HADDELEME

HADDELEME:
Malzemeleri eksenleri etrafında dönen iki silindir (merdane)
arasından geçirerek yapılan plastik şekil verme işlemidir.
 Malzemenin merdaneler arasından her geçişine PASO
denir.
Haddeleme bir dolaylı basma mekanik işlemi olup,
malzemenin deformasyonu, merdanelerin malzemeyi
sıkıştırmasıyla sağlanan RADYAL BASMA GERİLMELERİ ve
malzeme ile merdaneler arasında sürtünmeyle oluşan yüzey
KAYMA GERİLMELERİ ile sağlanır. Sürtünme kuvvetleri
aynı zamanda malzemenin merdaneler arasında ilerlemesini
de sağlar.
Haddeleme, işlem sıcaklığına göre;
a-) SICAK HADDELEME ( Tdef > Tyk veya Tdef > 0,5 Tm
ise)
b-) SOĞUK HADDELEME (Tdef < Tyk veya Tdef < 0,5 Tm
ise) olarak sınıflandırılır.

Aşağıdaki şekilde çelik ürünlerinin üretim akım şeması

görülmektedir.
 SICAK HADDELEME ile çeliklerde slab, blum ve kütük gibi
YARI ÜRÜNLER ile levha, sac, çubuk, boru, ray ve profiller gibi
çeşitli ürünler elde edilebilir.
SOĞUK HADDELEME ile sac, folyo, ince çubuk ve tel gibi
küçük kesitli ürünler elde edilebilir.
HADDELENMİŞ ÜRÜNLERİN İSİMLENDİRİLMESİ
Haddelenmiş ürünlerin kesit, boyut ve şekillerine göre
özel terimler kullanılır. Bunlar boyutlarına göre aşağıda
gösterilmişlerdir.
 ÇEŞİTLİ AMAÇLARLA YAPILAN HADDELEME
İŞLEMLERİ

Hadde ürünleri genel olarak YASSI ve UZUN ÜRÜNLER

olmak üzere ikiye ayrılır. Yassı hadde ürünleri kalınlıklarına
göre sınıflandırılırken, uzun
hadde ürünleri kesit
büyüklüklerine göre ( hafif, orta
ve ağır profiller olmak üzere)
sınıflandırılırlar.Uzun ürünlerden
profiller; dörtköşe, yuvarlak,
lama, altıgen, köşebent, U, I ve
T gibi çeşitli şekillerde olabilir.
 HADDE TEZGAHLARI
Hadde tezgahları, malzemelerin merdaneler arasından
geçirilerek istenilen şekli almasını sağlayan makinelerdir.
Merdaneler, yataklar, hadde kasası ve merdaneleri döndürmek için
kullanılan şaftlara bağlı motordan oluşurlar.
MERDANE TÜRLERİ:
Hadde tezgahının en önenmli parçalarından biri olan
merdaneler aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi, haddeleme
işleminin yapıldığı gövde kısmı, gövdeyi taşıyan ve yatak içinde
dönen muylu kısmı ve merdanenin dönen şaftlara bağlandığı
kavrama kısmı ve merdanenin dönen şaftlara bağlı kısmı olmak
üzere üç kısımdan meydana gelir. Merdanelerin çapı 5-10 cm.
ile 150 cm. arasındadır .Genel olarak gövde kısmının
uzunluğunun ( L ) çapa ( D ) oranı ( L / D ) 2,2 ile 2,7
arasındadır.
Merdaneler, haddelenecek ürünün cinsine göre gövde kısmı düz
yüzeyli veya çeşitli profilli olabilir. Yassı ürünlerin
haddelenmesinde silindirik gövdeli “ düz merdaneler “ profillerin
haddelenmesinde de merdane gövdesinde istenilen profile göre
çeşitli şekilde oyuklar bulununan “ kalibreli merdaneler “
kullanılır. Aşağıdaki şekilde kalibreli bir merdane takımı
görülmektedir.
 Malzemelerine göre merdaneler genel olarak “çelik
merdaneler” ve “ dökme demir merdaneler ” olarak ikiye
ayrılırlar.
Çelik merdanelerde kendi arasında “ dövme çelik
merdaneler ” ve “ dökme çelik merdaneler “ olmak üzere iki
guruba ayrılır.
MERDANE DÜZENLERİ
Tezgahlar merdanelerin diziliş durumlarına göre isimlendirilirler.
Bunlar ;
(a) tek yönlü ikili, (b) tersinir ikili,(c) üçlü, (d) dörtlü, (e) onikili, (f)
planet gibi çeşitli düzenleri vardır..
Genellikle rulo halindeki saçların haddelenmesinde kullanılan
dört tezgahlı bir haddeleme sistemi aşağıda şematik olarak
gösterilmiştir. Her tezgahta farklı deformasyon oranı
uygulanırken haddelenen saç her tezgahtan farklı hızlarda
çıktığından, bir tezgahtan çıkan saçın çıkış hızı ile girdiği
tezgahın merdanelerinin dönme hızı ayarlanarak uyum sağlanır.
 HADDELEMEDE ETKİLİ KUVVETLER ve
GEOMETRİK İLİŞKİLER
 : Kavrama açısı
Vo: Giriş hızı
( X-N ) arasında
Vmalzeme < Vmerdane olup F çıkış
yönündedir.

