TEORİK KOHESİF MUKAVEMET

Kusursuz bir malzemenin kırılma mukavemetinin kesin hesabı çok karışık bir iştir.
Bununla beraber, atomlar arası kuvvetlerin ve yüzey enerjilerinin değerlerine dayanılarak
geliştirilen basit modeller yardımıyla tahminler yapılabilir. (7 x 104 - 7 x 105 kg/cm2)

KIRILMA MEKANİĞİ

Kırılma mekaniği analizi ile hem malzemenin kırılma nedeni anlaşılabilir, hem de
imalat veya kullanım sırasında herhangi bir çatlağın oluşumu önlenebilir.

Kırılma mekaniğinde, kırılma ile ilgili parametre kırılma tokluğu veya gerilim
şiddet faktörüdür (K). Gerilim şiddet faktörü (K); çatlak civarında gerilim alanını belirleyen
bir parametre olup, bu faktör malzemenin geometrik hali, yükleme şekli, çatlağın yeni ve
oryantasyonuna bağlıdır.

GRİFFİTH TEORİSİ-Gevrek Kırılma

Çatlak ilerlediği zaman çatlak etrafındaki bir bölgede elastik gerilme (enerji) azalır.
Bu potansiyel enerji azalması yeni yüzey oluşturulmasına harcanır.

c 2 2
UE   İnce bir plakta çatlağın yayılması ile birlikte birim kalınlık için
E
serbest kalan elastik şekil değiştirme enerjisi.

Çatlak büyümesiyle kazanılan toplam yüzey enerjisi Us = 4c

 : yüzey enerjisi (erg/cm2)

1
 Çatlağın boyunda küçük artış, sistemin net enerjisini ya azaltır veya hiç değiştirmezse
çatlak yayılır ve gevrek kırılma oluşur.

U E U s
 olduğunda çatlak ilerler.
c c

U  U E  U s  2c2
 0  4  0
c c E

2 E
 (Griffith denklemi)
c

Çatlak yayılması için gerekli gerilme yüzey enerjisi terimi yerine, genellikle kırılma işini
gösteren bir parametre (G) kullanılır.

E.G c
 Gc = 2 (Kırılma için gerekli toplam iş)
c

GERİLİM ŞİDDET FAKTÖRÜ

Irwın ve arkadaşlar gevrek kırılmayı ayrı bir görüşle analiz etmişler, çatlağın ucu
civarındaki gerilme durumunu esas almışlardır. Çatlak ucu civarındaki gerilmelerinin
hesaplanmasından, bir gerilme şiddet faktörü (K) paremetresi geliştirmişlerdir.

K = f (, c ve çatlak şekli, geometrik faktörün)

Yukarıdaki denklem çatlak ilerlemesi için gerekli kuvvet ölçüsü.

(c) 1/ 2  ( E.G c ) 1/ 2 (çatlak ilerler)

K'nın kritik bir Kc değerinde kırılma olur.  (c)1/2 teriminin çatlak ilerlemesi için gerekli
kuvvet ölçü olduğu düşünülerek, bu terim gerilme şiddet faktörü olarak isimlendirilir. Yani
K   c

K = f (, c) k  (malzeme özellikleri) Kc  E.G c

2
 Kc = f (E) Kritik Gerilme şiddeti faktörü (KIRILMA TOKLUĞU)

Bu bağıntılar; sonsuz boyuttaki kalzolin için gereklidir.

Kırılma tokluğu (Kc) özelliğini tesbit etmek için gerilme şiddet faktörü (K) ölçülür. K =
Kc olduğunda çatlak ilerler ve kırılma olur.

Kırılma tokluğu ölçülürken, kırılmada üç model düşünülür.

Gerilmenin normal bileşeni çatlak yüzüne

dik olarak (Y) ekseni doğrultusunda
etki etmektedir.

Gerilmenin kayma bileşeni çatlağa x

ekseni doğrultusunda etki etmektedir.

Gerilmenin kayma bileşeni çatlağa (Z)

ekseni doğrultusunda, çatlağın dip
kenarına parelel olarak etki etmektedir.

Şekil-2 : Kırılma tipleri

3
 Uygulamada çatlağın açılma şekli olan I. tip en önemlisidir, bu sebeple en çok bu kırılma
şekli incelenmiştir.

Kırılma mekaniğinde düzlem şekil değişimi (plane strain) ve düzlem gerilme (plane
stress) kavramlarıda önem taşır. Bu kavramlarda, bir malzemede gerilmeler ve şekil
değişimlerinin durumu ele alındığında, temel şekil değişimlerinden biri veya temel
gerilmelerden birinin sıfır olduğu durum ele alınmıştır.

