısmının. hacmıXp.uXg

=65 VXP.uXg= 6
5
• 5440
0,5
· ·
·1.980=88,85X10~ din.

=88,85 nt.
değerlerini (2) de yerine -köyarsak

w2·+ 53 , 312 -'- 88 85x.2. • ..h=o

2 ' 6 ,2
W2=37,02-26,66=10,36 nt.
olarak elde ederiz.
b) (1) a.enkleminde11- F 'yi buluruz.
F=wı:+w2 -B=53,312+10,37-88,$5::ıı::-25,168 nt
dır. Eksi işareti F 'nin yönünün düşey ve aşağı dogru ·yönelmiş olclu-
ğunu gösterir.
406

14-23. Aşağıdaki dllştlnceler bir mektuptan alınmıştır. Bunu nasıl cevaplan-

dırabileceksiniz?

«Buradaki dülgeler oldukca yüksek binalann temellerini atarken ve yatay hale

sokarken, uçlanna 1()......12 inch uzunlukta cam borular sokulmuş olan su ile dolu
bir . bahçe hortumu k~anmak alışkanlığındadır».
«Bunun teorisi şudur: Ortak bir düzey arayan her iki boruda aynı yükseklikte
olacak ve böylece bir düzey etkiliyecektir. Şimdi ortaya çıkan soru, hortumda bir
hava. kabarcığı kalınası halinde nenin husule geleceğidir. Bizim aksakallılar (çok
bilınişler), bu hava kabarcığının bir uçtan diğerine okumaya tesir etmiyeceği ya-
rışmasındadırlar. Diğerleri ise bunun önemli yanlışlıklara sebep olacağını söyle-
mektedirler».
«Açıklaması ifo birlikte bu soruya oldukça basit · bir cevap verebilir misiniz?
Tartışmaya yol açan bu durum için kaba bir taslak _(Şek. 14-9) ekliyorum» •

.- Cam tüplerde su düzeyi

hortumda hapsedilen hava kat:>arcıı;ı,

Şek. 14-9

Hava kabarcığının büyük yanlışlıklara sebebiyet verecegı iddiası

doğru değildir. Her iki kolda sıvı aynı seviyede olunca hava. kabarcığı
üzerine her iki taraftan yapılan basınç eşit olacak ve ortada duracak_-
tır. Aynı esasa dayanan su tesviyesi adı verilen aletler yaygın bir -uy-
gulama alanı bulmaktadırlar.

14-24. Bir cam boru, Şek. 14-10 da görüldüğü gibi, dik açılı bir U borusu
biçiminde bükülmüş ve sıvı ile kısmen doldurulmuştur. U nun yatay kısmının uzun-
luğu L dir. (a) Bu U .,borusu x ekseni doğrultusunda bir · a lineer . ivmesine sabip
olduğu valdt, (b) boru. y ekseni etrafında düzgün bir vJ. açısal hızına sahip olduğu
vakit, düşey kollardaki sıvı şütuıılıırnuıı tcpcl<Jfi ıırnı,ımlıılü b yükseklik tıırkmııı
~esiı:d bulunuz,
 407

a) önce (b) şeklinde görüldüğü gibi sağa doğru a ivmesi ile hare-
ket eden bir kap içindeki sıvının serbest yüzeyinde m kütleli bir parti-
küle etkiyen kuvvetleri gözönüne alalım. P kuvveti diğer partiküllerin
göz önüne alınan partiküle uyguladıkları bileşke kuvvettir. Sürtünme .
olmadığından bu kuvvet yüzeye diktir. mg ağırlığı ile P nin bileşkesi,
F=m. a kuvvetini vermelidir. F=m. a, partiküle etki eden dengelen-
memiş kuvvettir ve m kütleli ,partikülde a ivmesi ile sağa doğru hare-
ket etmektedir. Şekilden
y

Şek. 14-10 (a) Şek. 14-10 (b)

tg8=ma=~
mg g
bulunur. Diğer taraftan
h
tg 8.=-ı-

dir. Durum «U:t şeklindeki boru içinde aynıdır. «U» borusu da sağa doğ­
ru a ivmesiyle hareket ederken soldaki kolda sıvı seviyesi sağdakinden
daha yüksek olacaktır. Yukarda belirtildiği _gibi; iki koldaki sıvı yük-
seklikleri farkı h
a
h=L.tg8=L· - -
g
olur.
b) Bilindiği gibi, açık 'bir kap kısmen sıvı ile dolu olduğu halde
sabit açısal hızla düşey eksen etrafında dönerse sıvının yüzeyi bir para-
boloit biçimini alır. Şimdi, sıvının serbest yüzeyinin denklemini bulalım.
Şekilq.e P sıvı üzerindeki bir dM kütlesine diğer partiküller tarafından
uygulanan kuvvettir ve sürtünme olmadığından sıvı yüzeyine diktir. w
ağırlığı ile P nin bileşkesi F, merkezcil kuvvetini vermelidir.
408

(1)

-- -- --- ~,.-. - ..
-~-----········

Şek. i4-10 (c)

dır. Düşey doğrultuda fvme olmadığından

};F,=0
_olmalıdır. Yaiıi

p. cos8=w=m .g (2)
olur; (1) ve (2) yi taraf tarafa_ böbrsek
X ı 2 ı
t g 8=g•w

bulunur. 8, aynı zamanda, x ekseni ile eğriye A noktasından çizilen te-

ğet arasındaki açıdır. Teğetin eğimi
dy
rı, tg8= dx
dir. ·ohalde
dy =~w2
dx g

dy=-·-xdx
w2
g
 409

olur. C, integral sabiti x=O için y=O olacağından sıfırdır. Bu durumda

denklem
w2
y=---x2
2g
olur. Probleme uygularsak, x=L olduğundan kolla,rdaki sıvı E:eviyeleri
arasındaki fark
2
h=~·L 2
2g
olur.
 BÖLÜM 15

SICAKLIK GENLEŞME

Centigrad ve fahre~eit derecelerinin birbirlerine cevrilıneleri

1 .
cıentıgrad
. =--100 9 f a h ren h eı·t
180-=fr

.
1 f ahren h eıt. = 100
180 =95- cen t·ıgra d
Ancak sıfır noktasındaki farklılık nedeni ile-
Centigrad derecesi=5/9X (Fahrenheit-32)
Fahrenheit derecesi=9/5X (Centigrad+32)
olur.
Katılarda lineer genleşme •

=
.1.1 l:a-lı =°' lı A; t
l2=lı (l+ıx At)
.L\l 1
a • .6.t x-1- =Lineer genleşme katsayısidır.

Hacim genleşmesi

AV= V:a-Vı=P Vı At
V2=Vı (l+~t)
~ = 3 ıx =Hacim genleşme katsayısı:

PROBLEMLERİN ÇOZOMLERİ

15-1. ·(a) Fahrenheit derecesi cinsinden gümüşün erime noktası ne kadardır?

(bk. cetvel 15-1). (b) Bakırın, (F'°) ı cinsinden lineer genişleme katsayısı ne ka•
darılır? ( c) Balurın, ( C°) t cinsinden ha-eımca genişleme katsayısı ne kadardır?
(d) Hangi sıcaklıkta fahrenbelt ve celsius ölçekleri çakışacaktır (veya birbirlerine
ettt olacaktır) '?
 411

a) Fahrenheit ve Celsius ölçeklerini birbirine dönüştüren formül

tF=~ t+ 32° F
5
olduğuna göre, burada gümüşün ergime noktası olan tc=960,80°C de-
ğerini yerine koyarsak,

tF=-: X960,80+32=1761,44° F

elde edilir.

b) tF= : t+ 32° F ifadesini

A tF=ty.-tF, de yerine koyalım .

.AtF=(: t~+32)-(: tı+32)=: (t2-t1)=: At (1)

elde ederiz.
Fahrenheit ölçeğinde lineer genişletne katsayısı

AL 1
0:F=--•---
Lo atp
Celsius ölçeğinde

.AL 1
o:=--·--
Lo At
dır. Bunları taraf tarafa oranlıyalım,

o:y At
-=--
o: A ty

ve ( 1) değerini yerine koyalım.

0:F At 5
den
o: - ~4t 7r·
5

elde edilir. Bakırın lineer genişleme katsayısı ıx.=14xıo- 6 •c-ı oldu~un-

dan
I·
ı!) o:=14Xl0-6 (C°)- 1 olduğundan, ·hacımca genişleme katsayısı

f3=3a:=3><14xıo- 6 =42X ıo- 6 (C 0 )- 1 olur.

d) Fahrenheit ve Celsius ölçeklerini .dönüştüren

9
tF= 5 t+32

eşitliğinde t,. = t yazarsak

·: t+32=t

4t=-160
t=-4ü°C
tF=-40°F
bulunur.

15--2. Bir asma !\&atın sarkaç kolu (şaft) alüminyumdur. Bu kol 75°F den
45°F ye kadar soğutulduğu vakit boyundaki kesirli de,ğişme ne kadardır?

Alüminyumun lineer genişleme katsayısı o:::::: 24 X ıo- 6 ( C 0

) -ı dir.
Problem 1.b den'
5 5 . . __ 40 _ • _
. <XF=g · a:= 9 X24X10 6 =.3 Xl0 6(F) 1

olur. Sarkaç kolunun boyundaki kesirsel değişme

.6.L
-----·=a:F.ıitF dir.
Lo
.ıi tF= tF,--tF, =45--75= ~30F 0 · ·-

değerini yerine koyarsak

- .6.L = 40 . ıo-6(-30)=-4X10-4
Lo 3

elde edilir. Buradaki e;ksi işareti kolun- soğumakla boyunun kısaldığını -

ifade etmektedir.
 413
15-S. Technology Bridge'in uzunluğu hemen hemen 610 m (veya 2000 ft) dir.
Bu köprünün, sıcaklığın -28,9°0 (veya -20°F) olduğu bir kış günündeki uzun-
luğu ne, sıcaklığın S'7,8°C (veya l00°F) olduğu bir yaz günündeki uzunluğu ara-
sındaki farkı bulunuz. Çe!iğin genişleme katsayısını kullanınız.

Bu sıcaklık farkında, boyda meydana gelen değişme

AL=Lor:ı..At

dir. Burada cı. = 12 X ıo- 6 ( C° )-1, t, =-28,9°C, t 2 = 37,8°C ve L 0 = 610 rn

değerleriniyerine koyarsak, çelik köprünün boy değişimi
lı.L=610X 12X ıo- 6 (37,S-t-28,9)=0,488 m olur.

, 15-4. Bir telmlkerln S0,5 m (veya 100 ft) uzunluğundaki çelik şeridi 18,S0°C
(veya 65°F) sıcaklığı için doğrudur. Sıc!'klığın S5°C (veya 950F) olduğu bir günde
bu şeritle ölçülen· iki nokta arasındaki ı.:r-aklık · 26,3'7 m (veya 86,5'7 ft) dir. Bu
noktalar arasındaki doğru uzaklık ne kadardır?

Şeridin uzam,a miktarı

AL=4<XAt
dır. Buna göre cı.=12><10-~(C°)-ı, ..it:::::35-.-18,3=l6,7°C ve ,4=26,37 m
değerlerini yerine koyarsak, çelik metrenin uzama miktarı,

AL= 26;37 X 12X 10.,.. 6 X 16, 7 EE= O~528 X 10~ 2 m.

olur. O halde aralığın ger~ek boyu
L=26,37 +0,528X 10"""'. 2 =26,37528 m dir.

15-5. Bir · çelik ~etre çubuğu 0°0 de ve ·başka J>iris~ 25°C de doğrudur. Bun-
ların 20°0 deki uzunlukıari arasındaki fark ne kadardır?

Sıcaklık
20°C olunca, O°C. ele doğru olan, metre çubuğun boyu uza-·
mış; buna karşın 25°C de doğru ölan metre çubuğun boyu kısalmıştır.
cı.:::::12Xl0- 6 (C°V 1 olduğuna göre, bu değişimler
. .
=
AL1 L 0 <XA tı =1 X 12 X 10-6(20:-0) = 240 X 10- 6 n't.
AL 2 =Lo<XAt2 =1X12Xl0-6(20-25)=_:_60X10- 6 m.
olur. 20°C de iki çubuğun boyları ara.sındakifark ise
AL=AL1-AL2=240xıo- 6 +6oxıo- 6 ~3x10- 4 m=0,03 cm.
<Ur.
414
15-6. Uçak yapımında kullanılan alüminymn perçin çivileri, sıkı bir uyma
sağlamak için, perçin yuvasından hafifçe büyük yapılır ve sokulmadan önce . «ku-
ru buz» (katı 002 ),ile soğutulur•• Bir yuvanın .çapı 6,35 mm (veya 0,2500 in) ol-
duğuna göre, perçin çivisi kuru buzun sıcaklığı olan -78°0 ye kadar soğutulduğu
vakit çapının yuvanın çapına eşit olması için, bir perçin çivlslnln 20°0 deld çaın
ne kadar olmalıdır f

Perçin çivisinin 20°C deki çapı L,, -78°C deki çapı L 1 ise bunlar
.arasında
~=LıC1+ıx.t::.. t)
bağıntısı vardır. Burada L 1 =6,35 mm (yuvanın çapına eşit)

At=20--,-(-78) =98°C ve ~=24x10- 6 (C 0

)- 1

değerlerini yerine koyarsak

T.; 2 =6,35(1+24Xl0- 6 X98) =6,365 mm
bulunur.

15--7. 000 deki Jıacmı tam olarak 1000 cm3 olan bir cam balon, bu sıcaklıkta
clva ile ağtına kadar doldurulmuştur. Bu balon ve civa 10000 ye kadar ısıtıldığı
vakit, 15,2 cm3 clva taşıyor.· Civanın hacımca genişleme katsayısı, Celsius derece,d
başına, 0,000182 olduğuna göre camın lineer genişleme katsayısını hesap ediniz.

Cam balon ve civanınO°C deki V 0 hacımlan eşit ve 1000 cm3 ola-

rak verilmiştir. Sıcaklık l00°C çıkınca civanın hacmi A Vug, cam balo-
nun hacmı ise AVcam. kadar artmış ise, taşan civanın hacmı,

(1)

olacaktır. Diğer taraftan -~H11 =182Xl0-6 (C°)- 1 olduğuna göre civanın

hacmının değişimi

.ıi VHır=Vo. '3 . .ıit=1000X182Xl0- 6 Xl00=18,2 cm3

olur. Bu değeri (1) de yerine koyarsak
A Vcam=A VHır-15,2=18,2-15,2=3 cm3
değeri elde edilir.
.ıi.Vcam=Vo • f3 • .ıit=Vo • 3oı: • .ıit
den camın lineer genişleme katsayısı

A Ycam 3
a = --.--~-- = - - - - -
3 Vo ~t 3.1000.100
elde edilir.
 415
15-8. Uzunlufu 86,6 m (veya 120 tt) olan çelik raylar, uçları birbirlerine -değ­
mek üzere, sıcaklığın 48,s•c (veya llO"F) olduğu bir günde, dö§eniyor. Sıcaklığın
-28,9°C (veya -:-26"F) olduğu bir günde raylar arasında ne kadar uzunlukta bir
aralık olacaktır?

Raylar arasındaki aralık, sıcaklık değişimi sonucu_ bir rayın bo-

yunda meydana gelen değişmeye eşittir. Buna göre
A L=L 0 ıx At

ifadesinde a.=12x10- 6 (C 0 ) - 1 , L 0 =36,6 ·m . 6t=-28,9°-43,3°=-72,2

C değerleri yerine konulursa
0

.6.L=36,6X12X10- 6 X(-72,2)= -0,032 m=-3,2 cm

elde edilir. Yani, rayların boyu 3,2 cm. kısalmıştu.- ve raylar arasında
bu kısalmaya eşit bir aralık meydana gelir.

16-9. 20-C deki. uzunluğu 805 cm (veya 10 ft) olan bir çelik telin, ö20°C ye
kadar ısıtıldığı vakit, boy uzunluğunun 1,91 cm (veya S/4 in) artmış olduğu bulu-
nuyor. (a) Bu telin lineer genişleme katsayısını hesap ediniz. .(b) Bu tel 52000
de gerilirse ve sıkışmasına. müsaade edilmeden 20°C ye kadar soğutulursa teldeki
zoru (F/S) bulunuz.

a) Lineer genişleme katsayısı.

AL 1
«=--·
Lo
· -At- dir.

AL=l,91 cm , 4=305 cm , _At=520-20=500°C değerlerini yerine

koyarsak,
1 --12 5xıo- 5cc·r 1
•91 . - 500
- 1305
«-, - J

elde edilir.
b) Çelik tel 520°C de gerilir ve sikı§maya miisaade edilmeden sıcak­
lığı 20°C ye düşürülürse, tel içinde bir zor doğar. Bu zor,

y F/S
AL/Lo dan

..!_=Y•AL
S Lo
dir. Burada çeliğin young modülü Y =2.1012 din/cm2 değerini ve diğer
verileri yerine koyarsak.

F 191 · .
·s=2 .1012 • 305 .=12,5X109 dı-n/cm 2

bulunur.

lf>-.-10. :u;zunıuğu 60. ~ olan bir tel, . 1,0 cm aralığı olan dairesel bir ha.ika
halinde biikühntişttır. Telin sıcaklığı düzgün olarak ıoooc artınlnııştıı'. Bu yeni
sıcaklıkta. aralığın 1,002 cm olduğıı' buiunmuştur. Bu telin lineeı: genişlemesinin sı­
caklık katsayısı ne kadardır 'l Isıtma.dan önce ve sonra telde zorlar obnadığını
kabul ediniz.

Dairesel bir halka şeklinde bükülen telin 1 cm olan aralığı, sıcak­

iık ıoo~c artırıiınca 1,002 cm ye çıkmıştır. Bu telin 1 cm. sinin 100°°C
sıcaklık artmasına karşın 0,002 cm uzadığını ifade eder. Buna göre ·te-:
lin uzama katsayısı

1 0,002
At =-1-
_I_ = 2X10- 5 (C")-l
100

lf>-.-11. 20°C deki iç yapı '7,62 cm (veya S,000 in) olan bir çelik halka ısıtıla­
cak ve 20°C deki !;apı 7,625 cm (veya S,002 in) olan bir pirinç mil üzerine geçirile-
cektir. (a) Halkanın hangi sıcaklığa kadar 1Sıtıbnası gerekir'/ (b) Halka ile mil
birlikte, sıvı hava . gibi, bir vasıta ,ile soğutulursa, hangi sıcaklıkta halka milden
sııyrılabilecektir 'l

a) Halkanın mile geçirilebilmesi için çapının en az milin çapına eşit

olması gerekir. Bu da ısıtılmak suretiyle halka çapınui
AL=7,625-7,62=5>:<10- 3 cm.
kadar uzatılmasını gerektirir.
AL=Lo cı At eşit].iğinden bulunan
AL 1
At=---•-
Lo a.

ifadesinde Lo=7,62 cm ve a.=12xıo- 6 (C 0

)-1 değerleri yerine konulursa
 417
5x10-s
At 7,62 - -1--=54,7 c·
12xıo- 6

elde edilir. Halkanın ilk sıcaklığı 20°C idi. O halde halkanın sıcak.lığı
t=20+54,7=74,7cc ye çıkmalıdır.

b) Halkanın milden sıyrılabilmesi için çapının soğutuldukları sıcak­

lık derecesinde de yine, en az milinkine eşit olması gerekir. Bu sıcaklık
t olsun. Halkanın 74,7°C deki çapı milin 20°C deki ·çapına eşittir (a
şıkkından). t sıcaklığında da eşit olabilmesi için, sıcaklık t°C ye düştü­
ğünde her iki çap eşit miktarda değişmelidir. Yani, haJkanın çapındaki
kırılma al 1 , milinki al 2 ise

olmalıdır. Bu değişmeleri

.6.Lı =L0 • a: 1 • .6.tı=:La X 12 X ıo- 6 (74,7-t)

.6.L2 = La ıx2.6. t 2 = L 0 X 20 X ıo- 6 (20- t)
şeklinde yazar ve eşitlersek

La .12. ıo- 6 (74,7-t)=La20. 10- 6(20-t)

12(74,7-t) =.20(20-t)
bulunuz. Buradan da
t=-62"C
elde edilir.

