FİTOPATOLOJİ

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2293

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1290
FİTOPATOLOJİ
Yazarlar
Prof.Dr. Fatma Sara DOLAR (Ünite 1, 4)
Prof.Dr. Erkol DEMİRCİ (Ünite 2, 6)
Prof.Dr. Hüseyin BASIM (Ünite 3, 7)
Prof.Dr. Fikret DEMİRCİ (Ünite 5, 10)
Prof.Dr. İbrahim Özer ELİBÜYÜK (Ünite 8, 9)
Editör
Prof.Dr. Fatma SARA DOLAR
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ
Öğretim Tasarımcıları
Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Öğr.Gör.Dr. Zekiye Rende
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Emrah Emre Özkeskin
Grafiker
Ayşegül Dibek
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Fitopatoloji
E-ISBN
978-975-06-2659-3
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ağustos 2018
2240-0-0-0-2009-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................. xiii
Bitkilerde Hastalık Kavramı ve Hastalık Oluşumunu 1. ÜNİTE

Etkileyen Faktörler ....................................................................... 2
GİRİŞ ............................................................................................................................. 3
FİTOPATOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU.......................................................... 3
Bitki Hastalıkları Ekonomiyi Nasıl Etkiler? .............................................................. 4
BİTKİLERDE HASTALIK TANIMI ......................................................................... 5
HASTALIK NEDENLERİ VE SINIFLANDIRILMASI .......................................... 8
HASTALIK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER ..................................... 9
Canlı ve Cansız Hastalık Nedenleri ........................................................................... 9
Konukçu Bitki ............................................................................................................... 10
Çevre Koşulları ............................................................................................................. 10
Nemin Etkisi ........................................................................................................... 11
Sıcaklığın Etkisi ...................................................................................................... 12
Rüzgârın Etkisi ....................................................................................................... 13
Işığın Etkisi.............................................................................................................. 13
Toprak Asitliği ve Toprak Yapısının Etkileri....................................................... 13
Özet ................................................................................................................................ 15
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 16
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 17
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 17
Yararlanılan Kaynaklar ................................................................................................ 17
Parazitizm ve Hastalık Gelişimi ....................... ............................ 18 2. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 19
PARAZİTİZM VE PATOJENİSİTE ........................................................................... 19
PATOJENLERİN KONUKÇU DİZİSİ ...................................................................... 21
BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİMİ ....................................................................... 21
BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİM DÖNEMLERİ .............................................. 22
İnokulasyon............................................................................................................. 23
İnokulum Tipleri .................................................................................................... 23
İnokulum Kaynakları............................................................................................. 24
İnokulumun Yayılması ve Bitkiye Ulaşması ....................................................... 24
Penetrasyon ................................................................................................................... 24
Doğrudan Penetrasyon ......................................................................................... 25
Yaralardan Penetrasyon ......................................................................................... 25
Doğal Açıklıklardan Penetrasyon ........................................................................ 26
Enfeksiyon ..................................................................................................................... 26
Konukçu Bitkide Patojenlerin Gelişmesi .................................................................. 27
Patojenlerin Çoğalması ............................................................................................... 27
Patojenlerin Yayılması ................................................................................................. 27
Hava Yolu ile Yayılma ............................................................................................ 28
Su ile Yayılma .......................................................................................................... 28
Böcek, Akar, Nematod ve Diğer Vektörler ile Yayılma ..................................... 28
Polen, Tohum, Fide ve Fidan ile Yayılma ............................................................ 29
İnsanlar ile Yayılma ................................................................................................ 29
iv İçindekiler
Patojenlerin Kışlaması ................................................................................................. 29

HASTALIK DEVRİ TİPLERİ ..................................................................................... 30
Özet ................................................................................................................................ 31
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 33
3. ÜNİTE Konukçu Bitkide Meydana Gelen Yapısal ve Fizyolojik

Değişimler ..................................................................................... 36
GİRİŞ ............................................................................................................................. 37
HASTA BİTKİDEKİ YAPISAL DEĞİŞİMLER ........................................................ 37
Nekrotik Simptomlar ................................................................................................... 37
Sararma (Kloroz) .................................................................................................... 37
Solgunluk ................................................................................................................ 37
Sulanma (Hidrosis) ................................................................................................ 38
Yanıklık .................................................................................................................... 38
Lekeler ..................................................................................................................... 38
Kanser Yaraları ....................................................................................................... 39
Çökerten (Damping off) ....................................................................................... 39
Çürüklük ................................................................................................................. 39
Akıntılar .................................................................................................................. 40
Geriye Doğru Ölüm ............................................................................................... 40
Hipoplastik Simptomlar .............................................................................................. 40
Cüceleşme ............................................................................................................... 40
Rozetleşme .............................................................................................................. 40
Durgunluk ............................................................................................................... 40
Beyazlaşma (Albinizm) ......................................................................................... 41
Sarılık (Hipoplastik Kloroz) ................................................................................ 41
Etiolasyon ................................................................................................................ 41
Hiperplastik Simptomlar ............................................................................................. 41
Aşırı Büyüme (Gigantizm).................................................................................... 41
Anormal Renklenme ............................................................................................. 42
Bazı Dokuların Zamanından Önce Oluşması .................................................... 42
Dokularda Anormal Gelişme ............................................................................... 42
HASTA BİTKİDEKİ FİZYOLOJİK DEĞİŞİMLER ................................................. 42
Fotosentezdeki Değişiklikler....................................................................................... 42
Solunumda Meydana Gelen Değişiklikler ................................................................ 43
Su ve Besin Maddesi Taşınımındaki Değişiklikler................................................... 44
Hücre Membranının Geçirgenliği Üzerine Olan Etkileri ....................................... 44
Transkripsiyon ve Translasyon Üzerine Etkileri ...................................................... 45
Özet ................................................................................................................................ 46
İçindekiler v
Patojenlerin Bitkiyi Enfeksiyon Mekanizması ve 4. ÜNİTE