Haddelemede etkili kuvvetler:

F: sürtünme kuvveti
Pr: radyal basma kuvveti
VI: çıkış hızı
V: Merdanelerin yüzey hızı
( N - Y ) arasında
Vmalzeme > Vmerdane olup
F giriş yönündedir.
L: temas boyu
L = R h ( h= ho - h1 )
Haddelenen malzemenin merdaneler arasındaki herhangi bir
düşey elementinin distorsiyona uğramaması için çıkış hızı ( V1),
giriş hızından ( Vo ) büyük olmalıdır. Haddelenen malzemenin
hızı merdanelere girişten çıkışa doğru devamlı artarken
merdanelerin yüzey hızı ( V ) sabit olup, Vo ile V1 arasındadır. Bu
değişim aşağıdaki şekilde gösterilmektedir.
P1 = Pr.sin  F1 = F.Cos  Eğer F.Cos  > Pr. Sin  ise
x  sac merdaneler arasında çıkış
 90º yönünde ilerler.
F Limit durumda;
Pr
F. Cos  Pr. Sin 
( F / Pr ) ( Sin  / Cos  )= tan 
Sürtünme katsayısı : 
 = ( F / Pr ) > tan  bulunur.
Pr
 tan 
F
ise malzeme haddelenebilir

 = F / Pr
Sınır Durumda ;
 =tan  = (  h / R )1/2 veya (  h ) max = 2 R
( H ) max = MAKSiMUM KALINLIK AZALTMA MİKTARI
( H ) max = 2 R  i.)    ( H ) max 
ii.) R   ( H ) max 

Sıcak haddelemede, her pasoda ( H ) max elde edebilmek

istenir. Bu nedenle  ve R’ nin büyük olması faydalıdır.
Soğuk haddelemede, yüzey kalitesi önemlidir, ‘ nin büyük
olması istenmez, ayrıca soğuk haddelemede malzemenin
mukavemeti arttığından, merdanelerin elastik deformasyonu da
önemli olmaktadır.
 HADDELEMEDE ELASTİK ŞEKİL DEĞİŞİMİ ve
ETKİSİ
Haddelemede 2 şekilde elastik şekil
değişimi olur.
1-) Haddelenen parçanın
deformasyona gösterdiği dirençle
merdaneleri itmesi ile merdanelerin
elastik deformasyonla eğilmesi.
Yassı malzemelerin haddelenmesinde
genişlik boyunca üniform kalınlık
sağlamak için, merdanelerin elastik
eğilmesi “BOMBELİ MERADANELER”
ile giderilebilir.
2-) Haddeleme sırasında merdanelerin elastik şekil değişimi ile
temas alanı( L ) boyunca eğrilik yarıçapı artar, RRI değerini alır.
RI = Merdanelerin elastik şekil değişimine uğramış temas
yayı yarı çapı ise;