15--12. 20°0 ilk bir sıcaklıkta, bir cam balonun, boynundaki iıaret çizgisine
kadar olan hacını, tam olarak 100 cm3 dür. Balon bu işarete kadar, hacımca ge-
nişleme katsayısı, eo· başına, 12ox1o~s olan bir sıvı· ne, balon ve sıvı 20°0 de
iken, dolduruluyor. Camın lineer genişleme katsayısı, 0° başına,. Sx 10·6 dır. Balo-
nun boynunun dik kesiti 1 mm• dlr ve .sabit olarak göz öntine alınabilir. Sıcaklık
40°0 ye yükseltildiği · vakit boyun içinde sıvı ne kadar yükselecek veya alçalacak•
tırf

Boyundaki işaret çizgısının üzerinde yükselen sıvının hacını, sıvının

genleştiği miktar ile cambalonun genleştiği niıktar arasındaki farka eşit­
tir. Boyun kesiti A ve işaret çizgisi üzerinde yükselen sıvı sütunun yük-
sekliği h ise

A Xh =t..Vııv,-AV,aır ,---,t~ .-"·.,

~-- ____ •__..t
F. 27
418
olacaktır. Buradan

bulunur. A=l mm2 =10- 2 cm2 olarak veriliyor. Hacım farklarını hesap
edip yerlerine koyalım.
AV.,v, = V. [3. At= 100 . 120. 10- 5 (40-20) =2,4 cm3
ti Vcam=V. 3cx:. At=l00. 3. 8. ıo- 6 (40-20)=0,048 cm3
olduğundan

h= 2,4-0,048 235,2 cm bulunur.

0,01

15-.-13. Sarkacı 2 saniyede 1 sabnım yapan bir saat, 2(,°C de doğrudur. Sar-
·1ın9 kolu (şaft, mil) çeliktendir ve bunun kütlesi sarkaç. cisminin kütlesi yamnaa
. ihmal edilebilir. (a) Kol 15°C ye kadar soğutulduğu vakit, uzunluğundaki kesirli
değişme ne kadardır? (b) Bu saat 15°C de günde n ekadar saniye geri kalacaı,
veya ileri gidecektir? (Yol gösterme, diferensiyel hesap kullanınız).

a) Sarkaç kolunun boyunda.ki kesirsel değişme

AL
~=«.at
dir. ıx=12Xl0-6 (C°)- 1 ve .ıU=15-25=---10ÔC değerleri yerine konu-
lursa

~~ =12. ıo- 6 (-10)=-12X;J.0-5 bulunur.

b) Sarkaçm periyodu (1 tam salınım süresi) boyunun karekökü ile

orantılı olduğundan, sarkaç kolu Jnsaldığına göre periyod küçülecektir.
Periyod küçüldüğü için de sarkaçıii bir günde yapacağı salınım sayısı
artacak ye saat ileri gidecektir.
Şimdi saatin bir günde ne kadar ileri gideceğini hesap edelim. Sar.;.
·kaçla periyod formülü

T=2~v~

dir. Sıcakliğm· değişmesi ile sarkacın boyu AL ve periyodu AT kadar de-

ğişmiş . ise .
 419

T+.AT=21tV L:.AL

yazabiliriz. -..:lL=L.a:.At olduğundan

T+.AT=21t V L+~a:At 2-ıı; V ~ (l+a:.6.t)l/2

olur. (l+ıxıit) yi binan formülline göre acar ve ıxılt bire göre çok kü-
çük olduğundan, ilk iki terimle yetinirsek

(l+a:At)1 ' 2 =1++ a:.At

elde ederiz. Bunu yukarda yerine koyarsak .

T+AT=21t .V/L' ı
g \1+2a:.At ı
) = T (1 +2a:At )
olur. Buradan

,
eşitliği
elde edilir. T=2 sn , ıx=12Xl0- 6 (C-)- 1 ve ~t=-10°C değerleri
yerine konulursa

AT= ~ x2x:1-2xıo- 6 xC-10>

AT= -1,2. 10-4 sn.
bulunur. Buna göre saat her 2 saniyede 1,2.10-4 saniye ileri gitmektedir.
Bir günde ise

ileri gider.
 BÖL'OM 16

lŞ VE iSi

Isı bir enerji şeklidir. Bu enerjinin birimi kalori dir. Bir kalori
bir gram suyu 1 eentigrad derece ısıtmak için gerekli ısıdır.
Britisk tkermal unit (Btu). Bir libre suyu 1 fahrenheit derece ısı­
mak için gerekli ısıdır ve 252 kaloriye eşittir.
Isınma ısısı. Bir gram cismi re ısıtmak için gerekli ısıdır. Biri-
mi kalori bölü gram x e dir.0

Isı kapasitesi, ye, da su değeri her hangi bir cismin, sistemin sı­
caklık derecesini re artır,mak için gerekli ısı miktarıdır.
Kalorimetre denklemi, bir kalorimetrede ısı ölçme deneylerinde· .
Alınan ısı = Verilen ısı
eşitliğidir.

Ergime ısısı. Ergime sıcaklık derecesinde alınan. br gram katı cis-

min tamamen sıvı haline geçmesi için gerekli ısıdır.

Bukarlaşma ~ısı .. Kaynama sıcaklığında bir gram sıvı cismin ta-

mamen buhar haline geçmesi için gerekli ısıdır.
ısı iletimi kondüksiyor, (iletim), konveksiyon ve ışınım yolu ile
olur.
iletim (kondüksiyon). Bir cismin bir yüzeyinden kar§ısındaki yü-
zeye bir saniyede iletim yolu ile geçen ısı .

H-kA
- ('t'-t")
l
denklemi ile verilir. Burada k ısı iletim katsayısı, A yüzey, t' .;e t" bi-
rinci ve ikinci yüzeydeki sıcaklık dereceleri; 1 yüzeyler arasındaki uzak-
lık (kalınlık) tır.

Işınım. Isının ışınlar yolu ile iletilmesidir. Siyah cisim, üzerine

 421

bütün ışın enerjisini .soğuran cisimdir. Böyle bir cisim için stefan-Boltz-
mann kanunu
E=ıaT'

dür. E birim yüzeyden yayılan. enerji (watt) T mutlak sıcaklık dere-

cesi,

PROBLEMLERİN ÇOZOMLERİ

16-1. Yanma ısısı 4,SS cal/cm3_ (veya 488 Btu/ftl) olan hava gazından,
151,5 litre (veya 40 galon) suyun sıcaklığını ıo•c den 65,6 C ye kadar (veya 50'.L<'
den 150°F ye) yükseltmek'içln, %25 baca k:ı.ybı kabul edildiğine göre, kaç cm3
(veya ft3) yakılnµuıı gerekµ-? (1 ftl) yakılması gerekir? (1 ftl=7,5 gal).

Hava gazının yanına ısısı L ise, V hacmınm verdiğini L.V olur.

Yakacağın verdiği ısıfun % 25'i bacadan kaybolduğundan, faydalı ısı
miktarı
Q=L.V,0,75
olur. Diğer taraftan suyun aldığı ısı ise
Q=m. c. A•t
olacağından bunları eşitlersek

L.V.0.,75=m.c.At den
m. c. At
V
0,75 L
bulunur. Burada m=151,5 lt=151,510+ 3 gr, C=l cal/gr L=4,33 cal/cm3
A t=65,6-10=55,6°C değerlerini rerine koyarsak
V 151,5103'X1X55,6 25, 93X10s cm3=2593 lt.
0,75. 4,33
elde edilir.

16-2. Bir Dlesel motörü saat başına 9 kg (veya 20 Ih) fuel oll yakıyor. llıı
yağın yanma ısısı 11111 cal/gr (veya 20000 Btu/lb) dir. Motörün bütün verimi
% S0 olduğuna giire, (a) ne kadar cal/st (veya Btu/saat) mekanik işe çevriUr?
(b) Ne kadar caI (veya Btu) kayb~l'ur? (c) Motör ne kadar beygir gü<:ü (vey'-
horsepower) hasıl eder 'l ··
422

a) Disel motörü saat başına yanma ısısı L=lllll cal/gr olan fuel
oil den m=9 kgr yaktığına göre, bir saatte harcanan ısı miktarı,

Q = mL = 9 X 103 X 11111 = 99999 X 103lcal

dır.Verim % 30 olduğundan, bu ısı miktannnı % 30'u,mekanik enerji-
ye çevriliyor. ·Buna göre işe çevrilen ısı miktarı

w = ~o . 99999 • 103 = 29999,7 x 103 caı

olarak bulunur.
b) Kaybolan ısı miktarı = Fuel oil verdiği ısı - işe çevrilen ısı

= 99999X 103-29999, 7X 103

=69999,3X103 cal dır.
c) Motorun 1 saatte yaptığı iş (a) dan w=29999,7X103 cal oldu-
ğundan geçici ·
_ w _ · 3 _ 29999,7Xl0 3
p-t-29999,7X10 cal/sa- . 3600 Ci!-1/sn.

dır. 1 cal _ 4,18 joule olduğuna göre

p 29999,7X103X4,18
. . 3600 JOU -34833 J·oule.ısn.
. Ie / sn-

1 B.G=746 joule/sn olduğundan.

34833
p B . G = 46,69 B . G
746
bulunur.

16--3. Ağırlığı 907 kg (veya 2000 lb) olan bir otomobll 805 cm/s (veya 10 ft/s)
liızla ba.rel,et ediyor. Otomobil durduğu vakit frenlerde ne ~ar cal (veya Btu)
·hasıl olur?

Otomobilin kinetik enerjisi frenlerde meydana gelen ısı miktarına

eşit olacaktır.

.m=907 kgr, v=305 cm/m=3,05 m/sn. değerkrini koyarsak

 4.23

Q=-½- • 907. (3,05) 2 =4218,7 joule

Q= 4 !~;{ =1009,26 cal

elde edilir.

16-4. (a) 151,5 litre (veya 40 gal) lik bir sıcak su tankındaki suyun sıcaklı4
ğını 15,6°C den G0•C (60°F den 140oF) ye 9ıkarmak için k cal (veya Btu) cinsin 4

den, ne kadar rnı miktarı gerekir? (1 ft3=7,5 gal). (b) Su, hava gazı (4,33 cal/cmJ
veya 488 Btu/ft3) ile ısıtılırsa, baca kayıpları % 20 ye çıktığına göre, kaç cmJ
(veya ftJ) gazın .yakılması gerekir? (c) Su, bir elektrik ısıtıcısı ile ısıtılırsa ne
kadar kw-saat gerekir? Elektrik ısıtıcısının verimlnln % 100 olduğu liabul edile-
cektir.

a) m=151,5 lt=151,5X103gr., C=l cal/gr. •c A t=60-15,6=44,4°C

olduğuna göre, suyun sıcaklığım yükseltmek için gerekli ısı

Q=m. c . .ılt=151,5X10 3 X1X44,4=6726.6X10 3 cal=6726,6 k ca!

dır.

b) %20 baca kaybı olduğuna göre, hava gazının verdiği ısının

%80'ni (a) da suyun aldığı ısıya eşit olur. Hava gazının yanma ısısı
4,33 cal/cm3 olduğuna göre, hava gazının hacını
0,80 V. 4,33= 6726,6 X 103 deri

V= 6726 ' 6 Xi03 1942X103 cm3 =1942 lt.

4,33X0,8
olur.
c) (a) da suyun aldığı ısı elektrik ısıtıcısının verdiği ısıya eşit olur..
Verim %100 olduğu için
w.ı=6726,6X10 3 cal=6726,6X103 X4,18 joule=
=28117,2X10:ı joule dır.
1 kw-saat=3600X1000 joule=36Xl05 joule olduğundan

28117,2X103
w.ı 7,81 kw-saat olur.
36X 105

16-15, (a) Bir ev bir ısıtma mevslmlnde 10 ton kömür yakıyor. Baca kayıpları
% 15 olduğuna göre evin ısıtılmlMiı için gerııekte ne kadar k cal (veya Btu) kulla•
 424
nılmıııtır. (Kömtırtın yanma ısısının 6111 cal/gr (veya 11000 Btu/lb) olduğunu ka-
bul edlnlz). (b) Bazı yerlerde büyük su tankları yaz süresince güneıı ıııımmı ile ısı­
tıbr ·ve depo edilen enerji kışın ısıtma için kullamlır. Problemin (a) kısmında he-
saplanmış olana eııit bir enerji miktarının depo edilmesi için, küp biçiminde oldu-·
ğu kabul edilen depo tankının gerekli boyutlarını bulunuz. Suyun yazın 50°0 (veya
1200F) ye kadar ısın~ğmı. ve kışın 26,7°0 (veya 80°F) ye kadar soğuduğunu kabul
ediniz.

a) Baca kaybı %15 olduğundı:ı,n, 10 ton kömürün yanması ile elde

edilen ısının %85'i evin ısınmasında harcanmıştır. Kömürün yanma ısı­
sı 6111 cal/gr olduğuna. göre verilen ısı

Q = in . L = 107 X 6111 X ::o = 519435 X 105 .cal ol uı:.

b) önce {a) da.bulduğumuz ısı miktarını, sıcaklığı 50°C den 26,7°C

ye düşen,kaç litre. suyun verebileceğini · hesabedelim.
Q=mc~t den
m =_g_ 519435xıos 22293x1os .
C• .ıit 1. (50-26,7) = gr.
bulunur. Suyun yoğunluğu 1 gr/cm3 olduğundan, hacını
I V=22293X10 5 cm3
olur. Depo küp şeklinde olduğuna göre, bir kenar a ise
a 3 =22293X105 cm3
a=3y22293X105 =1306,3 cm=13 m bulunur.

18-6. Çıkıı gllctl 40 hp olan bir otomobil motörü, saat başına ,17 Utre (veya
',5 gal) benzin yakıyor; Benzinin yanma ısısı 792xl0 4 cal/lltre (veya sx101
cal/gal) dır. Motörün verimi ne kadardır? ·

alınan güç
Bir motorun verimi (1)
verilen güç
Alman güç=Rı=40 B.G (2)
Verilen gµç ise birim z.amanda benzinin verdiği ısı enerjisidir. Yanma
ısısının 792 X 104 cal/lt. olan benzinin 17 lt sinin yanması ile verdiği ısı

Q2=m. L=17X792X10 4 =13464X10 4 cal=l3464X104 X4,18 joule

olur, Bu ısı bir .saatte verildiğine göre, verilen güç
 425

13464 X 4-.18 X 104 • • ,

3600 Joule/sıı= 15,63X 10 4 JOuleısn

Pı 15•6; ~ 104 -- 209 B . G •

4 (3)

olur. (2) ve (3) değerlerini (1) de yerine koyarsak

verım
. 40 = m.91
= 209 -ıol o ur.

_16-7. Bir elektrik motörlln«. elektrik glrl§ gllcil 0,l50 kw ve mekanik çıkış gll-
cü o,54 hp dir. (a) Motörtin verimi ne_ kadardır? (b) Bir saat çalışma sonunda
motörde _ne kadar· k. cal (veya Btu) hasıl olacaktır?

a) çıkış gücü=0,54B.G=0,54X746 watt=:::402,84 watt

girişgücü =0,50kw=0,50X1000 watt=500 watt
olduğuna göre, elektrik motorunun

verimi çıkış gücü 402,84 = <¾ 80 5 . olur.

giriş gücü 500 ° '
b) Verim %80,5 olduğuna göre, giriş gücünün %19,5'u ısı şekline
dönüşmüştür. Isıya dönüşen güç
19,5
p,., =500X 100 =97,5 watt

ohır. Bir saatte ı~ıya dönüşen enerji

w.., = P. t = 97 ,5 X 350ff watt/sn = 351. 103• joule
351Xl03
4 ,18 --- cal=83971 cal olur.

16--8•. 400 gr su, kütlesi 200 gr olan. bir, bakır kalorimetre içine konuyor. Su,
mekanik -enerji harcayan bir sürtünme tertibi ile ısıtılıyor ııe sistemin sıcaklığının
8°0/,dk hızla yilkseldiğl gözleıµyor. Çevreye olan ısı kayıplarım ibnıa,I eıllniz. Watt
ciniıindeiı su da ıie · kaılar bir güç_ harcanmışhr? ·

Sisteme _verilen ısı

dir, Verilere göre, mk=200 gr. , c 1,=0,093 cal/gr m.u=400 gr ve
ıit = 3°C olan değerler yukarda yerine koyarsı;ı.k
Q= (200. 0,093+400) . 3=1255,8 cal
olur. Bu ısıya karşılık olan mekanik enerji
w=1255,8X4,18=5249,244 joule dir.
Bu kadar enerji 3 · dakikada ısıya dönüştüğüne göre, bir. saniyede dqnü-
şen miktar, yani güç

5249,244
p= 3 >< 60 2ı:l,16 watt olur.

16-9. Bütün ısı

mekanik enerjiye çevrilmiş olduğuna göre, 1 mil3 deniz suyu-
nun sıcaklığının ı•c düşmesindeserbest olan ısı enerjisi ile 2000 hp, lik bir motör
ne kadar bir süre çalışabilecektir? Neden biz bu muazzam enerji deposundan fay-
dalanmıyoruz?

önce 1 miP suyun sıcaklığı re düşürmekle elde edilecek enerji

miktarını hesap edelim. Okyanus suyunun yoğunluğunu i gr/cm3 ve ısın­
ma ısısını 1 cal/gr °C olarak alalım. Suyun hacını
1 miP= (1609,4 m) 3 =4,17Xl09 m 3
olduğundan kütlesi, m 7 4,17X109 ton=;4,17Xl0 15 gr. olur. Suyun ver-
diği ısı ise
Q=m. c. At=4,17Xl015 X1X1=4,17X1015 caJ
=4,17X10 15 X4,18 joul=17,43Xl0 15 joule dür.
Bu kadar enerjinin 2000 hp gücündeki motoru çalıştırma süresi
w
p = t den

17,43Xl015
1,168Xl010 sn=3,24X10 6 saat=370 yıl
2000X746
olur.
Bu büyük enerjiden faydalanmamız, önemli bir tabiat kanunu olan,
termodinamiğin ikinci kanununa aykırı düşmektedir. Bu kanun ikinci
çeşit devridaim (devamlı hareket) ·makinası yapmanın olanaksızlığını
 427

ifade eder. İkinci çeşit devri daim makinası, periyodik olarak çalışan
ve sadece çevresınden ısı alarak işliyen makinadır. Bundan sonraki bö-
lümde termodinamiğin ikinci kanunu incelenecektir.

16-10. Kütlesi 500 gr olan bir alüminyum kutu içinde, 20"C sıcakl!kta 117,5
gr su bul:ınuyor. 75°C de 200 gr lık bir demir parçası bu kutu içine düşürülüyor.
Çevreye hiç bir ısı kaybı olmadığı kabul edildiğine göre son sıcaklığı bulunuz.

Aliminyum kap ve içindeki suyun aldığı ısı, demir parçasının ver-

diği ısıya eşittir.

Alman 121 Qı =(maı. Caı + IDsuCsu)Atı

Verilen ısı Q2=mF•. cF •. At2 olduğuna göre
ffiFe. CFe. At2=(m.,. Caı+m.u C,u)Atı olur.
Verilen ffiF,=200 gr., CFe=0,113 cal/gr. C 0
m.,=500 gr.
'Caı=0,217 cal/gr. C 0
, m,u=l17,5 gr., . Atı=t-20°c
ve A t.ı =75--t değerl,erini yerine \{oyup, son sıcaklık olan t'yi çözelim'.
200. 0,113. (75-t)=(50O. 0,217 +117,5) (t-20)
1695-22,6 t=226 t-4520
t = 6215 = 25"C
248,6
bulunur.

16-11. Ağırlığı 45,86 kg (veya 100 lb) olan bir döküm, sıcaklığı 482°C (veya
900"F) olan yumuşatıcı bir fınndım alınıyor ve 26,7o0 (veya 80°F) de 363 kg (veya
800 lb) yağ ihtiva eden bir tank lçlnedolduruloyor. Son sıcaklık S7,8°C (veya 100°F)
ve yağın öz ısısı 0,5 cal/gr. C 0 (veya 0,5 Btu/lb. F°) dlr. Bu dökiimün öz ısısı ne
kadardır T Tankın ısı sığasını ve ısı kayıplarını ihmal edinJz.

Burada yağın aldiğı ısı miktan, dökümün verdiği ısı miktanna eşit
olur. Yani
IDdök • Cdök •At= IDyai • Cyai • At'
dir. Bu eşitlikte IDdök=45,36 kg, IDyai=363 kg., Cyai=0,5 cal/gr °C,
At=482-37,8=444,2C ve At'=37,8-26,7=11,1°C değerlerini yeri-
0

ne koyarsak
428

45,36 X Cdök X 444,2 =363 X 0,5 X 11,1 den.

2014,65 ·
cdök= 2014819 0,1 cal/gr. c•
buluruz.

16-12. Cetvel 16-1 den, Al, Cu, Pb, Hg ve Ag in bir molekül gramları için
ısı sığalarını hesap edlnlz ve bunları Dulong ve Petlt kanununda ön görülen de-
ğerlerle karşılaştırınız.

Dulong-Petit kanunu katı haldeki bir elementin atom ağırlığı ile

ısınma ısısının çarpımının sabit olduğunu ifade eder. Metaller için bu.
değer 6 cal/gr. Molekül. C" ye çok yakındır.

