BÖLÜM-2

MALZEMELERİN MEKANİK DAVRANIŞLARI

Prof. Dr. Yusuf ÖZÇATALBAŞ

 Bir malzemenin uygulanan kuvvetlere karşı gösterdiği, tepki mekanik

davranış olarak tanımlanır.

 Bu davranış, değişik tür zorlamalar altında oluşan gerilme ve şekil

değiştirmeleri ölçerek ve gözleyerek saptanır. Cisimler artan diş zorlamalar
altında önce şekil değiştirir, sonra dayanımını yitirerek kırılır.

 Düşük gerilmeler altında şekil değiştirmeler elastik, yani tersinirdir. Gerilme

elastik sınırı aşarsa kalıcı yani plastik şekil değiştirme oluşur.

 Malzemenin plastik şekil değiştirme yeteneğini ve dayanımını temsil eden

süneklik, mukavemet (????...) ve sertlik gibi sınır gerilmelerle ilgili özellikler
malzeme yapısına (atomik, kristal, mikro ve makroyapı) ve deney koşullarına
büyük ölçüde bağlıdır.
 MEKANİK DAVRANIŞ
GERİLMENİN TANIMI

Dış kuvvetlerin iç kuvvetlere indirgenmesi

Gerçekte F bileşke kuvveti kesit boyunca atomlara etkiyen yayılı iç

kuvvetlerin toplamına eşittir. Toplam iç kuvvet F, N normal bileşene ve T
teğetsel bileşene ayrılabilir. N normal kuvveti dışarıya doğru ise çekme
etkisi, içeriye doğru ise basınç etkisi oluşturur. T teğetsel bileşeni yüzeye
paralel olup kayma veya kesme etkisi uygular.
 ŞEKİL DEĞİŞTİRMENİN (,e) TANIMI
-Çekme ve Basma Etkisinde Şekil Değişimi

Çekme ile eksenel şekil

değiştirme:
 e= (l-l0)/l0= Δl/I0
Yanal şekil değiştirme:
 y = (d-d0)/d0= Δd/d0


Burada e nın artı,  y nin eksi
olacağı görülür.
Çekme, basınç ve kayma etkisinde boyut değişmeler
Basma ile eksenel şekil
değiştirme:

Gerilme etkisinde malzemelerin boyutları değişir;

 e = (h-ho)/ho= Δh/ho

çekme halinde boy uzar, en daralır; basınç etkisinde

tersi olur, kayma etkisinde ise yalnız açılar değişir. Yanal şekil değiştirme:
 y =(d-do)/do= Δd/do
 ŞEKİL DEĞİŞTİRMENİN (,e) TANIMI
- Kayma Etkisinde Boyutsal Değişim

Basit kayma etkisinde ana boyutların değişmediği, yalnız açıların değiştiği

varsayılır. Kayma şekil değiştirmesi dik açılardaki değişmenin tanjantı ile belirtilir.

tan =Δx /h
 MEKANİK ÖZELLİKLER

 Akma Dayanımı (N/mm2)

 Çekme Dayanımı (N/mm2) Çekme
 Süneklik (mm/mm)-(, e) Deneyi

 Sertlik (BHN-N/mm2,Ra,b,c, VHN)

 Darbe Dayanımı (Joule)
 Sürünme Dayanımı
 Kesme Dayanımı
 Burulma Dayanımı
 Yük-ölçü boyu verilerinin
Mühendislik Gerilimi ()- ve Şekil Değişimine (e)
çevrimi:

Gerçek

Mühendislik

Gerilme ()-Şekil Değiştirme (e) Diyagramı

 Gerçek ve Mühendislik
Gerilme-Şekil Değiştirme ilişkileri

Gerçek

Mühendislik
Süneklik
Malzemenin kopmaksızın dayanabileceği şekil değiştirme miktarıdır.
 Bazı Malzemelerin Akma Dayanımları

Düşük Karbonlu Çelikte (Yumuşak Çelik) Al, Cu vb. Alaşımı Sünek Malzemelerde
Belirgin Akma Dayanımı %0.2’lik Akma Dyn.

Akma gerilmesi, kaymanın fark edilir ve etkili olduğu durumdaki gerilmedir.

