MalzemeBilimi 03 2010

MALZEME BLM VE MHENDSL
Blm 3 Atomik ve yonik Dzenler

Hazrlayanlar
Prof. Dr. Gltekin Gller
Do. Dr. zgl Kele
Ara. Gr. pek Akn
1
Blm Blm 33 Hedefler Hedefler Blm Blm 33. Hedefler . Hedefler
Atomik/iyonik dzenlemelerine bal olarak Atomik/iyonik dzenlemelerine bal olarak
malzemelerin snflandrlmas.
Latislere ve kristal yaplarna gre kristal
katlarda dzenleri tanmlamak.
2
erik erik
3 1 K d d l 3.1 Ksa dzen ve uzun dzenler
3.2 Amorf Malzemeler: Prensipleri ve Teknolojik
Uygulamalar Uygulamalar
3.3 Latis, birim hcreler ve Kristal Yaplar.
3 4 All t ik P li fik D l 3.4 Allotropik ve Polimorfik Dnmler
3.5 Birim hcrede noktalar, ynler, dzlemler
3 6 A l 3.6 Arayerler
3.7 yonik Malzemelerin Kristal Yaplar
3 8 K l t Y l 3.8 Kovalent Yaplar
3
Blm 3.1. Ksa Mesafeli Dzenler-Uzun Mesafeli Blm 3.1. Ksa Mesafeli Dzenler Uzun Mesafeli
Dzenler
Ksa Mesafeli Dzenler (SRO) Ksa mesafede
t l t h i dil bili d lilikl idi Bi atomlarn tahmin edilebilir dzenlilikleridir. Bir veya
iki atom aralkl.
Uzun Mesafeli Dzenler (LRO) Bir katda byk bir Uzun Mesafeli Dzenler (LRO) Bir katda byk bir
mesafeyi igal eden atomlarn tekrar edilebilen
dzenleridir.
Bose-Einstein younluu condensate (BEC) Bir
grup atomun ayn kuantum haline sahip atom
gruplardr Deneysel olarak yeni dorulanmtr gruplardr. Deneysel olarak yeni dorulanmtr.
4
Blm 3.1. Ksa Mesafeli Dzenler-Uzun Mesafeli
Dzenler
Atomik dizilme kat bir maddenin mikroyap ve y p
davranlarn belirlemede nemli rol oynamaktadr.
Atomlar
Dzensiz (asal gazlar)
Ksa mesafeli istif dzeni (Cam)
Uzun mesafeli istif dzeni (Metaller ve pek
ok kat) ok kat)
5
Blm 3.1. Ksa Mesafeli Dzenler-Uzun Mesafeli
Dzenler
Metaller, seramikler ve dier pekok kat , p
malzemede atomlar tamamen dzenli ekilde
dizilirler.
Her kafes noktas bir veya daha atom ile temas
halindedir
6
Malzemelerdeki atomik
dzenlerin seviyeleri
(a) dzensiz inert
monoatomik gazlar
(b,c) Ksa mesafeli
d l ( b h dzenler (su buhar,
azot gaz, amorf
silisyum, ve cam silikat)
(d) Metaller, alamlar, ( )
ou seramikler ve
polimerler
atomlarn/iyonlarn
malzemede dzenli malzemede dzenli
olduu uzun mesafeli
dzenlere sahiptirler.
7
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson Learning
Cam silika Si-0 tetrahedronu.
8
Polietilende C-H balarnn tetrahedral
dzeni.
9
Silisyum tek kristallinin fotoraf. S syu te sta oto a
(b) Polikristal paslanmaz eliin
mikroyaps. Taneler ve tane
snrlar. (Courtesy Dr. M. Hua, ( y ,
Dr. I. Garcia, and Dr. A.J.
Deardo.)
10
Sv kristal ekran.
Bu malzemeler genelde amorf olup dtan uygulanan Bu malzemeler genelde amorf olup dtan uygulanan
elektrik alana bal olarak ksmi olarak kristalize
olurlar. (Courtesy of Nick Koudis/PhotoDisc/Getty
Images )
11
Images.)
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing / Thomson
Learning ea g
Atomik dzenlerin tipine bal olarak malzemelerin
snflandrlmas.
12
Blm 3.2. Amorf Malzemeler: Prensipleri ve
Teknolojik Uygulamalar
Amorf Malzemeler Malzemeler rnein
Teknolojik Uygulamalar
Amorf Malzemeler Malzemeler rnein
camlar, ne uzun mesafeli dzenlere ne de
kristal yapya sahiptirler.
Camlar Kat ve kristal olmayan malzemelerdir
sadece ksa mesafeli atomik dzenlere
hi ti l sahiptirler.
Cam-seramikler Ergimi inorganik camlardan
tretilmi malzeme grubu olup kk tane tretilmi malzeme grubu olup kk tane
yapl ve gelimi mekanik zelliklere sahip
kristal malzemeye proses edilirler.
13
kristal malzemeye proses edilirler.
Bu ekil frme-germe (blow-stretch) prosesini gsterir. ki
litrelik PET (polyethylene terephthalate) ienin retim
aamalarn ierir. frme ve zelikle germe ile oluan gerilim
sayesinde amorf matris iinde kk kristaller oluur ve PET
ienin glenmesi salanr.
14
Learning
Kristalize olmu silisyum ile amorf silisyumdaki atomik
dzenler. (a) Amorf silisyum (b) Kristalin silisyum. Amorf
silisyumdaki atomlar aras mesafeye dikkat et!
15
y y
Blm 3.3.Latis, Birim Hcre, Basis ve Kristal Yaplar
Latis Uzay eit aralkl segmentlere blen noktalardr.
Basis Latis noktalar ile ilikili atom grubu Basis Latis noktalar ile ilikili atom grubu.
Birim Hcreler Tm latisin karakteristiklerini gsteren
latisin en kk birimi.
Atomik Yarap Atomun yarapdr. Birim hcrenin
boyutlarndan en sk paketlenmi yn (koordinasyon
says hesaplanarak) dikkate alnarak hesaplanr says hesaplanarak) dikkate alnarak hesaplanr.
Paketleme Faktr Birim hcrede atomlarn igal
ettikleri alandr.
16
Blm 3.3.Latis, Birim Hcre, Basis ve Kristal Yaplar
Birim Hcreler Tm latisin karakteristiklerini gsteren
latisin en kk birimi.
Kafes Kafes
Noktalar Noktalar
Birim Hcre Birim Hcre
17
Birim Hcre Birim Hcre
Blm 3.3. Latis, Birim Hcre, Basis ve Kristal Yaplar
zde hcreler