Problemdeki metaller için bu değeri hesap edelim.

Al 27X0,217=5,859 cal/gr. mol. C"
" Cu 63,5X0,093=5,905 cal/gr. mol. c•
Pb 205X0,031=6,355 cal/gr. mol. C"
Hg 202X0,033=6,666 cal/gr. mol. C°
Ag 108X0,056=6,048 cal/gr.' mol. c·

16-18. Eşit hacımdaki su, bakır ve kurşununun ısı sığalannı karşılaştırınız.

Isı sığası m.c dir. Problemde verilen maddelerin eşit hacımları v,

yoğunluklan Psu, Pou, Ppb ve ısınma ısıları c.u ' Ccu , Cpb ile göste-
rilirse, ısı sığalan ·
V. P,u. c.u=V. l. l=V cal/C 0

V, Pcu. Ccu =V. 8,9. 0,093 = O,828 V caı;c·

V. Ppb • cpb =v .11,3. 0,031 =0,350 v c:ıı;c·.
olarak elde edilir. Bakır ve kurşunun ısı sığalarını suyunkine bölersek,
suya göre bakırın ısı sığası 0,828, kur~unurtki ise 0,350 olur.

16-14. 350 m/s hızla harekette olan bir kurşun mermi bir hedefe çarpıyor ve
sükfuıete geliyor. Hasıl olan hiç bir ısı çevreye kaybolmadığ"ına göre bu merminll\
sıcaklığındaki yükselme ne kadat olacaktır ı
 429

Burada meydana gelen ısı miktarı, merminin kinetik enerjisinin ısı

eşdeğeridir. Merminin kinetik enerjisi

E. ==+ mv = ! •m(35X10
2 3) 2 =612,5X10 6 Xm erg=61,25Xm joule

olur. Bu enerjiye eşdeğer olan ısı

Q __Ek_ __ 61,25Xm
14,6Xm cal.
4,18 4,18
olur. Şimdi bu ısı miktarının, merminin sıcaklığını kaç derece yükselte-
ceğini bulalım.
Q=m. cA.t den,

At=-9·-= 14 •6 Xm =470 97°C

· m • c . m X O,03\ '
bulunur. Her ne kadar bu sıcaklık farkında kurşunun hal değişikliğine
uğramış olması gerekirsede, problemde ilk sıcaklık verilmediğinden
çözümde bu hal değişikliği dikkate alınamamıştır.

16-15. Kütlesi S00 gr olan bir bakır kalorimetre içinde, 15°0- de 500 gr su
bulunuyor. 100-0 sıcaklıkta bulunan 560 gr hk bir bakır bJoku bu kalorimetre lçl-
ne atılıyor ve sıcaklığın 22,5°0 ·ye yükseldiği gözleniyor. Çevreye olan ısı kayıpları­
m ihmal ediniz, (a) Bakırın öz ısı&IDI bulunuz, (b) Kalorlmetrenln su eı,değeri ne
kadardır?

a) Burada bakır kalorimetrenin ve içindeki suyun aldığı ısı mik-

tarı bakır blokun kaybettiğfıısı ı:niktanna eşittir. Bu eşitliği yazalım.
(mk. Ccu+m.u, Csu)At=mcu. Ccu. At'
olur. Burada verilen, mk:=300 gr. ; m.u=500 gr ., mcu=560 gr. Csu=l
cal/gr. c• , il. t= (22,5-15) =7,5°C ve il. t'= (100-,-22,5) =77,5°0 değer-
lerini yerine koyarsak. ·
(300. Ccu+500), 7,5=560. Ccu. 77,5 den,
~750
Cou= 41150
' .•'!!,{.

Ccu=0~091 caljgr, 0°
. bulunur.
b) Kalorimetrenin. ısı yağı
mk. Cw=300X0,091=27,3 cal/c0 dir.
430

16-16. 100°0 sıcaklıkta bulunan ·btr maddeden 50 gr hk bir nibnnne, ll)hıde

2000 de (ilk sıca.khk) 200 gr su bulunan bir kalorimetre içine atıbyor. Kalorlınetre
bakırdandır ve kütlesi 100 gr dır. Kaloİiınetrenin son sıcakbğı 22°0 dir. Nünnmenin
öz ısısını hesap edinlz.

Kalorimetre ··kabının ve suyun aldığı ısı numunenin verdiği ısıya

eşit olacağından

(mk. Ccu+m.u)At=m •. Cn. At'

yazılabilir.Burada mk=l00 gr , m,u=200 gr , · mn=50 gr Ccu=0,093
cal/gr. C° , At= (22-20) =2°C ve At'= (100-22) =78<>C değerlerini
yerine koyarsak.
(100 . 0,093+ 200). 2 = 50. Cn. 78 den,

en= ;~~ı=0,107 cal/gr. c•

elde edilir.

16-17. -"-10°0 de bulunan 1 gr buzu 100°0 de lslime çevirmek il)hı ne kadaı­

ıol gerekir 't

_ Isınma ısısı 0,5 cal/gr. C olan -10°C deki 1 gr. buzun

0
sıcaklığının
_<tc ye yükselebilmesi için gerekli ısı
Q1 =m c At=l. 0,5. [0-(-10)] =5 cal dır.

Ergime noktasında bulunan 1 gr buzun, ergime ısısı 80 cal/gr oldu-

ğuna göre, erimesi için verilmesi gereken ısı miktarı
Q2 =m. L=l.80=80 cal olur.
Şimdi de O°C deki 1 gr. suyun sıcaklığını l00°C ye (kaynama nok-
tasına) çıkarmak için gerekli ısıyı bulalım. Bu da
~=m. c. ıit=l.1.(100--:-0) =100 cal olur.
Suyun buharlaşma ısısı 539 cal/gr. olduğuna göre, 100° deki ı gr
suyu l00°C de 1 gr buhar haline getirebilmek için verilmesi gereken ısı
miktan
Q.ı=m. L=l.539=539 cal dir.

O halde -l0°C de 1 gr buzu, 100°C de 1 gr buhar haline getirmek

için gerekli ısı miktar
 431
Q=:=Qı +Q2+Q3+Q4=5+80+100+539=724 cal
olur.

16--18. Isı sığası ihmal edilen bir beher içinde 800C de 500 gr su bulunuyor.
-20°C sıcaklığındaki buzdan su içine kaç gram atılmalıdır ki sistemin son sıcak•
hğı 50°C olsun?

-20°C deki buzun 0°C ye yükselmesinde, ergimesinde ve 500C de su

haline gelmesinde aldığı toplam ısıyı, beher içindeki su verir. Alınan ve
verilen ısıları eşitliyeiim.
m. c. ılt=m'<!';lt,+:nı'L+m' .. c. ılt.ı

olur. Burada m=500 gr , C=l cal/gr. C ç_'=0,5 cal/g'r. C

0
,
0

ılt=80-50=30°C , ıltı= (0-(-20)] =20°C , ılt2=50--0=50°C

L=80 cal/gr. değerlerini yerine koyarsak, buzun kütlesi
500 .1. 30=m1 • 0,5. 20+m1 • 80+m1 .1. (50
15000=140 m 1

m ı = -~QOO
140
= 107 ' 14 gr •
bulunur.

16--19. 0°0 de bulunan buz kübleri, o•c deki bir desti tuzlu su içine atılıyor.
Bu karışımın sıcaklığının 0°C nin altına düştüğü gözleniyor. Sıcaklığı azaldığı va-
kit tuzlu su tarafından verllen ısı ne olacaktır?

Tuzlu su tarafından verilen ısı buz küplerinin bir kısmını eritmek

için sarfedilecek ve buz küplerinin bir kısmı su haline gelecektir. Tuzlu
suyun donma noktası (ergime noktası) sıfır derecenin altında olacağın­
dan donma olmayabilir.

16--20. Açık bir kap içinde -2000 de 500 gr buz bulunuyor. Bu kabın ısı
sığasıihmal edilebilir. Bu kaba, 100_ dak. süreli, 1000 cal/dk sabit hızla ısı verili•
yor. Geçen zamanı absiste ve sıcaklığı ordinatta göstererek bir eğri çiziniz.

Buzun hal değ.işikljklerinde aldığı ısı 100 dakikada 1000 cal/dak

sabit hızla verilerek karşılanıyor. Her bir hal değişiklinde verilen ısının
süresini hesap edelim, ~ ..
432

-20°C deki 500 gr buzun O'C de buz haline gelmesi için, ısının ve-
rilme süresi
tı X 1000 = 500 . 0,5 [0-(-20)] den.
5000
tı =ıooo=5 dak. olur.

Bundan sonra, verilecek ısı, buzun ergimesi için harcanacaktır. Bu

işlem için gerekli süre.
t2 X 1000 = 500 . 80 den,
40000
t2 = - 1000- = 40 dak. dır.

Şimdi ise, verilen ısı 0°C deki suyu ıoo•c ye çıkarır. Bu işlemde

t3 X 1000 =500 • 1 (100-0)

t 3 - 5 0000 50 dak.
- 1000
sürede olur.

sı;aklık(C ı

c__o
10011C

-ıo'r;, - - - ~ - , - - - - - - - - - -'-+---►
O5 45 95 100 zam an (da~)

Şek. 16-1
 1:33

tı+½+t3=5+40+50=95 dak.
geri kalan 5 dakikada da ortamdaki buhar miktarı artar. Şekli .inceler-
sek
OA buz
AB Buz+su
BC Su
CD su+ buhar olduğu görülür.

16-21. Kütlesi 100 gr olan. bir bakır kaloriinetre içinde, atmosfer basmcı al-
tında termik dengede bulunan 130 gr· su ve 8 gr buz. Yardır. 2000C de 100 gr kur-
ıun bu kalorimetre _içine atıhyor. Çevreye hiç bir ısı kaybı olmadığına gör.e son
· sıcaklığı bulunuz. · ··

Kalorimetre kabının içindeki buz ve su termik dengede olduğuna

göre, kabın, suyun ve buzun ilk sıcaklığı o•c dir. Bu sistemin içersine
sıcaklığı 200°C ve ısınma ısısı 0,031 cal/gr. c• olan 100 gr. kurşun atılı­
yor. Kurşunun sıcaklığı· o•c ·ye inı:nesi ile vereceği ısı miktarını hesap
edelim.
Q=mk. ek . ..it=l00X0,031 (200--0) =620 cal
olur. Bu ısı önce ortamdaki buzun ergimesind~ kullanılacağından, bu ısı­
nın eriteceği buzun kütle~ini hesap edelim.
mıL=Q dan·.

mı=~= 6:g =7,75· gr.

bulunur. Ortamdaki buz miktan 8 gr idi. Görülüyorki, verilen ısı mik-

tarı bütün buzu eritmek için yeterli değil. ::aaıen ortamda 0,25 gr. buz
vardır. Bu durumda ortaınm sıcaklığı o•c de kalır.

16-22, -16°0 de 300 p buz, lçln4e 2000 ele. 1000 gr sn bulunan bir kalorimet-
re içine atıbyor. Kalorimetre kabı bakırdandır ve kütlesi 278 gr dır. hı kayıplaruıın
obnaıbi'ı kabul edildiğine göre son sıcaklığı hesap ediniz.

Ortamın son sıcaklığım

bilmiyoruz. Bu durumda bütün sistemin son
sıcaklığını o•c olması
halinde alınan verilen ısıları bulalım. -l6°C de
olan 500 gr buzun 0°C de buz haline gelmesi için aldığı ısı
F. 28
434
Qı=mb. cb . .6.tı=500.0,5.16=4000 cal dır.

Diğer taraftan 20°C deki 1000 gr suyun ve 278 gr kütleli kalorimetre

kabının 0°C ye· inmekle vereceği ısı miktarı
Q2= (m,. C, + Ink. Ck) _.6.t2 = (1000 + 278 X 0,093) (20-0)
=20517 cal olur.
Q=Q2-Qı=20517-4000=16517 cal olur.

Bu ısıbuzun erime.sinde kullanılacaktır. Buzun ergime ısısı 80 cal/gr

olduğuna göre bu ısı miktarının ne kadar buzu eritebileceğini bulalım.
Q 16517
m=ı..-= 80 206,46 gr.

Görülüyorki ortamın ısısı 0°C de iken verilen ısı miktarı 206,46 gr buzu
eritiyor. Daha ortamda 0°C de 500-206,46=239,54 gr buz bulunmak-
tadır. Buna göre ortamın son sıcaklığı Q°C dir.

16-28. tclndeW: su atmosfer basıncı altında kaynayan bir balondan çıkan bir
boru bir kalorimetreye verillfor. Kalorimetrenln kütlesi 150 gr, ısı sığası 15 cal/C
0

dir ve ilk önce 15°U de 340 gr su ihtiva etmektedir, Gelen islimin kalorimetre için-
de, sıcaklık 71°0 ye yükselinceye kadar, yoğunlaşmasına müsaade edlliyor ve bun-
dan sonra kalorimetre Ue içindekilerin toplam kütlesinin 525 gr olduğu bulunuyor.
Bu değerlerden islimin . yoğunlaşma ısısını hesap ediniz.

mk+m.u+mb=525
150 + 340 +mb = 525
den buharın kütlesi· mb = 525-490 = 35 gr bulunur. Buharın yogunıaşa­
rak ıoo•c su haline gelmesinde ve bu suyun sıcaklığının 71°C ye düşme­
siyle verdiği toplam ısıyı kalorimetre kabı ve içindeki su almaktadır.
Verilen ve alınan ısıları eşitlersek
mb. L+mb .6.t'= (mk ck+m,u) At
olur. Burada verilen mb=35 gr, mk. ck=15 cal/C°, m,u=340 gr.
At=71-15=56°C ve At'=100-71=29°C
değerlerini ·yerine koyarsak
35 L+35X29= (15+340) 56

den ~uharm yoğunlaşma ısısı

 435
18865
L 35 =539 cal/gr. bulunur.

16-24. Kütlesi l500 gr olan bir alüıninywn kah içinde 7 50 gr su ve 100 gr

buz bulunuyor. Bu kab bir u9aktan yere dttr:ıttrttltiyor. Düşme sonunda kabın sıcak­
lığının 25°C 9lduğu bulunuyor. Çarpmada yere hi9 bir enerji verilmediğini kabul
ederek kabın yere ııarpma anındaki hızını bulunuz.

Kabın yere çarptığı andaki kinetik enerjisi ısı enerJısıne dönüşüyor

ve sistemin sıcaklığını o•c den 25'C ye çıkartıyor. O halde kabın kinetik
enerjisi, sistemin aldığı. ısıya eşit olacaktır. önce sistemin aldığı ısıyı:
hesap edelim.

ifadesinde mk=500 gr, m,u=750 gr, mb=100 gr, c=l cal/gr-C ck=0,217 0

cal/gr-C°, L=80 cal/gr ve .lt=25-0=25~C:: değerlerini yerine koyarsak

Q = (500 X O,217 + 750 X 1)25 + 100 X 80 + 100 X 1 X 25

=31962,5 cal=31962,5X 4,18 joule=133603,25 jouıe

elde ederiz. Diğer taraftan sistemin toplam kütlesi I

M=mk+m,u + ffib= 500 + 750 +ıoo = 135~ gr= 1,35 kgr
.olduğuna göre ., ~ ~~.

1 ; '
2Mv2=Q ·{l1t
. ·1
' 1
2 · 1,35 v2 =133603,25
den, sistemin yere çarpma hızı

v=444,9 m/sn bulunur.

' . ,ı.

16-25, Bir kalorimetre l!)lnde hepsi o•c de olan l500 gr stı lle S00 gr buz .
bulunuyor. Kütlesi 1000 gr ol~ .bir maden bloku, sıcaklığı 240-C olan blrı fırından
alınıyor ve çabucak kalorimetre l9lne atılıyor. Bunun sonucu bütün · buz hemen eri•
mlş oluyor (sıcaklık 0°C). Bu blokun kütlesi l~ kat büyük olsaydı ·sıstemln son
sıcaklığı ·ne kadar olacaktı 'l Kalorimetreden olan ısı kaybım ve kalorlmetrenln ısı
sığasını ihmal edlnlz. -··-·· .. . . . -
436
240°C deki 1000 gr madenin verdiği ısı o•c deki 300 gr. buzu erit•
tiğine göre buzun aldığı ısı madenin verdiği ısıya eşit olacaktır. Bu eşit­
likten faydalanarak madenin ısınma ısısını bulalım.
mm. Cm. At=mb. L den.
mb . L 300 X 80 Ol 1/ · •
Cm= mm. At __l_O_O_O_X_2_4_0_= ' ca gr. c

Kütle iki katına çıkarılınca, yeniden ilave edilmiş olan mm kütleli made-
nin verdiği ısı sistemin sıcaklığını yükse.ltir. Verilen ısıyı .alınan ısıya
eşitliyerek sistemin son sıcaklığını bulalım.

mm, Cm, Atı=(m.u, c+mb, c+inm, Cm) At2

ifadesinde, IDm=lOOO gr, Cm=O,l cal/gr.C°, m,u=500 gr, mb=300 gr,
.:it1 =240-,-t°C ve a~=t-0=t•c değerlerini yerine koyarsak
ıoooxo,ı (240-t)=(500+3oo+ıoooxo,ı) t
1000 t = 24000
den sistemin son sıcaklığı

t== 24000 24° C

1000
bulunur.

16--26. Kütlesi 50 gr olan bir buz. ktibll, sıcaklığının -10~0 ·olduğu bir buz
dolabından alınıyor ve 0°0 de bir bardak su içine atılıyor. Dışarı ile ~ç bir ısı
alış verişi (kazancı veya kaybı) olmadığına göre bu ktib üzerinde ne kadar su
dons:!aktır?

-l0°C deki buz kübü, içinde o·c de su bulunan bardağa akıtılınca

sudan ısı alacak ve o•c de termal denge kurulacaktır. önce -10°C de
50 gr buzun sıcaklığının o•c ye yükselmesi için gerekli ısiyı hesap· edelim.
Buzun ısınma ısısı 0,5 cal/gr.C olduğuna göre 0

Q=mb. Cb. At=50X0,5X[0-(-10)]=250 cal

olur. Bu ısıyı buz haline gelen m kütleli su vereceğinden

m,L=Q dan.
Q 250
m=ı:;=-şo =3,125 gr.

suyun donacağı bulunur. ··ıı,.

 437
16--27. Isı sığası 80 cal/derece olan bir bakır kalorimetre kabında 50 gr buz
bulunuyor. Sistem ilk önce O"C dedir. 100°c de ve 1 atm. basınç altında 12 gr
islim bu kalorimetreye gönderiliyor. Kalorimetre ve içindekilerin son sıcakbp ne-
dlr f ,

Kalorimetre kabının ve buzun aldığı ısıyı, buharın verdiği ısıya eşit-

liyerek sistemin son sıcaklığı olan t• yi bulahm. ·
mk. ek. At+mb. L+mb. c. At=m'L' +m'c. At'
ifadesinde mk. ck=30 cal/C', mb=50 gr, c=l· cal/gr.C', L=80 cal/gr,
m'=12 gr, L'=539 cal/gr, At=t-O=t·c ve At'=lOO-t°C değerlerini
yerine koyarsak
30 t+50X80+50 t=l2X539+12 (100--t)
92 t=3668

t= 3668 =39,87° C
92
bulunur.

16--28; Yan yüzleri termik olarak yalıtılmııı bir kap içinde 2100 gr su ve 200
gr buz bulunuyor. Bunların hepsinin sıcaklığı 0°0 dir. İçindeki su atmosfer basın­
cı altında kaynayan bir kazandan çıkan bir bo~unun ucu kalorimetredekl su içine
sokultiyor. Sistemln sıcaklığının 20°0 ye yükselmesi için kaç gram isllmln yo-
ğunlaıması gerekir? Kabın ısı sığasını ilımal edlnlz.

Suyun ve buzun aldığı ısı, buharın verdiği ısıya eşit olacaktır. Bu

eşitliği yazarak, yoğunlaşan buharın kütlesini bulalım.
m,u. Cıu At+mb. L+mb. C,u. At=m' L' +m' C,u. -6.t'
olur. Burada verilen m,u=2100 gr, m~=200 gr, L=80 cal/gr L'=539
cal/gr, At=20°C ve At'=100-20=80°C değerlerini yerine koyarsak,
,2100 X 20 + 200 X ~O+ 200 X 20 = m' X 539 + m' X 80
den, yoğunlaşan buharın kütlesi
, 62000
m = 619 100,16 gr, elde edilir.