Düzlem şekil değişimi ve düzlem gerilme durumları aşağıda belirtilmiştir.

Düzlem Şekil Değişimi (Plane Strain)

x  0 x  0
f  0 y  0
z  0 z  0

Düzlem Gerilme (Plane Stress)

x  0 x  0
f  0 y  0
z  0 z  0

Düzlem şekil değişimi ve düzlem gerilme durumlarında uygulanan gerilme ve şekil

değişimlerinin bir özelliği olarak, düzlem şekil değişimi malzemenin içine yani kütlesine
uygulanmaktadır, halbuki düzlem gerilme serbest yüzeylere dik gerilmelerin sıfır olması
sebebiyle ancak malzemenin yüzeyine uygulanmaktadır.

KIRILMA TOKLUĞU DENEYİ

Kırılma tokluğu özelliğini tesbit etmek için çeşitli deneyler geliştirilmiştir. Bu

deneylerde, deney yapılacak malzemenin şekli ve miktarına göre farklı şekillerde numuneler
hazırlanır. Herhangi bir parçanın kırılma analizi yapılacaksa, o parçanın kendisinden numune
almak gerekir. Aynı zamanda yüklenme durumu da göz önüne alınarak numune hazırlanmalı
ve numune aynı yönde yüklenerek deney yapılmalıdır. Kırılma analizi yapılan malzemede,
malzemenin kırıldığı bölgenin dikkatle incelenmesi gerekir, çünkü kırılma tokluğu

4
malzemenin her bölgesinde aynı olmayabilir. Kırılmaya sebep olan faktörler malzemenin her
bölgesinde farklı olacağından, kırılma olan bölgenin kırılma tokluğunun ölçülmesi gerekir.

Deney yapılacak malzemenin şekli ve miktarı numune boyutlarını etkiler. Numune

boyutları ve şekli de, kırılma tokluğu deney sonuçlarını etkiler. Numune olarak kullanılan bir
eğme çubuğu veya üzerine yiv açılmış bir çekme çubuğu ile deney yapıldığında, uygulanan
yükleme şeklinin verdiği mekanik avantajdan dolayı kırılma yükü genellikle daha az olur.

Kırılma tokluğu deneyi ile gerilme şiddet faktörünü (Kc) tayinde kullanılan kırılma
yükü, numunenin şekline bağlı olarak farklı değerler alır. Bu sebeple kırılma tokluğu denklemi;

K c  Y a c şeklinde yazılır.

Burada;

Y = Numune boyutları ile ilgili geometrik faktör;

 = Kırılma gerilmesi
ac = Çatlak boyu

Geometrik faktör (Y), numunenin şekline ve boyutlarına bağlı olarak değişir. Farklı
kırılma tokluğu deney numunelerinde, geometrik faktörün, çatlak boyu (a c) ve numune
gerişliğine (w) oranına (c/w) bağlı olarak değişimi şekil-3'de verilmiştir.

5
Şekil-3 : Geometrik faktörün (Y), farklı deney numunelerinde relatif çatlak boyuna (c/W)
bağlı olarak değişimi.

Kırılma tokluğundan bahsedilirken, kritik gerilme şiddet faktörünün genellikle

kırılma modellerinden, I. Tip kırılma şeklinden elde edildiği düşünülür. Kırılma tokluğu,
istendiğinde diğer kırılma modellerinden de elde edilebilir, fakat genel olarak düzlem şekil
değişimli kırılma tokluğu, Kıc tesbit edilir. Daha önce de belirtildiği gibi, düzlem gerilme
durumunda numunenin yüzeylerine, düzlem şekil değişimi durumunda ise numunenin merkezine
gerilme uygulanmaktadır.

Kırılma tokluğu (Kc), numunenin kalınlığına bağlı olarak değişir ve numune kalınlığı
arttıkça belli bir değere kadar azalır, bundan sonra kalınlık etkisi olmaz (Şekil-4). Numune
kalınlığının limit bir değerinden sonra (2mm), numune yüzeyinin etkisi kalmamakta ve
esasında düzlem şekil değişimi durumu sağlanmaktadır. Kırılma tokluğunun işte bu minimum
değeri, Kıc (düzlem şekil değişimi gerilme şiddet faktörü) değeridir.

