Ders Notu 1 Triboloji PDF Free

TRİBOLOJİ
TRİBOLOJİ
Prof. Dr. İrfan KAYMAZ
Atatürk Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi
Makine Mühendisliği Bölümü
Giriş TRİBOLOJİ
Bu bölüm sonunda:
 Tribolojinin temel esaslarını
 Sürtünme çeşitlerini
 Kuru Sürtünme
 Sınır Sürtünmesi
 Sıvı Sürtünmesi
 Yuvarlanma Sürtünmesi
 Aşınma mekanizmalarını
 Yağlayıcı çeşitlerini ve Özelliklerini
 Viskozite kavramı
 Petroff Denklemini
öğrenmiş olacaksınız…
Triboloji TRİBOLOJİ
Sürtünme:
• Temas eden ve izafi harekette bulunan iki makine elamanın
temas yüzeyinde ortaya çıkar
• Buna bağlı olarak sıcaklık yükselişi ve ısınma, aşınma ve enerji
kaybı oluşur.
Alınabilecek en yaygın tedbir:

Bağıl hareket eden yüzeyler arasına bir yağlayıcı konulmasıdır
TRİBOLOJİ:
Sürtünme, aşınma ve yağlama ve bunlarla ilgili fiziksel olayları
inceleyen bilim dalıdır.
Tribolojik Sitem TRİBOLOJİ
TRİBOLOJİK SİSTEMDE ENERJİ DENGESİ
YATAK:
Bir elemanın veya parçanın diğerine göre bağıl hareketine
yardımcı olan ve parçaları bu harekete uygun bir şekilde
konumlandıran düzenek veya makine elamanıdır.
Sürtünme TRİBOLOJİ
Sürtünme, birbiriyle izafi hareket yapan iki katı yüzeyin harekete

ya da hareketin ihtimaline göstermiş oldukları dirençtir.
En genel olarak:
• Kuru,
• Sıvı,
• Yarı-sıvı sürtünme
• ve Kayma-Yuvarlanmalı Sürtünme olarak sınıflandırılabilir.
Kuru Sürtünme TRİBOLOJİ
Bağıl hareket yapan iki kuru parça temas yüzeylerinde meydana

gelen sürtünme türü olup birbirleri üzerinden yüzey pürüzleri
üzerinden kayarlar.
Kuru Sürtünme Modeli:

Coulomb-Amontons kanunu dikkate alınarak hareket ters doğan
sürtünme kuvveti:
W ağırlığındaki bir cisme F kuvveti

uygulandığında iki durum ortaya çıkar:
I. Cisimler hareket halinde değildir

ancak statik veya durgun sürtünme
olarak tanımlanan direnç oluşur.
Bu durumda 𝐹𝑠 = 𝐹
II. F kuvvetinin etkisinde yüzeyler kayar

ve kinematik sürtünme ortaya çıkar.
Bu durumda 𝐹𝑠 < 𝐹
Coulomb-Amontos kanunu düzenlenirse

sürtünme katsayısı:
𝐹𝑠
𝜇=
𝐹𝑛
Dinamik (kinetik) sürtünme katsayısı
𝐹𝑠𝑘
𝜇=
𝐹𝑛
• Sürtünme kuvveti (veya sürtünme katsayısı) nominal temas

alanına bağlı değildir (Da Vinci 600 yıl önce belirtti!!!)
• Sürtünme kuvveti kayma hızından bağımsızdır
• Kinetik sürtünme katsayısı statik sürtünme katsayısından daha

düşüktür
• Yüksek hızlarda sürtünmede bir azalma tespit edilmektedir
İki metal yüzeye yük uyguladıktan sonra yüzeyler arasında temas

halindeki tabakaların bir kısmı kopar ve küçük temas alanlarında
metal kaynama (kaynak bağlantısı) oluşur.
İzafi hareket yapan yüzeylerde sürtünme metal kaynak bağları ile

tabii tabakalar arasındaki bağlantıların oluşturduğu direnç olarak
tanımlanır.
Sürtünme kuvveti; hem kaynak bağlarını hem de bağlantıları