16--29. 2 kg lık bir demir blok sıcaklığı 650"0 olan bir fırından , abmyor ve
O"O de bulunan büyük bir buz kalıbı üzerine konuyor•. Bu demir blok tarıı,fından
verilen bütün ısının bu buzu eritmeye harcandıfı _kabul edlldlifne göre ne kadar
buz erir?
438

Buzun aldığı ısı, demir blokun verdiği ısıya eşit olacağından

mb. L=md. cd. At den.

ffid, Cd • At
ffib= L

bulunur. ffi,ı=2 kg=2000 gr, cd=0,113 cal/gr.C L=80 cal/gr ve 0

,

.:1t=650°C değerleri yerine konulursa, eriyen buzun kütlesi

2000 X O,113 X 650

mb= 80 1836,25 gr. olur.

16-S0. Bir ev sıcak-su ısıtma sisteminde, su radyatörlere 600C (veya 140°F)

de geliyor _ve S7,8°C (veya 100°F) de ayrılıyor. Bu· sistem yerine, bir islim sistemi
alınacaktır. Burada atmosfer basıncı altındaki islim radyatörlerde yoğunlaşıyor ve
yoğunlaşan islim radyatörleri 82,2°0 (veya 180°F) de terk ediyor. Birinci tesiste
4M gr (veya 1 lb) sıcak suyun vermiş olduğu ısıyı ikincide kac gr (veya lb) islim
verebiJecektlr f

60°C deki 454 gr suyun 37;8°C ye düşmesiyle verdiği

Q=454X (60-37,8) =10078,8 cal dır.

Bu miktar ısıyı veren buhann miktarını bulalım. Buharın son sıcaklığı

82,2°C olduğuna göre,
mL+m .:1t=10078,Ş
mX539+m(100-82,2) =10078,8
ve buradan buharın kütlesi
10078,8
m = 556 ,8 18,10 gr.
olarak elde edilir.

16-81, Bir buz parçası, sükOnetten, 0°c de bulunan bir göl üzerine düşüyor
ve buzun yüzde birinin yarısı eriyor. Buzun düştüğü minimum yüksekliği hesap
ediniz.

Buzun h yüksekliğinde sahip olduğq potansiyel enerji, düştüğünde

ısı enerjisine dönüşüyor ve buzun 0,005 m miktarının erimesine neden
oluyor. Buz parçasının potansiyel enerjisi
 439

Ep=m (kg). g (m/sn 2) . h (m)=9,8. m. h joule={~m. h cal

eriyen buzun aldığı ısı

Q =0,005X 103 Xm (gr) X L=0,005X 103 XmX30=400 m cal

olduğundan, bunları eşitlersek

!'.fs- m. h = 400 m den.

h= 400X4,18 l'70, 6 m
9,8
elde edilir.

16-32. Sıcakhğı 25°0 olan bir kurşun merıninln son hızı ne kadar olmahdır ki
durduğu vakit ·hasıl olan ısı onu eritmeye tam olarak yetsin 'l

Kurşun merminin kütlesi m, son. hızı v olsun. ·Kurşunun erime nok-

tası 327,3°C, erime ısısı 5,86 cal/gr dır. Burada kurşunun kinetik ener-
jisinin ısı eşdeğeri, k,urşunun erimesi için gerekli ısıya eşit olmalıdır.
Kurşun merminin kinetik enerjisi,

1e-
-
E it= 21 m ( kg ) .v2(m / sn ) •
JOU 21 m.v2 · 4 ,118 ca.
I

merminin erimesi için gerekli ısı

Q=103 Xm (gr)XL+103 Xm (gr)XAt. c ise

bunları eşitlersek

1 1
2 mv2 • 4118 =103 XmXL+103 XmXcXAt
v 2 = (10 3 X L + 103 X C X At) X 4,18 X 2
v 2 = [103 X 5,86+ 103 X 0,031X (327,3'--25)] X 4,18X 2

v=356,84 m,rsn.
elde ederiz.
440
16--88. Suyun buharlaşma mısının tayin edilmesi deneyinde hazırlanmış olan
aşağıdaki değerler raporunu inceleyiniz.

Boş behcrin kütlesi 50 gram

Dolu beherin kütlesi 150 gram
Suyun kütlesi

Suyun ilk sıcaklığı

Suyun son sıcaklığı
Suyun sıcaklığındaki değişme

Su, beher ve yoğunlaşan

islimin kütlesi lMgram
Yoğunlaşan islimin kütlesi

Suyun Hesaplanan BubarJa§Dl&

18181

Yapılan deneyi izah ediniz. Rapordaki boş yerleri doldurunuz ve suyun ba-
harlaşmlsında bu değerleri kullanııuz. Deney hataları hakkında ne söyleyebllb:si-
niz?

Deneyin açıklaması : Suyun buharlaşma ısısını tayin etmek için

kaynamakta olan suyun buharı, içinde belii bir sıcaklıkt asu bulunan bir
kalorimetre kabına gönderilir. Gönderilen buhar, yoğunlaşır ve siste-
min sıcaklığını yükseltir.
Kalorimetre ve içindeki suyun aldığı ım, buharın verdiği ısıya eşit­
lenerek buharın yoğunlaşma ısısı bulunur. Problemin çözümünü aşağı­
daki boş yerleri doldurarak bulacağız.
Boş beherin kütlesi 50 gr.
Dolu beherin kütlesi 150 gr.
Suyun kütlesi 100 gr.

Suyun ilk sıcaklığı 25° C

Suyun son sıcaklığı 45° C
Suyun sıcaklığındaki değişme 20° C

Su, beher ve yoğunlaşan

buharın kütlesi 154 gr.
Yoğunlaşan buharın kütlesi 4 gr.
 441

Alman ısı=msu. C,u • .1.t=100XlX20=2000 cal.

Verilen ısı=mb. L+mb. c.u . .1.t'=4. L+4. 1. (100-45) =1 L+220 cal
bunları eşitlersek

4L+220=2000 den.
1780 ,
L=---=445 calıg-r.
4 .
elde edilir.
Deney hatası olarak; dışarıya kaçan ısılar için hiç bir tedbir alın­
maması ve beherin ısı sığasının ihmal edilmiş olması söylenebilir. Bu
nedenle hata % 17,6 ya kadar çıkmaktadır.

16-84. Biı:- «güneş evi» Din 1008x1()6 cal/(veya 4 milyon Btu) için bir depo
imkam vardır. Aşağıdaki kabullere göre bu depo lçln gereken hacını ka.rşılaştınnız.
(a) Bu ısı, 26,7°C (veya 80"F) olan bir mlıümum sıcaklıktan 48,9oC (veya 120cJ<')
olan bir maksimum sıcaklığa kadar ısıtılan suda depo ediliyor. (b) Isı, aynı sı­
caklık bölgesinde ısıtılan Glauber tuzu (Na,S04 • 10 ,H2 0) içinde depo ediliyor.

Glauber tuzunun özellikleri :

öz ısı (katı) 0,46 cal/gr, CJ<'(0,46 BtU./lb.F')
Öz ısı (sıvı) 0,68 cal/gr. · CJ<'(0,68 Btu/lb.F')·
Bağıl yoğunluk 1,6
Erime noktası s2,2°c (veya 90"F)
·Erııne ısısı 67,8 cal/gr (veya 104 Btu/lb).

Q=1008Xl06 cal ısıyı m gr su alarak sıcaklığını 26,TC den 48,9°C

ye çıkarıyor. Alman ve verilen ısıları eşitlersek
Q=m.uc.6.t den,
m u== ___g_ 1008 X ıos = 45,405 X 106 gr.
• C.6.t 1X(48,9-26,7)
elde edilir. Suyun yoğunluğu 1 gr/cm3 olduğunda, verilen ısıyı alan su-
yun hacmı
V.u=45,405X10 6 cm3 =45,405 m 3 olur.
Şimdi, aynı ısıyı alan Glauber tuzunun hacmını bulalım. Tuz 32,3°C de
erimektedir. Ohalde, önce, katı tuzun sıcaklığı erime sıcaklığına yükse-
lecek, sonra eriyecek ve sıvı hale gelen tuzun sıcaklığıda_ son sıcaklık
olan 48,9°C ye yükselecek Tuzun bıı işlemlerden geçerken aldığı ısı ve-
rilen ısıya eşit olacaktır. Bu eşitliği yazar~k tuzun kütlesiıti bulalım
442

Q=mıuz. Cka!ı Atı+mıuz L+mıuz• c., •• • At2 den

olur. Burada Ck=0,46 cal/gr:C C,=0,68 cal/gr.C0

,L=57,8 cal/gr, 0
,

Atı=32,2-26,7=5,5°C ve At2 =48,9-32,2=16,7°C değerlerini yerine ko-

yarsak
1008 X 106 1008 X 106
mtuz =-· · ----- ---·•-·-- -- -·-··--···---= ---- - · ·-- -=14,06X 106 gr.
.

0,46X5,5-;t-57,8+0,68X16,7 71,79
elde ederiz. Tuzun bağıl yoğunluğu 1,6 olduğuna göre hacım
.. ~

V _ 14,Q6 X 106 8,787X106 cm3 =8,787 m 3

t•JZ - 1,6

olur. Hacımların oranı ise,

Ytuz 8,787
---=-'-- 0,194 olur.
v.u 45,405

16-85. Ağırlığı 907 gr (veya 2· lb) olan yalıtılmış bir alüminyum kalorimetre
içinde 9072 gr (veya 20 lb) su bulunuyor. Su ve kalorimetrenin her ikisi de I0°C
(veya 50°F) dedir. OoC (veya S2°F) de 2268 gr (veya 5 lb) buz ile 100°C (veya
212°F) de 907 gr (veyi 2 lb) islim kalorimetredeki suya katıldığına göre sistemin
son sıcaklığı ne olur?

Sistemin son sıcaklığı t olsun. Verilen ve alına.n ısHan inceliyelim.

Buz, kalorimetre kabı, içindeki su ,sı alır. Buna karşın buhar ısı verir.
Bunları eşitliyelim.

(mkck+m,u)Atı +mi.. I,.+rnb. At2=m'L' +m' At3

olur. Burada, mk=907 gr, ck=0,217 cal/gr.°C, m.u=9072 gr, mb=2268
gr, L=80 cal/gr, m'=907 gr, At1 =t-l0°C, L'=539 cal/gr At:ı=t°C ve
At3 = 100-t°C değerlerini yerine · koyarsak ·
(907 X 0,217 +9072) (t-10) + 2268X 80+ 2268 t =907 X 539+ 907(100-t)
92158,82 t-92688,2+181440+2268t=579573-907 t
12443,82 t = 490821,2
t=39,H°C
elde ederiz..
 443

1G-S6. Bir maddenin c ısı sığası

c=a+bte

amprik denklemi ile veriliyor. Blll'ada a ve b, sabitler ve t, celslus sıcaklığıdır,

(a) Bu maddeden bir m kütlesinin sıcaklığını o•c den t"C ye yilkseltmek için
gerekil ısıyı hesap ediniz. (b) Bu maddenin 0°0 ile t•c arasındaki sıcaklık aralı;
ğındaki ortalama öz ısısı ne kadardır? ( c) Bu ortalama öz ısıyı, 0oC ile toC ara•
lığının ortasındaki bir sıcaklıkta gerçek öz ısı ile karşılaştırınız.

a) C ısınma ısısı sıcaklığın fonksiyonu olarak değişir ve

t2
Q= f mcdt
tı

ifadesi bize cismin sıcaklığının t 1 °C den tz°C yükselmesi halinde aldığı

ısıyıverir.
C=a+bt2 olarak veriliyor. Burada a ve b sabitler t ise Celsius sı­
caklığıdır. Buna göre,

sonucu bulunur.
b) Bu maddenin o•c ile t•c arasındaki ortalama öz ısısını c=a+bt 2
fonksiyonunun ortalama değerini hesap ederek bulunuz. Ortalama ısın­
ma ısısını C ile gösterirsek

c= t lOf o
t
ca+bt dt= 2) ~ [at+ br-ı
o
t

c= ! (at+ bt)=a+; t 2 (1)

olur.
0+t
c) o·c ile t°C nin ortasındaki sıcaklık 2 -~=-:ft •c d.
ır. Bu sı-

caklıktaki ısınma ısısını c=a+b t 2 ifadesinde t yerine t/2 koyarak bu-

 444

c=a+b 2 (_!_) 2
· 4 t
=a+-~ 2 (2)

olur. (1) ile (2) karşılaştırılırsa C> C olduğu görülür.

16--87. Mutlak sıfırın yakınında, çok alçak sıcaklıklarda, k&tılarm ö:ı: ll!lıları

c=k'J.'3
Debye denklemi ile verilir. Burada T, mutlak sıcaklık veya ·kelvin sıcaklığı, ve k,
farklı maddeler için fa.ı-klı olan, bir sabittir. (a) Bir katının m kütlesinin sıcaklı­
ğım 0°K den lO"K ye yükseltmek için gerekil ısıyı hesap ediniz. (b) Bu katının
0oıı;: lle lQoK arasındaki sıcaklık aralığındaki ortalama öz ısısını hesap edinl:ı:. (c)
lO"K ilk bir sıcaklıkta gerçek öz ıeıyı hesap ediniz.

c = k T 3 eşitliğine göre, ısınma ısısı sıcaklıkta değişmekte. Ohalde

gerekli ısıyı bulmak için
Tı

Q=f mcdT
Tı

ifadesinden yararlanacağız. m kütlesindeki katının sıcaklığını 0°K den

l0°K çıkarmak için gerekli ısı
10 10

Q= f mkT dT=mkl
3 !1 4
=~k • 104 =2500 mk
o o
olur.
b) 0°K ile 10°K arasındaki ortalama ısı

10 10

c -10=-o j
o
kT:ıdT = ı~ k [ ~4 J
o
k.10 4
10 • 4 _=250 k olur.

c) l0°K deki gerçek ısııima ısısını c = k T3 ifadesinde T yerine 10°K

koyarak buluruz.
c=k. 103=İ000 k dır.

lS-:-SS. Bir termik yalıtkan levhanın dik kesiti 100 cm~ , kalmlığı 2 cm ve
_tennlli lletkenllğl 2 x 10-4 cal/ıi. cm. C° dir. Karşılıkh ·yttzlerl arasındaki sıctıklık
farkı lOO°c olduğuna göre bir günde levha arasından ne kadar kalori akar?.
 445

Bir levhadan birim zamanda geçen ısı

A(t2-tı)
H=K
L
formülü ile bellidir. Belirli bir süre içinde levhadan geçen ısı mik-
tarı ise
A(t2-tı)
Q=HXzaman=K • ------Xzaman dır.
L
Buradan vcriien: K=2Xl0-4 cal/sn.cm.C0 , A=l00 cm 2 , L=2 cm
t2-tı=l00°C ve ziman=l gün=86400 sn. değerlerini yerine koyarsak
elde ederiz.
2 xıo-~x ıooxıoo
Q 2 . 86400=86400 cal elde ederiz.

16--89. Uzunluğu 18 cm ve dik kesiti 4 cm• olan bir bakır çubuğun bir ucu bir
islim banyosunda ve öteki ucu bir eriyen buz ve su karışımı içindedir. Çubuğun·
eğri yüzünden olan ısı kaybı ihmal edilebilir. (a} Çubuktaki ısı akımı şiddeti n~
kadardır 'l (b} Soğuk uçtan 4 cm uzakta bir noktadaki sıcaklık ne kadardır 'l

a) Isı akım şiddeti,

H=K ACtı-tı)
L
eşitliğinde, K=0,92 cal/sn. cm. c•. A=4 cm2 , L=18 cm, 1:ı=l00° ve
tı=O• değerlerini yerine koyarak bulabiliriz. Ohalde ısı akım şiddeti,

_0,92X4(100-0) 20 44
H-- l/
- v, ca sn.
. 18 . .
olur.
b) Levhada ısı akışı kararlı hal alınca, sıcaklık sı_cak uçtan soğuk
uca doğru düzgün olarak azalır ve her noktada sıcaklık sabit kalır. Sı-
caklık düzgün olarak azaldığına göre t 2 ~ tı her bir santimetrede sı­
caklığın ne kadar düştüğünü gösterir. Buna göre her cm. de sıcaklık
değişmesi (sıcaklık gradyanı).

t2-tı 100
L =18 c /cm 0
.,
446

olur. Soğuk uçtan 4 cm uzakt1;1,ki noktanın sıcaklığı

4X100
22,2° C
18
olur.

16-40. Isı kayıplarının öııJe.nmesi ·için yalıtılmış olan uzun bir çubuğun bir
ucu kaynayan suya (atmosfer basıncı altında) ve öteld ucu bir buz-su karışımına
sokulmuştur. Bu çubuğun 100 c·m· uzunluğu bakırdan (bir ucu. islimde) ve L 2
uzıınluğu çeliktendir (bir ucu buzd_;ı.). Çubuğun her ild kısmının da dik kesiti 5
~m• dir. Bir kararlı hal kuruldukt'aıi sonra bakır-çelik bağ yerinin sıcaklığı 60'C
dir. (a) Saniyede kaç kalori, islim banyosundan buz-su karışİmma akacaktır? (b)
L 2 uzunluğu ne kadardır?

a) Burada çubuk ısı

iletim katsayısı birbirinden farklı iki madde-
den yapılmıştır. İsJinibanyosundan buz-su karışımına saniyeden akan
ısı, bakırdan geçen ısıya eşittir. Buna göre

.: K.1 A (t 1- t )
H1 =
Lı

ifadesinde Kı=0,92 cal/sn. cm. C A=5 cm2, 0

, Lı=l00 cm, t 1 =100°C ve
tı = 60°C değerlerini yerine koyarsak

Hl =· 0,92X5 (100-60) l .
= ,84 ca1;sn
100
bulunur.
b) 100 cm. boyundaki bakırdan olan kısım 100°C de, boyu bilinmi-
yen (Lz) çelikten olan kısım 0°C dir. Kararlı hal kurulunca bakırdaki ısı
akım şiddeti, çeliğinkine eşit olacaktır. Buna göre

Hı=Hz
eşitliğini yazabiliriz.
K2 A (t-t2)
Hı den
L2
L2 = K2 A (t-t2)
Hı

olur. Burada K2=0,12 cal/sn. cm. C A:::::5 cm2, t=-'60°C t =0°C ve

0
, 2

Hı=l,84 cal/sn değerleri yerine konulursa, çeliğin boyu

 447

0,12X5X60
19,57 cm.
1,84
olur.

16-41. 2 m uzunluğunda bileşik bir· çubuk, çapı . 1 cm . olan bir dolu katı çelik
göbekle, bunu ~aran ve dış çapı 2 cm olan bir bakır kılıftan yapılmıştır. Çubu-
ğun dış yüzü termik olarak yalıtılmış, bir ucu 100°C de ve öteki ucu 0°c de
tutulmuştur. (a) Çubuktaki toplam ısı akımı şiddetini bulunuz. (b) Bunun ne
kadar bir kesri her madde tarafından taşınır?

a) Çubuktaki toplam ısı akım şiddeti, her iki çubuktaki ısı •akım
şiddetinin toplamına eşittir. Çelikteki ısı akım şiddeti Hı, bakırdan ısı
akım şiddeti H 2 ise toplam ısı akım şiddeti

H=Hı +H2 olur.

L=2 m, K 1 =0,12 cal/sn. cm. C'.',. t 2- t1=100°C ve
A1=ı1t rı 2 =3,14X (0,5) 2 =0,785 cm2
olduğuna göre, çeliğin ısı akım şiddeti

H -K Aı (t2-tı) 0,12X0,785X100 0,047 cal/sn.

ı- 1 2 200

bulunur. Aynı şekilde l¼=0,92 cal/sn. cm. C' ye

A 2 =!1t(rz2-rı2) =3,14[1,-(0,5)2] =3,14X0,75=2,355 cm2
olduğundan, bakınıi ısı akım şiddeti

H -K· Aı(t2 -t1) 0,92X2,355X190

2- 2 L 1,083 cal/sn.
200
olur. Toplam ısı akım şiddeti ise
H=0,047 +1,083=1,130 cal/sn dir.
0,047 1,083
b) 1,13 0,04 1,13 0,96

olduğundan, toplam ısının % 4 'u çelikten, % 96 'sı ise bakırdan geçer.

16-42. Bir yalıtıcı maddenin termik lletkenliğinln ölçülmesinde}µ bir tecrübi

metot, bu maddeden bir kutu yapmak ve bu kutu içinde bulunan ve kutunun içini,
dış yüzücününsıcaklığının yukarısında ölçtuen bir sıcaklıkta tutan bir elektrik ısı~
tıcısının girişgücünü ölçmektir. Varsayalım ki, böyle bir nlette,kutunun içini, dış
sıcaklığın 70°0 yukarısında tutmak için 120 watt lık bi!' giriş gücü gerekli olsun.
Kutunun toplam yüzeyi 25000 cm~ ve yan yüzünün kalınlığı 4 cm dir. Bu madde-
nin termik iletkenliğini bulunuz.