Şekillendirme veya şekil değiştirme işlemi gerektiren parçaların üretiminde,

malzemenin şeklinde kalıcı değişiklik oluşturması için uygulanan gerilme, akma
dayanımının üzerinde olmalıdır.
Çekme Özelliklerinin Belirlenmesi

Pekleşme bölgesinde homojen şekil

değişimi vardır.
Boyun verme noktasından sonra
malzemede kırılma süreci başlar.
Bu sebeple soğuk deforme edilen
malzemelerin lineer kesit daralması olan
homojen deformasyon bölgesi içinde
deforme edilmesi önemlidir.
Aksi halde soğuk şekillendirilmiş
malzeme kırılmasa dahi çatlaklar içerir.
 Gerilme () - Şekil Değiştirme (e) İlişkisi

Çekme Dayanımı ÇD
ÇD

BŞD, e
Düşük karbonlu çeliklerde akma
gerilmesindeki değişim
 Çift Akma Noktası

 Düşük karbonlu yumuşak çeliklerde

görülür.

 Malzemenin σ1 gerilmesinde plastik

Düşük karbonlu çeliklerde akma
gerilmesindeki değişim
şekil değiştirmesi beklenir ancak
küçük arayer atomlarının
dislokasyonlar etrafında kümeleşmesi
kaymaya engel olur ve akma
noktasını σ2’ye yükseltir.
Gevrek ve Sünek Davranış
Sünek Davranış
Elastisite (Young) Modülü

Yüksek ergime sıcaklığına sahip

malzemeler yüksek elastisite modülüne
sahiptirler.

Malzemenin rijitlik ölçüsüdür. Yüksek

E değerine sahip malzeme elastik
yükleme altında boyut ve şeklini korur.
Rezilyans
 Poisson Oranı

 Çekme numunesine yük uygulandığında oluşan çapsal

(enine) birim deformasyonların, boyuna birim
deformasyonlara oranıdır veya,
 Basit olarak tanımlarsak cisimdeki enine şekil değişiminin
boyuna şekil değişimine oranıdır.
 Genel olarak poisson oranının formülü şu şekildedir.
Tokluk
Hangi Malzemelerin Tokluğu ve Sünekliği
Yüksektir?
Saf ve Alaşımlı Malzemelerin Çekme Etkisinde
Davranışı
 Malzemelerin Plastik Davranışına Ait
İdealleştirilmiş Tipik Örnekler

(a) (b) (c)

Rijit, tam plastik malzeme
Sıcak cam ve polimerler, çok ince
taneli Zn-Al ve Ti
Alaşımlarında yaklaşılır
Elastik bölgeye sahip Elastik bölgeli ve lineer
mükemmel plastik pekleşen malzeme
malzeme. Orta ve yüksek karbonlu
-Akma uzaması çeliklerde yaklaşılır.
gösteren az karbonlu
çeliklerde, tavlı bakır
malzemelerde yaklaşılır.
 BÖLÜM-3
PLASTİK DEFORMASYON MEKANİZMALARI

 Kayma

 İkizlenme

 Tane sınırı kayması

 Sürünme
 PLASTİK DEFORMASYON MEKANİZMALARI

 Kayma: Dislokasyon hareketi ile atom düzlemlerinin bir biri

üzerinde ötelenmesi ile malzemenin şekillendirilmesi sağlanır.


T b


Metallerin dayanımı metalik bağdan tahmin edilen
değerden neden çok daha azdır?
 Dislokasyonlar ve Kayma

Uygulanan gerilmeye paralel hareket eden kenar dislokasyonu

Uygulanan gerilmeye dik hareket eden vida dislokasyonu

Types of dislocations in a single crystal:

(a) edge dislocation

(b) screw dislocation
Dislokasyonların Etkileşimleri

İtme

Dislokasyonun
Yok olması
çekme
Kayma Düzlem ve Doğrultuları

YMK YAPIDA KAYMA DÜZLEMİ VE DOĞRULTULARI

 Kaymada Dislokasyonların Önemi
Dislokasyonların en kolay hareket ettiği doğrultular Burgers
vektörünün en kısa olduğu (atomların en sık dizildiği) doğrultulardır.
En düşük kayma direnci atomların en sık dizildiği düzlemler
üzerinde bulunur.
Dislokasyonlar hareketleri süresince birbirleri ile etkileşime girerler
ve çeşitli engellere rastlarlar. Bu karşılıklı girişimleri karşılamak ve
engelleri aşmak için gerilmeyi arttırmaya ihtiyaç vardır.
Dislokasyonların hareketini zorlaştıran yabancı atomlar, tane içi
çökeltiler, tane sınırları, kesişen dislokasyonlar ve kristal
düzlemlerinin distorsiyonu gibi etkenler sertlik ve mukavemeti
arttırırlar.
Dislokasyonlar belirli bir yoğunluğa kadar Metallerde sünekliği
sağlarken, Metal veya alaşımların mekanik özelliklerinin kontrol
edilmesini sağlar.
Dislokasyonsuz bir malzemede, kayma düzlemi boyunca tüm atom
bağlarını koparacak orandaki çok yüksek gerilmelerle kırılma yada
şekil değiştirme gerçekleştirilebilirdi.
Dislokasyon kaydığında ise atomlar arası bağlar yalnızca
dislokasyon çizgisi boyunca kopar. Bu durum ise kayma gerilmesini
önemli derecede düşürür.
 Tek Kristalde Kayma