istiflenerek kafesin
tamamn olutururlar.
Kafes parametreleri birim hcrenin boyutunu ve Kafes parametreleri birim hcrenin boyutunu ve
eklini tarif eder.
18
Blm 3.3. Latis, Birim Hcre, Basis ve Kristal Yaplar
Kafes parametreleri birim hcrenin boyutunu ve eklini tarif
eder. Birim hcrenin boyutlar ve kenarlar arasndaki alar
bu kapsam iindedirler.
Oda scaklnda llen uzunluk kafes kafes parametresi parametresi (a (a )) Oda scaklnda llen uzunluk kafes kafes parametresi parametresi (a (a
00
))
olarak belirlenmitir.
Uzunluk genellikle Angstrom Angstrom birimi ile ifade edilir. Uzunluk genellikle Angstrom Angstrom birimi ile ifade edilir.
1 Angstrom (A
) = 10
-1
nm = 10
-10
m
19
Yedi adet kristal
sisteminde 14 adet
Bravais latis grubu Bravais latis grubu
vardr.
20
Yedi adet kristal
sisteminde 14
d t B i l ti adet Bravais latis
grubu vardr.
21
22
Latis
parametrelerinin
tanm ve kbik, ,
ortorombik ve
hekzagonal
kristal
sistemlerinde
kullanm.
23
ekil (a) Yzeyler
ve kelerdeki e e e de
atomlarn
gsterimi. (b) Basit
Kbik (BK), Hacim ( ),
Merkezli Kbik
(HMK), and Yzey
Merkezli Kbik
(YMK) birim
hcreler, her latis
noktasnda sadece
bi ld bir atomun olduu
ngrlmtr.
24
YMK YMK HMK HMK BK BK
25
rnek 3.1. Kbik Kristal Sistemlerde Latis
Noktala n n Sa s n n Beli lenmesi
b k k l l d l k l b l l
Noktalarnn Saysnn Belirlenmesi
Kbik kristal sistemlerde latis noktalarnn saysn belirleyiniz.
Her bir latis noktasnda sadece bir atomun bulunduu
dnerek, birim hcredeki atomlarn saysn hesaplaynz.
ZM
Basit Kbik Birim Hcresinde: latis noktalar / Birim hcre = (8 as t b c es de at s o ta a / c e (8
ke)1/8 = 1
Hacim Merkezli Kbik Birim Hcre: latis noktalar/birim hcre
= (8 ke)1/8 + (1 merkez)(1) = 2
Yzey Merkezli Kbik Birim Hcre: latis noktalar / birim hcre
= (8 ke)1/8 + (6 yzey)(1/2) = 4 = (8 ke)1/8 + (6 yzey)(1/2) = 4
26
rnek 3 2 Atomik yarap ve Latis Parametreleri rnek 3.2. Atomik yarap ve Latis Parametreleri
Arasndaki liki
Her bir latis noktasnda bir atomun olduunu varsayarak atomik
yarap ve latis parametreleri arasndaki ilikiyi basit kbik, yzey
merkezli kbik ve hacim merkezli kbik kristal yaplar iin merkezli kbik ve hacim merkezli kbik kristal yaplar iin
hesaplaynz?
Learning
Kbik sistemlerde atomik yarap ve latis parametreleri
arasndaki iliki
27
arasndaki iliki.
ZM
ekil de grld gibi basit kbik yapda kp
kenarlarna deen atomlar:
a 2r a 2 0 =
Hacim kegeninde hacim merkezli kbik yapda, kegen
ile temasta olan atomlarn toplam yarap:
4r
ile temasta olan atomlarn toplam yarap:
3
4
0
r
a =
Y k li kbik d k i d Yzey merkezli kbik yapda, yzey kegenine deen
atomlarn yaraplar:
4
2
4
0
r
a =
28
Koordinasyon Says
Belirli bir atoma temas eden atomlarn says veya en yakn
komularn says koordinasyon saysdr ve atomlarn nasl sk ve
youn bir ekilde paketlendiini gsterir.
Koordinasyonlarn basit ve hacim merkezli kbik yapda Koordinasyonlarn basit ve hacim merkezli kbik yapda
gsterimi. Basit kpteki her bir atomla 6 atom temas halinde,
hacim merkezli kbik yapda ise 8 atom temas halindedir.
29
Koordinasyon Says
Koordinasyon Says (CN) = 4 Koordinasyon Says (CN) = 4
Koordinasyon Says (CN) = 6 Koordinasyon Says (CN) = 6 Koordinasyon Says (CN) = 6 Koordinasyon Says (CN) = 6
Koordinasyon Says (CN) = 12 Koordinasyon Says (CN) = 12
30
Atomik Dolgu Faktr
Atomlar kre olarak kabullenildiinde birim hcrede
igal ettikleri hacim orandr. g
(Atom says / Hcre).(Her atomun hacmi)
Birim Hcrenin Hacmi
ADF =
Metallerde ADF deerleri: Metallerde ADF deerleri:
YMK iin 0.74
HMK iin 0.68
BK iin 0.52
31
rnek 3.3. Atomik Dolgu Faktr Hesaplanmas
Yzey merkezli kbik yapda atomik dolgu/paketleme faktrn
hesaplaynz? p y
ZM
Yzey Merkezli Kbik Hcrede, her hcrede 4 latis noktas Yzey Merkezli Kbik Hcrede, her hcrede 4 latis noktas
vardr. Her latis noktasnda bir atom olduu dnlrse hcre
bana drt adet atom vardr. Bir atomun hacmi 4r
3
/3 dr. Ve
birim hcrenin hacmi:
3
0
a
)
3
4
)( atoms/cell (4
Factor Packing
3
3
=
tr
a
birim hcrenin hacmi:
2 4r/ cells, unit FCC for Since, 0
3
0
= a
a
74 . 0
18 ) 2 / 4 (
)
3
4
(4)(
Factor Packing
3
3
~ = =
t
tr
32
18 ) 2 / 4 ( r
rnek 3.4. Hacim Merkezli Kbik Demirin
Younluunun Hesaplanmas
Latis parametresi 0.2866 nm olan hacim merkezli kbik demirin
younluunu hesaplaynz?
ZM ZM
Atom/hcre = 2, a
0
= 0.2866 nm = 2.866 10
-8
cm
Atomik arlk = 55.847 g/mol g/
Birim hcrenin hacmi= a
3
= (2.866 10
-8
cm)
3
= 23.54 10
-24
cm
3
/cell
Avagadro says N
A
= 6.02 10
23
atom/mol g
A
number) s adro' cell)(Avog unit of (volume
iron) of mass )(atomic atoms/cell of (number
Density =
3
23 24
/ 882 . 7
) 10 02 . 6 )( 10 54 . 23 (
) 847 . 55 )( 2 (
number) s adro cell)(Avog unit of (volume
cm g =