Bitkide Oluşan Savunma Reaksiyonları ............ ......................... 50
GİRİŞ ............................................................................................................................. 51
BİTKİ HÜCRE DUVARININ YAPISI ...................................................................... 51
PATOJEN TARAFINDAN BİTKİ DOKUSUNA MEKANİK
GÜÇ UYGULANMASI ............................................................................................... 52
PATOJENLERİN KİMYASAL SİLAHLARI ............................................................. 52
Bitki Hastalıklarında Enzimlerin Rolü ...................................................................... 53
Patojenlerin Ürettiği Hücre Duvarını Parçalayan Enzimler ............................. 53
Kütini Parçalayan (Kütinaz) Enzimler ................................................................ 53
Pektini Parçalayan (Pektolitik) Enzimler ............................................................ 53
Selülozu Parçalayan (Selülolitik) Enzimler ........................................................ 53
Hemiselülozu Parçalayan (Hemiselülaz) Enzimler ........................................... 54
Lignini Parçalayan Enzimler ................................................................................ 54
Bitki Hastalıklarında Mikrobiyal Toksinlerin Rolü ................................................. 54
Toksinlerin Bitkilerde Neden Olduğu Simptomlar ve Etki
Mekanizmaları ........................................................................................................ 55
Konukçuya Spesifik Toksinler (Host Spesific Toxin) ........................................ 55
Konukçuya Spesifik Olmayan Toksinler (Non-Host Specific Toxin).............. 55
Bitki Hastalıklarında Büyüme Düzenleyicilerinin Rolü ......................................... 56
Oksinler ................................................................................................................... 56
Sitokininler.............................................................................................................. 57
Gibberellinler .......................................................................................................... 57
Etilen ........................................................................................................................ 57
Absisik Asit ............................................................................................................. 58
Büyüme Düzenleyicilerinin Etki Mekanizması........................................................ 58
Gal ve Aşırı Büyüme .............................................................................................. 58
Cüceleşme ............................................................................................................... 58
Aşırı Uzama ............................................................................................................ 58
Solgunluk ................................................................................................................ 58
Yeşil Alan Formasyonu .......................................................................................... 59
Yaprak Dökümü ..................................................................................................... 59
Polisakkaritler ............................................................................................................... 59
PATOJENLERE KARŞI BİTKİDE OLUŞAN SAVUNMA REAKSİYONLARI ... 59
Yapısal Dayanıklılık Faktörleri ................................................................................... 60
Fiziksel Bariyerler................................................................................................... 60
Yapısal Antimikrobiyal Maddeler ........................................................................ 60
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Yapısal Faktörler ....................................................... 62
Hücre Duvarı Modifikasyon ................................................................................. 62
Histolojik Savunma Yapıları ................................................................................. 64
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Nekrotik Savunma
Reaksiyonu (Aşırı Duyarlılık=HR) ............................................................................ 64
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Biyokimyasal Savunma Reaksiyonları ................... 65
Fitoaleksin Birikimi ............................................................................................... 65
Patojenisite ile İlişkili Proteinler (PR Proteinler)............................................... 65
Uyarılmış Dayanıklılık ................................................................................................ 65
Özet ............................................................................................................... ................ 67
Kendimizi Sınayalım ..................................................................................... .............. 69
vi İçindekiler
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 70

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı .............................................................................. .............. 70
5. ÜNİTE Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Çevresel Faktörler ................. 72

GİRİŞ ............................................................................................................................. 73
ELVERİŞSİZ ATMOSFER KOŞULLARI ................................................................. 73
Sıcaklık........................................................................................................................... 73
Düşük Sıcaklığın Etkisi.......................................................................................... 74
Yüksek Sıcaklığın Etkisi......................................................................................... 74
Nem-Su ......................................................................................................................... 75
Nem Yetersizliği...................................................................................................... 75
Nem Fazlalığı .......................................................................................................... 75
Işık .................................................................................................................................. 76
Atmosfer Olayları ........................................................................................................ 76
ELVERİŞSİZ TOPRAK KOŞULLARI ....................................................................... 77
Toprağın Fiziksel Yapısının Etkisi .............................................................................. 77
Toprağın Su-Hava Kapasitesi ................................................................................ 77
Toprak Isısı .............................................................................................................. 77
Toprak Tekstürü ..................................................................................................... 77
Toprağın Kimyasal Yapısının Etkisi ........................................................................... 78
Azot .......................................................................................................................... 78
Potasyum ................................................................................................................. 78
Fosfor ....................................................................................................................... 78
Kalsiyum ................................................................................................................. 79
Magnezyum ............................................................................................................ 79
Kükürt ...................................................................................................................... 79
Demir ....................................................................................................................... 79
Bor ............................................................................................................................ 80
Çinko ....................................................................................................................... 80
Mangan ................................................................................................................... 80
Bakır ......................................................................................................................... 80
Molibden ................................................................................................................. 80
HATALI TARIMSAL İŞLEMLER .............................................................................. 81
Pestisit Toksisitesi ......................................................................................................... 81
Ekim-Dikim .................................................................................................................. 81
Budama-Koltuk Alma.................................................................................................. 81
Üretim Materyali .......................................................................................................... 81
Gübreleme ..................................................................................................................... 81
Sulama ........................................................................................................................... 81
Hasat-Depolama ........................................................................................................... 82
ÇEVRE KİRLİLİĞİ ...................................................................................................... 82
Gaz Kirleticiler.............................................................................................................. 82
Kükürt Dioksit ........................................................................................................ 82
Ozon......................................................................................................................... 82
Flor ve Floridler ...................................................................................................... 82
Peroksiasil Nitratlar ............................................................................................... 83
Azot Oksitleri.......................................................................................................... 83
Diğer Gaz Kirleticiler............................................................................................. 83
Asit Yağmurları ............................................................................................................. 83
İçindekiler vii
Partikül Halindeki Katı Maddeler .............................................................................. 83
Özet ................................................................................................................................ 84
Fungusların Neden Olduğu Bitki Hastalıkları ............................ 88 6. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 89
FUNGUSLARIN MORFOLOJİSİ .............................................................................. 89
Thallus............................................................................................................................ 89
Fungus Hücresi ............................................................................................................. 91
Fungusların Özel Somatik Yapıları ............................................................................ 92
Hif Dokuları .................................................................................................................. 93
FUNGUSLARIN ÇOĞALMASI ................................................................................ 94
Eşeysiz Çoğalma ........................................................................................................... 94
Sporangiospor......................................................................................................... 94
Thallospor ............................................................................................................... 95
Konidi ...................................................................................................................... 95
Eşeyli Çoğalma ............................................................................................................. 96
FUNGUS EKOLOJİSİ .................................................................................................. 96
FUNGUSLARIN BİTKİLERDE OLUŞTURDUĞU BELİRTİLER ....................... 98
Yaprak Lekeleri ............................................................................................................. 99
Çökerten ........................................................................................................................ 99
Yanıklık .......................................................................................................................... 99
Kanser ............................................................................................................................ 99
Geriye Doğru Ölüm ..................................................................................................... 99
Kök Çürüklüğü ............................................................................................................. 100
Kök Kalınlaşması .......................................................................................................... 100
Bazal Gövde Çürüklüğü .............................................................................................. 100
Yumuşak ve Kuru Çürüklük ....................................................................................... 100
Antraknoz...................................................................................................................... 100
Uyuz .............................................................................................................................. 100
Gelişme Geriliği............................................................................................................ 101
Solgunluk....................................................................................................................... 101
Sürme ve Rastık ............................................................................................................ 101
Pas................................................................................................................................... 102
Külleme .......................................................................................................................... 102
FUNGUSLARIN SINIFLANDIRILMASI ................................................................ 103
Alem: Protozoa ............................................................................................................. 103
Bölüm: Myxomycota.............................................................................................. 103
Bölüm: Plasmodiophoromycota .......................................................................... 103
Alem: Chromista (Stramenopiles) ............................................................................. 104
Bölüm: Oomycota .................................................................................................. 104
Alem: Fungi................................................................................................................... 105
Bölüm: Chytridiomycota....................................................................................... 105
Bölüm: Zygomycota ............................................................................................... 106
Bölüm: Ascomycota ............................................................................................... 106
Bölüm: Basidiomycota........................................................................................... 107
Bölüm: Deuteromycota (Mitosporik funguslar) ................................................ 109
viii İçindekiler
Özet ................................................................................................................................ 110