Bir maddenin ısı akım şiddeti ifadesi olan

H=K A(t2-t1).

. . L
den yararlanarak, maddenin termik iletkenlik katsayısı bulunur. Bu
eşitlikten

HL
K
A(t2-t1)
olur. Burada A=25000 cm2, t 2- t1 =70°C, L::::4 cm ve
H=120 watt=-:,~~- cal/sn=28,7 cal/sn değerlerini verine koyarsak

1,.. 28,7X4
0,656xıo- 4 cal/sn. cm c•
:..=25000X70
elde edilir.

16-48. Yan yüzeyi 5000 cm• ve kalınlığı 2 cm olan bir kab, içinde bir karıştı­
rıcı bulunan su ile doldurulmuştur. Yan yüzeylerin dış yüzü QôC sabit sıcakl:ğında
tutuluyor. Yan yüzlerin termik iletkenliği 0,000478 C.G.S. birbnidir ve kenarlar lle
köşelerin etkisi ihmal edilecektir. Karrştırıcıyı 1800 devir/dk lık bir açısa-1 hızla çe-
Virmek için gerekli gücün 100 watt olduğu bulunmuştur. Kaptaki suyun son kararlı
hal sıcaklığı ne kadar olacaktır! Karııtırıcmın bütün su kütlesini düzgün bir sı­
caklıktıı tuttuğunu kabul ediniz.

Kaptaki suyun sıcaklığı

Jen

olur. Burada L=2 cm, A=5000 cm2, K=478X10- 6 cal/sn. cm. c ve 0

 449

H=lOO watt=-f~l~ cal/sn=23,92. cal/sn değerlerini yerine koyarsak

t 23;92 x 2 20.c
2 -tı = 478xıo- 6 x5ooo = - ·
olur. t 1 =0°C olduğundan t 2 =20°C dir,

16-44. Kalınhğı ı',5 cm oliın çelik dipli - bir kazan sıcak bir soba üzerinde
bulunuyor. Kazanın dibinin yüzeyi 1500 cm• dir. Kazan içindeki su ıoo•c dedir ve
her 5 dakikada 750 gr su buharlaşmaktadır. Kazamn sobaya değen alt yüzünün
sıcaklığını bulunuz.

Buharlaşma ısısı 539. cal/gr olan 250 gr. suyun buharlaşması için
verilen ısı
Q=m. L=750X539=404250 cal
olur_. Bu ısı 5 dak=5X60=300 sn de alındığına göre, ısı akım şiddeti

H -- 404250
300
1347' 5 cal/sn.

değerindedir. Sistemin sıcaklığı

H=K A(t2 -tı) den bQlunur.

L
'HL
t2-ti= KA

üadesinde, L=l,5 cm, A=l500 cm2 K=0,12 cal/sn. cm. C° değerlerini

yerine koyarak
t •ı _ f347,5xı,5 11,23.c
2- ı- 0,12X1500
·bulunur. tı = 100° olduğundan

. ., t2=t1 +11,23°=100+11,23=111,23°C olur.

16--4lı. Yan yllzlerlnİnin yüzölçünıü

2 m• ve kahnlığı lS cm olan bir buz kutu-
su, termik 10-4 cal/s. cm. c• olan bir yalıtıcı maddeden yapıimııtır.
iletkenliği
Dış sıcakhk 20-C dir ve kutunun içerisi, buz_ .ile, lS°C de tutulacaktır. Eriyen buz
-kn~yn llS°C ~cakhkta terketmektedir. Buzun kilogramı 10 klll'll§ (veya 1 cent)
olduğuna göre buz kutusunun ı saat çalışmasmm maliyeti ne kadar olacaktır?

F. 29
 450
Kutuya birim zamanda giren ısı miktarı

H=K A(t2-tı)
L
olduğuna göre, l saat=3600 sn de giren ısı mfktan

Q=HX3600=K · A(t;::-tı). X3600 cal.

olur. K=10-• cal/sn. cm. C", A=2 m2 =2X104 cm2, L=5 cm, tı=5°C,
t2=20°C olduğundan kutuya giren ısı
Q 10-4 x2x10 4 X(20-5)X3600 _ 21600 cal (l)
5 -
olacaktır. 1 gr buzun eriyip, 15°C de su haline gelmesi için gerekli ısı

Q1 =1. L+l. at=l. 80+1. (15--0) =95 cal

-.. olduğundan (1) de verilen ısı miktarı

21600
m= 95 227,4 f!r.

buzu· eritir. 1 kgr buz 10 krş. olduğuna göre buz kutusunurı 1 saat
çalışmasının maliyeti 2,274 kuruş olur.
 BÔLÜM 17

TERMODlNAMtölN KANUNLARI

Isının Jlekanik Eşdeğeri. J.

. harca.nan iş (mekanik birim)
J= . ·--··
meydana gelen ısı (ısı birimleri)
.J =4,19 joule/kalori dir.
Sabit basınc altında. bir akışkanın yaptığı iş. Hacim değişme mik-
tarı ile basıncın çarpımına eşittir.
ݧ=P (V:r-V1) =PAV
ya da
!ş::::::P dV
olur.

Terımıdinamiğin birinci kanunu. Herhangi bir enerji . ısı enerJısıne

çevrilince, ya da tersi olursa, ısı enerjisi dönüştürülen enerjiye tamamen
eşittir.

Ayni zamanda dışa karşı .W işi yapabilen bir sisteme Q ısısını ve•
relim. Q> W ise Q-W farkı sistem içinde kalır ve aU iç enerji farkına
eşit olur.
Q-W=lıiU Q=AU+W
Isı verilirse Q artıdır; sistem iş yaparsa W artıdır.

Ga.zla.rda ısınma ısısL Bir gaz sabit hacim altında ısıtılırsa verilen
enerji yalnızca gazın iç enerjisine harcanır. Fakat gaz sabit basınç al-
tında ısıtılırsa gazın .hem iç enerjisi artar hem de ga.z bir dış iş yapar.
Bu nedenle gazların biri sabit hacim altında (ev) diğeri de sabit basın~.
altında (c) p olmak üzere. iki türlü ısınma ısısı vardır. Molekül ağırlığı
M olan bir .ideal gaz için
·olduğu gösterilebilir. R=genel gaz sabiti=1,99 kal/mol~C dir.
Kinetik gaz teorisine göre·
tek atomlu gazlarda c.=3/2 R/M
cp=5/2 R/M
iki atomlu gazlarda c.=5/2 R/M
cP=7/2 R/M
Ayrıca cp/c.=ıy ile tanımlanır.

Tek atomlu gazlarda y=5/3=1,67

Çift atomlu gazlarda y=7/5=1,40 dır.

Sabit basm~lı (izobar) ısıtma. m · kütlesinde biı- gaz sabit P basıncı

altında ısıtılırsa

Q=m cp (T2-T1) .&U=m c. (T2-T,)

W=Q-AU=m (cp-c.) (T2~T1)
W=P (Vıı--Vı)
olur.

Sabit hacimde ısıtma. Bu olayda

W=0 ; Q=AU=mc. (T2-Tı)
olur.

Sabit sıcaklıkta (izot.erm) ısıtma. Bu olayda AU =0 olacağı için

verilen ısı yalnızca W 'ye eşit olur. Q= W

Boyle-Mariotte Kanununa göre

Pı V,=P2 Vı olduğu için
V2
Q =W=PıVıln v=2,30 V2
P 1V 1 logV
, 1 1.
_eşitliği yazılır.

Adiabatik olay da Q=0 dır; yani hiç bir ısı işe, işte ısıya döiıt.§­
memiştir. Ohalde
Q=O=AU+W
ı.\U=-W
 453

Dışarıdan yapılan iş sistem.in iç enerjisini artınr, ya da sistem dı­

şanya iş yaparsa iç enerjisi azalır.
Adiabatik olayda
PıVı Y=P2V2 Y

T1Vıy-,-l=T2V2(-l

Y=cp/cv
eşitlikleri vardır.

Termodinamiğin ikinci kanunu. Bir ısı makinesinde, dış 1:>ir ~nerji

kaynağının yardıı:nı olmadıkça, soğuk kazandan sicak kazana ısı ver-
mek mümkün değildir. Başka· bir deyimle isı kendiliğinden daha sıcak
bir cisme geçemez.
Isı makinesinde en büyük verim.
Tı-T2
1}
Tı
ya da
11= Qı-Q2
Qı

Tı=Sıcak kazanın mutlak sıcaklık derecesi

T2 =Soğuk kazanın mutlak sicaklık derecesi
Qı =Sıcak ~azanın verdiği ısı

Qı= Soğuk kazana dönen ısı

PROBLEMLERİN ÇöztlMLERt
17-1. ilacını 458,6 cms (veya 0,0190 ftJ) olan 413,6 gr (veya ı lb) su, 22
kg/cm• (veya 309 ıb/imt) ltk sabit bir basmç altında 42,5 litre (veya 1,50 ftl)
lıacmında .lsllme çevriliyor. Ne kadar Joule (veya· ft. lb) Dk bir iş yapılır?
,

Su buhar haline geçerken hacını büyüdüğü" için dış basınca kal'§ı

bir işyapar. Basınç sabit olduğuna göre, bu •İ§
w=P.av
eşitliğiyle bulunur. Burada P=22 kg/cm2 =22X9,8X10 4 n/m2 ve hacım
değişmesi AV =42,5X103-4Ş3,6=42046,4 cm3 =42046,4Xl0-6 m 3 değer­
lerini yerine koyarsak iş,
w = 22 x 9,8 x 104 x 42046,4 x ıo- 6 = 90652 jou~e
· değerindedir.

17-2. Kalın bir keçe tabakası ile sarılmıı, olan bir sill.ndir içerisindeki bir gaz
çabucak sıkıştırılıyor ve sıcaklık birkaç derece yükseliyor. (a) Bir ısı iletimi var
ımdır? (b) lş yapılmış mıdır?

a) Sılindir kalın keçe t~bakası ile yalıtılmış olduğundan ısı iletimi

yoktur.
b) Gaz sıkıştırılmakla bir iş yapılmıştır.

17--3. Bir yanma deneyi, bir yakıt ve oksijen karışımını bir su b&nyosu ile çev-
rilmiş sabit bn.cımlı bir bomba içinde yakmak suretiyle yapılıyor. Deney süresinde
suyun sıcaklığımn yükseldiği gözleniyor. Yakıt ile oksijen karışımına sistem olarak
bakıldığına göre, (a) ısı iletilmiş ınldir?· (b) iş yapılmış mıdır? (c) :ı. u nun işareti
nedir'?

a) Sistem olarak yakıt oksijen karışımı alındığına göre, deney sü-

resinde suyun sıcaklığının yükselmesi, sistemden suya doğru bir ısı ile-
timi olduğunu gösterir.
b) Hacım sa.'bit kaldığından iş yapılmamıştır. yani .::lV =O olduğun­
dan W=P. av den W=O olur.
c) Sistem, suya verdiği ısı enerjisini kendi iç enerjisinden verdiği
için iç enerjisi azalmıştır. Sonuç olarak Llu<O dır.

17--4. İyi yalıtılı:ıış bir kaptaki bir sıvı düzglln _olmayarak 'kanştınlıyor ve bu-
mm için bir sıcaklık yükselmesine uğruyor. Bu sıvıya sistem olarak bakıldığına
göre, (a) ısı iletilmiş midir? (b) iş yapılmış mıdır,' (c) ~ u nıın işareti nedir? ·

a) Sistem iyi yalıtılmış oI<:tuğuna göre ısı iletimi yoktur.

b) Sıvının kanştırılm.asıyla bir iş yapılmıştır.

c) Sıvının sıcaklığı yükseldiğine göre iç. enerjisi artml§tır. .Au>O

dır.
 455

17-5. Akar suya daldınlmış bir dirençten bir elektrik akımı geçiyor. Söz ko-
nusu sistemin bu direnç olduğunu göz önüne alınız. (a) Bu direnç içine 'bir ısı
akışı var mıdır? (b) Su içine bir ısı akışı varmıdır? (c) İş yapılırmı? (d) Diren-
cin halinin değişmez kaldığını kabul ederek ·bu işleme birinci kanunu uygulayınız.

a) Direncin içine bir ısı akışı yoktur.

b) Su içine bir ısı akışı vardır.

c) Dirençten (sistemden) geçen elektrik akımı sistem üzerinde bir

iş yapmakta, yani, sisteme enerji vermektedir.
d) Sistemin halinde değişme olmadığını kabul edersek, termodina-
miğin birinci kanunu, bize sistem üzerinde yapılan işin suya iletilen ısı
miktarına· eşit olduğunu gösterir. Yaiıi ·

Q=u2-uı+w
ifadesinde ur--Uı=O olduğundan Q=w olur.

1'7--6. Bir işlemde bir sisteme 500 eal lik bir ısı veriliyor ve aynı zamanda 100.
joule'ltik bir iş yapılıyor, Sistemin iç enerjisindeki artma nedir?

Termodinamiğin I. kanununu uygularsak

·. Q=u2-uı+w ifadesinden
U:ı-Uı=Q-W

100
bulunur. Q=500 cal ve w=100 joule = =24 cal. değerlerini yerine
4,18
..
koyarsak.
U:ı-Uı=500-(-24) =524 cal
buluruz. Burada sisteme ısı verildiğinden Q > O ve sisteme karşı iş yapıl• .
dığından w < O olduğuna dikkat edilmelidir.

11-'J. Her hangi bir işlemde bir sisteme 156,4 k ca1 (veya 200 Btu) verlllyo:r
ve aynızamanda sistem· 'J,0S1 kg/cmıı (veya 100 lb/ln•) llk bir sabit dış basınca
karşı genişliyor. Sistemin iç enerjisi başlangıçta ve tilemin sonunda aynıdır. Sis•
temin hacmmdakİ artmayı bulunuz.

Termodinamiğin I. kanununu uygulayalım,

Q=Ur-Uı+W
456

ifadesind~, sistemin iç enerjisi değişmediğinden ur-Uı = O ve

Q=W=P. av (Basınç sabit)
olur. Bu eşitlikten hacını değişikliği

AV=_g_
p

dir. Burada Q=50,4 k cal=50,4Xl03 cal=50,4>(103 X4,18 joule ve

P=7,03 kg/cm 2 =7,03X9,8Xl0 4 nt/m2 değerlerini yerine koyarsak

AV=50,4Xl03X4,18 0,306 m3 bulunuz.

7,03X9,8X104

l '1-:8. Bir madde, l<endisini tekrar ilk haline geri getiren bir seri işlemlere
uğruyor. Bu çevrimdeki Q2 ısısı sistem tarafından soğuruluyor ve Q, ısısı atılıvor.
Yapılan net iş miktarı ne kadardır?

Sistem ilk haline döndüğünden iç enerjisinde bir değişme olmaz.

Yani
l,12-Uı = O dir. ve
Q=u2-uı+w ifadesi Q==w
Şeklini alır. Yani, madde tarafından alınan net ısı yapılan net iş mik-
tarına eşit olur. Buna göre
Q2-Qı=W

Sonucu eıae edilir. Qz > Q1 dir.

1'1-9. Bir icat edici (mucit) kendi yakıt deposundan 25200 k cal (veya 100000
Btu) alan ve egzozundan 6800 k cal (veya 25000 Btu) atan· ve 25 kw-saatlık me-
kanik ·bir lş hasıl eden blr makinegeliştirmlş olduğun~ . iddia ediyor. Bu makinenin
pazara çıkarıhnası (satışa çıkanhnası) için para yatınlmasım tavsiye edermisiniz?

önce, bu makinanın verimini hesap edelim. İdeal verim

TJ= Qı-Q2 25200- 630~_ = O ....50
Qı 25200 ,,

olur. Yani böyle bir makina~ı en büyük verimi 0,75 dir. Şimdi verimi
bir de
 457

TJ = _alman en(l_rji ·-
verilen enerji

tanımına göre hesap edelim.

Alınan enerji=25 kw-saat=25X3600X1000 joule=9X10 7 joule
verilen enerji= 25200 k col = 25200 X 103 X 4,18 joule = 1053,36 X 10 5 joule
olduğuna göre
9X10 7
1) = ·-- - -.. -------=o ' 854
1053,36 X 105 ·

bulunur. Mucidimizin makinasında pratik verim, ideal verimden daha

büyük bulunmaktadır. Bu mümkün olamayacağından proje geçerli bir
proje değildir.

17-10. Yan yüzleri rijit olan ve asbestle kaplanmış bulunan bir kab bir ya•
lıtıcıbölme ile iki kısma bölünmiiştür. Bir bölmede, T sıcaklığında· ve p basıncında
bir gaz vardır. Diğer bölmede T sıcaklığında ve p' basıncı altında bir gaz vardır.
Böbne kaldırılıyor. Bu hale termodinamiğin birinci kanununun tatbik cclilmesiyle
nasıl bir sonuç çıkarılabilir?

Kab sistem olarak alalım ve termodinamiğin I. kanununu uygula-

yalım. Kap, yalıtılmış olduğundan ısı alış verişi olmaz Q=0 dır. Kap
rijit olduğundan hacmi değ-işmez, w=0 dir. Bunların sonucu olarak,
kap içindeki bölme kaldırınca sistemin iç enerjisinde de bir değişme
beklenemez, U2=Uı dir.

17,-11. Bir hidrojen ve oksijen kanşımı -yalıtılmış rijlt bir kab içine kapatılı­
yor ve bir kıvılcımla patlatdıyor. Sıcaklık ve basıncın her .ikisi ele önemli miktarda
artıyor. Kıvılcımın kendisi tarafından temin edilmiş olan l,iiı;iik _enerji miktarı ih-
mal edildigino göre bu hale termodinamiğin biı:-ind lmııununun tatbik edilme,;lylo
nasıl bir sonuç çıkanlabilir?

Hidrojen ve Oksijen karışımı yalıtılmış,· rijit bir kap içinde buiun-

duğundan Q=0 ve w=0 dır. Kıvılcımın temin edeceği enerJi ihmal edil-
diğine göre sistemin iç enerjisinde de bir değişme olmaz; ve

U:i=Uı olur.

17-12. Su 2 atmosferlik bir basınç altında kaynatıldığı vakit buharlaşma ısısı

525,6 cal/gr · (veya 946 Btu/lb) ve kaynama noktası 122,2°C (veya Z50'F) dir
458

458,6 gr (veya 1 lb) islimin. kapladığı hacını 806,5 litre (veya 14 ft3) ve 453,6 gr
(veya 1 lb) suyun kapladığı hacım0,481 llire (veya 0,017 ft3) dlr. (a) Bu sıcaklıkta
453,6 gr (veya 1 Ih) islim teşekktll ettiği vakit dıı, i§i joule (veya ft. lb) ve k cal
(vey& Btu) cinsinden hesap edlnlz. (b) k cal (veya Btu) cinsinden ic cnerjldek!
artmayı l:!.ıısap ediniz.

a) Suyun buharlaşması süresinde dış bas11Lca karşı yapılan iş

W=P(Vbuhar-Vsu)
eşitliğinden
hesap edilir. Burada verilen P=2 atm=2X1,013Xl0 5n/m2 ve
vbUhar-Vsu=396,5-0,481=396,02 lt~0,39602 m 3 değerlerini yerine ko-
yarsak
w=2Xl,013X10 5 X0,39602=80234 joule bulunur.
b) İç enerjideki artma
U:r-Uı=Q-w=m. I.r-w
. 80284
dır. m=453,6 gr , L=525,6 cal/gr ve W=80234 Joule = 4 ,JS caJ
=19194,7 cal değerlerini yerine koyarsak, iç enerji değişim.t
U2-Uı = 453,6 X525,6-19194, 7 = 238412,2-19194, 7 = 219217,5 cal
u,.-u 1 == 219,2 .K cal olur.

