BÖLÜM 4

Malzemenin Mekanik Özellikleri

Ve
Malzemelerin Deformansyonu
Alüminyumdan yapılan uçak kanadı yada çelikten imal edilen
otomobil aksı veya çelikten yapılan asma köprü örneklerinde olduğu
gibi malzememlerin çoğu kuvvet ve yük altında çalışırlar.

Bu gibi durumlarda malzeme özelliklerinin bilinmesi ve bu

malzemelerden üretilen parçaların deformasyon oluşturmayacak,
kırılmayacak şekilde tasarlanması gerekmektedir.

Malzemelerin mekanik davranışı, uygulanan yüke ve kuvvete

karşı malzemenin gösterdiği direnci veya deformasyonu yansıtır.

2
çekme basma Kayma Burulma Eğme
(makaslama)

sertlik
Sürünme Çentik darbe
3
 Malzemelerin Deformasyonu

Malzemelerde uygulanan kuvvetin büyüklüğüne göre malzemelerde

i) elastik (kalıcı olmayan değişim)
ii) plastik (kalıcı değişim)
olmak üzere iki çeşit deformasyon meydana gelir.

4
 Malzemelerin Deformasyonu
Elastik deformasyon
1. Başlangıç 2. Kuvvet etkisinde 3. Kuvvet
kaldırıldığında
Bağlarda
uzama

İlk şekline
geri dönme
δ
F
F Doğrusal elas?k
Elastik şekil değiştirme, genel olarak kuvvet
uygulanan malzemeye ait atomların komşularından Doğrusal
ayrılmadan aralarındaki uzaklığın değişmesi anlamına olmayan
gelir. Uygulanan kuvvet kaldırıldığında cisim eski elas?k
boyutlarına geri döner. δ 5
 Plastik Deformasyon (Metal)
1. Başlangıç 2. Kuvvet uygulandığında 3. Kuvvet kaldırıldığında
Bağlarda
uzama ve Kaymış
düzlemler
atom
düzlemlerinde
kayma

δ elas?k + plas?k δ plas?k

F
F
Uygulanan kuvve?n malzemede oluşturduğu Doğrusal Doğrusal
gerilmenin malzemenin elas?klik sınırını aşması elas?k elas?k
durumunda meydana gelen kalıcı şekil değişimi δ
δplas?k
6
Gerilme
• Normal gerilme σ: • Kayma gerilmesi, τ:

F n F n F

Alan, A Alan, A F s

Normal F s
Kuvvet F n
F s F n
τ = F
F n N A o
σ = = 2
= MPa
A o m
Kuvvet uygulanmadan
önceki ilk kesit alanı
7
• Birim uzama: • Yanal birim daralma:
δ /2

- δL
ε = δ = Li - Lo L o εL =
L o Lo wo w o

δ /2
L
• kayma birim uzama:

θ
Δx γ = Δx/y = tan θ

y 90º - θ
Birim uzama boyutsuzdur.
90º
8
İzotropik bir malzemeye
z-ekseni boyunca
uygulanan gerilme
sonucu malzemedeki
daralma (birim şekil
değiştirme) miktarları

εx= εy

9
 Gerilme-birim uzama
Çekme makinası

(σ)
(ε)

Gerilme-birim uzama eğrisi

Çekme numunesi (örneği)

10
Metallerin çoğu nispeten küçük gerilime maruz bırakıldığında,
oluşan gerilme ile şekil değişimi (birim uzama) arasında doğrusal
bir ilişki vardır. Bu ilişki Hook kanunu ile verilir. Kuvvet kalkınca
elastik uzama ortadan kalkar.

σ = E ε τ = G γ

Elastik modülü (veya Young modülü) Kayma modülü

(GPa)

Normal Gerilme Kayma Gerilmesi

11
 σ = E ε
Gerilim-birim uzama diyagramı
grafiğinde, eğim elastik modülü
E’yi verir.

E Malzemenin karakteristik özelliğidir

(malzemeden malzemeye değişir).
Plas?k şekil değiş?rmiş bir malzeme için hook kanunu geçerli
değildir.