7. ÜNİTE Prokaryotların (Bakteri ve Molliküt) Neden Olduğu

Bitki Hastalıkları ........................................................................... 114
GİRİŞ ............................................................................................................................. 115
BAKTERİ MORFOLOJİSİ .......................................................................................... 115
BAKTERİLERDE ÇOĞALMA................................................................................... 117
BAKTERİLERDE YAŞAM .......................................................................................... 117
BAKTERİLERİN YAYILMASI ................................................................................... 118
Üretim Materyali ile Yayılma ...................................................................................... 118
Toprakla Bulaşma ......................................................................................................... 118
Diğer Canlılarla Bulaşma ........................................................................................... 118
Meteorolojik Faktörler ................................................................................................. 118
BAKTERİLERİN BİTKİ DOKUSUNA GİRİŞİ VE BİTKİDEN
BİTKİYE TAŞINMALARI .......................................................................................... 118
BAKTERİLERİN BİTKİLERDE OLUŞTURDUKLARI BELİRTİLER ................. 118
BAKTERİLERDE SINIFLANDIRMA VE ÖNEMLİ BAKTERİYEL
BİTKİ HASTALIKLARI .............................................................................................. 119
Pseudomonaceae .......................................................................................................... 119
Pseudomonas ....................................................................................................... 119
Bakteriyel Solgunluk Hastalığı (Ralstonia solanacearum) .............................. 120
Xanthomonas ...................................................................................................... 120
Domates ve Biberde Bakteriyel Leke Hastalığı (Xanthomonas
axonopodis pv. vesicatoria) ................................................................................. 120
Acidovorax........................................................................................................... 121
Rhizobacter ......................................................................................................... 121
Rhizomonas ......................................................................................................... 121
Xylophilus ............................................................................................................ 121
Rhizobiaceae ........................................................................................................ 121
Rhizobium ........................................................................................................... 121
Kök Kanseri ve Taç Gali (Rhizobium tumefaciens) .......................................... 122
Enterobacteriaceae ....................................................................................................... 122
Erwinia ............................................................................................................... 122
Yumuşak Çekirdekli Meyvelerde Ateş Yanıklığı Hastalığı
(Erwinia amylovora) ........................................................................................... 123
Firmicutes...................................................................................................................... 123
Patates Uyuzu Hastalığı (Streptomyces scabies) ................................................ 123
Domateste Bakteriyel Solgunluk ve Kanser Hastalığı
(Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis) ............................................ 124
Tenericutes .................................................................................................................... 124
Turunçgillerde Palamutlaşma Hastalığı (Spiroplasma citri) .......................... 124
Diğer Grup Bakteriler .................................................................................................. 125
Xylella................................................................................................................... 125
Bağlarda Pierce Hastalığı (Xylella fastidiosa) ................................................... 125
İçindekiler ix
FİTOPLAZMA ............................................................................................................. 126
BAKTERİLERLE GENEL MÜCADELE YÖNTEMLERİ....................................... 126
Özet ................................................................................................................................ 127
Virüs ve Viroidlerin Neden Olduğu Bitki Hastalıkları ................ 130 8. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 131
BİTKİ VİRÜSLERİNİN ÖZELLİKLERİ ................................................................... 131
Virüslerin Şekilleri ....................................................................................................... 132
Virüs Partiküllerinin Yapısı ve İçeriği........................................................................ 132
Viral Nükleik Asitlerin Yapısı ............................................................................... 132
Virüs Enfeksiyonu ve Virüs Sentezi ........................................................................... 132
BİTKİLERDE VİRÜSLERİN HAREKETİ VE YAYILMASI .................................. 133
VİRÜSLERİN SEBEP OLDUĞU HASTALIK BELİRTİLERİ ................................ 133
Makroskobik Belirtiler................................................................................................. 133
Lokal Belirtiler ........................................................................................................ 133
Sistemik Belirtiler ................................................................................................... 134
Mikroskobik Belirtiler ................................................................................................ 137
BİTKİ VİRÜSLERİNİN TAŞINMASI ....................................................................... 138
Vejetatif Üretim Materyalleri ile Virüslerin Taşınması ........................................... 138
Özsu ile Virüslerin Mekanik Olarak Nakli .............................................................. 138
Tohumla Nakil .............................................................................................................. 138
Polenle Taşınma............................................................................................................ 139
Böcekle Nakil ................................................................................................................ 139
Akarlarla Nakil ............................................................................................................. 140
Nematodlarla Nakil ..................................................................................................... 140
Funguslarla Nakil ......................................................................................................... 140
VİROİDLER.................................................................................................................. 141
BİTKİ VİRÜS VE VİROİD HASTALIKLARIYLA MÜCADELE ......................... 141
Enfeksiyon Kaynaklarının Ortadan Kaldırılması ................................................... 141
Canlı Virüs Konukçuları ....................................................................................... 141
Bitki Kalıntıları ....................................................................................................... 141
Eradikasyon ............................................................................................................ 142
Hijyen ...................................................................................................................... 142
Karantina ................................................................................................................. 142
Sağlıklı Tohum ........................................................................................................ 142
Virüsten Ari Vejetatif Üretim Materyali ................................................................... 142
Bitkilerin Ekim, Dikim Tarihinin Değiştirilmesi .................................................... 143
Vektörlerle Mücadele ................................................................................................... 143
Karşı Koruma ................................................................................................................ 143
Dayanıklı Bitki Çeşitlerinin Kullanılması ................................................................. 143
YURDUMUZDA GÖRÜLEN ÖNEMLİ BAZI VİRÜS VE VİROİD
HASTALIKLARI .......................................................................................................... 143
Domates Sarı Yaprak Kıvırcıklığı Virüsü (Tomato Yellow Leaf Curl
Virus TYLCV) .............................................................................................................. 143
x İçindekiler
Domates Lekeli Solgunluk Virüsü (Tomato Spotted Wilt Virus, TSWV) ............ 143
Kabak Sarı Mozaik Virüsü (Zucchini Yellow Mosaic Virus, ZYMV).................... 144
Patates Yaprak Kıvrılma Virüsü (Potato Leaf Roll Virus, PLRV)........................... 144
Patates Y Virüsü (Potato Virus Y, PVY) .................................................................... 144
Şekerpancarı Nekrotik Sarı Damar Virüsü (Beet Necrotic Yellow
Vein Virus, BNYVV) .................................................................................................. 144
Şarka Virüsü (Plum Pox Virus, PPV) ........................................................................ 145
Asma Yelpaze Yaprak Virüsü (Grapevine Fanleaf Virus, GFLV) ........................... 145
Asma Yaprak Kıvrılma Virüsü (Grapevine Leaf Roll Virus, GLRV) ..................... 145
Turunçgil Göçüren Virüsü (Citrus Tristeza Virus, CTV)....................................... 146
Turunçgil Cüceleşme Viroidi (Citrus Exocortis Viroid, CEVd)............................. 146
Özet ................................................................................................................................ 147
9. ÜNİTE Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Parazitik

