k fo  k f 1

k fm 
2

Buna göre; Kayıpsız şekil değiştirmede gerekli iş:

A id  V. k fm .

a id  k fm . Birim hacim için gerekli iş

B. Çok eksenli gerilme durumunda kayıpsız şekil değişimi için kuvvet ve iş ihtiyacı

a id  o k . dk
k

a id  o k f . dk  k fm . k
k

Soğuk şekil değiştirmede şekil değişimi işi

k fo  k f 1 a id
A  V. k fm .k k fm  veya k fm  den bulunur.
2 k

2.2.2.5. Şekil değişimi direnci

Gerçekte bir malzemenin şekil değiştirmesinde akma gerilmesinden başka sürtünme

kuvvetleri ve iç kuvvetleri yenmek gerekir.

A top  A id  A s  A i (Ai = bağıl hareketlerden doğan iç şekil değişimi işi)

A id
 Şekil değişimi randımanı
A

A id V. k f .  V. a id Pid
A   P
   

45
 Plastik şekil değişiminin meydana gelmesi için (Mohr hip. göre):

1 - 3  kf olmalıdır.

Sürtünmesiz halde yığmada 3 = 2 = 0 olduğundan 1  kf olduğunda plastik şekil

değiştirmeye başlar.

Sürtünme kuvvetleri gözönüne alındığında, kayma gerilmeleri gibi etki eder, yani 2 = 3
 0 dır ve 1 - 3  kf olduğunda şekil değişimi başlar.

kd : şekil değişimi direnci

k d  1  k f  3 (sürtünmeden)

Şekil verme takımının hareket istikametinde tesir eden kuvvetin oluşturduğu gerilme,
1 asal gerilmesine eşittir.

3 = Akma direnci

r
Silindirik parçaların yığılmasında a  3  2. k f
h

d
k d  k f  . k f
h

k fm
 Şekil değişimi randımanı
k dm

46
 2.2.2.6. Şekil değişimi hızı

h yığımı için  şekil değişimi derecesini log. değil de özgül şekil değişimi olarak
yazarsak yapılan hata çok küçüktür.

h o  h h
  
ho ho

 nin meydana gelmesi için geçen zaman: t ise,


Şekil değişimi hızını verir.
t

ho  h dersek

 h 1
 x olur.
t t h

Silindirik bir parça bir P kuvvetinin etkisi ile t süresinde h kadar yığılırsa; P
kuvvetinin etki ettiği yüzey (V) hızı ile kayar.

h
 V (Takım hızı)
t

Buna göre şekil değişim hızı:

 h 1 V
 x 
t t h h

W : Şekil değiştirme hızının gerçek değeri

47
 d  dh  1 V
W   x 
dt  h  dt h

Üç boyutlu şekil değiştirmede hacim sabitliği dolayısıyle

d1 d2 d3

   W1  W2  W3  0 bağıntısı vardır.
dt dt dt

2.2.2.7. Akma kanunu

Elastik halde gerilmelerle şekil değiştirmeler arasında Hook kanununa göre orantılı bir
bağıntı vardır:

1
1     (2  3 )
E 1

Plastik halde ise, yapılan deneylere göre asal doğrultulardaki şekil değişimi hızları ile
gerilmeler arasında şu bağıntı vardır:

d1 d 2 d 3
: :  (1  m ):(2  m ):(3  m )
dt dt dt

Büyük bir yaklaşıklıkla bu bağıntı şu şekilde yazılabilir.

1: 2 : 3  (1  m ):(2  m ):(3  m ) (Akma Kanunu)

Bu kanun; hacim sabitliği kanunu ile birlikte boru haddelemede kullanılmakta ve

ayrıca ince cidarlı borular için gerçeğe oldukça yakın değerler vermektedir.

2.2.2.8. Akma gerilmesi (Şekil değişimi mukavemeti)

Daha önce söylendiği gibi, kayma gerilmeleri malzeme de plastik şekil değişimi
meydana getirecek sınır bir değere erişirse, bu sınır değere (k f) şekil değiştirme mukavemeti
veya akma gerilmesi denir.

Akma gerilmesi soğuk şekil değiştirmede, şekil değişiminin büyüklüğüne bağlıdır.

Soğuk şekil değiştirmede, şekil değişiminin artması malzemenin şekil değiştirmeye karşı

48
mukavetinin artmasına neden olur. Bunun için soğuk şekil değiştirmede (k f) akma gerilmesi
şekil değişiminin bir fonksiyonudur.

