5.

Hafta Konuları
- Plastik deformasyon
- Plastik deformasyon sonrası geri dönüş
- Gerçek gerilme gerçek birim şekil değişimi
- Dislokasyonlar ve plastik deformasyon
- Sertlik
- Metallerde dayanım artırıcı mekanizmalar
 Plastik Deformasyon
Akma Olayı ve Akma Dayanımı

Birçok metallik malzemede elastik davranış yaklaşık 0,005 birim şekil değişimi
miktarına kadar devam eder. Malzeme bu noktadan daha fazla deforme
edildiğinde, artık gerilme ile birim şekil değişimi arasındaki orantılı değişim
ortadan kalkar (Hooke Kanunu-geçerliliğini yitirir) ve kalıcı yani geri dönmeyen,
plastik deformasyon oluşur.

Yapıların birçoğu gerilme altında sadece elastik şekil değiştirecek şekilde

tasarlanır. Plastik deforme olan (kalıcı şekil değiştiren) bir yapı veya parça
kendisinden beklenen görevi yerine getiremez. Bu nedenle, plastik
deformasyonun başladığı gerilmenin, yani akmanın nerede gerçekleştiğinin
bilinmesi istenir.
  Atomsal mertebede
Elastik şekil değişimi Plastik şekil değişimi

O Orantýsýnýrý
z
x
yükü kaldýrma

eðim= elastiklik modülü

yükleme

Plastik şekil değişiminin en önemli mekanizması

olan kayma olayında atomların komşulukları
Birim þekil deðiþimi bozulur. Gerilmenin kaldırılmasıyla atomlar önceki
konumlarına geri dönmezler.
Atomik ölçekte küçük yer değiştirmeler elastik şekil
değişimi üretmektedir. Dikkat atomların
komşulukları bozulmaz. Gerilmenin kaldırılmasıyla
denge konumlarına tekrar geri dönerler.
Çekme dayanımı (ÇD) σç (MPa), mühendislik gerilmesi-
birim şekil değişimi eğrisindeki maksimum gerilmedir

- Çekme deneyi
-Boyun oluşumu simülasyon
Süneklik Süneklik, bir diğer önemli mekanik özellik olup,
kırılmaya kadar malzemede oluşabilecek plastik
deformasyonun miktarının bir ölçüsüdür.

Kırılmaya kadar çok az veya hiç plastik

deformasyon göstermeyen malzemeler gevrek
olarak adlandırılır.
Kavram Kontrol Sorusu 6.2

Tablo 6.3’te listelenen metallerden hangisinin

(a) Yüzde kesit daralması en büyüktür, neden?
(b) Dayanımı en yüksektir, neden?
(c) Rijitliği en büyüktür, neden?
Rezilyans bir malzemenin elastik şekil değiştirme sırasında
enerji absorbe etme ve sonra, yük boşaltıldığında bu enerjiyi
geri verebilme kabiliyetidir.

Tokluk, bir malzemenin kırılmadan enerji absorbe etme ve plastik şekil

değiştirme kabiliyetidir.

Yay üretimi için seçilecek bir metal malzeme için rezilyansın önemini tartışınız
Tokluk, bir malzemenin kırılmadan enerji absorbe etme ve
plastik şekil değiştirme kabiliyeti olarak da tanımlanabilir.
PLASTİK DEFORMASYON SONRASI ELASTİK GERİ DÖNÜŞ

Tekrar yükleme sonrasında, pekleşmeden dolayı malzemenin

akma dayanımı artmıştır.

Soru: Uygulanan ön şekil değişimiyle bir metalin akma

dayanımı en fazla ne kadar arttırılabilir.
GERÇEK GERİLME VE GERÇEK BİRİM ŞEKİL DEĞİŞİMİ
 Boyun verme noktasına kada
kısım için şekil değişimi

Boyun verme noktasından

sonraki kısım için şekil değişimi
Çeşitli malzemelerin şematik çekme eğrileri.
Ölçekli çizilmemiştir.
 SERTLİK

• Dikkate alınması gereken bir başka mekanik özellik de sertliktir.

Sertlik, malzemenin yerel (bölgesel) plastik deformasyona (Örn.:
batma veya çizilmeye) karşı gösterdiği direncin bir ölçüsüdür.