Bitkiler ve Yeşil Algler.............................................................. ..... 152
GİRİŞ ............................................................................................................................. 153
ÇİÇEKLİ PARAZİT BİTKİLER ................................................................................ 153
YURDUMUZDA SORUN OLAN ÇİÇEKLİ PARAZİT BİTKİLER ..................... 154
Ökse Otu........................................................................................................................ 154
Ökse Otunun Botanik Özellikleri ........................................................................ 154
Ökse Otunun Biyolojisi ......................................................................................... 155
Ökse Otunun Yayılması......................................................................................... 155
Ökse Otunun Oluşturduğu Zararlar.................................................................... 155
Mücadele ................................................................................................................. 156
Canavar Otu .................................................................................................................. 156
Canavar Otlarının Botanik Özellikleri ............................................................... 156
Canavar Otlarının Yayılması ................................................................................ 157
Canavar Otlarının Biyolojisi ................................................................................. 157
Canavar Otlarının Oluşturduğu zararlar ............................................................ 157
Canavar Otlarıyla Mücadele ................................................................................. 157
Küsküt ........................................................................................................................ 159
Küskütün Botanik Özellikleri ............................................................................... 159
Küskütün Yayılması ............................................................................................... 160
Küskütün Biyolojisi ................................................................................................ 160
Küskütün Oluşturduğu Zararlar .......................................................................... 160
Mücadele ................................................................................................................. 160
PARAZİT YEŞİL ALGLER ......................................................................................... 161
Parazit Yeşil Alglerin Özellikleri ve Biyolojisi .................................................... 161
Alglerin Sebep Olduğu Bitki Hastalıkları ........................................................... 161
Mücadele ................................................................................................................. 162
Özet ................................................................................................................................ 163
Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 165
İçindekiler xi
Bitki Hastalıkları ile Savaşım Yöntemleri .................................... 168 10. ÜNİTE

GİRİŞ ............................................................................................................................. 169
YASAL ÖNLEMLER ................................................................................................... 169
Karantina ...................................................................................................................... 169
Sertifikasyon ................................................................................................................ 170
Regülasyon (Düzenleme) ............................................................................................ 170
DAYANIKLI ÇEŞİT KULLANIMI ............................................................................ 170
Seleksiyon ...................................................................................................................... 171
Melezleme...................................................................................................................... 171
Mutasyon ....................................................................................................................... 171
Biyoteknolojik Yöntemler Kullanarak Gen Aktarılması ......................................... 171
KÜLTÜREL ÖNLEMLER ........................................................................................... 172
Bitkinin Sağlıklı Yetiştirilmesi ................................................................................... 172
Bölge İçin Uygun Bitkinin Seçilmesi ................................................................... 172
Bitki Besleme (Gübreleme) .................................................................................. 172
Toprağa Organik Madde Uygulama ................................................................... 172
Toprak İşleme ......................................................................................................... 172
Sulama .................................................................................................................... 173
Hastalık Etmenlerinin İnokulum Kaynaklarının Azaltılması ve
Yayılmasının Engellenmesi ......................................................................................... 174
Sanitasyon .............................................................................................................. 174
Eradikasyon ............................................................................................................ 174
Hastalık Etmenlerinin Enfeksiyonu İçin Uygun Koşulların Ortadan
Kaldırılması .................................................................................................................. 174
Ekim Nöbeti (Münavebe) ..................................................................................... 174
Bitki Gelişme Döneminin Ayarlanması ............................................................ 174
FİZİKSEL MÜCADELE ............................................................................................. 174
Sıcaklık Uygulaması .................................................................................................... 175
Toprağa Sıcaklık Uygulaması................................................................................ 175
Solarizasyon ............................................................................................................ 175
Çoğaltma Organlarının Sıcak Su ile Muamelesi ............................................... 175
Çoğaltma Organlarının Sıcak Hava ile Muamelesi ........................................... 175
Aerobik Fermantasyon .......................................................................................... 176
Depolanan Bitkisel Ürünlere Sıcak Hava Uygulanması ................................... 176
Düşük Sıcaklık Uygulaması ile Hastalıkların Önlenmesi ....................................... 176
Radyasyon Uygulaması ............................................................................................... 176
Elektromanyetik Dalgaların Kullanımı .................................................................... 176
BİYOLOJİK MÜCADELE........................................................................................... 176
Antibiyosis..................................................................................................................... 177
Rekabet ......................................................................................................................... 177
Hiperparazitizm .......................................................................................................... 178
Hipovirulens ................................................................................................................ 179
Uyarılmış Dayanıklılık ................................................................................................ 179
KİMYASAL MÜCADELE........................................................................................... 179
Yeşil Aksam İlaçlamaları ............................................................................................. 181
Püskürtme İlaçlamalar .......................................................................................... 181
Tozlama ................................................................................................................... 182
Sisleme ..................................................................................................................... 182
xii İçindekiler
Tohum İlaçlamaları ...................................................................................................... 182

Kuru Tohum İlaçlaması ......................................................................................... 182
Bandırma ................................................................................................................. 182
Bulamaç ................................................................................................................... 182
Islak İlaçlama .......................................................................................................... 182
Hızlı Islak İlaçlama................................................................................................. 182
Püskürtme ............................................................................................................... 183
Fumigasyon ............................................................................................................. 183
Tohum Kaplaması .................................................................................................. 183
Organik Çözücüler ile Tohum Uygulaması ........................................................ 183
Toprak İlaçlaması ......................................................................................................... 183
Ağaç Gövdelerinin İlaçlanması .................................................................................. 183
Depo Hastalıklarına Karşı İlaçlamalar ...................................................................... 183
Depoların Dezenfeksiyonu ........................................................................................ 183
Özet ................................................................................................................................ 184
Sözlük ........................................................................................ 189