17-:-18. Bir sistem, Şek •. 17-1 degörüldüğii. gibi, abc yolu boyunca a. halinden b
haline götürüldüğü vakit slstem_e 20161,) cıi.l (veya 80 Btu) giriyor ve 7560 cal (ve-
ya 80 Btu) lik bir iş yapılıyor. (a) İş 2520 cal (veya 10 Btu) olursa adb yolu bo-
yunca sisteme ne kadar bir ısı girer? (b) Sistem bir eğri yol boyunca b den a ya
geri göndiiğü vakit iş 5040 cal (veya 20 Btu) oluyor. Sistem ısımı alır, yoks:ı. ısı­
mı verir? Bu ısının miktarı ne kadardır? (c.) Ua=O ve U =10080 cal (veya 40
Btu) olursa, ad ve db iıtlemlerinde soğurulan ısıyı bulunuz.
p

Şek. 17~1
 459

a) Önce, a halinden b haline geçince sistemin iç enerjisindeki art-

ma miktarını bulalım.
Q=Ub-u.. +w dan
ub-u., = Q-w = 20160-7560 = 12600 cal
olur. Sistem adb yolu ile b haline geldiğinde 2520 cal. lik iş yapılmıştır.
· Bu değişmede
Q = ub-u., + w = 12600 + 2520 = 15120 cal
lik ısı sisteme akmıştır.

b) Sistem b halinden a haline eğri yol boyunca dönerse iç enerJ1sı

azalır. Hacmi de küçüleceğinden sisteme karşı bir iş yapılmıştır. Buna
göre
Q= u:ı-ub-w =-12600-5040 =-17640 cal.
bulunur. Sistem 17640 cal. ısı yayar.
c) u.,=0 ise ub-U..=12600 cal den Ub=12600 cal. bulunur. adb yo-
lu boyunca yapılan işin 2520 cal. olduğunu biliyoruz. Bu iş a halinden d
haline geçinceye kadar yapılmıştır. db yolu boyunca hacım değişmediğin­
den iş sıfırdır. O halde
Q~d = lld-Ua +w ad= 10080 + 2520 = 12600· cal ve
Qdb= ub-ud+o=12eoo-1obso=252-0 caı
absorblanır. .

17-14. Dik kesiti 9Ş cmz (veya 0,1 ftz) olı:ı.n çelik blr slllndir içinde 11,S litre
(veya 0,4 ft!) gliserin bulunuyor. Bu slllndire, sıkıca alıştırılmış ve 2721,6 kg (ve-
ya 6000 lb) ilk bir ytlk taşıyan bir piston takılmıştır. Sistemin sıcaklığı 15,6°C den
71,1°C (veya 6O°F den 16O0F) ye yükseltiliyor. Çelik sllimlirin genişlemesini ihmal
ediniz. (a) Gliserinin hacmmdakl artmayı, (b) 2721,6 kg (veya 6000 lb) ilk kuv-
vetin mekanik işini, (c) gllserlne katılan ıs, miktarını (gliserinin <iz ısısı=0,58 cal/gr.
C 0 = 0,58 Btu/lb. F"), ( d) gliserinin iç ene:::-jisindekl değişmeyi bulunuz.

a) Sıcaklığın değişmesi ile gliserin hacmindeki artma

t:..V=V -~· At
eşitliğinden bulunur. Burada V=ll,3 lt, ~=0,485X10- 3 (C°)- 1 ve
t:..t=55,5°C değerleri yerine konulursa
AV=11,3X0,485X10- 3 X55,5=0,30421t=304,2 cm3
bulunur.
b) w=F. S den işi hesap edelim.
460

AV 304,2
F=m. g=2721;6X9,8=26671,7 nt ve s = ~ 3,27 cm
93
s=3,27xıo- 2 m olduğundan.

w = 2~671, 7 X 3,27 X 10- 2 = 827,i6 joule ol ur.

c) Gliserinin aldığı ısı miktarı

Q=m. C. at dir.
m=v p=11,3X103X1,26=14238 gr , c=0,58 cal/gr.c• ve ~t=55,5"C
olduğuna göre
Q=14238X0,58X55,5=458321 cal. dir.

.
d) Gliserinin iç enerjisindeki artma miktan
827,16
U2-Uı=Q-w=458321 458123 cal •
. 4,18
olur.

17-15. Bir Otto çevriminin verimi % 50 ve y = 1,50 dlr•. Sıkııtırma oranı ne

kadardır?

Bir otto cevriminde

verim %=10t~ (+,)Y-l)

dir. Veriler yerine konursa

50=100(1- (+,)ı,s-ı)
1

veya bulunur.

17-16. Yüksek sıcaklıktaki ısı deposu 127°0 de bulunan bir Carnot makinesi,
ber çevrimde, .bu sı()aklıkta ıoo caı ısı alıyor ve alçak sıcaklıktaki ısı deposuna 80
cal veriyor. Bu son ısı deposunun sıcaklığını bulunuz
 461

Bir carnot makinasında

Qı Tı
Q2 ='İÇ
dir. Qı=l00 cal , Q2=80 cal ve T 1 =127+273=400°K değel'lerini yerine_
koyarsak.
Q2 80 •
T2=T1 • Qı =400 · l00 =320 K

veya tı=Tz-273=320-273=.47°C buluruz

17-1'1~ Alçak sıcaklıktaki ısı deposu 1°C de bulunan bir Carnot makinesinin
_verimi %40 dır. Bu verimin %50 ye çıkarılması arzu ediliyor, Yüksek sıcaklıktaki
uı deposunun sıcaklığının kaç derece artırılması gerekir?

Bir Carnot makinasında teorik verim

1) - Tı-T2 (1)
- 'İ'ı

~- T 1 , mak kaynağın, T2 soğuk kaynağın sıcaklığını kelvin. cinsinden

ifade eder. ·
Önce verim %40 iken sıcak kaynağın T1 sıcaklığını bulalım.

T2=7 +273=280°K dir. (1) e göre

40- Tı-280
100 = Tı·

Tı=l 4 00=466,66°K bulunur.

3
Verimin %50 olması halinde, sıcak kaynağın Tı' ~ıcaklığı

50 T'1 -:- 280

100 T'1 egi:tliğinden

Tı'=560°K

bulunur. O halde verimi %50'ye çıkartmak için sıcak kaynağın sıcaklı­

ğını
T,'.:_T,=560°-466,66=93,33°K
yükseltmek gerekir.
462

17-18. Bir Carnot makinesi 400°:K ve soo•K aıcakhkJarında bulunan Jkl ısı de-
posu arasında çaiıııyor. (a) Her çevrimde makine 400°:K dald ısı deposundan 1200
cal ısı alırsa SOO"K dakl ısı depos~ kB9 kalori verir? (b) Bu makine ,bir buz
dolabı gibi, tersine çalıprsa ve SOO°K da.ki ısı deposundan 1200 cal ısı ıı.Iıraa 400°K
dakl ısı deposuna kB9 kalori verlr'l (c} Probl801ln (b) ı,ıkkındakl buz dolabım ça-
Jıııtırmak için· gerekil mekanik iş dotrudaıı dofnıya uıya çevrl]mlo olsaydı kB9
kalori husule gelecekti 'l

Qı ~1
~=rr;-den,

T2
Q2=Qı~

dir. Burada Q1 =1200 cal, T 1 =400°K ve·Ts=300°K değerlerini yerine k<r

yarsak
300
Q2 =1200 · 400 =900 cal.

=
bulunur.
b) Yine aynı formülden, soğutucu sıcak ko.ynağa.

Qı=Q~ · ~: =1200 · =1600 cal.

ısı verir.
c) Soğutucunun ça.lışabilınesi için gerekli mekanik enerjinin ısı kar-
şılığı
W=Qı~=1600-1200=400 cal. dır.

17-19. Aşağıdaki çevrlml bir atomlu ideal bir gazla ~ . ~ Wr maki-

nenin verimi nedir? c.,=S cal/gr. moL C° olsım. (a) P 0 , V 11 , -r_ da baimıan n mol
ile başlams. (b) Sabit hacımda 2p0 , V 0 a değişme. (c) Sahlt tıaıımo .a.liuıda 2p1 ,J
2V0 a değişme. (d) Sabit hacımda p 01 2V8 a değişme. (e) Ssbit basınç al!tmda p 8 ,
V 0 l değişme.

Bir atomlu gazlarda

Cp_ 5
Cv-3
olduğundan Cv=3 cal/gr. mol. C' olursa cP=5 cal/gr. mol. C' olur. Ga-
zın uğradığı değişmeler ve sıcaklıkların nasıl hesap edildiği aşağıda gös-
terilmiştir.
 463

(1) Po Vo To
(2) 2Po Vo 2To (Vo sabit ; Po, To ile orantılı)

(3) 2P0 2Vo 4To (Po sabit ; Vo, To ile orantılı)

(4) Po 2Vo 2T0 (V0 sabit·; Po, To ile orantılı)

(5) Po Vo To .(Po sabit ; V 0, To ile orantılı)

(1) halinden (2) haline geçerken gaza verilen isı

Q 1 =mcvAT=mc.(2To-T0)=mcvTo
(2) haline.en (3) haline geçerken gaza verilen ısı
.0:ı=mcpAT=mcp(4-To-2T0)=mcp2T0
(3) halinden ( 4) haline geçerken gazın verdiği ısı
Q3=mcvAT=mc.(4To-2T0)=mcv2To
(4) halinden (5) haline geçerken gazın verdiği ıs1

Q4=mcpAT=mcp(2To-T0)=mcpTo
olur. Bu cevrimin verimi
(Qı+Q2)-(Qs+Q4)
'l)
Qı+Q2

'll= mcvT0 +mcp2To-mcv2T0 -mc,To

mcvT0 +mcp2~0

'l)
Cv+2cp-2C,-Cp _ Cp-Cv
c.+2cp - c.+2c;
5-3 2 f
'l)
3+2. 5 =13=%lS
olur.

l'f-20. Bir Carnot buz dolabı (soğutucu) OOC deki sudan ısı alıyor ve bu ısıyı
27°0 bir sıcaklıkta bir odaya atıyor. O"C de 100 · kg su .0°C de buza. çevrilecektir.
(a) Kaç kalorlllk ısı odaya atıhr'l (b) Joule cinsinden gerekli iş ne kadardır?

a) o•c de 100 kgr. suyu o•c de 100 .kg; }?uz yapmak için gerekli ısı

Qı=m. L=100000X80=8Xl06 cal.

dır. Şoğutucu, soğuk kaynaktan .bu ki!,dar ısı alacaktır. Odaya verdiği
ısı
464

~=_'.&_den Qz=Qı·-~
Q2 T2 Tı

dir. T 1 =273°K , T2=300°K olduğuna göre,

300 ,
Q2=8.l06 • 273 =8,79X106 cal olur.

b) Bir soğutucuda
· Qz=Qı+W dır. Buradan
w=Q2-Q1 _:_8,79x106-8X106 =0,79X106 cal
=0,79X106X4,18 joule=3,3X106 joule
bulunur.

17-21. Bir sUlndlr lclde z um

ilk bir lıaımıç altında bava vardır. Silindirin
lıııcmı S litre ve Blcakhk IOO"K dır. Havaya aıağıdakl işlemler yaptınlmıştır :·

(1) Sabit basmç altında IWK :,a kadar ısıtma.

(2) Sabit hacım altında 2WK :,a kadar soğutma.

(8) Sabit basmç altında l&O°K ya kadar sotutma.
(4) Sabit hacım altında soo•K ya- kadar ııııtma.

(a) Her işlemin sonuıula p ve V nfn -yıca değerlerlııl vererek -her işlemi bir
p-V diyagramı üzerinde g-te~
(b) Gaz tarafından yapılan net ql lııesap edlıılz.
p

2at ·----EJ
A B

1at -----Ö 1 : C

''
1
'
3 5 V

Şek. 17---'-2

Dikkat edilirse silindir içindeki _hava bir takım değişikliklere uğra­

dıktan sonra ilk haline dönmüş, yani bir çevrimi tamamlamıştır. Her
işlemde basınç veya bacımdan biri sabit kaldığından, diğeri Gay-Lussak
kanununa göre mutlak sıcaklıkla ora11:tılı olacaktır. Yani her· işlemde
değişen basınç veya hacım __ ... , ..
 465
Pı Tı
(1) veya---=-·-- (2)
P2 T2
formüllerinden biriyle hesap edilir. Havanın iik hali (1) V 1 :::::3 it ,
=
T ı 300°K (Diyagramda. A noktası) P = 2 atın. sabit ·basınç altında. sı­
caklık T2=500°K çıktığınd~ hacım.

T2 500 .
V2=Vı,:r;-=3 , 300 =5 it.

olur. Birinci işlemden sonra gazın hali (2) P 1 =2 atm, T,::,:500°!{ (Di-
yagarmda R noktan) V=5 lit. sabit hacım altında sıcaklık T 2 =250"K
düştüğünde havanın basincı

P2=Pı Jı_=2
Tı
· 250 =1 atm.
500
olur. Bu işlemden sonra gazın hali
(3) Vı=5 lt ~ T 1 =250°K (diyagramda c noktası) P=l atm. sabit basınç
altında sıcaklık T 2 =150°K ne düşerse havanın hacını
T2 150 ·
V2=Vı·-T 1 =5 · 250 =3 lt.
olur.
(4) Pı=l atın, T 1 :::::150°K (diyagramda o noktası) v=3 lt. sabit ha-
cımda. sıcaklık · T:ı = 300°K ne çıktığında basınç
T2 300
Pı·=p,, Tı =1 · 150 =2 atm. ·

olur. ve yine A noktasının şartlanna varılır.

b) Gaz tarafından yapılan net iş

w=ABCD nin alanı=2xl0- 3 Xl,013X10 5 =202,6 joule .

bulunur.

17-22. Problem 1'7-21 deki değerler için (a) sllindlr içindeki bavaıwı nıole­
klll-gram sayısını bulunuz. (b) Hava için, 0n='7 cal/gr..mol. O- ve C.,.=6 cal/gr.
moL o- dlr. (1) ve (4) işlemlerinde Bllindlre giren toplam ııuyı bulunuz. Cevabı
kalori clıuıinden ifade ediniz. (c) Bir mı makinesi olarak bu tertibin verimi nedirf

a) Gazın genel denklemi

466
pV=nRT den
n= pV
RT
dir. Burada p=2 at=2Xl,ol3·x106 din/cm2=2,026Xl0 6 din/cm2 V=3
lt=3X103 cm3 , R=8,317X10 7 erg/gr. mal. K" ve T=300° K değerini
yerine koyara~
2,206 X 106 X 3 X 103
n· 8,317X10 7 X300· =.0,265 mol.

b) (1) işleminde gaz sabıt basınçta 300°K den 500°k'e kadar ısıtı­
lıyor. Silindire giren ısı
Qı=n. Cp. At=0,265X7X200=371 cal
( 4) işleminde gaz sabit hacımda 150°K den 300°K'e kadar ısıtılıyor. Si-
lindire . giren ısı

Q4=n CuAt=0,235X5X150=198.75 cai dır.

Qtop.=Q 1 XQ4=371+198,75=569,75 cal dır.

c) Q silindire giren ısıyı, Q' silindirden çıkan ısıyi gösterdiğine gö-

re, bu çevrimde verim
Q-Q' (1)
Q
dir. (b) de Q=569,75 cal olarak bulduk. Şimdi Q' 'yi hesap edelim. Q',
(2) ve (3) işlemlerinde verilen sıvıların toplamıdır. Ohalde
Q' = O,265 X 5x 250 + O,265 X 7 X 100 = 516, 75 cal.
olur. Bu değerler (1) de yerine konulursa verim,
'l'l= 569,75-516,75 %9,3 bulunur.
569,75

1'7-23. (a)-10°O deki bir ısı deposundan ısı ~ıkaran ve SO"C deki bir ısı de-
posuna ısı .veren bir Carnot soğutucusunuıi işleme katsayıs me kadardır? (b) Al-
çak sıcakhktald ısı deposundan _45360 gr (veya .100 lb) buzu eritmek için gerekli
ısıya eşit bir ısı miktarı .çıkarmak için soğutucuya kaç kw-saat enerjinin ·verilmesi
gerekecektir•. (c) 50 (5 cent) kuru!l/kw-saat fiyatla, bu enerjinin tutan ne kadar
olacaktır? ·

a) Bir Carnot soğutucusunda

 467

t
. 1eme
ış
Qı Qı Tı
k. a t sayısı=--=-----=-----
w Q2-Qı T2-'l'ı

T 1 =-10+273=263° K ve T 2 =30+273=303° K. olduğundan.

. 1e
ış . k atsayısı:;= 303263
t me _ 263 6, 5'"'5
, o Iur.
.

b) 45360 gı:. buzu eritmek için gerekli ısı

Qı=m. L=45360X80=3628800 cai

dır. Bu kadar ısıyı soğuk kaynaktan almak için gerekli mekanik enerji
olur.

3628800 = 551908 cal

6,575
=551908X4,18 joule=2306975,4 joule.
2306975,4
= . 36 xıos. kw-saat=0,64 kw-saat.

c) Kw-saati ·50 krş. olduğuna göre

enerji bedeli=0,64X50=32 krş olur.
 BÖLÜM 18

İDEAL GAZ VE MADDENİN ATOMİK GORÜNÜŞti

Gaz Kanunlan. Gazlar, katı ve sıvılara bakınca daha kolay sıkış­

tırılabilirlcr
ve daha kolay genleşirler.
Yeteri kadar düşük basınç ve yüksek sıcaklıkta bütün gazlar aşa­
ğıda ifade edilen üç kanuna uyarlar. Bu kanunlara uyan gazlara ideal
gaz ya da mükemmel gaz denir. Bu nedenle gaz kanunlarına da ideal
gaz kanunları denir.

Boyl&-Ma.riott.e Kanunu. Sıcaklık . derecesi değişmemek şartı ile bir

ideal gazda ba.sınç ile hacim çarp~mı sabittir.
(1) p v=sabit (1)

Charles Kanunu. Sabit basınç altında ideal gazın. genleşme katsa-

yısı 1/273 dür. Yani
. ( 1, )
Vı=Vo 1+ 273 t = 273
V 0
(273+t) (2)

=kıT

Gay~Lussac Kanunu. Sabit hacim altında bir ideal gazın basınç gen-
leşme kat sayısı 1/273 dür. Yani her °C tierecesi içiiı basıncı 1/273 kat
artar.

(3)

Kelvin ya da mutlak termodinamik sıcak ölçeği. Denklem (2) ve

(3) den sıfırı -273°C olan bir sıcak ölçeği çıkarılabilir. Buna Kelvin
sıcaklık dereces• °K adı verilir.

°K::::::21a+·c
o·c=273°K ; 2o·c=293°K

-ao·c=243°K. o·x=-21a·c
 469

örneklerinde olduğu gibi -273°C sıcaklık derecesinde gazın hacmi sıfır

olması gerekir. Bunun anlamı bu sıcaklıkta hiç bir cismin gaz olarak
bulunamayacağıdır. Bu sıcaklığa mutlak sıfır denir.

Genel gaz kanunu. Verilen bir miktar gaz için ideal gaz kanunla-
rından

Pı Vı P2 V2 b"t
---=sa ı (4)
Tı T2
çıkarılabilir.

Ayrıca p . yoğunluğu hacim iie ters orantılı olduğu için

Pı ·
sabit (5)
Pı Tı

d.enklemi çıkarılabilir.

Genel gaz sa.biti. Verilen gaz miktarı bir mol gram ise sabit sayı
R ile gösterilir ve genel gaz denklemi
PV=RT (6)

yazılabilir.

Bir gram gaz için

1 (7)
PV= M--'RT

m gram gaz için ise

m (8)
PV= M RT=nRT

denklemleri elde edilir.

Bir mol gram gazın hacmi 273°K de ve bir atmosfer basınçta 22,4
litredir. Ohalde
R= PV =1 atmX22,4 l
nT 1 mol X 273°K
l atm
=0,0821 "K mo.
l

=0,0821 lt. atm. °K-1 moı- 1

470

ya da R için ı:ı.yni yöntemle

R=8 31 joule
' °K mol
değeri ·elde edilir.

Da.'i.ton Kanunu. Bir gaz karışımının toplam basıncı gazın bileşen­

lerinin kısmi basınçları toplamına eşittir. Her bileşenin kısmi basıncı ise,
bu kısmi gazı.µ yalnız başına tüm hacımde yalnız başına bulunması ha-
linde sahip olacağı basınçtır. ·
Kinetik ga,z teorisi. Maddeler sürekli hareket halinde bulunan mo-
leküllerden oluşmuştur. Gazların bulunduklan kabların çeperlerine yap-
tıklan basınç, moleküllere bu çeperi çarpmalarından meydana gelir. Bu
basınç, İmpuls-momentum teoreminden

P = 3l -
Nmıv 2 = (1/3)pvı
-

ı,eklinde ifade edilir.

N = Birim hacimdeki molekül sayısı

V 2 =~leküllerin hız kareleri ortalaması

p = Gazın yoğunluğu

PV=nRT ve PV=ı'n

denklemlerini kullanmak suretiyle

1
yada 2 mv1 =(3/2) nRT
1/2 mv•=Ortalama kinetik enerji.

Bti enerji mutlak sıcaklık derecesi ile orantılıdır.

Kare orta.laması kökü. Bir gaz içindeki hız, moleküllerin· hız. kare-
leri ortalamasının kare köküne eşit olur. Bu değer P= (1/3)pv2 eşitli­
ğinden pulunur.