=

33
Learning
Hekzagonal sk paket (HCP) ve birim hcre
34
a
1
= a
2
Hacim = a
0
2
.c
0
.Cos30
Her hcre sekiz keden bir ve birim hcre iinden bir olmak
zere 2 kafes noktasna sahiptir.
deal HSP metallerde; c/a = 1,633
35
36
Blm 3.4. Allotropik ve Poliformik Dnmler
Allotropi Scaklk ve basnca bal olarak, birden fazla
kristal yapda var olan elemann karakteristiidir.
Polimorfizim Birden fazla kristal tr sergileyen kristal Polimorfizim Birden fazla kristal tr sergileyen kristal
yaplardr.
Birden fazla kristal yapya sahip olabilen malzemeler
allotropik veya polimorfik olarak adlandrlr.
k l k l b l Demir, titanyum rnek olarak verilebilir.
Dk scaklkta demir HMK yapdadr. Yksek scaklkta
YMK yapya dnr YMK yapya dnr.
37
St bili i k bil ikl d l Stabilize zirkonya bileiklerden oluan
okisjen gaz sensrleridir. (Image courtesy
of Bosch Robert Bosch GmbH.)
38
k 3 5 P li f Zi k d H i D i i l i rnek 3.5. Polimorf Zirkonyada Hacim Deiimleri
Zirkonya tetragonalden monoklinik yapya dntnde
oluacak hacim deiimini hesaplaynz?
Monolkinik birim hcrenin latis sabitleri
a = 5.156, b = 5.191, c = 5.304 ,
as : 98.9.
Tetragonal birim hcrenin a = 5.094 and c = 5.304 .
Bu dnm esnasnda zirkonya bzr m genleir mi?
Bu dnmn zirkonyann mekanik zelliklerindeki etkisi
nasl olacaktr?
39
ZM
Tetragonal birim hcrenin hacmi: Tetragonal birim hcrenin hacmi:
V = a
2
c = (5.094)
2
(5.304) = 134.33
3
.
Monoklink hcrenin hacmi Monoklink hcrenin hacmi
V = abc sin = (5.156) (5.191) (5.304) sin(98.9) = 140.25
3
.
Tetragonalden monoklinik e dnm sonucu genleme olmutur. Tetragonalden monoklinik e dnm sonucu genleme olmutur.
Hacimdeki yzde deiim:
= (son hacim balang hacim)/(balang hacim)* 100 ( g )/( g )
= (140.25 - 134.33
3
)/140.25
3
* 100 = 4.21%.
ou seramikler olduka krlgan olup %0.1 den fazla ou seramikler olduka krlgan olup %0.1 den fazla
hacim deiimine dayanamazlar. ZrO
2
seramikler monoklinik
yaplarnda kullanlamazlar nk bu dnm gerekletiinde
krlma olaslklar yksektir. Bu yzden, ZrO
2
baz ilavelerle CaO, y y ,
2
,
MgO, ve Y
2
O
3
kbik formlarnda tutulmaya allrlar.
40
rnek 3.6. Hacim Deiimini lmek in Sensr
TTasarm
Demirin yksek scaklklarda nasl bir davran sergilediini anlamak
iin bir cihaz tasarlamak istiyoruz. Bu cihaz (%1 dorulukla 1-cm
3
demir kpndeki deiimi stldnda oluan poliformik dnm p p
sonrasnda hissedebilmelidir.
Demir 911
o
C, HMK latis parametresi 0.2863 nm.
913
o
C, ise YMK latis parametresi 0.3591 nm.
lm aletinin ihtiya duyduu doruluk tolerasn belirleyiniz?
ZM
HMK nn hacmi
V
BCC
= = (0.2863 nm)
3
= 0.023467 nm
3
3
0
a
41
ZM (devam)
YMK nn hacmi:
V
FCC
= = (0.3591 nm)
3
= 0.046307 nm
3 3
0
a
Fakat bu dnmde YMK da 4 demir atomu, HMK
da ise 2 demir atomu bu hacmi igal etmektedir.
B d l HMK 2*(0 023467) 0 046934
3
Bu nedenle;HMK 2*(0.023467) = 0.046934 nm
3
% 34 . 1 100
0.046934) - (0.046307
change Volume = = % 34 . 1 100
0.046934
change Volume
1-cm
3
demir kp dnm sonras 1 - 0.0134 = p
0.9866 cm
3
bzl; bu yzden, % 1 lik doruluu
salamak iin cihazn:
V (0 01)(0 0134) 0 000134
3
l k d i i i V = (0.01)(0.0134) = 0.000134 cm
3
lk deiimi
dedekte etmesi gerekmektedir.
42
Blm 3.5. Birim Hcrede Noktalar, Ynler ve
Birim hcredeki atomlarn pozisyonlar koordinat sistemi (x y z)
Dzlemler
Birim hcredeki atomlarn pozisyonlar koordinat sistemi (x,y,z)
kullanlarak gsterilir.
Miller indisleri ngiliz mineralci William Hallowes Miller in gelitirdii
Millerian sistemi malzemede belirli kristallografik dorultu ve dzlemleri
gstermek iin kullanlan iaretlerdir.
Tekrar edilen uzaklk- Latis noktalar arasndaki uzaklk.
D lt l k li t il t ili [hkl ] Dorultular keli parantez ile gsterilir [hkl ].