Dizin .. ........................................................................................ 193
Önsöz xiii
Önsöz
Bitkilerin, yaşamsal değeri içinde bulunduğumuz 21. yy. da artan dünya nüfusu ve
buna bağlı olarak ortaya çıkan ve gün geçtikçe çözümü zor bir sorun haline gelen açlık
nedeniyle daha da artmaktadır. Bitkiler, bizim ve diğer canlıların besin kaynağı olması-
nın yanı sıra birçok canlı türüne de ev sahipliği yapmaktadırlar. Yabani ve kültüre alınmış
formdaki bitkilerin üretim, verim ve kalitesini sınırlayan en önemli faktörlerden bir tanesi
hastalıklardır.
Bitkilerdeki hastalık nedenleri ile bunlardan korunma ve mücadele konularındaki te-
mel bilgilerin esas alındığı bu kitapta hastalık kavramı, enfeksiyon mekanizması, hasta-
lanma sonucunda bitkide ortaya çıkan yapısal ve fizyolojik değişiklikler, bitkinin hastalık
etmenine karşı gösterdiği tepki ilk 4 ünitede sadeleştirilmiş bir anlatımla verilmeye çalı-
şılmıştır. Hastalığa neden olan canlı ve cansız etkenler ile bunlardan korunma ve savaşım
yöntemleri diğer ünitelerde detaylı bir şekilde işlenmiştir. Umuyorum ki bu kitap fitopato-
loji konusunda bilgi kazanmanızda ve uygulamada karşılaşacağınız sorunları çözmenizde
size yararlı olacaktır.
Bu kitabı hazırlama imkanı veren Anadolu Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Davut Ay-
dın, Açık Öğretim Fakültesi Dekanı Prof.Dr. Aydın Ziya Özgür, Ankara Üniversitesi Zira-
at Fakültesi Dekanı ve Program Koordinatörü Prof.Dr. Ahmet Çolak’a kitabın hazırlan-
masına büyük emek veren değerli ünite yazarlarıma ve Uzaktan Öğretim Tasarım Birimi
ekibine katkılarından dolayı teşekkür eder, siz sevgili öğrencilere başarılar dilerim.
Editör
Prof.Dr. Fatma Sara DOLAR
1
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Fitopatolojinin anlamını ve konularını ifade edebilecek;
 Hastalık kavramını ve bitkilerde hastalanmayı tanımlayabilecek;
 Hastalık nedenlerini sıralayabilecek;
 Hastalık oluşumu için gerekli olan koşulları açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Fitopatoloji • Abiotik
• Hastalanma • Fizyolojik Fonksiyonlar
• Hastalık Nedenleri • Hastalık Oluşumu
• Biotik
İçindekiler
• GİRİŞ
• FİTOPATOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU
Bitkilerde Hastalık Kavramı ve • BİTKİLERDE HASTALIK TANIMI
Fitopatoloji Hastalık Oluşumunu Etkileyen • HASTALIK NEDENLERİ VE
Faktörler SINIFLANDIRILMASI
• HASTALIK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN
FAKTÖRLER
Bitkilerde Hastalık Kavramı
ve Hastalık Oluşumunu
Etkileyen Faktörler
GİRİŞ
Kültüre alınmış veya yabani formda olan bitkiler topraktan gereksinim duyduk-
ları miktarda besin ve suyu, güneşten yeterli ışığı sağladıkları ve sıcaklık koşulları
uygun olduğu zaman gelişir ve çoğalırlar. Tıpkı insan ve hayvanlar gibi bitkiler
de değişik nedenlerden hastalanabilmektedirler. Hastalanan bitkilerin belli bir ra-
hatsızlık duyup duymadığı ve acı hissedip hissetmediği bilinmemektedir. Çünkü
bitkiler konuşamaz ve bizimle iletişim kuramazlar. Hastalanan bitkilerin gelişme-
si sağlıklı bitkilere kıyasla zayıftır ve verimi düşüktür. Hastalığın şiddetli olduğu
durumlarda bitkiler ölmektedir. İşte bitkilerdeki hastalık nedenleri ve tedavi yol-
ları ile ilgilenen bilim dalı “Fitopatoloji”dir. Bu ünite kapsamında fitopatolojinin
konularının neler olduğunu, bitkilerde hastalanma olayının nasıl gerçekleştiğini
ve bunu etkileyen faktörlerin neler olduğunu inceleyeceğiz.
FİTOPATOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU

Fitopatoloji XVII. yüzyılda Botaniğin bir kolu olarak “Patoloji” adıyla Avrupa’da Botanik: Bitki bilimi.
ortaya çıkmış, sonradan “Fitopatoloji” şekline dönüşmüştür. Fitopatoloji (Phyto- Patoloji: Hastalık bilimi.
pathology), bitki hastalıkları bilimi olup Phytos=bitki, Pathology=hastalık bilimi
kelimelerinden oluşmaktadır. Fitopatoloji yalnız büyümekte ve gelişmekte olan
bitkilerin sağlığının bozulması ile değil, aynı zamanda bitkilerin ve bunların
ürünlerinin saklanması, ambalajlanması ya da ulaşımı sırasında gösterdikleri bo-
zuklukları da inceler.
Çok geniş kapsamlı bir bilim dalı olan Fitopatoloji; mikoloji, bakteriyoloji, vi-
roloji, herboloji, botanik, bitki anatomisi ve fizyolojisi, genetik, biyokimya, bahçe
ve tarla bitkileri yetiştiriciliği, toprak bilimi, bitki besleme, meteoroloji, moleküler
biyoloji, genetik mühendisliği, tarımsal mekanizasyon ve daha birçok bilim dalı-
nın temel bilgilerini kombine ederek kullanan bir bilim dalıdır.
• Bitkilerde hastalığa neden olan canlı ve cansız etkenlerin neler olduğunu,
• Hastalık etmenlerinin bitkilerde meydana getirdiği belirtileri,
• Bunların bitkide hastalık oluşturma mekanizmalarını,
• Hastalıktan korunma ile ilgili metotlar ve üründeki zararı azaltma konuları
üzerindeki çalışmaları içerir.
Bitki hastalıkları konusunda bizlerin bilgisinin artmasını sağlayan bu bilim dalı
aynı zamanda bitki hastalıklarından korunma ile ilgili materyal, ekipman ve me-
tot gelişimi konusundaki çalışmaları da içermektedir. Bitki hastalıklarından koru-
4 Fitopatoloji
nulmadığı ve bunlar kontrol edilmediği zaman ürün miktar ve kalitesinde azalma

meydana gelmekte ve dolayısıyla ürün fiyatlarında da artış sözkonusu olmaktadır.
Bunun yanı sıra bazı bitki hastalıkları hassas olan bitki türlerinin yok olmasına ne-
den olarak çevremizdeki peyzajı olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Bitki hastalık-
larından korunulduğu takdirde ürün kalitesi ve verim artmaktadır. Bugün dünya
nüfusunun büyük bir kısmı yetersiz beslenmekte ve açlık sınırında yaşamaktadır.
Artan dünya nüfusu ve azalan kaynaklar dikkate alındığında ürün kaybını azalt-
mak, ürün kalitesini arttırmak ve çevremizi korumak açısından fitopatolojinin öne-
mi artmaktadır.
Bitkilerde hastalığa neden olan etkenler insan ve hayvanlardaki hastalık ne-
denlerine oldukça benzerdir. Bu etkenler virüs, viroid, bakteri, molliküt (fitoplaz-
ma, spiroplazma), protozoa, fungus gibi mikroorganizmalar ile parazitik bitkiler
ve besin maddesi, ışık, nem, sıcaklık azlığı veya çokluğu, toprakta veya havada
toksik kimyasalların bulunması gibi çevresel faktörlerdir. Bunların yanı sıra bit-
kiler diğer istenmeyen bitkiler (yabancı otlar) ile rekabet etme durumundadırlar.
Böcekler, insanlar ve diğer hayvanlar da bitkilerde zarar oluşturmaktadır. Ancak
bunlar fitopatolojinin konusu değildir. Fitopatoloji 4 bilim dalından meydana gel-
mektedir. Bunlar; Mikoloji, Bakteriyoloji, Viroloji ve Herbololojidir (Şekil 1.1).
Fitopatolojinin görevi bitki hastalıklarını, bunların sebeplerini, korunma ve
mücadele yollarını araştırmaktadır. Elde edilen pratik bilgilerin üretim sahasına
ulaştırılarak tarım ürünlerinin ve bitkilerin sağlam kalmasını sağlamak fitopato-
lojinin amacıdır.
Şekil 1.1
Fitopatolojinin alt
bilim dalları.
Fitopatologların bitkileri doğru bir şekilde hastalıklardan koruma ve tedavi et-

1 meleri için hangi aşamaları takip etmeleri ve hangi bilgilere sahip olmaları gerek-
mektedir?
Bitki Hastalıkları Ekonomiyi Nasıl Etkiler?

