GENEL FZK II

DERS NOTLARI
Hazrlayanlar:

Prof. Dr. Mustafa POLAT

Prof Dr
Prof. Dr. Leyla TATAR YILDIRIM

2012
 BLM-21
BLM 21
Elektrik Yk

Bu blmde, maddenin zelliklerinden birisi olan elektrik yk ile

tanacaz.

Atomu meydana
At d getiren
ti elektron,
l kt proton
t ve ntron
t nun yklerini
kl i i
reneceiz ve devamnda da u konulara deineceiz:

Elektrik yknn eitleri

ki y
yk arasndaki kuvvet ((Coulomb y
yasas))
Ykn kuantal
Ykn korunumu

(21-1)
Bir kuma paras ile ovuturulan kehribarn ty gibi
hafif nesneleri ektii antik alardan beri bilinen bir
eydir. Bu olgu, maddenin yeni bir zellii olan
elektrik
elektrik yk
yk ile ilgilidir.
ilgilidir Birok deney,
deney iki tr
elektrik yknn varln gstermitir: pozitif (renk
kodu: krmz) ve negatif (renk kodu: siyah). pozitif
pozitif
ve negatif isimleri Benjamin Franklin tarafndan
verilmi isimlerdir.
Cam bir ubuu ipek bir kumala ovuturduumuzda,
ikisi de elektrik yk kazanr. Cam ubuun kazand
ykn iareti pozitif olarak tanmlanr.
Benzer ekilde,
ekilde plastik bir ubuu bir krk ile
ovuturduumuzda, ikisi de elektrik yk kazanr.
Plastik ubuun
kazand y
ykn iareti
negatif
g olarak
tanmlanr.

(21-2)
Ykl cisimlerle yaplan bir ok deneysel almalardan
elde edilen sonular u ekilde zetlenebilir:
1. Ayn iaretli ykler (her ikisi de pozitif veya negatif)
birbirlerini iterler (ekil-a).
2 aretleri farkl olan ykler (biri pozitif,
2. pozitif dieri
negatif) birbirlerini ekerler (ekil-b).

Yknn iareti bilinen bir cisimle, yknn iareti

bilinmeyen cisim arasndaki etkileme kuvvetinin
ynnden yararlanarak, bilinmeyen cismin yknn
iaretini belirleyebiliriz.

Ayn iaretli ykler birbirini iter.

Zt iaretli ykler birbirini eker.

(21-3)
Y t
Yntem:
pek bir kumala ovuturulan cam ubuun pozitif
ykl olduunu biliyoruz. Bu ubuu, yk
kaybolmayacak ve etrafnda serbeste dnebilecek
ekilde
kild ortasndan
d asalm.
l S
Sonra d
da, ykn
k
bilmediimiz bir cismi cam ubua doru
yaklatralm.
yaklatralm
Mmkn olan iki durum sz konusudur:
ekil- a: ki cisim birbirini iter. Bu durumda
bilinmeyen yk pozitif iaretlidir.
ekil-b: ki cisim birbirini eker. Bu durumda
bilinmeyen
y y yk negatif
g iaretlidir.

(21-4)
 Benjamin Franklin zamannda (18. yy) elektrik
yknn bir eit arlksz,
arlksz srekli akkan
olduu kabul ediliyordu. 20. yy balarnda Ernest
Rutherford un atomun y yaps
p zerinde y yrtt

aratrmalar, maddenin ne ekilde meydana
geldiini ortaya koydu ve bileenlerinin sahip
olduklar yklerin belirlenmesini salad.
Atomlar elektronlardan ve ekirdekten oluur.
ekirdein kendisi de, proton ve ntronlardan
oluur.

Atomun ap 510-10 m.
ekirdein ap 510-15 m.
m
Elektronlar negatif ykl, protonlar pozitif ykl, ntronlar ise ykszdr.
Bu durumda elektrik yk, atomu oluturan paracklarn (elektron, proton,
ntron) temel bir zelliidir.

(21-5)
Atomik Bileenlerin Ktleleri ve Ykleri:
Ntron (n) : Ktle m = 1.67510-27 kg; Yk q = 0
Proton (p) : 1 67310-27
Ktle m = 1.67310 27 kg; Yk q = +1.60210
+1 60210-19
19 C

Elektron (e) : Ktle m = 9.1110-31 kg; Yk q = -1.60210-19 C

Not-1:
N 1 Elektron
El k ve protonun ykleri
kl i iin,
i i srasyla,
l -e
ve +e

sembolleri kullanlr. Bunlar temel yk olarak bilinirler .
Not-2: Bir atomdaki elektron ve proton saylar eitse, atom elektriksel
olarak ntr olarak adlandrlr. Bu say atom numaras (Z) dr.
Not-3: Bir atomdaki proton ve ntron saylarnn toplam ise
ktle numaras (A) dr.
Gsterim: 235 Z = 92 = elektron/proton says
92 U
A = 235 =proton
t + ntron
t says

(21-6)
Ykn Quantalanmas :

Bir nesnenin toplam yk, o nesnedeki temel paracklarn saysna

(elektron, proton, ntron) baldr. Elektron says Ne , proton says
N p ve ntron says Nn olan bir nesnenin net yk,
yk
Qnet eNe eN p 0Nn e N p Ne ne
olur. Burada, n N p Ne ve tamsaydr. Bu, net ykn elektron
yknn tamsay katlar kadar olacan gsterir. Yani yk quantaldr.

Np
Ne
Nn

(21-7)
Ykn Korunumu:
Her ikisi de yksz olan cam bir ubuk ile ipek bir
kumamz olsun.
olsun Cam ubuu ipek kumala
ovuturduumuzda, cam ubuk pozitif yklenir.
Ayn anda, toplam yk sfr olacak ekilde, ipek
kuma da eit miktarda negatif olarak yklenir.
Buradan, ovuturma ileminin herhangi bir yk
oluturmad ancak, birinden dierine yk ak
salad anlalr. Ykn korunumu yle
tl bili Herhangi
zetlenebilir: H h i birbi ilemin
i l i ncesindeki
i d ki
toplam yk, ilemden sonraki toplam yke eittir.

nceki Net Yk = Sonraki Net Yk

Qi Q
f

(21-8)
letkenler ve Yaltkanlar :
letkenler, yklerin ilerinde serbeste dolaabilmelerine izin veren
malzemelerdir. Bakr, aliminyum, civa bunlardan bazlardr.
Yaltkanla yklerin ilerinde serbeste dolamalarna izin vermeyen
Yaltkanla,
malzemelerdir. Plastik, lastik, cam, seramik bunlardan bazlardr.
letkenlerde, atomun son yrngesindeki bir veya daha fazla elektron
kolayca atomdan ayrlp serbest hale gelebilir ve iletken iinde hareket
eder. Bunlara iletim elektronlar diyoruz. letim elektronlar geride
y dediimiz
iyon pozitif
p ykl
y atomlar brakrlar. letkenin iinde
sadece
iletim elektronlar serbeste hareket edebilir, pozitif ykl iyonlarn
konumlar deimez.
deimez Yaltkanlar ise iletim elektronu iermezler.
iermezler

(21-9)
Bir letkeni ndksiyon
y Yoluyla
y Yklemek :
ekil-a' da bir iletken yaltkan bir iple aslmtr ve balangta
y s d . Negatif
ykszdr. Negat yykl
pplastik
ast ubuu yavaa yaklatralm.
ya at a .
Plastik yaltkandr ve zerindeki negatif ykler hareketsizdir.
Ancak, iletken iindeki negatif ykleri sa uca doru itecektir.
letkenin sol ucunda elektron boluu meydana geldinden pozitif
yklenmi olacaktr
olacaktr. ekil-
ekil b 'de
de topraa bal bir iletim yolu
oluturulmu, bylece elektronlarn topraa akmas salanmtr.
Toprak balantsn iptal eder ve plastik ubuu uzaklatrrsak,
uzaklatrrsak
iletken ubuk pozitif yklenmi olacaktr.
Not -1: letkenhe zerinde indklenen yk,
yk plastik ubuun
yk ile ters iaretlidir.
Not - 2 : Plastik ubuk ayn amal ok defa kullanlabilir.
kullanlabilir

(21-10)
 Coulomb Yasas :
Aralarndaki mesafe r olan, q1 ve q2 ykleri olsun. Bu ykler
birbirlerine, aada zellikleri verilen kuvvetler uygularlar.
1. Kuvvetler, ykleri birletiren doru boyuncadr.
2. Ykler ayn iaretliyse, kuvvet iticidir.
Ykler zt iaretliyse, kuvvet ekicidir.
3. Kuvvetin bykl, Coulomb Yasas olarak bilinen
1 q1 q2
k olmak zere, F k eitlii ile verilir.
q1 q2 4 0 r 2

F k
r2 B d 0 , boluun
Burada b l veya havann
h elektriksel
l kt ik l geirgenlii
i lii
olarak bilinir ve deeri 8.85 10-12 N m 2 /C 2 dir.
m1m2
F G 2 Coulomb kuvveti ve Newton'un gravitasyonel kuvveti ayn
r
formdadr. Tek fark
formdadr fark, gravitasyonel kuvveti her zaman ekici
bir kuvvettir. Buna karn Coulomb kuvveti, yklerin iaretine
bal olarak ekici veya itici olabilir
olabilir.

(21-11)
rnek : Hidrojen atomunda ekirdekteki proton ile yrngedeki elektron arasndaki
uzaklk ortalama 5.3 1011 m' dir. Bunlar arasndaki elektriksel ve gravitasyonel
kuvvetlerin byklklerini bulunuz.

Coulomb yasasndan, bu iki yk arasndaki kuvvetin bykl:

19 2
e
2
1.6 10
FE k 9 10 9
8.2 10 8 N.
r2 5.3 10
11 2

ki ktle arasndaki ekim kuvvetinin bykl, Newton' un gravitasyon

yyasasndan:

Fg G
me m p
6.7 10 11
9.11 10 1.67 10 3.6 10
31 27
47
N.
5.3
5 3 10 11 2
2
r
Atomik boyutta, paracklar arasndaki ktle ekim kuvveti nemsenmeyecek
dzeyde kktr.

(21-12)
 Coulomb Yasas ve stste Binme lkesi :
Bir yk
Bi k grubunun
b bbelirli
li li bi
bir yke
k uygulad
l d nett kuvvet,
k t
tm yklerin uygulad kuvvetlerin vektrel toplamna
eittir.

rnein, q2 ve q3 ykleri tarafndan q1 ykne uygulanan net kuvvet (F1 ),

F1 F21 F31

ile verilir. Burada, F21 ve F31 srasyla q2 ve q3 yklerinin q1 ykne
uygulad kuvvetlerdir
kuvvetlerdir. q1 ykne etkiyen n tane nokta yk olmas
durumunda ise net kuvvet,
n
F1 F21 F31 F41 ... Fn1 Fi1
i2

il ifade
ile if d edilir.
dili

F1 F12 F14

(21-13)
rnek : ekildeki gibi nokta yk, dik kenarlarnn
uzunluu a = 10 cm olan ikizkenar genin kelerine
yerletirilmitir. q1 = q3 = 5 C ve q2 = 2 C olduuna
gre q3 ykne etkiyen net kuvveti bulunuz.

Coulomb yasasndan
yasasndan, q1 ve q2 yklerinin q3 ykne uyguladklar kuvvetlerin
byklkleri:

F13 k
q1 q3
9 109
5 10 5 10 11 N
6 6

2 0.1
2 2
2a

F23 k
q2 q3
9 109
2 10 5 10 9
6 6

N
0.1
2 2
a

Fnet F13 F23 (11cos 45 9)i 11sin 45 j 1.1i
1 1i 7.9
7 9j N
7.9
1.1 7.9
2 2
Fnet 8 N ; tan 1
=98 o

1
1.1
1
(21-14)
rnek : ekildeki gibi nokta yk, x -ekseni zerine
yerletirilmitir q1 = 15 C
yerletirilmitir. C'luk
luk yk x = 2 m noktasnda,
noktasnda
q2 = 6 C'luk yk ise orijinde bulunmaktadr. q3 nokta
yk x -eksini
eksini zerinde hangi noktada olmaldrki,
rki zerine
etkiyen net kuvvet sfr olsun?

q1 ve q2 ykleri ayn iaretli olduu iin, iareti ne olursa olsun q3 yk

bunlarn arasna konulmaldr. Bu durumda:
q1 q3 q2 q3
F13 k ; F23 k
2 x
2
x2
q1 q2
F13 F23 3x 2 8 x 8 0
2 x
2
x2
x 0.775 m
bulunur.

(21-15)
rnek : Ayn noktadan aslm, ktleleri 3 102 kg olan
ykl iki zde kre ekildeki gibi dengededirler. plerin

boyu 15 cm ve = 5o olduuna gre, krelerin yk nedir?

Denge durumunda ykler arasndaki uzaklk: a Lsin olacaktr.

olacaktr Kreler
dengede olduuna gre:
q2
T sin k ; T cos mg
2a
2

q2
k
2a q 2 mgg tan 2a 19.54
2 2

t
tan 19 54 10 16
mg k
4 42 10 8 C
q 4.42
bulunur.

(21-16)
rnek : Ktleleri m, ykleri de q1 = Q ve q2 = 2Q olan
iki parack L uzunluundaki iplerle ayn noktadan dey
olarak asl halde dengededirler. Ykleri asl olduklar
noktaya balayan iplerin deyle yaptklar 1 ve 2 alar
ok kktr. Bu iki a arasndaki ilikiyi ve ykler arasndaki mesafeyi bulunuz.

T1 sin 1 FE FE
q1 yk iin tan 1
T1 cos 1 mgg mgg
1 2
T2 sin 2 FE FE
q2 yk iin tan 2
T2 cos 2 mg mgg
r1 L sin 1 r
r 2 L sin 1 2 L tan 1 tan 1
r2 L sin 2 2L
1/3
2Q 2
r 4kQ L
2
FE mg tan 1 k 2 mg r
r 2L mg
bulunur.

(21-17)
rnek : Ykleri + q olan iki zde parack, aralarndaki mesafe d olacak
ekilde y -ekseni sabitlenmilerdir. Yk Q ve ktlesi m olan
ekseni zerinde sabitlenmilerdir
nc bir parack ise, iki ykn ortasndan dik olarak geen eksen
konuyor Q yk
zerinde merkezden x kadar uzaktaki bir noktaya konuyor.
zerinde,
bu eksen zerinde rahata hareket edebilmektedir. x d durmunda, Q
yknn basit harmonik hareket yapacan gsteriniz.
gsteriniz Hareketin
Hareketin periyodunu bulunuz
bulunuz.

Basit harmonik hareket yapan bir cisim iin iin, F Cx olmaldr ( C )).
qQ 2kqQx
Q ykne etkiyen geri arc kuvvet: F 2k 2 sin
x (d / 2)2 2 3/2
x (d / 2)
2

2kqQx 16kqQ
xd F 3/2
3 x
(d / 2)3 1 (2 x / d )2 d

d3
2 / T T 2
16kqQ

(21-18)
rnek : Ykleri + q olan drt zde parack, xy -dzleminde
b l
bulunan, kenar
k uzunluu
l L olan
l bir
bi karenin
k i kelerine
k l i ekildeki
kild ki
gibi sabitlenmilerdir. Q ykne sahip baka bir parack ise,
k
karenin
i merkezinden
k i d dik olarak
l k geen z -ekseni
k i zerinde,
i d kkare
merkezinden z kadar uzaktaki bir noktaya konuluyor. Q yk
zerine etkiyen net kuvveti bulunuz.
bulunuz
qQ
+q yklerinden birisinin Q ykne uygulad ekici kuvvet: F k
z 2 a2
a 2 L / 2 L / 2 L2 / 2
2 2

z
cos
z 2 a2
4kqQz
k Q
Fnet 4 F cos Fnet k
z 2
a
2 3/2

bulunur.

(21-19)
 BLM-22
BLM 22
Elektrik Alanlar

Bu blmde durgun yklerin oluturduu elektrik alan ( E ) kavramyla
tanacaz. Yklerin durgun olmas halinde, ykler arasndaki
etkilemeleri belirlemek iin Coulomb yasas yeterlidir. Ykler durgun
olmasayd,
l d bub etkilemeleri
kil l i belirlemek
b li l k iin
i i baka
b k alternatif
l if yollar
ll bulmak
b l k
gerekirdi. Bu konu kapsamnda u konulara deinilecektir:

Nokta ykn oluturduu elektrik alann bulunmas

Nokta yk
y g gruplarnn
p ve srekli y
yk dalmlarnn
oluturduu

elektrik alanlarn bulunmas
Elektrik alan iindeki yke etkiyen kuvvetin bulunmas
elektrik dipol kavramn renmek. Dzgn elektrik alan iindeki
dipole etkiyen kuvveti, bu kuvvetin oluturduu torku ve dipoln
potansiyel
t i l enerjisini
ji i i belirlemek.
b li l k
(22-1)
Aralarnda r mesafesi olan q1 ve q2 nokta ykleri arasndaki etkileme
kuvveti Coulomb yasasna gre,

1 q1 q2 q1 q2
F k
4 0 r 2
r2

ba t s a sa
bantsna sahiptir.
pt . No
Noktata y
ykler
e aarasnda
as da herhangi
e a g b bir te
temas
as o
olmad
ad
halde, yklerin birbirlerine kuvvet uygulamalarn nasl aklayabiliriz? q1
yk, yaknlarnda q2 yknn bulunduunu nerden biliyor? Bu nokta
ancak, yeni bir kavram olan elektrik alan vektr ile aydnlatlabilir. q1
nokta yk q2 zerine dorudan kuvvet uygulamaz. Bunun yerine, q2 nin
b l d noktada
bulunduu kt d bir
bi elektrik
l kt ik alan
l oluturur
l t ve kuvveti
k ti bu
b alan
l uygular.
l

q yk E lektrik Alan ( E ) E , q zerine F kuvveti uygular
Ele
1 2

(22-2)
 Elektrik Alan Vektrnn Tanm :
Yandaki pozitif ykl ubuu ele alalm. ubuu
evreleyen
y uzaydaki
y tm P noktalarnda elektrik

alan vektr (E ) yle bulunur:
1 P noktasna
1. kt pozitif
itif bir
bi q0 test
t t yk
k ko
k nur.

2. Ykl ubuun q0 test ykne uygulad F
kuvveti llr.
3 . P noktasndaki elektrik alan vektr:

F
E ((N/C))
q0
F
E Grld ggibi E ile F ayn
y yndedir.
y
q0
Not : q0 test yk, ubuktaki yk dalmn
deitirmeyecek kadar kktr.
kktr
(22-3)
Nokta Ykn Elektrik Alan :
ekildeki q pozitif ykn ele alalm.
Ykt r kkadar
Ykten d uzaktaki
kt ki q0 ttestt ykne
k
etkiyen
y kuvvet ve q0 ' n bulunduu

noktadaki elektrik alan:
q q0
F k
r2
F q q0 q
E k 2
k 2
q0 q0 r r

ile verilir.
erilir E , q yknden
knden dar dor
dorudur.
d r q nokta yk
k

negatif olsayd E , q yke doru olurdu.
(22-4)
Nokta Yk Grubunun Oluturduu Elektrik Alan:

Bi nokta
Bir kt yk
k grubunun
b oluturduu
l t d nett elektrik
l kt ik alan
l E, herbir
h bi ykn
k
oluturduu elektrik alanlarn vektrel toplamna eittir.
Yukarda verilen nokta yk grubunun orijinde oluturduu elektrik alan,

E E1 E2 E3

olur. Burada E1, E2 ve E3 srasyla,
y , q1, q2 ve q3 yklerinin
y orijinde
j
oluturduklar elektrik alan vektrleridir.

(22-5)
rnek : ekilde gsterildii gibi, q1 = 7.0 C' luk bir yk
orijinde ve q2 = 5.0 C' luk dier bir yk ise x = 0.3 m
noktasndadr. Koordinatlar (0;0.4) olan P noktasndaki
elektrik alann bulunuz.
q1 ve q2 yklerinin P noktasnda oluturduklar
elektrik alanlarn byklkleri, srasyla,
q1 q2
E1 k 2 3.9 10 N / C ; E 2 k 2 1.8 10 5 N / C
5

r1P r2 P
deerlerine sahiptir. Buradan da P noktasndaki net elektrik alan,

E E1 E 2 1.8
1 8 10 5 cos i 33.9 1 8 10 5 sin j
9 10 5 1.8

E 1.08 10 5 i + 2.46 10 5 j N / C
sin 0.8
0 8
2.46 10 5
cos 0.6 tan 1 ( ) 66.3 o

1.08 10 5
bulunur.
(22-6)
rnek : Drt adet nokta yk, ekilde gsterildii gibi,
kenar uzunluu a olan bir karenin kelerine konmutur.
konmutur
Sa st kedeki q yknn bulunduu noktada, dier
ykler tarafndan oluturulan elektrik alann ve q ykne
etki eden kuvveti bulunuz.
2 q, 3q ve 3q yklerinin, q yknn bulunduu noktada oluturduklar
y
elektrik alanlarn byklkleri, , srasyla,
y ,
2q 3q 4q
E 2 q k 2 ; E3 q k 2 ; E 4 q k 2
a 2a a
ifadelerine sahiptir. lgi duyulan noktadaki net elektrik alan :
k
kq 3 kq
k 3
E E 2 q E3 q E 4 q 2 2 cos 45 i 2 4 cos 45 j
a 2 a 2
kq
5
5.06 10
E 2 3.06i + 5.06j ; tan 1 ( ) 58.8 o

a 3.06 10 5
bulunur.
(22-7)
rnek : Yk q ve ktlesi m olan bir parack,
ekilde gsterildii gibi, + x-ekseni ynnde

ynelmi dzgn bir E elektrik alan iinde ilk
hzsz serbest braklyor. Cismin hareketini
tanmlaynz. (Yer-ekimi kuvvetini ihmal ediniz).

qE
ma x qE a x
m
xi 0 ve vi 0 olduundan,
1 qE 2 qE
xs a x t
2
t ; vs a x t t
2 2m m

W = F x K K s qEx
bulunur.

(22-8)

rnek : Bir proton, elektrik alannn E = 6 105i olduu bir blgeye
+x - ekseni ynnde frlatlyor. Proton duruncaya kadar elektrik alan
iinde 7 cm yol alyor. Protonun ivmesini, ilk hzn ve ne kadar srede
durduunu bulunuz. (Yer-ekimi kuvvetini ihmal ediniz).

ma qE

qE 1.6 1016 5 16
a = 27
( 6 10 i) = 5.75 10 i m / s 2

m 1.67 10

vs vi 2a x 0 vi2 2 5.75 1016 0.07 vi 9 107 m / s
2 2

vi 9 107
9
vs vi axt t 1.57 10 =1.57 ns
ax 5.75 10 16

bulunur.

(22-9)
rnek : Bir noktadan arlksz iple aslm q ykne ve
m ktlesine sahip kk bir kre
kre, ekilde gsterildii gibi

E = Ai + Bj (N/C) ile verilen dzgn bir elektrik alan iinde

dengededir. A ve B pozitif sabitlerdir. Krenin ykn ve
ipte oluan gerilmeyi bulunuz.

F 0
T sin qE x qA qA mg tan
tan q
T cos qB mg mg qB A B tan
T sin qA
qA A mg tan mgA
T
sin sin A B tan cos A B tan
b l
bulunur.

(22-10)
 Elektrik Dipol :
Aralarnda d uzakl olan, eit ve zt iaretli iki
ykten q oluan sisteme "elektrik dipol" de
denir
nir.

Her elektrik dipol, "elektrik dipol moment (p)"
vektr ile tanmlanr. Bykl p = qd ve yn
de - q y
yknden q yykne doru
dur. Su molekl
(H 2O) gibi birok molekl kendiliinden bir dipol
momente
t sahiptir.
hi ti Oksijen
Ok ij atomu
t ile
il iki hidr
hid ojjen
atomu arasndaki ba,
, 10 deerlik
elektron ppaylam
y ile salanr
((8 tane
O' dan, 1' er tane de H' den). Bu 10 deerlik elektronu O atomuna yakn
olma
l eilimindedir.
ili i d di Bu
B nedenle
d l su moleklnde,
l kl d O' nun bbulunduu
l d taraf
t f
H atomlarnn bulunduu tarafa gre daha negatiftir.

(22-11)
Dipoln Oluturduu Elektrik Alan :
Dipol oluturan yklerin P noktasnda oluturduklar
elektrik alanlarn byklkleri:
1 q 1 q
E( ) ve E( ) Enet E( ) E( )
4 0 r2
4 0 r2

1 q q 1 q q
Enett 2 2
4 0 r r 4 0 z d / 2 2
z d / 2
2

q d
2
d
2

Enet 2
1 1
4 0 z 2 z 2 z
d
1 yaklam yaplrsa 1 x 1 2 x :
2

2z
q d d qd 1 p
Enet 2
1 1 =
4 0 z z z 2 0 z 3
2 0 z 3

(22-12)
Srekli Yk Dalmlarnn Oluturduu Elektrik Alan:
Q,A Q,V
dq
dA dq
dV

Q dq Q dq Q dq
(C/m) (C/m2 ) (C/m3 )
(C/
L dl A dA V dV

- Q yk L uzunluunda bir ubua dzgn dalm ise,

izgisel yk dalm sz konusudur.
- Q yk A yzey alanna sahip bir plakaya dzgn dalm
ise, yzeysel yk dalm sz konusudur.
- Q yk V hacmine sahip kat bir cisme dzgn dalm ise,
hacimsel yk dalm sz konusudur
konusudur.
(22-13)
 Yanda verilen hacimsel yk dalmn gznne
alalm. Bu yk dalmnn P noktasnda oluturduu
elekrik alan hesaplamak iin izlenmesi gereken yol
yle
l zetlenebilir:
tl bili
1 Yk ddalmn,
1. l hacmi
h i dV olan
l sonsuz kk
k k elemanlara
l l ayralm.
l
Her eleman dq dV ykne sahiptir ve P noktas dq yknden
r kadar uzaktadr.

2. dq
d ykn
k nokta
k ykk kkabul
b l ederek
d k P nokta
k snda
d oluturduu
l d d
dE
elektrik alann y
yaz ve yyk dalm
zerinden integralini
g al (topla).
( p )
dq 1 dV
dE
40r 2
E
40 r 2
r

(22-14)
rnek : Homojen ykl sonsuz uzunluktaki bir ubuk
ekildeki
kild ki gibi
ibi x-ekseni
k i zerinde
i d bulunmaktadr.
b l kt d ubuk
b k
izgisel yk younluuna sahip ise, ubuktan y kadar
uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesini bulunuz.
dqq dx
dE k 2 k 2
r x y2

d
dx k ddx
E dE cos k y 2
x 2
y 1 x / y
2 3/ 2 y
2 2 3/ 2

tan x / y k 1 tan d k
2

E
1 tan d dx / y
2
y 1 tan

y cos d
2 3/ 2

k k x 2k
E sin E
y y x y
2 2 y 2 0 y

bulunur.
(22-15)
rnek : Uzunluu L olan homojen ykl bir ubuk ekildeki
gibi x-ekseni zerinde bulunmaktadr. ubuk izgisel yk
younluuna sahip ise, ubuun orta noktasndan y kadar
uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesini bulunuz.
dqq dx
dE k 2 k 2
r x y2
L/2 L/2
d
dx k dx
d
E dE cos k y 2
L/2 x 2
y
1 x / y
2 3/ 2 y L/2
2 2 3/ 2

tan x / y k 1 tan d k
2

E
1 tan d dx / y
2
y 1 tan

y cos d
2 3/ 2

L/2
k k x k L
E sin E
y y x y L / 2
2 2 2
L/2 y y2
bulunur.
(22-16)
rnek : Uzunluu L olan homojen ykl bir ubuk
ekildeki gibi x-ekseni
ekseni zerinde bulunmaktadr.
bulunmaktadr
ubuk izgisel yk younluuna sahip ise, orijinden
x kadar uzaktaki (x > L) bir P noktasnda elektrik
alan ifadesini bulunuz.
dq dx '
dE k 2 k
x x '
2
x
L
dx ' u x x ' k du
E dE k ; E k 2
x x ' du dx '
2
0
y u2
L
1 1 1 1
E k k k
u x x '0 x L x
k L
E
x( x L)
bulunur.
(22-17)
rnek : x-ekseni zerinde bulunan, uzunluu L olan bir ubuk
Ax
A izgisel
i i l ykk younluuna
l sahiptir.
hi i (A pozitif
i if bir,
bi x ise
i
ubuun ortasndan olan uzaklktr. ubuun ortasndan y kadar
uzaktaki bir noktada elektrik alan ifadesi nedir?
dqq dx xdx
dE k 2 k 2 kA 2
r x y 2
x y 2

L/2 L/2
xdx xdx
E dE cos kAy 2 kAy
L/2 x 2
y
2 3/ 2
0 x 2
y
2 3/ 2

1/ 2
du u
u x 2 y 2 du 2 xdx E kAy 3/ 2 kAy
u 1 / 2

L/2

1 y
E 2 kAy 2 kA 1 bulunur.
x 2 y 2 0 L / 2 y 2
2

(22-18)
rnek : Homojen ykl ince bir ubuk, R yarapl
emberin bir paras olacak ekilde bklyor. ekilde
ggibi,, yyay
verildii ' dir. Yayn
y ggren a y izgisel
g yyk
younluu ise, emberin merkezindeki (O noktas)
elektrik
l kt ik alan
l nedir? di ?
dq dl Rd k
dE k 2 k 2 k 2 d
r R R R
/2
k k
sin / 2
/2
E dE cos cos d
R / 2 R
2k 2k
E sin E sin i bulunur.
R 2 R 2
2k
E ii ve 2 E 0
R
(22-19)
rnek : Ykl ince bir ubuk bklerek, ekildeki
gibi
ibi yarap R olan
l yarm ember b haline
h li getiriliyor.
ti ili
ubuk zerindeki bir noktadaki yk younluu, o
noktann konum vektr ile dey arasndaki aya
= Acos ifadesi ile baldr.
baldr Yarm emberin merkezindeki (O noktas)
elektrik alan nedir?
dq dl cos Rd kA
dE k 2 k 2 kA 2
cos d
r R R R
2 kA 1 cos 2
/2 /2
2 kA
E 2 dE cos cos d
2
d
R 0 R 0 2
/2
kA i 2
sin kA A
E E j j bulunur.
R 2 0 2R 8 0 R

(22-20)
rnek : Q yk R yarapl bir ember zerine dzgn
olarak
l k dalmtr.
d l t emberin
b i merkezinden
k i d dik olarak
l k
geen z -ekseni zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki

P noktasnda elektrik alan (E ) bulunuz. Hangi z deerinde
elektrik alan maksimum olur?
dq dq
dE k 2 k 2 ; dEyatay dE sin 0 ve dEz dE cos
r z R
2

Q
zdq z zQ
dEz k Ez dEz k dq k
z 2
R
2 3/2
z 2
R
2 3/2
0 z 2
R
2 3/2

zQ
Q
E k k ; z 0 E 0 ve z R E k

k
z 2 R 2 3/2 z
2

z 2 R 2 3z 2
dE 0 z R Emax Q
0 kQ
dz z 2 R2 5/ 2 2 6 0 3R2

(22-21)
rnek : Yarap R olan ince bir disk dzgn yzey
yk younluuna sahiptir. Diskin merkezinden dik olarak
ggeen
eksen zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki bir

P noktasnda elektrik alan (E ) bulunuz.

zQ zdq z 2 rdr
Ek dE k k
z z z
3/ 2 3/ 2 3/ 2
2
R 2 2
r 2 2
r 2

R
rdr
d u z2 r2 z du
E dE kz
k 2 ; E u 3/ 2
z 4 0
3/ 2
0
2
r 2 du 2 rdr
R
z u 1/ 2
z 1
z
E E 1 k
4 0 ( 1 / 2) 2 0 z r 0
2 2 2 0 z R
2 2

zRE k
2 0
(22-22)
rnek : Yarap R ve ykseklii h olan ince silindirik
bir kabuk,
kabuk xy -dzlemine
dzlemine taban orijinde olacak ekilde
yerletirilmitir. Silindir dzgn yk younluuna sahip
olduuna gre, ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki
(P ) elektrik alan bulunuz.

Ek
zQ
dE k
z z ' dq
k
z z ' 2 Rdz '
z z z ' R z z ' R
3/ 2 3/ 2 3/ 2
2
R 2 2 2 2 2

E dE
R h
z z ' dz ' u z z ' R 2
2

;
2 0
z z ' du 2 z z ' dz '
2 3/ 2
0 R 2

h

R du R u 1/ 2 R 1
E E
4 0 ( 1 / 2) 2 0
4 0 u R 2
3/ 2
z z '
2
0

R 1 1

h
E kk ; z= E 0
2 0 z h
2
R 2
z2 R2 2

(22-23)
rnek : Yarap R ve Q yknn zerine dzgn dald embersel bir
hhalkann
lk k i q ykne
merkezine k sahip
hi noktasal
k l bir
bi parackk yerletirilmitir.
l i il i i
q ykn, emberin merkezinden geen dik eksen boyunca z R olacak
ekilde ekip serbest brakalm. q yknn basit harmonik hareket
yyapacan
p ggsteriniz ve hareketinin pperiyodunu
y bulunuz.

zQ z
Ek F qE F kqQ
z 2
R
2 3/ 2
z 2
R
2 3/ 2

Basit harmonik haraket yapan bir cisim iin: F Cz

C olmaldr
olmaldr.
kqQ
z R F 3 z cisim basit harmonik haraket y
yapyor.
py
R
kqQ 2 kqQ mR 3
a 3
z 3
T 2
mR T mR kqQ

(22-24)
Elektrik Alan izgileri : lk kez 19. yy' da Michael Faraday tarafndan
elektrik alan vektrn resmetmek iin ortaya konmutur. Elektrik alan
izgileri ile elektrik alan vektr arasnda u ilikiler vardr :

1. Herhangi bir P noktasnda, elektrik alan vektr E elektrik alan
izgisine teettir.

2 Elektrik
2. Elektrikalaniddeti
alan iddeti, elektrikalanizgilerininyounluuileorantldr
elektrik alanizgilerinin younluu ile orantldr.

(22-25)
rnek : Sonsuz geni ykl plakann oluturduu elektrik alan
izgileri.
i il i
1. Plakann her iki tarafnda elektrik alan iddeti sabittir.
2. Elektrik alan vektr plakaya diktir.
3. Elektrik alan vektrnn yn, plakadan dar dorudur.
Not : Plaka negatif ykl olsayd, elektrik alan vektrnn
yn
plakaya
l k ddoru
olurdu.
l d

(22-26)
 3. Elektrik alan izgileri pozitif yklerden karak negatif yklerde
sonlanrlar.
rnek : q yknn
y oluturduu
elektrik alan izgil
g eri :

q
Ek 2
r

-Elektrik alan izgileri yke dorudur.

-Elektrik
El kt ik alan
l izgilerinin
i il i i yn,
E' nin
i
ynn verir.
-Birim yzeyden geen elektrik alan
izgilerinin younluu,
younluu yke yaklatka
artmaktadr.

(22-27)
Bir elektrik
elektrikdipolnnoluturduu
dipolnn oluturduu zde iki pozitif ykn oluturduu
elektrik alan izgileri: elektrik alan izgileri:

(22-28)
 Dzgn Elektrik Alan inde Elektrik Dipol :
Yanda x - ekseni ynnde dzgn bir elektrik alan

iinde bulunan elektrik dipoln
p ele alalm. Pozitif
ve negatif yklere, srasyla, F+ = qE ve F = qE
kuvvetleri eetkir.
tkir Dipole etkiyen net kuvvet,
kuvvet
Fnet = qE qE = 0 olacaktr.

Dipoln ktle merkezine gre F+ ve F kuvvetlerinin oluturduu

nett tork
t k ise,
i
d d
= + + = F+ sin + F sin = qEdsin = pE sin
2 2

oolur
u ve = p E formunda
o u da yazlabilir.
ya ab . Bu u da, d
dzgn
g eelektrik
e t
alan iindeki dipoln telenemeyeceini ancak, ktle merkezi
etrafnda
t f d d dneceini
i i gsterir.
t i
(22-29)
Dzgn Elektrik Alandaki Elektrik Dipolnn Potansiyel Enerjisi :

U d pE sin ' d (d azalma ynndedir)
90 90

U pE sin d pE cos
90

U = p E

E p ile d ( 0) U min pE
il E ayn ynde E.
p
Sistem kararl denge
g durumundadr.

p E p ile d ( 180) U max pE
il E tters ynde E.
Sistem kararsz denge durumundadr.