Yanal doğrultudaki birim şekil

değişiminin eksensel doğrultudaki
birim şekil değişimine oranına
POISSION ORANI denir ve ν
gösterilir. Burada şekil değişimin metal: ν ~ 0.33
elastik şekil değişimi olduğuna dikkat seramik: ν ~ 0.25
edilmelidir. polimer: ν ~ 0.40
12
 Diğer Elastik Özellikler
Elastik kayma modülü M
τ
G Döndürme
momen?
τ = G γ γ

M
• Elas<k hacim modülü, K: P P

ΔV ΔV P P
P = - K Vo
V o K Basınç
hacim = ΔV

İzotropik malzemeler için;

E E
G 2(1 + ν)
= K =
3(1 - 2ν)
13
 Plastik Deformasyon Mekanizmaları

Metalik malzemelerdeki plastik deformasyon

i) kayma,
ii) ikizlenme,
iii) tane sınırı kayması ,
iv) yayınmalı sürünme
olarak adlandırılan mekanizmalardan biri veya birden fazlasının
harekete geçmesiyle meydana gelir.

14
 1. K ayma: Dislokasyonların hareketleri sonucunda atom
düzlemlerinin birbiri üzerinden kayması veya ötelenmesi anlamına
gelir.
τ = F s /A s
σ = F/A
A Kayma düzleminin
F τ
normali, ns
AS
F S

Kayma
F Çekme τ kuvve?
kuvveti

τ = FS / AS τ= Cosθ Cosλ Schmid kanunu

F cos θ A /c os λ
15
 σ
Bu denklemde cosλ yerine sinθ yazılarak; τ= sin 2θ bağıntısı elde edilir.
2
σ σ σ

τ = 0 τ = σ /2 τ = 0
θ=0° θ=45° θ=90°

Kayma düzleminin uygulanan gerilme doğrultusuna paralel ya da dik olması durumunda

kayma gerçekleşmez. Bu durumda malzeme ya ikizlenme mekanizması ile şekil
değişimine uğrar ya da kırılır.
Kayma, oluşan kayma gerilmesinin malzemenin kayma mukavemetini aşması durumunda
meydana gelir. Ancak kaymanın meydana gelmesi bazı yön ve doğrultularda kolay, bazı
doğrultularda zor olur. Kayma olayı atomların en yoğun dizildikleri düzlem ve doğrultularda
meydana gelir. Bu düzlemler üzerinde Burgers vektörü kısa olduğundan dislokasyonlar
kolay hareket eder. Dolayısıyla kaymaya karşı direnç azalır.

Kaymanın meydana gelebilmesi için, malzemeye etkiyen kayma gerilmesinin kolay kayma
yönündeki bileşenin o malzemenin kritik kayma gerilmesinden daha büyük olması gerekir.
Kritik kayma gerilmesi ( ) kayma için gerekli en düşük kayma gerilmesidir.

kayma

Kayma doğrultusundaki
bileşen

Kayma
gerilimi 17
Bir kristal yapıda, bir kayma düzlemi ile bir kayma doğrultusu bir kayma sistemini oluşturur.
Kayma sistemi sayısı ise o kristal yapının plas?k şekil değiş?rmeye uygunluğunu belirleyen
önemli kriterlerden biridir.

18
 2. İkizlenme : İkizlenme kaymanın zor olduğu durumlarda, düşük sıcaklıklarda veya
yüksek deformasyon hızlarında meydana gelir.
İkizlenme olayı atom düzlemlerinin ikiz düzlemine paralel doğrultuda hareket etmeleri
sonucunda kafes yapının farklı yönlenmiş iki simetrik kısma bölünmesi şeklinde
tanımlanabilir.

YMK yapıda
ikiz düzlemi ve ikiz yönü

Kristal yapının ikizlenmiş kısmı, ikizlenmemiş kısmının aynadaki görüntüsü gibidir.

İkizlenme hem toplam şekil değişimine katkı yapar hem de kaymayı kolaylaştırır.