Bir yerde ne kadar çok çeşitli bitki yetiştiriliyorsa, ya da aynı tarım alanından ne
kadar yoğun ürün alınıyorsa, sulu tarım oranı kuru tarıma göre ne kadar fazla ise,
hastalık çeşidi ve bu hastalıkların etkisi de o kadar çok olacaktır. Bitki hastalıkları
ne kadar önlem alınırsa alınsın yok edilemez, ancak önemsiz düzeye indirilebilir,
yani kontrol altına alınabilir.
1. Ünite - Bitkilerde Hastalık Kavramı ve Hastalık Oluşumunu Etkileyen Faktörler 5
Bitkisel üretimdeki kayıplar iki şekilde olmaktadır:

1. Üretim, hasat ve işleme sırasında ürünlerin nicelik ve nitelikleri bakımın-
dan uğradığı kayıplar,
2. Üretime olan etkisi hemen veya birkaç yıllık bir devrenin sonunda arazi
bozulması nedeniyle ortaya çıkan kayıplardır.
Bitkisel üretim kayıplarının önlenmesi bir noktada onların hastalık ve zararlı-
lar nedeni ile uğradığı kayıpların önlenmesiyle gerçekleştirilebilir.
Bitki hastalıklarının ekonomik önemi denilince ilk olarak, bunların neden
olduğu kayıpların oranı ve değeri aklımıza gelir. Bu konuda esas olarak toplam
ekonomik önemi hesaplamak gerekir. Toplam ekonomik önem ise, yalnızca has-
talıkların neden olduğu kayıplarda değil, bunları önlemek için sarfedilen her tür-
lü korunma ve mücadele masraflarını hesaba katmakla ifade edilebilir. Burada
bizim için en önemli nokta hastalıklardan dolayı olan kayıpların saptanmasıdır.
Bitki hastalıkları yüzünden oluşan gerçek kayıpları doğru olarak hesaplamakta
ise bazı güçlüklerle karşılaşılmaktadır. Çünkü hastalıkların yoğunluğu ve etkisi,
yıldan yıla, mevsimden mevsime, bölgeden bölgeye değişmektedir. Ayrıca verime
olumsuz etki yapan kötü hava şartları, kültürel önlemlerdeki eksiklikler ve hasta-
lıklarla iştirak halindeki zararlılardan ileri gelen kayıpları hastalık kayıplarından
ayırt etmek de güçtür. Bunlara ilave olarak değişik şahısların yaptıkları hastalık
tahminleri arasında da farkların olması doğaldır.
Bitki hastalıkları ekonomiyi birkaç yönden etkilemektedir.
• Bitkiyi öldürüp verimi düşürür.
• Bitkiyi zayıflatıp kalitesini dolayısıyla pazar değerini düşürür.
• Hastalıkla mücadelede kullanılan yöntemler büyük işgücü gerektirir ve
kullanılan kimyasalların yüksek fiyatlı olması maliyeti arttırır.
• İlaçların kalıntıları yararlı miroorganizmaları olumsuz yönde etkiler ve
çevre kirliliğine neden olur.
BİTKİLERDE HASTALIK TANIMI

Bitkilerde insan ve hayvanlardaki gibi benzer nedenlerle hastalanırlar ve aynı
hastalık evrelerini geçirirler. Bitki normal çevre koşullarında herhangi bir has-
talık nedenine maruz kalmadığı sürece sağlıklı ve normal yaşamını sürdürür. Ne
zaman ki bitkiler herhangi bir hastalık nedenine maruz kalırlarsa normal hayat
fonksiyonlarında oluşacak bir sapma veya bozulma sonucu hastalanırlar. Bitkiler-
de çimlenme ve gelişme, farklılaşma, topraktan su ve mineral maddelerin alımı,
bunların üst organlara iletimi, fotosentez, solunum, madde birikimi ve üreme gibi
fizyolojik olaylar vardır. Bu olaylar bitki sağlıklı olduğu sürece normal sınırlar
içerisinde sürer gider. Ama herhangi bir nedenle bu olaylar normal sınırlar dışına
çıkarsa bitki hastalanır. Bitkideki fizyolojik fonksiyonlar birbirine bağlı olaylar ol-
duğu için herhangi bir yaşam fonksiyonunun bozulması ondan sonra gelen ve ona
bağlı olan diğer fonksiyonlarda da bozulmaya neden olmaktadır.
Bitkiler canlı ve cansız hastalık etkenlerine maruz kaldığı zaman fizyolojik
fonksiyonlarını yürüten bitki hücreleri ya tamamen aktivitelerini kaybeder veya
aktivitelerinde değişim meydana gelir. Bunun sonucunda hücrelerin işlevlerinin
bozulması veya hücrelerin ölmesiyle bitki hastalanır. İlk olarak bir veya birkaç
hücrede lokalize olan bu durum gözle görülmez. Ancak bu reaksiyon kısa sürede
daha geniş alanlara yayılarak daha fazla hücreyi etkiler ve bitkinin etkilenen kı-
sımlarında çıplak gözle görülebilen değişimler meydana gelir. Bu görülen değişik-
lik hastalık belirtisidir. Bitkinin çevre koşullarına veya organizma enfeksiyonuna
6 Fitopatoloji
reaksiyonu sonucunda bitki hücrelerinin ve dokularının şeklinde ve fonksiyonun-

da ileri derecede değişim söz konusu olur ya da bitkinin bir kısmı veya tamamın-
da ölüm meydana gelir.
Hastalanmayı nasıl tanımlarsınız?

2
Hastalanmada süre de çok önemlidir. Fizyolojik fonksiyonlarda ortaya çıkan
bozukluk, bazı durumlarda hastalık nedeninin ortadan kalkması veya etkisiz hale
gelmesi ile kısa sürer, bu durumda bitkide bir zarar meydana gelmez.
O halde bitkilerdeki hastalanmayı şu şekilde tanımlayabiliriz. Hastalanma
“normal sınırlar içinde seyreden yaşam fonksiyonlarının ya da fizyolojik aktivite-
lerin, bitkiye zarar verecek düzeyde ve sürede bozulmasıdır”.
Fizyolojik fonksiyonlarda meydana gelen bozulmanın kısa veya uzun süreli
olması hastalanmanın geçici (reversibl) veya sürekli (irreversibl) olmasında etkili
olmaktadır. Yazın çok sıcak havalarda geniş yapraklı bitkilerde gündüz saatlerinde
gözlenen aşırı transpirasyon (terleme) yüzünden kaybettiği suyu köklerden aldı-
ğı suyla karşılayamaması nedeniyle bitkideki su dengesi bozulmakta ve bitkinin
yaprakları aşağıya doğru sarkarak solgunluk belirtisi meydana gelmektedir. An-
cak akşam saatlerinde bitkinin transpirasyon hızının normal düzeyine gelmesi ile
bitkideki solgunluk belirtisi ortadan kalkmaktadır. Yine aynı şekilde uzun süre
sulanmayan bitkilerde de solgunluk belirtisi görülmekte, bitkiler sulandığı zaman
bu belirti ortadan kalkmaktadır. Bu şekildeki geçici solgunluklar, koşullar norma-
le döndüğü zaman düzelen geçici hastalanmayı ifade etmektedir.
Ancak bazı durumlarda fizyolojik fonksiyonlardaki bozukluklar bitkinin ölü-
müne kadar devam etmektedir ki buna da sürekli hastalanma denilmektedir. Bu
Patojen: Hastalığa neden hastalanma şeklinde, hastalık nedeni patojenler bitkide kalıcı hasarlar meydana
olan organizmalara verilen getirmektedir. Hastalık etmenleri bitki köklerinde ve bitkinin iletim borularında
genel isim.
zarara neden olarak bu organların işlevlerini bozdukları takdirde bitkinin top-
raktan su alımını ve taşınımını engelleyerek sürekli bir solgunluğa neden olurlar.
Bitkilerin fizyolojik fonksiyonlarında değişim olduğunda bitki hastalanıyor peki bu