Dzlemler parantez (hkl) ile gsterilir.
Dorultu aileleri <hkl> ile
l l l {hkl} l l Dzlem aileleri {hkl} ile gsterilir.
Negatif ynler saylarn zerine yerletirilen izgiler ile gsterilir.
Lineer younluk Birim dorultu boyunca grlen latis noktalardr.
Paketleme Faktr/Atomik Dolgu Faktr Bir dorultu veya dzlemde
atom veya iyonlar tarafndan igal edilmi alanlarn miktardr.
43
Birim hcrede seilmi noktalarn
koordinatlar. Saylar latis
parametreleri cinsinden orijin
noktalarndan uzaklklar temsil eder.
44
Blm 3.5. Dorultular Bulmak in Uygulanacak
Prosedr:
Koordinat sistemini kullanarak dorunun balang ve
biti k di tl b li l
Prosedr:
biti koordinatlarn belirle
Biti nokta koordinatlarndan balang nokta
koordinatlarn kar.
Kesirli deerleri tm koordinat deerlerini tam say haline
getirecek ekilde dzenle
Keli parantezleri kullanarak dorultuyu dzgn ekilde p y g
gster
Negatif iaretler varsa saylarn stne yerletir
45
rnek 3.7. Dorultularn Miller ndislerinin
Belirlenmesi
ekilde verilmi A B ve C dorultularnn miller indislerini
Belirlenmesi
ekilde verilmi A, B ve C dorultularnn miller indislerini
belirleyiniz?
(c) 2003 Brooks/Cole Publishing /
46
Thomson Learning
ZM
A dorultusu
1. Biti 1, 0, 0, ve balang 0, 0, 0
2. Biti noktalar Balang noklar
1, 0, 0, -0, 0, 0 = 1, 0, 0
3. Herhangi bir kesir yok
4. Gsterim [100]
B dorultusu
1. Biti 1, 1, 1 ve balang 0, 0, 0
1, 1, 1, -0, 0, 0 = 1, 1, 1
3. Kesir yok
4. [111]
C dorultusu
1. Biti 0, 0, 1 ve balang 1/2, 1, 0
0, 0, 1 - -1/2, 1, 0 = -1/2, -1, 1
3. 2*(-1/2, -1, 1) = -1, -2, 2
2] 2 1 [ . 4
47
] [
Dorultular gsteren Miller indislerinin <hkl>
kullanmnda dikkat edilecek notlar:
1. Bir dorultunun negatifi ile pozitifi birbirine eit
deildir deildir.
[100] =[100]
A l i i l Ayr ynleri gsterirler.
2. Bir dorultu ve onun katlar ayn yn gsteriler.
[100] ile [200] ayn yn gsterir.
3. Baz dorultular edeerdir.
[100] ile [010] sadece koordinat ekseni tekar
tanmlanmtr.
E dorultular <110> olup ierisindeki dorultular
birbirine etir.
48
ekil. Kbik sistemde kristallografik dorultularn
edeerleri
49
edeerleri.
50
Tekrar edilen
kl k li uzaklk, lineer
younluk ve atomik
dolgu faktrnn
tanmlanmas YMK tanmlanmas. YMK
bakr n [110]
dorultusu.
Cu a =3 6151 10
-8
cm Cu a
0
=3.6151 10
8
cm
Tekrar edilen
uzaklk=2.556 10
-8
cm
51
(c) 2003 Brooks/Cole
Publishing / Thomson
Learning
Li l k 2*(t k dil kl k)/d lt l Lineer younluk=2*(tekrar edilen uzaklk)/dorultunun uzunluu
Lineer younluk=2*(2.556 10
-8
)/5.1125 10
-8
Lineer younluk=3.9 10
7
latis noktas/cm
ADF=(linner younluk)*2r
ADF= 1
52
rnek 3.8. Dzlemlerin Miller ndislerinin (hkl)
Tanmlanmas Tanmlanmas
ekilde verilen A, B ve C dzlemlerinin indislerini belirleyiniz.
K i t ll fik Kristallografik
dzlemler
53
Thomson Learning
ZM
A dzlemi A dzlemi
1. Dzlemlerin koordinat sistemlerini kesen noktalarn belirle
x = 1, y = 1, z = 1
2. Terslerini al
1/x = 1, 1/y = 1,1 /z = 1
3. Kesirli ise tamamla
4. Uygun gsterimde yaz
(111)
B dzlemi
1. z eksenini yi kesmez x = 1, y = 2, and z =
2.1/x = 1, 1/y =1/2, 1/z = 0
3. Kesiri dzenle
1/x = 2, 1/y = 1, 1/z = 0
4. (210)
C dzlemi
1. Orijin noktasnn yerini deitirmeliyiz. nk dzlem 0,0,0 kesmekte. Y
d iji i bi bi i d i ti li B l 1 d ynnde orijini bir birim deitirelim. Bylece x = , y = -1, and z =
2.1/x = 0, 1/y = -1, 1/z = 0
3. Kesir yok
4 (010)
54
4. (010)
55
Dzlemlerin ve dzlemleri gsteren Miller indislerinin
kullanmnda dikkat edilecek notlar:
Dzlemler ve negatifleri ayndr.Bu zellik
dorultularda bu ekilde deildir dorultularda bu ekilde deildir.
(020)=(020)
2 D l l d l l i l k l 2. Dzlemler ve dzlemlerin onlarn katlar ayn
dzlemi gstermezler.
(100) (200) (100) (200)