19
Deformasyon ikizlenmesi: Düşük sıcaklıklarda veya yüksek deformayon hızlarında
meydana gelir. Daha çok SDH ve HMK yapılı metallerde ortaya çıkar.

Tavlama İkizlenmesi: Soğuk deformasyondan sonra yapılan tavlama işleminde

meydana gelir ve daha çok YMK yapılı metallerde ortaya çıkar.

İkizlenmiş mikroyapı. (a) Demirde kayma bantları, (b) Çinkoda mekanik ikizlenme ve (c)
Al]n-gümüş alaşımında tavlama ikizleri

20
 Kayma ve ikizlenme için gerekli gerilmenin
sıcaklıkla değişimi. (Tg geçiş sıcaklığı)

Düşük sıcaklıklarda şekil değişimi ikizlenme ile

yüksek sıcaklıklarda şekil değişimi kayma
mekanizması ile meydana gelir.

Kayma ile ile ikizlenme arasındaki farklar

i) Atomlar kaymada atomlar arası uzaklığın tam katları kadar haraket ederken
ikizlemede atomlar arası uzaklığın belirli bir bölümü kadar hareket eder.
ii) Kayma ince çizgiler ikizlenme ise kalın çizgiler veya bant şeklinde görülür.
iii) Kayma izleri kristalin yüzeyinde meydana gelir ve numunelerin parlatılması
sırasında ortadan kaldırabilir. Parlatma işlemi ile metalin yüzeyindeki ikizleme
izleri kaldırılamaz.
21
Tane sınırı kayması: Yüksek sıcaklıklarda, çok taneli
metallerin tanelerini bir arada tutan kuvvet zayıflar.
Dolayısıyla yüksek sıcaklıklarda ve düşük deformasyon
hızlarında taneler birbirleri üzerinde kayarak yer
değiş?rmeye çalışırlar. Uygulanan gerilme tane
sınırlarında kayma gerilmesi oluşturmaktadır. Tane sınırı
çekme ekseni ile 45°’lik açı yap]ğı zaman en fazla kayma
oluşur. Tane boyutu küçüldükçe birim hacimde bulunan
tane sınırı oranı da artacağından, tane sınır kaymasının
toplam deformasyona katkısı daha fazla olur.

Yayınmalı sürünme (Difüzyon sürünmesi) :Çok kristalli

metallerde deformasyon, sıcaklığın ergime sıcaklığına yakın
olduğu yüksek sıcaklıklarda ve dislokasyon hareke? için
gerekli kri?k gerilmeden daha düşük gerilme seviyelerinde
yayınma sürünmesi yoluyla gerçekleşebilir. Bu işlemde
atomlar uygulanan gerilme yönünde kristal içerisinde
hareket eder. Kristal içerisindeki boşluklar ise hareket eden
atomların geride bırak]ğı yerlere doğru hareket eder. Bu
mekanizma sonunda taneler gerilme yönünde uzayarak
aksi yönde ise küçülmeye çalışarak plas?k şekil değişimine
uğrar.
22
 KIRILMA
Gerilme etkisi altındaki bir cismin iki ya da daha fazla parçaya ayrılması olayına kırılama
denir.

•  Sünek kırılma
Yüksek orandaki plastik deformasyon sonucunda meydana gelir ve koni-çanak
oluşumu şeklinde kendini gösterir. (Au, Pb gibi yumuşak metallerde oda
sıcakığında, polimeler de yüksek sıcaklıklarda görülür.)

•  Gevrek kırılma
Çok az bir plastik deformasyonla yada
plastik derformasyon meydana
Kısmen
gelmeden oluşur. sünek

Bu tür kırılma minimum enerji

soğrulması ile çatlağın hızlı bir
biçimde ilerlemesi sonucunda
meydana gelir ( çelik gibi)
 Sünek kırılmanın oluşumu

Sünek kırılmada kırılma aşamaları (a) boyun verme

oluşumu, (b) küçük boşlukların oluşumu (c) birleşen
boşlukların çatlağı oluşturması (d) çatlak ilerlemesi
(e) Son olarak çekme doğrultusuna 45o lik açıyla
oluşan kayma kırılması

Kırılma yüzeyi

Çatlak (boşluk) oluşumunu

başlatan parçacıklar
Koni-çanak tipi kırılma
 Tek eksenli gerilme altında sünek bir
malzemenin kırılma yüzeyinin SEM
görüntüsü (a) küresel çukurların oluşumu,
(b) kayma kırılmasını gösteren parabolik
tip çukurlar

•  Metaller sünek kırılma davranışı sergiler.