3 değişim nasıl gerçekleşiyor?
Hastalık etmenleri tarafından enfekte (hastalık bulaşan) olan bitki dokusunun

çeşidi (kök, gövde, yaprak vb.) etkilenecek fizyolojik fonksiyonları belirlemektedir
(Şekil 1.2). Örneğin hastalık etmeni köklerden giriş yaparak buradaki hücrelerde
bozulma ve ölümlere dolayısıyla kök çürüklüğüne sebep olmuş ise bu hücreler
ya tamamen aktivitelerini kaybeder ya da aktivitelerinde değişim meydana gelir.
Bunun sonucunda da kökler topraktan su ve besin alımı yapamazlar, aynı durum
bitkinin diğer organ veya dokularında da söz konusudur. Bitkinin ksilem doku-
Vasküler solgunluk: Bitkinin sunun enfeksiyonu sonucunda vasküler solgunluk ve bazı kanserler meydana
ksilem ve floem borularından geldiği durumlarda bitkinin üst kısmına su ve mineral taşınımı zarar görür. Bazı
oluşan iletim sisteminin zarar
görmesi sonucunda ortaya patojenler bitkinin ksilem ve floem dokularında çoğalıp gelişerek yukarıya doğru
çıkan solgunluk. su taşınımı, aşağıya doğru şeker hareketini (sırasıyla) bu dokularda bloke eder.
Şekil 1.2
Hastalık etmenleri
tarafından etkilenen
bitki organları ve
meydana gelen
belirti tipleri.
Bitkinin toprak üstünde kalan yeşil aksamı enfekte olduğunda ise yaprakta-
ki hücrelerin yapısı bozularak yaprakta değişik renklerde lekelenmeler, yanıklık,
şekil bozukluğu gibi belirtiler ortaya çıkar ve fotosentez engellenir. Gövde kabu-
ğunda ve sürgünlerde kanser olduğunda fotosentez ürünlerinin aşağıya doğru
taşınımı olumsuz yönde etkilenir. Çiçek ve meyve enfeksiyonu olduğu takdirde
ise üreme etkilenir. Çoğu hastalıkta etkilenen hücreler zayıflar ve ölür iken bazı
hastalıklarda enfekteli hücrede bölünme hızlanır (hiperplasya) ve normal hücre-
lerden daha büyük hücreler, urlar (hipertrofi) meydana gelir.
Bazı bitkiler genç iken hastalıklara karşı aşırı hassastır. Yaşlandıkça güçlenir,
direnç kazanırlar. Ekolojik şartlarda bazen etmenin gelişmesini durdurabilir. Fi-
delerde “Çökerten” adı verilen hastalıkta bu durum her zaman görülebilir. Zayıf
bir bitki hastalanabilmekte, fakat daha sonra hastalığa karşı direnç kazanınca ve
hastalık etmeni gelişmeden geri kalınca sağlığına kavuşabilmektedir. Yabani bitki
formları, istisnalar olmakla beraber genel olarak hastalıklara karşı kültür bitkile-
rinden daha dayanıklıdır. Zira bunlar ekolojilerine daha çok uymuşlardır.
Bitkilerin, insan ve hayvanlara oranla hastalıklara yakalanma şansları daha
yüksektir. Bunun başlıca nedenleri:
• Bitkiler hareketsiz olduklarından, hastalıklardan kaçamazlar.
• Bitkilerin dış yüzeyleri, insan ve hayvanlara oranla daha geniştir.
• Bitkiler insan ve hayvanlar gibi dış etkenlere ve patojenlere karşı kendilik-
lerinden korunma olanaklarına sahip değillerdir.
Bitkilerde hastalıklara karşı uygulanan yöntemler bitkiyi tedavi değil, onu has-
talıklardan korumaya yöneliktir.
8 Fitopatoloji
HASTALIK NEDENLERİ VE SINIFLANDIRILMASI

Kültür bitkileri ve yabani bitkileri etkileyen çok sayıda hastalık bulunmaktadır.
Bir bitki hastalandığı zaman hastalığı meydana getiren çeşitli etkenlerin olduğunu
düşünmemiz gerekir. Hastalığı oluşturan bu etkenlere “sebepler kompleksi” adı
verilir.
Sebepler kompleksi içerisinde ilk akla gelen etken, hastalığı bizzat oluşturan
“mikroorganizma”dır. Bu mikroorganizma bir fungus, bir bakteri, bir virüs, bir
fitoplazma veya viroid olabilir. İkinci etken “ çevre şartları”dır. Bir mikroorganiz-
ma, ancak uygun çevre şartları bulunca zararlı olabilir ve bitkiyi hastalandırabilir.
Aynı şekilde çevre şartları bitki üzerinde de etkilidir. Bitki-patojen arasındaki mü-
cadeleden patojenin galip çıkabilmesi için bitki üzerinde etkili olan diğer etken-
lerin ona yardımcı olması gereklidir. Üçüncü etken bitkinin kendisidir. Bitkinin
biyokimyasal, fizyolojik ve morfolojik yapısı bitki-patojen mücadelesinde etkin
rol oynar.
Hastalığa neden olan patojenlerin etkili oldukları bitki çeşitlerinde de fark-
lılıklar bulunmaktadır. Bazı patojenler sadece bir bitki çeşidini hastalandırırken
bazıları çok sayıdaki bitki çeşidini etkiyebilmektedir. Bitki hastalıklarının ince-
lenmesini kolaylaştırmak için bunların belli bir düzen içerisinde tertip edilmesi
gerekir. Bunun için çeşitli kriterler kullanılabilinir.
• Bitki hastalıkları bazen neden oldukları belirtilere göre; kök çürüklükleri,
meyve çürüklükleri, yaprak lekeleri, solgunluk, kanser, yanıklık, külleme,
pas vb. gibi gruplandırılmaktadır.
• Hastalığın ortaya çıktığı bitki organına göre; kök hastalıkları, yumru has-
talıkları, gövde hastalıkları, yaprak hastalıkları, meyve hastalıkları, tohum
hastalıkları gibi gruplandırılmaktadır.
• Etkiledikleri ürün grubuna göre; tahıl hastalıkları, sebze hastalıkları, mey-
ve hastalıkları, bağ hastalıkları, çayır hastalıkları, süs bitkileri hastalıkları
vb. olarak gruplandırılmaktadırlar.
Bununla birlikte en yaygın olan hastalık sınıflandırılma ölçütü hastalığa neden
olan etmenin tipidir (Şekil 1.3.). Buna göre hastalıklar bulaşıcı (enfeksiyon hasta-
lıkları) ve bulaşıcı olmayan (fizyolojik) hastalıklar olmak üzere ikiye ayrılır.
• Bulaşıcı hastalıklar bulaşma ile başlar ve daima tekrar bulaşma yeteneğinde
olup, bir bireyden öbür bireye geçer. Bulaşıcı hastalıklara canlı organizma-
ların neden olmasından dolayı canlı hastalık nedenleri veya biotik nedenler
de denilir.
• Bulaşıcı olmayan hastalıkları meydana getiren etken çevre şartlarıdır (Şekil
1.3). Cansız olan bu etkenlerin neden olduğu hastalıklara abiotik hastalık-
lar veya fizyolojik hastalıklar da denilmektedir. Bu hastalıklar;
• Çok düşük veya çok yüksek sıcaklığın neden olduğu hastalıklar
• Toprak neminin çok düşük veya çok yüksek olmasının neden olduğu
hastalıklar
• Aşırı ışıklanma veya ışık yetersizliğinin neden olduğu hastalıklar
• Oksijen eksikliğinin neden olduğu hastalıklar
• Hava kirliliğinin neden olduğu hastalıklar
• Besin elementi noksanlığının neden olduğu hastalıklar
• Mineral toksisitesinin neden olduğu hastalıklar
• Toprak asitliği veya alkaliliğinin neden olduğu hastalıklar
• Pestisit toksisitesinin neden olduğu hastalıklar
• Yanlış kültürel işlemlerin neden olduğu hastalıklar
Hastalanmayı oluşturan biotik ve abiotik faktörleri inceleyen bilim dalına etio-