(22-30)
Dzgn
g Elektrik Alan indeki Elektrik Dipol
p
zerinde D Kuvvetin Yapt :

D bir
Dzgn bi E elektrik
l kt ik alan
l iinde, l l i as
i i d alanla

yapan bir p elektrik dipol olsun (ekil-a). Bir d

kuvvetin yardmyla dipol ekil-b' deki gibi E ile
s as yapacak ekilde evirelim.
evirelim D kuvvetin
yapt i, dipoln son durumdaki potansiyel enerjisi
ile ilk durumdaki potansiyel enerjisi arasndaki fark
kadardr:
W U s U i pE cos s pE cos i
E cos i cos s
W pE

(22-31)
rnek : Ykleri q1 = 2.0 C ve q2 = 2.0 C, aralarndaki
mesafe d = 5 mm olan bir elektrik dipol,
dipol merkezi orijinde
olacak ekilde z-ekseni zerinde konmutur. z-eksenine dik
ve dipoln merkezinden 1.5 m uzaktaki bir noktada elektrik
alan nedir?
q q
p qd k 1108 C m ; E k ; E k
d / 2 d / 2
2 2
x 2
x2
Ex E cos E cos 0
E E E ;
E y E sin E sin 2 E sin
qd k
E E y k k 3/2

k 3/2
p
d / 2 x
2 2 d / 2 x
2 2

E 26.7k N / m

(22-32)
rnek : Ykleri q = 1.6 1019 C ve aralarndaki mesafe
d = 0.125 dipol bykl 5 105 N/C
0 125 nm olan bir elektrik dipol,
olan dzgn bir elektrik alan iine ekilde grld gibi
yerletirilmitir Dipol ve elektri
yerletirilmitir. elektrikk alan sayfa dzlemindedir.
dzlemindedir
Elektrik dipol momentini, dipole etkiyen torku ve dipoln potansiyel enerjisini
b l
bulunuz. Di
Dipol,
l elektrik
l k ik alan
l tarafndan
f d kendisiyle
k di i l ayn ynde
d oluncaya
l kadar
k d
dndrlr. Elektrik alann yapt i ne olur?
p qd 1.6 1019 0.125 109 = 2.0 1029 C m ( ykten + yke doru)

p E pE sin 22.00 1029 5 105 sin145
5.7 1024 N m (sayfa dzleminden dar doru)

U p E U pE cos145 2.0 1029 5 105 cos145
8 2 1024 J
U 8.2
W = U W pE (cos145 cos 0) 2.0 1029 5 105 (1.82)
W 1.82 10 23 J
(22-33)
 BLM-23
Gauss Yasas I M
D IR
L
B bl
Bu blm kapsamnda
k d u kkonulara
l ddeinilecektir:
i il kti
YI
Elektrik aks () L A
Y
LE
Simetri
Gauss yasas
R .
Gauss yasasn uygulayarak;
e D
T v
Dzgn ykl sonsuz uzunL A ubuun,
Dzgn ykl sonsuz geni yaltkan plakann,

Dzgn ykl kresel P O ve krenin

yaltkan
kabuun
A
Falanlar hesaplayacaz. Gauss yasasn kullanarak,
oluturduu elektrik
iletkenlerin iinde
A
ST ve dndaki
elektrik alanlar da hesaplanacaktr.
p
M U
R .
D
(23-1)

Bir Vektrn Aks : Hz v olan bir hava akm, A yzey alanna sahip bir

yzeye
y eye doru
do u geliyor
ge yo oolsun
su ve hz ve
vektr
t v ilee y
yzeyin o a (n ) arasndaki
ey normali a as da
I M
I
a da olsun. lgili yzeyden geen ak, vA cos bants ile verilirR ve
bu rnekte "hacimsel
hacimsel ak hz (debi)"
(debi) anlam tar
tar. IL D
Y
Not - 1 : Hava akmnn hz, geldii yzeyin normali ile ayn
L A yndeyse

(v , yzeye
dik) ak
k maksimumdur
ki d (vA A).
) HHz yzeyin
EY
i normaline li dik ise
i

(v , yzeye paralel) ak sfrdr. . L
D R
v e
Not - 2 : vA cos v A biiminde yazlabilir. Burada A vektr,
yyzeyin
y normali ile ayn y T A olan bir vektrdr. smine
y yynde,, bykl
"yzey alan vektr" diyebiliriz. L
A
P O
F A
T A
U S
. M
D R
(23-2)
 Elektrik Alan Aks :

I
ekildeki gibi E elektrik alan iinde kapal bir yzey
M
I
dnelim. Bu yzeyden geen elektrik aks yleR
tanmlanr: IL D
Y
L A
1. Yzeyi, A alanna sahip sonsuz kk elemanlara
ayralm.
l
E
Y
. L
E A EA cos olacaktr.
R
2. Her elemandan geen ak
3. Toplam ak;
e DE A olarak bulunur.
T v
4. A 0 durumundaki limit, yyzeyden
y geen
g akya
y eittir.

A
LE dA (N m / C)
O
2

P
A
S

AF Not -1: ntegral sembol zerindeki ember, integralin

S T kapal yzey zerinden alnacan gsterir.

MU Note 2 : Elektrik aks (), yzeyden geen elektrik alan

R . izgilerinin
g saysyla
y y orantldr.
D
(23-3)
rnek : Yk 1.0 C olan noktasal bir paracn, E

I M
IR
merkezinde bulunduu 1.0 m yarapl kresel bir r
dA

D
q
yyzeyden
y ggeirdii
elektriksel aky
y hesaplaynz.
p y
L
YI
L A
Y
Pozitif bir q noktasal yknn kendisinden r kadar uzakta oluturduu
E
. L
elektrik alan, kendisinden dar dorudur ve bykl,
q D R
Ek
r2
v e
ile verilir.
verilir Bu durumda,
durumda A T
O L
d E dA EdA cos 0P k dA
q

F A r2

k dA T
q A q q 6
1 10 N m2
S k 4 r 1.13 10
2 5

rU2
r2
8 85 10
8.85 12
C
M
S 0

R
bulunur..
D
(23-4)
rnek : Kenar uzunluu a olan bir kp, ekildeki

gibi, itif x-ekseni
ibi pozitif k i ynnde
d d
dzgn
bi
bir E elektrik
l kt ik I M
alan iinde bulunmaktadr. Kpn yzeylerinden D IR
L
geen toplam elektrik aks nedir? YI
L A
Y
LE
Yzey alan vektrleri y-ekseni (3 ve 4 nolu. yzeyler) ve z-ekseni
D R
dorultusunda olan yzeyler (n ve arka
v e yzeyler), elektrik alan
vektrne diktir. Bu yyzeyler
A T
y akyay katk g
getirmezler. Toplam
p ak,,
L
PO
1 ve 2 nolu yzeylerden katklanr:

E dA E A dA Ea2
180 Ea
E c os180 2
E c os 0
1
A F 2
S1

S T S2

E U
Ea 1 1 0
2

. M
R
bulunur.
D
(23-5)
rnek : Bykl 3.5 kN/C olan ve pozitif x-ekseni ynnde ynelmi
dzgn bir elektrik alan iine, uzunluu 0.70 m ve genilii 0.35 m olanIM
dikdrtgen eklinde bir plaka konuluyor. Aadaki durumlar iin D I R
plakadan
IL
geen aky hesaplaynz. Y
a ) pplaka yyz ve xyy dzlemlerinde bulunuyorsa L A
y
Y
E plaka
b) plaka normali x-ekseni ile 40 a yapyor ve L
.
o
y -ekseni
yzeyinde bulunuyorsa D R
v e
A 0.35 0.7 245 10 Tm3 2

L A

O
a ) E A i EAP 3.5 10 245 10 857.5
3 3 Nm 2

yz
F A C

E T A
Ak EA i k 0
xyy
U S
b ) R . M
E A cos 40i A sin 40k EA cos 40 657
Nm
2

D C
(23-6)
rnek : Kare prizma eklindeki kapal bir yzey,
ekildeki gibi,
gibi pozitif x-ekseni ynnde ve iddeti
I M
2
E = (3 + 2 x ) ifadesi ile deien bir elektrik alan
DIR
L
iiinde
i d bulunmaktadr.
b l kt d a = b = 0.4
0 4 m ve c = 0.6
06m
YI
olduuna gre, kare prizmann yzeyinden geen
L A
Y
LE
toplam elektrik aks nedir?
R .
Yzeyy alan vektrleri y -ekseni ve z -ekseni dorultusunda olan yzeyler
y y
e D
v
(bir kenar c olan dikdrtgensel yzeyler) elektrik alan vektrne diktir.
Bu yzden akya katk getirmezler.TToplam ak, karesel yzeylerden
L A
PO
katklanr:

F A
E dA E dA E 180 E
abb cos180 abb cos 0
A
1 2 xa xac
S1

S T S2

U Nm 2
ab (3 2 a ) 3 2 a c ab 2 a c 2 a 0.27

2 2

M
2 2

. C
l nRr
b D
bulunur.
(23-7)
rnek : Pozitif q ykl bir parack, ekildeki gibi,
R yarapl
l bir
bi kre
k kabuunun
k b merkezindedir.
k i d di ekilde
kild R
I M
gsterildii gibi, ykn grd 2 ' lk bir kat ann D IR
L
q

grd yzeyden geen aky bulunuz. YI

L A
Kre yzeyi zerinde r yarapl dr kalnlndaYbir
L E
halkadan geen ak,
R .
q
erdrD
d E dA EdA cos ' k 2
RT v
2

q L A q
d R sin ' O
Rd ' sin ' d '
2 R 2
P 2
0
F A 0

q
sinT A
' d '
q q
cos ' (1 cos )

2 U S 2 0
2
M
0 0 0 0

.
R/ 2
q
;
q
D 20 0
(23-8)
Gauss Yasas :
Gauss yasas u ekilde formle edilir
edilir :
I M
Herhangi bir yzeyden geen ak = yzeyin iindeki net ykDIR
L
0

= q

E dA q Y I
0 i 0 i

L A
Y iin geerlidir.
S

Not -1: Gauss yasas her kapal E

. L yzey
p yyzey
Not - 2: Kapal R net yk
y iindeki y belirlerken,
e D
v
yklerin iaretlerini dikkate almak gerekir.
Not -3: GaussTyasasn uygulark
n
n
L A uygularkenen, akya katklar
O olmad iin yzeyin dndaki ykler ileme
P katlmaz.
A k tl
FYandaki ekil iin;
T A
nn
U S S yzeyi : q, S yzeyi : q
. M 1 0 1 2 0 2

D R 3 y : 0,
S yyzeyi 0 3 4S y y : q q 0
y zeyi 0 4

(23-9)
 Gauss Yasas ve Coulomb Yasas :
I M
IR
Gauss yasas ve Coulomb yasas, durgun elektrikte elektrik

L D
yk ile elektrik alan arasndaki ilikiyi farkl biimlerde
YI tretilebilir.
aklayan bantlardr. Her ikisi de birbirinden
L A tretelim:
, Coulomb yasasn
rnein, y
Y
Gauss yyasasndan
E
. L
D R
q nokta yknden r kadar uzaktaki bir P noktasndaki elektrik alan Gauss

v e
yasasndan bulunabilir. q ykn merkez kabul eden r yarapl kresel bir

T
Gaussiyen yzey seelim. Gaussiyen yzeyi, yzey alan dA olan sonsuz
kk elemanlara blelim. HerbirA
O L elemandan geen ak,
d EdA cos 0 EdA
P
bulunur. Buradan da, A
A F
EdA E T
dA E 4 r 2

S
U S S

M
.q q E 4 r q E
q
k
q
R
2

4 r
0 i 0

D
2 2
0 r
sonucuna ulalr.
(23-10)
Simetri: Bir cisme uygulanan fiziksel bir ilem (dndrme, teleme gibi)
sonucunda,
d cisim
i i ayn kkalyorsa
l simetriktir
i t ikti denir.
d i I M
DIR
L
t f dI serbeste
M k i d
Merkezinden geen dey
d eksen
k
Y gzlerini
etrafnda b t
dnebilen bir kre dnelim. Gzlemci
L A
kapattktan sonra kreyi ekseniYetrafnda evirelim.
evirelim
L E krenin dndrlp
Gzlemci gzlerini atnda,

dndrldn R
anlayabilir
y .
mi?
e D
Ekseni etrafnda vserbeste dnebilen bir silindir
A T
dnelim Gzlemci
dnelim. gzlerini kapattktan sonra silindiri
O L
ekseni etrafnda evirelim. Gzlemci gzlerini atnda,
Pdndrlpp dndrlmediini
silindirin anlayabilir
y mi?
A
F her iki rnek iin de hayr olacaktr. Bu
T A
Cevap

U S durumda, hem kre hem de silindir dnme eksenlerine

durumda

. M gre simetriktir deriz.

D R
(23-11)
telenme Simetrisi:
I M
Sonsuz geni bir dzlem dnelim. Uan hal
D IR
L
YI
zerindeki bir gzlemci bu dzlemin zerinde
sabit bir ykseklikte olsun. Gzlemci gzlerini
L A
kapattktan
p sonra bir miktar telensin. Gzlerini
Y
atnda, hareket edip etmediini anlayabilir mi?
. LE
Cevap hayr olacaktr. Bu durumda, dzlem
telenme simetrisine sahiptir deriz. DR
v e
A
Gauss Yasas Uygulanrken zlenecek T
Yol:
O L
P

F A
Yk dalmn geometrik olarak iziniz.
iziniz

T A
Yk dalmnn simetrisini ve elektrik alanna etkisini belirleyiniz.
Gauss y
U S
yasas her kapal
p yyzeyy iin
ggeerlidir.
aksnn en kolay y
M
hesaplanabilecei en uygun yzeyi belirleyiniz.
.

DR
Elektrik alan hesaplamak iin Gauss yasasn uygulaynz.

(23-12)
Sonsuz Uzunlukta Dzgn Ykl ubuun Oluturduu Elektrik Alan:
ekilde dzgn izgisel yk younluuna sahip bir ubuk I M
D
verilmitir. ubuun simetrisi dikkate alnrsa, oluturduuIR
L
YI
elektrik alann kendinden dar doru ve r uzaklndaki
L A
tm noktalarda iddetinin de ayn olduu ortaya kar. Bu
Y
LE
yzden, ubuu eksen alan r yarapl, h yksekliinde
.
silindirik bir y
yzeyy Gaussiyen R
y yyzey
D
y olarak seilebilir.

v e
Gaussiyen yzeyi farkl yzeyin birleimi gibi dnebiliriz: st yzey S1 , yanal
yzey
S2 ve ttaban
b yzey
S3 . Y
Yzeyden A Tk 1 2 3 olacaktr.
d geen nett ak, l kt
O L
1 3

kA
P
S ve S yzeylerinde, yzey normali ile elektrik alan vektrleri birbirlerine dik
olduu
ld iin 1
A
3
F
i i ve aklar
l sfrdr.
f d Bu ddurumda d net ak,
k
EdA T E 2 rh cos 0 2 rhE
2

U S
M
S2

R
Gauss .
yasasndan:
q i

h
E


2k
D 0 0 2 r
0 r
(23-13)
rnek : Yarap R ve dzgn hacimsel yk
M
dE

I
younluu olan bir krenin iinde ve dndaki
IR
dA
r

L D
YI
blgelerde elektrik alann bulunuz
bulunuz. R

qi L A dE

Y

qi dA
rR E dA E dA cos 0
0 0 LE
r

S S

R . R

D r
3
4 3 4 r
qi r E 4 r
e E
2

3
T v
3 0 3 0
R
E

qi
r R E dA LA
E dA cos 0
O
qi 30

0 P 0
FA
S S
R r
4 4 R 3
R 3
q RA E 4 r
3 2
E
3ST 3 3 0 r 2
i

U
0

. M
D R
(23-14)
rnek : Yarap
p R ve Q yyknn yyzeyine
y dzgn
g
I M
dald ince kresel bir kabuun iinde ve dndaki
DIR
L
bl l d elektrik
blgelerde l kt ik alann
l b l
bulunuz.
YI
L A
qi Y
rR E dA 0 . LE
S
D R
e E0
qi 0 dA 0 olduundan
v
qi A T qi
rR L E dA cos 0
E dA O

P0 0
A
S S

A F 2 Q Q Q
qi Q ET 4 r E 4 r 2 k r 2
S
U 0 0

. M
D R
(23-15)
rnek : yarap a, d yarap b ve dzgn Q dE

M
dA
hacimsel yk o nl olan kresel bir kabuk
k younluu kab k r
I
IR
a

iin, r a; a r b ve r b blgelerindeki
L D b

YI
Q dE
elektrik alann bulunuz.
A
dA

L
r

qi Y a

E dA LE
b

S
0
R . dE

ra qi 0 dA 0 olduundan E 0
e D Q dA

v
r

4
r 3 a3 T
a

LA
3 3
r a b
a r b E 4 r 3
O E
2

P 0 3 0 r 2
A
E

A F 4 b 3
a3 b3 a3
(b3-a3)

r b E 4T
30 r2

r 3
S E
2

M U 0 3 0 r 2
.
a b r

D R
(23-16)
rnek : Yarap R ve hacimsel yk younluu dE

M
dA

0 r olan bir krenin iinde ve dndaki

r
I
D
R IR
L
YI
blgelerde elektrik alann bulunuz. dE
qi
E dA L A dA

Y
r

S 0
L E
.
R
r r
r R q 4 r ' dr ' r ' 4 r R' dr ' r
D
2 2 4
i 0 0
0 0
v e 0 R2
E

E 4 r

r 2
4
EA T r 2 40

L
0 0

4
P O0 0

A
R R R r

r R q 4F r ' dr ' r ' 4 r ' dr ' R

2 2 4
i

T A 0 0

S
0 0

U
E 4 r
M
R2 0
E
4
R 0
4

R . 0 4 r 0
2

D
(23-17)
rnek : Yarap R olan sonsuz uzunluktaki bir
silindirin
ili di i dzgn
d hacimsel
h i l yk l ' ddur.
k younluu I M
silindirin iinde ve dndaki noktalarda elektrik DIR
L
alann bulunuz. YI
L A
Yk dalmnn simetrisi nedeniyle, Y
nedeniyle Gaussiyen yzey
E
olarak silindir seilir. S ve S yzeylerinden . L
akya
R
1 3

hibir katk gelmez (dA E ). Bu durumda:
e D
q
T v
E dA A
i

O L
P
S2 0

A r h
2

F
r
r R E 2 rhA E
S T
0 2
0

M U R h
2
R 2
rR
R . E 2 rh

E
2 r
D 0 0

(23-18)
DEV : Yarap R olan sonsuz uzunluktaki bir silindirin M
RI
hacimsel yk younluu 0 r ile veriliyor. 0 bir sabit
D I
L
YI iinde
ve r ' de silindir ekseninden olan uzaklktr. Silindirin
L A
ve dndaki blgede elektr
elektrik Y
ik alann bulunuz
E
ve silindir
ekseninden olan uzakla kar deiimini . L iziniz.
D R
DEV : yarap a, d yarap v e b olan dzgn yk
T
Auzunlukta bir silindirin ekseni
younluuna sahip sonsuz
O L
zerinde dzgn P
zerinde,
F A izgisel yk yayan sonsuz uzun bir
T A
ubuk yerletirilmitir. r a ; a r b ; r > b blgelerinde
U S
elektrikMalanlarn bulunuz.
R .
D
(23-19)
Sonsuz Geni, Yaltkan, Ykl Plakann
Ol t d Elektrik
Oluturduu El kt ik Alan
Al : I M
D IR
L
YI
Plakann pozitif ve dzgn yzey yk younluuna

A
sahip olduunu varsayalm. Simetri nedeniyle elektrik
L
alan plakaya dik,
EY
dik dar doru ve bykl her yerde

. L
ayndr. ekildeki gibi, plakann ortadan kestii, kesit
D
alan A olan silindirik Rbir Gaussiyen yzey seebiliriz.
seebiliriz
v e yzeyden olumu gibi dnebiliriz:
Silindiri farkl
A T
O L
S kesit
Sa k it S
1 , yanall yzey
S ve soll kesit
2 k it S . Yzeyden
net ak, olacaktr.
Y d
3

P
geen 1 2 3

F A EA cos 0 EA ve 0 ( = 90)
A
1 3 2

S T 2 EA

MU Gauss yasasndan:
qi

A
E

.
R . 0 0 2 0
D
(23-20)
 I M
D IR
L
YI
L A
Y
E iki iletken plaka olsun.
Yzeysel yk younluklar ve - olan sonsuz geni paralel
1 1
. L
Plakalar birbirine yyaklatrlrsa,
, ykler
y p
D R
plakalarn birbirine bakan y yzeylerinde
y toplanr.
p

v e
Plakalar arasndaki blgede elektrik alann bulmak iin, kesit alan A olan silindirik bir
Gaussiyen yzey (S) seerek Gauss yasasn
A T uygulayabiliriz:
q 2 A O
2 L
P
i
EA 1
E 1

0 0
A
F elektrik alan iin de, kesit alan A' olan S' silindirik
0

A
Plakalarn dndaki blgelerdeki
Tseer ve Gauss yasasn uygularsak:
U
Gaussiyen yzeyiniS
qM
EA .
R
i 1
0 E 0
1

D 0 0

(23-21)
rnek : ekilde gsterildii gibi, yarap 2a y

ve dzgn
d hacimsel
h i l yk l olan
k younluu l bir
bi a
I M
kreden a y
yarapl
p bir blge
g karlmtr.
D IR
L
x

YI
2a

karlan ksmn tam ortasndaki elektrik alan

L A
Y
LE
nedir?
di ?
gR. yyk
, ve dzgn + a
Verilen y
yk dalmn,
a

D
e iki
v
2a
younluklarna sahip 2a ve a yarapl

k i ttoplam
krenin l gibi d A T i DDolays
ibi dnebiliriz.
bili l
O L
P elektrik alan:
ile, ilgili noktadaki toplam
r
A
AFr ' a
E T =
3 0
U
r a
S 3
0 3 0
M
r ' 0

olarak. bulunur.
D R
(23-22)
 Bir letken indeki Elektrik Alan :
I M
I R
Soldaki iletkeni gznne alalm. letkenler, iindeDserbeste
IL
Y
dolaabilen ok sayda elektron barndran malzemeler olarak
LA dnelim:
tanmlanr. letkenin iinde E 0 olduunu
E Y
. L
Bu durumda, iletkenin iindeki elektronlar sfrdan farkl
F eE bir kuvvetin etkisiR
D altnda kalrlar. Bu nedenle

elektronlar ivmeli bir hareket yapacak v veedolaysyla bir elektrik akm

oluturmalar gerekecektir. ByleA
T
O L olmas durumunda da;
P
(a) letkenin snmas gerekir.
A manyetik alan olumaldr.
(b) letken evresindeFbir
T A
U S
u ana kadar byle etkiler hi gzlenmemitir. Buradan da,

M
"Bir iletkenin iindeki durgun elektrik alan E sfrdr." sonucunu karabiliriz.
.
D R
(23-23)
 zole Edillmi Ykl letken :
Yanda
Y d ttoplam
l yk
k q olan
l bibir il
iletken
tk verilmitir.
il i ti Yk,
Yk
I M
DIR
iletkende nasl dalmtr? Bu soruyu yantlamak iin,
L
I seelim
il k i hemen
iletkenin h iinde
i i d bir
bi Gaussiyen
G i
Y
yzey
Gauss yasasn uygulayalm. letkeninAiinde E 0

li ve

Y L
olduundan,
L E
R .
D
e : = (E - 2).
q
v
= E A = 0 (E -1) ve Gauss yasasndan i

S T
Aiindeki yk sfrdr (q = 0). letkenin
0

O L
Bu iki eitlik birletirilirse iletkenin
P olduunu bildiimizden,
i

F A
sfrdan farkl q ykne sahip bildiimizden bu ykn sadece
iletkenin yzeyindeA bulunabilecei sonucuna ularz.
S T iletkenin iinde bulunamazlar.
"Elektrostatik
M U
Elektrostatik ykler,
ykler bulunamazlar

R .
Ancak yzeyinde bulunabilirler."
D
(23-24)
inde Boluk Bulunan Yaltlm Ykl letken:
I M
I R
Yanda toplam yk q olan bir iletken verilmitir. Boluun
duvarnda yk bulunurmu? Bu soruyu yine, IL
yine Gauss D yasas
Y
yardmyla cevaplayabiliriz. Bunun iin,Aekildeki gibi
Y L
L E
boluun hemen dnda bir Gaussiyen yzey seebiliriz.

R .
letkenin iinde E 0 olduundan,

e D

T v q
E A 0 (E A
i
(E-1)1) ve Gauss yasasndan: (E
(E-2).
2)
S
O L 0
P
F A
A
Bu iki eitlik birletirilirse seilen Gaussiyen yzeyin iindeki yk sfrdr (q = 0).
Tduvarnda herhangi bir yuk yoktur. zetleyecek olurs
i

U S
Dolaysyla, boluk olursak;
ak;

. M
"letken iindeki boluun duvarlarnda yk bulunamaz. Tm yk iletkenin d

D R
yzeyinde
yzeyinde bulunabilir
bulunabilir".

(23-25)
Ykl letkenin Hemen Dndaki Elektrik Alan :

Bir iletkenin iindeki elektrik alan sfrdr. Ancak, I M

D
dndaki elektrik alan sfr deildir. Yzeyin her IR
L
YI
noktasnda yzeye diktir. Byle olmasayd, elektrik
L A
alann yzeye paralel bir bileeni olurdu ve yzeyde
Y
LE
bulunan yklerin ivmelenmesine sebep olurdu. Bu
.
g n e le ktrik " kabullenmemize a yykr olurdu.
ise "durgu
D R
v e
Gauss yasasn uygulamak iin, ekideki gibi silindirik bir Gaussiyen yzey

A T
kullanacaz Bu silindirik yzey S1 , S2 ve S3 gibi farkl yzeyden oluur.
kullanacaz. oluur
Net ak, bu yzeylerden geenO L
aklarn toplam olacaktr: 3 .
EA cos 0 EA A
P 1 2

1
A F q q 1
EA cos 90 T
i i
0 EA E
2

0U S

0 A 0

. M 3

DAR
q
, yzeysel yk younluu tanmndan
i
tanmndan, E bulunur
bulunur.
0
(23-26)
rnek : Yarap a olan 2Q dzgn ykne sahip bir kre,
ekildeki gibi i yarap b ve d yarap c olan Q ykne I M
I R
sahip iletken bir kre kabuunun merkezinde bulunmaktadr.
L D
1, 2, 3 ve 4 nolu blgelerdeki elektrik alann bulunuz. YI
qi L A
Y
E dA 0 . LE
R
S

1 nolu blge: E 4 r
2 2 Qr 3
D 2Qr
vEe k 3
0a T
3
a
L A
2 nolu blge: E 4 r 2
PO
2Q 2Q
Ek 2
F A 0 r
3 nolu blge: ETA0 (letkenin iinde yk bulunamaz. letkenin
U Si eperinde 2Q d eperinde Q yk birikir.)
. M
R
D l blge:
4 nolu bl E 4 r
2 Q
Ek 2
Q
0 r
(23-27)
 BLM-24
Elektrik Potansiyel
Bu blmde, elektrik alanla ilgili elektrik potansiyel (V) kavramn
reneceiz. Bu balamda aadaki konulara deineceiz:
Elektrik alandan potansiyelin bulunmas.
Potansiyelden elektrik alann bulunmas.
Nokta yk ve yk grubunun oluturduu potansiyel.
Srekli yk dalmlarnn oluturduu potansiyel.
Yk sistemlerinin potansiyel enerjisi.
E-potansiyel yzeyler ve elektrik alan izgileri.
zole bir iltekenin oluturduu potansiyel.

(24-1)
 xs
Elektrik Potansiyel Enerji :
U = F ( x)dx Korunumlu bir kuvvetin yapt i, cismin potansiyel
xi enerjisindeki deiimin negatif iaretlisidir. Korunumlu
bir kuvvetin etkisiyle cisim xi noktasndan xs noktasna
hareket etmise,
xf

U =
U f Ui =W = F ( x)dx

s
xi
U =q0 E ds yazlr. q0 nokta yk, bilinen bir elektrik alan
i
(E ) iinde, F = q0 E elektrik kuvvetinin etkisiyle
A noktasndan B noktasna gitsin. Ykn potansiyel
enerjisindeki deiim,
s
s

U = F dl =q0 E dl
i i

olacaktr. Bu deiim q0 ykne baldr.

(24-2)
 Elekrik Potansiyel (V ) :
A ve B noktalar arasndaki elektrik potansiyel fark
(V ), bu noktalar arasnda tanan birim yk bana
potansiyel enerji deiimi olarak tarif edilir:
U W
s

V = = V = Vs Vi = E dl
q0 q0 i

Noktalardan birisinin potansiyeli biliniyorsa, dier noktann elektrik potansiyeli

bulunabilir. Genellikle, ykten ok uzaktaki bir noktann potansiyeli sfr alnr
(V=i V= 0). Bu durumda, herhangi bir P noktasnn potansiyeli,
P

VP = E dl

ifadesiyle verilir. SI sistemindeki birimi J/C (volt)' dir.

(24-3)
rnek : Bir proton, ekilde gsterildii gibi bykl 8 104 V/m
olan pozitif x-ekseni ynndeki dzgn bir elektrik alan iinde durgun
halden serbest braklyor. Proton elektrik alan ynnde 0.5 m gittiinde,
a ) A ve B noktalar arasndaki elektriksel potansiyel fark ne kadardr.
b ) Bu iki nokta arasnda, protonun potansiyel enerjisinde ne kadarlk
bir deiim olmutur?
c ) Proton B noktasna ulatndaki hz ne olur?

B B
a ) VB VA = E dl = Edl cos 0 = Ed = ( 8 104 ) (0.5)
A A

VB VA =4 104 V
b ) U =qV U =(1.6 1019 ) ( 4 104 ) =6.4 1015 J
1
c ) K + U = 0 m p v 2 = 6.4 1015 v = 2.77 106 m / s
2

(24-4)
rnek : ekildeki gibi, y ynnde bykl
325 V/m olan dzgn bir elektrik alan vardr.
Koordinat ( 0.2, 0.3) m olan A noktas ile
koordinat (0.4,0.5) m olan B noktas arasndaki
potansiyel farkn bulunuz.

( )
B B
VB VA = E dl = Edl cos(90 + ) = E AB sin
A A

AB = 0.62 + 0.82 = 1 m

0.8 =VB VA 325 (=1)( 0.8 ) 260 V
sin = = 0.8
1
C
B C B
VB VA = E dl E dl = Edl cos180 Edl cos 90
A C A C

VB = ( )
= 325(0.8)
VA E AC = 260 V
(24-5)
Nokta Ykn Potansiyeli :
Orijinde bir q nokta yk bulunsun. Ykten R kadar
uzaktaki P noktasnn potansiyelini bulmak iin, q0
test ykn P noktasndan sonsuza gtrmemiz gerekir.
Bylece,


E dl =
V VP = Edr cos 0 =
Edr
R R R

q q dr q 1
E=
4 0 r 2
VP =
4 0 R r 2
=
4 0 r
R

1 q
VP =
4 0 R
bulunur. q nokta yknn kendisinden r kadar uzakta
oluturduu elektrik potansiyel:
1 q q
= V = k
4 0 r r
(24-6)
Nokta Yk Grubunun Oluturduu Potansiyel :

ekilde nokta ykten oluan bir sistem verilmitir. Bu

yklerin herhangi bir P noktasnda oluturduklar elektrik
potansiyel, her birinin ilgili noktada oluturduu
potansiyellerin toplamdr.

1. Her bir ykn P noktasnda oluturduklar elektrik potansiyeller bulunur:

1 q1 1 q2 1 q3
V1 = ; V2 ; V3 =
4 0 r1 4 0 r2 4 0 r3
2. Tm yklerin oluturduklar potansiyeller toplanr:
1 q1 1 q2 1 q3
V= V1 + V2 + V3 = + +
4 0 r1 4 0 r2 4 0 r3
n tane nokta ykten oluan bir sistem iin bu ifade yle yazlr:
n
1 q1 1 q2 1 qn 1 qi
V= +
4 0 r1 4 0 r2
+ ... + =
4 0 rn 4 0

i =1 ri

(24-7)
rnek : ekilde gsterildii gibi, ikizkenar bir genin
kelerine nokta yk yerletirilmitir. q yklerinin
bulunduu dorunun tam orta noktasndaki elektrik
potansiyelini hesaplaynz. (q = 7 C almz).

h = 42 12 = 15 cm
q q
= V+ q + 2V q =
V + k 2k
h r q
2
V = ( 9 10 ) ( 7 10 )
6 1
9
2
15 10
2
1 10
5 1
V = 63 10 2 = 1.1 107 V
15
(24-8)
rnek : ekilde gsterildii gibi, q1 = 2 C' luk yk
6 C' luk yk ise y =
orijinde ve q2 = 3 m noktasnda
bulunmaktadr. Bu iki ykn, x = 4 m noktasnda (P) r2

oluturduklar toplam elektrik potansiyel ne kadardr?

q3 = 3 C' luk nc bir yk P noktasna getirmek
iin yaplmas gereken ii bulunuz.

q1 q2
V =V1 + V2 = k + k
r1 r2
6
6

( 9 109 ) 4 5
V=
2 10 6 10
=
6.3 10 3
V

3 106 ( 6.3 103 0 ) =
W = q3 (VP V ) = 18.9 103 J

(24-9)
rnek : ekilde gsterildii gibi, Q, 2Q ve Q
nokta ykleri x-ekseni zerine aralarndaki mesafe
a olacak ekilde yerletirilmilerdir. x > a olmak
zere, x-ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki
elektrik potansiyelini bulunuz. x a durumundaki
potansiyel ifadesini tretiniz.

q1 q2 q3
V = V1 + V2 + V3 = k + k +k
r1 r2 r3
1 2 1 2x 2 2kQa 2
V kQ += kQ 2 =
x+a x xa x a
2
x ( x 3
a 2
x)
2kQa 2 2kQa 2
x=
a V
x (1 a / x )
3 2 2
x3

(24-10)
Elektrik Dipolnn Oluturduu Potansiyel :

Solda bir elektrik dipol verilmitir. Dipol oluturan nokta

yklerin P noktasnda oluturduklar V potansiyelini bulalm.
P noktas, dipoln merkezi olan O noktasndan r kadar uzakta
ve OP dorusu dipol ekseni ile as yapsn. Bu durumda P
noktasndaki potansiyel:
1 q q q r( ) r( + )
V = V( + ) + V( ) = = .
4 0 r( + ) r( ) 4 0 r( ) r( + )
olur. d dipol oluturan ykler arasndaki mesafe olmak zere,
r d yaklam yaplrsa r( ) r( + ) r 2 , ABC dik geninden de
r( ) r( + ) d cos yazlabilir. Bu durumda,
q d cos 1 p cos
V = ,
4 0 r 2 4 0 r 2
sonucuna ulalr. Burada, p = qd ksaltmas yaplmtr.

(24-11)
 Srekli Yk Dalmlarnn Oluturduu Potansiyel :

ekildeki srekli yk dalmna sahip bir cisim verilmitir.

Yk dalmnn herhangi bir noktada oluturduu elektrik
potansiyel V stste binme ilkesiyle u ekilde bulunur:

1. Cisim, sonsuz kk dq ykne sahip elemanlara blnr.

d
izgisel yk dalm dq =
dA
yzeysel yk dalm dq =
hacimsel yk dalm dq = dV
1 dq
2. dq yknn P noktasnda oluturduu dV potansiyeli yazlr: dV =
4 0 r
1 dq
4 0 r
3. Tm yklerin katks, yk dalm zerinden integral alnarak bulunur: V =

(24-12)
 rnek : ekilde L uzunluunda ve dzgn yk younluuna
sahip ince bir ubuk verilmitir. ubuun sol ucundan, ubua
dik dorultuda d kadar yukardaki bir P noktasndaki elektrik
potansiyelini bulunuz.

ubuun sol ucundan x kadar tede seilen dx elemannn yk

dq dx ve P noktasna uzakl da
= = r d 2 + x 2 olduundan,
dq yknn P noktasnda oluturduu elektrik potansiyeli:
dq dx
=
dV k= k
r d 2 + x2
L + d 2 + L2
( )
L L
= k ln x + d + x =
k ln
dx
V = k 2 2

d 2 + x2 0 d
0
bulunur.

dx
d 2 + x2
(
= ln x + d 2 + x 2 )
(24-13)
rnek : ekilde L uzunluunda ve = x yk younluuna
sahip ince bir ubuk verilmitir. Burada pozitif bir sabit ve
x ubuun sol ucundan olan uzaklktr. ubuun sol ucundan
yatay dorultuda d kadar uzaklkta bir P noktasndaki elektrik
potansiyeli bulunuz.

ubuun sol ucundan x kadar tede seilen dx elemannn yk

dq= dx ve P noktasna uzakl da r= x + d olduundan,
dq yknn P noktasnda oluturduu elektrik potansiyeli:
dq xdx xdx
dV k= k = k
=
r x+d x+d
L + d
L
xdx
V = k = k x d ln ( x + d ) 0 = k L d ln
L

0
x + d d
bulunur.
xdx
x+d = x d ln ( x + d )

(24-14)
DEV : ekilde L uzunluunda ve = x yk
younluuna sahip ince bir ubuk verilmitir.
Burada pozitif bir sabit ve x ubuun sol
ucundan olan uzaklktr. ubuun ortasndan
dik dorultuda b kadar uzaklkta bir P
noktasndaki elektrik potansiyeli bulunuz.

(24-15)
rnek : Homojen ykl ince bir ubuk, R yarapl
emberin bir paras olacak ekilde bklyor. ekilde
verildii gibi, yay gren a ' dir. Yayn izgisel yk
younluu ise, emberin merkezindeki (O noktas)
elektrik potansiyeli nedir?

Yay zerinde seilen dl elemannn yk dq = dl dir.

O noktasndaki toplam elektrik potansiyeli:

dq dl Rd
dV = k = k = k = k d V = k d = k
r R R 0

olur.

= (yarm ember) V = k =
4 0

2 (tam ember) = V k= 2
2 0
(24-16)
rnek : Q yk R yarapl bir ember zerine dzgn
olarak dalmtr. emberin merkezinden dik olarak
geen z -ekseni zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki
P noktasnda elektrik potansiyelini bulunuz.

ember zerinde seilen dl elemannn yk

dq =
= dl (Q / 2 R)dl ile verilir.
P noktasndaki toplam elektrik potansiyeli:
dq Q dl Q 1 Q
dV= k = k V= k dl= k ; dl = 2 R
r 2 R r 2 R r r

z=0 V ==
Q
=
Q ( Q / 2 R )
=
k
Q R 4 0 R 2 0 2 0
V =k ;
z +R
2 2
z V =k Q (nokta ykn potansiyeli)
z

(24-17)
 rnek : Yarap R olan ince bir disk dzgn yzey
yk younluuna sahiptir. Diskin merkezinden dik olarak
geen eksen zerinde ve merkezden z kadar uzaktaki bir
P noktasnda elektrik potansiyelini bulunuz.

Q
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V = k
z2 + r2
Seilen emberin toplam yk dq, potansiyeli dV dir.
dq 2 rdr
dV k= k
z2 + r2 z2 + r2
R
R rdr
xdx
= x2 + a2
=V =dV x + a2
2

0
2 0 0 z 2
+ r 2

2 2
R
2
=V z + r= z + R2 z
2 0 0 2 0
(22-18)
rnek : yarap a ve d yarap b olan ince
bir disk dzgn yzey yk younluuna sahiptir.
Diskin merkezinden dik olarak geen eksen zerinde z

ve merkezden z kadar uzaktaki bir P noktasnda

elektrik potansiyelini bulunuz.
Q
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V = k
z2 + r2
Seilen emberin toplam yk dq, potansiyeli dV dir.

dq 2 rdr
dV k= k
z2 + r2 z2 + r2
xdx
b
b
rdr = x2 + a2
= = x + a2
2
V dV
a
2 0 a z2 + r2
2 2
b
2
=V z +=
r z + b2 z 2 + a 2
2 0 a 2 0
(24-19)
DEV : Yarap R olan ince bir disk = Cr
ile deien yzey yk younluuna sahiptir. C
pozitif bir sabit ve r disk merkezinden olan
uzaklktr. Diskin merkezinden dik olarak geen
eksen zerinde ve merkezden x kadar uzaktaki bir
P noktasnda elektrik potansiyelini bulunuz.