Şekil 6.19
• Rockwell ölçümlerinin çoğunda olduğu gibi, Brinell
deneylerinde de sert bir küresel uç metalin yüzeyine
batması için zorlanır. Kullanılan sertleştirilmiş çelik (veya
tungusten karbür) batıcı ucun çapı 10 mm’dir. Standart yük
aralığı, 500 ile 3000 kg arasında, 500 kg artışlarla değişir ve
deney sırasında yük belirli bir süre (10 ile 30 sn aralığında)
boyunca sabit tutulur.

• Brinell sertlik değeri (BSD), uygulanan yükün ve ölçüm

sonrası yüzeyde oluşan iz çapının bir fonksiyonudur (bk.
Tablo 6.5).
• Diğer iki sertlik ölçme yöntemi, Knoop (nup şeklinde
telaffuz edilir) ve Vickers’dir. Vickers için bazen elmas
piramit adı da kullanılır. Bu yöntemlerin her ikisinde de
piramit geometrisine sahip çok küçük bir elmas uç, sertliği
ölçülecek numunenin yüzeyine batırılmaya zorlanır.
Uygulanan yükler, Rockwell ve Brinell’dekine göre çok
daha küçük olup 1 ile 1000 g arasında değişir. Ölçüm
sonrası yüzeyde oluşan izin boyutu mikroskop altında
ölçülür ve daha sonra sertlik değerine çevrilir (Tablo 6.5).
Emniyet gerilmesi, malzemenin akma dayanımını esas
almaktadır ve akma dayanımının bir emniyet katsayısına (S)
bölünmesi
Plastik deformasyon çok sayıda atomun veya molekülün, birbirlerine göre hareketleri sırasında, komşuları ile sahip oldukları bağları
koparmaları ve yeni komşularıyla, yeni bağlar oluşturmalarından ibarettir. Dikkat: gerilme kaldırıldığında, atomlar
başlangıçtaki ilk konumlarına geri dönmezler.

Kristal yapıya sahip katılarda deformasyon, dislokasyon hareketleriyle gerçekleşen kayma olayı ile meydana gelir.

Plastik şekil değişiminin en önemli mekanizması

olan kayma olayında atomların komşulukları
bozulur. Gerilmenin kaldırılmasıyla atomlar önceki
konumlarına geri dönmezler.
• Dislokasyon hareketi sonucu oluşan plastik
deformasyon süreci kayma olarak adlandırılır.
• Bütün metal ve alaşımlarda bulunan dislokasyonlar,
katılaşma veya plastik deformasyon sırasında veya hızlı
soğutmadan kaynaklanan ısıl gerilmeler sonucunda oluşur.
Malzemedeki dislokasyonların sayısı veya dislokasyon
yoğunluğu, birim hacimdeki toplam dislokasyon uzunluğu
veya herhangi bir kesitte birim alanı kesen dislokasyon
sayısı olarak tanımlanır.
DİSLOKASYONLARIN ÖZELLİKLERİ
• Daha önce değinildiği gibi, ek yarı atom düzleminin
varlığından dolayı, dislokasyon çizgisi çevresindeki
kafesler bir miktar çarpılır. Bunun sonucu olarak,
komşu atomların üzerinde basma, çekme ve kayma
türünde kafes şekil değişimlerinin söz konusu olduğu
bölgeler bulunur.
 KAYMA SİSTEMLERİ
• Dislokasyonlar bütün kristal atom düzlemi ve
doğrultularında aynı kolaylıkla hareket etmezler. Genelde
tercih edilen bir düzlem ve bu düzlem boyunca dislokasyon
hareketinin gerçekleştiği belirli bir doğrultu söz konusudur.
Bu düzleme kayma düzlemi ve hareketin oluştuğu
doğrultuya da kayma doğrultusu adı verilir.

• Kayma düzlemi ve kayma doğrultusunun oluşturduğu

kombinasyon ise kayma sistemi adını alır.

Dikkat: kayma, atomsal yoğunluğun en fazla olduğu düzlem ve bu düzlem üzerindeki yoğunluğun en fazla olduğu
doğrultuda gerçekleşir.
Plastik deformasyonun çeşitli kayma sistemlerinde gerçekleşebilme olasılığından dolayı, bu metaller (YMK, HMK) oldukça
sünektir.

