Malzemelerin Mekanik Özellikleri

Mekanik tasarım ve imalat sırasında malzemelerin

mekanik davranışlarının bilinmesi çok önemlidir.
Başlıca mekanik özellikler:
– Çekme/basma (tensile /compression)
– Sertlik (hardness)
– Darbe (impact)
– Kırılma (fracture)
– Yorulma (fatigue)
– Sürünme (creep)

1
 Çekme deneyi
Malzeme nin statik kuvvetler altında dayanımı ve diğer mekanik
özelliklerinin test edilmesinde kullanılır.

Şekil 6.1: Çekme deneyi

2
 Çap
Ölçü boyu
Kuvvet (N)

Parçaya × etkiyen × çekme × kuvveti

gerilme =
Uzama (mm) Kesit × alanı
Çekme deneyinden elde edilen uzama ⋅ miktarı
F-DL (kuvvet uzama) eğrisi Birim ⋅ Δd =
ilk ⋅ ölçü ⋅ boyu

F Dl l - lo
Çekme deneyinden elde edilen F-
s= e= =
DL (kuvvet uzama) verilerinden
€ lo lo
s-e diagramına geçmek gerekir. Ao 3
 F
s=

Gerilme (MPa)
Kuvvet (N)

Ao

Þ
Dl l - lo
e= =
Uzama (mm) lo lo
Gerinme (mm/mm)
Yandaki veriler normalize
Çekme deneyinden elde edilen
edilerek elde edilen s-e
F-DL (kuvvet uzama) eğrisi
(Gerilme-Gerinme) eğrisi
4
Elastik Ş.D. Şekil değişimi:
•Elastik şekil değişimi
Plastik Ş.D.
•Platik şekil değişimi
kırılma •Homojen
homojen heterojen
•Heterojen (boyun verme)
•Kırılma
x

uygulanan gerilme < akma dayan. Þ elastik

uygulanan gerilme > akma dayan. Þ plastik + elastik 5
 s i k Bölge
Elastik Şekil Değişimi
s t
Ela
sÇ
sK
s0.2

Elastik Bölge

e
6
0.002
 Elastik Şekil Değişimi

s <sa

• s-e diagramında Şekil

Değişiminin doğrusal olarak
gerçekleştiği ilk kısımdır.
Şekil 6.18: Elastik şekil değişiminde
atomsal bağlardaki uzamalar.
7
 Elastik şekil değişimi
• Elastik bölgede Hook kanunu geçerlidir.
• Gerilme ile birim uzama lineer olarak değişir.
• Kuvvet kalkınca, elastik uzama ortadan kalkar.
• E, Elastiklik Modülü, malzemenin
karakteristik özelliğidir (malzemeden
malzemeye değişir)
• E büyüdükçe malzeme daha rijit hale gelir yani
gerilme ile daha az şekil değişimi gösterir.
Küçüldükçe daha elastik davranır.
8
Önceden plastik şekil değişimine uğramış malzemeden kuvvet
kaldırıldığında elastik şekil değişimi ortadan kalkarak 0 değerine
geri döner. Sadece plastik şekil değişiminden dolayı olan kalıcı
şekil değişimi söz konusu olur. 9
10
 Hook Kanunu

Normal gerilme Kayma gerilmesi

s = E ´e t = G ´g
t = Kayma gerilmesi
s = Normal gerilme
g = Kayma birim şekil değişimi
e = Birim şekil değişimi
G = kayma modülü
E = Elastiklik modülü
11
G ≅ 0.4 E in Metals
• Elastiklik modülü kimyasal bileşimin
değişmesi ile ve ortam sıcaklığından etkilenir.
• Isıl işlemden etkilenmez. (Aynı çeliğin
yumuşak hali ile sertleştirilmiş hali aynı E ye
sahiptir).

12
 Kimyasal kompozisyonun etkisi

E, bir malzeme özelliğidir. Çelik Aluminyuma göre daha rijittir.

E, kimyasal kompozisyondan etkilenir

13
 Sıcaklığın etkisi
E, sıcaklıktan etkilenir.
Sıcaklık arttıkça E, azalır.

14
Poisson Oranı

15
• Malzemelerin elastik özelliklerini belirleyen
diğer bir parametredir.
• Elastik şekil değişimi sırasında malzeme
boyutunda değişiklik olur.
• Çekme yönünde malzeme uzarken buna dik
yönde kısalma gerçekleşir.
• Aradaki oran poisson oranı yardımıyla
belirlenir.

16
• Metaller için 0.28 ile 0.32 arasında değişir.
Genelde 0.3 tür.
• Maksimum değeri izotropik malzemelerde
net hacim değişimi olmadığında poisson oranı
0.5 değeri alır.

17
Şekil 6.11: Çekme
sırasında poison
oranının ifadesi.

18
Plastik Şekil Değişimi (PŞD)

19
 Plastik Bölge
s Homojen PŞD Hetorojen PŞD

sÇ x
Akma noktası

Çekme
s0.2 x dayanımı
Kırılma-
s >sa kopma

e
20
0.002
• Malzemelerin dayanımını ifade eden Akma
dayanımının üzerinde gerilmeler uygulanması
durumunda plastik şekil değişimleri (kalıcı-geri
dönüşsüz) (PŞD) başlar.
• Bu noktada PŞD, dislokasyonlar kaymaya
başlamasıyla meydana gelir.

21
• PŞD de sıcaklık seviyelerine bağlı olarak farklı şekil
değiştirme mekanizmaları mevcuttur.
• Bunlar;
1. Soğuk plastik şekil değiştirme,
2. Sıcak Plastik şekil değiştirme
3. Ilık Plastik şekil değiştirme
• Bu sıcaklık seviyeleri benzeş sıcaklık ile belirlenir.