(24-20)
 rnek : Yarap R ve ykseklii h olan ince silindirik
bir kabuk, xy -dzlemine taban orijinde olacak ekilde
yerletirilmitir. Silindir dzgn yk younluuna sahip
olduuna gre, ekseni zerindeki herhangi bir noktadaki
(P ) elektrik potansiyelini bulunuz.
Q
Toplam yk Q olan bir emberin potansiyeli : V = k
z2 + r2
Seilen emberin toplam yk dq, potansiyeli dV dir.
dq 2 Rdz '
dV k= k
( z z ') + R 2 ( z z ') + R2
2 2

R h
h
dz '
V =
= dV
0
2 0 0 ( z z ')
2
+ R2

( ) z 2 + R2 + z
h
V = ln 2 ( z z ') + R + z z '
2 2 =ln
0 ( z h) + R + z h
2 2

dx
(a x) + b2
= ln 2
2 ( )
(a x) 2 + b 2 + a x

(22-21)
rnek : Yarap R olan bir kre dzgn
hacimsel yk younluuna sahiptir. Sonsuzun
potansiyelini sfr kabul ederek, kre dnda
ve kre iinde elektrik potansiyelini bulunuz.

rP rP

Edl cos (180 )

E dl =
VP V = ; [ dl =
dr ]

rP rP rP
dr
VP V = E ( dr )( 1) = Edr =
kQ 2

r
r
1
P
Q Q
VP = kQ = k = V ( r ) k ; r>R

r rP r

rM rM rM
Qr
3 ( M
r R2 )
kQ kQ 2
Edr =
VM VR = k 3 dr =
3 rdr =

R
R
R R R
2R
kQ r2
3 ( M
r R ) V (r ) =
kQ kQ 2
VM = 2
3 2 ; r < R
R 2R 2R R (24-22)
 ndklenmi Dipol Moment :

Su molekl (H 2 O) gibi birok molekl kendiliinden bir dipol

momente sahiptir. Bu tr molekllere "polar" molekller denir.
Aksine, O 2 , N 2 , ... gibi molekllerin dipol momentleri sfrdr.
Bunlara da "polar olmayan" molekller denir. ekil-a' da byle
bir molekl resmedilmitir. Pozitif yk ile evresindeki negatif
yk bulutu ayn merkezli olduu iin dipol momenti sfrdr.
ekil-b' de, elektrik alan iindeki polar olmayan moleklde ne
gibi bir deiim olduu resmedilmitir. Merkezleri akk olan
pozitif yk ve negatif yk bulutu, elektrik kuvvetinin etkisi
altnda ayrmtr.

Bylece, polar olmayan molekl elektrik alan etkisiyle sfrdan farkl bir dipol
momente sahip hale gelmitir. Buna "indklenmi dipol moment" ve molekle de
"kutuplanm" tr denir. Elektrik alan kaldrldnda, kutuplanma da ortadan
kalkar ve dipol moment tekrar sfr olur.
(24-23)
E - Potansiyel Yzeyler :
Potansiyelleri ayn olan noktalarn oluturduu
yzeye e-potansiyel yzey denir. ekilde drt
farkl e-potansiyel yzey verilmitir. Aralarndaki
potansiyel farknn V olduu iki nokta arasnda,
q ykn bir noktadan dierine gtrmek iin
elektrik alan tarafndan yaplan i: W =qV .

=
I numaral yol : V 0 olduundan,
= WI 0 olur.
=
II numaral yol : V 0 olduundan,
= WII 0 olur.
III numaral yol : WIII =qV =q (V2 V1 ) .
IV numaral yol : WIV =qV =q (V2 V1 ) .
Not : Bir yk, e-potansiyel bir yzeyde ( V =0 ) hareket ettirmek iin
elektrik alan tarafndan herhangi bir i yaplmaz (W = 0).

(24-24)

Elektrik Alan E, E - Potansiyel Yzeylere Diktir :

Potansiyeli V olan bir e-potansiyel yzey olsun.

Herhangi bir q ykn elektrik alan yardmyla,
yzey zerindeki bir yol boyunca A noktasndan

B noktasna gtrelim. r , yol zerinde seilmi
bir uzunluk elemandr.

Herhangi bir anda elektrik alan vektr E ile r arasndaki
aya dersek, elektrik alan tarafndan yaplan i,

W= F r= qE r= qE r cos
bulunur. A ve B noktalar e-potansiyel bir yzey zerinde
olduu= r cos 0 olmaldr.
iin, W 0 ve bylece, qE=
Buradan da = 90, yani, elektrik alan e-potansiyel yzeye
dik olmaldr.

(24-25)
E - Potansiyel Yzeyler ve Elektrik alan izgileri :
Dzgn Elektrik Alan zole Nokta Yk Elektrik Dipol

q Nokta Yk iin E - Potansiyel Yzeyler :

q q
V= = sabit = r = sabit
4 0 r 4 0V
q nokta ykn merkez alan r yarapl kresel yzeyler, e-potansiyel yzeylerdir.

(24-26)
Potansiyelden Elektrik Alann Bulunmas :
u ana kadar, elektrik alann bildiimizi kabul ederek elektrik potansiyelini
bulduk. imdi de durumu tersine evirelim. Elektrik potansiyeli bildiimizi
varsayp, elektrik alann bulacaz. Potansiyelleri srasyla V ve V + dV olan
aralarnda dl mesafesi bulunan iki e-potansiyel yzey olsun. Elektrik alan,

q0 nokta ykn dl dorultusu boyunca V e-potansiyel yzeyinden V + dV
e-potansiyel yzeyine tasn. Elektrik alan tarafndan yaplan i iki ekilde
verilir:
W = q0 dV (E-1)
W =
Fdl cos Eq0 dl cos (E-2)
dV
Eq0 dl cos =q0 dV E cos =
dl

bulunur. PAB dik geninden E cos teriminin, E elektrik
alannn l dorultusundaki bileeni olduu grlr.
(24-27)
 V
Bylece, El = sonucuna ulalr. "Elektrik alann herhangi
l
bir yndeki bileeni, o ynde elektriksel potansiyelin konuma gre
deiim hznn negatif iaretlisidir". Eer l dorultusu srasyla,
x , y ve z -ekseni alnrsa, elektrik alan bileenleri:
V V V
Ex =
; Ey =
; Ez =

x y z
Elektrik potansiyeli konumun bir fonksiyonu V ( x, y, z ) ise, elektrik
alan vektrnn x, y ve z bileenleri bulunabilir ve birim vektrler
cinsinden:
V V V
E= i j k
x y z
eklinde ifade edilebilir.
(24-28)
rnek : Yarap R olan iletken bir krenin potansiyeli
kQ
, r<R

V (r ) = R
kQ , r > R

r
eklinde tanmldr. letken krenin iinde ve dndaki elektrik
alann bulunuz.
dV
El =
dl
d kQ
r < R Er = ( )= 0
dr R
d kQ kQ kQ
r > R Er = ( ) = 2 E = 2 r
dr r r r
(24-29)
rnek : Uzayn belli bir blgesindeki elektrik potansiyeli,
V ( x, y , z ) =5 x 3 x 2 y + 2 yz 2 (V) ile veriliyor. Blgedeki
elektrik alan bileenlerini bulunuz. (1, 0, 2) noktasndaki
elektrik alan iddetini hesaplaynz.

d
Ex = (5 x 3 x y + 2 yz ) =5 + 6 xy
2 2

dx
dV d
El = Ey = (5 x 3 x 2 y + 2 yz 2 ) =
3x 2 2 z 2
dl dy
d
Ez = (5 x 3 x y + 2 yz ) =
2 2
4 yz
dz
(1, 0, 2) Ex =5 V/m ; E y = 3 2*4 = 5 V/m ; Ez = 0

E= ( 5 ) + ( 5) + ( 0 ) = 25 2 V/m
2 2 2

(24-30)
rnek : Yarap R olan ve dzgn yzey yk younluuna sahip
bir diskin, merkezinden dik olarak geen z - ekseni zerinde oluturduu
potansiyel
2
V=( z) z + R2 z
2 0
ile verilmektedir. Diskin bu eksen zerinde oluturduu elektrik alann
bulunuz.

dV d 2
El =
Ez =
z + R2 z
dl 2 0 dz
1 2
2 ( )
2 1/ 2
Ez = z + R 2 z 1
2 0
z
=
Ez 1
2 0 z +R
2 2
(24-31)
Nokta Yk Sisteminin Potansiyel Enerjisi (U ):
Nokta yk grubunun elektrik potansiyel enerjisi
(U ), tek tek tm yklerin sonsuzdaki bir noktadan
alnp bulunduklar yere getirilmesi iin yaplmas
gereken toplam i olarak tanmlanr.

Herhangi bir q ykn aralarndaki potansiyel farknn V

olduu iki nokta arasnda, bir noktadan dierine tamak
iin yaplmas gereken i W = qV ile verilir. Buna uygun
olarak, nokta yk grubunu biraraya getirecek ekilde ykleri
teker teker bulunduklar noktalara getirerek yaplan ileri
bulmamz ve net ii bulmak iin de hepsini toplamamz gerekir.
(24-32)
 q1 in getirilmesi : W1 = q1 ( V ) = 0
q2 q1
q2 nin getirilmesi : W= q2 (V12 0=)
4 0 r12
2

1 q1q3 q2 q3
q3 n getirilmesi : W= q3 (V13 + V23 0=) +
4 0 r13
3
r23

q1q2 q2 q3 q1q3
W = W1 + W2 + W3 W = + +
4 0 r12 4 0 r23 4 0 r13
(24-33)
 q1q2 q2 q3 q1q3
U= + +
4 0 r12 4 0 r23 4 0 r13
n tane nokta ykten oluan bir sistemin elektrik potansiyel
enerjisini matematiksel olarak,
1 n qi q j
U=
4 0

i , j =1 rij
i< j

ifadesi ile verebiliriz. Bu ifadedeki rij , qi ve q j nokta ykleri

arasndaki mesafedir.
Not : Her yk ikilisinin yalnzca bir defa yazlmas gerektiine
dikkat ediniz. Bu nedenle, kesikli toplama ilemi yaplrken
i < j kstlamas getirilmitir.
(24-34)
rnek : ekildeki drt noktasal yk biraraya
getirmek iin gerekli ii hesaplaynz.
(q = 5.0 C alnz).

q1q2 q1q3 q1q4 q2 q3 q2 q4 q3 q4

U =k +k +k +k +k +k
r12 r13 r14 r23 r24 r34
kq 2 2 3 2 6 4 6 kq 4 1
2
=
U 3 + 5 4 + 4 5 3=
102 3 + 1 5
102
( 9 10 )( 5 10 )
9 6 2
23 8
U = 1 15 =
22.5 =12 J
102 15

(24-35)
rnek : Yarap R olan ve dzgn hacimsel yk younluuna sahip bir
krenin toplam elektrik potansiyel enerjisini hesaplaynz.

Yk sonsuzdan getirdiimizi varsayalm. Herhangi bir anda

krenin yarap r ve yk q olmak zere elektrik potansiyeli:
q
V =k
r
ifadesine sahiptir. Krenin ykn dq kadar artrmak iin
yaplmas gereken i dU = dqV ile verilir. Kre iinde, r
yarapl dr kalnlnda ince bir kresel kabuk seilirse,
toplam i:
dq = 4 r 2 dr
4 2 4 2 R 5
R
= dqV
U 4 3 U = 0 r dr
4
=
q = r 3 0 15 0
3

(24-36)
rnek : Yarap R olan Q homojen ykne sahip bir halkann
merkezine, ktlesi m olan bir q nokta yk yerletirilmitir.
Halka ekseni boyunca, q nokta yk ok az bir miktar ekilip
durgun halden serbest braklrsa, ulaabilecei maksimum hz
ne olur?
q nokta yknn bulunduu ilk noktann elektrik potansiyeli:
dq kQ
Vi =
k
R R
ifadesine sahiptir. Sonsuzdaki bir noktann potansiyeli de V = 0
olduundan, q nokta yk zerinde yaplan i:
kQq
W = U = q (V V ) =
R
bulunur. W = K eitlii yardmyla:
kQq 1 2kQq
= mv 2 0 =v
R 2 mR
bulunur.
(24-37)
zole bir letkenin Potansiyeli :
Bir iletkenin zerindeki veya
ierisindeki A ve B notalarn
dnelim. Bu noktalar arasndaki
VB VA potansiyel fark u eitlikle
verilir: B

E dl
VB VA =
A

Bir iletkenin iindeki elektrik alannn (E ) sfr

olduunu biliyoruz. Dolays ile, yukardaki integral
de sfrdr ve VB = VA bulunur. zetle, "iletken
e-potansiyel bir yzeydir".
(24-38)
rnek : Yaraplar r1 ve r2 olan iki iletken kre, yaraplarna
gre, birbirinden ok uzaktadr. Daha sonra kreler, ekildeki gibi,
iletken bir telle birbirine balanyor. Kreler dengeye ulatktan
sonra zerlerindeki ykler srasyla q1 ve q2 oluyor. Dengeye
ulaldktan sonra, kre yzeylerindeki elektrik alan iddetlerinin
orann (E1 /E2 ) bulunuz.
Denge durumuna ulaldnda, krelerin potansiyelleri ayn olur:
q q
V1 =V2 k 1 =k 2
r1 r2
Kre yzeylerindeki elektrik alan iddetlerinin oran da:
q1
E1 = k
r12
2 2
E1 q1 r2 r1 r2 r2
= =
=

q E2 q2 r1 r2 r1 r1
E2 = k 22
r2
olur.

(24-39)
D Elektrik Alan inde zole letken :
Bir iletkenin yzeyinin e-potansiyel olduunu
ve elektrik alan izgilerinin de e-potansiyel
yzeylere dik olduunu biliyoruz. Yanda, elektrik
alan iine konmu bir iletken verilmitir. Elektrik
alan izgilerinin iletken yzeyine dik olduu ve
iletkenin iinde elektrik alann sfr olduu aka grlmektedir.
letkendeki tm ykler, iletken iindeki elektrik alan sfr yapacak
yeni bir dzenlenme ierisine girerler. letkenin hemen yzeyindeki

elektrik alan Ed = ile verilir.
0

(24-40)
Ykl Bir letkenin inde ve
Dndaki Elektrik Alan ve
Potansiyel (ZET) :

1. Tm yk iletkenin yzeyindedir.
2. letkenin iinde elektrik alan sfrdr: Ei = 0.

3. letkenin hemen dndaki elektrik alan: Ed = .
0
4. letkenin hemen dndaki elektrik alan iletken yzeyine diktir.
5. letkenin iinde ve yzeyindeki tm noktalar ayn potansiyele sahiptir.
letken e-potansiyel bir yzeydir.

(24-41)
Yarap R, Yk q Olan Kresel letkenin
Elektrik alan ve Potansiyeli :

1 q
r<R V =
4 0 R
E=0
1 q
r>R V =
4 0 r
1 q
E=
4 0 r 2

(24-42)
 BLM-25
BLM 25 M
I
Kapasitrler D IR
L
YI
L A
Bu blmde aadaki konulara deinilecektir: Y
.LE
zole
o e iki iletkenden
et e de oluan
o ua sistemin
s ste s asR(C).
sas
e D
Basit geometrilere sahip baz kapasitrlerin salarnn hesab.
T
Seri ve paralel bal kapasitrlerdev edeer sa.
Kapasitrde depolanan enerji.L A
P O
Plakalar aras dielektrikle doldurulmu kapasitrler.
Dielektriin l Ad Gauss
Di l kt ii varlnda G yasas.
A F
S T
M U
R .
D
(25-1)
Sa (Kapasitans) :
I M
IR
Birisi q ve dieri de - q ykne sahip, aralarnda hava ya da
D
boluk
bulunan iki izole iletkenden oluan
L
sisteme "kapasitr"
p
I
denir. Elektrik devrelerdeki sembolik gsterimi,Yiletken plakalar
L A yk denilince,
Y
temsil eden paralel iki izgidir. Bir kapasitrn
E ekilde grld
plakalardaki ykn mutlak deeri L
R . anlalr.
gibi,
e D
gibi plakalarndaki ykten dolay kapasitr evreleyen uzayda

T v
L A
bir elektrik alan oluur. Pozitif ve negatif ykl plakalarn potansiyelleri, srasyla,
V ve V ' dir. Bylece, plakalar O
P arasndaki potansiyel fark da V V V V

F A
ifadesiyle verilir. Bir kapasitrn yk (q), plakalar arasndaki potansiyel fark (V )
T
ile doru orantldr. A
Orant sabiti de, o kapasitrn sasdr ve birim potansiyel fark
U
bana yk olarak
S tarif edilir.
. Mq
D R C
V
C/V Farad (F)

(25-2)
Paralel Plakal Kapasitr :
I M
D IR
L
YI
L A
Plakalarnn yzey alan A ve aralarnda d mesafesi bulunanEiki Yparalel plakadan oluan
. L plakalar aras mesafeye
R
sisteme "paralel plakal kapasitr" denir. Plakalarn boyutlar,
D
v e
gre ok byktr. Bu nedenle, plakalar arasndaki blgede elektrik alan dzgn, kenar

T
ksmlarna yakn blgelerde ise dzgn deildir. Plakalarn dndaki blgelerde elektrik
A
alan "sfr" dr.
BataryalarO
L
P :
A
F cihazlara "batarya" diyoruz. Elektrik devrelerinde biri uzun
ki ucu arasnda
d sabit
bi bir
bi potansiyel
i l fark
f k oluturan
l ve bunu
b srekli
kli
A
Tdieri
klan

U S di i ksa
k iki paralel l l izgi
i i ile
il sembolize
b li edilirler.
dili l Uzun
U izgi
i i

. M potansiyelin pozitif olduu ucu, ksa izgi de potansiyelin negatif

D R olduu
ld ucu gsterir.
t i

(25-3)
Kapasitrn Yklenmesi :
I M
IR
Yanda bir kapasitrn doldurulmas iin basit bir devre
D
L
YI
kurulmutur. S anahtar kapatldnda, batarya negatif

A
ucundan kapasitrn "2" nolu plakasna elektron srer.
L
Bataryann pozitif ucu da,
da "1" Y
1 nolu plakadan eit sayda
E yk ve plakalar
. L
elektronu toplar. Bylece, plakalardaki
D
arasnda balangta sfrRolan potansiyel fark artmaya
v e bataryann birim zamanda toplad
balar. Sonu olarak,
Tk azalr.
dAyk
O L
ve srd l Yk ak,
k kapasitrn
k i plakalar
l k l

P potansiyel fark bataryann ular arasndaki

arasndaki

F A
potansiyel farka eit olana kadar devam eder ve sonra
T A durur.
U S
. M
D R
(25-4)
 Sann Hesaplanmas :
I M
I R
Bir kapasitrn sas, plakalarnn boyutlarna,

IL
ekline ve birbirlerine gre konumlarna,
konumlarna D zetle
geometrisine, baldr. Sa hesabY
L A iin aada
sralanan yol izlenir:
EY
. L
1 Plakalarn
1. Pl k l DqRve q ykl
kl old
lduklar
kl varsaylr.
l
e
2. Plakalarvaras blgedeki elektrik alan Gauss
A T
yasasndan bulunur E dA q .
L
P O 0 i

F
3. Plakalar arasndaki potansiyel fark, V E dl eitlii kullanlarak hesaplanr.
A
S T

M U q
4. Hesaplanan potansiyel fark, C eitliinde yerine konur ve sa bulunur.
R . V
D
(25-5)
Paralel Plakal Kapasitrn Sas :
kild ki plakalarn
ekildeki l k l yzey
alan
l A ve aralarndaki
l d ki mesafe
f
I M
I R yk
ise q' dur I
dur. Plaka ile ayn kesit alanna sahip
D
d olsun. stteki plakann yk q, alttaki plakann
L ve plakay
ortasna alan dikdrgen prizma eklindeY
L A bir Gaussiyen
yzey seelim.
seelim
E Y
Gauss yasasn uygularsak, plakalar arasndaki blgedeki . L elektrik alan:
q q D R
EA cos 0 EA

E
A v e
T
0 0

b l
bulunur. Buradan
B d dda, iki plaka
L A
l k arasndaki
d ki potansiyel
t i l ffarkk iin,
i i

V Edl cos180 E dlP

O
Ed
qd

F A
A
bants elde edilir.A
0

S T Dolaysyla, paralel plakal bir kapasitrn sas:

C
q
U q
V Mqd / A
C
A 0

. d
l R
0

D k bbulunur.
olarak l

(25-6)
rnek : Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal bir kapasitrn plakalarnn
alan 77.66 cm 2 ' dir ve aralarnda 11.25
25 mm mesafe vardr
M
vardr. Plakalar arasndaki potansiyel
I
fark 20 V ise,
D IR
L
YI
a) plakalar aras blgedeki elektrik alann
b) plakalardaki yzey yk younluunu
L A
c ) kapasitrn sasn ve plakalardaki yk miktarn
c
E Y
bulunuz.
. L
D R
= 16 e
V 20
a ) V = Ed E = =
v 10 V / m 3
3
d 1.25 10
A T
E 8.85 L10 16 10 1.416 10
12 7
b ) E
O
3
C / m2

P
0
0

A 8.85 F A 7.6 10
10 12 4

c ) C 0
A
T 1.25 10 5.381 10 F 12

S
3
d
QU
C = M Q = CV = 5.381 10 20 107.62 10 C
.
12 12

D R V

(25-7)
rnek : Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal bir kapasitrn plakalar
arasna 150 V
V' luk potansiyel fark uygulandnda, plakalardaki yzeysel yk
I M
IR
2
younluu 30 nC/cm oluyor.
a) Kapasitrn plakalar arasndaki mesafe nedir?
a
IL D
Y
A
2
b) Plakalarn yzey alan 4 cm ise, kapasitrn sasn ve plakalardaki yk
Y L
miktarn bulunuz
bulunuz.
L E

R .
a ) V = Ed = d

e D
v
0

V 8.85 10 150 T
12

d= 0

=
(30 10 / 10 )L
9 4A
= 4 425 10 m
4.425 6

O
8 85 10 P 4 10
A 8.85 A
12 4

b ) C 0

d

A F4.425 10 6
8 10 F 10

Q S
T 30 10 9
= U Q = A= 4 10 120 10 C
4 9

. MA 10
4

D R
(25-8)
rnek : Arlksz bir iple paralel plakal kapasitrn pozitif
plakasna bal olan m ktleli bir q nokta yk ekildeki gibi
I M
dengededir. Plakalar arasndaki potansiyel farkn bulunuz.
DIR
L
YI
Plakalardaki yk
k miktar
miktar Q ise
ise, kapasitrn sas ne ol
olur?
r?

L A
Y
LE
V = Edd
Denge durumunda, q nokta yk zerine etkiyen net
R .
kuvvet sfr olmaldr:
e D
T v
T sin qE qE L A
mg tan

T cos mg
tan
mg

P
V O

q
d

F A
T A
Q
C
Qq
U
V mgd tan
S
. M
D R
(25-9)
Silindirik Kapasitr :
I M
I R
Ayn L uzunluuna sahip, a ve b yarapl e-eksenli iki silindirik

L D
I uzunlua
kabuktan oluan sisteme "silindirik kapasitr" diyoruz. Silindirlerin
boyu yaraplarnn yannda ok byktr. SilindirlerleYayn
L A yzey seerek,
sahip, r (a < r <b) yarapl silindirik bir Gaussiyen
ara blgedeki elektrik alann bulabiliriz:EY
Q .
L Q
2 rLE cos0 2 rLE R E
e D 2 rL
v
0 0

T
Bu durumda, iteki ve dtaki silindirler arasndaki potansiyel fark:
A

O L
V Edl cos180 E ( dr ) cos180
Q dr
2 L r
a

PQ
A
0 b

A F 2 L
ln
a
r
Q
ln
b
2 L a
T
b

S
0 0

MU bulunur ve buradan da sa: C

Q

Q
V Q / 2 L 0 ln b / a
R . 2 L 0
D C
ln b / a
(25-10)
rnek : Uzunluu 50 m olan koaksiyel bir kablolonun i
iletkenin yarap 1.3 mm ve tad yk 8 C' tur. D I M
iletkeninin ise i yarap 3.8 mm ve yk 8 C' tur. ki DIR
L
iletkenin arasndaki blgenin hava ile dolu olduunu kabul YI
ederek, kablonun kapasitansn ve iletkenleri arasndaki L A
Y
potansiyel farkn bulunuz.
. LE
2 L 0 D R
C
ln b / a v e
A T
O L
P
2(3.14)(50)(8.85 10 12 )
C
ln(3.8 / 1.3)
F A 2.591 10 9 F

T A
Q
S
UQ
8 10 6
. M
C V 9
3.09 10 3
V

D
V
R C 2.591 10

(25-11)
Kresel Kapasitr :
Yaraplar a ve b olan e-merkezli iki kresel kabuktan I M
oluan sisteme "kresel kapasitr" denir. a r b D I R
olacak
ekilde kresel bir Gaussiyen yzey seerek, Y IL
ara blgedeki
elektrik alann bulabiliriz: L A
Y
E q
4 r E cos 0 4 r E LE
q
.
2 2

R
2
4 r
D
0 0

v e
Bu durumda, iteki ve dtaki kreler arasndaki potansiyel fark:

V Edl cos180 E dr L A T q
a
dr
cos180 r

P O 40 b
2

q A1 1
a

q 1
4 r T4A
F
a b
S
0 b 0

M
bulunur ve U
buradan da sa: C
q q
C 4
ab

R . V q

1

1

0
b a


D 4 0 a b
(25-12)
rnek : Kresel bir kapasitr, yaraplar 7 cm ve 14 cm olan
e-merkezli
k li iki iletken
il k kreden
k d olumutur.
l K
Kapasitrn
i IM
sasn
I R
hesaplaynz.
p y Krelerin tad D
yyk 4 C ise,, kreler arasndaki
IL
Y
potansiyel farkn bulunuz.
L A
Y
LE
Kresel bir kapasitrn sas:
ab R .
C 4 0
e D
ba v
ifadesine sahiptir. T b 14 cm olduuna gre,
sahiptir a 7 cmAve gre
O L
10 P12 )
4
(7 14) 10
4(3 14)(8 85 A
C 4(3.14)(8.85 15.56
15 56 10 12
F
F A (14 7) 10 2

S T
U
Q. M Q 4 10 6
C R V 2.57
2 57 10 V
5
DV C 15.56 10 12

(25-13)
rnek : Yarap d olan ok uzun iki silindir, ekilde gsterildii
gibi
ibi birbirlerine
bi bi l i paraleldir
l ldi ve eksenleri
k l i arasndaki
d ki mesafe
f D' di
dir.
I M
Silindirler zt iaretli Q ykleri tadna gre, iki silindirden
DIR
oluan bu sistemin birim uzunluunun sas ne olur? (L D, d). I L
Y
L Ave
Gauss y yasas kullanlarak,, silindirlerin bulunduu dzlemde
E Y
silindirler arasndaki blgede elektrik alan:
. L
E
2 kQ

2 kQ
(
(pozitif
i if ykten
k if D
negatif
R
yke
k ddoru)
)
Lr L( D r )
v e
bulunur. Burada r , negatif ykl silindi
A T r ekseninden olan uzaklktr.
Dd
2O
Dd
kQ L 1 1
V V V E dl P dr cos180
A

L r Dr
2 kQ D dA
d
F d 4kQ D d
d

V ln
S T
ln ln
L d
U D d L d
Q . M L C
C R 0

DV 4k ln D d L ln D d

d d (25-14)
 Edeer Kapasitr:
I M
Sayfann her iki yannda, bir batarya ve
DIR
L
YI
farkl kapasitrden olumu devreler
A
verilmitir. Amacmz, her iki devrede de
L
d bil kYtek
t kkapasitrleri
tm it l i temsil
t
E
il edebilecek
L
t k
bir kapasitrn sasnn C. ne olmas
R e

gerektiini bulmak. D
v e
Soldaki resimde (ekil-
(ekil a ve b), A T
) uyguladmz V potansiyel fark
nedeniyle, bataryann devreye O L yk miktar ayndr. Ayn
srd
d
durum sadaki
d ki resim i i Ade
i iin
P lidi Baka
d geerlidir. B k deyile,
d i l ekil-
kil a' dda
A F
S T
verilen salar (C ,C
1 2,C ) ve ekil-b' deki say (C ) ayr ayr
3 e

U
kapal kutulara alsak ve birtakm elektriksel lmler yapsak,
M bir fark bulamazdk.
lmler. arasnda
D R
(25-15)
 Paralel Bal Kapasitrler :
ekil-
kil a' da
d bir
bi batarya
b ve birbirine
bi bi i paralel
l l bal
I M
b l ffarkl
kl

D IR
kapasitrden oluan bir devre verilmitir. Paralel bal
IL
olmalar herbirinin ular arasndaki potansiyel fark ile
olmalar,
Y
A
bataryann ular arasndaki potansiyel farkn eit olduu
L
anlamna gelir.
gelir ekil-
ekil b' deki gibi
Y
gibi, batarya ayn kalmak
E bu kapasitre edeer
L
. y
kouluyla, birbirine paralel bal
R istiyoruz.
D
tek bir kapasitr
p balamak

v e fark vardr. Her biri zerindeki

Her kapasitrn plakalar arasnda ayn V potansiyel
yk, srasyla, q C V ; q C V ve q A
yk srasyla TC V olacaktr.
olacaktr Bu durumda,
durumda batarya tarafndan
1 1 2 2

O
devreye srlen toplam yk ve edeer
L
3

sa:
3

P
A
q q q q C CF C V C
q C C C V
1 2 3
C C C
1 2 3 1
A
T paralel bal n tane kapasitrden oluan devrenin edeer sas:
2 3 e
V V
1 2 3

bulunur zetle
bulunur.
U S
zetle, birbirine
M
Ce C. C ... Cn C j
n

D R 1 2 j 1
j
(25-16)
 Seri Bal Kapasitrler :

I
ekil-a ' da bir batarya ve birbirine seri bal farkl kapasitrdenM
I R ard
IL D
oluan bir devre verilmitir. Bu, kapasitrlerin ayn hat zerinde
arda
d sraland
l d anlamna
l gelmektedir.
l k di Bu kombinasyonun
k bi
bir batarya ile V gerilimi uygulanmtr. ekil-bA
Y iki ucuna

L kapasitre edeer
' deki gibi, batarya
a n kalmak kouluyla,
ayn
E
ko l la birbirine seri bal bbuY
tek bir kapasitr balamak istiyoruz. L
R .
Ayn hat zerinde old olduklar
D
uklar iin her
e
kapasitr de ayn q ykne

srasyla, V q / C , V T
v
sahip olacaktr. Bylece kapasitrlerin ular arasndaki gerilimler,
1

L
1
A to plam potansiyel fark ve edeer sa:
2 q / C ve V q / C olacaktr. Kombinas
2 3 3 Kombinas-

O
yonun iki ucu arasndaki
P
1A 1
V V V V q F C
1 q 1 1 1 1
1 2 3
TCA C C
e
V C

C

C

C
S
1 2 3 eq 1 2 3

zetle, U
birbirine
nM1
paralel bal n tane kapasitrden oluan devrenin edeer sas:
1
R
= .
D
Ce i 1 Ci
(25-17)
 Genellikle, kapasitrlerden oluan bir devre
I M
IR
kendi ilerinde paralel ve seri bal kk
D
alt g
gruplar
p ierir.
Byle
L
y durumlarda, nce
YI
alt gruplarn edeer salar bulunur ve
L A
E Y
sonra da ana g
gruba geilir.
g

. L
Yukarda basit bir devre verilmitir. A ve C ular arasndaki edeer say bulmak
i t li
isteyelim: D R
v e
kil a ) AC T C C
L
C ve C paralel
1 2 l l baldr
b l d ((ekil- 12 1 2

C ve C seri baldr (ekil-Pb) O

1 1 1

A
12 3
C C C
F
C C A C C C
123 12 3

C C
C S
12
T
3 1 2 3

U
e 123
C C C C
12 3 1 2 3

. M
sonucuRelde edilir.
D edilir
(25-18)
rnek : Kapasitrlerden oluan yandaki devrenin a ve b
ular arasndaki edeer sasn hesaplaynz. I M
DIR
L
YI
C 2 ile C3 paralel C 23 4 F.
F
C 4 ile C5 paralel C 45 8 F.
L A
2 F. EY
1 1 1 1
C1 ile C 23 seri + C123
C123 4 4 2
. L
1 1 1 1 R
D 4 F.
C 45 ile C 6 seri + C 456
C 456 8 8 4 v e
A
C123 ile C 456 paralel C e 6 F.
F T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(25-19)
rnek : Kapasitrlerden oluan yandaki
I M
devrenin a ve b ular arasndaki edeer
DIR
L
YI
sasn bulunuz.
bulunuz

L A
Y
C 4 , C5 ve C 6 seri
1 1 1 L1 E 3
+ . C 456
C
C 456 C DCR C C 3
1 1 1ve 2 C
C 2 ve C3 seri AT
+ C 23
C 23 LC C C 2
P O
F A
C1 , C 23 ve C 456 paralel
C C 11
C e C + C
T A 2 3 6
U S
. M
D R
(25-20)
rnek : ekildeki devrede C1 = 6 F, C2 = 3 F
I M
IR
ve V = 20 V' tur. nce S1 anahtar kapatlarak C1
p
kapasitr dolduruluyor.
y Daha sonra S1 anahtar
L D
alp, S2 anahtar kapatlyor. C1 sasnn ilk YI
L A
ykn ve denge kkurulduktan Y
urulduktan sonra salarn yklerini
E
bulunuz. . L
D R
S anahtar kapatlrsa: C
Q
vQ e C V 120 C
0

VT
1 1 0 1

L A Q Q
S alp, S kapatlrsa: O
V V 1 2
1 2
P C1
C
C2
C
A 1 2

Q Q Q AF
T Q 80 C
0 1 2

Q S
1

U Q 40 C
Q
C.M
1 2
2
C
D R 1 2

(25-21)
Elektrik Alanda Depolanan Enerji:
I M
IR
Sas C olan bir kapasitr yklemek iin yaplmas gereken

L D
i ne kadardr? Bunu hesaplamann yolu da, dolan kapasitrn
YIarasndaki
herhangi bir andaki resmini ekmektir. Plakalar
L A dnelim.
gerilimin V' ve yyknn de q
g q' olduu
larn ykn dq' kadar artrmak L
Y
bir an Plaka-
Eyaplmas gereken i,
iin
.
d V ddq DR
q
dW dq
C e
ile verilir. Kapasitr toplam q ykTilev yklemek iin yaplmas gereken
L A
toplam i:
O
P 1 q 1 q q

W V dq q dqA
q 2 2
1
C AF
W
C 2 2 C
S T 0 0

bulunur
bulunur.
M U
R . 1
q CV W CV veya W qV
2 1
D 2 2

(25-22)
 Kapasitrde Depolanan Potansiyel Enerji :
Kapasitr yklemek iin harcadmz enerji, kapasitrde potansiyel
I M
IR
enerji olarak depolanmtr:
q 2 CV 2 qV
L D
YI
U
2C 2 2

L A
Bu enerji, kapasitrn boaltlmasyla tekrar kazanlabilen bir enerjidir.
Y
LE
Enerji Younluu :
.
Kapasitrn plakalar arasndaki bu blgede E V / d ifadesi ile verilen dzgn bir
R
D
elektrik alan olduu dnlrse, enerjinin bu elektrik alanda depolandn sylemek
e
T v
yanl olmaz. Baka deyimle, elektrik alan bo uzayda enerji depolar.

LA
Enerji younluu (u ), birim hacimdeki potansiyel enerji olarak tanmlanr: u
O
U
.
P Hacim
A
Paralel plakal bir kapasitrn plakalar arasndaki blgenin hacmi,
cmi A plakalarn
Farasndaki mesafe olmak zere Hacim Ad olduundan:
A
yzey alan ve d plakalar
T
US CV
U
2
A V V
2 2
U 1
u 0
u E
0 2

.
HacimM Ad 2 Ad d 2 Ad

2 d 2
0

D R
sonucuna ulalr.
ulalr Bu genel bir bantdr ve her
her durumda geerlidir.
geerlidir

(25-23)
rnek : Salar C1 ve C2 olan iki kapasitr, zt kutuplu ve
plakalar arasnda ayn Vi gerilimi olacak ekilde dolduruluyor.
I M
IR
Daha sonra bu kapasitrler bataryadan sklerek yandaki devre
kuruluyor ve her iki anahtar da (S1 ve S2 ) ayn anda kapatlyor.
I L D
a ) a ve b noktalar arasndaki V gerilim fark ne olur? s
Y
L A
b ) Sistemin, anahtarlar kapatlmadan nce ve sonraki toplam enerjisini bulunuz.
Si t i son enerjisinin
Sistemin ji i i ilk enerjisine
ji i oran nedir?
di ?
E Y
Q C V ve Q C V
Q Q Q Q Q .
L
R
1i 1 i 2i 2 i
a )
D
1i 2i 1s 2s
Q C V ve Q C V
1s 1 s 2s 2 s

Q C
Q Q Q ( 1)Q vQ
C e C Q ve Q C

T
1s 1 1 2 1
Q
A
1s 2s 2s 2s 1s
Q C C C C C C
L
2s 2 2 1 2 1 2

V
s
Q

1s Q
C C

C C V
C CP
O 1 2
i

A
C 1 1 2 1 2

1 F
b ) U C C V Ave U C C V
1 1 C C
2

T
2 2 1 2 2
V
S 2 C C
i 1 2 i s 1 2 s i
2 2
1 CU
1 2

M C
2

U
R . 2 C C
V1 2

C C
i
2
2

DU 1
s 1 2 1 2

C C
i C1 C 2 Vi 2 1 2
2
(25-24)
rnek : Yk Q ve plaka alan A olan paralel plakal bir kapasitrn plakalar
arasndaki etkileme kuvvetini bulunuz. I M
D IR
L
YI
Herhangi bir anda plakalar arasndaki mesafe x olsun. Plakalar arasndaki
mesafenin x dx olmas iin yaplmas gereken i: L A
EY
1 Q 1Q
L
2 2
dW U
2 C

2 C

R .
A
i s

e D
C i
0

x Q x2
xT
v
dx Q 2

dW A
2 AL A 2 A
d
dx
A
C
s
0

x dx P O 0 0 0

Q FA 2
dW Fdx F A
S T 2 A
U
0

. M
D R
(25-25)
Dielektriin Varlnda Kapasitrler:
I M
I
Michael Faraday 1837 ylnda, kapasitrn plakalar arasndaki R
blgeyi farkl yaltkanlarla tamamen doldurarak,
IL
doldurarak bunun D saya
Y sonucunda,
A
olan etkisini incelemitir. Yapt birok denemeler
L
yaltkanla dol
doldurulmu Y
durulmu kapasitrlerin sas
E ile doldurulmadan
L
nceki sas (C ) arasnda C . C eitlii ile verilen bir
ili ki olduunu
iliki ld
hava

f k i Burada
farketti. D R hava

d sabiti,
bi i plakalar
l k l arasna konan
k
v e
da boluk iinL A
T
yaltkan malzemenin dielektrik sabitidir ve birimsizdir. Hava ya
= 1, bunun dndaki yaltkanlar iin >1' dir.
P O
Faraday deneylerini iki farkl ekilde yapmtr:
F A
A
1. Sabit bir gerilim altndayken (batarya bal iken), plakalar
T arasna yyaltkan bir malzeme yerletirmitir
U S y ((ekil-a).
)

.M
2. Batarya bal deilken, plakalarndaki yk sabit iken,

D R plakalar arasna yaltkan malzeme yerletirmitir (ekil-

(ekil b)).