Avogadro IDpotezi. Ayni şartlar altm<1ı. ayni hacımdaki bütün gaz-

larda molekül sayısı aynidir. Bu sonuç
 471

çıkarılabilir. Zira ayni şartlarda P, sıcaklık derecesi ve m 1v 2 sabit kala-

caktır. Bu nedenle N sayılan da ayni olur.
Bir nıol gram cisim 6,02X10 23 saYlJ:!lına Avogadro (Losc~dt) sa-
yısı denir.

Maxwell · dağılımı. Kinetik enerjileri oda sıcaklığına tekabül eden

enerjide olan gaz· moleküllerinin hızlarına göre da~ı Maxwell dağılı­
mı denklemi ile verilir. Bu denklem
mvl
-·AN
- - =4- ( -M-) : v 2 e.
312 --2.ttT Av
N ,/ic 2R'.1'
şeklindedir.

En muhf;emel hız. Vm, hız d~ğılımmm maximum değerine tekabül

eden hızdır.

Vm=V ~ Vkök=v ~ XVv2 _

OrtaJama hız v, Maxwell hızlar dağılımının verdiği ortalama hız­
dır.

=• /3RT
V M
Mikroskobik f;esir kesidi a. Bir molekülün çarpışma olayı için gös- •
terdiği olasılık, ya da bu: olay için teşkil edeceği hedef yüzeyi ölçü bi"'.
rimi ba.rıı dır.

'Makroskobik ·f;esir kesidi ve ortalama serbest yol. Makroskopik te-

sir kesidi l':· mikroskopik tesir kesidi a nm bir crn3 hacimde bulunan mo-
lekül sayisı ile çarpımıdır.

birimi c~-ı dir.

472

L=A.=~
l:

ifadesine de ortalama serbest yol denir.

PROBLEMLERİN ÇÖZÜl'ıfLERİ

18--1, Bir tank içinde, mutlak basıncı 188 x 103 N /ms ·(veya 20 lb/ln.r) ve sı­
cakJıfı 4,4°0 (veya 40-F) olan 42,G lltre (veya ı,ıs ftl) azot vardır. Bu hacnn
.&25 litreye (veya 15 ftJ) çıkarsa ve •.ıcakhk 22'7°0 ye (veya 440-F) yl.ikııellrse ba-
•ınsı ne kadar olacaktır f

Gazların genel denklem.ini

- -1 =P2V
PıV -- 2
şe
kl'·d
ın e
,.
yaza.rsa;ı::
Tı T2
Vı T2
P2=P1-- - -
V2 Tı
olur. Burada Pı=138X103 nt/m2 , V1 =42,5 lt, V2 =425 lt,
T 1 =4,4+273=277,4"K ve 'F2=227 +273=500°K
değerleri yerine konulursa

P 2= 1. 38 xı Q3 · _42,5 500 4 9 103 n t/ m 2

425 · 2,, 7 , 4 =2 ., x
bulunur.

18-2. Hacmı 67 lltre (2 ftJ) olan bir tnnk, ıncaklıJi 47°0 iken alet basıncı
414Xl03 N/m• (60 lb/ln•) olan oksijen ile do!udtll', Illr müılılet sonra, bir kaçırma
■ebeblyle, alet basıncı S45x103 N/m~ (50 lb/in•) ye iniyor ve sıcaklık 2'7°0 ye
dtteüyor, (a) Birinci takım eartlar altında tanktaki oksJJenin kütlesini, (b) Dıearı
kaçmıf olan oksijenin miktarım b'Qlunuz.

a) Gazların genel,, denklemini

PV=: RT şeklinde yazarsak,

M
m=PV RT
 473

olur. P 1 =414X103 nt/m 2 =414X10• din/cm2, V 1 = 57 lt = 57 >< 1,~; cm3,

M=32 gr, R=8,317X10 7 erg/gr. mol. K ve T,=47 +273=320CK
0

olduğur,a göre, tanktaki oksijenin kütlesi

olur.

b) Kaçaktan sonra, tankta kalan oksijenin· kütlesi

M
m2=P2 V2RT2

ifadesinde P 2 =345X 103 nt/m 2 =345X10 4 nt;'m2 , V 2 ~57X10 3 cm3 •

M=32 gr , R=8,317X10 7 erg/gr; mol. K ve T 2 =27+273=300° .K
0

verilerini yerine koyarak buluruz.

32
m 2 =345X10 4 X57X103 • S, 3 l 7 Xl0 7 X 3 00 =_252,2 g::.-

olur. Ohalde dışan '

kaçan oksijenin _kütlesi
·m=m1-m2 =283,7-252,2=31,5 gr olur.

-18-3. Musluklu 2 litre bacmında bir balon, S00°K de ve atmosfer basıncı al-
tında oksijen ihtiva ediyor. Muslult atmosfere . açık iken bu sistem 400°K lik bir
ı!llcaklığa kad&r m:tJ.lıyor. Bundan sonra musluk kapatılıyor ve balon ilk sıcak­
lığına kadar s:>ğutulı:ıyor. (a) Balondaki oksijenin son bf!,Smcı nedir? (b) Balonda
kao gram oksijen luılmııttır 'I'

a) Hacim sabit kaldığına göre

Pı P2
Tı-= Ta

olur. Burada P 1 =1 ~tm., T 1 =400°K; '1a=300°K değerlerini yerine koyar:.:

sak son basınç

olur.
'
b) Balonda kalan oksijenin kUtlesi
1:74

m=P2V2_!!_
RT2
ifadesinde P 2 =0,75 atm., V 2 =2 lt., R=0,082 lt. at/gr. mol K M=32 gr 0

ve T 2 = 300°K değerlerini yerine koyarak bulabiliriz.

32
m=0, 75 x 2 0,082X300 1,95 gr. olur.

18---4. Hacını 566400 litre (20000 ft3) olan bir baraj balonu atmosfer basıncı
altında hidrojen ile doldurulacaktır; Hidrojen 1879X103 N/m" (200 lb/in2 ) lik mut-
lak bir basınç a].tında 56,64 litre (2 ft3) hacımlı silindirler içinde saklandı,ğına göre,
kaç hidrojen silin~ gerekir?

Sıcaklık sabit kaldığına göre, gaz Mariotte kanununa uyar. Önce

bir hidrojen silindirinde hidrojen 1 atmosfer basını;:da iken hacmını bu-
lalım.

Pı Vı=P2 V2 den.
Pı
V2=V1 P2

dır. Pı::;:1379X103 nt/m2, P 2 =l atm=l,013X105 nt/m2 ve V 1 =56,64 lt

değerlerini yerine koyarsak
1379><.103
V2=56,64 · l,Ol3Xl05 . 771 it.

elde ederiz. Balonun hacnnnı bu hacme bölersek, şilindir sayısını · bulu.-

ruz. Ohalde
566400
silindir sayısı= 771 _ 734,6 olur.

1 ~ . Bir hava "kabarcığı, basıncın 8,08 atm. olduğu bir gölün dibinden, ba-
sıncın1 atm. olduğu gölün yüzüne kadar yükseliyor. Gölün dibindeki sıcaklık 7°C
ve yüzündeki sıcaklık 27°C dir. Kabarcığın yüzeye ulaşınca büyüidüğü~ün (yani
hacmı) dipteki büyüklüğjine orıı.ııı nedir?

Hava kabarcığına gazların genel _denklemini uygulayalım.

PıVı Pı V2
r~=rr;-
 475

~adesinde P 1 =3,03 atm., P2=l atm., T 1 =7 +273=280°K ve

T2=27 +273=300°K verilerini yerine koyarsak, hacımlann oranı

V2 - ~ . T2 _ 3,03 . 300 _ 3 25 l
V ı - P2 Tı - 1 280 - ' o ur.

1 ~ . (a.) 27°0 de 2 gram azot 2 litrelik· bir hacım: kaplıyor. Basıncı nedir'?
(b) Basınç iki ka.µna. çıktığına. ve sıcaklık 127°0 ye yükseldiğine göre son hacını
hesap ediniz.

m
a) PV= M RT den.

P=~_!_R (1)
M V

bulunur. Verilen m=2 gr, M=28 gr, V=2 lt, T=27 +273=300°K v~
R=0,082 at. lt/gr. mol_K değerlerini _(1) de yerine koyarsak
0

2 300
P= 28 . - 2 --o.082=0,878 atın.

E)lde ederiz.

b) Pı Vı P2 V2 den
'J.\=rr;-
V2=Vı~~
P2 Tı

olur. P 1 =0,878 atm, P2=2 P 1 =1,756 atm, Vı=2 lt; Tı=300°K

T 2 =127 +273=400°K olduğuna göre, sistemin son hacını

0,878 400
V2~2 · 1 , 756 • 300 =1,33 lt. olur.

18-7. 2 atın.lik bir basınç ve 27°0 lik bir sıcaklık altında. bulunan 1 litre hel-
yilm, hem basıncı ve . hem de. hacmı iki kil.tına. çıkınca.ya. kadar ısıtılıyor. (a.) Son
sıcaklık nedb,''l' (b) ·ga.ç gram helyum vardır'?
476

a) P2=2 P 1, V2 =2 Vı, T1 =300°K olarak veriliyor. Gazların genel

denklemi
PıVı P2V2 ·
--T1 =~ den son sıcaklık

T2 =Tı~ Vı =Tı · 2 Pı · 2 Vı =4Tı=4X300=1200°K

Pı Vı Pı Vı · ·
.olarak bulunur.
b) M=4 gr, P=2 atm, V=l lt,· R=0,082 atm '. lt/gr. mol. K 0
ve.
T=300°K değerlerini
P'VM
m= RT
ifadesinde ·yerine koyarsak
2 ·1 •4
m 0,082X300 =O,325 gr.. e ld e e d erız.
.

18--8. Bir balon içinde, 10 atın. basınç ve 4'7°0 de 1 gr. oksijen vardır. Daha
sonra, bir kaçak yüzünden, basıncın ilk değerinin l5/8 ine düşmüş olduğu ve sıcak­
lığın 2'7°C ye indiği görttlttyor. (a) Balonun hacmı ne kadardır? (b) Bu iki gözlem
arasında kaç gram oksijen dışarı · kaçmıştır?

a) P=l0 atm, m=l gr, M=32 gr, T=47 +273~320°K ve R=0,082

lt . atm/gr.mol.C" olarak veriliyor.

PV= : RT hal denkleminden

1 m 1 1
V- p M RT- lO · 32 · 0,082.320-0,082 lt.
bulunur.
b) Kaçaktan sonra içerde kalan oksijenin kütlesi
M
m2=P2V RT2

50
~en hesap edilir. P2 = ~ Pı = : •10 atm= 8 atm , V=0,082 lt,
M=32 gr , R=0,082 lt. atm/gr. mol. c° , T2=27+273=300° C
olduğuna göre,
 477

m 2 =§0 · O 082 · 32 0,666 gr.

8 ' 0,082X300
dır. Ohalde kaçan oksijenin kütlesi

m=m1-m2=1~,666=0,334 gr dır.

18-9. Squalus denizaltısi su derinliğinin 78 m (240 ft) olduğu bir noktada

batmıııtır. Yil:r.eydeki sıcaklık 27°0 ve dipteki sıcaklık 7°C dir. Deniz suyunun yo-
ğunlsığu 1,03 t;:•icms (2 slugs/fti) alınabilir. (a) Yüksekliği 2,44 m (8 rt), altı
ai;ık ve fü;,Hi. kapalı, dairesel silindir bi!)iminde bir can kuıtarma çanı bu. derinliğe
-kadar i.nillrlWlğine göre çan i!)l:nde su ne kadar yükselir 'l (b) İçindeki bütün suyu
atmııık için bu. çan~ ne kadar alet basıncında basınçlı bava gönde:.-!lmesi gerekir
(çan dipte iken?)

a) yüzeyde, Pı=l at=1,013X106 din/cm2 , V 1 =244X.ı\.

cm3 (A silindirin kesiti,)
T 1 =27 +273=300° K , dipte , V2=A (244 - h) cm3 ,

T2=7+273=280°K
P2=P1 +h. p. g=l,013X106 +73X10 2 X1,03X980=8,382X106 din/cm2
olan değerleri gazların. genel denklemi olan
Pı V1
Tı

ifadesinde yerine koyarsak

1,013X 106 X244X A 8,382 X 106 X (244- h) A
300 280
h=216,48 cm
bulunur.
b) Çan dipte iken, çan içindeki suyu atmak için gönderilecek ba-
sınçlı havanın basıncı o derinlikteki suyun hi$lrostatik basınca eşi tol-
malıdır. ·mıalde

P=h p. g=73Xl,03X10 3 • 9,8=7,369X105 nt/m2

7,369X105 .
ı,oıaxıos at=7,27 at

değerinde olmalıdır.
478
18-10. Bir bJııiklet pompası 10S,5x 105 N/m• (115 lb/ln2) mutlak basıncı a.ıtm­
da hava ile doludur. Pompamn basma uzunluğu 46· cm (18 in) dir. İçindeki alet
basıncı 276x1CP N/m• (40 lb/tn2) olan bir IB!Jtik iı:erislne basmamn ne kadar kıs­
mında hava girmeye baıJıırf Sıkışmanın lzotermik olduğunu kabul ediniz.

Sıkıştırma i.mtermik olduğuna göre, Mariotte kanununu uygulaya-

lım.
Pı Vı=P2 V2
ifadesinde P 1 =103,5Xl03 nt/m2, P2=276X10 3 nt/m2, V 1 =0,46. A m 3 ve
V2.=h. A değerlerini yerine koyarsak
103,5X103 X0,46XA=276Xl0 3 XhXA

h - 47 •61
276 O, 17 m= 17 cm
buluruz.

18-11.Yüksekliği 1 m olan düşey siJindir biçimli bir tankın yukarı ucu ağır­
bğı edilen sllrtünmesiz ve sıkıca kapatıcı bir piston ile kapalıdır. Silindir
İhmal
İçindekİ hava 1 atm. mutlak basınç altındadır. Uzerine cıva döldilerek piston ya-
vaşça aşağıya indiriliyor. Cıva silindirin tepesinden taşmadan önce piston ne ka-
dar inecektir? Silindirdeki havanın sıcaklığı sabit tutuiuyor.

Piston üzerine .dökülen civanın basıncı ile atmosfer basıncının top-

lamı, silindir içine hapsedilmiş gazın basıncına eşit olmalıdır. Sıcaklık
değişmediğinden

Pi Vı=P2V2
dir. Pı=l at=76XPHg. g , P2=Pı+h.PHg• g=(76+h)PH... g ,
Vı=lOOXA cm3 ve V 2 =(100-h)XA cm3 olduğuna göre
76 X PHg X g X 100 X A = (76 + h) PHg X g X (100-h) X A
7600 = (76 + h) (100-h)
24h-h2 =0
h=24 cm olur.

_18-12. Bir barometre, uzunluğu 90 cm ve kesiti 1,5 cm• olan bir borudan ya-
pılmı§tır. Bu boru içindeki cıvanın yüksekliği '15 cm ıllr. Oda sı~hğı 27°0 dir.
Kttçiik miktarda bir azot cıvıınm yukarısındaki boş hııcma. gönderiliyor ve cıva sil-
tunu '10 cm yüksekliğe dll§iiyor. Gönderilen azot kaç gramdır?
 479

Barometre boşluğuna gönderilen azotun durumu,

T=27 +273=300°K , V=20X1,5=30 cm3 ve
P=75 cmHg-70 cmHg=5 cmHg=5X13,6X980 dhı/cm 2 =66640 din/cm2
olduğuna göre

PV =: RT den azotun kütlesi

PVM 66640 X 30 X 28
m= RT =8,317 xıo7 x300 2 , 24 xıo- 3 gr_.
olur.

18-lS. Şekil 18-1 de görülen basit barometre cıva sütununun yukarısında bir
az hava ihtiva ettiği için, doğru barometre basıncının. 76 cm olduğu bir günde bu
barometreden okunan değer ancak 78 cm oluyor. '(a) Baı,ka bir~n barometreden
okunan . doğru değer 74 cm olduğu vakit yanlış barometre okuması ne kadar ola-
caktır? (b) Bugün okunan doğru barometre yüksekliği 76 cm ol<Juğuna göre yan-
lış barometre borusu, içindeki havanın hacını ilk hacmının yarısı oluncaya kadar,
cıva çanağı içine sokuluyor. Bu zaman yanlış barometrede!~ cıva yüksekliği ne
lcadar olacaktır t

Şek. 18-1

a) Barometre boşluğundaki havanin ilk basıncı P 1 =3 cm Hg, hac-

mı Vı=7. A dır. Gerçek barometre yüksekliği 74 cm olduğu zaman bi-
zim barometreinizin _yüksekliği h, · barometre boşluğundaki havanın ba-
sıncı P 2 ise hacını V 2 = (80---h) . A olur. Sıcaklık değişmediğhıe göre

Pı Vı=P2 V2
dir. Buradan
Pı Vı 3X7XA . 21
P:ı=-----=---------=----- cm. Hg. (1)
. V2 (80-h)XA 80-h
480

bulunur, Diğer taraftan

P6ı=P2 +h cm. Hg=74 cm. Hg (2)

dır. (1) i, · (2) de yerine koyarsak

21
80-h +h=74

h 2-154h+5899::::0
hı, 2 =7'.7:ı= v'30=77:ı=5,48

h 1 =77 +5,48:::82,48 cm (bu değerin olması olanaksız)

h~=77-5,48=71,52 cm Hg buiuruz.
b) Barometre boşluğundaki h~vanın ilk bas~cı Pı=3 cm Hg, hacını
V 1 =7. A cm3 dır. Barometre boşluğundaki havanın hacını
· V 7
V2=y= 2 A=3,5 Acm3
olduğunda basıncı,

Pı Vı=P2 V2 den.
Vı 7
P2=Pı V 2 =3. 3, 5 =6 cm. Hg. (1)

olur. Gerçek barometre yüksekliği 76 cm olduğuna göre

Pat=Pa+h=76 cm Hg (2)
dır. (1) 'i değerini (2) de yerine koyarsak
6+h=76 dan h=70 cm olur~

18--H. Basıncı l atm. olan bir ideal gaz sabit basınç altında hacmi iki katına
çıkıncaya kadar ısıtılıyor ve sonra sabit bacım altında, basıncı ild katma çıkıncaya
kadar ısıtıhyoı- ve son olarak, basıncı 1 atmosfere dttı,tlnccye kadar izotermlk ola-
rak genişlemeye bırakıbyor. Bu işlemi bir p-V diyagramı. üzerlıı.ıls göstcrl:ıilz.

İdeal gazın halleri sırasıyla

1 at. -v T
· ı at. 2V 2T
2 at.
l at.
2V
4V
!i } izotermik genleşme
 481

İdeal gazın ilk hali P-V diyagramında A noktasıyla gösterilmiştir.

2at
--------1'-_
1 at - - - -Al~ ~
1B
~o
·1
1 ..
1 I
1
1

V 2V JY 4V V

'.~, Şek. 18-2

Sabit basınçta hacmi iki katına çıkanlıncaya kadar ısıtılırsa AB

boyunca değişerek B halini alır. B de hacriıi sabit tutularak basıncı iki-
kat oluncaya kadar İsıt~lırsa BC boyunca C halini· alır. C den izoterıİıik
genleşme sonunda basınç 1 at. oluncaya kadar D halini .alır. CD bir hi:-
perbol koludur.

18--15. (a) Bir gazın molekülleri .arasındaki çarpıı,malar mükemmeleıi esnek

olmazsa ne h~ule gelebllecektlr 't (b) Ortalama olarak, bir · yöndeki gaz molekill-
lerinin hızları diğer yöndeki gaz moleküllerlnln hızlarından daha büyük olmuı, ol•
saydı hava lle dolu küresel bir oywicak balonun bisılmlııde .ne husule gelecekti 't

a) Bir gazın molekülleri arasındaki çarpışmalar mükemmel esnek

olmazsa kinetik enerji korunmaz. Çarpışma sonunda-. moleküllerin kine-
tik enerjileri azalacak ve ısıya dönüşecektir. Isı çevreye yayılacağından
hiç bir neden yok iken gazın soğuması gibi gözle:ıiııere uymayan bir du-
rum ortaya çıkacaktır.
b) Moleküllerin bir doğrultudaki hızlarının diğer yöndeki molekül-
lerin hızlarından daha büyük olduğu taktirde küresel şekil bozulacak~ır.
Balon daha hızlı moleküllerin hareket doğrultusunda daha büyük bir
basınca maruz kalacağından o doğrultuda uzayacakbr.

18-16. (18-15), (18-16) ve (l,8-20) denklemlerlnln mttıtereken aynı sı~

ve basmo ıartiarı altında lkl far~ gazın . eııt Jıacımlarmm aynı sayıda moleldll
ihtiva ettlklerl Jfadesl ne uyguıılukta buludnuklarmı g&ıte~ ·

Problemde sözii edil~ denkletnler sırasıyla.