22
Benzeş sıcaklık (homologous temperature):

TB =
TÇ K ( ) • T = Malzemenin erime sıcaklığı
o
E

TE ( K)
o • T = Çalışma sıcaklığı
Ç

0 < TB < 0.25 Soğuk Şekil Değişimi

0.25 < TB < 0.5 Ilık Şekil değişimi
0.5 < TB < 1 Sıcak Şekil değişimi

23
Oda sıcaklığı;
• Fe, Cu, Al gibi bir çok metal için soğuk
şekil değişim bölgesi iken
• Pb, Sn gibi düşük erime sıcaklığına sahip
malzemeler için sıcak şekil değişim
bölgesi olur.

24
Soğuk Şekil Değiştirme

25
Soğuk şekil değişiminde iki tür şekil
değiştirme mekanizması etkin olabilir.
1.Kayma
2.İkizleme

26
 KAYMA /İKİZLEME

Kaymanın zor olduğu

PŞD, Kayma ile yani durumlarda plastik şekil
dislokasyonların kayarak değişimi ikizleme
hareket etmeleri ile (twinning) ile
gerçekleşir. gerçekleşir. 27
 s

sÇ
sK
s0.2
Normal çekme deneyi soğuk
Şekil Değiştirme alanında
gerçekleştiği için aynı eğri elde
edilir.

e
0.002
28
 KAYMA ve PEKLEŞME KAVRAMI

• En aktif deformasyon mekanizması kaymadır (Slip).

• Dislokasyonlar kayma düzlemlerinde kayarak hareket ederler.
• Fakat bu sırada yeni dislokasyonlar meydana gelir ve
yoğunlukları artar.
• Sayılarının artması ile bibirlerinin hareketini engellemeye
veya başka engellere (boşluk, yeralan, ara yer, tane sınırı,
çökelti, vs.) takılmaya başlarlar.
• Böylece hareketleri için daha yüksek gerilme gerekir.
• Bu durum deformasyon sertleşmesi veya PEKLEŞME
(strain hardening-work hardening) olarak anılır.

29
 HOMOJEN BÖLGE

• Deney sırasında parça uzunluğu sürekli artar. PŞD de

hacim sabit kalır ve uzunluktaki artış kesit alanında
daralma ile dengelenir.
• Akma noktasından sonra tepe noktasına kadar
malzeme pekleşir ve daha çok gerilme gerekir fakat
pşd oldukça kesit küçülür böylece gerilme artar bu iki
durum birbirini dengeler.

30
 HETOROJEN BÖLGE

• Tepe noktasından (çekme dayanımı) sonra plastik

kararsızlık başlar. Kesit bir bölgede hızla daralmaya
başlar ve malzeme boyun (neck) verir.
• Şekil değişimi için gereken kuvvet azalır. Bu nedenle
eğri aşağı doğru döner. Belli bir noktada kopma
gerçekleşir.

31
 Max noktadan
Akma noktasından sonra heterojen
sonra homojen PŞD. PŞD.(dengenin
(pekleşme / kesit Boyun verme bozulması)
daralması dengesi) başlangıcı

sÇ

s0.2 s >sa Kırılma

(kopma)

e32
0.002
Tablo 6.1: Çekme dayanım değerleri.

33
Çekme diagramından elde edilen veriler

• E, Elastiklik modülü
• sa, Akma dayanımı
• sç, Çekme dayanımı
• sk, Kopma gerilmesi
• d, Kopma uzaması
• y, Kesit daralması
• eün, Üniform uzama
• Statik tokluk
• Rezilyans

34
 Çekme diagramı
1. Belirgin akma gösteren malzemelerin s - e diagramları
2. Belirgin akma göstermeyen malzemeler s - e diagramları

Belirgin
akma
noktası

35
 Plastik deformasyon sÇ; Çekme dayanımı

Elastik Sınır

sk;
Elastik Kopma
deformasyon sA; Akma dayanımı gerilmesi

Elastiklik modülü

Kopma
uzaması

36
 Akma gerilmesi

• Akma noktasının belirgin olmaması durumunda % 0.2 kalıcı pşd

oluşturan gerilme olarak alınır. (Bazı özel durumlarda, mutlaka
belirtilmesi şartı ile, % 0.1 veya %0.05 alınabilir.) 37
 Süneklik

• Kopma uzaması; lk, eğriden de bulunabilir.

l k - lo
d = lk = Kopma anında ölçü boyu
lo lo = ilk ölçü boyu

• Kesit daralması: Ak, Eğriden bulunamaz.

Ao - Ak Ao = İlk kesit alanı

y= Ak = Kopmadan sonra
Ao ölçülen kesit alanı
38
 Statik Tokluk
Tokluk malzeme kırılıncaya kadar harcadığın enerjiyi ifade
eder
s s - e eğrisinin altında kalan alandır

Tokluk = ò s × de
e
39
 Rezilyans
Rezilyans, s - e eğrisinde, elastik bölge altında kalan alandır.
Elastik davranış sırasında depoladığı enerjiyi ifade eder.