(25-26)
 ekil - a : Sabit V Gerilimi Altndaki Sa :
I M
IR
Plakalar arasnda dielektrik malzeme yokken, plakalardaki

L D
yk q ve plakalar arasndaki potansiyel fark V olduundan,
YI
kapasitrn sas Chava q / V ile verilir. Faraday, plakalar
L A
arasna dielektrik malzeme y
Y
yerletirdikten sonra,, plakalardaki
p
LE
ykn arpan kadar arttn gzlemitir (q q).
.
D
Bu yeni durumdaki sa: C
Rq q q
Chava
v e V V V

A T
ekil - b : q Yknn Sabit Olduu Durumda Sa :
O L
Faraday, bataryadan izole edilimi yk sabit olan kapasitrn
Parasna dielektrik bir malzeme yerletirdikten sonra,
A
plakalar
F arasndaki potansiyel farkn 1/ orannda azaldn
sonra

T Aplakalar

U S l i ti (V V / ).
gzlemitir
. M q q q
DR Bu y C
yeni durumdaki sa:
V V /
Chava
V
(25-27)
 Bir blge, dielektrik sabiti olan yaltkan bir
I M
IR
malzeme ile tamamen kaplanmsa, 0 terimini
D
L 0 yyerine
YI
ieren
btn elektrostatik eitliklerde

0 yazlmaldr.
L A
E Y
rnein, dielektrik birLortamda
R . nokta ykn

D
elektrik alan ifadesi:
1 veq
4T
E .
A r 2

O L 0

PDielektrik bir ortamda izele bir iletkenin

F A
T A dndaki elektrik alan ifadesi:

U S E

. M 0
.

DR
(25-28)
rnek : Plaka alan A ve plakalar aras uzakl d olan paralel
plakal bir kapasitrn tam ortasna
ortasna, plakalarla ayn yzey alanna
I M
sahip, kalnl a olan yksz metal bir dilim konuyor.
IR
D
L
YI
aa) Kapasitrn yeni sasn bulunuz.

ve dilimin nereye konulduunun nemsiz olduunu gsteriniz. LA

b) Dilimin ok ince olmas durumunda, sann ii hava dolu bir kapasitre dntn

Y
E iletken dilim e-potansiyel
.
Dilim iletken olduu iin iindeki elektrik alan sfrdr. Dolaysyla, L
yzeydir. Dilimin dnda kalan blgeler birbirine seri bal
D R iki kapasitr gibi dnlebilir:

C
A
0
v e
T
1
(d a ) / 2 1 1 1 d a d a d a A
C C A
a )
a C 0
A C
L 2 A 2 A A
e
d a
C
O
0 e 1 2 0 0 0
( d a ) / 2
2

P
b ) a 0 durumda, C lim A
F d a d
0 A A
0
(plakalar aras hava dolu paralel plakal kapasitr)
A
e
a0

Dilimi, st yzeyi T
S b d ba d a
ile st plaka arasndaki mesafe b olacak ekilde yerletirirsek:
1 U1 A
M
1
C 0
(a kk ile ayn sonu bulunur)
C .C C A A A e
d a

D R
e 1 2 0 0 0

(25-29)
rnek : Paralel plakal bir kapasitr, kenar uzunluu l olan ve
aralarnda d mesafesi bulunan kare eklinde iki paralel plakadan
I M
olumutur. ekilde gsterildii gibi, dielektrik sabiti olan bir
D IR
L
YI
dilimin x kadarlk bir blm plakalar arasndadr.
a ) Kapasitrn sasn bulunuz.

L
b) Plakalar arasndaki potansiyel fark V ise, kapasitrde depolanan enerji ne kadardr?A
Y
Ekalan bo ksm, birbirine
a ) Dilimin plakalar arasnda kalan ksm ile plakalar arasnda
. L
paralel bal iki kapasitr gibi dnlebilir:
D R
C
lx 0
v e

l
T l
1
d

A 1 x l
0 0
C C C x l x
l (l x )
L
e 1 2
d d
C
O
0

P l A
2
d

xA
2

A F 0C e
d
0

d
0

S T x l C l A 2

U
0 0
e

1M
d d

R .
b ) U C V U 2 l
0
1 x l V

2

D 2
e
2d

(25-30)
rnek : Alan A ve aralarndaki mesafe d olan paralel iki metal
plaka arasna, ekilde gsterildii gibi, dielektrik sabiti , kalnl
I M
d /3 ve plakalarla ayn yzey alanna sahip olan dielektrik bir
D IR
L
YI
malzeme yerletirilmitir.
yerletirilmitir Bu ekilde oluan kapasitrn sasn
sasn,
dielektrik malzeme konulmadan nceki sa (C0 ) cinsinden bulunuz.
L A
Y
E birbirine seri bal
. L
Plakalar arasnda dielektrikle dolu olan ksm ile bo olan ksm,
iki kapasitr gibi dnlebilir:
D R
C
A
0

d / 3 v e d 1 d 1 2
T
1
1 1 1 d 2d
2
3AA 3 A 3 A
A C
3 A
L
C C
C 0 e 1 2 0 0 0 0
2 d / 3
O
2

P
d 2 1 FA
3 A
C e
0

T A

1 C
U S
0
d
A0
C
3
e
2 1
C

0

. M
D R
(25-31)
rnek : Alan A ve aralarndaki mesafe d olan paralel iki metal
plaka arasna gibi dielektrik sabitleri 1 , 2
arasna, ekilde gsterildii gibi,
I M
ve 3 olan dielektrik malzemeler yerletirilmitir.
D IR
L
YI
B ekilde
Bu kild oluturulan
l t l kkapasitrn
it sasn
bulunuz.
b l

L A
Dielektrik sabitleri 2 ve 3 olan malzemelerle dolu blgeler birbirine seri bal
kapasitrler gibi deerlendirilebilir. Bu birleik blge de, E Y sabiti
L
dielektrik olan
.
1

blge ile paralel balym gibi dnlebilir.

A/2 D R
C
1
1 0
v e
1 T d
d

C
A / 2
2 0

1

1
C L
A
d

d
A A A
2 3

O
2
d /2 C C
P
23 2 3 2 0 3 0 0 2 3
A/2
d / 2 FA
C 3 0

A
3

A T
C
23
0

dU
S



2

3
C C Ce
A
1


23


0 1 2 3

. M 2 3 d 2 2 3

D R
C
A 2
0 1

2 1 3
;
2
3
1 C
A 0

2 2 3
e 1 2 3 e
d d
(25-32)
rnek : E-merkezli iki iletken kresel kabuktan itekinin yarap a,
dtakinin yarap c' dir
dir. ekilde gsterildii gibi
gibi, kabuklar arasndaki
I M
a r b blgesi dielektrik sabiti 1 olan bir malzeme ile, b r c
DIR
L
YI
blgesi dielektrik sabiti 2 olan baka bir malzeme ile doldurulmutur.

A
Bu ekilde oluturulan kapasitrn sasn bulunuz.

Y L
L E birbirine seri bal iki
.
Kreler arasnda farkl dielektrik malzemelerle dolu olan ksmlar,
kapasitr gibi dnlebilir:
D R
C 4
ab
b a
e cb
bv a 1 b a c b
T
1 1 0
1 1 1

C C A 4 ab

b 4 bbc 4 b a c
L
b
bc C
C 4 e 1 2 1 0 2 0 0 1 2
c b
O
2 2 0

1 bc ac P
1

F A 2 ac ab
2

1 c (b a ) a ( c b )
1

1 2

1
C 4 b
e
A
4 T abc
0 ac 1 4
2 b ac 0 1 2

C e
c (U
S 1

b a ) a (c b )
2 0

. M
R 1 C
2 1

4 abc
=
4 abc 4 ac
0
= 0 0

D
1 2 e
c (b a ) a (c b ) cb abb ca

(25-33)
DEV : Yaraplar a ve b olan iki metal krenin
merkezleri
k l i arasndaki
d ki uzaklk di (d a ve b).
kl k d' dir )
I M
ekilde gsterildii gibi, krelerin ykleri +Q ve
DIR
L
YI
Q ise,
i sistemin
i t i sasn
bulunuz.
b l

Gauss yasas kullanlarak, kre merkezlerinin bulunduu dzlemde ve

L A
Y
LE
kreler arasndaki blgede elektrik alan:
kQ
E 2
kQ
R .
r (d r ) 2

e D
(pozitif ykten negatif yke doru)

T v
Burada r , negatif ykl krenin merkezinden olan uzaklktr.
d a
L
d a A
1 1
V V V P O
E dl kQ 2
r
dr cos180
d r
2

A
b b

1 F 1
A
1 1 Q 1 1 2
V kQ
d
S
a Tb


a

d a



4

a

b

d a


U
0

C M
Q 4 4
R
V . 1 1
0

2 1 1 2
0

D a b d a a b d
(25-34)
DEV : Paralel plakal bir kapasitrn plakalarnn kenar
uzunluklar L ve W,
W plakalar arasndaki mesafe ise d ' dir
dir.
I M
Plakalar arasndaki blge, ekilde gsterildii gibi, keden
DIR
L
YI
k
keye izilen
i il hatla
h tl ikiye blnm
bl ve dielektrik
di l kt ik sabitleri
bitl i
1 ve 2 olan malzemelerle doldurulmutur. Bu ekilde
L A
Y
LE
oluturulan
l t l kapasitrn
k it sasn
bulunuz.
b l

dC1
1 0Wdx
R .
d y

1

1

1

1 dy y

e;Dy d

dC2
2 0Wdx dCe dC1 dC2 0Wdx 1
T v
2 x L
y
L A
O
L
L
W 1 1 2 x
P
dx
Ce 0W 0 1 2
ln
xA
d 1 2 d d 2
1 1 2 L 0
FL
0 1

1 1 2
T A

S
1
W U 0W 2 0W
C M ; 1 Ce
0
ln ln 1
1 2 1
d.

d
e
d
R 2
1 2 2

D
(25-35)
Dielektrikler : Atomik Bak
Dielektrikler,
i l k ikl "polar
l " ve "polar
l olmayan
l " diye
di iki snfa
f I M
I R
ayrlr. Polar dielektrikler, elektrik alan sfr olsa
IL D bile
yaplarndaki yk dalmlarnn simetrik Y olmayndan
dolay sfrdan farkl dipol momente L A
sahiplerdir (H O).
Elektrik alan sfrken dipollerin E
Y 2

. L ynelimleri geliigzel

(ekil-a )).RDzgn bir E d elektrik alan
dalm gsterir (ekil
D 0

e b), minimum enerji durumuna

uygulandnda (ekil-
T v
k l k geldii
karlk
L A
ldii i U p E di
iiin dipoller
ll elektrik
l k ik alanla
l l

ayn
y y ynde yynelmeyi
O
P edeler. Termal hareketlilik nedeniyle
y tercih y
bu ynelim tam A
A
F gerekleemez. Ancak, bu ksmi ynelim
olarak
S T
M U
kendisini oluturan d elektrik alanla zt ynde bir i elektrik alan

R .
oluturur. Bu nedenle, net elektrik alan E dardan uygulanan E 0
D
alanndan daha zayftr.
(25-36)
 Polar olmayan dielektrikler, elektrik alann olmad
durumda herhangi bir dipol momente sahip deildir I M
I R
IL D
(ekil-a ). Plakalar arasnda dzgn elektrik alannn
E olduu paralel plakal bir kapasitrnY p lakalar
0
A
Lkoyarsak,
arasna byle bir dielektrik malzeme
E Y koyarsak E 0

.
alan kendisiyle ayn ynde ynelmiL bir p elektrik

D
dipol momenti indkler (ekil- R
(ekil b ).
) Ynelen molekller
dielektriin iinde netv ebir yk olutu rmazlar. Ancak,
A T
O L
dielektriin plakalara yakn yzeylerinde net bir yk
birikimi oluur.
ndklenen P bu yykler,, dipoln
p negatif
g ve ppozitif ularndan

A
Folduklar plakann yk ile ters iaretlidir. Bu ykler,
T A
kaynaklanr ve yakn

U S
dielektriin iinde E ile ters ynde bir E elektrik alan oluturur (ekil-
0 (ekil c)
.
ve bunun Msonucunda da, kapasitrn plakalar arasndaki net elektrik alan E

R
D zayftr (E E / ).
daha 0

(25-37)
Dielektriin Varlnda Gauss Yasas :
T
Tamamen dielektrikle
di l k ikl kapl
k l bir
bi ortamda
d Gauss
G yasas nasll I M
I R bir
D
ifade edilir? Plakalar aras hava dolu olan paralel plakal
L
YI elektrik
kapasitrn (ekil-a ) plakalar arasndaki blgede
alan, Gauss yasasndan, L A
E Y
E A
q
E
q
A .
L

R
0 0

D
0 0

ifadesine sahiptir.
v e
A T
Ayn kapasitrn plakalar aras dielektrik sabiti olan bir yaltkanla tamamen dolu
O
(ekil-b) ise, dielektriin plakalaraLyakn yzeylerinde indklenen yk q olmak zere:
q P
EA
q q
E
F A q E q q

0

0 A
T q
A 0 A 0

q q
q
U S
E dA
M
R . 0

D
sonucu elde edilir.
edilir

(25-38)
 q
E dA
Dielektriin varlnda Gauss yasas:
0 I M
DIR
L
YI iin de
Bu sonu paralel plakal kapasitr iin tretilmi olsa da, tm dier durumlar
L A
doru
ve geerlidir.
g
E Y
. L
Not 1:: Ak ifadesi
No ades dielektrik
dee sabiti ' y
sab e e edR.
y iermektedir.
Not 2 : Dielektriin varlnda yazlan Gauss e
D
v yasasndaki q yk kapasitrn ykdr,
dielektrik malzemenin yzeyindeTindklenen ykle ilgisi yoktur
L A yoktur.
O
Not 3 : Gauss yzeyinin her yerinde sabit olmayabilecei genel durumu dnlerek,
P iine alnmtr.
dielektrik sabiti A
integral alnmtr
A F
S T
M U
R .
D
(25-39)
 BLM-26
Akm ve Diren
Bu blm kapsamnda adaki konulara yer verilecektir:
Elektrik akm (i)
Elektrik akm younluu ( J )

Srklenme hz (v d )
Bir iletkenin direnci (R) ve zdirenci ()
Ohm yasas, ohmik ve ohmik olmayan iletkenler
Elektrik devrelerinde G

(26-1)
Elektrik Akm :
Soldaki ilk resimde (ekil-a), iinde ve yzeyindeki her
noktann ayn potansiyelde olduu bir iletken verilmitir.
letkenin iindeki serbest elektronlar geliigzel hareket
ettiklerinden, herhangi bir ynde net yk ak yoktur.

letkenin belirli bir noktadan kesilip araya bir batarya

k d
koyduumuzu varsayalm
l (ekil-
( kil b). Bu
B son durumda
d d A
ve B noktalar arasnda, batarya gerilimine eit, VA VB
potansiyel ffark
ark olumutur
olumutur. Artk durum statik deildir
ve iletkenin iinde belirli bir dorultuda net bir yk ak
vardr letkendeki bu net yk akna,
vardr. akna "elektrik akm"
denir.

(26-2)
 ekilde, bir bataryaya bal ve iinden akm geen iletkenin
bir l kt di aa ; bb veya cc ile
bi paras grlmektedir. il gsterilen
t il
kesitlerden herhangi birisini ele alalm. Elektrik akm i,
ilgili kesitten birim zamanda geen yk miktar olarak tarif
edilir. Baka deyimle, ilgili kesitteki yk ak hz olarak bilinir. Matematik olarak:
dq
i (C/s amper,
amper A)
dt
ifadesine sahiptir.

Akmn Yn :
letkenlerde akmn yn okla ( ) gsterilir ve akm oluturan
ykl paracklarn iareti ile u ekilde ilikilidir:
1. Akm positive yklerin hareketinden kaynaklanyorsa, yn

yklerin v hz ile ayn yndedir.
yndedir
2. Akm negative yklerin hareketinden kaynaklanyorsa, yn

yklerin v hz ile ters yndedir.

(26-3)
Akm Younluu : Akm younluu vektrel bir niceliktir ve
bykl,
bykl
i
J (A/m 2 )
A
ile verilir. Akm ynne dik olan birim kesitten geen akm miktar
olarak tarif edilir ve elektrik akm ile ayn yndedir. Bir iletkenden

geen toplam akm, akm younluu (J ) cinsinden:

i J dA
ile verilir.

Akm younluu vektrel bir nicelik olduu halde, akmn

kendisi skaler bir niceliktir
niceliktir. Yanda,
Yanda bir elektrik devresinden
bir para verilmitir. a noktasna gelen i0 toplam akm, i1
ve i2 olam zere ikiy
ye ayrlmtr.
y Ykn korunumu gerei
g
i0 i1 i2 olacaktr. Dikkat edilirse, toplam akm bulmak
iin herhangi bir vektrel toplama ilemi yaplmamtr.

(26-4)
rnek : Yk 8.0 nC olan bir nokta yk, embersel bir yrngede
100 rad/s' lik bir asal frekansla dnmektedir. Nokta ykn bu
dn hareketi nedeniyle oluan akm hesaplaynz.

2 2
2 f T = = 0.02 s
T 100
q 8.0 10 9
i= i= = 4.0 10 7 A
t 0.02

rnek : Kesit alan 2 cm2 olan bir telden geen yk q(t ) 4t 5 +5t +6 C
ile veriliyor. t 1 s annda telden geen akm ve teldeki akm younluunu
bulunuz.
dq
i i (t ) 20t 4 5 i (1) 25 A
dt
i 25
J 1.25 10 5
A / m 2

A 2 10 4

(26-5)
rnek : Bir telden geen akm i(t ) = 100sin(120 t ) ifadesine
sahiptir. Burada, t saniye cinsinden ve akm amper cinsindendir.
t = 0 ile t = 1/240 s arasnda telin kesitinden geen toplam yk
miktarn bulunuz. Akm oluturan ykl paracklar elektronlarsa,
bu kadar srede telin kesitinden ka tane elektron ggemitir?

dq
i dq idt 100 sin(120 t ) dt
dt
1/ 240
1
q 100 sin(120 cos(120
( t ) 0
1/ 240
( t ) dt 100
0
120
5 5
q cos 2 1 6 = 2.618
2 618 C
6
2.618
N e 2.618
2 618 C N 19
1.64
1 64 1019
9
tane elektron.
elektron
1.6 10
(26-6)
 Srklenme Hz (vd ) :
Bir iletkenden
Bi il tk d akmk gemesi, i elektrik
l kt ik alann
l etkisiyle
tki i l yklerin
kl i
belirli bir ynde akmas anlamna gelir. Bu ak, "srklenme

hz" dediimiz ortalama bir vd hzyla gerekleir.
hz gerekleir Ykler
iletken iinde geliigzel hareket etmeye devam ederken, ayn
zamanda da srklenirler.
ekilde kesit alan A olan bir iletken verilmitir. Akm oluturan ykl paracklarn
elektronlar ve iletkenin birim hacmindeki serbest elektron saysnn
y da n olduunu

varsayalm.
letkenin L uzunluundaki bir parasndaki toplam yk:
q nAL e ile verilir ve bu blgedeki tm yk t L / vd kadarlk bir srede A
kesitinden geer. Bu durumda iletkenden geen akm ve iletkendeki akm younluu:
q nALe i nAvd e
i nAvd e ; J nevd
t L / vd A A
Akm younluu
Ak l il
ile elektronlarn
l k l hhz ters ynl
l olduundan
ld d

J nevd eklinde yazlr.
(26-7)
rnek : Kesit alan 3.31106 m 2 olan bakr bir telden 10 A iddetinde
akm gemektedir. Her bir bakr atomunun elektronlarndan sadece birisi
akmn oluumuna katk verdiine ve bakrn younluu 8.95 g/cm3
olduuna gre
gre, elektronlarn srklenme hzn hesaplaynz
hesaplaynz. (Bakrn
molar ktlesi: 63.5 g/mol).
m 63.5
1 mol bakrn hacmi: V = =7.09 cm 3
d 8.95
1 moll bakrda 02 10 23 tane bakr
b k d 66.02 b k atomu olduuna
ld gre,

elektron younluu:
6.02 10 23
n 8.49 10 28
elektron/m 3

7.09 10 6
J I 10
vd
ne neA 8.49 10 28 1.6 10 19 3.31 10 6
vd 2.23 10 4 m / s
(26-8)
 Diren :
Bir iletkenin iki ucu arasna, ekildeki gibi, V potansiyel fark
uygulanrsa o iletkenden i akm geer. Diren, bir iletkenin
iinden geen akma, baka deyimle iindeki yk akna kar
gsterdii tepki ya da kar koyuun bir lsdr. M atematik
olarak:
V
R (V/A ohm, )
i
eitlii ile verlir. Elektrik devrelerindeki sembolik gsterimi
ekil-b'de verilmitir.

d e ( ) :
zdiren

Durgun elektriin tersine, iletkenin iinde elektrik alan artk sfr deildir. letkenin
iindeki elektrik alan iletkendeki akm younluu ile doru oratldr ve orant sabitine

de o iletkenin "zdirenci" denir (E J ). SI sistemindeki birimi:
E V/m V
E J 2
m
m .
J A/m A
(26-9)
 letkenlik ( ) :
letkenlik zdirencin tersidir ( 1 / ) ve birimi
( m) 1 ' dir. Bir iletkenin elektrii ne kadar iyi
ilettiinin bir lsdr. Elektrii iyi iletebilen
malzemelerin iletkenlikleri de o denli byktr.
Bylece, akm younluu ile elektrik alan arasndaki eitlik,
Bylece eitlik iletkenlik cinsinden,
cinsinden

J E
formunda da yazlabilir.
yazlabilir Yukardaki iletkenin iindeki elektrik alan ile iletkendeki
akm younluu birlikte deerlendirilirse, bir iletkenin direnci (R) ile zdirenci ( )
arasnda
arasnda,
V
E
L E V/L V A A L
R R=
i J i/ A i L L A
J
A
ile verilen bir iliki olduu ortaya kar.
(26-10)
rnek : Kesit alan 2.00 104 m 2 ve uzunluu 10.0 cm silindirik bir aliminyum
telin direncini hesaplaynz.
hesapla n A Ayn
n boyutlara
bo tlara sahip,
sahip z-direnci 3 00 1010 m olan
direnci 3.00
cam bir silindir iin yukardaki hesab tekrar yapnz. ( Al 2.82 108 m)
L 01
0.1
R Al Al 2.82 10 8
4
1.41 10 5

L A 2.00 10
R
A L 0.1
Rcam cam 3.00
3 00 1010 1
1.50
50 10 13

A 4
2.00 10

rnek : Yarap 0.321

0 321 mm olan nikromdan yaplm telin birim uzunluunun
direncini hesaplaynz. 1 m uzunluundaki nikrom telin ular arasnan 10 V' luk
uygulanrsa, teldeki akm ne olur? ( Ni Cr 1.15
bir potansiyel fark uygulanrsa 1 15 106 m)
A r 0.321 10
2

3 2
3.24 10 7 m 2
R 1.5 10 6
7
4.6 /m
L A 3.24 10
V 10
I 2.2
22A
R 4.6 (1)
(26-11)
rnek : Farkl malzemelerden yaplm, kenar uzunluu
3 mm olan kare kesitli iki tel ekildeki gibi birletirilmitir.
Birinci tel 25 cm uzunluunda ve z-direnci 4 105 m,
iki i i ise
ikincisi i 40 cm uzunluunda
l i 6 105 m'dir.
d ve z-direnci
di di
Birleik telin toplam direncini hesaplaynz.

L 0.25 10
RA A 4 10 5
L
A 3 10
3 2 9

R
A L 0.40 24
RB B 6 10 5
3 10 3 9
2
A

Teller birbirine eklendii iin, toplam diren:

10 24 34
R R A RB 3.78
9 9 9

(26-12)
rnek : ekilde, i iletkeninin yarap a 0.5 cm, d iletkeninin
yarap b 1.75 cm ve uzunluu L 15 cm olan koaksiyel bir kablo
verilmitir. Koaksiyel kablolar, akm kablo boyunca akacak ekilde
tasarlanrlar. letkenler aras blge, akm kaaklarn nlemek iin
tamamen silikonla kaplanr.
kaplanr ki iletken arasndaki silikonun direncini
hesaplaynz. letkenler arasna 12 V' luk bir potansiyel fark uygulanrsa,
akm miktar ne kadardr? ( Si 640 m))
kaak
Kablodaki kaak akm yn radyal dorultudadr. Yani, i iletkenden
d iletkene dorudur. Kablo ile ayn eksenli ve ayn boyda, yarap
r ve kalnl dr olan silindirik bir kabuun direnci:
L dr
R dR
A 2 rL
ifadesine sahiptir. Dolays ile silikonla kapl blgenin toplam direnci ve kaak akm:
b
dr dr
b
b 640 1.75
R ln R ln 851
a
2 rL 2 L a r 2 L a 2 (0.15) 0.5
V 12
I 14.1 mA
R 851
olarak bulunur.
(26-13)
rnek : ekilde z-direnci , uzunluu L, i yarap ra ve d
yarap rb olan silindirik bir kabuk verilmitir
verilmitir. Silindirin iki ucu
arasna gerilim fark uygulandnda, akm silindir ekseni boyunca
akmaktadr. Bu ular arasnda silindirin direncini bulunuz.
akmaktadr.

Silindir ile ayn eksenli ve dL uzunluundaki bir kesitin direnci:

L dL
R dR
A b2 a 2
ifadesine sahiptir. Silindir ekseni boyunca bu direnleri st ste toplarsak,
toplam diren:
L
dL L
L
R 2
dL
0 b 2
a 2
b 2
a 0 b 2
a 2

olarak bulunur.

(26-14)
rnek : ekilde, n yzeyinin (A) kesiti aw, arka yzeyinin
kesiti bw olan L uzunluuna ve z-direncine
z direncine sahip bir cisim
verilmitir. Bu cismin A ve B yzeyleri arasndaki direncini
bulunuz.
A yzeyine paralel ve x kadar uzakta, kalnl dx olan bir
plakann direnci:
L dx dx ba ya
R dR ;
A wy w b a L x
x a
L
ifadesine sahiptir. A yzeyinden B yzeyine kadar bu direnleri st ste
toplarsak,
rsak toplam diren:
L
L
dx L b a L b
w 0 b a
R ln x a ln
w b a L
0 w b a a
x a
L
olarak bulunur.

(26-15)
DEV : ekilde, tabannn yarap b ve tavannn yarap a
olan h yksekliine ve z
z-direncine
direncine sahip kesik koni eklinde
bir cisim verilmitir. Bu cismin tavan ile taban arasndaki
direncini bulunuz.
Tavan yzeye paralel ve z kadar uzakta, kalnl dz olan bir
plakann direnci:
L dz dz ba ya
R dR ;
A y 2
b a
2
L z
L z a

ifadesine sahiptir. Tavan yzeyinden taban yzeyine kadar bu
direnleri st ste toplarsak,
direnleri toplarsak toplam diren:
L

L dz L 1 L
R
0 b a
2
b a b a
ab
L z a L
z a
0
olarak bulunur.
(26-16)
 zdirencin Scaklkla Deiimi :
kild bakrn
ekilde b k di
zdirencinin
i i scaklkla
kl kl
nasl deitii verilmitir. Bu deiim
neredeyse izgiseldir ve birok iletken
iin
benzerdir.
Birok pratik uygulamalarda, zdirencin scakla ball matematiksel
olarak,
l k
0 1 T T0
bants ile verilir. Buradaki sabitine "zdirencin scaklk katsays"
((293 K)) ve 0' da iletkenin oda
denir. T0 kelvin cinsinden oda scakl
scaklndaki zdirencidir. rnein, bakrn oda scaklndaki
zdirenci: o 1.69
1 69 108
m' dir.
dir
(26-17)
rnek : Bir ampln iindeki tungsten telin direnci, ampl yanmyorken
(T0 = 20 o C) 19 , yanyorken
an orken 140 ' ddur.
r Ampl yanyorken
an orken scakl ne
kadardr? ( tungsten = 4.5 103 ).

L
0 1 T T0 ; R
A
R R0 1 T T0
R 1 140 1
T 1 T0 T 1 20 1435 o C

3
0
R 19 4 5 10
4.5

(26-18)
 Ohm Yasas :

ekil-b' de bir diren zerinden geen i akmnn, direncin ular arasndaki V potansiyel
farkna bal deiimi verilmitir. Akm-gerilim (i -V erisi) karakteristii denilen bu eri,
orijinden geen bir dorudur. Bu tr iletklenlere "Ohmik" iletkenler ad verilir ve ohm
yasasna uyarlar.
l Tanm
T olar
l akk ohm
h yasas: "BirBi iletkenden
il tk d geen akm,
k sabit bit bir
bi scaklkta,
kl kt
iletkenin iki ucu arasndaki potansiyel farkla doru orantldr". Her iletkenohm yasasna
uymaz Bu tr iletkenlere "Ohmik olayan" iletkenler diyoruz.
uymaz. diyoruz rnek olarak
olarak, ekil-
ekil c' de
yar-iletken bir diyotun akm-gerilim karakteristii verilmitir. Grld gibi V / i ( R)
oran sabit deildir. stelik, gerilim ters evrildiinde diyot akm iletmez.

(26-19)
Ohm Yasasna Mikroskopic Bir Bak:
Neden
N d bbaz cisimlerin
i i l i ohmh yasasna uyduunu
d anlamak
l k
iin, iletimin nasl gerekletiine atomik dzeyde bakmak
gerekir rnek olarak
gerekir. olarak, bakrda iletimin nasl gerekletii
yandaki ekilde gsterilmitir. letken iindeki serbest
elektronlarn geliigzel hareketleri yaklak olarak
106 m/s mertebesindeki hzlarla olur ve srekli olarak
bakr atomlaryla
y arprlar.
p

Serbest elektronun bir iletken iindeki A ve B noktalar arasnda izledii yol

yukardaki
k d ki ekilde
kild grii kesikli
k ikli izgilerle
i il l gsterilmitir.
t il i ti Dzgn
D bir bi E elektrik
l kt ik
alan uygulandnda, elektronun izledii yol ise ayn ekil zerinde yeil renkte
kesikli izgilerle gsterilmitir.
gsterilmitir Elektriksel kuvvetin etkisiyle
etkisiyle, elektron saa
doru kk bir vd srklenme hz kazanm ve B noktasna ulamtr.

(26-20)
letken iindeki serbest elektronlardan sadece birini dnelim. Ardk arpmalar arasnda
geen ortalama sre olsun. zerinde etkiyen elektriksel kuvvet elektron ivme kazanr:
F eE
F eE a
m m
Her arpmada elektronun tm kinetik enerjisini kaybettiini varsayarsak, elektronun
srklenme hz,
eE
vd a ((E-1)
)
m
olur. J akm younluuna sahip bir iletkende elektronlarn srklenme hz,
J
J nevd vd (E 2)
(E-2)
ne
eitlii ile verilir. Bu iki eitlik birletirilirse,
J eE m
vd E 2 J
ne m ne
sonucu elde edilir. Bu son eitlikten:
m
E J 2
ne
bants elde edilir. Eer elektrik alana bal deilse, iletkenin zdirenci deimez ve
ohm yasas ile uyumludur.

(26-21)
Elektrik Devrelerinde G:

ekilde verilen elektrik devresini dnelim. Bir

cihazn (diren, motor, ...) a ve b ular arasna
batarya ile V gerilimi uygulanmtr. Devreden
geen i akm nedeniyle cihazn bir ucundan
dierine
di i dtd kadarlk
k d l k bir
bi zamanda d id
d dq idt kadar
k d
bir yk geer.

Potansiyel enerjideki azalma dU Vdq Vidt kadardr. Bu enerji batarya

tarafndan cihaza aktarlr. Bataryadan
y cihaza enerji
j aktarlma hz "g
g"
olarak tanmlanr ve
dU Vidt
P P iV (V A watt,
t W)
dt dt
ifadedine sahiptir.
Ohmik bir diren zerinde aa kan g ifadesinde V iR eitlii kullanlarak
P iV i 2 R V 2 / R olarak yazlabilir. (26-22)
rnek : Direnci 8 olan nikrom bir telin ular arasna 120 V' luk bir
poatnsiyel
i l fark
f k uygulanarak
l k bir
bi elektrik
l k ik stcs yaplyor.
l T
Telden
ld geen
akm s retilme hzn bulunuz.
V 120
i 15 A
R 8
P i 2 R (15) 2 8 1800 J/s

rnek : 240 V' luk bir gerilim altnda alan ve 20 A akm eken bir frnda
4 saat boyunca piirilen bir yemek iin denecek elektrik paras ne kadardr?
(elektriin kW-saat' i 15 kurutur).

P iV 20 240 4800 W 4.8 kW

Enerji W P t 4.8 4 19.2 kW-saat
Tutar 19
19.22 15 288 kuru 2.88
2 88 TL

(26-23)
 BLM-27
BLM 27 I M
Devreler DIR
L
YI
L
Bu blmde aada listelenen konulara deinilecektir:A
Y
Elektromotor kuvvet (emk) . LE
Gerek ve ideal emk kaynaklar DR
Kirchhoff un evrim kural v e
Kirchhoff un kavak kural
Kirchhoff
A T
ok halkal devreler
O L
Seri bal direnler P
F A
Paralel bal direnler
T A
Bir kapasitrn dolmas ve boalmas, RC devresi
U S
. M
DR
(27-1)
 Bir iletkende akmn srekli olmas iin, iki ucu arasna potansiyel
I M
fark uygulamak gerekir. letken iinde oluan elektrik alan, srekli
I Rucu
L D
olarak bir ucundan dierine yk pompalar. Bir iletkenin iki
I cihaza
Y
arasnda srekli bir potansiyel fark oluturmaya yarayan

L A
"emk kayna" ad verilir. Bir retecin emk' s, elektromotor kuvvet
kayna tarafndan yk tayclar zerine birim yk banaE Yyapt i ( = dW / dq)
. L
R
olarak tanmlanr. Birimi J/C veya volt' tur. Batarya, pil, ak birer emk kaynadr.
D
v e
Bu cihazlar sanki bir "yk pompas" gibi alrlar. Potansiyelin dk olduu utan

T
potansiyelin yksek olduu uca doru srekli olarak yk pompalarlar. Aadaki
A
ekilde, sistemin mekanik edeeri
O L verilmitir. Buradaki pompa, suyu alaktaki bir
p P yyksekteki baka
A
depodan bir depoya
p y pompalamaktadr
p p
Felektrik devresindeki emk kaynana karlk gelir. Depolar
ve

A
T arasndaki boru elektrik devresindeki direnci, depolar da
U S
. M direncin yksek ve dk potansiyele sahip ularn temsil

D R etmektedir.

(272)
 Bir emk kaynann kutbu, bir ucunda kk ember olan bir
I M
ucuna dorudur. Bir devreye balandnda, kendiD
I R
okla gsterilir. Okun yn kaynan negatif ucundan pozitif

pozitif ykler negatif utan pozitif uca doruY

IL iindeki
akar ve devrede
A yyaparken
sebepp olur.LBunu
de bir y
yk ak
olumasna

Y p
E bir i yapar. Kaynan
dq
q
L
yk zerinde dW dq ile verilen
.
batarya olmas durumunda,Rgerekli enerji batarya iin
e D iindeki
deki

T v
kimyasal reaksiyonlardan; jeneratr olmas durumunda, mili

L A
eviren mekanik kuvvetten; gne pili olmas durumunda da
gnetenO salanr. Yandaki devrede, B kaynanda depolanm
P enerji form deitirir.
F A
kimyasal deitirir Bir ksm motorda mekanik

T A enerjiye, bir ksm diren zerinde sya ve kalan ksm da A

U S ka nanda kimyasal
kaynanda kim asal enerji
enerjiyee dnr.
dnr
. M
DR
(273)
 Yandaki devrede (ekil-a), R direnici bir emk kaynann
a ve b ularna baldr. I M
D IR
L
deal Batarya : YI
L A
E Y
. L
a ve b ular arasndaki V gerilimi, zerinden geen i akmna
b l ddeilse
bal il emkk kayna
k Did Rldi (V ) denir
idealdir i (ekil-
( kil b).
)
v e
A T
Gerek Batarya:
O L
P
A
F b ular arasndaki V gerilimi, zerinden geen i akmyla
T A
a ve

U S azalyorsa emk kayna gerektir (V ir) denir (ekil-c).

)

. M Bu ifadedeki r, emk kaynann "i direnci" dir.

DR
(274)
Tek Halkal Bir Devredeki Akm:
I M
IR
ekilde tek halkal bir devre verilmitir. Kaynan ideal ve balant
D
kablolarnn ihmal edilebilir dirence sahip
I L
p olduunu
varsayalm.
y
Y
A
Devrede saat ibreleri ynnde bir i akm akar.

Y L
L E
dt kadarlk bir zamanda devreden dq idt kadarlk bir yk
R . akar. Bu durumda batarya
d ddq idt
dW d ifadesi
if d i ile
il verilen
il bir
bi i D
i yapar. Enerjinin
e
ji i korunumu
k gereii bu
b enerji
ji
v
diren zerinde s enerjisi olarak aa kar:
T
L A
idt Ri dt Ri iP
2
RO0
F A
T A
Bu son eitlik, Kirchhoff' un evrim kural olarak bilinir. Daha ak bir ifadeyle;
S
"Bir elektrikUdevresindeki herhangi bir evrim boyunca tm elemanlar
. M potansiyel deiimlerinin toplam sfrdr".
R
zerindeki
D tarif edilebilir.
eklinde
(27-5)
rnek : direnci r = 0.25 ve emk' s = 13 V olan bir batarya,
R = 3 ' llukk bir
bi direncin
di i ularna
l b l
balanmtr.
t I M
DIR
L
a ) Devreden geen akm ve bataryann k gerilimini
YI
b) Bataryann devreye salad gc, direnler zerinde L A
Y
LE
birim zamanda aa kan s enerjisini hesaplaynz.
.
13 D R
a ) i
r R 0.25 3
4A
v e
A T
V = iR = 4 3 12 V veya V = ir
i = 13 4 0.25
0 25 12 V
O L
P
b ) Pbatarya i 4 13 52 W
A
P = i R = 4 F 3 48 W
2
A
2

T
R

P =i U 2S
r = 4 0.25
2
0 25 4 W
M
r

R .
D
(27-6)
rnek : direnci r ve emk' s olan bir batarya,
y , ekildeki
I M
gibi R direncinin ularna balanmtr. Hangi R direncinde,
DIR
L
YI
zerinden ekilen g
g maksimum olur?