Kırılma tokluğu deneyinde önemli olan diğer bir faktör de plastik bölgenin boyutu
(rp)'dur. Numunedeki çatlağın ucunda, yükleme durumunda plastik deformasyona uğramış
bir bölge bulunur. Plastik deformasyona uğramış bu bölge kırılma tokluğu deneyi sonuçlarını
önemli ölçüde etkiler, çünkü kırılma tokluğu deneyi malzemenin çatlama direncinin bir
ölçümüdür, plastik deformasyona uğramış malzemenin çatlama direncinin ölçümü değildir. Bu
sebeple numunede ki plastik deformasyon bölgesi büyüdükçe deneyin anlamı, dolayısıyle
deney sonuçlarının geçerliliği azalır.

6
Şekil-4 : Numune kalınlığının kırılma tokluğuna etkisi

Numunede çatlağın ucunda meydana gelen plastik deformasyon bölgesine

malzemenin akma gerilmesi etki eder. Malzemenin akma gerilmesi azalırsa, plastik
deformasyon bölgesinin boyutu (rp) büyür, çünkü plastik deformasyon daha kolay olur. Eğer
plastik deformasyon bölgesi küçülürse, kırılma tokluğu da azalır, çünkü malzeme
deformasyondan ziyade çatlama özelliği gösterir. Plastik deformasyon bölgesi boyutunun (r p),
kırılma tokluğu (Kc) ve malzemenin akma gerilmesi (a) ile ilişkisinin; rp (kc/a)2 şeklinde
olduğu tesbit edilmiştir, bu faktör numune boyutlarının tesbitinde önemlidir.

Geçerli bir deney ve doğru olarak K ıc'nin tesbiti için numune boyutlarının aşağıdaki
kriterleri sağlaması gereklidir.

2
K 
Deney öncesi çatlak boyu  2.5 tc 
 a 

2
K 
Numune kalınlığın  2.5 tc 
 a 

Kırılma tokluğu deneyi için çok çeşitli numuneler kullanılabildiği halde, ASTM
standartları bu deney için çentikli eğme numunesi veya çentikli çekme numunesi tavsiye eder
(şekil-5).

7
Şekil-5 : ASTM standartlarında tavsiye edilen kırılma tokluğu deney numuneleri.

Bu iki farklı deney numunesinde, yükün uygulanma doğrultusu ve kırılma tokluğu

gerilme şiddet faktörünün hesabı farklıdır, fakat deneyin değerlendirilmesi birbirine
benzer. Örneğin; çentikli eğme numunesinde Kıc'nin tesbiti aşağıdaki formülle yapılır.

PS   a   a  
1/ 2 3/ 2 5/ 2 7/ 2 9/ 2
 a   a   a 
K  2.9   4.6   218
.    37.6   38.7  
BW 3/ 2   w  W W W W 

Burada;

P = Yük;
B = Numune kalınlığı;
S = İki mesnet arasındaki uzaklık;
W = Numune genişliği;
a = Çatlak boyu

Numune boyutlarının tesbiti için kriterler yukarıda verilmiştir, fakat bu kriterlerin

kullanılabilmesi için numunenin akma gerilmesi (a) ve gerilme şiddeti faktörü (K ıc)
bilinmelidir. Numunenin akma gerilmesi çekme deneyi ile tesbit edilebilir, fakat Kıc
bilinmeyen bir parametredir. Bu sebeple söz konusu malzeme için Kıc'ya literatürden tesbit
edilir veya tecrübelere dayanarak bir tahmin yapılır. Numune boyutları, a ve Kıc'nin
tesbitinden sonra yukarıdaki kriterlerden faydalanılarak hesaplanır.

Darbe deneyinde ve çentikli çekme deneyinde çentikler makine ile hazırlandığı

halde, kırılma tokluğu deneyinde tabii çatlak teşekkülü istenir. Kırılma tokluğu deneyi için
önce çentikli numune hazırlanır. Daha sonra numunede yorulma deneyi ile çentik dibinde
belirli bir boyda tabii çatlak teşekkülü sağlanır. Bu kırılma tokluğu deneyinde kritik
8
faktörlerden biridir. Yorulma deneyi ile numunede çatlak meydana getirilirken uygulanan yükün
üniform olarak dağılmasına önem verilmeli, böylece çatlağın mümkün olduğu kadar düzgün
oluşması sağlanmalıdır. Yorulma yükü de çatlağın ne çok kısa nede çok uzun bir zamanda
teşekkül etmesini sağlayacak şekilde seçilmemelidir. Çatlağın uzun bir zamanda teşekkülünü
sağlayacak küçük bir yorulma yükü seçilirse boş yere zaman kaybı olur. Eğer yük çok yüksek
seçilirse çatlak hemen teşekkül eder, fakat bu şartlarda çatlak ucunda meydana gelen plastik
deformasyon bölgesi büyük olur ve deney sonuçlarını önemli ölçüde etkiler.