F. 31
482

(18-15) P (N molekül sayısı)

(18-16) P. V= M v,:2= 3 Mv2

1 -

(18-20) _!_Mv2 =-!__RT

2 2

(18-15} ve (18-16} denklemleri' birbirlerinin tamamen aynı iki denk-

lemidir. Sadece L3 yerine V hacmi, Vx2 yerine eşiti olan 1/3 v 2 alınmış­
tır. m tek bir molekülün kütlesi Nm=M gazın kütlesidir.

(i8-16} da ga.zlann biri" için

1 -
Pı Vı.= 3N 1 m1 Y.2

diğeri için.
1 -
P2 V2= 3 N2m2vı2

yazabiliriz. P 1 =P2 , V 1 =V2 olursa _P1 V 1 =P2 V 2 olacağından

1 - 1 -
3 Nı m 1 v22 =3-N2m2vi (1)

olur. Diğer taraftan.

1 ·- 3 .
2 mıvı2= 2 KTı

2
1 -2-
m2 V2 =23.~K T 2

dir.· Tı=T2 oldu~na. göre

1 - ·ı -
2 mı vı 2 = 2 m2 vı2
elde 'ederiz. .Yani

(2)

olur. (1) ve (2) eşitli.kleri birli_kte göz önüne alınınca Nı=N"2 olınası ge-
rekti~· -şonticuna varılır.
 18-1'1. (a) (18-21) denkleminden, bir Maxwell dağılımındaki en muhtemel
hızın

leminden Vm = v:
vm= y2RT/M ile verileceğini gösteriniz, ve (b) bundan sonra (18-20) deni.:-

V1<ok olduğunu gösteriniz.

mv2
.dN 4 ( M )3 '2 2 - -2RT
a) ---- --
N - yi 2RT v e A
• ı,;,,.V

(18-21) denklemi, hızlan v ile v+av arasında bulunan gaz molekül-

lerinin sayısının molekül sayısm!l oranını .vermektedir. En muhtemel hız

için aN maksimum değerini alııcaktır. Ohalde :~ =0 olmalıdır.

(18-21) denkleminden

dN
dv=
-yazılır. Türev alınırst.

2vm [ N
4 . M ,
y°i ( 2RT)
3;2. - Mv2m_]
e 2RT
(-2Mvm)·
+_. 2RT e
- Mv2m[N v'i4 (.-2RT
2RT
M)3/2]
. v~=O
olur. Kısaltmalar yapılırsa

2Mvm O
2- 2ıfrf v,,,=
olur. Buradan: da
Vm
2_ 2RT
..,..-M- veya
_
Vm-v
_. / ?,RT
M (1)

elde edilir-.
b) (18-20) denklemi

.!_ Mv2 =~ RT-

2 2
'. dir,"Burş.da v=Vkök dır. Buradan hızı bulursak
- • / 3RT (2)
Vkök=v ~

olur. (1)" ve (2) denklemlerini taraf tarafa bölersek

484.

Vm • /2
~=va
elde edilir. Bur.adan da·

bulunur.

18-18. Aynı sıcakhkta lkl fal'kh ·gasm. m o ~ kik lıızlarmm. oranıııın

l,uııJaruı kt\tleleriııln kare
k8kt\ ~ ten ·oraatııı oldaklanıll göııterınız.

Farklı iki gaz içiıi

1 . .2
2 mıvı =23 KT1

1
2 m2v22 =23·KT2·
yazabiliriz. Gazlar aynı sıcaklıkta oldukl~ göre T1=T2 dir. Ohalde
ı . 2
=2ı m2v:.
2
2 mı vı

olur. ·Bura.daıi da

bulunur.

18-19. Bir hidrojen ve oksijen gaz :I"uırııimm,aa Jılclrojenln kok hızının oksijenin
kok Jıızuıa; ora.mm bulunuz.

Problem 18 de bulduğumuz sonuca. göre

VH
-·-=
Vo
vm:- v--=
IDH
32
-=4
2
. bulunur.
,
18-20. (a) Hangi sıcaklıkta oksijen moleldlllerlnln kök hızı bu moleküllerin
2'7°0 deki kök hızının lkl katı olacaktır'l (a) Hangi sıcaklıkta azot molektilleriııln
kök hızı 27°0 deki oksijen nıolektlllerlııin kök hızına eıtt olacaktır?

a)
 485
eşitlikleri bize oksijen moleküllerinin Tı ve T2 sıcaklıkianndaki kök hız­
larını vermektedir. Vı, Tı=27+273=300°K deki hızı olsun. Hızlan.11 ora~
nı

~ =\l~;
olur. V2=2 Vı olursa

1
; =vıJ;
1 Tı
4= T2
T2=4 Tı=4X300=1200° K
veya , ,t ,:i~

t2=T2-273=927° C bulunur•
...
b) Yine aynı eşitliklerden

"yazabiliriz. Buradan da
,J

Tı T2 ·ı
Mo=MN ·.
i·
: -MN 28 .,..
_T2=T1 .M 0 =300. 32 =2(?2.,u K veya

t2=T2-273=-9.,5° C bulunur.

18-21. (a) 2000 ve (b) 12000 sıcaklığınıtiı. gaz halindeki hidrojen molek\ilJ~...
rlnln kök hızını, ortalama hızını ve en muhtemel hızını bulunuz. . , ;
\ t

a) 20°c de Vkök=v3~T =v3X8,317~107 X293

=191,2X10 3 cmisn=1912 m/sn

Ortalama hız v=v a!

... ~
Vkök=0,92~~912=1759 m/sn
"·--·-.. ı.-"" ,.,,,. ...
486

• (2 -
En muhtemel hız Vm=v 3Vkök=0,816X1912=1560 m/sn

b) 12o·c de Vkök=V3!T =V 3X8,317~107 X393

=221,4X10 3 CJ:l1/sn=2214 m/sn.

Ortalama hız v=v 3: Vkök=0,92X2214=2036,9 m/sn •

En muhtemel hız
. /2-vkök=0,816X2214=1806,6
Vm=v rn/sn.
3
18--22. MolekWleı1n çaplan, bir gazın viskozluğunu izah etlpek için kinetik
teorinin kullamlması iie çıkarılmıt olan bir denklemden hesap edUel'Jillr. Sonuçlar
moleküler çapların bfü,fin gazlar için hemen hemen 2 x 10-10 m olduğunu göster-
miştir. (b) 20°0 bir eıcaklıkta ve 1 atm. basınç altında hidrojen moleküllerinin
makroskoplk ~ir kesitini ve (a) mikroskopik tesir kesitini bulunuz.

a) Mikroskopik tesir kesiti

a=lıt: (rt+rb)2
dir. '.rı=rb=lXlo- 10 m olduğuna göre
cr=3,14 (l.ıo- 102 +1.10- 10) 2 =12,56X 10-20 m 2
b) Makroskopik tesir kesiti na dır. Önce n 'yi hesap edelim. n bi-
rim hacım başına molekill sayısıdır. Yani 1 m 3 deld molekül sayısıdır.
Avagadro sayısından (N0 =6,023X1023 ) yararlanarak n 'i buluruz.
P=l atm. sabit basınç altında Tı=20+273=293°K, Vı=l m 3,
T 2273°K olduğuna göre V 2 hacmı .
Vı Tı
V2 = T2 den.

V2=Vı ~: =1. ;!! =0,9317~r:-ı3 =931,7 lt.

olur. 22,4 lt de N 0 molekül bulunduğuna göre, 931,7 lt de

n= ~~~{ . N 0=41,59X6,023Xl0 23 ~250,5X1023 molekül/m 3

olur.
Makrcakopik tesir kesiti=m1=250,5X1023 Xl2,56Xl0-20
== 3146 X103 molekül/m olur.
 487
18-23. (a) Basınç sabit tutulduğuna göre, hangi sıcaklıkta bir ideal gazın
moleküllerinin ortalama serbest yolu 27°C dekinin iki katı olacaktır? (b) Sıcaklık
sabit tutulıluğmıa göre, hangi basınçta (mm Hg cinsinden) bir ideal gazın mo.le•
küllerinin ortalama serbest yolu 1 atın. basınç. altındakinc1en 1000 kere dalııı. bÜ•
yük olacal,tır 'l

\. a) Ortalama serbest yol

L=-!__
crn
forı_nülü ile bellidir. Basınç sabit tutulduğuna göre
PV=~ı RTı ve PV=n2R Tı (l)
yazabiliriz, yani

olur. Buradan da
Dı T2
nz=-n-
bulunur. Her iki hal için ortalama serbest yollar-

Lı =---!_ ve L2=~
nı rr n2 rr
veya
Lı n2 Tı
---=--=~-----,-olur.
L2 Dı T2

Lı
L =2ııa-a
o ugun an
2

Tı 1
T2 =2
T2=2 Tı=2X300=600°K veya
1:,=Tı-273=327°C

bulunur.
b) Sıcaklık sabit tutulduğun!'!- göre (1) denklem takımından

(2)
J
bulunur. Pı ve P 2 basınçlarında.ki ortalama serbest yollar Lı ve Lz olsun.
488

Lı =-=-p
-L n2 P2 ·tı·ıgın
eşı
~- d erı
2 nı ı

Lı
P2=Pı L 2

olur. Burada P 1 =1 atın., L:z=lOOO Lı değerleri konursa,

· Lı
P2=l. lOOO,Lı 10-3 atm=0,760 mm Hg.

bulunur.

18-24. Basmç 1 atm. ve sıcakhk (a) 2000, (b) 120°0 iken, (c) basınç 100
atm. ve sı~ık 20-0 iken hidrojen gazı moleldlllerbıln hızlarının bir Maxwell da-
ğılımı için (Denklem 18-27) ortalama serbest yolunu bulunuz. (,Makroskopik tesir
kesitinin hesaplanmasındaki sayıca değerler Problem 18-22 de verilmiştir). (d) Yu-
kandakl hallerin her birisinde, ortalama hızla harekette olan bir molekül saniyede
kaç çarpışma yapacaktır 'l' ( Çarpışm,a,Jar esnasındaki değme stıresi ihmal edilebillr).
(e) (a) şıkkındaki ortalama serbest yolım yeşil ışığın dalga boyuna 0.=5500 A 0 )
oranı nedir 'l'

a) 1 at ve 20"C de hidrojen gazı moleküllerinin ortalama serbest

yollan
L= 0,707
Da'

(18-27) denkleminden hesapedilir. Problem 22 deki verilere göre

a' = 'it (2 X 10--:10)2 = 12,56 X 10- 20 m 2 dil'.

K=l,38X10- 23 joule/mol. K° , T=20+2'73=293"K , V:::1 m3 ve

P=l at=l,013Xl05 nt/m2 olduğuna göre, birim hacimdeki molekül saı­
yısı

PV 1,013X105 Xl
n= RT = 1,38Xl0-23 X293 2,5 X 1025 molekül/m3

olur. Bu değer (18-27) de yerine koyarsak

0,707
L= 2,5X1025 X12,56Xl0- 20 = 2,25 xıo•-ı m.

bulunur.

p) P=l atm. T=120+273=393°K ise

 489

n=
ı, oı3xıosx 1 �1,868X1025 mol/m�
ı,3sxıo-,3x393
0,707
L --~----------- 3xıo-7 m. olur ..
1,868X 1025X12, 56X10-20
c) p'=lOO at. T=293°K olduğuna göre, burada basınç (a) daki ba­
sıncın 100 katı olmuştur. Sıcaklık değişmediğine göre bir metre küpteki
molekül sayısı da (a) dakine göre 100 kat artmıştır. Diğer taraftan

T _
0,707
.u-
n o'
eşitliğine göre, ortalama serbest yol n ile ters orantılı olduğundan (a)
da hesap edilen ortalama serbest yolun � ü olacaktır. Yani
1 0
L=2,2 5 xıo-, m olur. �: s•
d) Saniyede çarpışma sayısı yarı çarpışma frekansı'
Vorlalama o'll Cj
.
Vorl.
0,7 07 • Vo rt
L 0,707
na

dır. Vort=0,921 VJcok olduğundan.

net -
çarpışma frekansı= 'i0 .J0,921. Vı:aı:
O, 7
.....
= 1,303 Do' Vkök
olur.. (a) için saniyede çarpışma sayısı
'
3RT
1,303 na- Vkök = 1,303na- • /
V�
. 25 X12,56X10_20 3X8,317X293
=1, 3O3X2,5X10
xv
• /
2x10-3.
=7,8Xl0 9 çarpışma/sn •
(b) için
. '· . \•Y��

1 , 303 X 1 ' 868 X 1025X12' 56 Xıo-20 X

---- V 3X8,317X393
-- · --·---· --
.ıxıo-3
,,. =6,8X109 çarpışma/sn
490

(c) için
3X8,317X293
1,303 X 2,5 X 1027 X 12,56 X 10- 20 2xıo- 3
=7 ,8 X 10 9 carpışma/sn.

e) (a) daki ortalama serbest yol L=2,25xıo- 1 m ve verilen dalga

=
boyu ). = 5500A" 5500 xıo- 10 m. olduğundan
L 2 25x10-1
}., =-5500X10-ıo =0,409 olur.

18-25. Bir Maxwell dağılımında en muhtemel hıza malik olan bir molekülün
iitelenme kinetik enerjisinin kT .ye eşit olduğunu gösteriniz.

Maxwell dağılımında en muhtemel hız

Vm=v2!T

-dir. Bu hızla hareket eden bir molekülün kinetik enerjisi

__1 2_ 1 2RT
Ek-ymvm - y m M

olur. m tek bir molekülün kütlesi ise Nc,IIl=M dir. Ek ifadesinde bu de-
ğer yerine konursa

bulunur.

18-26. Nötron temel bir parçacıktır. Adi gaz molekülleri gibi, nötronların'" bir
hız dağılımı
vardır ve bu dağılım nükleer reaktörlerin teorisinde birinci derecede
önemlidir. Bir termik nötron 20°c deki bir Maxwell dağılımında en muhtemel hıza
sahip olan bir nötron olarak tanımlanır. Bir termik nötronun (a) ötelenme kinetik
enerjisini ve (b) hızını bulunuz. (c) Termik nötrona bazan bir «kT nötronu» adı
verilir. Neden?

a) Tanıma göre termal nötFonun kinetik enerjisi, Vm en muhtemel

hızı göstermek üzere
 491

dir. Vm=0,817 Vkölc , K=1,38X10- 23 joule/mol. gr. K 0

, T=293°K değer­
lerini yerine :koyarsak

E1c= !-m.vm = ~
2 mv2 (0,817) 2 =i__.:kT(0,817) 2

E1c= ~ X1,38x10--: 23 X293X(0,817)2=4,05X10- 21 JOUle

=4,05X 10 -14 erg
olur. Atom fiziğinde enerji daha çok elektron volt ile ifade edilir.
1 ev (elektron volt) =l,6Xl0- 19 joule=1,6Xl0·12 erg.
dir. Buna göre termal nötronun enerjisı

E 1c=-4,05 X 10-14 O 0253 .1 ""'"".

1~6 >do=w-= , ev o ur. .,

b). v =• /2RT =• / 2KT.

m V·M V M
dir. Nötronun kütlesi m=1,675Xl0- 27 kgr. dir. Buna göre

-· /2Xl,38X10- 23 X293' =2197 misn.

Vm-v 1,675X 10- 27
bulunur;

c) 25 problemde, Maxwell dağılımında en muhtemel hıza sahip bir

molekülün öteleme kinetik enerjisinin KT'ye eşit olduğunu göstermiştik.
Aynı yolla nötronun kinetik enerjisinin KT'ye eşit olduğu gösterilebilir.
Bu yüzden. termal nötrona «KT. nötronu» deni?'..

18-2'7. Pl,rrin, 20°0 de bir gomagota su süspansiyonu kullanarak yaptığı de-

·neylerinln blrin.:c, bir seviyedeki çok sığ bir tabakada birim yüzey başına ortalama
49 parçacıli ve J0 mikron daha yüksekteki bir tabakada ise, birim yüzey başına,
14 parçacık gö:ı:lemlşti. Gomag6tanın yoğunluğu 1,194 gr/cm3 idi ve her parça.cık
yarıçapı 0,212 mikron .olan küresel bir tanecik idi. (a) Her partikttlUn kütlesini,
(b) Avogadro sayısını, ve (c) her taneciğe basit bir dev molektll olarak bakıldığı­
na göre bir parçacığın molekül ağırlığını bulunuz. (c) nln hesabı için (a) ve (b)
.pklarındakl sonuçlan kullanınız.

a) Parçacığın yoğunluğu p=l,194 gr/cm3, hacını

V=+ 1- (0,212Xl0,- 4) 3 =39,7Xl0- 15 cm3

492

olduğundan partikülün kütlesi

m=V. p=39,7xıo- 15 Xl,194=4,74X10- 14 gr=4,74xıo-- 17 kgr.
olur.
b) Durgun sıvıda parçacıklann Brown hareketlerinin denklemi
mg'(p-p') (h 2 -hı)
lnn2-lnn1= - pRT N,.

dır. Burada verilen,

Dı=49, n2=14 , m=4,74xıo- 11 kgr , g=9,8 m/sn 2
p=l,191 gr/cm3 ' p'=l gr/cm3 ,hı=hı, h2=h1+6xıo- 5 m
T=20+273=293° K ve R=8317 joule/kg. mol. K 0

değerleri yerlerine konulursa

ln l4-l 49 = _ 4,74xıo··· 17 x9,8 (1,191-1) (hı+6Xl0- 5 -h 1 )XN 0
n · 1,191X8317X293
1,25=0,185X10-26 N 0

Na= O~i~~ X10 26 =6,75X10 26molekül/~g. mol.

elde edilir.
c) Parçacığm molekül ağırlığı

M = m . N o= 4, 7 4 X 10-17 X 6,75 X 1026 =3,19 X 10 10 molekUl/mol.

olur.
 SJZI,EB iÇiN Dı\ZIBT ıADIGIMIZ

MODERN ÜNİVERSİTE FİZİĞİ

CI LT t. Mekanik, lsı ve Termodinamik Problemleri

CI LT 2. Elektrik Problemleri
CI LT 3. Optik ve Modern Fizik Problemleri

YAYINIMIZI IIARARE'D.,1: TAVStYE EDEJUZ

ÇACLAYAN KtTABIIIVI

Dııimıı Memlelcııti11 Kiliiir Hismdinıle

 ÇACLAYAN KİTABEVİ
FEN YAVINLARI
FiZiK
Prof. Dr. F. DOMANİÇ, Prof. Dr. R. NASUHOCLU
Prof. Dr. E. ERDİK, Prof. Dr. N. ZENGİN, Doç. Dr. E. TOKMAKÇIOCLU

MODERN 0NİVERSİTE FİZİÖİ

Cilt I Mekanik, Isı ve Termodlnamfü

Cilt il . Elektrik
Cilt 111 Optil, ve Modern Flziğe Giriş
ve
Problem IUtapları
Dr. ŞEVKET ÖZKÖK
ATOl\l ırtzır.a PROBLEMLERİ
. ÇAĞL AYAN EL EK'l'RONİK SÖZLOĞO'

KiMYA
ÇAĞLAYAN KİMYA SÖZLVrıO
Prof. Dr. SMM SARACOCLU
TEMEL KİMYA
Prof. Dr. CEMİL• DİK� ,·• Doç. Dr. LÜTFİ ERGENER
·. _ _ O RGANİK KİMYA LABORATlJAIU
· _.· • ,, >;.';
--
Doç. Dr. E. KADIOCLU
GENEL KİMYA PROBLEMLERİ NASIL ÇÖZO'LOR
Prof. Dr. ROBERT HOWE
APPLIED CHEMISTRY FOR WATER PURIFICATION
AND WASTES TREATMENT
Prof. Dr. BURHAN PEKİN Ass. TURHAN ALTINATA
FİZİKOKİMYA PROBLEMLERİ
Prof. Dr. HAYDAR BACDA
LABORATUAR TEKNİGİ

MATEMATiK
Prof. AHMET A. KARA.DENİZ
YO'KSEK MATEMATİK PROBLEMLERİ
Dr. BEDRİ SÜER
GENERAL MATHEMATICS/GENEL MATEMATİK
Doç. Dr. TUNÇAY SAYDAM ..
ADİ VE KISMİ DİFERANSİYEL DENKLEMLERİN
NOMERİK ÇÖZ0MLERİ
Dr. HİLMİ DEMİRAY - Dr. B. MUTLU SÜMER
ÇÖZO'MLO' MATEMATİK PROBLEMLERİ
Dz. Alb. SELAHATTİN PEKOL, Dz. Bnb. ATAKAN DEMİRSEREN
DİFERANSİYEL DENKLEMLER, UYGULAMALARI ve
ÇöZOM TEKNİ«lİ

Fiyatı. TL.