Rezilyans :
ee
s e .e e
Yay çelik
ò
U p = s .de =
0
2

Basit karbonlu çelik

40
Sıcak şekil değiştirme

41
 Şekil değişiminin sıcakta gerçekleşmesi ile ısıl aktivasyon
mekanizmaları aktif hale gelir.
• Pekleşme olamaz:
– Kenar dislokasyonlarda tırmanma (climb) mekanizmaları
çalışır ve engellerden kurtularak kaymaya devam ederler.
– Vida dislokasyonlarında çapraz kayma (cross slip)
gerçekleşir.
• Dislokasyon yoğunluk artışı olmaz. Pozitif ve negatif kenar
dislokasyonları üst üste gelip bir birini tamamlar, tam düzlem
haline gelerek dislokasyon yoğunluğunu azaltırlar.
• Tane sınırı kayması olur: Artan sıcaklıkla birlikte taneleri
birarada tutan kuvvet azalır. Difüzyon mekanizmasının
etkinleşmesi ile taneler birbirleri üzerinde kayarlar.

42
 •

• •
•
•

(a) Dislocations tırmanması: artan atom

arayer veya boşluklara yerleşebilir
(b) Fazla atomlerın eklenmesi
dislosayon aşağı inebilir.
Sıcaklığın artması ile;
• Elastiklik modülü azalır,
• Pekleşme etkisi azalır veya ortandan
kalkar.
43
 Gerçek Gerilme-birim şekil değiştirme

• Şu ana kadar hesaplamalarda başlangıç geometrik

veriler kullanıldı. Bu şekilde hesaplanan veriler
“Mühendislik” değerlerdir.
• Gerçekte plastik şekil değiştirme ile birlikte kesit
alanı (hacmin sabit kalması ile) sürekli azalır.
• Bu şekilde elde edilen verilere “Gerçek” değerdir.
• Özellikle metal şekillendirme uygulamalarında
gerçek değerler kullanılır.

44
 Gerçek birim uzama.
Mühendislik birim uzama. dl
de g =
Δl l − lo l l
ε= = = −1 l
lo lo lo dl l
Þ e g = ò = ln
l l lo
= e +1 lo
lo
e g = ln(e + 1)

PŞD de Hacim lo
Ao × lo = A × l Þ A = Ao ×
sabit kalır. l

Gerçek gerilme.
Mühendislik
F
Gerilme. s = Þ s g = F = F × l = s × (1 + e )
Ao A Ao × lo
45
 Gerçek değerlere göre çizilen
gerçek gerilme-birim uzama
4’ eğrisine “Akma eğrisi” (Flow
x curve) de denir.
3’ x x x 4
2’ xx 3 • Elastik bölgede fark yoktur.
1’ x 2 • Boyun vermeden sonra
1
homojen olmayan şekil
değişiminden dolayı uzama
hesaplanamaz.

Şekil 6.7: Gerçek ve mühendislik

s-e (Gerilme-Gerinme) eğrileri.
46
 Akma Eğrileri
• Akma eğrileri: genelde Holloman
bağıntısı ile ifade edilir.
• Akma ile boyun verme arasında
s g = K ×e g n
ln(s g ) = ln K + n × ln e g
K = Dayanım sabiti
n = Pekleşme üsteli
K ve n; malzeme sabitleri

n=0 n=0.15 n=0.4

sg sg sg

eg eg eg 47
• Doğrunun eğimi pekleşme üstelini verir.
• 0 < n < 0.6 arasında değerler almaktadır.
• n, deformasyon sertleşmesine uğrama, ve
deformasyonla dayanımını arttırma kabiliyeti,
• n, arttıkça boyun verme zorlaşır, homojen şd. kabiliyeti
artar.
• Sıcak deformasyonda n Þ 0
• Bir çok mühensdislik malzemede
0.15 < n < 0.25
• K, doğrudan malzemenin dayanımı hakkında bilgi verir.

48
Tablo 6.2: Çeşitli metal ve alaşımlar için
pekleşme parametre değerleri.

49
 Belirgin akma gösteren malzemeler
Çekme dayanımı
Boyun verme

Pekleşme
Büzülme

Luders
bantlarının Kırılma-kopma
oluşumu

Şekil 6.10: Düşük karbonlu çelik belirgin akma

noktası gösterir. Ayrıca 2 adet akma noktası
tanımlanmıştır: (a)Üst akma noktası, (b) Alt
50
akma noktası.
 Belirgin akma ve Cottrel atmosferi
• Bu olaya C, N gibi arayer atom kümelerinin dislokasyonların
alt kısmına yerleşip hareketlerini kilitlemesinin sebep olduğu
düşünülür.
• Bu arayer atom bulutuna “Cottrell atomsferi” adı verilir.
• C ve N den arındırılmış malzemeler belirgin akma
göstermiyor.

51
• Üst akma noktası mekanik olarak bu kilitlerin kırılmasını ifade
eder. İlk akmanın meydana geldiği kayma bandının pekleşme ile
kilitlenmesinden sonra diğer düzlemlerde akma meydana gelir.
• Bu olayın kesit boyunca devamı ile luders bantları oluşur.
• Bu olay tamamlanınca homojen şekil değişimi başlar.

s Üst akma noktası

Akma uzaması

Alt akma noktası

Lüders bantlar

Akmamış bölge
e 52
 Deformasyon yaşlanması
Normal malzemenin
davranışı.
A. Eger deney x te durdurulup,
beklenmeden devam
ettirilirse, eğri kaldığı yerden
devam eder.
B. Eger deney y de durdurulup
100-200oC civarında ısıl
aktivasyon uygulanırsa ve
soğutulan malzemeye yeniden
çekme uygulanırsa, belirgin
akma noktası tekrar görülür.

53
Deformasyon yaşlanması (strain aging):Soğuk
şekil değiştirmiş bir malzemeye ısıl aktivasyon
verilirse, çelik için 100-200oC, daha yüksek
gerilme seviyelerinde belirgin akma yeniden
meydana gelir.