Kırılma tokluğu deney öncesi çatlağı, yorulma deneyi ile teşekkül ettirildikten sonra
numune bir çekme cihazında çekilir. Genel olarak deney sırasında düşük bir deformasyon hızı
seçilir. Bazen dinamik kırılma tokluğunun (K ID) bilinmesi istenir, bu durumda ise deformasyon
hızı çok yüksek seçilir.

Kırılma tokluğu deneyinde uygulanan yüke göre çatlağın açılma miktarı cihazda
kaydedilir (şekil-6).

Şekil-6 : Kırılma tokluğu deneyinde, çeşitli malzemelerde uygulanan yüke göre çatlağın açılma
miktarının değişimi.

Uygulanan yük arttıkça önce malzeme elastik olarak deformasyona uğrar, burada
çatlağın açılma miktarı yükle doğrusal olarak artar. Uygulanan yük elastik sınırı aştığında,
malzemenin kırılma özelliğine bağlı olarak farklı durumlar meydana gelir. Eğer malzeme
gevrek yani kırılgan ise, yük elastik sınırı aşar aşmaz numune kırılır ve yük aniden düşer.
Burada Kıc hesaplanırken maksimum yük alınır. Eğer malzeme daha az gevrek ise, yük
elastik sınırı aştığında belirli boyda bir çatlak hemen teşekkül eder, bu sırada yük düşer veya
sabit bir değerde kalır, fakat sonra tekrar artar. Bu durum numune kırılıncaya kadar birkaç
defa tekrar edebilir. Buna kademeli çatlak teşekkülü denir. Bu durumda Kıc hesaplanırken, ilk

9
kademede çatlağın teşekkül ettiği yük alınır. Sünek malzemelerde ise yük elastik sınırı
aştığında, çatlağın açılma miktarı yük arttıkça artar ve bu durum numune kırılıncaya kadar
devam eder.

Sünek malzemelerde Kıc'nin hesaplanabilmesi için eğrinin irdelenmesi gerekir. ASTM

standardında, sünek malzemelerde elde edilen (yük-çatlağın açılma miktarı) eğrisinde K ıc'nın
hesaplanması için teknikler geliştirilmiştir.

Deney sonunda numunenin kırılma yüzeyleri incelenerek, kırılma tokluğu deneyi

öncesi numune de yapılan yorulma çatlağının ortalama derinliği ölçülür. Kullanılan numune
şekline uygun gerilme şiddet faktörü formülü kullanılarak K'nın değeri hesaplanır. Burada
hesaplanan K'ya Ko ismi verilir. Geçerli Kıc için, daha önce belirtilmiş olan numune boyut
kriterleri; bulunan KQ ve malzemenin akma gerilmesi a, kullanılarak tekrar hesaplanır. Bu
hesaplar sonunda bulunan numune boyutları kullanılan numune boyutlarına uygunsa, K Q=Kıc
'dir. Eğer hesaplar sonunda bulunan numune boyutları, kullanılan numune boyutlarına
uygun değilse, KQKıc. Bu durumda deneyi tekrarlamak gerekir.

KIRILMA TOKLUĞUNA ETKİ EDEN FAKTÖRLER

Kırılma tokluğuna etki eden faktörler, malzeme ve deney şartları ile ilgili faktörlerdir.
Bunlar;

1. Deformasyon hızı  
  : Deformasyon hızı arttıkça Kıc azalır.

2. Sıcaklık (T) : Sıcaklık arttıkça Kıc'de artar.

3. Akma gerilmesi (a): Malzemenin akma gerilmesi artarsa Kıc azalır.

Bu faktörlerin tesirleri birbirinden bağımsız değildir. Zira deformasyon hızı arttırılırsa

malzemenin akma gerilmesi de artar. Eğer deney sıcaklığı yükseltilirse, bu durumda da
malzemenin akma gerilmesi azalır. Bu faktörlerin genel olarak tesirlerinin nasıl olduğu
bilindiği halde, her malzeme için bu faktörlerin tesir derecesi farklıdır.

10