Çetin ARIKAN                                                          2009‐10 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/1

GİRİŞ
Atomlardan oluşan zincirin örgü dinamiği ile
• Bu zincirin elektron seviyelerinin
• Manyetik momentlerin bir zincirinin
dinamiğinin bir çok benzer ortak yönleri vardır.

Problemin çözümü için daha önce de belirtmiş olduğumuz gibi; N atomdan

oluşan bir yapı için N tane kuple denklemin çözümü gerekmektedir.

Çözümlerin şeklinde dalga denklemi olduğunu, w

nın k ile değişiminin periyodik ve periyodun da 2 π /a biliyoruz.

Burada, na = x atomun pozisyonudur.

Bu bölümde bu düşüncelerin 3 boyutlu bir kristalde gerçekleştirilmesini
göreceğiz.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/2
 11.2 Kristalde Dalgaların Elastik (Esnek) Saçılması:
11.2.1 Saçılan Dalganın Genliğinin

Bragg Kanunu, daha önce gördüğümüz gibi, difraksiyon olayında 
sadece açıları belirler, difraksiyonun şiddeti hakkında bilgi vermez. 

Şiddetlerin hesaplanabilmesi için daha detaylı yaklaşım gereklidir.

Bu yaklaşımlarda genelleme açısından, kullanılan ışının cinsini
belirlememiz gerekmez. 
Bunlar x‐ışınları, elektronlar, nötronlar olabilir.

Ancak, biz burada  elastik saçılmaları göz önüne aldığımızdan, uygun 
ışının seçilmesi gerekir. Örneğin; x‐ışınları veya nötronlar.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/3

Böyle bir ışının bir kristal üzerine, belirli bir geliş açısı ile gönderildiğini
göz önüne alalım.

r
r (Burada gelen ve saçılan
ışın arasındaki açı 2θ olarak
alınır.)

Kristal içinde, yer vektörü ile belirlenen bir atom 
üzerine 

şeklinde bir düzlem dalganın geldiğini düşünelim.      deki atomdan saçılan dalga, bu 
atomdan |               | kadar (yeterince uzak) mesafede bulunan detektöre ulaşsın. Bu 
durumda eğer saçılma zayıf ise,      deki atomun detektöre ulaşan dalgaya katkısı; üç
faktörün çarpımı şeklinde verilir.  Bunlar,
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/4
 Faz
Genlik

1‐Gelen Dalga
Zayıf saçılmalarda        kristaldeki bütün atomlar için 
aynıdır.

2‐Form Faktörü
•Atomik form (veya atomik saçılma) faktörüdür. 
Atom ile gelen ışın (Radyasyon) etkileşmesine 
bağlıdır.

3‐Faz ve Genlik Terimi
Son faktör, genlikteki azalma ve fazdaki değişmeyi 
tanımlar. 

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/5

İfadedeki son terimi basitleştirmek için, yapabileceğimiz bazı yaklaşımlar vardır.

Detektör yeterince uzakta olduğundan genlikteki azalma kristaldeki tüm atomlar 
için aynıdır. Dolayısı ile genlik için                                       alınabilir.

Ancak, fazdaki değişim tüm atomlar için aynı değildir, tam tersine faz faktörü
atomdan atoma değişir.
r
k r
Elastik saçılmada saçılan ışının     ve       değerleri gelen ışınla aynıdır. 
k′
Yani detektöre ulaşan düzlem dalganın        dalga vektörü için ; 
yazılabilir. 

Burada         doğrultusu  hem       hem de                       ye yaklaşık paralel kabul edilir.

Böylece;

Bu yaklaşımlarla; şeklinde elde 
edilir.

Burada                                    saçılma vektörü olarak tanımlanan önemli bir büyüklüktür.
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/6
 r
r konumundaki atom için bulduğumuz bu sonuçu, kristaldeki diğer atomları da
A = ∑ Ar şeklinde işin içine katılarak, saçılan dalganın genliği için;
n

r r
A ∝ ∑ fne − iK .rn

n Tüm Atomların Katkısı

şeklinde, A ile orantılı olarak elde ederiz.
Burada, bir önceki ifadedeki ilk terim kristaldeki tüm atomlar için aynı olduğundan, 
toplam alınırken toplam dışında bırakılmıştır.