54
 Süneklik / Gevreklik /Tokluk
• Süneklik: Bir malzemenin plastik şekil değiştirme kabiliyetini
ifade eder. Bu değerin büyümesi, malzeme kopana kadar daha
büyük plastik şekil değiştirme gerçekleştirebiliyor anlamına
gelir. Kopma uzaması ve alan daralması parametreleri ile ifade
edilebilir.
• Gevreklik: Plastik şekil değiştirme kabiliyetinin olmaması
durumunu ifade eder. Eğri bazen elastik sınırda bazende
elastik sınıra çok yakın bir noktada son bulur.
• Tokluk: Malzemenin kopana dek absorbe ettiği toplam
enerjiyi ifade eder. Sünek malzemelerin tokluğunun daha
yüksek, gevrek malzemelerin tokluğunun da düşük olduğu
anlamı çıkarılabilir.

55
 Statik Tokluk
Gevrek
Normal süneklik

Yüksek süneklik

Malzemenin kırılana kadar ne

kadar enerji yutacağının
göstergesidir.
Şekil 6.9: Bir alaşımda
tokluk malzemenin
dayanım ve sünekliğinin Tokluk = ò s × de
kombinasyonudur. 56
57
 Sertlik

• Sertlik: Bir malzemenin yüzeyine batırılan sert bir

cisme karşı gösterdiği dirençtir.
• Sertlik değerleri direk olarak malzemelerin
dayanımları ile alakalı olduğu için büyük önem taşır.
• Çok daha basit bir şekilde, tahribatsız olarak
ölçülebilir.

58
 Sertlik

• Sertlik deneyi; malzemelerin

dayanımları ile ilgili bağıl değerler
veren bir test yöntemidir.
• Sertlik ölçme yöntemleri: Batıcı
ucun geometrisine ve uygulanan
kuvvet büyüklüğüne göre:
– Brinell sertlik ölçme metotu
– Vickers sertlik ölçme metotu
– Rockwell sertlik ölçme metotu

59
• Sertlik ölçme yöntemleri: Batıcı ucun geometrisine
ve uygulanan kuvvet büyüklüğüne göre:(a) Brinell,
(b)Vickers, (c) Rockwell sertlik ölçüm metotları.

60
 Brinell
• Yüzeyi düzgün hazırlanması gerekir.
• Standart test: 10mm çaplı sert bilya ve
3000kgf yük
• Yüzeyde bıraktığı izin çapı ölçülür.
• Pratikte daha küçük yük/çap
kombinasyonları mevcut.
• Dezavantajı: malzemeye göre değişen Malzeme A
yük/çap oranları
Demir / Çelik 30
• Yük: F(kgf) = A.D2(mm2)
Cu / Pirinç / Bronz 10
• A malzemenin türüne bağlıdır.
Al / Pb vb. 5
• 2.5mm bilya ile çelik ölçülüyorsa,
187.5 kgf, Al ölçülüyorsa 31.25kgf yük
gerekir. 61
 Brinell

• Sertleştirilmiş çelik bilya ile 400BSD ne kadar, sinterlenmiş

karbür bilya ile 550BSD ne kadar ölçüm yapılabilir.
• Bu metot daha büyük sertliklere uygun değildir.
• Eğer bilya ezilmeye başlarsa yanlış ölçümler yapılır.

62
 Brinell

BSD = Birinell sertlik değeri

D = Bilya çapı
2F F = Uygulanan kuvvet
BSD = d = izin çapı.
pD[ D - D 2 - d 2 ]

TSE de gösterimi

340 BSD/187.5/2,5/30

Uygulanan Bilya çapı

Uygulama süresi
Kuvvet
63
 Brinell

• Metallerde BSD ile sçek arasında 400BSD ye kadar doğrusal

ilişki vardır.

σç (MPa ) ≅ BSDx3

€
64
 Vickers
• Batıcı uç tepe açısı 136o olan elmas
pramit.
• Tüm malzemelere uygulanabilir.
• Kuvvet seçiminde malzeme kriteri yoktur.
d1 + d 2
• Kare şeklindeki izin köşegenleri d ort =
mikroskopla ölçülür. 2
• BSD değeri gibi çekme dayanımının 1.72 F
tespitinde kullanılabilir. VSD = 2
d ort
TSE de gösterimi
VSD= Birinell sertlik değeri
255 VSD/100/30 F = Uygulanan kuvvet
dort = izin köşegen ortalaması.
65
Uygulanan Kuvvet Uygulama süresi
 Rockwell metotu
• Batıcı ucun yüzeyden içeri doğru battığı derinlik dikkate alınır.
• Malzemeye göre uç/yük kombinasyonu seçilmelidir.
• Plastik malzemelerin ölçümüde yapılabilir: bir çok skalası
mevcuttur.

• Ölçüm yüzeyleri temiz olmalıdır.

• C skalası; sert metaller için kullanılılır:
150kgf yük ve tepe açısı 120o olan elmas
koni uç kullanılır.
• B; 100kgf yük ve 1/16” çapında sert
bilye kullanılır.
• Deney parçası yeterli kalınlıkta olmalı,
kenara yakın ölçümler yapılmamalı,
birbirine yakın ölçümler yapılmamalı, en
az 3 ölçüm yapılmalıdır. 66
67
68
69
 Example 6.1
Tensile Testing of Aluminum Alloy
Convert the change in length data in Table 6-1 to engineering
stress and strain and plot a stress-strain curve.