Zn tek kristalinde kayma bantları

Dövülen çok taneli
Cu’da kayma bantları
 Schmid Kanunu ve Kritik Kayma Gerilmesi

Schmid’s kanunu –Kayma gerilimi, uygulanan gerilim ve kayma sistemlerinin

oryantasyonu arasındaki ilişkidir.
Kritik kayma gerilimi – Bir dislokasyonun harekete geçip kaymaya başlaması için
gerekli gerilimdir.
Kritik kayma gerilmesi  krit kaymanın sağlanması için metalik bağların kırılmasına
yetecek gerekli gerilmedir. Bu nedenle uygulanan gerilme, kritik kayma gerilmesine
eşit bir gerilme oluşturduğunda kayma oluşur ve metalin şekil değiştirmesi sağlanır.
 Çok kristalli bir metalde kayma ve plastik
deformasyon

Before After
Deforme edilmemiş eş eksenli Deforme edilmiş ve yönlenmiş
taneler taneler
 PLASTİK DEFORMASYON MEKANİZMALARI

İkizlenme: Düşük sıcaklıkta ve yüksek deformasyon hızlarında atom

gruplarının bir atom çapından daha düşük mesafede ötelenmesi ile malzemenin -
şekillendirilmesi sağlanır.

 Deformasyon İkizleri
 Tavlama İkizleri

Pirincin tanelerinde
deformasyon ikizleri
 Kayma ve İkizleme Arasındaki Fark

a) Atomlar, kaymada atomlararası uzaklığın katlarınca, ikizlemede

ise atomlararası uzaklığın belirli kesirlerince hareket eder.
b) Kayma izleri ince, ikizleme izleri ise daha kalın çizgiler yada
bantlar şeklinde görülür.
c) Kayma izleri genellikle metalografik çalışmalarda görülemezken,
farklı kafes yönlenmesine sebep olan ikiz bantlarını görebilmek
daha kolaydır.
 PLASTİK DEFORMASYON MEKANİZMALARI

 Tane sınırı kayması: Yüksek sıcaklıkta ve düşük deformasyon

hızlarında malzemenin şekillendirilmesini gerçekleştiren mekanizmadır.
Yüksek sıcaklıkta tane sınırları birbirleri üzerinde kayarak taneler yer
değiştirebilir. Böylece malzemenin şekil değiştirmesi (deformasyonu)
sağlanmaktadır.

F
 PLASTİK DEFORMASYON MEKANİZMALARI

 Sürünme: Çok yüksek sıcaklıkta ve çok düşük deformasyon

hızlarında malzemenin şekillendirilmesini gerçekleştiren mekanizmadır.
Belli bir yük altındaki malzemeler çok yüksek sıcaklıkta kolaylıkla şekil
değiştirirler. Bu şekil değişimi uygulanan gerilme yönünde atomlar hareket
ederken gerilmeye dik yönde atom boşlukları hareketiyle malzeme şekil
değiştirir.

Atom boşluğu
hareketleri

Atom hareketleri
(difüzyonu)

F
 Çok Kristalli Malzemelerin Deformasyonu

 Çok kristalli malzemelere gerilme uygulandığında, düzlem ve doğrultuları

uygulanan gerilmeye göre en uygun olan tanelerde kayma başlar.

 Kayma birden fazla düzlem ve doğrultularda meydana gelebilir.

 Başlangıçta uygun durumda olmayan taneler diğer tanelerin deformasyonu

sürecinde şekil değişimi için uygun konumlara gelebilir.

 Belirli bir deformasyon oranından sonra tanelerin çoğu şekil değiştirme

doğrultusuna paralel hale gelerek tercihli yönlenme gösterirler.

 Eş eksenli ve rasgele yönlenmiş çok taneli yapıdaki malzemeler bütün

yönlerde aynı özellileri gösterirler yani izotropiktirler.