Bu ifade ile saçılan ışınların doğrultuları ve şiddetleri
hesaplanabilir.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/7

Özel Durum (Hez. Yapı): Kırınıma Uğrayan Demetlerin Doğrultu ve Şiddetleri:
Kristal yapı, örgü noktalarına atomların veya moleküllerin, yani kristal bazının
yerleştirilmesi ile oluştuğuna göre, bu durumun saçılan ışının genliğine ve 
doğrultusuna etkisini inceleyelim.
O
Her bir örgü noktasına 
bağlanmış atom bazı

Birim Hücre

Kristal yapı, örgü noktalarına atomların bir bazını yerleştirmekle oluştuğuna 

göre n atomunun yeri:

yazılabilir.

Burada      , n atomunun bağlı bulunduğu örgü noktasının yeri ve          de bu 

atomun örgü noktasına göre yeridir.  

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/8
 r
rn
Buna göre; son bulduğumuz ifade             yerine konulursa; 

ATOMLARIN BAZI
ÖRGÜ NOKTALARI
ÜZERİNDEN TOPLAM
ÜZERİNDEN TOPLAM
Örgü ile ilgili bilgiyi içerir.  Primitif hücre içindeki az 
Dolayısı ile difraksiyonun  sayıdaki atomlar (bir çok yapı
olduğu doğrultuyu belirler. için sadece bir atom) 
hakkında  bilgi verir ve bütün 
örgü noktaları için aynıdır. 
Saçılan ışının izafi şiddetini 
belirler. Yapı faktörü olarak 
bilinir.
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/9

örgü noktasının yer vektörü ise;

yazabiliriz.
Eğer tüm noktalarının katkısı aynı fazda ise saçılma genliği artar.
Aynı faz için koşullar ise;

(burada                      tam sayılar)

olup, kırınımın Laue koşullarır olarak bilinir. Saçılan ışınların doğrultular, 
K
bu koşulları yerine getiren            saçılma vektörlerinin bir set ile verilir.

Bu koşullar sağlanırsa, yukarıdaki ifadede her bir terim 1’ e eşit olur 
ve toplam;
Kristaldeki Toplan
Primitif Hücre Sayısı
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/10
 Ters (Resiprok) Örgü Tanımı:

“Saçılan ışınların doğrultuları, Laue koşullarını yerine getiren      saçılma  
vektörünün bir seti ile verilir” ifadesinin anlaşılabilmesi, RESİPROK 
ÖRGÜ kavramı ile daha uygun ve kolayca gösterilebilir.

Genelde vektörler, uygun seçilen bir vektör uzayında kolayca 
tanımlanır.
Dalga vektörleri de  k‐vektör uzayında veya kısaca k‐uzayında kolayca 
çizilebilir. 
r
k nün büyüklüğü olduğundan k‐uzayında 
boyut (1/uzunluk)  yani gerçek uzaydaki boyuttun tersidir. Bu nedenle 
k‐uzayına Resiprok (veya ters) uzay da denir.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/11

Gerçek uzayda                      birim vektörleri ile tanımlanan bir birim 
hücre ile belirlenebilen bir kristal örgüsü oluştuğuna göre, Resiprok 
uzayda da (               vektörlerine uygun şekilde bağımlı )

birim vektörleri ile belirlenebilen bir örgü
oluşturulabilir.  Bu örgüye Resiprok Örgü denir, ve  

şeklinde tanımlanan                             ye Resiprok Örgü vektörleri denir

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/12
 Buna göre resiprok uzayda bir örgü noktası

vektörü ile belirlenir. Burada h, k, ve l tam sayılardır.

Resiprok Uzayda Laue koşulu;

Gerçek Uzayda
İSPAT: Laue koşulları

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/13

Zira

Benzer Şekilde 

olur.
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/14
 Sonuç;

Ancak sadece                                    için                      dir.
(Örnek: kübik bir yapı)

Benzer olarak;

olduğunu gösterebiliriz.

Resiprok uzayda Lave koşulunun fiziksel anlamı: 
Saçılma vektörü ,  resiprok uzayda bir örgü noktasına karşılık 
geliyor ise difraksiyon meydana gelir. Bu durumda yansıyan ışını
(hkl) tam sayıları ile işaretleyebiliriz.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/15

Yani, difraksiyona uğrayan herbir ışın için        ‘ya karşılık bir            
vardır.
ile (hkl) düzlem seti (Miller indisleri) arasındaki bağıntı: 
z

y
x

Buradaki       vektörü Laue koşullarındaki         saçılma vektörüne
şekil olarak benzer, bu benzerlikten analoji ile 
r d2 r r r
d= (ha * + kb * +lc *) veya
2π
elde edilir. 
r
Bu bize G vektörünün Miller indisleri (hkl) olan düzlemlere dik olduğunu göstermektedir
hkl
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/16
 SONUÇ
r d2 r
d= Ghkl
2π
ifadesi bize hkl indisli Resiprok örgü vektörünün
Miller indisleri (hkl) düzleme dik olduğunu göstermektedir.
r
Ghkl ⊥ (hkl )
Yukarıdaki ifadede d düzlemler arası mesafedir.
r
Ghkl nin uzunluğu                              dir. 