3. Dzlem ailesi e dzlemleri ierir. {} ile gsterilir.
{110} (110) (011) (101) (110) (101) (011) {110} =(110), (011), (101), (110), (101), (011)
4. Kbik sistemlerde birbirine dik olan dzlem ve
dorultular ayn indislere sahiptirler dorultular ayn indislere sahiptirler.
[100] ve (100)
56
rnek 3.9. Dzlem Younluunun ve Dolgu
Faktrnn Hesaplanmas
Basit kpte (010) Ve (020) dzlemleri iin dzlem younluunu
ve dzlem dolgu faktrn hesaplaynz. Polonyumun latis
p
parametresi 0.334 nm.
Basit kpte (010)
ve (020)n dzlem
younluklar ayn
d ildi deildir.
Thomson Learning
57
ZM
Her bir yzeydeki toplam atom says 1dir. Yzey
younluu:
face per atom 1 face per atom
2 14 2
2
atoms/cm 10 96 8 atoms/nm 96 8
) 334 . 0 (
face per atom 1
face of area
face per atom
(010) density Planar
= =
= =
atoms/cm 10 96 . 8 atoms/nm 96 . 8 = =
Atomik dolgu faktr
) ( atom) 1 ( face per atoms of area
2
r t
) (
) ( atom) 1 (
face of area
face per atoms of area
(010) fraction Packing
2
2
0
= =
r
r
a
t
t
79 . 0
) 2 (
2
= =
r
r t
(020) Dzleminde hi atom yoktur. Dolasysla hem ( ) y y
dzlem younluu hem de atomik dolgu faktr sfrdr.
Bu dzlemler edeer deildir.
58
rnek 3.10. Dorultu ve Dzlem izimi
[121] dorultusu ve (210) dzlemini gsteriniz? [121] dorultusu ve (210) dzlemini gsteriniz?
59
Learning
ZM
a. X ynnde 1 adm y ynnde 2 adm ve z ynnde bir
adm gidip balam olduumuz nokta ile ulalan nokta
arasnda ok yn ulalm noktay iaret edecek ekilde bir arasnda ok yn ulalm noktay iaret edecek ekilde bir
doru iziniz.
b. Dzlemi izmek iin nce verilen dzlem noktalarnn b. Dzlemi izmek iin nce verilen dzlem noktalarnn
tersleri alnr
x = 1/-2 = -1/2 y = 1/1 = 1 z = 1/0 =
Bulunan deerler koordinat sisteminde iaretlenir ve verilen
noktalardan geen dzlem izilir.
60
Hegzagonal Birim Hcrede Miller ndisleri (hkil)
H l i l d Mill di l i 4 k li Hegzagonal sistemlerde Miller ndisleri 4 eksenli
koordinat sistemi kullanr (hkil).
Heg agonal sistemde do lt la kbik sistemde old Hegzagonal sistemde dorultular kbik sistemde olduu
gibi gsterilir. Ancak 4 indislii hale geldiinde (h+k=-i)
kural geerlidir.
(c) 2003
B k /C l Brooks/Cole
Publishing /
Thomson
Learning
61
rnek 3.11. Gsterilen dzlem ve dorultular iin
Miller Bravais ndisleri
A B C D i i Mill B i i di l i i b li l i i ?
Miller Bravais ndisleri
A, B ve C ve D iin Miller-Bravais indislerini belirleyiniz?
62
( ) g
Thomson Learning
ZM
A dzlemi A dzlemi
1. a
1
= a
2
= a
3
= , da c = 1 de koordinatlar kesmitir.
2. Tersleri alnr 1/a
1
= 1/a
2
= 1/a
3
= 0, 1/c = 1
3. Kesir tamamlamaya gerek yoktur.
4. (0001)
B dzlemi
1. a
1
= 1, a
2
= 1, a
3
= -1/2, c = 1
2 1/a
1
= 1 1/a
2
= 1 1/a
3
= -2 1/c = 1 2. 1/a
1
= 1, 1/a
2
= 1, 1/a
3
= 2, 1/c = 1
3. Kesir tamamlamaya gerek yoktur.
4. (1121)
C dorultusu
1. C iin biti 0, 0, 1 ve balang 1, 0, 0.
2. 0, 0, 1, - 1, 0, 0 = -1, 0, 1
3. No fractions to clear or integers to reduce.
4. [101]
63
4. [101]
ZM
D dorultusu
1 Biti 0 1 0 Balang: 1 0 0 1. Biti 0,1,0 Balang: 1,0,0
2. 0,1,0 1,0,0 = -1,1,0
3. Kesir tamamlamaya gerek yoktur. y g y
4. [110]
64
HSP birim hcrelerde ve drt eksenli sistemlerin edeerlii.
izgili gsterilmi [1210] dorultusu [010] dorultusu ile edeerdir.
65
Sk paketlenmi dzlem ve dorultular
Yap Yap Dorultu Dorultu Dzlem Dzlem Yap Yap Dorultu Dorultu Dzlem Dzlem
BK, Basit Kbik <100> yok
Hacim Merkezli <111> yok
Kbik, HMK
Yzey Merkezli
Kbik YMK
<110> {111}
Kbik, YMK
Sk Paket
Hegzagonal SPH
<110>, <100> (0001)
Hegzagonal, SPH
66
SPH d ABABAB i tifi SPH yapda ABABAB istifi.
67
Learning
SPH sistemlerdeki ABCABCABC istiflemesi YMK yapy ortaya
karr.
68
karr.
Blm 3.6. Arayerler
Arayerler Atomlar veya iyonlar arasndaki yerlere denir.
Bu aralklar ok kk olduklarndan deiik atom veya