Akma gerilmesi ayrıca büyük oranda sıcaklığa bağlıdır.

Belirli bir sıcaklıkta yapılan şekil değiştirmede ise şekil değiştirme mukavemetinde
önemli bir değişme olmaz.

Sıcak şekil değiştirmede şekil değişimi mukavemeti (kf) artan şekil değişimi hızı ile
oldukça artar.

49
 Sıcak şekil değiştirmede, akma gerilmesinin şekil değişimi hızına bağlı olarak artmasına
ait bir bağıntı bulunmuştur:

2
 d 
k f  k fo   kfo : Şekil değişimi başlangıcındaki akma gerilmesi
 dt 

veya

n
V
k f  k fo  
h

n = f (Malzeme, sıcaklık, ve  ye bağlıdır)

V : Takım hızı

h : Kuvvet doğrultusundaki yükseklik

AKMA EĞRİSİNİN ÇIKARILIŞI

50
 k f  1  3

o h1 F
k fo  1    ln  ln o
Fo ho F1

P1
k fo 
F1

lo=60 kfo=5

3
bo=40 k f  k fo  
2

ho=30 h1=20

3
Ph  l n  0.405
Aid=V.Aid=V.kfm.h 2

V = 60 x 40 x 30 = 2400 x 30 = 72000mm3

90
lo . bo . hol . b . h l  l n  0.405
60

60 . 40 . 30 = l . 40. 20 b = 0

l = 90

2
k   0.467
3
3
k fi  5  0.467  5.70
2
5  5.70
k fm   5.35
2
A id  72000x5.35x0.467  179.888kg. mm

Uygulama : Resmi verilen parça ekseni doğrultusunda sürtünmesiz yığılacaktır. Yığma

sonucu yükseklik h1 = 50mm olacaktır. kf = 5 + 2.5  (kg/mm2) veriliyor. İstenen:

Po=? Pi=? Pid=?

51
  2 
Ao 
4
 d 1  d 20    50 2  30 2   400mm 2
4

Po  k fo . A o

k fo  5kg / mm2

Po  5.400  2000  6280kg

P1  A 1 . k f 1

k f 1  5  2.5

h1 50
  n   n  0.69
ho 100

k f 1  5  2.5x0.69
k f 1  6.725kg / mm2

Hacim sabitliğinden;

A1.h1=Ao.ho ho=2h1

A1=2Ao

A1 = 2 x 400  = 800mm2

P1 = 800 . 6,725  16893kg

A id  v. k fm . 
 5  6,725 
A id  400.100 .0,69.10 3  508kgm
 2 

52
 Aynı problemi, şekil değiştirmenin üç eksenli olduğunu düşünerek çözelim:

Po  k fo . A o  5x400  2000
P1  A 1 . k f 1  800
k f 1  5  2.5 k
2 2
k      22  23 
3 1
100
1   h   n  0.69
50
1   2   3     0

2 = 3 22 = -1

0.69
3  2   0.345
2
2
h  (0.476  0.283)
3
 h  0.6899
k f 1  5  2.5x0.6899  6.7247
P1  800.6,7247  16892 kg

Dikdörtgenler prizması şeklinde metalsel bir cisim, aynı genişlikte ve kanal biçiminde bir
kalıp içinde sürtünmesiz olarak yığılacaktır. Uzunluğuna biçim değişimi serbesttir.

Verilenler:

lo = 60 mm bo = 40 mm ho = 30 mm h1 = 20 mm

3
kfo = 5 kg/mm2 k f  k fo  
2

53
a) kf -  diyagramı

3
k f  k fo   (doğru denklemi)
2

=0 kf = kfo = 5

=1 kf = 6.5

b) Şekil değişimi işi

A top  A id  A S  A 1  A id (A S  A i  0)

A id  V. a id a id  k f .  k f  f () olduğundan

k  3 
a id  V 0  k fo  d
 2 
 3 2 
a id  o . b o . h o  k fo . k  k 
 2 2
 3 0.47 2 
a id  60.40.30.5.0,47 
 2 2 
a id  181080kg. mm
3 2 2 2 h1 20
k     
2 1 2 3
h  n
ho
 n  0.41
30
3 b1
k 
2
 2.0,412   0.473 b  n
bo
0

v  1  2  3  0

h  s    0
    h  0.41

c) Şekil değişimi başlangıcındaki ve sonundaki yığma kuvvetleri

54
Po  Fo . k fo  o . b o . k fo  60.40x5  12000kg
 3 
P1  F1 . k f 1  1 . b1 k fo  u 
 2 k
o . b o . h o  3 
P1   k fo   u 
h1  2 k
60.40.30  3 
P1  5  0.47 
20  2 
P1  20538kg