 Taneleri tercihli yönlenmiş malzemelerin ise özellikleri yönlere göre değişir

yani anizotropiktirler.
Soğuk Deformasyon, Pekleşme ve Kırılma
Deformasyon yaşlanması

Deformasyon sertleşmesi

Work (strain) hardening and strain ageing

 Yeniden Kristalleşme
(Yumuşatma Tavlaması)
Bu tavlama aşamasında soğuk
deforme edilmiş malzemenin
yapısında;
 Toparlanma
 Yeniden kristalleşme
 Tane büyümesi
gerçekleşir.
 Deformasyon Sertleşmesi ve
Yeniden Kristalleşme Tavlaması İlişkisi

Orijinal yapı Soğuk deforme Soğuk deforme Yeniden Yeniden Yeniden Kısmi tane
Tane büyümesi
edilmiş edilmiş ve kristalleşmenin kristalleşme kristalleşmenin büyümesi
toparlanmış başlaması devamı tamamlanması
 Homojen Şekil Değiştirme

Homojen Müh. Ş.D.  eh =

(Lh – L0)/L0

Homojen Gerçek Ş.D.

h = ln(Lh/L0) = ln(Ao/Ah)


Lh= çmax noktasında (B)
numunesinin ölçü uzunluğu

Ah = çmax noktasında
numunenin kesit alanı

eb = et - eh (Boyun verme
bölgesinde Ş.D. )
Mühendislik ve gerçek gerilme-uzama eğrisi
 -Çekme Deneyinde Plastik Kararsızlık
(Boyun Verme)
-Çekme deneyinde boyun verme veya bir
noktada büzülme maksimum yük değerine
ulaşıldığında oluşur.
-Homojen olmayan deformasyona sebep
olan büzülme, dp = 0 durumunda başlar ve
bu kararsızlık şartı olarak tanımlanır.
-g -  diyagramında boyun vermenin
veya homojen olmayan deformasyonun
başladığı nokta, eğrinin eğiminin yani
deformasyon sertleşmesi hızının, gerçek
gerilmeye eşit olduğu noktadır
Çekme Deneyinde Plastik Kararsızlık
[(dg/d)= g].
(dg/d) > g ise boyun verme olmaz deformasyon homojendir. Buradan, plastik
deformasyon sırasında homojen olmayan deformasyonun (boyun vermenin)
başlamasının deformasyon sertleşmesi tarafından engelleneceği anlaşılmaktadır. Yani
deformasyon sertleşmesi hızının artması (pekleşme mekanizmasının çalışması),
(dg/d) > g şartını sağlayarak boyun vermeyi geciktirmektedir.
 Gerilme-Şekil Değiştirme Bağıntıları

Metalik malzemelerde deformasyon sertleşmesinin görüldüğü deformasyon

sıcaklıklarında - eğrisinin homojen deformasyon bölgesi “Holloman” denklemi
ile ifade edilir.

g = K. n
g : Gerçek plastik gerilme
k : Mukavemet katsayısı
 : Gerçek plastik Ş.D.
n : Deformasyon sertleşmesi üssü

Bazı malzemelerin oda sıcaklığında n ve k değerleri

Malzeme n K (N/mm2)
%0,08 C çeliği 0,25 600
%0,45 (1045) 0,12 950
302 paslanmaz çelik 0,30 1300
Bakır….. 0,33 450
 Deformasyon sertleşmesi üssü
ve mukavemet katsayısının tayini

n = 0  ideal plastik malzeme

n = 1  elastik malzeme

- ilişkisini veren Holloman denklemi,

homojen plastik deformasyon bölgesi için
geçerli olup  = 0 için g = 0
değerlerini vermektedir.

Bu nedenle Holloman denklemine a ilave edilerek daha sık kullanılan Ludwik

denklemi;
g = a + K. n şeklinde ifade edilir.
 Homojen Birim Şekil Değişiminin Önemi ve
Endüstriyel Şekillendirmede Çatlak Oluşumu

Sac şekillendirmede homojen deformasyon bölgesi

geçilmiş ve çatlak oluşmuş

Çelik çubukların sıcak dövme test

sonuçları (bazı numunelerin
deformasyon şartlarında homojen
deformasyon bölgesi geçilmiş ve çatlak
oluşmuş
Levha şekillendirmede homojen deformasyon bölgesi
geçilmiş ve çatlak devamında kırılma oluşmuş
SEMBOLLER