iyonlar yerleirler.
Kbik blge Koordinasyon says 8 olan yerleimler
olup bir atom veya iyon 8 adet atom veya iyon ile olup bir atom veya iyon 8 adet atom veya iyon ile
yanyanadr.
Oktahedral blge- Koordinasyon says 6 olan arayerdir.
Tetrahedral blge Koordinasyon says 4 olan arayer
blgesidir.
69
Kbik birim hcrelerde arayerler.
70
rnek 3.12. Oktahedral blgelerin Hesaplanmas
YMK birim hcresindeki oktahedral blgeleri belirleyiniz?
ZM ZM
Oktahedral blgeler birim hcrenin 12 kenarn ierir.
1 1
1
0 1
1
1 0
1
0 0
1
,1
2
1
, 0 ,1
2
1
, 1 ,0
2
1
, 1 ,0
2
1
, 0
1,1 ,
2
0,1 ,
2
1,0 ,
2
0,0 ,
2
2
1
1, , 0
2
1
1, , 1
2
1
0, , 1
2
1
, 0 , 0
,
2
, ,
2
, ,
2
, ,
2
,
2 2 2 2
merkez, 1/2, 1/2, 1/2.
71
ZM (devam)
Birim hcrenin kenarndaki her bir blge 4 birim hcre ile
paylalr. Bu yzden,
Sadece bir hcreye ait blge says:
(12 kenar) (1/4 hcre banal) + 1 merkez blge= 4
oktahedral blge
72
73
rnek 3.13. Radyasyon Absorbe Eden Duvar
Tasarm
Her biri 3 cmlik 10.000 adet kurun bilyadan oluan ve
radyasyon absorbe eden bir duvar yapmak istenmektedir.
Tasarm
Dzenlerinin YMK yapya benzemesi salanacaktr. Eer
arayerler doldurulursa daha gelimi bir duvar yaplaca
bilindiinden kk bilyalar tasarlanacaktr. Bu bilyalarn
ka adet olmas gerektii ve boyutlarn tahmin ediniz?
Oktahedral blgelerinin
hesaplanmas hesaplanmas.
74
Thomson Learning
ZM
Okth d l bl l i l h l Okthedral blgelerin aplarnn hesaplanmas
U l k AB 2R 2 2R*2
1/2
Uzunluk AB = 2R + 2r = 2R*2
1/2
r/R = 0.414
r = 0.414 * R = (0.414)(3 cm/2) = 0.621 cm.
YMK da her hcre iin 4 oktahedral blge bulunduu bilinmektedir
bu 4 latis noktas demektir.
Dolaysyla ayn sayda kk bilyalara ihtiya vardr.
75
Blm 3.7. yonik Malzemelerin Kristal Yaplar
yonik olarak bal katlarn kristal yaplarnn anlalmas
iin:
Iyonik yaraplar Iyonik yaraplar
yonik bal bileiklerde katyonlar genelde latis
noktalarnda anyonlarda arayerde yerleirler.
Elektriksel Ntrallikleri
Katyon ve anyonlarn ykleri ayn ise AX eklinde
bileik olutururlar. Bu durumda koordinasyon saylar bileik olutururlar. Bu durumda koordinasyon saylar
ayndr. Katyon +2, anyon 1 ykl olduu durumda
AX2 olur ve bu durumda katyon anyondan iki kat
fazla koordinasyon saysna sahip olmaldr fazla koordinasyon saysna sahip olmaldr.
76
KCl i i ) Y C Cl b dii i b) ADF i
rnek 3.14. KCl iin Yarap Oran
KCl iin a) Yapsnn CsCl yapsna benzediini, b) ADFyi
hesaplaynz?
ZM
a. r
K
+ = 0.133 nm and r
Cl
- = 0.181 nm, so:
r
K
+/ r
Cl
- = 0.133/0.181 = 0.735
Tablo 3.6dan bakldnda 0.732 < 0.735 < 1.000,
old ndan koo dinas on n ma as 8 di olduundan koordinasyon numaras 8 dir.
Bu da CsCl yapsnn olmas gerektiini gsterir.
77
ZM
b. Birim hcrenin hacim diyagonalindeki iyonlar:
a
0
= 2r
K
+ + 2r
Cl
- = 2(0.133) + 2(0.181) = 0628 nm
a
0
= 0.363 nm
ion) Cl 1 (
3
4
ion) K 1 (
3
4
f t P ki
3 3
+
+
t t r r
Cl K
4 4
3 3
factor Packing
3 3
3
0
=
a
725 . 0
) 363 0 (
) 181 . 0 (
3
4
) 133 . 0 (
3
4
3
3 3
=
+
=
t t
) 363 . 0 (
78
rnek 3.15. Kristal Yapnn Gsterimi ve Younluk
Hesab
M O N Cl d l l d t i
Hesab
MgOnun NaCl yapsnda olup olmadn gsterin ve
younluu hesaplayn?
ZM ZM
r
Mg
+2 = 0.066 nm ve r
O
-2 = 0.132 nm,
r 2 /r 2 = 0 066/0 132 = 0 50 r
Mg
+2 /r
O
-2 = 0.066/0.132 = 0.50
T bl 3 6d 0 414 0 50 0 732 k di Tablo 3.6dan 0.414 < 0.50 < 0.732, koordinasyon says
6dr. Yap NaCl yapsdr.
79
ZM
Mgnin Atom arl: 24.312
Oksijenin atom arl: 16 g/mol j g
Kp kenarlar boyunca yerlemi iyonlar:
a
0
= 2 r
M
+2 + 2r
O
-2 = 2(0 066) + 2(0 132) a
0
= 2 r
Mg
+2 + 2r
O
2 = 2(0.066) + 2(0.132)
= 0.396 nm = 3.96 10
-8
cm
3
-2 2
/ 31 4
) 16 )( O 4 ( ) 312 . 24 )( Mg 4 ( +
+
23 3 8
/ 31 . 4
) 10 02 . 6 ( cm) 10 96 . 3 (
) )( ( ) )( g (
cm g =