L A
Pi R 2
Y
2R . LE
i
rR
P
r R
2
DR
v e
dP 2
r R
2
2 r R R
A T
= 0 r R 2R 0 R r
dR
=0
r R
4
O L

P
2R F A
2
Pmax
T A

r RS
Rr
2
4r
M U
R .
D
(27-7)
 Diren Kural :
I M
R
Bir diren zerinden geen akmla ayn ynde hareket
V iR
D
ediyorsak, diren zerindeki potansiyel deiimi: I
L
V iR YI
Bir diren zerinden geen akmla
L Aters ynde hareket
V iR
E Y
L
ediyorsak, diren zerindeki potansiyel deiimi:
V iR
R .
e: D
EMK Kural
T v
V

L
deal A
bir kaynak zerinde, emk'' nn ynnde
hareket
O
PV
ediyorsak, kaynak zerindeki potansiyel deiimi:

F A
T A deal bir kaynak zerinde, emk' nn tersi ynde hareket

U SV
ediyorsak,
di k kaynak
k k zerindeki
i d ki potansiyel
t i l ddeiimi:
i i i

. M V

DR
(27-8)
 I M
D IR
L
YI
L A
li Y
kil a' da
ekil- d verilen
il ddevreyii ele
l alalm.
l l Batarya, r i
E
i direnli
di gerekk bir
bi bataryadr.
b
L tam bir tur atarak
d
Bu evrim iin, a noktasndan balar ve saat ibreleri.ynnde
Kirchhoff' un evrim kuraln uygularsak: D R
v e
ir iR 0 i

A T
Rr
O L
buluruz.
P
A
F b noktasna saat ibreleri ynnde giderken evrimin
T A
ekil-b' de, a noktasndan
h noktasndaki
her k U S
d ki V potansiyeli
i li izilmitir.
i il i i Batarya zerinde
i d negatif if utan pozitif
i if
. M iin, V potansiyel deiimi pozitiftir. Akmla ayn ynde hareket
uca gittiimiz
R
D iin, her iki diren zerindeki V potansiyel deiim negatiftir.
ettiimiz
(27-9)
rnek : ekilde iki batarya ve iki direnten oluan tek
halkal bir devre verilmitir. Bataryalarn i direleri I M
ihmal edilebilir. Devreden geen akm, direnlere DIR
L
aktarlan gleri ve 12 V' luk bataryann devreye YI
salad gc hesaplaynz. L A
E
6 L12
Y 1
V 0 8 I 10 I 0 I R.18 3 A
1 2

e D
v
Negatif iaret, akmn ters ynde aktn gstermektedir.
8 AT
2
1
P I R 8 L0.89 W
2
R1
3
1

P O
9
1 FA
2
10
P I R A 10
2
1.11 W
T 3
R2 2

U S 9

M 1
P .I 12 4 W
D R
2 2
3

(27-10)
ok Halkal Devreler:
I M
ekilde iki halkal bir devre verilmitir. Bu devre bad, bdc
I R
ve bd olmak zere kolludur. Her koldan geenDakma bir
IL
isim verilir ve keyfi bir yn seilir. YaplanYilem sonucunda
L ABu durum bize, ilgili
akm iin negatif
g bir deer
Y
bulunabilir.
E setiimizi bildirir.
g
L
akmn ynn balangta yanl
.
Yukardaki devrede bad,bad bdc ve bd kollarndan D R geen akmlara srasyla
i , i ve i isimleri verilmi ve akmlar v e seilen ynler devre zerinde
iin
biATkkavaktr.
1 2 3

gsterilmitir.
il i i b ve d noktalar
O L
k l birer k Ykn kkorunumu gerei, i

P
d noktasna gelen i ve i akmlarnn toplam i akmna eittir (i i i ).
A
1 3 2 1 3 2

A F
Bu, Kirchhoff' un kavak kural olarak bilinir ve daha ak bir ifadeyle;

S T
"Bir kavaa gelen akmlarn toplam, o kava terkeden akmlarn
toplamnaUeittir".
. M
D R
eklinde tarif edilir.

(27-11)
 Devredeki i1 , i2 ve i3 akmlarn belirlemek iin
I M
d noktasna uygulanan kavak kuralndanD
I R
denkleme ihtiyacmz vardr. Bunlardan birincisi,

IL bulunur:
i i i (E-1) Y
1 3 2

L A
E Y
Dier iki tanesi de, bad ve bdc halkalar iin saat ibrelerinin tersi ynnde

. L
hareket edilerek Kirchhoff' un evrim kuralnn uygulanmasyla bulunur:
(E-2)R
bad iin: i R i R 0
1 1 1 3 3
e D
bdc iin: i R i R 0
3 3 2 2 v(E-3)
T d devredeki
2

d kl i Azmnden,
bilinmeyenli
bili li bu
b
O L
denklemin d d ki i , i ve i akmlar
k l
1 2 3

P
bulunabilir. Herhangi bir akmn deerinin negatif bulunmas, ilgili akm iin

F
balangta seilen ynnA yanl olduu anlamna gelir. abcd halkas iin de
T A
evrim kural uygulanarak drdnc bir eitlik daha bulunabilir. Ancak, bu
yeni eitlikU S yeni bir bilgi vermez. Bu yeni eitlik,
bize
M i R i R 0
abcd. iin:
ile
R 1 1 2 (E-4)
Dverilir ve E-2 ile E-3' n toplamndan baka birey deildir.
1 2 2

(27-12)
rnek : Yanda verilen devrenin kollarndan geen
I1 , I 2 ve I 3 akmlarn,
k l Ki
Kirchhoff'
hh ff' un evrim
i ve kavak
k k I M
kurallarn kullanarak bulunuz. DIR
L
YI
L A
Kirchhoff un evrim ve kavak kurallarndan,
Kirchhoff'
Y
. LE
abcf halkas iin: 12 I1 3 I1 5 I 2 I 2 4 0 2 I1 3 I 2 4 (E-1)
fcde halkas iin: 4 I 5 I 8 I 0 3 I R4 I 2 (E-2)
2 2

e D 3 2 3

c kava iin: I I I (E-3) v

ET3' te yerine konursa
1 2 3

E 1 ve E-2'
E-1 den I ve I ekilipA
E 2' den, E-3' konursa,
1

O L 3

I
2
6
13
AI
17
13 A
1 A P I
11
13
A 3

A F balang ynleri doru, I akmnn balang

1
T
bulunur. I ve I akmlarnn
S
3 2

yn
U
n ise ters seilmitir
M
seilmitir.

R .
D
(27-13)
DEV : Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarn
I M
kullanarak, yanda verilen devredeki tm direnlerden
DIR
L
geen akmlar
k l bulunuz.
b l
YI
L A
Y
. LE
D R
e
v kurallarn
DEV : Kirchhoff' un evrim ve kavak
A T
kullanarak yanda verilen devredeki tm direnlerden
kullanarak,
geen akmlar bulunuz. 200O
L
' luk direncin ular
P
arasndaki
F
d ki potansiyel A
i l ffark
k hhesaplaynz.
l
T A
U S
. M
D R
(27-14)
Bir Devrede ki Nokta Arasndaki Potansiyel Fark :
ekildeki
ek ildeki tek halkal devreyi ele alalm.
I M
alalm b ve a noktalar
arasndaki Vb Va potansiyel fark,
D IR
L
h kI ederken,
a noktasndan
k d b noktasna
k
V V tm elemanlar zerindeki A
Y
hareket d k

b a
deiimlerinin toplamY
L V potansiyel


L E
ilemiyle bulunur.
R .
D
a noktasn b noktasna balayan iki farkleyol bulunmaktadr. V V potansiyel
T v b a

L A
farkn her iki ynde de hareket ederek bulabiliriz:
Saat ibreleri ynnde
P O : V V ir
b a

S t ibrelerinin
Saat ib l i i ter A
d : V V iR
t sii ynnde
F
A
b a

Not -1 : Bu devreTiin Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa, ir iR 0

U S
bulunur. Bu da, ir iR anlamna gelir.
M
Not - 2.: ki nokta arasndaki potansiyel fark yoldan bamszdr.
D R
(27-15)
rnek : ekilde iki halkal bir devre verilmitir. Devredeki
kollardan geen I1 , I 2 ve I 3 akmlarn bulunuz. a ve c I M
noktalar arasndaki potansiyel farkn (Vca Vc Va ) farkl DIR
L
yolu takip ederek hesaplaynz. YI
L A
Kirchhoff'
c o un u evrim
ev ve kavak
ava kurallarndan,
u a a da ,
Y
abcd halkas iin: 10 6 I1 2 I 3 0 3 I1 I 3 5
. LE (E-1)
bcfe halkas iin: 10 6 I 14 4 I 0 3 I R 2 I 12 (E-2)
1

e D (E 2)
2 1 2

c kava iin: I I I (E-3)

1 2

T
3
v
E-1
E 1 ve E
E-2'
2 den,
den I ve I ekilip E
I 2 A I 3 A I O
2

1AL A
E-3'
3 te yerine konursa,
3 konursa

P yn doru
1 2 3

bulunur. 1
F A
bulunur I akmnn balang doru, I ve I akmlarnn balang2 3

A
ynleri ise ters seilmi.
T
adc yolu: V 2SI V V V 2 I 2( 1) 2 V
abc yolu:M
U a 3 c c a 3

abefcR
. V 10 6 I V V V 10 6 I 10 6(2) 2 V
a 1 c c a 1

D yolu: V 4 I 14 V V V 14 4 I 14 4(3) 2 V
a 2 c c a 2

(27-16)
rnek : ekilde iki halkal bir devre verilmitir. be kolundan geen I 3
akm 2 A olduuna gre
gre, dier kollardan geen I1 ve I 2 akmn,
akmn af kolu
I M
zerindeki bataryann emk' sn bulunuz. a ve d noktalar arasndaki
DIR
L
YI
potansiyel farkn (Vda Vd Va ) farkl yolu takip ederek hesaplaynz
hesaplaynz.

Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarndan,

L A
Y
LE
befa halkas iin: 5 I 3 2 I 2 0 2 I 2 10 (E-1)

R .
bedc halkas iin: 5 I 3 15 7 I1 0 7 I1 15 10 I1
5
A

e D 7
b kava iin: I1 I 2 I 3 2 (E-2)
T v
A
5 9
L
I1' iin ddeeri
i E-2'
E 2' dde kkullanlrsa:
ll l I1 I 2 2 I 2 2 ( ) A
O
7 7
9
2 I 2 10 10 2(( ) P88
A
V bulunur.

AF 7 7

T
9 88
afed yolu: Va 2 I 2 Vd Vd Va 2( ) 10 V

U S 7 7

M
abed yolu: Va 5 I 3 Vd Vd Va 5(2) 10 V
.
abcd R
5
yolu: V 7 I 15 V Vd Va 7( ) 15 10 V
D a 1 d
7

(27-17)
 Edeer Diren:
I M
RI
Yanda, birbirine farkl ekilde balanm adet
direnten olumu bir devre verilmitir. I
verilmitir L D
adet
Y edeer
A
diren ieren bu gruba elektriksel olarak
L
E Y
tek bir diren R balayabiliriz. Bunun anlam,
e
. L
g R ular
ekil-a' da diren grubunun arasna uygulanan
yg
D
V gerilimi, ekil-be' deki R direncinin ular arasna
v e
T ayn i akmn salar
uygulanrsaAbatarya salar. Baka bir
O L
deyimle l direnAgrubu
deyimle, P (R , R , R ) ve edeer diren (R ) kapal
A F 1 2 3 e

S T
kutular iine alnrsa, bu devrelerde yaplacak elektriksel lmlerle

M U
bunlar birbirinden ayrd etmek imkanszdr.
R .
D
(2718)
 Seri Bal Direnler :
I M
ekil-a' da, seri bal direnten oluan bir devre verilmitir.
I R
L D
Bu direnlerden ayn i akm geer. zerlerindeki gerilimlerin
toplam kaynann gerilimine eittir (V V +VY=I ). ekil-b'de
L A 1 2 3

dirence edeer
seri bal tek direnli
Y
bir devre verilmitir.

Ea seilir ve saat ibreleri
L
Her iki devre iin de, balang noktas
.
ynnde Kirchhoff'
D R
Kirchhoff un evrim kural uygulanrsa:
v e
T
iR iR iR 0 i
1 2 3 L A
RO R R
P 1 2 3
R R R R
A
e 1 2 3
iR 0 F i
T Ae
R e

b l
bulunur. U S
n tane di
direncin
i serii bbalanmas
l d
durumunda
d iise edeer
d diren:
di
. M n
R R R R R ... R ifadesine sahip olur.
D
e
i 1
i 1 2 n

(27-19)
 Paralel Bal Direnler :
kil a ' dda paralel
ekil- l l bbal
l bal
b l
direnten
di oluan
l
I M
bi devre
bir d
I R ( ),
zerlerinden geen akmlarn toplam ise emk kayna I D
verilmitir. Direnlerin ular arasndaki gerilimler ayn
L nn
salad akma eittir ( i i i i ). ekil-bY
1

bal dirence edeer tek direnli Y

2
A ' de paralel
birLdevre verilmitir.
3

verilmitir
L EKirchhoff' un kavak
Her iki devre iin de a noktasnda
R .
kural uygulanrsa,
e D
T v 1 1 1
i

i

; i

;i

olmak L A
zere, R R R 1

12

1 1 1

3

O
1 2 3
R R R R R R R
1 2
P 3
i eq 1 2 3

A R

Fparalel balanmas durumunda ise edeer diren:
e

T A
bulunur. n tane direncin
1 S
U
n
1 1 1 1
...
M
ifadesine sahip olur.
R
R
e
. R R R
i 1 i R
1 2 n

D
(27-20)
rnek : ekilde verilen devrenin, a ve b ular
I M
IR
arasndaki edeer direncini bulunuz.

L D
YI
L A
5 ve 6 nolu direnler paralel: R56 20 Y
. LE
D R
3, 4 ve R direnleri birbirine seri: R ve40
T
56 3456

L A
O
PR 20
2 ve R3456
F A
direnleri paralel: 23456

T A
U S
1 ve R Mdirenleri seri: R 40
R .
23456 ab

D
(27-21)
rnek : ekilde verilen devrenin, a ve b ular
arasndaki edeer direncini bulunuz. I M
DIR
L
YI
1 ile 2 vee 8 ile 9 nol
nolu direnler seri:
R12 12 ve R89 12
L A
4 ilile R12 ve 7 ile
il R89 direnleri Y
LE
di l i paralel:
l l
R124 6 ve R789 4
R .
6 ve R789 direnleri
di i R6789 18
l i seri:
e D
5 ve R6789 direnleri paralel: R56789 6
T v
3 ve R56789 direnleri
di l i seri:
L A
i R356789 12
R124 ve R356789
P O
paralel: R 4
ab

F A
T A
U S
. M
D R
(27-22)
 Ampermetre ve Voltmetre :
Ampermetre akm lmeye yarayan bir cihazdr.
Ampermetre, cihazdr Bir
I M
iletkenden geen akm lmek iin, iletken belli I Rbir
I L D
yerinden
i d kesilir
k ili ve kesilen
k il bu b ular
Y
l ampermetrenint i

L A
giri ve k ularna balanr. Bylece, iletkendeki
akmn ampermetre zerinden E Y
akmas salanm olur.
. L iletken zerindeki a
R
Yandaki devrede ampermetre,
D
v e
ve b noktalar arasna yerletirilmitir.
Ampermetrenin i direnci (r ),
A T
) devredeki dier direnlerden ok kk olmaldr
L
A

r R ve r R .
A 1 A 2
P O
dA
V l
Voltmetre iise, bi
A F
bir ddevrede hherhangi
h i iki noktak arasndaki
d ki potansiyel
i l ffarkn
k len
l

S T
bir cihazdr. Yukardaki devrede voltmetre R direncinin iki ucuna (c ve d noktalar)
1

M U
balanmtr. Voltmetrenin i direnci (r ), devredeki dier direnlerden ok
V

.
byk olmaldr r R ve r R .
R
D
V 1 V 2

(27-23)
 Voltmetre :
V lt t bbal
Voltmetre ilk Vgerek iR
l ddeilken:
I M
I R
D
Voltmetre balandktan sonra, i akmnn bir ksm voltmerenin
kL k
i veIkavak
b l d koldan
bulunduu k ld akacaktr.
k kt Kirchhoff'
Ki hh ff' un evrim
Y
kurallarndan:
L A
Yr
i V i RLE
iRi r r r
i iR
1 2 V V V V
V
.
1 1 gerek
i i i Rr Rr Rr
lR i iin:
1 2 V V V

V lt t i gerek
Voltmetrenin ili iD
k gerilimi lmesi i i r R olmaldr.
l ld
e
V

Ampermetre:
T v
L A
AmpermetreO bal deilken: i
P gerek
R
F A
Ampermetre balandktan sonra, devreden geen akm:
T A R
US i
R rA
i gerek
R rA
. M
DR Ampermetrenin
p ggerek akm lmesi iin: rA R olmaldr.

(27-24)
RC Devresi : Bir Kapasitrn Dolmas :
I
Yanda verilen devreyi ele alalm. t 0 anndaM
I R
kapasitrn
p bo olduunu
LD a
ve S anahtarnn
I
Y
A
noktasna temas ettirildiini kabul edelim.
L
Bylece batarya kapasitr
Bylece,
E Y R direnci zerinden
yklemeye balar. . L
D R
Buradaki amacmz, kapasitrde biriken yk
v e zamann bir fonksiyonu olarak
, bataryadan
bulmaktr. Bunun iin, y
A T
negatif
g ucundan balar ve saat ibreleri

O L
ynnde hareket ederek evrim kuraln uygularsak:
Pdq q
q A
iR 0 F R 0
dq
R
q
C A dt C
T(i dq / dt).) Bu eitlik, dt C
U S
eitlii elde edilir eitlik homojen olmayan birinci dereceden
lineer birM
R . diferansiyel denklemdir.
D
(27-25)
 q t
dq q C q dq dt dq dt
R 0 C q 0 RC

dt C C C q RC
I M
C q
ln
t
q (t ) 1 e t /
D IR
L
YI
C RC
zm elde edilir. Burada RC ' dir ve devrenin "zaman sabiti"
L A
Y
olarak tanmlanr. Bu sre iinde kapasitrdeki yk maksimum

LE
deerinin 0.632 katna ular. Bir dier nicelik ise, T1/ 2 RC ln(2)
.
R
eitlii ile tanmlanan "yarlanma zaman" dr ve kapasitrn yar
D
e
yarya dolmas iin geen sre olarak tanmlanr. Kapasitr zerinde
v
T
biriken ykn zamana bal deiimi ekil-a' da verilmitir.
A
Devreden geen akm ise,
O L
dq P
i
dt F A
i ( t ) e t /
R
T A
ile verilir ve zamana bal deiimi ekil-b' deki gibidir. t 0 annda devredeki
U S
akm maksimumdur ve kapasitrde yk biriktike azalr. Devrenin zaman sabiti
. M
RC ve yarlanma sresi T1/ 2 ayndr. Akmn, maksimum deerinin 1/e' sine
D R
dmesi iin geen sre , yarsna dmesi iin geen sre T1/ 2 olarak tanmlanr.
(27-26)
rnek : Sas C olan yksz bir kapasitr, emk' s olan
bi batarya
bir b t ile,
il ekildeki
kild ki gibi,
ibi R direnci
di i zerinden
i d ykleniyor.
kl i
I M
C = 5 F, R = 8 105 ve = 12 V olduuna gre, devrenin
DIR
L
YI
zaman sabitini,
sabitini yarlanma sresini,
sresini kapasitrdeki maksimum

A
yk ve devredeki maksimum akm bulunuz. Anahtar kapatldktan kadar sonra,
L
kapasitrdeki yk ve devredeki akm ne olur? Y
q (t ) 1 e t /
. LE
ve i ( t ) e t /
R DR
RC 8 10 5 10
5 6
4s v e
A T
T1/ 2 RC ln
l 2 4 lln 2 2.77
2 77 s
O L
qmax 12 5 10 6 60 C
P
12 F A
A A 15 A
5
imax 1.5 10
R 8 10
S
5
T
U
q (t ) 12 5 10 6 1 e / 60 10 6 1 e 1 37.9 C
M
.
i (t ) R e

/ 12
52 A
D R
1 5
e 0
0.552
552 10 55.52
8 10 5

(27-27)
rnek : Yanda verilen devredeki S anahtar, kapasitr tamamen doluncaya
kadar tutulsun.
tutulsun Her diren zerindeki kararl akm ve kapasitr zerindeki
I M
yk bulunuz. t = 0 annda anahtar alrsa, R2 direnci zerinden geen akm
D IR
L
YI
zamann fonksiyonu olarak bulunuz ve kapasitr zerindeki ykn maksimum
deerinin 1/5' ine dmesi iin geen sreyi hesaplaynz.

L A
Devre kararl duruma ulatnda Y
ulatnda, kapasitrn bulunduu koldan akm gemez
gemez.
12 k ve R direnleri zerinden ayn akm geer: LE
2

R .
i
9 1
10 0.33 mA 3

e D
27 10
v
3
3
V iR
q 1
q 10 15

A T
3
10 10 10 50 C
3 6

L
m
C 2 m

O birbirine seri bal 15 k ve 3 k' luk

C 3
t 0 annda anahtar alrsa, P kapasitr
F A
direnler zerinden boalacaktr.
T A
q (t ) q e
m
U S
t / Re C
i ( t )
dq

dt R C
q
e m t / Re C

. M e

R
q
t R C ln 5 18 10 10 10 ln 5 290 10 =00.29
t / Re C

5D
m 3 6 3
q e
m e 29 ms

(27-28)
rnek : Yandaki devre, salar C1 = 2 F ve C2 = 3 F olan iki kapasitr,
direnleri R1 = 2 k ve R2 = 3 k olan iki diren ve emk
emk' s = 120 V olan
I M
bir bataryadan olumutur. Kapasitrler balangta botur ve t = 0 annda
DIR
L
YI
S anahtar kapatlyor. Kararl denge durumunda, kapasitrler zerindeki
q1 ve q2 yklerini bulunuz.

L A
RR Y
R ve R direnleri paralel:
1

1

1
R
L E 1.2 k 1 2
1 2
R R R e
R .R R 1 2
e
1 2

C ve C kapasitrleri
1 k 2 l l C C C
i l i paralel:
e D C e 5 F 1 2 e

Devre, sas C 5 C ve direnci R v1.2 k olan basit bir RC devresidir.

e

Kapasitr zerindeki maksimumLyk:

T e

A q C 120 5 10 600 C 6

P C
O
m e

qA q 0.4 600 240 C

0 4 600=240
F
1
q q q
q A
1 m
C C
1 2 m

T
1 2
q

S
1 2
C
C 1C
M U 2 q 2
C C
q 0.6 600=360 C
2
m

R . 1 2

D
(27-29)
rnek : Kararl denge durumunda, yandaki devrede gsterilen
tm akmlar hesaplaynz.
hesaplaynz Kapasitr zerindeki maksimum yk
I M
ne kadardr?
D IR
L
Devre kararl duruma ulatnda, kapasitrn bulunduu
YI
koldan akm gemez. Yani, I 5 0 ve I 4 I1 olur.
L A
Y
LE
Kirchhoff' un evrim ve kavak kurallarndan,

R
defc halkas iin: 4 3 I 2 5 I 3 0 3 I 2 5 I 3 4 . (E-1)

e D
gbcf halkas iin: 8+3 I 2 5 I1 0 5 I1 3 I 2 8 (E-2)
c kava iin: I1 I 2 I 3 (E-3)
T v
L A
E-1' den I 3 ve E-2' den I1 ekilip E-3' te yerine konursa:
8 3I 2
I2
4 3I 2
I2
11
P O4
I2
4
A
A
5 5
A F 5 5 11

8 3I 2 S T 4
8 3
11 76 A ve I 4 3 I 2
4
4 3
I1
M
U 3
11 56 A

R .5 5
qm
55 5 5 55
8 0 qm 11C 11 6 10 6 66 C
D
ahgb
h b halkas i i 3
h lk iin:
C
(27-30)
RC Devresi : Bir Kapasitrn Boalmas :
alalm t 0 annda kapasitrdeki
Yanda verilen devreyi ele alalm.
I M
ykn q olduunu varsayalm ve S anahtarnn b noktasnaI R
0

temas ettirildiini kabul edelim.

edelim Bylece IL D
Bylece, bataryadan ayrlan
Y Balangc
A
kapasitr R direnci zerinden boalmaya balar.
L
E Y
b noktas seer ve saat ibreleri ynnde hareket ederek evrim
kuraln uygularsak:
. L
dq Rq
q
iR 0
e D
R 0

i
dq
alnmtr!!!


C
v dt
Tli bibir dif
C dt
j A lineer
B eitlik,
Bu i lik birinci
bi i i dereceden,
d d homojen,
h
L diferansiyel
i l ddenklemdir.
kl di
dtPO
q t
dq q dq dq dt

q ARC

dt RC
A F q0
q 0
RC
t T
ln S q(t ) q0e-t /
q
q
M URC
.
0

D R
Kapasitr zerindeki yk eksponansiyel olarak azalmakta ve t durumunda sfra
ulamaktadr. Devrenin zaman sabiti RC ve yarlanma sresi T ayndr.
1/2
(27-31)
rnek : Sas C olan bir kapasitrn R direnci zerinden boaldn varsayalm.
a ) Kapasitrdeki yk ne kadar zamanda maksimum deerinin 1/4' ne der. I M
b) Kapasitrdeki enerji ne kadar zamanda maksimum deerinin 1/4' ne Ider.R
IL D
q t Y
A
t / RC t / RC
a ) q (t ) q e m
q e ln 4
m
4
m
RC
Y L
t RC ln 4 1.39 RC 1.39
L E
2
1 q (t ) 2 2 t / RC
q e 2
q
R .
2 2 t / RC
q e
b ) U (t ) U (t )
D
m m m

2 C 2C
v e
4(2C ) 2C

ln 4
2t
t
RC
T
ln 4 RC
A ln 2 0.693 RC 0.693
RC 2
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(27-32)
rnek : Sas C olan bir kapasitr emk' s olan batarya ile ykleniyor
ve daha
d h sonra da,
d bataryadan
b d sklp
k l bir
bi R direnci
di i zerinden
i d boaltlyor.
b l l I M
Kapasitr tamamen boalncaya kadar, R direnci zerinde aa kan s IR
L D
enerjisi miktar ne kadardr?
YI
L A
Kapasitr boalrken:
E Y

. L
R
t / RC t / RC t / RC
q (t ) q e Ce i (t ) e
D
m
R
e
dE i (t ) Rdt E i (t ) Rdt v
2

u 2t / RC

R e
2 2 2 t / RC

TR
s s dt ;
du 2 dt / RC
2
RC

C O L A 0
2
C
0

1 C

R 2 P2 2
e e 2 t / RC
E e du u 2

A
s
0

F
0

T A
U S
. M
D R
(27-33)
 BLM-28
I M
Manyetik Alan
D IR
L
YI
Bu blmde aada listelenen konulara deinilecektir:
L A
Y
LE

Manyetik alan vektr B , .
Hareket eden y ykl paraca
p etkiyeny manyetikR
y
kuvvet FB ,
Manyetik alan izgileri e D
T v
Dzgn manyetik alanda ykl paracn hareketi
L A
Akm tayan tele etkiyen manyetik kuvvet
P O
Akm halkasna etki eden tork
dipol manyetik dipol moment ,
Manyetik dipol, A
Hall etkisi AF
S T
Parack hzlandrc: Cyclotron (zorunlu deil)
M U
R .
D
(28-1)
Manyetik Alann Kayna :
I M
Manyetik alan oluturmann iki yolu vardr:
DIR
I L
Y
A
inden elektrik akm geirilen iletken tel (elektromagnet)
L
E Y
Kalc mknatslanmaya sahip L
R . malzemeler (mknats)

D
Hem elektromagnetehem de mknats ince demir tozlarn
T v
eker.
L A
eker Merkezinden dik geen eksen etrafnda serbeste

P O
dnebilen hafif bir ubuk mknats, kendisini Gney-Kuzey

A
dorultusunda ynlendirecek ekilde dner (pusula).
(pusula) Hem
AFakm tayan tel hem de mknats, evrelerinde "manyetik
UST
alan" (B ) ol
oluturur
t r r vee kendilerini "manyetik
man etik kuvve

k et" (FB )

. M uygulayarak hissettirirler.
D R
(28-2)

B Manyetik Alannn Tanm :

I M
IR
Manyetik alan vektr, v hzna sahip bir q ykne uygulad FB
manyetik
y
L D
kuvveti cinsinden tanmlanr. q yykne sahipp pparack


YI
L A
geliigzel dorultularda B manyetik alanna gnderilir ve manyetik

Y
LE
alan iinde izledii yollara baklr.
baklr q ykne etkiyen FB kuvvetinin

.
sfr olduu tek bir dorultu vardr. B manyetik alan bu dorultuya
R
e D
paraleldir. Bunun dndaki tm dorultularda FB kuvveti sfrdan
farkldr ve bykl
y T v
FB q vB sin ile verilir. Burada , v ile B
L A
P O
arasndaki adr. Vektrel olarak bu kuvvet FB qv B ifadesine

F
sahiptir A
hi i ve sa-el
l kuralna
k l gre,

v ile B' nin
i oluturduu
l d dzleme
d l
T A
diktir. Manyetik alann SI sistemin deki birimi:
U S N N
. M =
C (m / s) A m
= tesla

DR
(28-3)
 Vektrel arpma:
IM
a ve b vektrleri arasndaki vektrel arpma ilemi, c IRa b
D
oluturur c vektrnnILbykl
ile verilen yeni bir vektr oluturur.
Y

L Aoluturduu
c ab sin ile verilir ve a ile b vektrlerinin
dzleme diktir. Yn "sa-el-kuralL "E
Y
ile belirlenir:

R .
i a ve b vektrlerinin balang
i.
e D noktalarn birletiriniz
birletiriniz.
ii. a vektrn parmak vularnz onun ynn gsterecek
T
Aiine yatrnz.
O L
ekilde sa avu


P kk
iii. a vektrn a yynnde b 'nin zerine sprnz.
p
F A
T A
iv. Baparmanz c vektrnn ynn verir.
U S
. M Vektrel arpm, "cross" arpm olarak da bilinir.
DR
(28-4)
Bileenleri Cinsinden Vektrel arpma :
I M

a b a x i a y j a z k b x i by j bz k L DIR
i i j j k k 0 YI
L A
i j k ; j i k Y
k i j ; i k j
olduundan
. LE

D R
j k i ; k j i e
T v
a b a y bz a z by ii L
Az x a x bz j a x by a y bx kk
a b
O
P determinant yolu ile de belirlenebilir.
Not : a b, aadaki A F
belirlenebilir
i A
Tj k
U S
a b M
. ax a y az ;
Not : a b b a
D R bx by bz
(28-5)
Manyetik Alan izgileri : Elektrik alan ile elektrik alan izgileri arasndaki iliki
I M
gibi, manyetik alan ile manyetik alan izgileri arasnda da benzer bir iliki vardr:
D IR
L
YI

1. Herhangi bir P noktasnda, manyetik alan vektr B manyetik alan izgisine teettir.
L A
Y
. LE
D R
v e
T
2. Manyetik alan iddeti, manyetik alan izgilerinin younluu ile orantldr.
A
O L
BP BQ P
F A
T A
U S
. M
D R
(28-6)
Kalc Bir Mknatsn Manyetik Alan izgileri:
I M
R
ekil-a' da, kalc bir mknatsn manyetik alan izgileri
I
I D
gsterilmitir. Bunlar, bir ksm mknatsn iinden geen
L negatif
Y
kapal halkalar eklindedir. Pozitif ykte balayp
ykte sonlanan elektrik alan izgileri L A balang ve
gibi,
E Y
. L
biti noktalar yoktur. Kapal halka eklindeki manyetik

R
alan izgileri, mknatsn bir ucundan girer dier ucundan
D
v e
karlar. Alan izgilerinin k yaptklar u mknatsn
T
kuzey kutbu, giri yaptklar u ise gney kutbu olarak
A bamsz olacak ekilde mknatstan
bilinir. BuLkutuplar
O
y P y kisi birlikte bir "magnetic
ayramayz. g dipole
p " olutururlar.
F A
T A ekil-b' de, at nal eklinde bklm bir ubuk mknatsn

U S manyetik
y alan izgileri
g verilmitir.
ekilden
de anlalaca

.M
gibi, kutuplar arasnda ve kutuplarn birbirine yakn olduu

D R yyerlerde manyetik
y alan ok
iddetlidir.

(28-7)
rnek : ekilde grld gibi, bir televizyon tp ierisindeki elektronlar
ekseni ynnde 8 106 m/s
+xx-ekseni m/s' lik bir hzla ekrana dik dorultuda gelmektedir.
I M
Tp evreleyen kangallarn oluturduu manyetik alan xy -dzleminde, x -ekseni
DIR
ile 60o ' lik a yapmakta ve bykl de 25 mT' dr. Elektronlara etkiyen
L
manyetik kuvvetin bykln ve elektronun ivmesini hesaplaynz. YI

L A
FB qv B FB evB sin 1.6 10 19 8 10 6 25 10 3 sin 60
Y
LE


R .
FB 2.77 10 14 N (sa-el kuralna gre, z ynnde)

F ma a
FB

2 77 10 14
2.77
3.04 1016
m/s 2

e D
me 9.11 10 31
T v
rnek : Bir proton,
proton + y -ekseni ynndeki 0.3
03T
L A
T' lk bir manyetik alan iinde,
iinde alan

O
ile 37 ' lik a yapacak ekilde 3 10 m/s hzla hareket etmektedir. Protona etkiyen
o 6

Pprot
A
manyetik
y kuvvetin bykln
y ve p onun ivmesini hesaplaynz.
p y

A F
T
F qv B F evB sin 1.6 10 3 10 0.3 sin 37
19 6

S
B B

UF 8.7 10 N
M F 8.7 10
B
14

R . 14

D a m 1.67 10 5.21
B
F ma 27
5 21 10 m/s 13 2

(28-8)
rnek : Kinetik enerjisi 5 MeV olan ve + x-ekseni ynnde giden protonlar,
ekildeki gibi, x 0 ile x 1 m aralnda etkin, bykl B 0.05 T olan ve
I M
IR
sayfa dzleminden dar doru ynelmi dzgn bir manyetik alan blgesine
giriyor. Protonlar manyetik alan blgesini hangi hzla terkederler.
L D
6 1019
V 11.6
YI
19
(1 eV J)
J).

1
m p v0 5 10 1.6 10 v0
16 10 13
L A
Y
19
2 6
3.1 10 7
m/s

LE
27
2 1.67 10

.

FB qv0 B m p a y ev0 B sin 90

D R
Proton ok hzl olduu iin merkezcil kuvvetin yatay
v e yndeki bileeninin etkisi
ihmal edilebilir.
A T
1.6 10
19
3.1 10 O 7
0.05 L
a
P 1.5 10 m/s (sa-el kuralna gre, y ynnde)
14 2
y 27

A
1.67 10
v v a t
A F v v 3.1 10 m/s 7

T
x 0x x x 0
a 0
S
x 1 8
x v t t 3.22 10 s
U
0x
3.1 10 7

v v aM
. t v a t 1.5 10 3.22 10 4.83 10 m/s
14 8 6

R
y 0y y y y

v D j 10 m/s 0.483
0 483
3.1i 0.483
7
ve tan
1
8.86
o

3.1
(28-9)
 Elektronun Kefi : Yandaki ekilde bir
k d nlar
katod l tp
grlmektedir.
l k di Filamann
Fil
I M
I RAnot
IL D
stt katod' tan elektron yaynlanr.
il katod
ile k d arasna uygulananl
Y V potansiyel
i l

L A
fark altnda hzlanrlar ve odaklanrlar.
Y
E dar kar ve
. L
Anotta alm kk bir delikten ince bir elektron demeti oluturarak
floresan ekrana arparak bir k noktas olutururlar
D R
olutururlar. 1897 ylnda J.J.
J J Thomson benzer

v
bir katod n tp kullanarak, k noktasn neyine oluturduunu anlamak iin aratrmalar
anot' un sa T
yapt. ekilde grld gibi, anot
A tarafndaki blgeye birbirine dik, sabit elektrik
alan ve manyetik alan uygulad. DemetLzerindeki net kuvveti sfr yapacak manyetik alan
y Py
O
2eV F
A
ve elektrik alan iddetlerini ayarlayarak demetin sapmasn
p engelledi.
g Buradan,,
1
mv eV v
2
TmA
2
U S
F =F M
E 2eV e E2

E
R
B. eE evB v
B m

m 2VB 2

D ulat ve bylece elektronu kefetmi oldu.

sonucuna
(28-10)
 Dzgn Manyetik Alan inde Ykl Paracn Hareketi
(Dairesel hareket =cyclotron hareketi):
Ktlesi m olan bir q nokta yk, v hzyla dzgn manyetik alan I M
I R
L D
iine dik olacak ekilde girerse, dzgn dairesel hareket yapar.
I dairesel
Y
Manyetik alana dik olarak giren bir elektronun yapt

L A
hareket yanda verilmitir. Byle bir hareketi salayan merkezcil
Y
kuvvet F qv B ile verilen manyetikEkuvvettir.
B

. L
D
Byle bir hareketin yarap, periyodu ve frekans: R
2
v
F q vB ma m r
mv
v e
qB T
B

2 r 2 mv
r
2 m O L A 1 qB qB
T T
P f f 2 f
v q Bv
A qB T 2 m m
F v hzna bal deildir. Ayn yke ve ktleye sahip tm
A
Not 1 : Hareketin periyodu
Thzlara sahip olsalarda,
U S
paracklar farkl
paracklar, olsalarda tam bir turu ayn srede yaparlar.
yaparlar

. M
Not 2 : Hzl paracklar byk yarapta emberler zerinde dolanrken, yava

D R
paracklar daha kk yarapta emberler zerinde
zerinde dolanrlar.
dolanrlar

(28-11)
rnek : Yanda, iyonlar ktle-yk oranlarna gre ayrd etmeye yarayan

M
"Ktle spektrometresi
p " nin ematik ggsterimi verilmitir.
Kaynaktan
y kan

I
iyonlar dar bir yarktan geirilerek, birbirine dik elektrik (E ) ve manyetik

DIR
(B0 ) alan olan bir blgeden geirilir ve dzgn baka bir manyetik alan (B1 )
L
blgesine dik olarak girerler. yonlar bu blgede r yarapl yarm bir
YI
L
ember izerek fotografik bir yzeye arparlar. yonlarn ktle-yk orannA
Y
LE
if d eden
ifade d bbanty
tretiniz.
i i

E
R .
qE qv B0 0 qE qvB0 v
B0
e D

FB q

qv B qvB
v2
q 1 m r
mv
T v
r qB1
L A
m rB1 rB0 B1
P O
q v E
F A
T A
Bu ifade kullanlarak, iyonlarn ktle-yk oran deneysel olarak belirlenir.