koparan kuvvettir.
Ancak bu parametreleri belirlemek çok zor olduğundan deneysel

yollarla sürtünme katsayısı belirlenir.
Bu bağıntıdan Sürtünme ile ilgili aşağıdaki sonuçlar çıkartılabilir:
Metal kaynak bağı oluşturan temas noktalarının kayma mukavemeti

temas eden malzemelerin cinsine bağlıdır.
Birbirleriyle kolay alaşım haline gelebilen demir, nikel ve krom gibi

sert malzemeler arasında kuvvetli kaynak bağları oluşmaktadır. Bazı
durumlarda kaynama noktaları çok güçlü olur ve yüzeyler
birbirine kilitlenir. Hareket gerçekleşse bile yüzeyler tamamen
bozulmuş olur. Bu durum yenme (yalama) olarak bilinir.
 Birbiri ile ilgili olmayan ve birbirine benzeyen malzemeler

arasında daha hafif ve düzenli bir sürtünme oluşur ve yüzeyler
üzerinde çok ince izler görülür.
 Birbiri üzerinde izafi kayan malzemelerin biri sert diğeri yumuşak
(kalay, kurşun ve bunların alaşımları) olduğunda yumuşak
malzeme diğer malzemeyi kendi parçacıklarından oluşan ince bir
tabaka ile kaplar ve bu şekilde iki yumuşak malzeme birbiri
üzerinde kaymış gibi olur. Uygulamada kalay alaşımları bu
nedenle yatak malzemesi olarak tercih edilmektedir.
 Küçük bir sürtünme katsayısı elde etmek için malzemeler aynı

veya birbirleriyle kolayca alaşım haline gelebilen cinsten
olmamalıdır. Malzemelerden birinin yumuşak diğerinin sert
olması gerekir.
Sınır Sürtünmesi TRİBOLOJİ
Yüzeyleri oluşturacak parçaların tamamen ayrılmadığı , yüzeyler

arasında bulunan yağlayıcı yüzeylere ait pürüzlerin sürtünmesini
önleyemediği durumda yarı sıvı sürtünme veya sınır sürtünmesi
ortaya çıkar.
Pratikte en fazla rastlanılan sürtünme halidir ve sürtünme

katsayısı 0.03-0.1 arasında değişir.
Sıvı Sürtünmesi TRİBOLOJİ
İzafi hareket eden iki katı cismin yüzey pürüzlülüklerin temas

etmeyecek şekilde ince bir yağlayıcı film oluşturulduğunda sıvı
sürtünmesi meydana gelir.
Sürtünme yağlayıcı sıvının tabakaları arasında meydana gelir.
Yüzey Pürüzlülüğü dikkate alındığında geometrik bakımdan sıvı

sürtünmesi:
ℎ0 > 𝑅𝑡1 + 𝑅𝑡2
Viskoz bir akışkanda kayma gerilmesi Newton kanununa göre:

𝑑𝑢
: ℎ𝚤𝑧 𝑑𝑒ğ𝑖ş𝑖𝑚𝑖
𝑑𝑦
𝜂: 𝑦𝑎ğ𝚤𝑛 𝑣𝑖𝑠𝑘𝑜𝑧𝑖𝑡𝑒𝑠𝑖
Sürtünme kuvveti:
A: hareketli yüzeyin yağla temas eden alanı
Sıvı sürtünmesinde sürtünme katsayısı:
Sürtünmeyi oluşturan ana faktör yağlayıcının viskozitesidir

 Sıvı sürtünmesinin oluşmasında rol oynayan esas etken yağ

tabakasındaki basınçtır.
Yağlamada yağ filmindeki basınç iki türlü oluşur:

Hidrodinamik: Yağ filmindeki basınç elemanların izafi hareketinden
doğar.
Hidrostatik: Dışardan bir pompa vasıtasıyla gerekli basınç

oluşturulup yüzeyler birbirinden ayrılır.
hidrodinamik
hidrostatik
Sürtünme katsayısının hız ile değişimi (Stribeck Eğrisi)
Yuvarlanma Sürtünmesi TRİBOLOJİ
 Yuvarlanma hareketine karşı temas yüzeylerinde oluşan direnç
yuvarlanma sürtünmesi olarak tanımlanır.
 Başka bir ifadeyle yuvarlanma sürtünmesi veya direnci yuvarlanan
cismin temas ettiği yüzeyde oluşturduğu deformasyondan doğar.
Teorik olarak rijit ve yüzeyi pürüzsüz bir silindir veya küre şeklindeki
elemanın rijit pürüzsüz bir düzlem üzerinde serbest yuvarlanmasında
hiçbir sürtünme kuvveti oluşmaz.
W ağırlığındaki cisim veya dış yük altındaki cisim 𝐹𝑡 yatay kuvveti ile
B noktası üzerinden atlatılmak için çekildiği varsayılırsa W kuvvetinin
B noktasına göre dengelenmesi gerekir (𝐹𝑡 ile denge sağlanır).
Kuvvetlerin B noktasına göre moment

dengesi yazılırsa.
Yuvarlanma sürtünme katsayısı

(yuvarlanma mukavemeti)
𝑓
Yuvarlanma sürtünme katsayısı: 𝜇𝑟 =
𝑟
Yuvarlanma harekete karşı direnci veren sürtünme kuvveti:

𝑅𝑥 = 𝐹𝑠𝑟
Statik sürtünme kuvveti
Kaymadan yuvarlanma şartı: 𝐹𝑠𝑟 <𝐹𝑠𝑜
Yuvarlanmadan kayma şartı: 𝐹𝑠𝑟 >𝐹𝑠𝑜
AŞINMA TRİBOLOJİ
Sürtünen yüzeylerde malzemenin, mekanik etkilerle istenmeyen

bir şekilde kopması ve ana parçalardan ayrılmasıdır.
Aşınma;
 zamanla gelişen
 ani oluşan
alarak ikiye ayrılır.
AŞINMA TRİBOLOJİ
Zamanla gelişen:
I: rodaj bölgesi
II: esas çalışma bölgesi
III: şiddetli aşınma bölgesi
rodaj:
 Parçaların birbirine alıştırma safhası
 Yüksüz ve normal hızdan daha düşük hızlarda yapılır
 Bu safhaya ait özel yağlar kullanılır.
Aşınma Mekanizmaları TRİBOLOJİ
 Aşınma temas yüzeylerinde dış etkiler altında oluşan fiziksel ve

kimyasal değişmelerin sonucunda ortaya çıkar.
 Pratikte bir aşınma hali değil, birçok aşınma hali vardır.
 Adezyon Aşınması
 Abrazyon Aşınması
 Mekanik Korozyon Aşınması
 Yüzey Yorulması Aşınması
 Erozyon ve kavitasyon
Yağlama-Yağlayıcılar TRİBOLOJİ
Yağlayıcılar maddelerin kullanım nedenleri:

• Sürtünmeyi azaltmak
• Aşınmayı kısmen veya tamamen önlemek
• Sıcaklığın yükselişini önlemek
Yağlayıcı çeşitleri:
• Katı Yağlayıcılar
• Gaz Yağlayıcılar
• Yarı katı yağlayıcılar
• Sıvı Yağlayıcılar (Yağlar)
• Organik Yağlayıcılar
• Sentetik Yağlar
• Madensel Sıvı Yağlar
Katı Yağlayıcılar:
• Sınır sürtünme durumunda sürtünmeyi azaltmak ve aşınmayı
önlemek için madensel yüzeylere kuvvetli olarak yapışan bir
tabaka oluşturulması gerekir.
• Bu en iyi şekilde katı yağlayıcılar ile sağlanır.
 Yalnız başlarına veya sıvı yağlar veya gresler karıştırılarak

kullanılmaktadırlar.
 Uygulamada en çok kullanılan katı yağlayıcılar grafit, molibden
disülfit(MoS2), talk gibi toz şeklindeki yağlayıcılardır.
 Poliamid (PA), Poliasetal (POM) Politetrafloretilen (PTFE) gibi
plastik malzemeler de kaygan özelliklerinden dolayı değişik
makina elemanlarının (kılavuz, yatak ve dişliler gibi)
yağlanmasında kullanılırlar.
Sıradan yağlayıcıların yeterli olmadığı aşağıdaki gibi durumlarda