70
Example 6.1 SOLUTION

71
72
 Design of a Suspension Rod

An aluminum rod is to withstand an applied force of 45,000

pounds. To assure a sufficient safety, the maximum
allowable stress on the rod is limited to 25,000 psi. The
rod must be at least 150 in. long but must deform
elastically no more than 0.25 in. when the force is applied.
Design an appropriate rod.
Example 6.2 SOLUTION

73
Example 6.2 SOLUTION(Continued)

6
s = E × e = 10 x10 × 0.001667 = 16,670 psi

74
Sorular:
a. Kuvvet-uzama eğrisi
b. Gerilme birim uzama eğrisi
c. Elastiklik modülü
d. Akma gerilmesi
e. Kopma uzaması
75
76
77
Aynı malzeme için kuvvet değerlerinin
a) 35720N
b) 69420N
Olması durumlarında toplam ve plastik birim uzama miktarlarını hesaplayınız.

e T = 0.04 = e e + e p = 0.01 + e p
Þ e p = 0.03

e T = 0.2 = e e + e p = 0.01 + e p
Þ e p = 0.19
78
 BSD 3 x700
sÇ = x10 Þ BSD = = 210 BSN
3 10
2 x3000
210 =
p 10éê10 - 102 - d 2 ùú
ë û

d = 4.167 mm

79
80
 Çentik/Darbe
Normal şartlarda sünek malzeme
– Üç eksenli yükleme hali
– Düşük sıcaklıkta zorlama
– Kuvvetin ani uygulanması (darbe)
durumlarında plastik şekil değişimine imkan bulamaz ve
gevrek davranış gösterirler.
Bu şartlardan biri veya bir kaçı gerçekleşmişse malzeme
gevrek davranabilir. Malzemenin davranışını ölçmek
amacıyla Charpy (üç noktadan eğme) veya Izod
(ankastre eğme) deneyleri gerçekleştirilir.

81
• Belli bir potansiyel enerjiye
sahip kütle V-çentik açılmış
numuneye çarptırılır.
• Numunenin kırılması için
gereken enerji “Darbe
Enerjisi - Ek” saptanır.

Ek = mg × (h - h' )

82
 Darbe enerjisine etki eden faktörler:
a) Dayanım
b) Kristal yapı,
c) Sıcaklık
d) Kimyasal bileşim
a) Dayanım:
• Darbe deneylerin dinamik tokluğu belirlemektedir.
• Fakat statik toklukla (s-e grafiğinin altındaki alan) arasında
ilişki vardır.
• Dayanımı yüksek malzemeler darbeye karşı direnci zayıf
olurken düşük dayanımlı malzemelerin darbe dirençleri yüksek
olabilir.
83
84
 Kristal Yapı

• YMK; sünek ve tok ,

• SDH; gevrek,
• HMK; bazı şartlarda gevrek bazılarında tok
davranmaktadır.
• Belirli bir sıcaklık altında HMK tokluğunu
yitirerek gevrek davranış göstermeye başlar.
Bu sıcaklığa “Sünek-gevrek geçiş sıcaklığı”
adı verilir (ductile-brittle transition
temperature).
85
Kristal Yapı /Sıcaklık

HMK da ki bu düşüşün
sebebinin arayer atomalarının
düşük sıcaklıklarda,
dislokasyon hareketlerini
engellemesi olarak düşünülür.
Nispeten yüksek sıcaklıklarda
dislokasyonlar engellerden
SDH kurtulabildiği düşünülmekte
ve bu yüzden darbe enerjisini
arttığı varsayılmaktadır.

86
Sünek-gevrek geçiş Sıcaklığı

Emax + Emin
Tg =T @
2

87
 Kompozisyon

• HMK da geçiş sıcaklığı, kimyasal bileşimden çok etkilenir.

• Örneğin, C artarsa Tg artar. Mn (ve Ni) artarsa Tg azalır.
Düşük sıcaklıklarda yüksek tokluk için ideal alaşım
elementleridir.

88
 Süneklik / Gevreklik /Tokluk
• Süneklik: Bir malzemenin plastik şekil değiştirme kabiliyetini
ifade eder. Bu değerin büyümesi, malzeme kopana kadar daha
büyük plastik şekil değiştirme gerçekleştirebiliyor anlamına
gelir. Kopma uzaması ve alan daralması parametreleri ile ifade
edilebilir.
• Gevreklik: Plastik şekil değiştirme kabiliyetinin olmaması
durumunu ifade eder. Eğri bazen elastik sınırda bazen de
elastik sınıra çok yakın bir noktada son bulur.
• Tokluk: Malzemenin kopana dek absorbe ettiği toplam
enerjiyi ifade eder. Sünek malzemelerin tokluğunun daha
yüksek, gevrek malzemelerin tokluğunun da düşük olduğu
anlamı çıkarılabilir.

89
 Tasarım
SGGS (DBTT) gösteren malzemelerde,
• darbe özellikleri dikkate alınarak yapılan tasarımlarda,
seçilen malzemenin sünek gevrek geçiş sıcaklığının
kullanım sıcaklıklarına tekabül etmemesi, ve hatta
mümkün olduğu kadar düşük olmasıdır.
• Böylece, soğuk havalarda, ani zorlamalar altında
malzeme beklenmedik gevrek kırılma
göstermeyecektir.
• Bu tasarım kriterlerine bir örnek; gemi gövdelerinde
kullanılan sacın, -20oC de, en az 70J’lük darbe
enerjisine sahip olması gerekliliğidir. Bu değer farklı
uygulamalarda değişebilir.
90
 Çentik faktörü
• Çentik: Bir parçada bulunan ani kesit
değişimidir.
• Bir malzemede çentiğin bulunması malzemenin
içerisindeki gerilme dağılımını değiştirir.
• Çentik dibinde bir gerilme yığılması oluşur ve
bu değer çentiğin bulunmaması dikkate
alınmadan yapılan hesaplanandan daha büyük
gerilme değerlerine ulaşır.