•  Seramikler gevrek kırılma davranışı gösterir.

•  Polimerlerhem gevrek hem sünek kırıma davranışı
gösterebilir türüne bağlı olarak.

•  Sünek:Kırılma öncesi uyarı verir
•  Kırılgan:Uyarı yok, aniden kırılır

25
Gevrek kırılmanın oluşumu: Çatlak ilerleme yönü gerilme yönüne diktir. Kırılma
yüzeyi düz bir görünüm sergiler. Gevrek malzemelerde kırılma, kırılma düzlemi
boyunca atomlar arası bağların kopması şeklinde meydana gelir. Kırılma düzlemine
dik bağların kopması sonucu ortaya çıkan kırılma klivaj (ayrılma) kırılması, atom
düzlemlerinin kayması sırasında atom bağlarının kopması ise kayma kırılması
olarak adlandırılır. Gevrek malzemelerde genelde klivaj kırılması söz konusu olur.
Bu da ya taneler boyunca (transgranular) yada tane sınırları boyunca (intergranular)
meydana gelir.

Parlak ve taneli görüntü Çatlak

başlangıcı

Gevrek kırılma 26
 Tane içi kırılmanın şematik gösterimi Gevrek dökme demirin kırılma yüzeyinin SEM
fotoğrafı

Taneler arası kırılmanın şematik gösterimi Taneler arası kırılma yüzeyin SEM görüntüsü
 Gerilme şiddet faktörü (K) kritik bir değere ulaştığında kırılma olur.

(a = çatlak uzunluğu)
Gerilme şiddet faktörü (K) K = σ πa (σ=uygulanan gerilim)

Kırılma tokluğu (Kc) Kc = ΕGc (Malzeme özelliklerine bağlıdır.)

Gc =çatlağın birim uzunluğu başına absorbe edilen enerji
E = malzemenin elastisite modülüdür.

K=Kc ise kırılma olur

σ πa = ΕGc

Kc değeri deneysel olarak malzemeye bilinen bir a uzunluğunda bir çatlak açıp, ani kırılma
meydana gelinceye kadar yüklemek suretiyle bulunur

28
Kırılma mekaniğinde üç tip zorlanma vardır.

Zorlama türlerinin en önemlisi

ve tehlikelisi çekme yönü ile
oluşan durumdur.

Kırılma tokluğu çatlaklı bir yapının kırılmaya karşı direncini gösteren malzemenin
bir mekanik özelliğidir. Gevrek malzemeler rela?f olarak düşük kırılma tokluğuna
sahip?r (kolaylıkla kırılır) buna karşın sünek malzemeler de rela?f olarak yüksek
tokluğa sahip?rler.
KI < KIc ise çatlak ilerlemez
KI ≥ KIc ise çatlak hızla ilerler ve Gevrek kırılma meydana gelir
Düzlem şekil değiş?rme
kırılma tokluğu
(Y à şekil faktörü, numune ve çatlağın geometrisine bağlı boyutsuz parametredir.
Düzlemsel numunelerde çatlağın boyu numunenin genişliğinden çok daha küçükse
Y’nin değeri yaklaşık bire eşittir. Genellikle 0.5<Y<2) 29
 Soğuk şekillendirme
•  Metallerin yeniden kristalleşme sıcaklığının altındaki plastik deformasyonu soğuk
şekillendirme olarak adlandırılır.
•  Soğuk şekillendirme ile bir metale hem biçimlendirme hemde dayanım kazandırılır.