SPH metaller ise aksine, az sayıda aktif kayma sistemine sahip olduklarından normal şartlar altında oldukça gevrektirler.
TEK KRİSTALLERDE KAYMA

• Kenar, vida ve karışık dislokasyonlar kayma düzlemi ve

doğrultusu boyunca uygulanan kayma gerilmesinin
etkisiyle hareket ederler. Uygulanan gerilmenin saf çekme
(veya basma) olması durumunda bile gerilme eksenine dik
veya paralel olma durumu haricinde her zaman kayma
bileşenleri vardır. Bu gerilmelere kayma gerilmesi
bileşenleri adı verilir.
 Tek kristalde kayma düzlemi ve doğrultusuna ait
yönlenmenin f = λ=45 derece olması durumunda,
akmanın oluşması için gerekli gerilmenin
büyüklüğü minimumdur.

Şekil 7.7 Tek kristalde kayma gerilmesi bileşenin

hesaplanmasında kullanılan çekme ekseni, kayma düzlemi ve
kayma doğrultusu arasındaki geometrik ili şkiler
ÇOK KRİSTALLİ MALZEMELERİN Çok sayıdaki tanenin rastgele yönlenmiş olması
nedeniyle, kayma doğrultusu taneden taneye
PLASTİK DEFORMASYONU farklıdır.

Plastik deformasyon, kayma aracılığıyla her bir

tanenin deforme olması anlamına gelir. Şekil değişimi
sırasında yapının mekanik bütünlüğü ve uyumu tane
sınırları boyunca muhafaza edilir, yani genellikle tane
sınırlarında ayrılma meydana gelmez. Sonuç olarak,
her bir tanenin deformasyon sırasında alacağı şekil,
bir dereceye kadar, komşu taneler tarafından
kısıtlanır.
Bu durum, plastik deforme edilmiş çok kristalli bakır bir numunenin Şekil 7.10’da verilen mikroyapı fotoğrafında
gösterilmiştir.

Kayma çizgilerinin varlığı açık bir şekilde görülmektedir. Tanelerin birçoğunda iki grup paralel çizginin varlığı deformasyon
sırasında iki kayma sisteminin çalıştığını işaret etmektedir.

Şekil 7.10 Çok kristalli bakır numunenin, parlatma ve deformasyon sonrası yüzeyinde oluşan kayma çizgileri ×173.
[Fotoğraflar, C. Brady, National Bureau of Standards (now the National Institute
of Standards and Technology, Gaithersburg, MD izniyle).]
 Şekil 7.11 Çok kristalli metalde
plastik deformasyon sonrası tane
yapısının değişmesi. (a) Deformasyon
öncesi taneler eş eksenli. (b) Deformasyon
tanelerin uzamasına neden
olmuş ×170

Çok kristalli metallerin dayanımı, bu metallerin tek kristalli iken sahip olduğu
dayanıma göre daha yüksektir. Yani kayma hareketini başlatmak ve
beraberinde akmayı meydana getirecek olan gerilme daha büyüktür.

Ak = f ( d-1)
d: tane boyutu
İKİZLENME İLE DEFORMASYON OLUŞUMU

Kayma olayının plastik deformasyonun oluşumunda en

büyük paya sahip olduğu unutulmamalıdır.
Deformasyonun oluşumunda ikinci mekanizma ise mekanik
ikizlenme olayıdır.
 
Ne zaman oluşur ?
 
Mekanik ikizlenme, HMK veya SPH kristal yapıya sahip
metallerde düşük sıcaklık ve yüksek şekil değiştirme hızı
(darbeli zorlanma) gibi kayma olayının sınırlı olduğu yani az
sayıda kayma sisteminin çalışabileceği durumlarda
meydana gelir.
Kayma kuvveti, düzlemin (ikiz sınırının) bir tarafındaki atomları, diğer
 