U S
. M
D R
(28-12)
 Spiral (sarm al) Yrnge :

Dzgn
D manyetik
tik alanna,
l v hhz il
ile B manyetik
tik
I M
I
alan arasnda as olacak ekilde giren yklR

I L D
bi parackk olsun.
bir l
Y
Paracn v hhzn, manyetikik

L A
alana dik ve paralel olan bileenlere ayralm. Bu
E Y
bileenler yanda gsterilmitir: v v cos ve
. L

D R
v v sin . Parack bamsz iki hareket yapar.
Bunlardan birisi, manyetik alana dik olanedzlemde yarap ve periyodu,
T v
r
mv
; T
2 m
L A
qB qB
O
hareketidirA P
olan dairesel hareketidir.
A F ynnde v sabit hzyla yaplan telenme hareketidir.
S T
Dieri ise, manyetik alan

M U
B iki hareketin
Bu h k ti birleimi
bi l i i spiral
i l eklindedir
kli d di ve spiralin
i li sarmall adm
d (p ):
)

pR .
Tv
2 mv cos
D

qB
(28-13)
rnek : Bir proton, bykl 0.35 T olan dzgn bir manyetik alan ierisinde, yarap 14 cm
olan embersel bir yrnge zerinde dzgn dairesel hareket yapmaktadr. Protonun yrngedeki
I M
IR
izgisel hzn bulunuz. Ayn manyetik alan ierisinde bir elektron, ayn izgisel hzla dzgn
dairesel hareket yapsayd, yrngesinin yarap ne olurdu?
L D
YI
v2
FB qv B evB m
r
erB 1.6 10 14 10 0.35 L A
Y
19 2

LE
v 27
4
4.7
7 10 6
m/s
/
m 1.67 10
mv 9.11 10 4.7 10
31 6

R .
D
76 4 m
6
r 76
76.4
4 10 76.4
eB 1.6 10 0.35
19

e
T v
rnek : 350 V' luk bir potansiyel fark altnda durgun halden hzlandrlan elektronlar, dzgn bir
L A
manyetik alan ierisine dik olarak giriyor ve yarap 7.5 cm olan embersel bir yrnge zerinde

P O
hareket ediyor. Manyetik alann bykln, elektronlarn asal hzn ve periyodunu bulunuz.

F A 700 1.6 10 19
11.1106 m/s
A
1
me v 2 350 1.6 1019 v
2
S T 9.111031
me v 9.11
9 11 1031 11.1
11 1 106

M U v2
FB qv0 B evB me B
1.6 10 7.5 10
8.43 10 4
T
.
19 2
r er
vR
D
11 110
11.1 6
2 2
2
1.48 108 rad/s ; T 4 .25 10 8
s 42.5 ns
r 7.5 10 T 1.48 108

(28-14)
rnek : Yk q 3.2 1019 C olan bir parack, dzgn bir elektrik ve manyetik alan olan





blgeye v 2i 3j k m/s hzla giriyor. E 4i j 2k V/m ve B 2i + 4j + k T
I M
olduuna gre, paraca etkiyen net kuvveti bulunuz. Bu kuvvet x-ekseni ile ne kadarlkIbir R
IL D
a yapar??
Y

L A
F qqE qv
q B
E Y

i j k
. L
D R
v B 2 3 1 3 4 i 2 2 j 8 6 k = 7i 4j 2k

2 4 1
v e
T

F 3.2 10 4i j 2k 7i 4j 2k
19 3.2 10 11i 5jj N
19

L A
5
tan 24.4
1

11
o

P O
F A
T A
U S
. M
D R
(28-15)
Akm Tayan Tele Etkiyen Manyetik Kuvvet:
ekilde, kesit alan A olan ve i akm tayan uzun bir I M
tel verilmitir. Telin L uzunluundaki bir ksm, D I R
sayfa
dzleminden dar doru ynelmi dzgn Y
L
birI manyetik

L A tele dik
alan iinde
olsun. B manyetik

y
Y
alan tarafndan
E Bu kuvvet, telin L
. L
dorultuda bir F kuvveti uygulanr.
B

D R
uzunluunda bulunan tm elektronlara etkiyen manyetik
kuvvetlerin vektrel v e
toplamna eittir. Telin L uzunluunda
bulunan toplam T Q olmak zere,
toplamAyk zere
LO
L
Q it P
i Qv iL
A
d
v
A F d

S TF q v B sin 90 q v B Qv
o
Q B
U
B i d i d d
i
M
i

R . F iLB
B
D
(28-16)

Telin akm ynnn, B manyetik alan ile herhangi
bir as yapt genel durumda (ekil-a)
I M
(ekil a) manyetik

D IR
kuvvet vektrel formda, FB iL B eklinde yazlabilir.
L
YI

Burada L vektr, bykl telin L uzunluuna
L A
eit, akmla ayn ynde bir vektrdr.
Y
. LE
R
Manyetik alann dzgn olmad ve akm tayan
D
e
telin dorusal olmad durumlarda (ekil-b) akm
v
T
tayan tel, dorusal kabul edilebilecek sonsuz kk
A
L
dL uzunluundaki elemanlara blnr. Her bir dL
O
P
kuvvet dFB = idL B
A y manyetik
elemanna etkiyen y
F olduundan, net kuvvet:
T A
U S FB i dL B

. M eklinde yazlr.
DR
(28-17)
 rnek : letken bir tel bklerek R yarapl kapal bir yarm ember
haline getirilmitir.
getirilmitir Sayfa dzleminde bulunan ve yukar ynde olan
I M
IR

dzgn bir B manyetik alan iine konan iletken halka, ekildeki gibi,

L D
YI
saat ibrelerinin tersi ynnde I akm tadna gre, halkaya etki eden
net kuvveti bulunuz.

L A
Y
F1 ve F2 , srasyla, halkann dz ksmna ve embersel ksmna etkiyen kuvvetlerdir.

. LE
R
2R 2R
F1 Idl B F1 IdlB sin 90 IB dl 2 IRB (sayfa dzleminden dar doru)
0 0

e D

T v
F2 Idl B F2 IdlB sin IB sin ( Rd )

L
0
A
O
F IBR cos 2 IRB (sayfa dzleminden ieri doru)

P
2 0

F A
F F F
1 2

T A
U
F 2 IRB 2 IRB
S
0
. M
D R
(28-18)
rnek : Yandaki devrenin tabanndaki iletken telin uzunluu L = 5 cm
ve ktlesi m = 10 g' dr Devredeki diren R = 12 ve bataryann emk'
g dr. emk s
I M
= 24 V' tur. Manyetik alan yokken yaylardaki uzama miktar 0.5 cm iken,
DIR
L
YI
sayfa dzleminden dar doru dzgn bir B manyetik alan uygulandnda
0.8 cm oluyor. Uygulanan manyetik alann iddeti nedir?

L A
Yay sabiti k ve manyetik alan yokken uzama miktar y olsun.
olsun
E Y
L
0

2 A (saat ibrelerinin tersi.ynnde)

24
Devreden geen akm: I
R 12
D R
Manyetik alan yokken: 2ky mg (E-1) ve
T
0

Manyetik alan varken: 2ky mg ILB (E-2)

1
A
(E 2)
L
P O
A
E-2 ve E-1' i taraf tarafa oranlarsak,
y F mg 0.8 10 10 10
B A 1
3
y mg ILB

T 1 0.6 T
1 1

S
2
y0 mg y
0 IL 0.5 2 (5 10 )

M U
R .
D
(28-19)
rnek : Birim uzunluunun ktlesi olan ve I akm
tayan iletken
il k bibir ubuk
b k iki ucundan
d arlksz
l k iiplerle
l l
I M
aslmtr. ubuun bulunduu blgede yukar ynde
DIR
L
d B manyetik
dzgn tik alan
l uygulandnda,
l d d ubu b u tayan
t
YI
ipler deyle as yapacak ekilde ubuk dengede
L A
Y
LE
k l
kalyor. M
Manyetik
tik alann
l iddetini
idd ti i bbulunuz.
l

R .
ubuun boyu L olsun.
olsun
e D
T v
T sin FB ILB (E
(E-1)
1)
L A
T cos mg Lg (E-2)
P O
F A
A
E-2 ve E-1' i taraf tarafa oranlarsak,
T
S
tan MU
ILB g
B tan
R . Lg I
D
(28-20)
rnek : Ktlesi m ve yarap R olan iletken bir ubuk, ekildeki
gibi aradalarnda d mesafesi olan L uzunluundaki iki paralel
gibi,
I M
iletken ray zerinde durmaktadr. letkenden i akm getiinde ve

DIR
L
YI
raylarn oluturduu dzleme dik ve yukar ynde dzgn bir B
manyetik alan uygulandnda, iletken durgun halden saa doru
L A
kaymadan
y yuvarlanmaktadr.
y letken yyaylar
y hangi
g hzla terkeder?
Y

FB = idL B F iBd . LE
R
(sa-el kuralna gre saa doru)
D
1 1
W K mv 2 I 2
v e
2 2
A T
Burada I , silindirin eksenine greLeylemsizlik momentidir (I mR ).
1
O
2

1 1A
P 2
2

W F L mv F
1 v 1 1 3
A mR mv mv mv
2 2 2 2 2

2
S T 22 R 2 4 4
4 FL U 4 iBdL
v
3.mM
3 m
D R
(28-21)
 Akm Halkasna Etki Eden Manyetik Tork:
I M
ekil-a' da a ve b kenar uzunluklarna
DIR
sahip, i akm tayan dikdrgen eklinde
L
I Akm halkas,
Y
bir akm halkas verilmitir.
A
yyzeyy normali n, L alan ile
Y B manyetik
y
Eekilde manyetik alan iine
L
as yapacak
.
konuyor 1 ve 3 nolu kenarlara etkiyen manyetik
konuyor. D R
kuvvetler ile 2 ve 4 nolu kenarlara
e byklkte ve ters yndedirler:
etkiyen manyetik kuvvetler kendi ilerindeveit
A T
F F iaB
1 3 i 90 iaB
i B sin i B
F F ibB sin(90 ) ibBO
L
P cos
A
2 4

A F
Bu kuvvet iftlerinin vektrel toplam sfrdr (F 0). Ancak, F ve F kuvvetleri,
net 1 3

S
halkann merkezi CT noktasna gre sayfadan ieri doru bir tork oluturur (halkay
saat ynndeU
. M iabB
dndrr) ve bykl de:

D R
+ (
1 3 )sin (
iabB
)sin iabB sin iAB sin
2 2
(28-22)
 Manyetik Dipol Moment :
I M
Sarm says N olan ve i akm tayan bir akm halkas

IR
B manyetik alan iine konulduunda zerine etkiyen
D
L
YI
tork NiAB ile verilir
verilir. Akm tayan halkayla
halkayla ilgili

A
olarak, "manyetik dipol moment ( )" olarak bilinen yeni
L
bir vektr tanmlayabiliriz Y
tanmlayabiliriz. Bu vektrn bykl NiA

. LE
ile verilir ve halka dzlemine dik dorultudadr. Yn
sa ell kkuralna
l gre
belirlenir.
b li l i SaS elimizin D R
li i i parmakk ular
l akm
k ynn
gsterecek
k ekilde
kild
v e
halkay kavrarsak, ba parmamzn yn manyetik dipol momentinin yn olur.
A T

O L
ve B arasndaki a olmak zere tork, B sin
P
F A
veya vektrel formda B ile verilir.
verilir

T A
Halkann potansiyel enerjisi ise, U B cos B
eitlii
itlii ile
U S
il verilir.
ili

. M
R
0 U B, potansiyel enerji mnimumdur (kararl denge konumu).
D U B, potansiyel enerji maksimumdur (kararsz denge konumu).
180
Not : Her iki konumda da halkaya etkiyen net tork sfrdr ( 0). (28-23)
rnek : Kenar uzunluklar 5.4 cm ve 8.5 cm olan 25 sarml dikdrgen eklindeki
bir halka 15 mA akm tamaktadr.
tamaktadr Bykl 0.35
0 35 T olan dzgn bir manyetik
I M
alan, halkann yzeyine paralel olacak ekilde uygulanyor. Halkann dipol momentini, I R
halka a etkiyen
halkaya etki en torku
tork vee halkann potansiyel
potansi el enerjisini bbulunuz.
l n IL D
Y
B yzeye paralel, yzeye dik olduuna gre, B ile arasndaki aA90 dir.

L
o

N (iA) 25 15 10 5.4 8.5 10 1.72 10 A E

3 4 3
mY
2

. L
B B sin 1.72 10 0.35 sin 90 6.02 10 N m
R
3 4

e D
U B U B cos 0
T v
A
o o
Uygulanan manyetik alann
alann, halka yzeyi ile 60 ve 90 yapmas durumunda,
durumunda
halkaya etkiyen tork ve halkannO L
potansiyel enerjisi ne olur?
P
o o
B yzey ile 60 ve 90 ' lik
F A a yapyorsa srasyla ile 30 ve 0 ' lik a yapar:
yapyorsa, srasyla, o o

B sin 1.72
T A 10 0.35 sin 30 3.0110 N m
3 4

S
30o

U B cos
M
o U 1.72 10 0.35 cos 30 5.2110 J
3 4

.
30

R B sin 1.72 10 0.35 sin 0 0

3

D
o
0

U B cos 1.72 10 0.35 cos 0 6.02 10 J

0 o
3 4

(28-24)
rnek : Kenar uzunluklar 0.4 m ve 0.3 m olan 100 sarml
dikdrgen eklindeki bir halka
halka, ekildeki gibi,
gibi uzun kenar
I M
o
y -ekseni zerinde, ksa kenarda x-ekseni ile 30 a yapacak
D IR
L
YI
ekilde durmaktadr
durmaktadr. Halka,
Halka y -ekseni
ekseni ile akk olan kenar
etrafnda rahata dnebilmektedir. Halkann 1.2 A akm
tamas ve + x ynnde bykl 00.88 T olan dzgn bir Y L A
manyetik alan uygulanmas durumunda halkaya etkiyenL E bulunuz.
R . torku

Sa-el kuralna gre, halkann dipol momenti D

e z dorultusu ile
v yyapar.
o
30 ' lik a
ve + x dorultusu
ile 60 T
o
' lik a p
A
N (iA) 100 1.2 0.4 0.3L 14.4 A m
O
2

B B sin A (Sa P el kuralna gre
(Sa-el gre, y ynnde)
A F saat ibreleri ynnde dner.
14.4
14 4 0.8
T
Halka, y ekseni etrafnda
S
0 8 sin
M U i 60 10 N m
U . B U B cos
UD
R
14.4 0.8 cos 60 5.76 J
(28-25)
rnek : Uzunluu 60 cm olan ve 20 A akm tayan iletken bir tel, kapal halka
h li getirilerek,
haline i il k normali
li 00.5
5 T b
byklndeki
kl d ki manyetik
ik alana
l dik olacak
l k ekilde
kild
I M
I R
L D
manyetik alan iine konuyor. Halka, a) e-kenar bir gen, b ) kare ve c ) ember
ttorkk Imaksimumdur.
i zerine
ise, i etkiyen
tki torku
t k bulunuz.
b l Hangi
H i durumda
d d hhalkaya
lk etkiyen
tki
Y ki d

a ) E-kenar gen: 3d 60 d 20 cm L A
E Y
1 1
A dh d d d / 2
2 2 3
d 0.0173.m
2 L2

2 2 4
D R
iA 20 0.0173 0.346 A m e B 0.346 0.5 0.173 N m
v
2

b ) Kare: 4d 60 d 15 cm
A T
A d 0.15 0.0225 O
2 2
m
L2

iA 20 0.0225A
P
F 0.45 A m B 0.45 0.5 0.225 N m
2

c ) ember: 2 d T A
60 d 9.55 cm
A d U
S
0.0955 0.0287 m
2

M
2 2

.
R iA 20 0.0287 0.574 A m B 0.574 0.5 0.287 N m
2

D
embere etkiyen tork maksimum olur.
(28-26)
DEV : Ktlesi 0.1 kg ve toplam uzunluu 4 m olan bir tel, kenar
uzunluu 0.1 m olan kare eklindeki halka etrafna sarlarak bir I M
I R
g elde ediliyor.
kangal y Halka,, bir kenar yyatay
L
y eksen zerinde olacak
I D
Y
ekilde aslmtr ve bu eksen etrafnda rahata dnebilmektedir.
L A
Halka dey dorultuda bykl 10 mT olan birY
Halka, manyetik alan
L E
.
iinde iken, zerinden 3.4 A' lik akm geirilmektedir.
R
a) Halka
lk ddengede
d ik
iken, yzeyii ile D
il manyetik
e
ik alan
l arasndaki
d ki a nedir?
di ?

T v
b) Halka dengede iken, manyetik alan tarafndan etkiyen tork ne olur?
L A
P O
F A
T A
U S
. M
D R
(28-27)
 Hall Etkisi :
I M
Edvin Hall, 1879 ylnda metallerde iletimin negatif ykl I R
LD
elektronlarla gerekletiini gsteren bir deney Iyapmtr.
yapmtr
Y
belirleyebilmitir. Deneyd e kesitininY
belirleyebilmitir Deneyde, L A
Bu deney sayesinde, metaldeki elektron younluunu (n ) da
genilii d ve kalnl
L EBu dilim, ekildeki gibi
.
t olan bakr bir dilim kullanmtr.
yzeyine dik ynde dzgn R
e D bir manyetik alan iinde iken i


T v
akm tamaktadr. Elektronlar, B manyetik alan nedeniyle
B
L A
F manyetik kuvvetinin etkisiyle dilimin sa tarafna doru

P O
(R) itilirler ve bylelikle, dilimin sa taraf sol tarafna (L)
greAdaha negatif olur.
olur ki kenar arasnda oluan yk fark
A F

S T nedeniyle bir E elektrik alan oluur ve elektronlara kuvvet

MU uygulamaya
l balar.
b l Bir Bi sre
sonra, elektronlar
l kt l zerine
i etkiyen
tki

R . net kuvvet sfr olur.

D
(28-28)
 FE FB eEH evd B EH vd B (E-1)

J nevd vd
J

i

i
I M
(E 2)
(E-2)
ne neA netd
I R
D
Ldurumda,
Yandaki bakr dilimin a noktas ile c noktas
I
arasndaki

Y
Hall potansiyeli V E d ile verilir. Bu
A
H H

E v B
V
B
H i
Y L
n
Bi
(E-3)
E
H d
d netd
td etV
tV
sonucu elde edilir. L
H

R .
e D
T v
L A
P O
F A
T A
stteki ekilde olduu gibi, yk stteki ekilde olduu gibi, yk
S
tayclar elektronlar
V V VUnegatiftir.
olduu durumda tayclar
a y c a protonlar
p o o a oolduuduu durumda
du u da
H

.
c
M a V V V pozitiftir.
H c a

R
Dilimin kenarlarndan hangisinin
g pozitif
p hangisinin
g negatif
g olduundan
yyola klarak,
Dyk tayclarnn cinsi belirlenebilir. Deneysel olarak llen V Hall potansiyeli
H

E-3' te kullanlarak, yktayclarnn younluu bulunur. (28-29)

rnek : Genilii 1.5 cm ve kalnl 0.1 cm olan dikdrgen eklindeki bakr bir
dilim 5 A akm tamaktadr
tamaktadr. letken dilim,
dilim yzeyine dik ynde
ynde, bykl 11.22 T
olan bir manyetik alan iinde ise, Hall voltajn hesaplaynz. (Bakrn elektronRI M
D I
younluu: n 88.49
49 10 elektron/m ).
28 3
)
IL
Y
n
Bi
V
Bi

1.2 5
L A
V te
t
h
nte
t 8.49
8 49 10 0.1
28
0 1 10 1.6
2
E
19
Y
1 6 10
L
h

V 4.42 10 0.44 V
7
R .
D
h

v e
T
rnek : Kalnl 0.33 mm olan bir erit, yzeyine dik ynde, bykl 1.3 T
A
olan dzgn bir manyetik alan iinde
O L 50 A akm tamaktadr. eritin uzun kenarlar
P V ise, eritteki elektron younluunu bulunuz.
arasnda llen Hall voltaj 9.6
A
F 1.3 50
n
Bi
T A
9 6S
V le 9.6 10 00.33
6
33 10 11.6
3
6 10
19
h

M U
R .
n 12.82 10 elektron/m
28 3

D
(28-30)
Cyclotron Parack Hzlandrc :
Cyclotron hzlandrcs, ekildeki gibi birbirine ters I M
I R
L D
bakan "D" eklinde, ii bo iki adet iletkenden oluur.
I bir
E

E elektrik alan, D' lerin bulunduu A

Y
D' ler arasndaki bolukta, f frekansyla titreen

Y L dzleme dik ynde

E
de dzgn bir B manyetik alan oluturulur. ekilde bir
L
proton hzlandrcs g
p R .
gsterilmitir.
Protonlar,
, r
mv

e D eB

T v
yarapl embersel bir yrngede f
eB
frekans
L A 2 m

P O
ile dnerler. Bu frekans (cyclotron frekans) ile elektrik alann deiim frekans

F A
(f ) eit olduunda, protonlar D' ler arasndaki bolukta elektrik alan tarafndan
A
E

S T
hzlandrlr. Protonlar hzlandka yrnge yaraplarn artrrlar. Elektrik alan

M U
protonlarn hzn artrrken, manyetik alan onlar embersel yrngede dnmeye
.
yR ekilde hzlarnn y
zorlayacak ynn deitirir.

D
(28-31)
 BLM-29
Elektrik Akmlarnn Oluturduu IRI M
L D
M
Manyetik
tik Alanlar
Al l YI
L A
B blmde,
Bu bl d elektrik
l k ik akm
k il oluturduu
ile l d manyetik
E Y
ik alan
l arasndaki
d ki ilikiyi
ili ki i
L
anlamaya alacaz. Bunun iin, problemin .simetrisine bal olarak iki
farkl yol izleyeceiz.
izleyeceiz D R
v e
Simetrinin
S e dk o
d olduu
duu du
A
durumlarda
u a daT Biot-Savart
o S v yasasn,
y s s , y
yksek
se oolduu
duu
durumlarda ise Amper yasasnLkullanacaz.
O
P iletkenlerin oluturduklar manyetik alanlar
ok deiik geometrilere
her iki yaklamlaAF
A sahip
da bulunabilir. Ayrca, birbirine paralel iki iletken
Sy T kuvveti de hesaplayacaz.
arasndaki manyetik p y
M U
R .
D
(29-1)
Biot -Savart Yasas : Bu yasa, i akm tayan dl uzunluundaki bir iletkenin, kendisinden

r kadar
k d uzaktaki
kt ki bi
bir noktada
kt d oluturduu
l t d dB manyetik
I
tik alann
l Mverir.
i

D IR
Solda i akm tayan bir tel verilmitir. Tel zerinde akmla ayn
L
YI

ynde, sonsuz kk uzunlukta bir dl vektr seilir. i akm tayan

L A
bu parann, kendisinden r kadar uzaktaki P noktasnda oluturduu
Y
LE
manyetik alan:

0i dl r
R .
dB
4 r 3
e D

T v
ifadesi ile verilir. Burada r vektr, iletken zerinde seilen dl vektr elemanndan
L A
P noktasna izilen vektrdr. 0 4 107 T m/A ile verilen bir sabittir ve hava
yya da boluun
manyetik
y P O
geirgenliidir.
g g

, dl ile r vektrleri arasndaki a
olmak

F A
A
zere, dB manyetik alannn bykl de:
T
d
dB U S
0i dl sin
4 r 2
. M
R
ile verilir.
D
(29-2)
 Sonsuz Uzun Telin Manyetik Alan :
I M
I Reit
D
Biot-Savart yasasna gre, sonsuz uzun dz bir telden
L
YI yn ise
uzaklktaki noktalarda manyetik alan iddeti ayn,
A merkez alan
sa-el kuralna gre evreseldir. Yani,Lteli
emberlere her noktada teettir. EY
. L
D R
v e
Sa-el parmak ular akm ynn gsterecek ekilde dl
vektrn avu ierisine
y p,Ten kk
yatrp, a yynnde
L A
O
r vektr zerine sprrsek, baparmamz manyetik
P dier gster
gsterirABir
alan ynn gsterir. gsterim
im ekli de,
de sa-el
sa el
F gsterecek ekilde iletken tel
baparma akmAynn
i iU S
avu ierisine
T
i alnrak
l k kkavranrsa, kalan
k l parmaklarnkl
. Mgsterdii yn manyetik alan yndr.
ularnn
D R
(29-3)

ekildeki tel zerinde akmla ayn ynde bir dl eleman
seelim Bu elemann P noktasnda oluturduu manyetik
seelim.
I M

0 i dl r
DIR
alan dB sayfadan
y ieri
dorudur

L
ve bykl,
y ,
4 r
YI
3

dB
0 i dl sin
L A
4 r2 Y
. LE
ile verilir. Akm tayan tel sonsuz uzunlukta ise,

D R
P noktasnda oluturduu toplam manyetik alan:
e
i dlvsin

4AT r
B dB 0
2

r l P O R sin sin R / r R / l R
2 2 2 2

A
R dl AF i

i
R dl

i l i
B
4 l S
0
T
R
0
0 0

U

22 l R
2 3/2 2
0
R2
l R 2 3/22 R 2 2

M
0

dx.
DR
x

x a
2 2 3/2
a2 x2 a2
(29-4)
 Yar Sonsuz Telin Manyetik Alan :
I M
Sonsuz uzun tel iin yaplan ilemlerin ayns burada da
D IR
L
YI
g
tekrarlanacaktr. Telin balangcn orijin
j olarak kabul

A
edersek, tele dik ynde orijinden R kadar uzaktaki bir
L
P noktasndaki manyetik alan:
Y
. LE

B dB
0 i dl sin
D R
e
0
4 0
r 2

T v
r l2 R2
O LA sin sin R / r R / l 2 R 2

P
A

i
Rdl 0i l 0i
A FB 0
2
T 4 l 2
R
2 3/2 4 R l R 0 4 R
2

S
0

M U
.
dx
Dx R a
x
2
2 3/2
a2 x2 a2
(29-5)
 Sonlu Telin Manyetik Alan :

kild ki tell zerinde
ekildeki i d akmla
k l ayn ynde
d bir
bi dl eleman
l
I M
seelim. Bu elemann P noktasnda oluturduu manyetik
D IR
L
alan
l sayfadan
f d ieri
i i dorudur
d d ve bbykl,
kl
YI
0 i dl sin
L A
dB
4 r2
E Y
. L
ile verilir. Akm tayan telin uzunluu L ise, telin ortasndan
R kadar
k d uzaktakikt ki bir D
kt R
bi P noktasnda d oluan
l manyetiktik alan:
l
i L/2 e
dlvsin
L/2
B dB
4 A
T r 0

L
2

R O sin sin R / r R / l R
L/2 L/2

r l P 2 2 2 2

F A
i R dlT
L /2 A i R dl i
L /2
l i L
L /2

B
4 l U
0
S
R

2 2
l R
2 3/2
0

2 R

l R
2
0

4 R L / 2 R
2 3/2 2 2
0
2 2

M
L /2 0 0

dxR
.
xD
x

a a x a
2 2 3/2 2 2 2

(29-6)
rnek : zerinden kararl i akm geen,
uzunluu
l L olan
l ince
i bir
bi tel,
t l ekilde
kild grld
ld
I M
gibi x-ekseni zerindedir. x > L ve x < L olmak
D IR
L
zere, x-ekseni zerinde herhangi bir P(x,0)
YI
noktasndaki manyetik alan bulunuz. L A
Y
0i dl r
dB . LE
4 r 3
DR
v e
L uzunluundaki tel zerinde seilen sonsuz kk dl eleman ile, buradan
A T
manyetik alan bulmak istediimiz P noktasna izilen r vektr arasndaki

O L
a 0 olduundan, dl r 0 olur ve x -ekseni zerinde, x L artn salayan
P
o

t noktalarda
tm kt l d manyetik
F A
tik alan
l sfrdr.
f d

T A
U S
Benzer bir durum x 0 iin de geerlidir.

dl vektr ile

r vektrleri arasndaki
M
a 180. olduundan, dl r 0 olur ve x -ekseni zerinde, x 0 artn salayan
R
o

Dnoktalarda manyetik alan sfrdr.

tm
(29-7)
rnek : Kenar uzunluu l = 0.4 m olan kare bir halka,
ekildeki gibi, saat ibreleri ynnde 10 A iddetinde bir I M
akm tamaktadr. Karenin merkezindeki manyetik D IR
L
alann bykln ve ynn bulunuz. YI
L A
Y
. LE
L uzunluunda, i akm tayan bir telden r kadar uzaktaki
D R
manyetik alan:
v e
B
0i L
A T
4 r L / 2 2 r 2
O L
P
l
r B
0i
F A l

0i 1

0i
2 4 l / 2
T A l / 2
2
l / 2
2 2 l l 2
U S 2
2

R .M
BT 4 B 4
4 10 7 10
28.28 10 6 T
D l 2
(29-8)
 embersel Yay Parasnn Manyetik Alan :
ekildeki gibi,
gibi i akm tayan R yarapl embersel bir yay
I M
I R
paras olsun. Yay gren a radyan cinsinden ' dir. letken

IL D
zerinde
i d akmla
k l ayn ynde d seilen
il bir
Y
bi dl elemannn
l emberin
merkezi C noktasnda oluturduu manyetikAalan, Biot-Savart
b i

Y L
yasasndan,
L E
i dl sin 90 i dl .
dB 0

4 2
R
0

4 R D2R
vi e
dl Rd dB T 0
d
L A 4 R
O
P dar dorudur. Net manyetik alan:
ile verilir ve sayfa dzleminden
i FA

i
B dB
4T
0
Ad B 0

0 S R 4 R
U ember) (yarm ember) 2 (ember)
/M2 (eyrek
R . i i i
DB
8R
0
B 0

4R
B0

2R
(29-9)
rnek : Kapal bir halka gibi deerlendirebileceimiz
yandaki kangal I akm tamaktadr. A noktasndaki I M
manyetik alan ifadesini bulunuz. D IR
L
YI
B B 2 BL / 2 BL
L A
0i 0i Y
B
4R

2L
,
. LE
0i 0i
L/2
D R 0i
BL / 2 2
l

4 R l R 0 4 ( L / 2) v e L/2

2 2 L
,
T L / 2 L / 2
2 2 2

L A
O i
L/2
0i l L 0i
BL 0
P ,
F A
4 R l 2 R 2 L / 2 4 ( L / 2) L / 2
2
L / 2
2
2 L

0i
0i 0i T A
0i 1
B 2
2 2 L

U
2 L
S

2

2
,
2L
. M L 2

D R
(29-10)
rnek : Yanda verilen kapal halka I akm
I M
tamaktadr. P noktasndaki manyetik alan
DIR
L
YI
ifadesini bulunuz
bulunuz.

L A
Telin dz ksmlarnn oluturduu manyetik alan Y 0
L E
R .
a ve b yarapl yaylar P noktasnda manyetik alan oluturur.
BB B
e D
v
b a

B
i
0
A T
yay
4 R
O L
B
i i
0
,A
P 0

4 b 3 12b F
b

i ST i
A
B
U 0 0
,
4M
a
a 3 12 a
R . i 1 1 i b a
BD B B 0
, 0

12 a b
a b
12 ab
(29-11)
 embersel Akm Halkasnn Manyetik Alan :
letken zerinde seilen sonsuz kk bir dl elemannn,
elemannn emberin
I M
merkezinden dik geen z -ekseni zerindeki P noktada oluturduu
D IR
L
YI
manyetik alan
alan,

dB 0
i dl sin 90 0i dl

L A
4 4 r 2
Y
2
r
LE
ile verilir. Dorultusu ise z -ekseniyle as yapacak yndedir.
.
R
Manyetik alann z -eksenine dik bileenlerinin (dB ) toplam sfr,
D
e
paralel bileenlerinin (dB ) toplam ise sfrdan farkldr.
v
A T
dB dB cos
0i dl cos
O L
; r R z ; cos
2 2 R
4 P
2
r r
iR dl 0iR
F A dl
B dB , (R ve z sabit)
dB 0
4 r 3

T A
4 R 2 z 2 3/2

U S
B . M 0iR
dl
0iR
2 R B
0iR 2
4R
R z
2 2 3/2
4 R 2
z
2 3/2
2R z
2

2 3/2

D
(29-12)
rnek : Yarap R olan embersel bir halka zerinde dzgn
dalm toplam q yk tamaktadr. Halka, merkezinden geen I M
ve yzeyine dik eksen etrafnda sabit asal hz ile dnmektedir.
D IR
L
ember ekseni zerinde ve emberden z = R /2 kadar uzaktaki bir
YI
noktada oluan manyetik alan nedir?
L A
Y
. LE
emberin z-ekseni etrafnda dnmesi ile oluan akm:
D R
i
q q
i
q

q
v e
t T 2 / 2
A T
0 iR 2 L
O iR
2
0 iR 2
B B
P2 R
0

2R z
2 3/ 2
A 2 R 1 1 / 4
3/ 2 3/ 2
R / 2
2 2 2 3

AF
4 0i
4 0 q
B 3 3 S T 2 0 q
U
R 5 R 5 2 R 3 5
M
R .
D
(29-13)
rnek : yarap a ve d yarap b olan bir disk
dzgn yzey yk younluuna sahiptir.
sahiptir Disk,
Disk
I M
merkezinden geen ve yzeyine dik olan z -ekseni
D IR
L
f d sabit
etrafnda bi asall hz
h ileil d
dnmektedir.
k di Di Diskin
ki
YI
ekseni zerinde ve disk merkezinden z kadar uzaktaki
L A
Y
P noktasnda oluan manyetik alann ve diskin
. LE
manyetik dipol momentini bulunuz.
D R
v
a r b olacak ekilde, disk zerinden e
dr kalnlnda bir
T
Ageen di akm:
halka seelim. Bu halkadan
O L
q P 2 rdr
2 rdr
d di
d A rdr
AF T
di d
t 2 /
S T
UiR 2
0 r di
2
0 r 2 rdr
B
.M dB
0

2R
R
2 3/ 2 3/ 2 3/ 2
2
z 2 r z
2 2
2 r z
2 2
D
(29-14)
 I M
x IR
b 3
r dr
B dB
2 r z
3 2 2

x a ILDx a
0 x dx 2a
2 2 3/2 2 3/2
Y
2 2 2
a


r 2 z
2
2
b

b 2 z a Y2 L A
2z 2 2 2
B 0

0
E
2 r z 2 2 2 b z
. La z 2 2 2 2
a

D R
v e
T
di akm tayan r yarapl halkann manyetik dipol momenti,
A
d di r
2
O L
eklinde ifade edilir
P
edilir.ABuradan
Buradan, net manyetik dipol moment:
A F
d S
b

T
rdr r r dr
2 b

b a
3 4 4

M U 4
.
a a

D R
(29-15)
 Amper Yasas : Akm dalmnn bilindii durumda,
manyetik alan bulmak iin Biot-Savart
Biot Savart yasas ile birlikte
I M
stste binme ilkesini kullandk. Akm dalmndaki I R
L D
i I ilemlerin
simetri
i t i yksek
k k ise,
i Biot-Savart
Bi t S
Y
t yasasnn yerine i l l i

L
kolayl nedeniyle Amper yasasn kullanacaz.A
Amper yasasn, Biot-Savart yasasndan tretebiliriz.Lekilde
Y
E i akm tayan
.
verilmitir. Teli merkez kabulReden r yarapl embersel
sonsuz uzun bir tel verilmitir
D
bir halka zerinden B' nin izgi integrali:ve

i i AT
B dl 2 r dl cos 0 2O
0 0
2L
r i B dl i
0 0 i

Pseilen halkann geometrisinden bamsz olduuna

r
bulunur ntegral sonucunun
bulunur. A
sonucunun,
F
dikkat ediniz. Bu sonAbant Amper yasas olarak bilinir ve yle tanmlanr:
S T
"Herhangi bir
M U kapal eri boyunca B dl integrali, ile kapal halka iindeki
0

R .
net akmn arpmna
p eittir".

D eri "Amper halkas" olarak isimlendirilir.
Kapal
(29-16)
 Amper Yasasnn Uygulanmas :
I M
IR

1. B dl integralinin belirlenmesi. Kapal halka l1 , l2 , ..., ln
L D
YI
n n
gibi n tane elemana blnr ve Bi li Bi li cosi toplam
i 1
L Ai 1

Y
LE
hesaplanr. Burada Bi , i. elemann bulunduu yerdeki manyetik
alandr. n durumunda bu toplam:
R .
n
e D
B dl lim Bi li olur.
v
T
n
i 1

L A
2. ii' in hesaplanmas. Sa-el parmak ular kapal halka
B dl 0ii P O
zerindeki hareket ynn gsterecek ekilde halka kavranr.

F A
T A
Halka iinde baparmamzla ayn ynde olan akmlar pozitif alnr.
U S
Halka iinde baparmamzla ters ynde olan akmlar negatif alnr.
. M
D R
Halka dndaki akmlarn hibir katks yoktur.
ekildeki rnekte: ii i1 i2
(29-17)
 Uzun Bir Telin Dndaki Manyetik Alan:
I M
IR
i akm tayan sonsuz uzun bir telin oluturduu manyetik
D
L
YI sahiptir
alan izgilerinin,
g , teli merkez kabul eden emberler eklinde
olduunu biliyoruz. Problem silindirik simetriye
LA Amper
ve teli merkez alan r yyarapl
Y
p bir ember p halkas
E bykl emberin
L
olarak seilebilir. Manyetik alann
.
zerindeki her noktada ayndr ve yn embereRteettir.
e D teettir Bu durumda manyetik
alan,
T v
B dl Bdl cos 0 B LA B
dl
d l 2 rB
i P O
rA
i iB 0

2F
0 i 0

olarak bulunur. TA
S
Not : AmperU
. M yasas herhangi bir kapal halka iin geerlidir.