Şekil değiştirme işlemleri: a) haddeleme, b) dövme, c) çekme, d) püskürtme,

e) derin çekme, f) gerdirme, g) eğme 30
 Soğuk Şekil Değiştirmenin Malzemelerin Özelliklerine Etkisi

Plastik deformasyona maruz kalan bir malzemenin taneleri çarpıtılmış durumda ise o
malzemenin soğuk şekil değişimine uğradığı kabul edilir. Soğuk deformasyona maruz
kalan malzemelerde dislokasyon yoğunluğu artar

Soğuk deformasyon sonrası malzemelerin

sertlik ve mukavemetinin artması
deformasyon sertleşmesi olarak bilinir.
Deformasyon sertleşmesine maruz kalan
tek kristalli malzeme için;

∆σ = Malzeme mukaveme?ndeki ar]ş

α = malzeme sabi? (0,3-0,6)
G = kayma elas?site modülü
b = burger vektörü
∆ρ = dislokasyon yoğunluğu

Soğuk şekil değiştirmenin malzemelerin bazı özelliklerine etkisi

31
 Tavlama ve Sıcak Şekil Değiştirme
Tavlama, soğuk şekil değiş?rme işlemine tabi tutulan malzemelerin kafes veya tane yapısını
gerilmesiz duruma döndürmek için uygulanan bir ısıl işlemdir. Bu işlemde malzeme, tavlama
sıcaklığına kadar ısı]lır ve yeterli bir süre o sıcaklıkta tutulduktan sonra genelde jrın
içerisinde yavaşça soğutulur. Tavlama işlemi toparlanma, yeniden kristalleşme ve tane
büyümesi olmak üzere üç aşamayı içerir.

Toparlanma: Toparlanma aşamasında malzeme içerisindeki artık gerilmeler büyük

ölçüde giderilir. Deformasyon sertleşme oranı toparlanmanın başlangıç aşamasında
hızlı bir şekilde azalır ve zamanla yavaşlar. Toparlanma ile malzedeki dislokasyonlar
yeniden düzenlenir ve bu durum malzemenin elektriksel iletkenliğinin artmasına katkıda
bulunur. Toparlanma evresinde mekanik özelliklerde pek değişiklik olmaz.

32
Yeniden Kristalleşme:
-Yeniden kristalleşme sırasında dislokasyon yoğunluğu düşer.
-Yeniden kristalleşme sonucunda malzeme şekil değişimine uğramadan önceki
özelliklerini tekrar kazanır ve mikro yapısı genellikle daha ince taneli olur.
- Yeniden kristalleşme sıcaklığı (YKS) ile ergime sıcaklığı arasında

YKS= Tm (K)/3

Yeniden kristalleşme çok az sayıda

dislokasyon içeren yeni tanelerin
çekirdeklenme ve büyümesi ile olur.
Kuluçka döneminde yeniden
kristalleşmenin başlaması için gerekli enerji
depo edilir. Embriyo boyutu kri?k değere
ulaşınca yeniden kristalleşme başlar.

Sabit bir sıcaklıkta elde edilen yeniden

kristalleşme eğrisi

33
 -Yeniden kristalleşme sıcaklığı deformasyon
oranına bağlıdır.
-Yeniden kristaleşmenin meydana gelmesi için
belirli bir değerden (%2-8) daha yüksek oranlarda
soğuk şekil değişimine maruz kalmaları gerekir.
-Yeniden kristaleşme için gerekli olan en düşük
deformasyon oranına kritik deformasyon oranı
denir.

YKS nin deformasyon oranına göre

değişimi

Aynı orandaki şekil değişimi sonucunda ince

taneli metallerde, iri taneli metallere göre daha
dazla deformasyon sertleşmesi meydana gelir.
Bu nedenle tane büyüklüğü azaldıkça metallerin
YKS düşer.