CP
RI = R 1 +
Wo. h
bağıntısı ile hesaplanır.
Burada;R =Merdane yarıçapı ( mm )
P = Haddeleme kuvveti ( kg )
Wo = Genişlik ( mm )
h = ho - h1 = Deformasyon miktarı (ezme miktarı)( mm )
C = Merdane malzemesi ile ilgili bir sabit ( mm2 / kg )
C = 2,12 * 10-4 ( çelik merdaneler için )
C = 4,17 * 10-4 ( dökme demir merdaneler için )
Bir sacın haddelenmesi sırasında hadde tezgahının karakteristik elastik
ve plastik eğrilerden çıkış kalınlığı ( h1 ) bilinebilir.

Elastik eğri: Merdaneler arası açıklığın haddeleme kuvveti ile

değişimi
Plastik eğri: Haddeleme kuvvetinin deformasyon oranına
göre değişimi
Haddeleme şartlarındaki değişimler hadde tezgahının
karakteristik ELASTİK ve PLASTİK eğrilerini etkiler
hmin: Hadde tezgahındaki elastik şekil değişimi sebebi ile
haddelenen bir sacda sağlanabilecek minimum kalınlık.
hmin : f ( R, ,  )

hmin= (  .R .  ) / 11.08
Birimler : ( MPa ve m cinsindendir.)
R : Merdane yarı çapı ( m )
 : Ortalama gerilme ( MPa )
 : Sürtünme katsayısı
Genellikle, haddelenen sacın kalınlığı merdane çapının 1 / 400
ila 1 / 600 den daha az olduğunda,haddelemede istenilen
kalınlığın elde edilebilmesinde problemler başlar.
HADDELEME KUVVETİNİN HESAPLANMASI

Haddeleme kuvvetlerinden ( Pr ve F ), radyal basma kuvvetinin

düşey bileşkeni HADDELEME KUVVETİ ( P ) olarak bilinir. Bu
kuvvet aynı zamanda malzemenin merdaneleri birbirinden
uzaklaştırmaya çalıştığı kuvvete eşittir. Bu nedenle haddeleme
kuvveti, merdaneleri birbirinden uzaklaştırma kuvveti olarak da
isimlendirilir.
HADDE BASINCI ( p ) haddeleme kuvvetinin ( P ), temas
yüzeyine ( L . w ) bölünmesiyle hesaplanır.
Hadde Basıncı ( p ) = P / ( L .w ) L = Temas Boyu
w = Genişlik
I- Merdane ile malzeme arasındaki sürtünme kuvvetini yenmek
için gereken basınç
II- Malzemeyi düzlem birim şekil değişiminde haddelemek için
gereken basınç
Haddeleme; sürekli bir dövme işlemi olarak kabul edilerek,
haddeleme kuvveti, dövme kuvvetinin hesaplandığı bağıntılarla
bulunabilir.
L: Temas Boyu ; h = ( ho + h1 ) / 2 ortalama kalınlık olduğuna
göre ;
i -) ( h / L ) > 1 ise deformasyon homojen değildir. Bu durumda ;
P=LwQi 
(Q i : Homojen olmayan deformasyon ile ilgili düzeltme
katsayısı )
ii -) ( h / L ) < 1 ise deformasyon homojendir ve,
( w / L ) > 10 ise düzlem şekil değişimi sağlanır. Bu durumda;
P = L w QP 
( Qp = Düzlem şekil değişiminde ve homojen deformasyon
olduğunda geçerli düzeltme katsayısı )
 = ORTALAMA MUKAVEMET :
SOĞUK HADDELEMEDE  çıkış = K  n den hesaplanır

  ( giriş + çıkış ) / 2 veya

  ( K /  ).(n+1 / n+1 ) den hesaplanır.

SICAK HADDELEMEDE   = C m bağıntısı ile hesaplanır.

Burada  ; ortalama deformasyon hızıdır.