taraftaki atomlara göre, bu atomların aynadaki yansımaları olacak
Not: İkizlenme sonunda oluşacak hacimsel plastik şekilde yer değiştirmesine neden olur.
deformasyonunun miktarı, normalde kayma sonucu
meydana gelene göre çok daha küçüktür. Dikkat: Kayma, atomlararası mesafenin katlarında meydana gelirken
ikizlenmede meydana gelen atomsal yer değiştirme, atomlararası
mesafeden daha küçüktür.
Metallerde Dayanım Artırıcı Mekanizmalar
• Makro ölçekteki plastik deformasyon çok sayıdaki
dislokasyonun hareketine karşılık geldiği için, bir metalin
plastik deformasyon kabiliyeti dislokasyonların hareket etme
kabiliyetine bağlıdır.
• Neredeyse bütün dayanım arttırma teknikleri şu basit kurala
dayanır: Dislokasyon hareketini sınırlamak veya engellemek,
malzemenin daha sert ve daha yüksek dayanımlı olmasını
sağlar.
Metallerde dayanım artırıcı mekanizmalar
- Tane boyutunu küçültme
- Katı çözelti oluşturma
- Pekleşme (Deformasyon sertleşmesi)
Tane boyutunu küçülterek dayanım arttırılması
• Hall-Petch denklemi adı verilen bu ifade de d,
ortalama tane çapı, σ0 ve ky ise malzemeye özgü
sabitlerdir.
 Katı Çözelti Sertleşmesi

• Metallerin dayanım ve sertliğini arttırmak için kullanılan bir başka

teknik, yer alan veya arayer katı çözeltisi yapan empürite atomlarıyla
alaşımlama yapmaktır. Bu nedenle katı çözelti (katı eriyik) sertleşmesi
adını almıştır.
Pekleşme (Deformasyon Sertleşmesi)

• Sünek bir metalin plastik deformasyon sırasında sertlik ve

dayanımının artması pekleşme olarak adlandırılır. Bu
olaya, pekleşme yanı sıra deformasyon sertleşmesi adı da
verilmektedir.

• Pekleşmenin gerçekleşmesi için metallerin, ergime

sıcaklıklarının (Kelvin cinsinden) kabaca yarısından daha
düşük sıcaklıklarda şekillendirilmesi, yani soğuk
şekillendirilmesi gerekir.
• Bazı durumlarda plastik deformasyon derecesini ifade
etmek için birim şekil değişimi yerine daha kullanışlı
olan yüzde soğuk şekil değişimi ifadesi kullanılır. A0,
deformasyon öncesi ilk kesit alanı ve Ad ise
deformasyon sonrası kesit alanı olmak üzere soğuk
şekil değişimi yüzdesi (% SŞD) ,