91
 s max
Kt =
sn

Kt = Çentik faktörü
smax = Max gerilme
(Çentikten dolayı Gerilme
yığılması ile oluşan
gerilme)
sn = Nominal gerilme (ortalama
gerilme)

92
• Kt, geometriye bağlıdır ve 1 den büyük değerler alır.
• Çok büyümesi halinde tehlikeli durumlara sebep
olmaması için hesamplamalarda snom yerine smax
dikkate alınmalıdır.
• Kt a R-1 (çentik dibi radyusu ile ters orantılı)

a
s max = 2s
R
a ö Þ smax ö
R ø Þ smax ö 93
• Litaratürde tabloladan değerler bulunabilir.

• b/r oranı ve r/h oranı azalması ile Kt artar.

• Kt, 2.5-3 ve daha büyük değerlere ulaşabilir.

94
• Çentiğin çok keskin olması durumunda çentik dibi
radyus sıfıra ve gerilme sonsuza yakınsar.
• Gerçekte bu şekilde olmaz.
• Çok keskin çentikler (çatlaklar) bulunma durumunda
gereken tasarımın yapılması için “kırılma mekaniği”
kullanılır.
• Kırılma mekaniğinde gerilme şiddet faktörü ve
malzemenin kırılma tokluğu kavramları kullanılır.

95
• Kırılma mekaniğinde “Gerilme şiddet faktörü” kullanılır.
– KI: Çekme zorlaması
– KII: Kesme (kayma) zorlaması
– KIII: Burulma zorlaması olma durumları.
• En tehlikeli durum K1: çekme durumudur.

Gerilme şiddet Çekme gerilmesi

faktörü

K1 = Y × s × pa

Şekil Faktörü Çatlak boyu

96
• Malzemenin ani zorlamalara karşı dayanımını ifade
eden büyüklük “kırılma tokluğu” dur.
• Bu değer K1C ile ifade edilir
• K1C azaldıkça malzemenin gevrek kırılma eğilimi artar.
• Parçanın tasarımda herhangi bir zorlama altında ani ve
gevrek kırılmaması için aşağıdaki şart sağlanmalıdır.

K I £ K IC
Zorlanma şartları < Malzeme dayanımı
97
98
 Malzemenin
kırılma tokluğu Şekil Faktörü
Kritik Çatlak
boyu
K1C = Y × s k × pakr
Ani kırılma Çekme gerilmesi

Ani kırılma olmaması için

1. Çatlak boyunun kritik değerden küçük olması
2. Gerilmenin kritik gerilmeden (kritik çatlak
boyunda gevrek kırılmaya sebep olan gerilme)
değerden daha küçük olması gerekir.

99
Çatlak boyu arttıkça
hasara sebep olan
gerilme azalmakta

100
Düzlemsel uzama durumu, en kötü durum. Düzlemsel gerilme
durumuna yaklaşıldıkça kırılma tokluğu artar. Kc, düzlemsel uzama
kırılma tokluğunu ifade eder. 101
rved Düzlem şekil değişimi durumu, en 53 kötü durum. Düzlem gerilme durumuna
Chapter 6-LEFM & Crack Growth Approach

yaklaşıldıkça kırılma tokluğu artar. KIc, düzlem şekil değişimi kırılma tokluğunu
ifade eder. (Plane Strain Fracture Toughness)
102
o Kırılma mekaniği – Malzemelerin çatlak bulunması
durumunda etkiyen gerilmelere dayanabilme
yeteneklerini inceleyen
o The study of a material’s ability to withstand stress in
the presence of a flaw.
o Kırılma tokluğu – Çatlak bulunma durumunda
malzemelerin hasara karşı direncidir.

103
 Example 6.8
Design of a Nondestructive Test

A large steel plate used in a nuclear reactor has a plane

strain fracture toughness of 80,000 psi in. and is exposed to
a stress of 45,000 psi during service. Design a testing or
inspection procedure capable of detecting a crack at the
edge of the plate before the crack is likely to grow at a
catastrophic rate.
Example 6.8 SOLUTION
Assume that an advanced ceramic, sialon (acronym for SiAlON
or silicon aluminum oxynitride), has a tensile strength of 60,000
psi. Let us assume that this value is for a flaw-free ceramic. (In
practice, it is almost impossible to produce flaw-free ceramics.)
A thin crack 0.01 in. deep is observed before a sialon part is
tested. The part unexpectedly fails at a stress of 500 psi by
propagation of the crack. Estimate the radius of the crack tip.
Example 6.9 SOLUTION
 YORULMA

• Daha önce statik ve darbeli yüklemeleri

gördük
• Gerçekte ise zorlamalar sürekli değişkenlik
göstermektedir.
• Yorulma hasarı: malzemelerin çekme ve
akma dayanımlarından (statik koşullarda) daha
düşük değerlerdeki tekrarlı gerilmelerin
etkisinde, belirli bir çevrim sonrasında
kırılması ile oluşan hasardır.
106
S-N yorulma diagramları (Wohler Diagramları)

• Malzemelerin hangi çevrim sayısında hasara

uğrayacağını gösteren diagramlardır.
• Başka bir açıklama yoksa ortalama gerilme sıfır
olacak şekilde deneyler yapılır.
• Yani max ve min gerilmeler ters işaretli olmak üzere
birbirine eşittir.