=

80
(a) ZnS birim hcresi, (b) nden grn. Koordinasyon says 4.
81
rnek: GaAs iin teorik younluk hesab
GaAs latis sabiti 5.65 . Teorik younlluu 5.33 g/cm
3
.
ZM
Koordinasyon says: 4
Her mol (6.023 10
23
atom) ierir ve atom arl Ga: 69.7 g.
4 adet koordinasyon says (4 * 69.7/6.023 10
23
) g.
82
ZM (devam)
As in bir molunde (6.023 10
23
atom) ve arl 74.9 g.
Bu yzden (4 * 74.9/6.023 10
23
) g. Bu atomlar Bu yzden (4 74.9/6.023 10 ) g. Bu atomlar
(5.65 10
-8
)
3
cm
3
lk hacime sahiptirler.
3 8
23
) 10 65 5 (
10 023 . 6 / ) 9 . 74 7 . 69 ( 4
l
mass
density
+
= =
3 8
cm) 10 65 . 5 (
volume

Bu yzden GaAs teorik younluu 5.33 g/cm
3
.
83
Learning (a) Florit birim hcresi, (b) nden grn.
CaF
2
olduundan Ca
+
iyonlar 8, F
-
iyonlar 4 koordinasyon
saysna sahiptir.
84
y p
(
c
)

2
0
0
3

B
r
o
o
k
L
e
a
r
n
i
n
g
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

/

TT
h
o
m
s
o
n

Kalsiyum titanatn yaps
85
Yksek scaklk seramik sper iletkenlerin yaps.
86
(
c
)

2
0
0
33

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
hh
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
nn
i
n
g
Korundum yaps (-AI
2
0
3
).
87
Blm 3.8. Kovalent Yaplar
K l t B l M l l l i b l Kovalent Bal Malzemeler ynlenmi ba yaplarn
yerine korumak iin/ salayabilmek iin olduka
karmak yaplara sahiptirler.
Kbik Elmas Karbon, silisyum ve dier kovalent bal
malzemelerde grlen zel bir tr yzey merkezli kbik
yapdr. yapdr.
88
(
c
)

2
00
0
3

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
bb
l
i
s
h
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
ee
a
r
n
i
n
g
(a) Tetrahedron ve (b) kbik elmas birim hcre.
89
k 3 17 El Kbik Sili ADF
El Kbik Sili t ik d l f kt
rnek 3.17. Elmas Kbik Silisyumun ADF
Elmas Kbik Silisyumun atomik dolgu faktrn
hesaplaynz?
(
c
)

2
T
h
o
m
0
0
3

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
b
l
i
s
h
i
n
g

/

Elmas Kbik Hcrede
atomik yarap ve latis
parametreleri p
arasndaki iliki.
90
ZM
Hacim kegeninde atomlar birbirine temas etmekte ancak
atom aplarnda boluklar da bulunmaktadr. Sonu olarak:
8 3 0 = r a
)
3
4
)( atoms/cell (8
factor Packing
3
=
r t
)
4
)( 8 (
factor Packing
3
3
0
=
a
) 3 / 8 (
)
3
)( 8 (
3
=
r
r t
34 . 0 =
Sk paket yaplara gre olduka ak bir yapdr.
91
Silisyumun Yarap, Younluu ve Ktlesinin
Hesab
Si latis sabiti 5.43 . Silisyum atomunun yarap
nedir? Teorik younluunu hesaplaynz? Atomik
arl 28 1 g/mol arl 28.1 g/mol.
ZM
Elmas kbik yapda Elmas kbik yapda,
Bu nedenle a = 5.43 ,
r a 8 3 0 =
Bu nedenle a 5.43 ,
Si un yarap= 1.176 .
Bir birim hcrede 8 atom var dr Bir birim hcrede 8 atom var dr..
3
3 8
23
/ 33 . 2
cm) 10 43 . 5 (
10 023 . 6 / ) 1 . 28 ( 8
volume
mass
density cm g =