katı yağlayıcılar kullanılır:
• Dişli çark veya zincir mekanizmaları gibi, yağların ortamdan
uzaklaşabileceği durumlarda.
• Polimer ve seramik yüzeyler
• Sıvı yağlayıcıların dayanamayacağı kadar yüksek sıcaklıklarda
• Yüksek kontak basıncına sahip, metal şekillendirme işlemleri gibi.
Yağlayıcıların Özellikleri TRİBOLOJİ
Viskozite
Akışkanların şekil değiştirmeye karşı, yani kendi molekülleri ve
tabakaları birbiri üzerinden kayarken kaymaya karşı gösterdikleri
dirençtir.
Sürtünmenin oluşturduğu kayma

gerilmesi Newton kanuna göre: Temel Kabuller:
𝑑𝑢
𝜏 = 𝜂 𝑑𝑦
Viskozite TRİBOLOJİ
𝐹
A: hareketli düzlemin ıslanan yüzeyi olmak üzere 𝜏 = yazılarak 𝜂
𝐴
𝜏 𝐹/𝐴 𝐹ℎ
𝜂= = =
𝑑𝑢/𝑑𝑦 𝑈/ℎ 𝑈𝐴
𝜂: viskozite katsayısı veya mutlak viskozite
𝑠 1
Birimi : 1 𝑑𝑦𝑛 2 (𝑃𝑜𝑖𝑠𝑒) 𝑃 = 1𝑐𝑃 (centi-poise) kullanılır.
𝑐𝑚 100
Viskozite: birim alandaki bir düzlem yüzeyi kendisine paralel ve birim

mesafedeki ikinci bir düzlem yüzeye göre birim hızla hareket ettirmek
için gerekli kuvvet.
Metrik sistemde 1 cm2 yüzey alanlı bir plakaya 1 cm mesafeli sabit bir
plakaya göre 1 cm/sn hız vermek için gerekli kuvvetin 1 dyn olması
halinde aralığın viskozitesi 1 dyn s/cm2 (Poise) olan viskoz bir
akışkanla dolu olduğu söylenir.
DİNAMİK VİSKOZİTE BİRİMLERİ
Bazı Maddelerin Ortam Sıcaklığındaki viskoziteleri
 Kayma gerilmesinin kayma oranına (du/dy'ye) göre lineer

değişim gösterdiği akışkanlar Newtoniyen (Newtonumsu)
akışkan olarak adlandırılır.
 Ancak gres gibi bazı yan sıvı akışkanlar bu kurala uymaz.
 Bu tür akışkanlar Bingham akışkanları olarak adlandırılır.
Kinematik Viskozite TRİBOLOJİ
Kinematik viskozite:
dinamik viskozitenin yağ yoğunluğa oranıdır.
Birimi cm2/sn= 1 stokes = 1st

Uygulamada 1/100 st = 1 cst kullanılır.
Viskozite-Sıcaklık Değişimi TRİBOLOJİ
 Viskozite sıcaklıkla büyük ölçüde değişmektedir.

 20oC ile 50oC arasında 5 kat fark oluşabilmektedir.
 Deneysel çalışmalar neticesinde viskozite-sıcaklık arasında ilişki
kurulmuştur.
Vogel Denklemi:
1 𝑑𝜂 1
=− 2
𝜂 𝑑𝑡 𝑏+𝑡
Bu denklem düzenlendiğinde SAE tarafından önerilen viskozite-

sıcaklık ilişkisi:
𝜂 = 9.8𝑎𝑒 𝑏/𝑇𝑐
a,b, ve c: yağın özelliğine göre sabitler
T: sıcaklık (oC)
 SAE ; yağlama yağlarını viskozitelerine göre sınıflandırmış ve bir

numara vermiştir (5W, 10W, 20W, 20, 30, …)
 SAE numarası büyük olan yağın viskozitesi de büyüktür
 Referans değerler 0 oF (-18 oC) ve 210 oF(99oC) sıcaklık
değerlerinde belirlenmiştir.
 Viskozitesi 0 oF tespit edilen yağların numaralarının yanında W

işareti vardır (SAE 5 W, SAE 10 W)
 Özel tipte olan yağlar (multigrade oil) çok dereceli olarak
kodlanmıştır.
 SAE 10 W/30: 0 oF 10 W özelliği gösterirken 210 oF 30 özelliği
göstermektedir.
 Motor Yağları: SAE 5 W ile SAE 50 W arası
 Transmisyon (Dişli) Yağları: SAE 75 ve sonrası
SUS: Saybolt Universal Viskometre