 = ( V / L ) ln ( ho / h1 ) V: Merdanelerin dönme
hızı
L: Temas boyu
HADDELEME KUVVETİ ( P )

P = L w Q  olduğuna göre;
i -) L = Temas boyu ( L  Rh )
R ve h  L  P anlaşılır.
ii -) ( h ) max = 2 R olduğuna göre
 ve R  h  P anlaşılır.
Soğuk haddelemede   = 0,05 - 0,01 arasındadır.
Sıcak haddelemede   > 0,2 değerindedir.
Yassı malzemelerin haddelenmesinde malzemenin merdanelere
giriş ve çıkışında uygulanan çekme gerilmeleri de haddeleme
kuvvetini azaltır.Germe gerilmelerinin uygulanması halinde
toplam haddeleme kuvveti ( Pt );
σ σ β P= haddeleme kuvveti
P  P(1  b f __ ) (herhangibir germe
1,155 σ α
t gerilmesi yoksa)
 = kavrama açısı
 = Nötr nokta ile çıkış
düzlemi arasındaki açı
α 1 α2
β  ( )
2 μ 2
b=Girişte uygulanan çekme gerilmesi.
f=Çıkışta uygulanan çekme gerilmesi
MALZEMENİN MERDANELERE GİRİŞ VE ÇIKIŞINDA
UYGULANAN ÇEKME GERİLMELERİNİN HADDE
BASINCINA ETKİSİ:

Giriş ve çıkışta uygulanan çekme gerilmelerinden, merdanelere

girişte geriye doğru uygulanan çekme gerilmesinin, çıkışta
uygulanan çekme gerilmesine göre, haddeleme kuvvetini
azaltmada yaklaşık iki kat daha etkili olduğu saptanmıştır
HADDELEME GÜCÜNÜN HESAPLANMASI:

Hadde tezgahına uygulanan güç, merdaneleri çevirmek için

gerekli momenti sağlar. Harcanan toplam güç şu dört iş için
kullanılır:
a -) Malzemenin plastik deformasyonu için gerekli enerji,
b -) Merdanelerin muylu yataklarındaki sürtünme
kuvvetlerini karşılamak için gerekli enerji,
c -) Gücü motordan tezgaha taşıyan sistemdeki dişli ve
şaftlardaki enerji kaybını karşılamak için gerekli enerji,
d - ) Jeneratör ve motorlardaki elektrik kayıplarını
karşılamak için gerekli enerji.
a = L / 2 olarak alınır.

İki merdane kullanıldığına

göre toplam moment :

MT = 2 Pa = 2P ( L / 2 ) = PL

MT = PL
Merdanelerin her dönüşünde toplam haddeleme kuvveti ( P ),
çevre uzunluğu 2 a olan bir daire boyunca hareket eder.
İki merdane olduğundan yapılan işi;
İş= 2 ( 2  a ) P = 2  (2 Pa ) 2Pa = MT
=2  MT = 2  P L
İş Birimi ( kg.m ), ( N. M ) veya ( ft . Lb ) olabilir.
GÜÇ yapılan işin bir hızı olarak tanımlanır.
Haddeleme için gerekli güç, beygir gücü ( BG ) veya ( kW )
cinsinden aşağıdaki bağıntılardan hesaplanabilir.
GÜÇ ( BG ) = ( 2  P L N ) / 44650
GÜÇ ( kW ) = ( 2  P L N ) / 60000
Burada;
P: Toplam haddeleme kuvveti ( Newton) [ 1 kg = 9,8 N ]
L:Temas boyu ( m ) ( L  Rh)
N: Merdanelerin dönme hızı ( devir / dak )

Bu bağıntılardan hesaplanan güç, malzemenin haddelenmesinde

plastik deformasyonu için gerekli güçtür.
Toplam haddeleme gücünü hesaplarken , bulunan bu haddeleme
gücüne, sürtünme kuvvetlerini, gücü motordan tezgaha taşıyan
sistemdeki ve motordaki enerji kayıplarını karşılamak için gerekli
olan gücü de ilave etmek gerekir.
PROFİLLERİN HADDELENMESİ