olarak tanımlanır.
 5. Hafta soruları
1. Aşağıda yazılan kavram ve terimleri kısaca açıklayınız:
Mühendislik Gerilmesi, b) Mühendislik Birim Şekil Değişimi, c) Elastik deformasyon, d) Elastiklik Modülü, e)
Rijitlik, f) Kayma Modülü, g) Poisson oranı, h) Plastik deformasyon, ı) Orantı Sınırı i) Akma Dayanımı, j)
Belirgin akma, k) Çekme Dayanımı, l) Kopma Dayanımı, m) Süneklik, n) Gevreklik, o) Boyun verme, ö)
Kopma uzaması, p) % Kesit Daralması (Kopma Büzülmesi), r) üniform uzama, s) Rezilyans, ş) Rezilyans
modülü, t) Tokluk, u) Sertlik
2. Plastik şekil değişiminde en önemli mekanizma nedir?
3. Plastik şekil değişimini atomsal mertebede açıklayınız.
4. Bazı malzemelerde belirgin akma sınırı görülmezken, bazı malzemelerde görülmesinin nedeni nedir?
5. Bir malzemenin sünekliği nelere bağlıdır?
6. Elastik bölgede enerji absorbe kabiliyeti yüksek bir malzeme seçerken neye dikkat edilmelidir neden?
7. Kalıcı olarak deforme edilen bir parça üzerindeki yük kaldırıldıktan sonra tekrar yükleme yapıldığında
akma sınırı neden yükselir açıklayınız?
8. Gerilme-birim şekil değişimi değerleri neden gerçek ve mühendislik diye iki şekilde hesaplanır?
9. Çekme dayanımı 550 MPa olan çelik bir malzemenin sertliğini hesaplayınız.
10. İnce yüzey tabakalarının sertliğini ölçmek için hangi sertlik yöntemini kullanırsınız, nedeniyle birlikte
yazınız.
11. Kayma hareketinde, düzlem ve doğrultularda atomsal yoğunluk neden önemlidir?
12. İnce ve kaba taneli iki malzemede kayma hareketi nasıl değişir neden?
13. Bir metalin dayanımı nasıl arttırılabilir? Dayanım arttırıcı mekanizmaların genel tekniği hangi kurala dayanır?
14. Metal bir malzemeden çıkarılan bir çekme deneyi numunesi ile gerçekleştirilen bir çekme deneyinden elde
edilen birim şekil değişimi-gerilme grafiğinde belirlenen σ 0,2 akma dayanımı değerinde (kuvvet altında) bu
numunenin %0,45 uzadığı görülmektedir. Bu malzemenin elastiklik modülü 70 GPa olduğuna göre, akma
dayanımını hesaplayınız
15. Çapı 10 mm olan, 50 mm boyundaki bir çelik çubuğa 28 kN çekme kuvveti uygulandığında akma
başlamaktadır. Aynı çubuğa 30 kN kuvvet uygulandığında boyun 52 mm olduğu görülüyor. 30 kN’ luk kuvvet
kaldırıldığında çeliğin boyu ne olur (E= 210 GPa).
16. Çapı 10 mm olan, 50 mm boyundaki bir alüminyum çubuğa 11 kN çekme kuvveti uygulandığında akma
başlamaktadır (%0,2 akma noktası). Bu çubuğa 11 kN uygulandığında, kuvvet altında çubuğun boyu ne olur (E=
70 GPa).
17. Şekilde bir çelik alaşım için çekme gerilme-birim şekil değişimi eğrisi verilmiştir.
• Elastiklik modülünü,
• Orantı sınırını,
• Akma Dayanımını,
• Gerilme miktarı akma dayanımına
(%0,2 lik εpl karşılık gelen) ulaştığı durumda,
toplam birim şekil değişimi içindeki elastik birim şekil değişimini,
• Çekme Dayanımını hesaplayınız.
18. Bir çelik malzemeye ait deney parçasının (Ao= 80 mm2, lo=100 mm) çekme deneyi sırasında aşağıdaki değerler okunuyor:
• Kuvvet değeri 3280 kgf ulaştıktan sonra azalmaya başlıyor. Kopma meydana geldikten sonra kopan parçalar bir araya getirilerek lk= 135
mm ve Ak= 36 mm2 bulunuyor. F (kgf) Δl

• Bu malzemenin elastiklik modülünü, çekme dayanımını, kopma uzamasını ve kopma büzülmesini hesaplayınız. 800 0,05
1600 0,1
• 1920 kgf’ den hesaplanan gerilmenin akma dayanımı (%0,2) olduğunu hesapla gösterin. 1920 0,32
2400 4,0
• 3200 ve 2520 kuvvet değerleri için mühendislik ve gerçek gerilme değerlerini hesaplayınız. 3200 25
3280 30
• Uniform birim şekil değişimini ve üniform birim şekil değişimi içindeki elastik ve plastik birim şekil değişimini 2520 kopma

hesaplayınız.

F (N) Boy (mm)

0 50,800
19. Çapı 12,8 mm olan ve ölçü boyu 50,8 mm olan paslanmaz çelikten imal edilmiş bir silindirik 12.700 50,825
25.400 50,851
numuneye çekme deneyi uygulanmıştır. Deney sırasında kaydedilen yandaki kuvvet ve uzama 38.100 50,876
50.800 50,902
değerleri kullanarak şıklarda istenenleri hesaplayınız. 76.200 50,952
89.100 51,003
• Mühendislik gerilme- birim şekil değişimi eğrisini çiziniz. 92.700 51,054
102.500 51,181
• Elastiklik modülünü hesaplayınız.
107.800 51,308
• Akma Dayanımını hesaplayınız (%0,2 lik εpl karşılık gelen). 119.400 51,562
128.300 51,816
• % kopma uzamasını hesaplayınız. 149.700 52,832
159.000 53,848
• Rezilyans modülünü hesaplayınız. 160.400 54,356
159.500 54,864
151.500 55,880
124.700 56,642
Kopma