Kinematik viskozite ile arasındaki ilişki:
Viskozite –sıcaklık değişimi

SAE farklı standartlar için
hazırlanmış grafikler

ISO-VG farklı standartlar için

farklı standartlar için
ASTM
Viskozite İndeksi TRİBOLOJİ
 Viskozitenin sıcaklıkla değişimini gösteren birçok yöntemden
pratikte en fazla kullanılanı Dean ve Davis yöntemidir ve
Viskozite İndeksi(VI) olarak adlandırılır.
 Viskozitesi sıcaklıkla en az değişen yağın VI=100
 Viskozitesi sıcaklıkla en fazla değişen yağın VI=0
L: VI=0 olan yağın 1000F deki kinematik viskozitesi

H: VI=100 olan yağın 1000F deki kinematik viskozitesi
U: VI bulunmayan yağın 1000F deki kinematik viskozitesi
SUS cinsinden VI hesabındaki büyüklükler
cst cinsinden VI hesabındaki büyüklükler
Petroff Denklemi TRİBOLOJİ
 İlk tasarım aşamasında sürtünme kayıplarını belirlemek için
kullanılır.
 Hafif yüklenmiş bir yatakta sürtünme katsayısını hızlıca belirlemek
için kullanılabilecek basit bir yol içerir.
2𝜋𝑛
ℎ = ∆𝑅 ve milin çevresel hızı: 𝑈 = 𝑅
60
Kayma Gerilmesi:
Sürtünme Kuvveti 𝐹𝑠 = 𝜏𝐴 olduğundan silindirik yüzey alanı:

𝐴 = 2𝜋𝑅𝐿 yazılırsa
Viskoz Sürtünme Momenti:
Sürtünme Katsayısı:
W: yatağa etki eden radyal kuvvet po: yatak basıncı
Sürtünme Katsayısı: Petroff Denklemi
Petroff Denklemi aşağıdaki kabullere dayanır:

• Mil ile yatak arasının yağla dolu olduğu ve metal-metal
sürtünmesinin olmadığı
• Tam bir sıvı sürtünmesinin oluştuğu
• Mil ile burç eksenlerinin çakışık olduğu
Viskoz güç kaybı: 𝜔 açısal hızı ile dönen bir milde sürtünme
momentinde dolayı meydana gelen kayıp:
Örnekler: TRİBOLOJİ
Örnekler: TRİBOLOJİ
Kaynaklar TRİBOLOJİ
1. Prof. Dr. Erdem KOÇ, «Makin Elemanları 2», Nobel

Yayınevi
2. Prof. Dr. Mustafa AKKURT, «Makine Elemanları Cilt 2»,
Birsen Yayınevi
3. Fatih C. BABALIK, «Makine Elemanları Ve Konstrüksiyon
Örnekleri», Nobel Yayınevi
4. Joseph E. Shigley, «Mechanical Engineering Design,
Seventh Edition», McGraw Hill
Gelecek dersin konusu TRİBOLOJİ
Kaymalı Yataklar…

Ders Notu 1 Triboloji PDF Free

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ders Notu 1 Triboloji PDF Free

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRİBOLOJİ

Alınabilecek en yaygın tedbir:

Sürtünme, birbiriyle izafi hareket yapan iki katı yüzeyin harekete

Bağıl hareket yapan iki kuru parça temas yüzeylerinde meydana

Kuru Sürtünme Modeli:

W ağırlığındaki bir cisme F kuvveti

I. Cisimler hareket halinde değildir

II. F kuvvetinin etkisinde yüzeyler kayar

Coulomb-Amontos kanunu düzenlenirse

Dinamik (kinetik) sürtünme katsayısı

• Sürtünme kuvveti (veya sürtünme katsayısı) nominal temas

• Sürtünme kuvveti kayma hızından bağımsızdır

• Kinetik sürtünme katsayısı statik sürtünme katsayısından daha

• Yüksek hızlarda sürtünmede bir azalma tespit edilmektedir

İki metal yüzeye yük uyguladıktan sonra yüzeyler arasında temas

İzafi hareket yapan yüzeylerde sürtünme metal kaynak bağları ile

Sürtünme kuvveti; hem kaynak bağlarını hem de bağlantıları

Ancak bu parametreleri belirlemek çok zor olduğundan deneysel

Bu bağıntıdan Sürtünme ile ilgili aşağıdaki sonuçlar çıkartılabilir:

Metal kaynak bağı oluşturan temas noktalarının kayma mukavemeti

Birbirleriyle kolay alaşım haline gelebilen demir, nikel ve krom gibi

 Birbiri ile ilgili olmayan ve birbirine benzeyen malzemeler

 Küçük bir sürtünme katsayısı elde etmek için malzemeler aynı

Yüzeyleri oluşturacak parçaların tamamen ayrılmadığı , yüzeyler

Pratikte en fazla rastlanılan sürtünme halidir ve sürtünme

İzafi hareket eden iki katı cismin yüzey pürüzlülüklerin temas

Sürtünme yağlayıcı sıvının tabakaları arasında meydana gelir.

Yüzey Pürüzlülüğü dikkate alındığında geometrik bakımdan sıvı

Viskoz bir akışkanda kayma gerilmesi Newton kanununa göre:

A: hareketli yüzeyin yağla temas eden alanı

Sıvı sürtünmesinde sürtünme katsayısı:

Sürtünmeyi oluşturan ana faktör yağlayıcının viskozitesidir

 Sıvı sürtünmesinin oluşmasında rol oynayan esas etken yağ

Yağlamada yağ filmindeki basınç iki türlü oluşur:

Hidrostatik: Dışardan bir pompa vasıtasıyla gerekli basınç

Sürtünme katsayısının hız ile değişimi (Stribeck Eğrisi)

Kuvvetlerin B noktasına göre moment

Yuvarlanma sürtünme katsayısı

Yuvarlanma harekete karşı direnci veren sürtünme kuvveti:

Statik sürtünme kuvveti

Kaymadan yuvarlanma şartı: 𝐹𝑠𝑟 <𝐹𝑠𝑜

Yuvarlanmadan kayma şartı: 𝐹𝑠𝑟 >𝐹𝑠𝑜

Sürtünen yüzeylerde malzemenin, mekanik etkilerle istenmeyen

 Aşınma temas yüzeylerinde dış etkiler altında oluşan fiziksel ve

Yağlayıcılar maddelerin kullanım nedenleri:

 Yalnız başlarına veya sıvı yağlar veya gresler karıştırılarak

Sıradan yağlayıcıların yeterli olmadığı aşağıdaki gibi durumlarda

Sürtünmenin oluşturduğu kayma

𝜂: viskozite katsayısı veya mutlak viskozite

Viskozite: birim alandaki bir düzlem yüzeyi kendisine paralel ve birim

DİNAMİK VİSKOZİTE BİRİMLERİ

Bazı Maddelerin Ortam Sıcaklığındaki viskoziteleri

 Kayma gerilmesinin kayma oranına (du/dy'ye) göre lineer

Birimi cm2/sn= 1 stokes = 1st

 Viskozite sıcaklıkla büyük ölçüde değişmektedir.

Bu denklem düzenlendiğinde SAE tarafından önerilen viskozite-

 SAE ; yağlama yağlarını viskozitelerine göre sınıflandırmış ve bir

 Viskozitesi 0 oF tespit edilen yağların numaralarının yanında W

SUS: Saybolt Universal Viskometre

Viskozite –sıcaklık değişimi

Viskozite –sıcaklık değişimi

Viskozite –sıcaklık değişimi

L: VI=0 olan yağın 1000F deki kinematik viskozitesi