107
 Çekme
Nasıl Değerlendirilir
smax • sg = Gerilme genliği
Gerilme

sg sort=0 • sort = Ortalama gerilme

• sy = Yorulma sınırı
smin • Ny = Hasar çevrim sayısı
Zaman
Basma

• sy(108) = 108 çevrim sayısı için

s max - s min
sg = yorulma dayanımı.
2
Çekme dayanımı (N=0)
s max + s min
s ort = Gerilme 90 iken parça N=
2 105 çevrimde hasara uğrar.

sy : Malzeme özelliği
sy

sg : Zorlama
sy: Yorulma Sınırı
sg < sy ðYorulma olmaz.
sg > sy ð Yorulma olur.
109
N-Çevrim sayısı
 HMK ve YMK için S-N grafikleri
HMK kafes yapılı
Metaller için Yorulma Sınırı: Endurance limit,
sy

Fatigue limit
Limiti ulaşır

Yorulma Dayanımı
Limiti yok
send (108)
YMK kafes yapılı Metaller için sürekli
azalır

N-Çevrim sayısı
• HMK yapıya sahip metal ve alaşımlarda yorulma sınırı vardır. Gerilme
genliğinin bir eşik değerden daha az olması durumunda yorulma hiç bir zaman
olmaz. Bu etkinin HMK metallerde özellikler çelik ve dökme demirlerde
bulunan arayer atomlarından (C ve N gibi) kaynaklandığı düşünülür.
• YMK metallerde gerilme genliği arttıkça yorulma ömrü azalır. Belirli bir çevrim
sayısına karşılık gelen gerilme genliği yorulma dayanımı kabul edilir. Bu çevrim
sayısı genelde 108 olarak alınır. 110
 HMK / YMK
(Yorulma sınırı / Yorulma dayanımı)
Yorulma Sınırı: Endurance limit,
Fatigue limit

Yorulma Dayanımı

111
Ortalama gerilme sıfır değilse
sort ¹ 0

112
 sg Soderberg
s
end
Emniyetsiz
x
x
Emniyetli

0 sakma s
ort

• Etkiyen gerilmeyi yorulma

dayanımı ile karşılaştırıp
emniyetli olup olmadığı
bulunur.
sort≠0
113
 Ortalama gerilme≠0ð Soderberg diagramları
smax
sg
• Ortalama gerilmenin sıfırdan
farklı olursa yorulma
dayanımında azalma olur.
smin sort≠0
• Bu azalma Soderberg
diagramları ile gösterilebilir.
sg Soderberg diagramı
• Etkiyen gerilmeyi yorulma
send dayanımı ile karşılaştırıp
x emniyetli olup olmadığı
Emniyetsiz
bulunur.
x
Emniyetli Typical values of the limit s e for steels are 1/2 the ultimate
tensile strength, to a maximum of 290 MPa (42 ksi).
For iron, aluminium, and copper alloys, s e is typically 0.4
sy
sort times the ultimate tensile strength .
114
 Emniyet Katsayısı Faktörü
• Tasarımlar malzemelerin yorularak hasara uğramaması esasına
dayanır.
• Genlik değerlerinin yorulma sınırından veya dayanımından düşük
olması gerekir.
• Bazı bilinmeyen veya tahmin edilemeyen faktörlerin olabilecek
kötü etkilerine karşı Emniyet katsayısı kavramı kullanılır.
• Genelde 1.5 ile 2.5 arasında seçilir. 𝜎y is 𝜎endurance (Yorulma sınırı)
σy
σ g ´ EK < σ y veya > σg
EK
• Metallerin yorulma dayanımları büyük farklılıklar göstermesine
rağmen, çekme dayanımlarının oranları şeklinde ifade edilebilir.

1 σç < σ y < 1 σç
4 2 115
 Yorulma Kırık Yüzeyleri
Kararlı çatlak
ilerleme bölgesi Yorulma ile hasara uğrayan bir
Ani kırılmanın
olduğu bölge milin kırık yüzeyi:
• Çatlak orijini: çatlağın başlangıç
noktası.
Striasyonlar:
Gözle görülemez
• Durak çizgileri (beach marks):
Zorlanma şartlarının değiştiğinde
Yorulma
Durak Çizgileri meydana gelirler.
çatlak
• Striasyon çizgileri: Durak
başlangıcı
çizgileri arasında meydana gelen
Ani kırılmanın ve her bir çevrim sırasında
olduğu bölge
çatlağın ilerlemesini gösteren
çizgilerdir.
• Ani kırılma bölgesi: Kalan kesitin
Kararlı çatlak zorlanmayı taşıyamadığı anda,
ilerleme bölgesi yorulma çatlağının çentik
etkisiyle ani gevrek kırılmanın
olduğu bölge. 116
 Yorulma Çatlak oluşumu
• Kusur içermeyen bir malzemede
Parça yüzeyi
kayma bantlarının yüzeye ulaşması
ve bunların geri dönememesi ile
girinti-çıkıntılar (intrusion- Kayma bantı
extrusion) oluşması ile
çekirdeklenir.
• Bu girinti/çıkıntılar yüzeyde Yeni bantlar oluşumu
oluşturduğu mikro çatlaklar çentik
etkisi oluşturur.
• Her bir çevrimde çatlak striasyon Girinti ve çıkıntılar
çizgilerini oluşturacak şekilde içeri
doğru kararlı bir şekilde ilerler.
• Çatlağın kritik boya ulaşmasıyla
(Kırılma mekaniği prensipleri)
parça ani olarak kırılır.
117
• Bu girinti ve çıkıntılar; önce
mikro, sonra da makro çatlak
halini alırlar.
• Her bir çevrimde çatlak,
striasyon çizgilerini
oluşturacak şekilde içeri doğru
kararlı bir şekilde ilerler.
• Çatlağın kritik boya
ulaşmasıyla (kırılma mekaniği
prensipleri) parça ani olarak
kırılır.