55
 PLASTİK ŞEKİL DEĞİŞTİRMEDE ANİZOTROPİ

Bir metale, üniform çekme uygulandıktan sonra, yük kaldırılarak malzeme basmaya
zorlandığı taktirde, basmadaki akıma gerilmesi, başlangıçtaki çekme halindeki akma
gerilmesinden çok düşük çıkar. Bauschinger etkisi olarak adlandırılan bu durum çeşitli
basitleştirilmiş modellerle açıklanabilir.

Plastik alanda yüklenmeden sonra, daha önce var olan izotropinin kaybolmasıdır.
Örneğin, başlangıçtaki çekme halindeki akma gerilmesi her doğrultuda aynı ise, plastik
alanda yüklemeden sonra bu izotropi kaybolur. Bir doğrultuda plastik şekil değişimi meydana
geldikten sonra, basma ve çekme halindeki her doğrultuda akma gerilmeleri değişir. Yani
plastik şekil değişimi anizotropiktir. Örneğin, soğuk haddelenmiş bir levhanın kalınlık
doğrultusundaki özellikleri boyuna doğrultudaki özelliklerinden farklıdır. Bu nedenle,
haddeleme doğrultusundaki akma gerilmesi enine doğrultudakinden farklıdır.

Büzülme için kritik şart şöyle bulunabilir.

dP
Gerçek şekil değiştirme diyagramında büzülme noktasının yeri  0 Bu özellikteki
d
nokta (g - ) erisinde nerededir.

dP  A d dA 
 d A  .  V=A.t sabit
d  d  d d 

dV  A. l  dA dl
 d 0 l  A. 0
d d  d d

dA A dl
  .  A
d l dl
l

dP d dP
A  (  A ) 0 için
d d d

Ad d
 A 
d d

56
Üniform plastik deformasyon;  = K . n bağıntısına uyar.

d
 K. n.  n1    K  n
d

(Boyun verme noktasından)

n
n
n  n 1 n n 1  n 1 
  n 1


n  uniform

Büzülmenin başlangıcında gerçek uzama üstel.

 K n log   log k  n log 

d dK
 .  n  K. n  n1
d d

 n n. 
def.ser. hızı = K. n  n1  n. k 
 

 d
n .
 d

dP = 0 durumunda büzülme başlar ve bu kararsızlık şartı olarak tanımlanır.

57
 P
Gerçek gerilme g   P  g . A dir.
A

deformasyon ile yükün değişimi

dP d (g . A ) dg dA
  A.  g . ile incelenebilir.
d d d d

dV
Plastik deformasyon da hacim sabit kaldığından  0 dir.
d

dV d (A. L)
 0
d d
dV dA dl
L A 0
d d d
dA  A  dl
  
d  l d 
dA  A  dL
  .  A
d  L  dL
L
dP dg
 A.  g .  A 
d d

dP dg
0 için A  A. g
d d

dg
 g
d

Gerçek "gerilme-birim şekil değiştirme" diygaramında boyun vermenin başladığı nakto,

eğrinin eğiminin, yani deformasyon sertleşmesi hızının

 dg 
  . gerçek gerilmeye eşit olduğu noktadır.
 d 

 dg 
  ise boyun verme olmaz, deformasyon homogendir.
 d 

UYGULAMA

58
 Başlangıçtaki kesit alanı F = 6000 mm 2 olan kurşundan bir prizma sürtünmesiz olarak
yığılmıştır. Yığmanın başlangıcındaki kuvvet P o = 15000 kg ve yığma sonundaki şekil
değiştirme kuvveti P1 = 25000 kg olduğuna göre;

a) Akma gerilmesinin değerini

Po 15000
 kf k fo   2.5kg / mm 2
Fo 5000

b) Yığma sonu kesit alanını

P1
 k f1 kf1 = kfo ise
F1

25000
F1   10000mm 2
2.5

c) Yığmanın başlangıcındaki parçanın yüksekliği ho = 100 mm olduğuna göre yığma

sonundaki yükseklik

V = sabit

6000 . 100 = 10000 . h1

h1 = 60 mm

d) Biçim değişimi enerjisini

h1 60
  n 1n  ln 0.6  0.51
ho 100
. 3  765kgm
A td  V. k fm .   6000.100.2,5.0,5110

59