Deformasyon oranın tane büyüklüğüne etkisi

34
Tane büyümesi: Yüksek tavlama sıcaklıklarında küçük tanelerin boyutu artar. ve tane
büyümesi gerçekleşir.

Scaklığın yeniden kristalleşme ile oluşan tanelerin büyüklüğüne etkisi

35
Soğuk deformasyon ve tavlama işlemlerinin metal malzemelerin yapı ve özelliklerine etkisi

36
Malzemelerin Deformasyonu konusu ile ilgili Çalışma soruları

1. Elas?k ve plas?k deformasyonu tanımlayınız.
2. Malzemeye ait elas?k sabitlerin ad ve formülerini yazarak bu formüllerde yer
alan büyüklüklerin anlamlarını belir?niz.
3. Çapı 10 mm ve boyu 50 mm olan silindirik bir metal malzemeye iki ucundan
20000 N’luk bir çekme kuvve? uygulanmaktadır. Bu malzemede oluşan çekme
gerilmesi ile en yüksek kayma gerilmesinin değerini bulunuz.
4. Metalik bir malzemeye ait gerilme birim uzama eğrisini çizerek bu eğri üzerinde
akma ve çekme mukavemetlerini gösteriniz.
5. Yüzey merkezli kübik yapılı metallerde kayma ve ikizlenme için gerekli gerilmenin
sıcaklığa göre değişimini şekil çizerek gösteriniz.
6. Deformasyon ikizlenmesi ile tavlama ikizlenmesi arasındaki fark nedir.
7. Tane sınırı kaymasını şekil çizerek kısaca açıklayınız.
8. Sünek ve gevrek kırılmayı kısaca açıklayınız.
9. Ani kırılma koşulu için gerekli eşitliği yazarak bu eşitlikte yer alan büyüklüklerin
anlamlarını belir?niz.
10. Sünek malzemeler neden koni-çanak ?pi bir kırılma sergilerler.
11. Kayma sistem sayısını tanımlayınız ve tüm metallerde kayma sistem sayısı aynı
mıdır. Nedenlerini belir?niz.
37
12. Kayma düzlemi normali ve kayma doğrultusunun çekme ekseniyle yap]ğı açılar
sırasıyla 43,1 ve 47,9 olan bir tek kristal metalde kri?k kayma gerilmesi 20,7 MPa olduğuna
göre uygulanacak 45 MPa lık bir normal gerilme, tek kristalli bu yapıda akmaya neden
olabilir mi? Akmanın başlaması için gerekli gerilmenin büyüklüğü nedir.
13. Büyük bir plaka kırılma tokluğu 55 MPa m1/2 olan bir çelikten üre?lmiş?r. Plaka 200
MPa lık bir çekme gerilmesine maruz kaldığına göre, kırılmaya yol açacak en düşük çatlak
boyunu belirleyiniz.
14. Alüminyumdan yapılmış bir uçak parçasının kırılma tokluğu 35 MPa m1/2 dir.
Maksimum iç çatlak boyu 2 mm iken parçada kırılma 250 MPa lık bir gerilmede meydana
gelmektedir. Aynı parçada iç çatlağın 1,1 mm ve gerilmenin 325 MPa olması durumunda
kırılma meydana gelir mi? (Kıc= Y.σ. (π.a)1/2 bağınOsını kullanınız.)
15. Soğuk deformasyon oranının malzemelerin sertlik, mukavemet, elektriksel iletkenlik,
süneklik ve tane boyutu gibi özelliklerine etkisini şekil çizerek gösteriniz.
16. Dislokasyon yoğunluğunun malzemelerin mukaveme?ne etkilerini gösteren bağın]yı
yazarak bu bağın]da yer alan büyüklüklerin anlamlarını belir?niz.
17. Metal malzemelerde yeniden kristalleşme sıcaklığının şekil değiş?rme oranına göre
değişimini gösteren eğriyi çiziniz.
18. Kri?k deformasyon oranını tanımlayınız ve tane büyüklüğünün deformasyon oranına
göre değişimini gösteren eğriyi çiziniz.
19. Yeniden kristalleşme sıcaklığını ve soğuk şekil verme ve sıcak şekil verme işlemlerini
tanımlayınız.
20. Soğuk deformasyona tabi tutulan parçalar neden tavlanır.

38