118
 Yorulma dayanımına etkiyen Faktörler

•Artan Çekme dayanımı

• Malzemenin çekme •Yüzey sertleştirme
dayanımı •Yüzey parlaklığı
• Ortalama gerilmenin
varlığı ve seviyesi
• Ortam şartları
• Yüzey pürüzlülüğü •Korozif ortam
•Artan sıcaklık
• Sıcaklık •Artan Yüzey prüzlüğü

119
 Statik Yorulma
Silika ağına (network) sahip seramik ve
Metallerde tekrar
eden gerilmeler ile cam malzemelerde statik yüklemeler
çatlak ilerlemesi altında görülen yorulma çeşididir.
Bunun sebebi mekanik mekanizmalardan
ziyade daha çok kimyasaldır.
Seramik ve camlarda 1. Su veya nem içeren ortamlarda
çatlak ilerlemesi
görülür.
2. Oda sıcaklığında gerçekleşir.
3. Yüksek sıcaklıklarda görülmez
Su silika ağ (network) ile reaksiyona
girerek Si-O-Si bağlarını parçalar. Si-
OH ve OH-Si bağları oluşturur. Her
seferinde çatlağın bir atomik mesafe
ilerlemesine sebep olur. 120
 Sürünme ve Gevşeme

• Her ikiside yüksek sıcaklıkta meydana gelen

şekil değişimi mekanizmalarıdır.
• Sürünme (creep); Sabit yük altında
malzemenin sürekli uzaması şeklinde olur.
• Gevşeme (relaxation): Boyu sabit olan bir
malzemede (sabit birim uzama), üzerine ilk
anda etki eden gerilmenin zamanla azalması
şeklinde olur.

121
Sürünme özellikleri

• Soğuk şekil değiştirmede plastik

şekil değiştirme zamana bağlı
olarak bir değişim göstermez.
• Sıcak şekil değişiminde ise plastik
şekil değişimi zamanla değişir.
• Bu olay sürünme şekil değişimi ile
ifade edilir.

Sürünme şekil değişimi: Yeterince

yüksek sıcaklıkta (Tb>0.5) sabit yük
altında, gerilme ve sıcaklık seviyelerine
bağlı olarak, malzeme boyunun sürekli
olarak uzamasıdır 122
 Sürünme Eğrisi
x
Kopma
Sabit sıcaklık
Sabit gerilme

Sürünme
I Hızı
(Eğrinin eğimi)
İlk şekil
Değişimi II: Kararlı sürünme III
(elastik)
Zaman
tr
.
e Kararlı
Sürünme
hızı sürünme
. hızı
ess
123
Zaman
 Sürünme eğrisinde bölgeler

• İlk yüklemede parça gerilmeye bağlı

olarak eo kadar elastik uzama gösterir.
• Eğride 3 bölge vardır.
• I. Bölge: Sürünme hızı zamanla
azalarak bir limite ulaşır.
• II. bölge: Kararlı sürünme bölgesidir
(ss: steady state). Burada sürünme hızı
sabittir. Sürünmenin gerçekleştiği en
uzun ömürlü bölgedir. Sürünme
hesaplamaları yapılırken bu bölge
dikkate alınır.
• III.bölge: Sürünme hızı ani olarak artar
ve bu bölge sonunda kopma-hasar
meydana gelir.
• Genelde I. Ve III. Bölgeler ihmal edilir

124
 Kararlı Sürünme
× dε
Sürünme hızı ε=
dt
Kararlı bölgede × De
Sürünme hızı e ss = tan q =
Dt
Malzemenin sürünme hızı biliniyorsa, I ve III bölgeler ihmal
edilerek hasara uğrayacağı birim şekil değişimi büyük bir
yaklaşıklıkla saptanabilir.
×
e = e ss ´ t
Eğer müsade edilebilir şekil değişimi biliniyorsa, kararlı
sürünme hızının bilinmesi durumunda emniyetle
kullanılabileceği süre bulunabilir. 125
 Sıcaklık ve gerilmenin etkisi

• Sürünme eğrileri üzerinde sıcaklık ve gerilmenin

etkisi önemlidir.

e Sıcaklık veya gerilme

e Artan T Artan s
arttıkça,
.
ess artar,
tr azalır,
er artar,
eo artar.
t t

126
 Q
tanθ = - • Sürünme şekil değişimi
T
yayınmadan (difüzyondan) çok
Eğim
etkilenir.
• Sürünme Arrhenius tipi
bağıntıyla sıcaklığın
fonksiyonudur.
• Q: sürünme için aktivasyon
enerjisidir.
• Q değeri ve D (difüzyon
× Q 1 katsayısı) değerleri yüksek
ln e = ln C - ×
R T malzemelerde sürünme şekil
× değişimi daha azdır.
æ Q ö
e = C expç - ÷
è RT ø 127
 Sürünme Mekanizmaları

Kristal yapılı malzemelerde sürünme şekil

değişimi mekanizmaları:
• Kayma (Tek kristal + polikristal)
• Kayma + tırmanma (Tek kristal + polikristal)
• Yayınma sürünmesi (Tek kristal + polikristal)
• Tane sınırı kayması (Poli kristal)

128
 Sürünme verileri
• s-tr diagramları (malzeme ve sıcaklığa bağlı olarak).
• s-ess diagramları(malzeme ve sıcaklığa bağlı olarak).
• Sürünme diagramları(malzeme, sıcaklık ve gerilmeye bağlı
olarak).

T
1
T
Gerilme

Gerilme

Gerilme
2
T
3 T
4

Ÿ
Kopma zamanı, (saat) ess Zaman

129