D R Hesaplamalarda
p kolaylk
y salamas
asndan
en basit
halkay semek daha uygundur.
(29-18)
rnek : Sonsuz uzunlukta drt tel, yandaki gibi, kenar
uzunluu
l 0.2
0 2 m olan
l bir
bi karenin
k i k
kelerine
l i yerletirilmi,
l ti il i
I M
sayfa dzleminden ieri ve dar doru 5 A iddetinde
DIR
L
akm tamaktadrlar. Karenin merkezindeki net manyetik
YI
alan hesaplaynz. L A
Y
1
0.2
2
0.2
2 2
. LE i
r
2

10
D R
m ; B A BB BC BD 0
2 r
0i
Bx 2 r sin 45 sin 45 sin 45 sin 45 0 v e
A T
0i 0i 2 O L 2 0i
y 2 r
B 4 cos 45 4 P
F A
2 r 2 r

T A

B U S
2 0i
j
2 4 10 7 5
j 2 10 5 j
. M
r 2
D R


10

(29-19)
rnek : Yanda, bir koaksiyel kablonun kesiti
verilmitir.
il i i Merkezdeki
k d ki iletkenin
il k i tad
d akm
k I M
sayfa dzleminden dar doru 1 A, dtakinin D IR
L
tad akm ise sayfa dzleminden ieri doru YI
L
3 A' dir. ve d iletkenler plastikle kaplanmlardr. A
ekilde gsterilen a ve b noktalarndaki manyetik LE
Y
alanlar bulunuz. R .
e D
B
i
T v
A
0

2 r L
i 4 10 1PO
7

A
0 i 4
B 2 10 T (saat ibrelerinin tersi ynnde)
2 a 2 1 F10
a 3

A
i T
4S 10 3 1
7

B 0 i
U 4
1.33 10 T (saat ibreleri ynnde)
2 bM 2 3 10
.
b 3

D R
(29-20)
 Uzun Bir Telin indeki Manyetik Alan:
I M
IR
Teldeki akmn, tel kesitine dzgn daldn kabul edelim.
D
Telin tad
akm i ve yyarap
IL
p R dir. Tel ile ayn
y merkezli,,
Y
r (r R) yarapl bir Amper halkas seelim. Manyetik
emberin zerindekiL
A
alann bykl emberin
Y her noktada ayndr
E manyetik alan,
. L
ve yn embere teettir. Bu durumda

B dl R
D cos 0 B dl 2 rB
Bdl
v e
T r 2 2
r
L Ai i
i
R 2
i
R 2

O
P 2 rB i r B i r
2

F A 0 2

0

2

T A R 2 R
S
Amper halkasn telin dnda seersek: 0ii 0i olur
U
. M
ve telin dndaki manyetik alan:
R
DB 0i
ifadesine sahip olur.
2 r (29-21)
rnek : Yarap R olan silindir eklindeki bir iletken, ekilde
gsterildii
ildii gibi
ibi toplam
l I akm
k tamaktadr.
k d Telin
T li kesitindeki
k i i d ki
I M
akm younluu, b pozitif bir sabit olmak zere, J br ifadesi
D IR
L
il verilmektedir.
ile il kt di Telin
T li iiinde
i d ve dndaki
d d ki manyetik tik alanlar
l l
YI
bulunuz ve tel ekseninden olan uzaklkla deiimini iziniz.
L A
E Y
2 bR
L
R R 3
I J 2 rdr 2 b r dr
.
2
(toplam akm)
0

0
3
D R
r R : B dl Bdl cos 0 B dl 2erB
T v
r
i J 2 rdr 2L A r
b r dr 2 2 b r 0
3

0 i 0
0
P O 0
0
3
2 b r A
F b 3I I
3
2
2 rB
A B r r
0 0 2 0 2 0
r
T 2 R 3 2 R
3 3
3 3
S
r R : B Udl Bdl cos 0 B dl 2 rB
. M
R 0 i 0 0
I bR 1
D i I 2 rBB I B 2 r 3 r 0 0
3

(29-22)
DEV: Yarap R olan silindir eklindeki bir iletken telden toplam I akm
R IM
akmaktadr. Telin kesitindeki akm younluu, J0 pozitif bir sabit olmak zere,
D I
r2
IL
J J0 1 2 Y
R
L A
if d i il
ifadesi ile verilmektedir.
il k di Telin
T li iinde
i i d ve dndaki blEY
d d ki blgelerde
l d manyetik
ik alanlar
l l
. L
R
bulunuz ve tel ekseninden olan uzaklkla deiimini iziniz.
D
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(29-23)
rnek : Genilii l olan ok uzun metal bir erit, ekildeki
gibi xy -dzlemindedir
dzlemindedir ve boyunca toplam I akm tamaktadr.
tamaktadr
I M
y -ekseni zerinde ve eritin kenarndan b kadar uzaktaki bir
D IR
L
YI
P noktasnda manyetik alann bulunuz.
bulunuz

L A
Y
Metal erit boyunca kalnl dy olan sonsuz uzun ince bir tel seelim. Bu telin

LE
tad akm di ( I / l ) dy ve P noktasnda oluturduu manyetik alan:
.
dB
0 di
2 l b y
(pozitif z -ekseni ynnde)
DR
v e
B dB
0 I l dy
;
u lb y
A T
2 l 0 l b y L
du dy
O
0 I l du 0 I P
A
ln l b y 0
l
B
2 l 0 u 2 l
A F
0 I b
S T 0 I l b
B ln
U B
2 l l b
M
ln
2 l b

R .
D
(29-24)
rnek : Sonsuz genilikte ve sonsuz uzunlukta ok ince metal
bir erit xy -dzlemindedir
dzlemindedir ve kesitinde birim uzunluk bana K
I M
akm tamaktadr. eritten z kadar yukardaki bir P noktasnda
DIR
L
YI
manyetik alann bulunuz.
bulunuz

L A
Metal eritteki kesitinde, z -ekseninden x kadar uzakta kalnl
Y
dx olan sonsuz

LE
uzun ince bir tel seelim. Bu telin tad akm di Kdx ifadesine sahiptir ve P
.
noktasnda oluturduu manyetik alan:
D R
dB
0 di

0 Kdx e
Bz dB sin 0
v
T
;
2 r 2 x 2 z 2
A
Bx dB cos 0
L
K
B Bx dB cos 0

Px
Odx z K
0

dx
1 x / z
2
A 2 z 2
z x2 z2
F
2 2

tan x / z A
T B K
/2
1 tan d
2
K /2

1 tan 2
d
U
S dx / z


0

2 1 tan 2

0
2 d

M
/ 2 /2

B R .
0 K
/ 2 B
/2 0 K
(Negat x dorultusunda)
(Negatif do u tusu da)
D 2 2
(29-25)
Paralel ki letken Tel Arasndaki Manyetik Kuvvet :

Manyetik alan iinde bulunan akm tayan bir tel zerine F = I l B RIM
ifadesi ile tanmlanan manyetik bir kuvvet etkidiini biliyoruz. D
I
IL
Y ynlerde
Yanda, aralarnda a mesafesi bulunan, ayn
L A
1 2
E Y
I ve I akmlar tayan sonsuz uzunlukta iki paralel
L
verilmitir. Her bir tel dier. telin bulunduu yerde
bi manyetik
bir tik alan l D t R Bu
l oluturur. B nedenle
d l ded birbirleri
bi bi l i
e
zerine manyetikvkuvvet uygularlar.
T
A telin bulunduu yerde oluturduu
I akm tayan telin, I akm yayan
2 1
O L
P I akm yayan telin birim uzunluuna
manyetik alan ve bu alan nedeniyle
F A 1

I ST
A
etkiyen manyetik kuvvet, srasyla,
I F II
B
U F I L
0 2 0 2 o 0 1 2
sin
i 90 21

M
2 a 2 a 2 a
2 21 1
L
R .
ifadelerine sahiptir.
p Sa-el
kuralna gre g bu kuvvet bir ekim kuvvetidir.
D zt ynlerde akm tamas durumunda ise bu kuvvet iticidir.
Tellerin
(29-26)
rnek : Sonsuz uzunlukta I1 akm tayan
y bir tel,, ekilde
I M
gsterildii gibi, dzgn geometriye sahip I 2 akm tayan
DIR
L
YI
kapal bir halka ile ksmen evrelenmitir
evrelenmitir. Halka ekseni ile L
tel akk olduuna gre, halkaya etkiyen net manyetik
L A
Y
LE
k
kuvvetiti bulunuz.
b l

R .
e D
I1 akm tayan sonsuz uzun telin oluturduu manyetik alan saat ibrelerinin

T v
tersi ynnde evreseldir. Bu nedenle, kapal halkann embersel ksmlarna
L A
kuvvet etki etmez. Halkann dz olan L uzunluundaki ksmlarna etkiyen
manyetik kuvvet: P O
F A 0 I1
I T AFsol I 2 L
2 R
(saa doru)
B 0 1
2 R U S
I L

. M Fsa I 2 L 0 1 (saa doru)

2 R

D R
0 LI1 I 2
F Fsol Fsa F (saa doru)
R
(29-27)
 I M
D IR
L
YI
L A
Y
Solenoid (bobin) :
. LE
R
Boyu yarapnn yannda ok byk olan yaltkan bir silindir zerine yzlerce
D
e
veya binlerce defa helis eklinde skca sarlm iletken telden oluur. Bylece
v
A T
solenoid, yanyana sralanm ok sayda embersel halkadan olumu bir

O L
sistem gibi dnlebilir. Solenoidten i akm getiinde, solenoidin iinde
P eksenine paraleldir ve yn sa-el kuralyla
A
oluan manyetik alan solenoid
F ular akm ynn gsterecek ekilde solenoidi
A
bulunur. Sa elin parmak
T
U S
sa aavu iine aldm
aldmzda,
da baparmamz
baparmam solenoidin iinde ol
oluan
an man
manyetik
etik
. M gsterir. Solenoidin dndaki manyetik alan ise ok zayftr
alann ynn
veD idRl solenoid
ideal l id iiin
i yaklak
kl k sfr
f alnabilir.
l bili
(29-28)
 Solenoidin iindeki manyetik alan bulmak iin Amper
I M
IR
yasasn kullanabiliriz. deal bir solenoid iin, solenoidin

L D
iindeki manyetik alan dzgn, dndaki manyetik alan
YIuzunluundaki
ise sfr kabul edilebilir. Solenoidin birim
L A
sarm says n olsun.
Y
E halkasn alalm.
Amper halkas olarak ekilde gsterilen dikdrtgensel abcd
. L
Halkann uzun kenarlar solenoidin eksenine paraleldir
D R ve biri solenoidin iinde
dieri ise dndadr. Amper yasasndan: ve
T
B dl B dl B dl BO dlLA
b
c
d a
B dl
a b c
P d
b
b b
A c
d
a

B dl Bdl cos 0AFB dl Bh ve B dl B dl B dl 0
a

a
S T a b c d

B dl MBhU ; i nhi
i
.
DBR dl i Bh nhi B ni
0 i 0 0

Toplam sarm says N ve silindirin boyu L olmak zere n N / L dir.

(29-29)
 Toroid :
Toroid,
T id idideall bi
bir solenoidin
l idi bklerek
bkl k simit
i it ekline
I M
kli getirilmesi
ti il i

D IR
ile oluturulabilir. Kesiti ayn olmak kouluyla, herhangi bir
L
geometriye
t i sahip hi olabilir.
l bili i akm
k t
tayan
YI
N sarm saysna

L A
sahip bir toroid olsun. Toroid iinde manyetik alan izgileri,
toroid
id il
ile ayn merkezli
E Y
k li emberlerdir
b l di ve manyetik ik alan
l herh
. L
noktada emberlere teettir. Yn sa-el kuralyla bulunur.
S
Sa-el
l parmakk ular
l akm
R
k Dynn gsterecek k ekilde
kild toroidi
idi
v e manyetik alan ynn gsterir.
kavrarsak, baparmamz
A T
O L
Toroidin dnda ise manyetik alan yaklak olarak sfrdr.

P bir ember alr ve Amper yasasn uygularsak:

A
Amper halkas olarak r yarapl
F B dl 2 rB ve i Ni
B dl T
Bdl A
cos0
S
i

U
Ni
2 rB M Ni B 0

R . 0
2 r
D
bulunur.
(29-30)
 Manyetik Dipoln Oluturduu Manyetik Alan:
I M
IR
i akm tayan R yarapl embersel bir halkann, merkezinden
D
L
YI
dik olarak geen z -ekseni
ekseni zerinde, merkezden z kadar uzaktaki
bir P noktasnda oluturduu manyetik alan,
L A
0iR 2
Y
LE
B
2R z
2

2 3/2
.
b
bants il verilir.
ile ili emberden
b d ok DR
k uzak k l d ( z R) :
k noktalarda
0iR 2 v e
0iR 2 0i R 2 0iA 0
B
A T
L 2 z 2 z 2 z 3
3 3 3 3
2z 2z
P O
olur. Burada , halkann manyetik dipol momentidir. Vektrel
dA manyetik
f
A F
formda ik alan:
l

S T B( z )
0

MU 2 z 3

R . olur. Halkann oluturduu manyetik alan, ubuk mknatsn

D oluturduu
l t d manyetik tik alanla
l l ayn formdadr.
f d d

(29-31)
 BLM-30
I M
DIR
ndksiyon ve ndktans L
YI
L A
E Y
. L
Bu blmde aadaki konulara yer verilecektir:
D R
Faraday indksiyon yasas
Lenz kural v e
M
Manyetik
tik alandaki d i i A
l d ki deiimlel T
indklenen
i dkl elektrik
l kt ik alan
l
O
z-indktans ve karlklLindktans
P
RL devreleri
A
F depolanan enerji
A
Manyetik alanda
T
U S
. M
D R
(301)
 Faraday' n Yapt Deneyler ve
Faraday
y ndksiyon
y Yasas :
I M
IR
1830' lu yllarda, ngiltere'de Michael Faraday ve Amerika
D
L
YI
Devletleri'nde Joseph
Birleik p Henry,
y batarya
y kullanmadan
elektrik akm retilebilen nemli deneyler yaptlar. Aada
L A
"Faradayy indksiyon
Y
y yyasas" olarak bilinen banty
y elde

LE
etmede yardmc olabilecek baz deneyler anlatlacaktr.
.
Yukarda,, duyarl
y bir ampermetrenin
p bal
olduu R
kapal
D
p halka eklinde bir devre

v e
verilmitir. Devreye kalc bir mknats yaklatrdmzda, ampermetreden bir akm
T
getii grlr. Yaplan birok denemeden kan sonular yle zetlenebilir:
A
O L
P
1. Halka ile mknats birbirine gre hareketli ise, halkada akm olumaktadr.
F A
2. Hareket ne kadar hzl ise, akm o denli iddetli olmaktadr.
T A
U S
3. Hareket yn tersine evrilirse veya mknatsn kutbu deitirilirse, halkadaki
akm da yn deitirerek ters ynde akar.
. M
D R
Bu ekilde oluturulan akma "indklenen akm", halkada oluan emk' ya
"indklenen emk" ve olayn kendisine de "indksiyon" denir. (302)
 Yandaki ekilde karlkl duran iki halka verilmitir.
1 nolu
l halkann
h lk b l d devredeki
bulunduu d d ki S anahtar
ht
I M
IRD
kapatldnda veya kapal iken aldnda, 2 nolu
IL
h lk
halkaya bbal
l ampermetreden
t d akm
Y
k getii
tii grlr.
l
1 nolu halkadaki akm sabit olduu
L A srece, 2 nolu
h lk d herhangi
halkadan h h i bi bir akm
EY
k gemez.
L
Bu iki indksiyon deneyinde,.manyetik alan ya mknatsla
ya da
d akm
k geirilen
i il bir bi D llRoluturulabilmektedir.
telle l l bil k di
v e
T
Faraday yapt bu deneylerin sonucunu "Faraday' n indksiyon yasas" olarak
A
L
bilinen aadaki ifade ile zetlemitir:
O
P manyetik
p bir halkadan g
Kapal
Ageen y
F (emk indklenir).
alan izgilerinin
g says
y deiirse,
,

A
halkada bir emk oluur
T
S
Faraday yasasUsadece indksiyonu aklamakla kalmaz ayn zamanda indksiyonun
.
tarifini de M
yapar. Maxwell' in elektromanyetizma ile ilgili drt denkleminden birisidir.
D R
(303)
 Manyetik Ak ( ) :
B
I M
Kapal bir halkann snrlad bir yzeyden
DIR
L
YI
geen
g manyetik
y ak u ekilde
bulunur:
B B dA
L A
1. Kapal
p halkann snrlad yyzey,
Y
y, alan dA olan sonsuz kk
yzey
y y elemanna blnr.

LE
2. Her bir yzey elemanndan geen manyetik ak hesaplanr: d B BdA cos .
.
D R
Burada , dA elemannn bulunduu noktada yzeyin normali n ile manyetik
alan B arasndaki adr.
v e

3. Tm aklar toplanr:
p
A T
B BdA cos B dA ((T m 2 Wb).
)

O L
Eer halkann snrlad yzeyden geen manyetik alan dzgn ise manyetik ak

P
B B. A BA cos ifadesi ile bulunur.
A
F yasas u ekilde de tarif edilir:
A
Faraday indksiyon
Tindklenen emk'
U S
letken halkada emk nn bykl ( ), ) halkadan geen

. M
manyetik aknn ( ) zamanla deiim hzna eittir.
d B

R
B

DN sarm saysna sahip bir kangalda indklenen emk: N d

dt
B
dt (304)
Bir halkadan geen aky deitirmenin yolu :
I M
IR
Manyetik alan ierisinde bulunan bir halkadan geen manyetik ak B :
D

L
B B dA BdA cos
YI
L A
genel ifadesine sahiptir. Bu ifadeye gre, halkadan geen manyetik aky
Y
deitirmenin yolu vardr:
. LE
1. Halkann iinde
bulunduu manyetik
y R
alann bykln
D
y deitirmek.

v e
2. Manyetik alan iindeki halkann yzey alann deitirmek.

A T
3 Halkann yzey normali n ile B manyetik alan arasndaki asn
3.
deitirmek. O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(305)
rnek : Kenar uzunluu 18 cm olan kare eklindeki bir kangaln sarm says
200 ve toplam direnci 2 ' dur.
dur Kangal yzeyine dik ynde uygulanan manyetik
I M
I R
alann iddeti 0.8 s iinde 0' dan 0.5 T' ya dzgn olarak artrlmaktadr. Kangalda
L D
YI
indklenen emk' y vee akm hesaplaynz.
hesapla n

B A 0 0.5 (0.18) 0.0162 T m L

A
Y
2 2

E
s i s

N 200 0.0162
. L 4.05

ind .
t
ind .
08
0.8 R
4.05 V i
D
ind .
R 2
2A

v e
rnek : Yzey alan A olan bir kangal,
A T yzeyine dik yndeki bir manyetik alan
iine konuyor. Manyetik alannO L
iddeti, a bir sabit olmak zere, B B e at

P gre 0

F A
ifadesine uygun olarak deitiine gre, kangalda indklenen
indklenen emk'
emk y bulunuz
bulunuz.

T A
U S
BA AB e at d
AB e a aAB
at
AB e at

M B manyetik alann maksimum deeri,

0 ind . 0 0
dt

R .
Burada
D aAB ise indklenen emk'nn maksimum deeri.
0

(306)
rnek : Uzunluu L olan bir iletkeni, ekilde gsterildii
gibi, sayfa dzleminden ieri doru olan dzgn bir manyetik I M
alan iinde alana dik ynde saa doru sabit bir v hzyla
DIR
L
hareket ettirelim. letkenin
iki ucu arasnda oluan potansiyel
YI
farkn bulunuz.
L A
Y
Eelektronlar aaya
. L
letken saa doru sabit bir hzla hareket ettiinde,
doru F evB byklnde bir kuvvetin D Retkisinde kalr ve iletkenin
e Yk ayrmas sonucunda da
B

v
iki ucu arasnda bir yk ayrmas oluur.
tATi l fark
il tk i ular
iletkenin l arasnda
d bi
O L
bir potansiyel f k oluur.
l Bu
B ekilde
kild iletkenin
il tk i

P
ular arasnda manyetik kuvvete zt ynde bir elektrik kuvveti oluur.
Yk kutuplanmasnnAart ile elektrik kuvvetinin deeri de artar.
A F
S T
Kararl denge durumu olutuunda:

F F MU
V
evB eE e V BLv
B

R .E
L
ind

D
bulunur. Bu potansiyel farka indklenmi emk denir.
(307)
rnek : Uzunluu L ve ktlesi m olan bir iletken, ekilde
gsterildii
ildii gibi,
ibi sayfa
f dzleminden
d l i d ieri
i i doru
d olan
l dzgn
d I M
bir manyetik alan iinde, srtnmesiz iki iletken ray zerinde
D IR
L
alana dik ynde saa doru v0 ilk hzyla harekete balyor.
YI
letkenin hzn zamann fonksiyonu olarak bulunuz. letken
L A
Y
LE
telde indklenen akm ve emk' y bulunuz.

R .
F ma m
dv
ILB
ind BLv
LB LB
dv
e
D
B 2 L2
dt
dt R R
T v
v mR
Av
L
v 2 2 t 2 2 B 2 L2
dv B L B L t
dt
Oln t v ( t ) v0 e mR
v mR P v0 mR
A
v0 0

A F
B 2 L2

T
BLv BL t
I
S
mR
v0 e
R
M
R
U
.
B 2 L2
t
R
IR BLv e mR

D
0

(308)
 Lenz Kural : dB

dt
I M
I
Faraday yasasnda yer alan () iareti, indkleme R
L D
ilidi I ndkleme
yoluyla
l l oluan
l akmn
k yn ile
il il
Y d kl
ilgilidir.
ndklenmi akmn
L
ile oluan akm ya da emk' nn yn A Lenz kuralna
Y
oluturduu indklenmi

E
Bi manyetik
tik alan
l izgileri
i il i

L
gre belirlenir. Lenz kural:
.
ndkleme ile oluan akm
akm, halkadan geen
D R
geenmanyetik
manyetik akdaki deiimi
v e
engelleyecek ekilde bir manyetik alan oluturacak yndedir.
A T
ekilde, halkaya yaklatrlan bir L
gsterilen yndedir. nk,P
O mknats verilmitir. ndklenen akm ekilde

A Lenz kuralna gre indklenen akmn saa doru bir

F gerekir. Halka, kuzey kutbu mknatsn kuzey kutbuna
A
manyetik alan oluturmas
Tgibi dnlebilir
U S
yakn bir mknats dnlebilir. Bu yzden
yzden, mknatsn kendisinde mendana
M akdaki art engelleyebilmek iin kendisine yaklaan mknats
getirdii. manyetik
i DkRi
itecektir.
(309)
 rnek -11 : ubuk mknatsn N kutbunun
I M
I R
ID
halkaya yaklatrlmas.
L
Y
L A
Y
. LE
D R
ubuk mknats halkaya yaklatrldka, halkann merkezinde sola doru

ve zamanla artar. Bylece, halkadan

oluturduu BM manyetik alannn iddeti
T kuralna
geen B manyetik t AL
tik aks
k da
O L
d artar. Lenz k l gre,

indklenen
dkl akm
k saatt
ibrelerinin tersi y P saa
ynde akarak doru
Bi indklenmi manyetik
y alann
F A
oluturur ve halkann
T A merkezindeki net manyetik alan Bnet BM Bi olur.
U S
Bylece, indklenen akm manyetik akdaki art engellemi olur.
. M
D R
(3010)
 rnek - 2 : ubuk mknatsn N kutbununI M
I R
ILD
halkadan uzaklatrlmas.
Y
L A
Y
LE
ubuk mknats halkadan uzaklatrldka,. halkann merkezinde
D R
e
sola doru oluturduu BM manyetik
v alannn iddeti zamanla azalr.
Dolaysyla halkadan geen
Dolaysyla, T
AB manyetik aks da azalr
azalr. Lenz
O L
kuralna gre, indklenenP akm saat ibreleri ynnde akarak sola
A
Falann oluturur ve halkann merkezindeki net
doru Bi manyetik
T
A
manyetik S
U Bnet BM Bi olur.
tik alan
l l Bylece,
B l indklenen
i dkl akm
k
. M
D R
y
manyetik akdaki azalmay
y engellemi
g olur.

(3011)
 rnek - 3 : ubuk mknatsn S kutbunun
I M
halkaya yaklatrlmas.DIR
IL
Y
L A
Y
. LE
R
D merkezinde saa doru
ubuk mknats halkaya yaklatrldka,ehalkann
v
T zamanla artar.
oluturduu BM manyetik alannnAiddeti artar Bylece,
Bylece halkadan
O L
geen B manyetik aks da Partar. Lenz kuralna gre, indklenen akm saat
A
F sola doru Bi manyetik alann oluturur ve halkann
T A
ibreleri ynnde akarak

merkezindeki St manyetik
k i d kiUnet l Bnet BM Bi olur.
tik alan l Bylece,
B l iindklenen
dkl
. M akdaki art engellemi olur.
akm manyetik
R
D
(3012)
 k -4:
rnek ubuk
b k mknatsn
k k b IM
S kutbunun
I R
D
halkadan uzaklatrlmas.
IL
Y
L A
Y
. LE
b k mknats
ubuk k halkadan
h lk d uzaklatrldka,
kl R
ld kD halkann
h lk merkezinde
k i d
v e
T alannn iddeti zamanla azalr.
saa doru oluturduu BM manyetik
A
Bylece, halkadan geen B Lmanyetik aks da azalr. Lenz kuralna
P O
gre indklenen akmAsaat ibrelerinin tersi ynnde akarak saa
gre,

A F
S T
doru Bi manyetik

alann oluturur ve halkann merkezindeki net

M U Bnet BM Bi olur. Bylece, indklenen akm manyetik
manyetik alan
R .
akdaki azalmay engellemi olur.
D
(3013)
ndksiyon ve Enerji Transferi :
I M
IR
Lenz kuralna gre, indklenen akm kendisini douran

L D
d etkiye bir tepki olarak doar. Bu nedenle, d etki
YI
manyetik alan-halka sistemi zerine bir i yapar. Bu i
L A
halkann R direnci zerinde s enerjisi olarak aa kar.
Y
. LE
R
ekilde genilii L olan iletken bir halka verilmitir.
D
e
Halkann bir blm dzgn B manyetik alan iindedir
v
T
ve sabit bir v hzyla alan dna karlyor. Herhangi
A
L
bir anda, halkadaki manyetik ak B BA BLx ' dir.
O
P
Halkadaki aknn azalma hz (indklenen emk) ve
A
F indklenen akm srasyla,
T A
U S
dB
BL
dx
BLv ve i
BLv

M
dt dt R R

R . ifadelerine sahiptir.
D
(3014)
 R direnci zerinde birim zamanda aa kan s enerjisi,

2

2 2 2
I M
IR
BLv B Lv
Ps i 2 R R (E-1)
R R
L D
il verilir.
ile ili Halkann
lk k
kenarlarna
l etkiyen
ki
YI
manyetikik kkuvvetler
l
A

YL
ekil zerinde gsterilmitir. F2 ve F3 kuvvetlerinin toplam

LE
sfrdr. Halkaya etkiyen tek manyetik kuvvet F1 kuvvetidir:
.

D R
F1 iL B F1 iLB sin 90
BLv
LB
B 2 L2v

v e R R

T
Bu durumda, halkay sabit bir v hzyla alan dna ekmek
A
L
iin eit byklkte ve ters ynde bir d kuvvet uygulamak
O
P
gerekir. Bu kuvvetin birim zamanda yapaca i:
A
F P B 2 L2v 2
T A d F1v (E-2)
S
R

MU E 1 ve E-2
E-1 E 2 karlatrlrsa,
k l t l hhalkay
lk alan
l dna
d karmak
k k

R . iin uygulanan d kuvvetin yapt iin, halka zerinde s

D enerjisine
ji i dnt
d t grlmektedir.
l kt di

(3015)
rnek : Kenar uzunluklar l ve w olan dikdrtgensel bir halka,
ekildeki
kild ki gibi,
ibi sabit
bi bi
bir v hhzyla
l sayfa
f dzleminden
d l i d iierii ddoru

I M
olan dzgn bir manyetik alana soldan giri yaparak sa taraftan
DIR
L
kyor.
k M
Manyetik
ik alann
l etkin
ki olduu
ld blgenin
bl i genilii
i lii 3w' dur.
d
YI
Halkadan geen manyetik aky ve halkada oluan indksiyon
L A
Y
LE
emk'
k' sn bulunuz
b l ve konumla
k l nasll ddeitiini
i ii i iziniz.
i i i

R .
H lk alann
Halka l d
dnda
d 0
e
;D 0

Halkann x kadar alann iinde v

Blx
T
L A Blv

Halkann tamam alann iinde P O

Blw

F A 0

T A
Halkann x kadar alann dnd a
Bl w x

U S Blv

.M
Halka alann dnda
R
0 ; 0

D
(3016)
rnek : Kenar uzunluklar L ve w olan dikdrtgensel bir
halka,
h lk ekildeki
kild ki gibi,
ibi I akm
k t
tayan sonsuz uzun bir
bi ttelden
ld
I M
h kadar uzaktadr.
D IR
L
a ) Halkadan
H lk d geen manyetik tik aky
k bulunuz.
b l
YI
A
b) Telden geen akm, a ve b pozitif sabitler olmak zere, I a bt ifadesine gre
L
Y
LE
d i i halkada
deiirse h lk d oluan
l indksiyon
i dk i emk'
k' snn bykln
b kl ve ynn
bbulunuz.
l

a ) Halka zerinde seilen eritten geen ak: R .

0 I e D
0 LI hw
d BLdr Ldr
2 r

T v

2
dr

A
r
L
h

0 LI
2
ln r h
hw

P 2
O
0 LI w
ln 1
A h
d
A F 0 L w dI 0 Lb w
b )
S
dt T
2
ln 1
h dt

2
ln 1
h

M U
Halka iinden geen ak sayfa dzleminden ieri dorudur ve bykl
R .
artmaktadr.
D
ndklenen emk saat ibrelerinin tersi ynnde akm oluturacak yndedir.
(3017)
rnek : ki kapal blmeden olumu iletken bir halka,
ekildeki gibi,
gibi yzeyine dik ve sayfa dzleminden ieri
I M
doru ynelmi bir manyetik alan iindedir. a = 65 cm
D IR
L
YI
0 1 /m'
ve iletkenin birim uzunluunun direnci 0.1 /m dir.
dir
Manyetik alan iddeti B (1103 T/s) t ifadesine
L A
Y
LE
ugun olarak deiiyorsa,
deiiyorsa PQ kolundan geen indksiyon
akmn bulunuz.
R .
e D
Byk halka: 1
d
2a 2
dB
v
R1 0.1 halka evresi=0.1*6 a 0.6 a
T
A
dt dt
i1
1 2 a dB 2 (0.65)
1 10O L
3
2.17 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)
R1 0.6 dt 0.6 P
d F A
A
dB
Kk halka: 2 a2 R2 0.1 4 a 0.4 a
S T
dt dt
i2
2

M U
a dB (0.65)
1 10 3
1.63 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)
R .
R2 0.4 dt 0.4
D
PQ kolundaki ne akm: i i1 i2 0.54 mA (saat ibrelerinin tersi ynnde)
(3018)
DEV : Birim uzunluunda n tane sarm olan bir
I M
solenoidten geen akm zamanla I (t ) I m (1 e t
)
DIR
L
YI
ifadesine uygun
g n olarak deimektedir
deimektedir. Solenoidin
merkezinde ve solenoid ile ayn eksenli N sarm
L A
Y
LE
saysna ssahip
ahip R yarapl halkada indklenen emk' y
bulunuz.
R .
e D
T v
DEV : Kararl
K l I akm
k A uzun bir
L
tayan sonsuz bi tell ile
il
kenar uzunluu l ve a olan birOkangal, ekildeki gibi,
P
lA k ekilde
aralarndaki
l d ki mesafe
F
f r olacak
A
kild ayn dzlemde
d l d
T
durmaktadr. Kangal sabit bir v hzyla, akm tayan
S ekilde hareket ettirilirse, kangalda
tele paralel U
kalacak
. M emk ne olur?
indklenen
D R
(3019)
rnek : Kesitinin kenar uzunluklar a = 2 cm ve b = 3 cm, i
yarap R = 4 cm olan N
N=500
500 sarml bir toroidin tad akm
I M
I t = 50sin 120 t ifadesi ile deimektedir. Burada, t saniye
D IR
L
YI
ve I Amper cinsindendir.
cinsindendir ekildeki gibi
gibi, toroidi evreleyen N
N'=20
=20
sarml dikdrtgen eklindeki halkada oluan indksiyon emk' sn
L A
zamann fonksiyonu olarak bulunuz.
bulunuz Y
0 IN . LE
Toroidin iindeki manyetik
y alan: B
2 r D R
Toroidin kesitinden geen manyetik ak: v e
0 IN A
0 INa T
R b
0 IN
INa R b
d BdA
2 r

a .dr
O L
2
IN

d
dr


ln
P R
r 2 R

N d
F A
NN a R b dI

A
0
ln dI
50*120 cos 120 t
dt
4 10 S
T 2 R dt dt

U
7
500 20 0.02
0 02 7
ln 50 120 cos 120 t

. M 2 4
R
D 0.42
0 42 cos 120 t

(3020)
ndklenen Elektrik Alanlar:
ekilde, r yarapl bakr bir halka verilmitir. Halka,I M
I R
L D
R yarapl bir blgede etkin olan, sayfa dzleminden
I dzgn
ieri doru ynelmi ve iddeti zamanlaY artan
L Ageen
bir manyetik
y alan iindedir.

Y
Halkadan
E
g manyetiky

. L
akdaki deiim nedeniyle indklenen akmn yn saat

D
ibrelerinin tersi ynndeR olacaktr
olacaktr.
v e iindeki elektronlarn hareket
T
letken halkada bir i akmnn olmas, iletkenin
A varl anlamna gelir. Bu son yorumun
L
etmesini salayan bir E elektrik alannn
O
da
altnda Faraday P
y yyasas:
A
F alan bir elektrik alan indkler.
T
Deien manyetikA
U S
biiminde
. M de ifade edilebilir.
NotR
D ::Bakr
Bakr halka olmasa bile
bile, indkleme ile bir elektrik alan oluur.
oluur
(3021)
 Soldaki ekilde, bakr halka yerine r yarapl embersel
I M
IR
bir yol izilmitir. Bu yol boyunca indklenen emk,

E dl (E-1)
IL D
Y
A
ile verilir. Ayn emk Faraday yasas ile de verilebilir:
L


dd
(
(E-2)
)
EY
dt
. L
R
Bu iki eitlik birletirilirse,
d e D
E dl dt
T v
bantsL Aelde edilir. ember zerinde elektrik alan,
O
A PE dl Edl cos 0 E dl 2 rE
F
rd
dBB
E
T A r B
2 d
r2
dB
2 dt

U S dt dt

. M olarak bulunur.

DR
(3022)
rnek : Birim uzunluundaki sarm says n olan R yarapl
uzun bir
bi solenoidten
l id geen akm
k I t = I m cos t ifadesine
if d i I M
gre deimektedir. Solenoidin iinde ve dndaki noktalarda
D IR
L
indklenen elektrik alann bulunuz.
YI
L A
d ( B. A cos 0) Yd
r R E dl
d
E 2 r
L dt E nI R 2

.
0
dt dt
nR dI 2
nR
I D
2
R
sin t
E
e
0 0

v
m
2 r dt 2r
nR I 2

A
T nR I
2
E sin L t E sin t ; E
0 m 0 m

O
m m
2r 2r
d P
r R E dl A E 2 r
d ( B. A cos 0)
nI r
d
F dt
2

A
0

T
dt dt

U S
E n
r dI r
n I sin i t
M nr I
0 0 m
2 dt 2
R .
nr I
D E
0 0
sin m
t E sin m t ; m E m

2 2
(3023)
 ndktans :
I M
IR
Toplam sarm says N , kesit alan A ve uzunluu l olan

L D
bir solenoidten i akm getiinde, iindeki manyetik alan
B ni ve solenoidten geen net manyetik YIak NBA
A
0 B

ile verilir. Burada n, solenoidin birimLuzunluundaki sarm

E Y
saysdr (n N / l ).
. L
T l sarm says N nll olduundan
Toplam ld d nett manyetik D R
tik ak,
k
N ( BA) N niA n lA v2e i
B 0
T
0

A geen i akmyla doru orantl olduuna

L
olacaktr. Net manyetik aknn, solenoidten
O
P bu sonu, herhangi bir indktr iin de geerlidir
dikkat ediniz. Solenoid iin bulunan
ve net manyetik ak: A
F Li formundadr. Orant sabiti L, indktrn "indktans"
veA
B

olarak tarif edilir T ilgili indktrn geometrisine baldr. Bu durumda solenoidin

indktans, US
.
M n lAi
L R
2
n lA T.m
2
T m /A Henry (H)
2

D i
B 0
0
i
olur. (3024)
 z - ndksiyon
y :
I M
Sadaki resimde, 1 nolu halkadaki
DIR
L
YI
akmn deimesiyle
y 2 nolu halkadan
geen manyetik akdaki deiimin bir
L A
emk indklediini
Y
daha nce ggrdk.

. LE
D R
v e geen akm zamanla deiiyorsa,
Bir indktr zerinden

A T
indktrden geen da (t ) Li (t )
net manyetik ak da,
O
bants L B

uyarnca zamanla deiir. Bylece, Faraday

P gre indktrde "z-indksiyon
A
yasasna z-indksiyon emk
emk" s olarak

TAFbilinen bir emk indklenir:

U S
dB
L
di

. M dt dt

DR
(3025)
 RL Devreleri :
M
Yanda seri bal bir R direnci ile indktans L olan bir indktr
I
IR
verilmitir. L' nin ak ucu emk' s olan bir bataryaya, R' nin
D
L
YI
ak ucu ise bataryann dier ucuna bir S anahtar le ba
baldr.
ldr.