Difraksiyon koşulu:
r r
K = Ghkl
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/17

Bragg yasasının resiprok uzayda izahı
r r r
k = k′ olduğundan K düzlemlere dik olur, dolayısı ile de Ghkl diktir.

r r
k k′
(hkl )

r
k
r r r 2π r 2π
Şekilden K = 2 k sin Θ = Ghkl = ve k = yı kullanarak
d λ
Bragg yasasını 2dsinθ = λ şeklinde daha önce bulduğumuz
şekilde elde ederiz. SONUÇ (Bir kez daha)
Resiprok uzayda Lave koşulunun fiziksel anlamı: 
Saçılma vektörü ,  resiprok uzayda bir örgü noktasına karşılık 
geliyor ise difraksiyon meydana gelir. Bu durumda yansıyan ışını
(hkl) tam sayıları ile işaretleyebiliriz.
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/18
 Tipik bir örnek

Resiprok uzay

Ders 9/19

r r r r r r
Gerçek uzayda basit kübik yapı: a = ai , b = bj ve c = ck

alarak

r 2π r 2π r 2π
a* = r , b * = r , ve c * = r elde edilir.
ai bj ck

Resiprok örgü de basit kübik yapı şeklindedir. Kenar uzunluğu            

ve yönü gerçek uzaydaki örgü ile aynıdır.
kz
z

y ky

x kx
Gerçek Uzay Resiprok Uzay
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/20
 Gerçek uzayda yüzey merkezli kübik yapı

X
Resiprok örgü uzay merkezli kübik yapı şeklindedir. Kenar uzunluğu; dır.

Resiprok uzay Gerçek uzay

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/21

Gerçek uzayda uzay merkezli kübik yapı
x

r r
c b
r
y
a z

Resiprok örgü uzay merkezli kübik yapı şeklindedir. Kenar uzunluğu; dır.
ÖZET
bc bc
fcc bcc
bcc fcc
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/22
 Uzay ve Yüzey Merkezli Yapıların Wigner‐Seitz Hücreleri
bcc fcc

GERÇEK UZAYDA

Uzay ve Yüzey Merkezli Yapıların 1. Brillouin Bölgesi (Zonu)

RESİPROK UZAYDA

Ders 9/23

S
ifadesinde ikinci terim; S yapı faktörüdür. Toplam bazdaki 
atomlar üzerinden alınır. En basit durum her bir örgü
noktasında bir atom bulunmasıdır.
O

Yani                  , toplamda bir terim kalır.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/24
Saçılan ışının şiddetindeki değişim f atomik form faktörünün açısal 
değişiminden kaynaklanır.
Bu durumda komşu difraksiyon piklerinin şiddetleri birbirine 
yakındır. Şekildeki gibi monotonik ve düzgün değişir.

Şekil Al’nin kübik sıkışık yapısı için deneysel ve teorik 
sonuçları vermektedir
Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/25

Heksagonal sıkışık yapıda, bazda aynı cins iki atom bulunur.
da bir atom

de bir atom

(hkl) den saçılan ışın için:
(321) 
(100) 
(111) 

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/26
 Yansıyan ışının şiddeti               olduğundan h k ve l ye bağlı
olarak 4 mümkün değer elde edilir. (Problem)

Bazı saçılan ışınlar; (örneğin (001) ışını) Lave Koşulunda 
ortaya çıkmakla beraber, bazdaki iki atomun yok edici girişimi 
sonucu şiddeti yok olur. Bu durum Heksagonal yapının bir 
özelliği olup, bazdaki iki atom aynı olsa da civarının farklı
olması nedeninden kaynaklanır.

*Problem*
Elmas ve NaCl için yapı faktörünü hesaplayınız.

Çetin ARIKAN 2010-11 Güz Yarıyılı Katı Hal Fiziği Ders Sunumları Ders 9/27