Profillerin haddeleme ile üretimi genellikle demir esaslı metalik

malzemelere ( çeliklere ) uygulanır. Belirli bir profilin elde
edilmesinde hammadde olarak kullanılan blum veya kütüğün
kesiti ancak birkaç kademede istenilen profile getirilebilir. Bu
sebeple hammaddeyi, kesiti giderek küçülen ve sonunda
istenilen ürünün kesitine ve şekline eşit olan birçok profilden
geçirmek gerekir. Bu nedenle merdanelerin üzerinde birlikte
çalışan iki merdane karşı karşıya geldiklerinde istenilen profilleri
verecek şekiller açılır.Merdane üzerindeki bu şekilli aralığa
“kalibre”, kalibrelerin açılmış olduğu merdanelere de “kalibreli
merdaneler” denir.
Kalibreler, açık ve kapalı kalibreler olmak üzere ikiye ayrılırlar.
Kalibreli merdaneler arasında kalibre aralığı denilen bir aralık
vardır. Kalibre aralığı merdane eksenine paralel ise veya
aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi kalibre aralığının merdane
ekseni ile yaptığı  açısı 60o den küçük ise bu kalibrelere açık
kalibre denir. Kapalı kalibrelerde ise  açısı 60o den büyüktür.
Kalibrelerin yüksekliği haddelenecek parçanın kalınlığından az,
genişliği ise fazladır. Bu şekilde malzemenin merdaneler
arasından geçişinde kalınlığı azalır, genişliği artar. Genişleyen
kesitin kalibre genişliğini doldurması lazımdır. Genişleyen bir
kesitin tekrar daraltılması istenirse, malzeme 90o döndürülerek
tekrar haddelenir. Böylece bir kesitin iki boyutu da haddeleme
ile küçültülebilir.
KALİBRE ŞEKİLLERİ:
KALİBRE PRENSİPLERİ
1-) Kalibre boyutlarının hesaplanması:
Kalibre hesabına üretilmesi planlanan profilin son pasodan geçiş
sıcaklığında, malzemenin sıcaklıkla genleşerek boyutlarının
artacağı göz önüne alınmalıdır. Buna göre;
D = Do K = Do ( 1 + T )
Burada ;
D = Malzemenin haddeleme sıcaklığındaki boyutu
Do = Malzemenin oda sıcaklığındaki boyutu
K = Genleşme katsayısı ( K = 1 + T )
 = Malzemenin doğrusal ısı genleşme katsayısı
T = Malzemenin son pasodan çıkış sıcaklığı
NOT: Çeliklerin haddelenme sıcaklığı T = 800-1250oC
arasındadır. Bu sıcaklık aralığında K = 1,010-1,015 değerinde-dir.
Kalibre boyutlarının hesaplanmasında, malzemenin haddelen-
mesi sırasındaki elastik deformasyonu ile hadde tezgahının
elastik deformasyonu da göz önüne alınmalıdır.
2-) Kalibre Aralığı: Kalibreli merdaneler arası açıklık.
Kalibre aralığı merdanelerin çapına ( D ) bağlıdır.
Kalibre aralığı = ( % 1 - 1,5 ) D  ilk pasolarda yuvarlak çubuk
haddelerinde.
Kalibre aralığı = ( % 0,5 - 1 ) D  Profil haddelerinde
3-) Kalibre yan kenarları merdane eksenine genellikle eğik
yapılır.
Haddelemede, hadde tezgahın-
daki merdane çiftinin çaplarının
birbirine eşit olması, haddelenen
malzemenin tezgahtan düz
olarak çıkmasını sağlar. Mer-
dane çaplarının eşit olmaması
halinde, malzeme tezgahtan
aşağı veya yukarı doğru
dönerek çıkar.Bu durumu
önlemek için hadde tezgahının
çıkışında yolluklar kullanılır.
Profillerin haddelenmesinde, parçanın kalibreli merdaneler
arasındaki istenen pasoya kolaylıkla girebilmesi için GİRİŞ
YOLLUKLARI da kullanılır.
PASO SAYISININ HESAPLANMASI:

Kesit Küçültme Katsayısı = a

a = A1 / A o Çıkış Kesit Alanı = A1
Giriş Kesit Alanı = A o
i-) Kesit küçültme katsayısı ( a ), her pasoda sabit olursa, n paso
sonraki kesit alanı ( A n );
An=Aoan
bağıntısı ile hesaplanabilir.
İi-) Kesit küçülme katsayısı ( a ) sabit değilse;
An = Ao. a1.a2.a3........an= Ao.a-n bağıntısı kullanılır.
Buradan; n = paso sayısı;

ln An  ln A0 bağıntısından hesaplanabilir.
n __
ln a
ÖRNEK:

Üretilecek bir profilin kesit alanı ( An ) = 100 mm2

Bu üretimde kullanılan hammaddenin kesit alanı ( A o ) = 10000
mm2 ve ortalama kesit küçültme katsayısı ( a ) = 0,75 ise;


ln An  ln A0 ln 100  ln 10000
PASO SAYISI (n)  __
  16
ln a
ln 0,75
Paso Sayısı (n) = 16 olarak bulunur.
HADDELEMEDE DEFORMASYON ORANLARI:

Haddelemede sıcak ve soğuk haddelemede uygulanan

deformasyon oranları, her pasoda paso sırasına göre değişir.
Genellikle ilk pasolarda en fazla, son pasolarda en az
deformasyon oranı uygulanır.
Deformasyon oranı, % Kesit Daralması ile ifade edilir.
Deformasyon oranı :
İlk pasolarda % 30
Orta pasolarda % 20 - 25
Son pasolarda % 10 - 15 arasındadır.
Son pasodaki deformasyon oranı daha da az olabilir.
n=7 n=8 n=9

Bazı profillerin haddelenmesinde

kullanılan kalibre düzenleri
n=8
n=8
n=16
 HADDELEME HATALARI:

Haddeleme işleminin hatasız yapılabilmesi için sıcaklık kontrolü,

ara tavlama, hatasız haddeleme, yağlama, merdanelerin yüzey
şartları gibi faktörler özenle dengelenmelidir.
Haddelemede kullanılacak hammaddenin yüzey hataları
giderilmelidir.
Profillerdeki en önemli hadde hataları; ”ŞEKİL BOZUKLUK-
LARI”dır.
Bunun başlıca sebepleri :
i - Kalibreye göre haddelenen metalin az veya fazla
olması
ii - Kalibreli merdanelerin bozuk yerleştirilmesi
Örneğin;
- Malzeme kesitinin paso kesitine göre fazla olması
FİTİL oluşumuna,
- Merdanelerin bozuk yerleştirilmesi kesitin SİMETRİKLİ-
ĞİNİN BOZULMASINA sebep olur.

Yassı hadde ürünlerinden saçların haddelenmesindeki

hatalardan önemli biri de sac kalınlığının sacın eni ve/veya
boyu boyunca değişmesidir. Haddelenen bir sac da kalınlığın
rulo boyunca değişiminin sebepleri şunlardır;

1-) HADDELEME ŞARTLARINA bağlı sebepler

2-) HADDELENEN MALZEMEYE bağlı sebepler
3-) MERDANELERE bağlı sebepler
Haddeleme şartlarına bağlı sebepler;


Hız değişimi

Saca uygulanan çekme ( germe ) kuvvetlerinin değişimi

Merdane sıcaklığının değişimi
Haddelenen malzemeye bağlı sebepler;


Malzemenin giriş kalınlığının değişimi

Malzemenin giriş sertliğinin değişimi
Merdanelere bağlı sebepler


Oval işlenmiş merdaneler

Eksantrik işlenmiş merdaneler

Yataklama hataları
Sacların kalınlığı eni boyunca da farklılık gösterebilir.
1-) Merdanelerin elastik şekil değişiminin saclarda oluşturduğu
hatalar:
Sacın yayılmasının neden olduğu hatalar:
Sacın kalınlığı yönünde deformasyonun homojen
olmamasından kaynaklanan hatalar:
a-) Kalın malzemelerin (slab,
levha ) haddelenmesinde uygula-
nan deformasyon oranının az
olması (h / L > 2 ise )
b-) Kalın malzemelerin haddelen-
mesinde uygulanan deformasyo-
nun fazla olması
c-) Timsah ağzı tipinde çatlak
oluşumu
Yassı ürün haddeleme teknolojisindeki tarihsel
gelişmeler