A
Balangta ak olan anahtar t 0 annda a noktas ile temas
L
Y
ettirilerek devre tamamlanyor. x noktasndan balayarak saat

. LE
ibreleri ynnde Kirchhoff' un evrim kuraln uygularsak,

iR
di
R L 0 L iR D di R
R
dt
v e dt

A T
di iR
L
i t
di d
dt di ddt

O 0 iR 0 L

dt L iR L
P
1
ln iR 0
t
F A
i(t ) 1 et /
A
i

R
S T
L R
Burada, L /UR ile verilir ve RL devresinin "zaman sabiti" dir. T
L
. M 1/2 =
R
ln2 nicelii ise

RL
D R
RL devresinin yarlanma mr
mr olarak bilinir.
bilinir

(3026)
 L / R olmak
l k zere, herhangi
h h i birbi t annda,
d I M

akm: i(t ) 1 et / D IR
L
YI
Devreden ggeen
R
A
Direncin ular arasndaki gerilim: VR iR 1 et /
L
E Y
ndktrn ular arasndakiLgerilim: V L e
di
.
t /

R
L
dt
bantlar ile verilir.Dt 0 annda, beklentilere uygun
v e
T
bir ekilde devreden geen akm sfrdr (i 0). Anahtar
A uzunca bir sre sonra (t ), devredeki
L
kapatldktan
O
P i / R ile verilen maksimum deerine ular.
akm
A max

F Tam bu noktada indktrn ksa devre gibi davrandn

T A
U S y
sylemek yyanl olmaz.

. M
DR
(3027)
 Manyetik Alanda Depolanan Enerji :
I M
Bir kapasitrn palakalar arasndaki blgede elektrik alanda

D IR
enerji depolayabildiimizi biliyoruz. Benzer bir mantkla, bir
IL
Y
indktrn iindeki manyetik alanda da enerji depolayabiliriz.
Yandaki devre iin Kirchhoff ' un evrimA
Y L kuraln uygularsak,

L E
iR L
di
i i R Li
2 di
R .
D
dt dt

v e
bulunur. i terimi, bataryann birim zamanda devreye salad enerjiye karlk gelir.
2
i R terimi, birim zamanda diren zerinde
A T kan s enerjisini
aa j temsil eder. Son

O
terim ise, enerjinin korunumu gerei, L birim zamanda indktrde depolanan manyetik
P indktrde depolanan enerji,
enerjiye karlk gelir. Bu durumda
A
Li dU AFLidi
dU di
T
B

S
B
dt dt

U LiM
i

U1
2 i

1
di L i U Li indktrde depolanan manyetik enerji
.
2

R
B B
2 o 2
D ile verilir.
o

ifadesi
(3028)
Manyetik Alanda Enerji Younluu:
I M
Yanda, birim uzunluunda n sarm bulunan, kesiti A ve
I R
L D
boyu l olan bir solenoid verilmitir. Solenoidten
I
i akm
getiinde, iinde oluan manyetik alan BY ni ile
A yetik alan ise
0

verilmektedir. Solenoidin dndakiLman

E Y
yaklak sfrdr.
. L
ji U Li D R n Al i
1 1
2 2 2
S l id depolanan
Solenoidte d l toplam
l enerji,
2e
0

v
B
2

A T
olduundan, solenoidin iindeki blgede birim hacimdeki enerji miktar, dier
bir deyile enerji younluu,
O L
P
n AliFA n i
2 2 2 2
ni2 2 2 2

A
U B
u u
T
B 0 0 0

2 2
S
B B
hacim 2 Al 2
U
0 0

. M Solenoid zel durumu iin hesaplanmasna ramen, genel bir

R
olarak bulunur.
D ve manyetik alann olduu her durumda dorudur.
bantdr
(3029)
Karlkl ndktans:
ekildeki ggibi, birbirlerinin oluturduklar manyetik
y
I M
IR
alan izgilerinden etkilenebilecek kadar yakn iki
D
L
YI blgede
indktr olsun. ekil-a' da verilen 1 nolu halkadan
geen i akm, 2 nolu halkann bulunduu
1

L A
B manyetik
1 y
Y
alann oluturur. Bunun sonucu olarak,,
E ak M i olur.
2 nolu halkadan geen L
R . manyetik 2 21 1

e D
i akm zamanla deiirse, 2 nolu halkadan geen ak da deiir ve
v
1

d 2
M
di1
A T
L
2 21
dt dt
P O
ile verilen bir emk indklenir. Benzer bir yaklam kullanlarak, 2 nolu halkadan
geen i akmnn zamanla
F A deimesi durumunda (ekil-b), 1 nolu halkadan
A
2

geen ak MTi olmak zere, 1 nolu halkada indklenen emk,

1
S12 2

MU
d di
1
M 2
1

R . dt
12
dt
D
yazlabilir.
(3030)
M 21 ve M12 her ikisi de,
de indktrlerin birbirine gre konumuna ve
I M
geometrilerine bal sabitlerdir ve biribirine eittir (M M IR
12
IL21D M ).
M , iki indktr arasndaki "karlkl indktans" olarakYbilinir.
L A
SI sistemindeki birimi "henry
henry (H)
(H)" dir. Bu durumda
E Y indkterlerde
.
indklenen emk ifadeleri aadaki gibi verilir:L
D R
v e
Mi M T
di
Adt
2

L
1 2 1

P O
F A di
Mi A M 1
2 1
S T 2
dt
M U
R .
D
(3031)
 BLM-31
I M
I R
Elektromanyetik Titreimler ILD
Y
ve L A
Y
LE
Alternatif Akm
.
D R
v e
Bu blm kapsamnda
p aadaki

A T
konulara deinilecektir:

O L
LC deverelerinde elektromanyetik salnmlar
Kapasitrl alternatif P
A akm (AC) devreleri
RCL devrelerindeFrezonans
A
T G
S
AC devrelerinde
U
. M
D R
(31-1)
 LC Salnmlar :
I M
ekilde bir C kapasitr ve bir L indktrnden oluan
D IR
devre verilmitir. Kapasitr balangta doludur ve
L
YI
yk Q ' dur. t = 0 annda S anahtarnn kapatlmasyla,
devreden zamanla deien bir i akmLgeeA r ve kapasitr
indktr zerinden boalmaya L E Y
balar.
.
H h i bir
Herhangi bi anda,
d kkapasitr
i zerindeki kDqRve devreden
i d ki yk d d geen akm
k i ise,
i
devrenin toplam enerjisi, kapasitr ve v
e
A T indktrdeki enerjilerin toplam olur:
q 2
Li 2
L
2 PO
U U U
E B
2C
F A
Devredeki iletim kablolarnn direnci ihmal edilirse, toplam enerji sabittir.
T A
U S i
dq
dt
2
d q 1
0M
dU q dq di
Li 0 L q0
dt .
R
2 2
C dt dt di d q dt C
D
dt dt 2

(31-2)
 d 2q 1 d 2q 1
L 2 q0 q 0 (E-1)
I M
2
dt C dt LC
Bu ikinci dereceden, homojen bir diferansiyel denklemdir ve zm daha nce
DIR
L
YI
yaplmtr Srtnmesiz bir yzey zerinde titreim hareketi yapan bir ktle-yay
yaplmtr. ktle yay
sisteminin hareket denklemi ve zm aadaki gibidir:
L A
Y
LE
d 2x
2
x 0 (E-2) x(t ) xm cos(t )
dt 2

R .
E 1 ve E-2
E-1 E 2 karlatrldnda,
karlatrldnda her iki denkl
denklemin
D
emin de ayn formda olduu kolayca
e
v
grlebilir. Buradan hareketle, LC devresini betimleyen ve E-1 ile verilen denklemin
T
d 1/ LC olmak
zmnden, l k zere,

L
kkapasitr A
it zerindeki
i d ki yk
k ve ddevreden
d geen
akm srasyla,
P O
q(t ) Q cos t A
Fve i
dq
d
Q sin t
T A dt
olarak bulunur
U
bulunur. S
. M
Burada Q maksimum yk (t 0 annda kapasitrdeki yk miktar), salnmn faz
as R
Dve enerji salnm frekansdr.
frekansdr

(31-3)
Herhangi bir anda kapasitrdeki ve indktrdeki
I M
enerjiler srasyla:
DIR
L
YI
q2 Q2
UE cos 2 t
2C 2C
Li 2 L 2Q 2 L A
Y
2
Q
UB sin 2 t sin 2 t
2 2 2C
. LE
R
ile verilebilir. Bylece herhangi bir anda toplam enerji:
D
U UE UB v e
A T
U
Q2 2 2

O L
cos t sin t
1 Q2
2C P 2 C

F A
olur. Toplam enerji sabittir: "enerji korunur".
3T T A 1 Q2
S
T
t 0, , T , ,.... kapasitrdeki enerji maksimumdur ( ).
2
M U
2 2 C

R .
T 3T 5T
t , , ,,.... indktrdeki enerji j maksimumdur (
1 Q2
)).
D 4 4 4 2 C
(31-4)
 I M
DIR
L
YI
L A
Y
. LE
DR
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
DR
(31-5)
 Alternatif Akm :
I M
IR
emk' s sabit olan bir batarya, belli bir dorultuda

L D
sabit bir akm retir. Bu tr akmlara "doru akm"
YI
veya "Direct Current - DC" ad verilir.
L A
Sarm says N ve yzey alan A olan bir halka, ekildekiEgibi Y dzgn bir manyetik
. L
R
alan iinde iken ekseni etrafnda asal hzyla dndrlsn. Halkadan geen ak
D
e
ve indkleme yoluyla halkada oluan emk srasyla,
v
d T
NAB cos t A NAB sin i t sini t
L
B

O
B m
dt
P yaplmtr. emk'
olur. Burada, NAB ksaltmas
m
F A emk s dolaysyla da rettii

akmn dorultusu T A
f

ile verilen bir frekansla periyodik olarak deiiyorsa,
S 2
bu tr gerilimU
. M kaynaklarna "alternatif akm" veya "Alternating Current - AC"

D R
ad verilir. ehir ebekesinde kullanlan g
310 V,,
gerilimin maksimum deeri m

frekans ise f 50 Hz' tir.

(31-6)
 AC devresinde diren:
I M
R
ekil-a' da bir AC retecine bal R direnci verilmitir.
I
m
IL D
rete gerilimi (t ) sin t eklinde deimektedir.
Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:Y
t )A
(L
(t ) i(t )R 0i(t ) Y
L E R
i(t ) sin t R
.
D i sin t
m

e
m

v
R
T
bulunur. Maksimum akm i / R ifadesine sahiptir.
Aular arasndaki gerilim de V (t ) sin t
m m

O L
Direncin m

P
ile verilir. ekil-b' de, diren zerinden geen akm ve
A
F direncin ular arasndaki gerilim zamann fonksiyonu
T A
U S olarak izilmitir. Her iki nicelik de ayn zamanlarda

. M maksimum ve minimum deerlere sahip olduklarndan

DR "ayn
y fazda" dr denir.

(31-7)
 AC devrelerinde akm ve ggerilim,, ekil-c' deki ggibi
I M
"fazr diyagram" ile gsterilir. Diren zerindekiI R
V (t ) gerilimi ve diren zerinden geen IL D
(t ) akm,
akm
Y
i

L A
ismine "fazr" denilen dnen vektrlerle gsterilir.
E Y
. L
D R
Fazr diyagramnn izilmesinde aadaki noktalara dikkat edilmelidir:

v e
1.. Fazrler,
a e , saat ibrelerinin
bee te s T
tersi y de asal
ynnde a sa hz ilee d
dnerler.
e e.
L A
P O
2. Her fazrn uzunluu, kendi genlii ile orantldr.
3 Fazrn dey eksen
3.
F A zerindeki bileeni
bileeni, o niceliin anlk deerine
eittir. T A
U
4. Her fazrn
S dnme as, o niceliin fazna eittir
. M
D R
((Yukardaki faz t' dir).
rnek iin )

(31-8)
Diren iin ortalama g :
I M
m 2 1
T
IR
P (t ) i (t )V (t ) sin t P P (t ) dtILD
2

R T Y
A
0

m 12 T
m 2
Y L
E
T

P sin tdt P
2 T

L
2
sin tdt
R T 0 2 R. 2
R
0

AC gerilimin "kare ortalamasnn D

v e karekk" (kok deeri):
1 T

1/ 2
A T
m 2 T

1/ 2
m
Vkok V (t ) dt L
2
sin tdt
2

0
T O
P T 0 2
F A
A
2
V
ile verilir. BuTdurumda, P kok bulunur. Bu ifade DC
U S R
. M ve diren zerinde sya dnr.
ile ayndr
D R
(31-9)
rnek : Bir retecin kndaki gerilim (t ) = 200sin t ifadesine sahiptir.
B d t saniye
Burada, i ve volt
lt cinsindendir.
i i d di Bu t 100 ' luk
B rete l k bir
bi di
direncin
i iki
I M
ucuna balanrsa, diren zerinden geen akmn "kok" deeri nedir?
D IR
L
i (t )
(t ) 200
sin t 2 sin t im 2 A YI
R 100
L A
2 Y
LE
i
ikok m 1.41 V
2 2
R .
) =D
rnek : Bir retecin kndaki gerilim (te msin t ifadesine sahiptir.
T v
y 70 ' luk bir direncin iki ucuna balanmtr.
Bu rete, bir anahtar vastasyla,
L A
O
Anahtar kapatldktan sonra t = 0.01 s annda direncin ular arasndaki gerilim
P
VR =0.25m ise, retecin asal frekans nedir? Direncin ular arasndaki gerilim
F A
A
ne kadar zaman sonra ayn deere sahip olur?
T
(t )
i (t )
U S i t 0.25
VR m sin i t t 0.25
0 25m m sin 0 25 radd
R
. M

D R
0.25
0.01
25 rad/s ;
2
T
T
2
25
0.25
0 25 s

(31-10)
 AC devresinde kapasitr :
I M
ekil-a' da, AC retecine bal C sasna sahip bir kapasitr
I R
D
verilmitir. rete gerilimi (t ) sin t ifadesi ile verilsin.
L
YI
m

Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:

q(t ) L A
(t )
E Y
0 q(t ) C (t ) C sin t
m

L
C
C cos t R i(t.) i sin t 90
dq
i(t )
D
m m
dt
v e
T
bulunur. Maksimum akm i C ifadesine sahiptir.
m

A 1/ C
m m

Burada, X 1/
O L C nicelii "sasal diren (kapasitif reaktans)"
P ve birimi ohm () dur.
C

A
olarak tanmlanr

A F
rete frekans ok yksek ( ) ise kapasitrn ksa devre,

S T ok dk ise ( 0)) ak
devre olduunu ggsterir.
ekil-b' de

MU kapasitr akm ve kapasitr gerilimi zamann fonksiyonu olarak

R . izilmiti
r. Grld gerilimin 90o nndedir.
ggibi,, akm g
D
(31-11)
Kapasitr iin ortalama g :
I M
IR
2
m
P i (t )V (t ) sin t cos t D
L
YI
XC
m 2 L A
2sin cos sin 2 P sin 2t Y
2XC LE .
m 2 1DR
T T
1
P P(t )dt P
v e sin 2tdt 0
T 0
A T
2 X C T 0

O L
P herhangi bir g kaybna yol amaz.z
A
Not : Kapasitr ortalamada
F
titreiminT A
belli bir zaman diliminde AC retecinden enerji
U S
. M
sourur, kalan zaman diliminde ise bu enerjiyi kaynaa
R
D yeniden verir.
verir Bylece,
Bylece ortalama olarak g kullanmaz.
kullanmaz
(31-12)
rnek : Sas 8 F olan bir kapasitr, kok deeri 150 V ve 60 Hz frekansnda
alan bir retecin kutuplarna balanmtr.
balanmtr Devrenin kapasitif reaktansn ve
I M
devreden geen akmn kok deerini bulunuz.
D IR
L
1 1 1 YI
XC
C 2 fC 2 60 8 10
6
332
L A
Y

kok 150
0.452 A . LE
R
ikok
X C 332
e D
rnek : Bir AC retecinin maksimum T v
L A F olan kapasitrn plakalarna balanrsa,
k gerilimi
g m = 48 V ve frekans da

O
f = 90 Hz' tir. Bu rete, sas 3.7
P deeri ne olur?
A
devreden geen akmn maksimum
F
A
q (t ) C (t ) C sin t i (t ) C sin t i C
T
S
m m m m

i 2 fC U 2 90 3.7 10 48 0.1 A
6
m
. M m

D R
(31-13)
 AC devresinde ndktr (bobin):
I M
ekil-a' da, AC retecine bal indktans L olan bir indktr
I R
D
verilmitir. rete gerilimi (t ) sin t ifadesine sahiptir.
L
YI
m

Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa:

di (t ) L A
sinY
di
((t ) L 0
t
LE
m

dt dt L
. L
cosR

i(t ) sin tdt t i(t ) i sin t 90
LD
m m
m

e i / L ifadesine sahiptir. Burada,

L
bulunur. Maksimum akm
T v m m

X L nicelii
L A
i lii "b
"bobin
bi direnci-
i indktif
i dk if reakta
k ns" olarak
l k bilinir
bili i
ve birimi O
L

reA
P ohm () dur.

A F te frekans
f k k k ( ) ise
okk yksek i indktrn
i d k akk ddevre,

S T ok dk ise ( 0) ksa devre olduunu gsterir. ekil-b' de

U indktr akm ve indktr gerilimi zamann fonksiyonu olarak

R.M izilmitir. ekilden de grld gibi, akm gerilimden 90o

D geridedir.
(31-14)
ndktr iin ortalama g :
I M
m 2
D IR
P i(t )V (t ) sin t cos t L
XL YI
L A
sin 2tEY
2
m
2sin cos sin 2 P
2X L . L
2 D T
R
me 1
T
1
P P(t )dt P v sin 2tdt 0
T0 A T 2 X T
O L L 0

Not : ndktr ortalamadaP herhangi bir g kaybna yol amaz.

F
titreimin belliAbir zaman diliminde AC retecinden enerji
A
Tkalan zaman diliminde ise bu enerjiyi kaynaa
sourur
sourur,
U S
. M verir. Bylece, ortalama olarak g kullanmaz.
yeniden
D R
(31-15)
rnek : ndktans 25 mH olan bir indktr, kok deeri 150 V ve 60 Hz
f k
frekansnda
d alan
l bir
bi retecin
t i kutuplarna
k t l b l
balanmtr.
t D Devrenin
i indktif
i dktif I M
reaktansn ve devreden geen akmn kok deerini bulunuz.
DIR
L
X L L 2 fL 2 60 25 10 3 9.425 YI
L A
kok 150 Y
LE
ikok 15.9 A
X L 9.425
R .
rnek D frekans 50 Hz ve rettii
k : Bir RL devresinde AC retecinin alma
e
T v
gerilimin maksimum deeri 100 V' tur. Devreden geen akmn maksimum
L A bulunuz.
deeri 7.5 A ise, indktrn indktansn
P O
i

L
m
2 F
m
A
100
2 50 7.5
0.0424 42.4 mH
L
A
m
fi
T
m

Hangii asallU S
frekansta
f k maksimum
ki akm
k 2.5 A olur? l
.
M 100
R 943.4
Di L 2.5 0.0424 943 4 rad/s
m

(31-16)
 ZET I M
D IR
M k IiL
Devre
D Ortalama
O t l R kt
Reaktans Ak
Akmn Faz
F
Y
Maksimum
Eleman G (Diren)
L A Gerilim

EY
Diren m
2
. L
Akm gerilimle
R PR
2R
2R
R
D
ayn R
y fazdad
V i R
R ,m m

v e
Kapasitr 1 TAkm gerilimden
X A
i
PC 0 V i X
L
m
C o
90 nde
C
C
C ,m m
CC

P O
Indktr A
F X L
Akm gerilimden
VL ,m im X L im L
L
T A
PL 0 L 90o geride

U S
. M
D R
(31-17)
 Seri bal RLC Devresi :
IM
R
ekil-a' da seri bal bir RLC devresi verilmitir. AC
D I
kaynann emk' L uygun
emk s t m sin t ifadesine
I
Y
olarak deimekte ve devreye salad
L A akm da
i t eklinde
i (t ) i sin E Y
kli d ddeimektedir.
i k di rete
m

. L
R
geriliminin ve devreye salad akmnn fazrleri
D
v e
ekil-b' de verilmitir. Devreden geen i (t ) akm
ddiren,
A T
e , kapasitr
apas t ve indktr
d t iin
ortaktr.
o ta t . e
ekil-c' de
diren, O L
kapasitr ve indktrn ular arasndaki
P fazrleri birarada verilmitir
A
geri
gerilimlerin
limlerin verilmitir. Diren
Fzerindeki gerilim akmla ayn fazda, kapasitr
T A
U S zerindeki gerilim akmdan 90 geride ve indktr
. M zerindeki gerilim akmdan 90 ndedir.
DR
(31-18)
 I M
D IR
L
YI
L A
RLC devresine Kirchhoff
Y
Kirchhoff' un evrim kural uygulanrsa: (t ) VR (t ) VC (t ) VL (t )
EV ve V zt ynde
.
bulunur. Bu eitlik yukarda fazr formunda da verilmitir. L L ,m C ,m

olduundan bilekesi V V olur. Bylece, OABRdik geninden:

L ,m C ,m
D
V V V i R i X v ieX i R X X
2 2 2 2 2 2 2 2

T
m R ,m L ,m C ,m m m L m C m L C

veya i L
A
i
O
m m

P R L 1C
m m
R X X
2 2 2

A
L C 2

A F
T
bulunur. Paydadaki terim, RLC devresinin "empedans" dr ve Z ile gsterilir:
S
Z R M U
2

1
2

.
2 2
veya
C
X X Z R L
R
L C

D 'dur.
birimi
(31-19)
 VL ,m VC ,m im X L im X C X L X C
OAB dik geninden: tan
VR ,m im R R
I M
bulunur. Devrenin faz, X L ve X C ' nin alaca deerlere baldr:
D IR
1 X L X C 0 Akmn IL
Y
1. Ak f gerilimin
faz ili i fazndan
f d geridedir,
id di devre
d iindktiftir.
dktifti
2. X C X L
L A
0 Akmn faz gerilimin faznn nndedir, devre kapasitiftir.
3 XC X L
3. 0 Akm
Ak ve gerilim
ili ayn ffazdadr.
d d
EY
. L
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(31-20)
rnek : Bir RLC devresinde AC retecinin alma frekans 60 Hz ve rettii
gerilimin maksimum deeri 120 V' tur. Devrede R = 200 , C = 4 F ve L I M
D IR
deikendir. L' nin hangi deerinde, kapasitrn ular arasndaki gerilim retecin
L
YI
o
geriliminden 30 geride kalr?
L A
Kapasitrn ular arasndaki gerilimin retecin
Y
geriliminden 30 o geride kalmas demek, devredeki
. LE
akm ile gerilim arasndaki faz farknn 60 o
D R
olmas demektir. v e
XL XC
A T
tan
R L
X L X C R tan
O
P
2 fL
1
F A
R tan L
1 1


R tan
2 fC
T A 2 f 2 fC
1
U S 1
200 tan 60 0.84 H
L
M
2 60 2 60 4 10
.
6

D R

(31-21)
rnek : Maksimum gerilimi 150 V olan ve alma
ffrekans
k 50 Hz olan
l bir
bi AC retecii ekildeki
kild ki RLC I M
devresinin a ve d ularna balanmtr. a-b; b-c; c-d
DIR
L
ve b-d ular arasndaki maksimum gerilimleri bulunuz.
YI
L A
X L L 2 fL 2 50 00.185
185 58 Y
. LE
R
1 1 1
XC 49
C 2 fC 2 50 65 10
6

e D
m
T
150v
40 LA
im 3.66
3 66 A
R XL XC 58 49
2 2 2 2

i R 3.66 40 P
O
VR , m
A 146.4 V
F 58 212.3 V
m

i X 3.66A
T
VL , m m L

i X S 66 49 179.3
VC , m
M
m
U 3
3.66
L 179 3 V

R .
D
(31-22)
rnek : Bir RLC devresinde; R 150 , L = 250 mH, C = 2 F,
retecin maksimum gerilimi 210 V ve alma frekans 50 Hz'IR I
tir.
M
ndktif ve kapasitif reaktanslar,
reaktanslar devrenin empedansn, LD
empedansn Idevredeki
Y
maksimum akm ve akmla gerilim arasndaki faz L A bulunuz.
asn
E Y
X L 2 fL 2 50 0.25 78.5
. L
R
L

X
1

1

1
e D
1592.4
C
C 2 fC 2 50 2 10 v 6

T
Z R X X 150L A 78.5 1592.4 1521.3
2 2 2 2
L C
O
P210
i
m
A
F 1521.3
0.138 A 138 mA
R X XA
m 2

T
2

S
L C

XU X 78.5 1592.4
tan M
1
tan
1
84.4
o

.
L C

D R R 150

(31-23)
DEV : Bir RLC devresinde; R 425 , L = 1.25 H, C = 3.5 F,
I
retecin maksimum gerilimi 150 V ve asal frekans 377 rad/s'Rdir.
M
D I
ndktif ve kapasitif reaktanslar,
reaktanslar devrenin empedansn, IL
empedansn devredeki
Y
L A
maksimum akm ve akmla gerilim arasndaki faz asn bulunuz.
E Y
. L
D R
v e
A T
O L
P
F A
T A
U S
. M
D R
(31-24)
 Rezonans :
kild verilen
ekilde il RLC devresindeki
d i d ki retecin
t i asall frekans
f k
I M
I
olsun ve ok dk bir deerden yukar doru srekliR
I L D
olarak
l k artrlsn.
t l D
Devreden
d geen akmn
k
A
Y
genlii,
lii

i

m

Y L
m

E
m
R X X
2 2 2
1
L C

. L
2
R L

D R C

v e L C 0 olduunda akmn
eitlii ile verildiinden,
1

genlii enA
T
O L byk olur. Bu durum retecin asal frekans ,

P1
devrenin doal frekansFA deerine eit olduunda gerekleir. Buna
T A 0
LC
U S
"rezonans" ddurumu ddenir.
i R Rezonans ddurumunda, d akmn
k lii i / R olur.
genlii l
M kar izilen akm genlii "rezonans erisi" olarak bilinir.
rez m

.
rete frekansna
R
D
(31-25)
 RLC Devresinde G :
I M
AC devrelerinde kapasitr ve indktr tarafndan
I R
kullanlan ortalama gcn sfr olduunu daha
IL D nce
grdk. Ortalama g diren zerinde Yharcanr ve
L A
yle hesaplanr:
E Y
2 L
P(t ) i(t ) R i sin.t R
2

R m

iDR
e
T 2 T 2
1 i R
P Pdt v
2
sin tm
dt i R m 2

T T
ort kok
T 2
L A 0 0

PO i Ri i R
R
i i cos
P
kok
ort kok kok kok kok kok kok kok

A Z Z
F Bu ifadedeki cos , devrenin "g faktr" olarak
T A
U S bilinir. 0 durumu (X L X C ) rezonans artdr ve

.M
bu durumda, devrede harcanan g maksimumdur.

D R T
T
sin t dt
2

0
2
(31-26)
rnek : Bir RLC devresinde; R 8 , L = 50 mH, C = 5 F ve frekans
deitirilebilen AC kaynann maksimum gerilimi 400 V' tur. Kaynan I M
frekans rezonans frekansnn yarsna eit olduunda, devreye salanan D IR
L
ortalama g ne kadardr? YI
L A
Y
LE
Port ikok kok cos

0
1

1
2000 rad/s
R .
LC 50 10 5 10
3 6

e D
T v
L A
X L L 50

O
2
0 1000 rad/s 2
150.2
P
1 Z R X X
XC 200
L C
2

F A C

im m
400
T A
2.66 A ; cos
R 8
Z 150.2
U S
Z 150.2
0.2 (400) 8 28.3 W
M
i
Port ikok kok cos m m cos
R . 2 2 2

150.2
D
(31-27)
rnek : Bir RLC devresinde; R 150 , L = 20 mH, retecin kok deeri
30 V ve ffrekans
k 5000 rad/s'
d/ ' dir.
di Devredeki
D d ki akmn
k maksimum
ki olabilmesi
l bil i
I M
D
iin, balanmas gereken kapasitrn sas ne olmaldr? Devredeki akmn IR
L
kok deerini hesaplaynz.
YI
L A
l Y
D
Devredeki
d ki akm
k rezonans durumunda
d d maksimum
k i
E
olur.
L
X X L
1

1
R .
C LC D
L C 0 0

1
0

v e 1
5000 C T 2 10 6
2 F
20 10 C
3
L A 5000 20 10
2 3

30
O
P(Rezonans ddurumunda
i 0 2 AA (R
0.2 d Z R didir.))
F
kok

A
kok
Z 150

S T
M U
R .
D
(31-28)
rnek : Bir RLC devresinde; R 400 , L = 0.5 mH, C = 5 F ve AC
retecin gerilimi (t ) 100sin 1000t ile veriliyor. Burada t saniye ve I M
D IR
volt cinsindendir. Kaynan devreye salad ortalama gc bulunuz.
L
YI
Port ikok kok cos
L A
X L L 0.5
EY
1000 rad/s 1

L
Z. R X X
2
C
2
447
XC 200 R
L

C
e
D

im m
100
0.22 A ;
T v
R 400
cos
Z 447
L A Z 447
0.22 (100) 400
Port ikok kok cos
im m

P O
cos 10 W

F A
2 2 2 447

T A
U S
. M
D R
(31-29)
 M
Piletim 368 MW
I
P 55 MW IR
s
L D
YI
L A
Y
Enerji letim Hatt :
. LE
G il
G iletim
ti hhattnn
tt di
direnci:
l
i R (tasarruf
(t f iin,
i i kk D R
k k kkesit
it alanna
l sahip
hi ince
i teller,
t ll
A
v e
T
yukardaki rnekte R 220 olarak seilmitir).
A
O L
letim hattnda aa kan g: Ps ikok
2
R (kaybn en az olmas iin, akm dk olmal).
P
letilmek istenen g: Piletim kok ikok (maksimum g iletmek iin, kok artrlmal).
F A
T A
Yukardaki rnekte, iletim hattndan geen akm en fazla ikok 500 A' dir. Dolaysyla,
U S
iletim hattnn giriinde, kok 736 kV olmaldr. ehir ebekesi gerilimi yaygn olarak
. M
R
220 V olduundan, iletim hattnn sonunda kok deeri drlmelidir. Bunun iin de,
D
AC geriliminin genliini artracak veya azaltacak cihazlara ihtiya duyulur.
(31-30)
rnek : Bir enerji istasyonu, 1 km uzaktaki bir kasabaya 20 MW' lk g salamak
istiyor stasyon knda 22 kV olan g bir transformatr yardm ile 230 kV'
istiyor. kV a
I M
R
karlyor. letim hattnn toplam direnci 2 ve elektriin kilowatt- saat' i 0.2 ITL
ise bir gnlk enerji maliyetini hesaplaynz
ise,
I
hesaplaynz. Transformatr kullanlmadL D
durum
Y
iin ayn hesab tekrar yapnz.
L A
P 20 10
6

E Y
P I V I
V 230 10 3
87 A
. L
letim hattnda harcanan (sya dnen) g: P R
D I R 87 2 15 kW
2 2

e 360 kW-saat
s

Bir gnlk toplam kayp 15 kW 24vsaat

360 kW-saat 0 2 TL A
0. T
M li
Maliyet kW
O L 72 TL
stasyon knda transformatr
P kullanlmasayd:
P A
F 20 10
6
P I V I
T A
V 22 10 3
910 A

letim hattndaU Sharcanan (sya dnen) g: P I R 910 2 1656 kW
2 2

Mtoplam kayp 1656 kW 24 saat =39744 kW-saat

s

R .
Bir gnlk
D 39744 kW-saat 0.2 TL 7950 TL
Maliyet
(31-31)
 Transformatr :
I M
IR
AC gerilimlerin genliklerini deitirmeye yarayan
D
L
YI
cihaz ya da aletlere "transformatr" ad verilir.
verilir

A
ekildeki gibi, ayn demir ekirdek zerinde farkl
L
sarm saylarna sahip ikiY
halkadan oluur.
oluur
L E
bal sarm says N olan R
.
Deitirilecek gerilime bal, P

Transformatr knn bal olduu, sarmvsays

D halkaya "primer" ad verilir
verilir.
e N olan halkaya ise "sekonder"
T
S

ad verilir.
verilir
L A
P O
bi A
D i ekirdein
Demir ki d i rol,
A F
l bir halkann
h lk manyetik
tik alan
l izgilerinin
i il i i dier
di hhalkadan
lk d dda

S T
gemesini salamaktr. Primer halkann giriine V gerilimi uyguladmz, sekonder
P

U
halkann kndan V gerilimi aldmz varsayalm. Halkalarn kesit alan A ve
M manyetik alan da B olsun. Primer ve sekonder halkalardan geen
S

R .
her iki halkadaki
D aklar ile bunlarn ular arasndaki gerilimler:
manyetik
(31-32)
 d P dB
P N P BA VP NP A (E-1)
(E 1)
I M
IR
dt dt
d S
S NS BA VS NS A
dB
(E-2)
L D
YI
dt dt
bulunur. Bu iki eitlii taraf tarafa oranlarsak:
L A
N A
dB
N E
Y
V dt N V V
L
S
V V
.
S S S P S

R
S P
V dB N N N N
N A
D
P P S P P
P

e saylarna bal olarak transformatrler

dt
sonucuna ulalr. Halkalarn birbirlerine grev sarm
A T
f kl ekilde
farkl kild iisimlendirilirler:
i l di ili l
L
1 VPO
N
N N S
V , bu "ykseltici transformatr" adn alr.
A
S P S P

N AF
NP

N N
S P
S
S
T 1 V V , bu "drc transformatr" adn alr.
S P

U
NP

. M
Uzak noktalara enerji iletiminde her iki transformatr tr de kullanlmaktadr.

D R
(31-33)
 VS VP
VP N S =VS N P ((E-1)
)
NS NP
I M
I R
L D
Yandaki devrede S anahtar kapatldnda, primer
k d Ihhalkada
h lk d ki I akm
halkadaki k yanndaki
Y
d ki sekonder
P

I akm oluur. TransformatrnA

lk d dda bi
bir
S

Y L "ideal" olduunu

L E
yani snma nedeniyle enerjinin kaybolmadn varsayarsak:
V I V I (E. 2) R .
D
P P S S

e
yazlabilir. E-2 ve E-1' i taraf tarafa blersek,
v
V I

V I
I N IA T
N I
N
L
P P S S P
P P S S I S P

O
V N V N N
P
P S S P S

bulunur.
F A
A
Ykseltici transformatrlerde
Tkktr
(N N ), sekonder halkada oluan akm primer
S P

halkadaki akmdan
U S (I I )).
S P

DrcM transformatrlerde (N N ), sekonder halkada oluan akm primer

R .
halkadaki akm dan byktr (I I ).
akmdan
S

)
P

D S P

(31-34)
rnek : Bir transformatrn primer ve sekonder halkalarndaki sarm saylar N P 350 ve
N S 2000 ' di
dir. P
Primer
i hhalkann
lk giriine 175cos t ifadesi
i i i VP = 175 if d i il
ile ddeien
i bi
I
bir gerilim
ili M
uygulanrsa, sekonder halkann kndaki gerilimin kok deeri ne olur?
D IR
L
YI
VS V N 2000
P VS S V P 175 cos t
NS NP NP 350
L A
1000
Y
LE
VS 1000 cos t VS kok 707.1 V
.
2

D
rnek : Bir transformatrn sekonder halkasna bal diren R R = 50 ve ular arasndaki
e kok deeri V = 80 V ve primer ile
S

v
'
gerilimin kok deeri V = 25 V' tur. rete geriliminin
saylar oran da NT/ N = 2.5
S p

sekonder halkalarn sarm saylar

L A 2 5 ise,
P ise primer halkadaki diren (R ) nedir?
S P

VS

V P
V
N
P
V 2.5 O (25) 62.5 V
P

A
P S

F
N S N P N S

A
80 VTolduuna
rete gerilimi
g
U S gre,
g , ppotansiyel
y dmesi
(V ) 17.5 V olur.
D

M 25
2
V V
.
V
V I V I I I
S

S S
0.2 A
R V R 62.5 50
P P S S P S
V
D V 17.5
P P S

RP D
87.5
IP 0.2 (31-35)
 RLC devrelerinde snml titreim :
I M
ekildeki gibi, LC devresine bir diren eklenirse, diren
I R
IL D
zerinde kayp olaca iin enerji denklemini yeniden
yazmak k gerekir.
ki Diren
Di zerinde
i d birim
Y
bi i zamanda
d sya

iLRAolduunu biliyoruz.
dU 2
dnen enerji miktarnn
dt Y
L E
Herhangi bir anda kapasitrdeki yk q, devreden geen akm
R . i ise,

LiD i R
2
1q 1 dU q ddq di
dt C dt e dt
U U U Li 2
2

v
E B
2C 2
dq T1
R A q 0
2 2
dq di d q d q
i
dt
ve
dt dt
L 2
dt L
O denklemi ile ayn formdadr.
2
dt C
Bu denklem snml harmonik P hareket
2 A
F x(t ) x e cos t ; k b 2
b kx 0A
d x dx bt /2 m

T
m 2 2

S
m
dt dt m 4m

M U
Bu benzerlikten dolay, RLC devre denkleminin zm yedir:

q (t ) R . cos t ;
Rt / 2 L 1

R 2

D
Q
Qe 2
LC 4 L

(31-36)
 q (t )
Qe Rt / 2 L q(t ) Qe Rt / 2 L cos t
M
Q
q (t ) I
IR
Q
L D
YI
L A
EY
1 R2
2
Q Qe Rt / 2 L . L LC 4 L
DR
Bu eitlik, maksimum genlii Qe Rt /2 L
v e ile deien bir harmonik hareketi
ifadesi
A T
tanmlamaktadr Genlikte zamanla bir azalma meydana geldii iin "snml
tanmlamaktadr.
O L
P
harmonik hareket" isimlendirmesi yaplmtr. Snml harmonik hareketin

F A
asal frekans, snmn olmad durumdakinden daima daha kktr.
1 S RT
A
2
1

M U
LC 4L 2
<
LC
2
L . 1/ LC durumunda, bu iki frekans yaklak ayn alnabilir ( ).
R /4R 2

D
(31-37)
 DERS NOTLARININ

HAZIRLANMASINDA

YARARLANILAN KAYNAK KTAPLAR

Fiziin Temelleri (Ders Kitab)
(David HALLIDAY, Robert RESNICK, Jearl WALKER)
niversite Fizii (Yardmc Kitap)
(Hugh D. YOUNG ve Roger A. FREEDMAN)
Fen ve Mhendislik in FZK (Yardmc Kitap)
(Raymond A. SERWAY ve John W. JEWETT)