= =

92
) (
(
c
)

2
0
0
3

L
e
a
r
n
i
n
g
B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
g
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

Si-O tetrahedronu ve silikann -kristobalit formu
93
(
c
)

2
0
0
3

B
r
o
o
k
s
/
C
oo
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

/

T
h
o
mm
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
Kristalin Polietilen birim hcresi.
94
rnek 3.19. Polietilendeki C ve H atomlarnn
Saysnn Belirlenmesi Saysnn Belirlenmesi
Kristalin polietilen birim hcresinde ne kadar C ve H atomu
vardr? H atomlar C2lardan iki kat daha fazladr. Polietilenin
younluu 0 9972 g/cm
3
younluu 0.9972 g/cm .
ZM
Karbon x adet ise H hidrojen 2x dir Karbon x adet ise H hidrojen 2x dir.
) 10 02 6 )( 10 55 2 )( 10 94 4 )( 10 41 7 (
) / 1 )( 2 ( ) / 12 )( (
23 8 8 8

+
=

cm cm cm
mol g x mol g x
) 10 02 . 6 )( 10 55 . 2 )( 10 94 . 4 )( 10 41 . 7 ( cm cm cm
x = 4 karbon atomu/birim hcre
2x = 8 hidrojen atomu/birim hcre
95
2x = 8 hidrojen atomu/birim hcre
Blm 3.9.Kristal Yap Analizine Ynelik
Difraksiyon Teknikleri Difraksiyon Teknikleri
Difraksiyon X nlar veya elektronlarn malzeme ile
etkileimidir. Yansyan/difraksiyona urayan n yararl
b l l bilgiler ierir.
Bragg kanunu Gnderilen X nnn dalga boyu ile belirli
bir dzlemler aras arala sahip kristallografik bir dzlemler aras arala sahip kristallografik
dzlemlerden yansyan nn as arasndaki ilikidir.
Difraktometrelerde hareketli X- n dedektr alar
kaydederek karakteristik bir difraksiyon paterni kaydederek karakteristik bir difraksiyon paterni
oluturulur.
96
(a) Bragg kanuna
(b) B uymaz (b) Bragg
kanununa uyar.
(
c
)

2
0
0
3

B
r
oo
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

//

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
97
X-In Difraktometresinin
fotoraf.
98
(a) Toz numunede
difraktometrenin gelen ve difraktometrenin gelen ve
yansyan nlar. (b) Altn
dan elde edilen difraksiyon
paterni
(
c
)

2
0
0
3

B
paterni.
B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
nn
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
99
n
g
rnek 3.20. X-In Difraksiyonu ncelmesi
X n difraksiyon deneyi = 0 7107 (radyasyonu X-n difraksiyon deneyi = 0.7107 (radyasyonu
ile)Mo den elde edilen radyasyon 2 alarnda
aada verildii ekilde gzlenmitir.
Kristal yapy pik retmi dzlemleri ve latis Kristal yapy, pik retmi dzlemleri ve latis
parametresini belirleyiniz?
100
ZM ZM
Her pik iin sin
2
deerini bul ve en dk paydaya bl
(0 0308) (0.0308)
101
ZM (Devam) ZM (Devam)
2 vdeerlerini kullanarak dzlemler aras mesafeyi ve
latis parametresini hesaplayabiliriz.
Sekizinci pik :
2 = 59.42 or = 29.71
7107 0
71699 . 0
) 71 . 29 sin( 2
7107 . 0
sin 2
400 = = = d
u
868 . 2 ) 4 )( 71699 . 0 (
2 2 2
400 0 = = + + = l k h d a
B HMK d i i l ti t idi Bu HMK demir in latis parametresidir.
102
Geirimli Elektron Mikroskobu
103
ekil. Geirimli elektron mikroskobu ile elde edilen
Al 7055 in mik o ap s Al-7055 in mikroyaps.
104
(
c
)

2
0
0
33

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
hh
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
nn
i
n
g
Dorultular hesaplaynz. Dorultular hesaplaynz.
105
(
c
)

2
0
0
3

B
r
oo
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
Dorultular Miller o u tu a e
indislerini
gsteriniz.
106
(
c
)

22
0
0
3

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
bb
l
i
s
h
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

LL
e
a
r
n
i
n
g
Birim hcredeki dzlemleri Miller indisleri ile gsteriniz Birim hcredeki dzlemleri Miller indisleri ile gsteriniz
107
(
c
)

2
0
0
33

B
r
o
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
hh
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
nn
i
n
g
Miller indisleri ile dzlemleri gsteriniz.
108
(
c
)

2
0
0
3

B
r
oo
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
gg

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
gg
Hegzagonal latisteki
dorultular miller indisleri ile
gsteriniz. gsteriniz.
109
(
c
)

2
0
0
3

B
r
o
oo
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
dorultular miller
indisleri ile indisleri ile
gsteriniz.
110
(
c
)

2
0
0
3

B
r
oo
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g

dzlemleri Miller
/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
dzlemleri Miller
indisleri ile
gsteriniz.
111
(
c
)

2
0
0
3

B
r
oo
o
k
s
/
C
o
l
e

P
u
b
l
i
s
h
i
n
g
dzlemleri Miller
g

/

T
h
o
m
s
o
n

L
e
a
r
n
i
n
g
dzlemleri Miller
indisleri ile
gsteriniz.
g
112

MalzemeBilimi 03 2010

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

MalzemeBilimi 03 2010

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MALZEME BLM VE MHENDSL

Blm 3 Atomik ve yonik Dzenler

You might also like