loji denilmektedir. Cansız hastalık nedenlerine fizyojen, canlı hastalık nedenlerine
ise patojen adı verilmektedir.
Bitkiyi hastalandıran canlı etmenlerin neler olduğunu biliyormuyuz?

4
Şekil 1.3
Hastalığa neden
olan etkenlere
göre hastalık
sınıflandırılması.
HASTALIK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Bitkilerde hastalık meydana gelmesinde gerekli olan üç unsur vardır (Şekil 1.4).
1. Canlı veya cansız hastalık etkenleri
2. Konukçu bitki
3. Çevre koşulları
Bu faktörleri tek tek gözden geçirelim.
Canlı ve Cansız Hastalık Nedenleri

Daha önceki bilgilerimizi hatırlayacak olursak cansız hastalık nedenleri çevresel
faktörler idi. Her bitkinin gelişip, çoğalması için gerekli optimum çevre koşulları
bulunmakta ve bu koşulların optimum değerlerden sapması yani sıcaklık, nem,
mineral maddeler, çevre kirliliği vs. bitkinin tolere edebildiği sınırların altında
veya üstünde olması durumunda bitkide hastalık meydana gelmekte idi. Bu ko-
nuyla ilgili detaylı bilgileri Ünite 5’de bulabilirsiniz.
Canlı hastalık nedeni patojenlerde durum biraz daha farklıdır. Bunlar salgıla-
dıkları enzimler, toksinler, büyüme düzenleyici maddeler ve diğer salgıları vasıta-
sıyla bitki hücrelerinin metabolizmasını bozarak hastalıklara neden olurlar (Bkz.
10 Fitopatoloji
Ünite 4). Patojenlerin hastalık yapma yeteneği (patojenisite), çoğalma ve yayılma

gücüne bağlı olarak hastalık şiddeti oluşmaktadır. Patojenisitesi düşük olan bir
hastalık etmeninin bitkide meydana getirdiği hastalığın şiddeti de düşük olacaktır.
Patojen mikroorganizmaların her birinin saldırganlığında (agresivite veya virulens)
farklılıklar bulunmakta ve bunların bitkide hastalık yapabilmesi için saldırganlık-
larının yüksek olması gerekmektedir. Aksi takdirde diğer bütün koşullar uygun
olsa bile hastalık meydana gelmez.
Konukçu Bitki
Bitkinin hastalık oluşumuna katkısı hastalık etmenine elverişli olmaktır. Bu du-
rumda bitki ve hastalık etmeni arasındaki ilişki hastalık etmeni yararına gelişecek
ve sonunda bitki hastalanıp ölecektir.
Konstitüsyon: Bitkilerdeki Konukçu bitkinin konstitüsyonu hastalık oluşmasında önemli bir faktördür.
kalıtsal nitelikteki ortak
fizyolojik yapı. Her bitki türünün, hatta bir tür içindeki her bitkinin kendine özgü bir konstitüsyo-
nu vardır. Bitki konstitüsyonunun patojenlerin girişine uyun olmasına dispozisyon
denilmektedir ve bu terim dayanıksızlığı ifade etmektedir. Bitkinin bir veya daha
fazla çevre şartlarının etkisi ile bir patojenin saldırısına önceden elverişli hale gel-
mesine ise predispozisyon denilmektedir. Bitkilerin hastalıklara karşı gösterdikleri
tepkiler yani duyarlı veya dayanıklı olmaları bitki ve patojen arasındaki mücadele-
de etkin bir rol oynamaktadır. Dayanıklılık bitkinin hastalık etmenine karşı direnç
göstermesidir. Bu direnç, belirli bir hastalığa hiç yakalanmama şeklinde ortaya çı-
kıyor ise buna “bağışıklık” (immunite) denilmektedir. Bitkinin hastalık etmenine
karşı direnç gösterememesi ve hastalık saldırısından büyük oranda etkilenmesine
hassasiyet veya duyarlılık ve bu şekildeki bitkilere de hassas veya duyarlı bitkiler
denilmektedir. Bazı bitkiler ise hastalık saldırısına tam bir direnç göstermezler ve
hastalıktan etkilenirler. Ancak bu etkilenme hassas bitkilere kıyasla oldukça az
olup meydana gelen hastalık şiddeti de düşüktür. Bu tip bitkiler hastalıklara karşı
“tolerans” göstermelerinden dolayı tolerant olarak nitelendirilirler.
Çevre Koşulları
Çevre faktörleri bitkinin içinde yaşadığı toprak ve atmosferdeki olaylardır. Bu
olaylar, bitkilerin hastalanmasında ve hastalığın derecesinde çok önemli bir et-
kendir. Çevre koşulları yalnız bitkiyi etkilemekle kalmaz, patojen mikroorganiz-
mayı da etkiler. Mikroorganizmaların çoğalmalarında ve salgın (epidemi) yapma-
larında çok büyük rolleri vardır.
Çevrenin bitki hastalıkları üzerindeki etkisi 2000 yıldan beri bilinmektedir.
Theophrastus (M.Ö.370-286) rüzgâra maruz kalan ve rakımı yüksek olan bölge-
lerde kültüre alınan tahıllardaki hastalık oranının alçak bölgelerden daha az oldu-
ğunu gözlemiştir. Günümüzde çevre koşullarının konukçu bitkinin gelişmesini ve
hassasiyetini; patojenin çoğalması, yayılması, canlılığını sürdürmesi ve aktivitesini;
konukçu-patojen ilişkisini etkilediği bilinmektedir. Çevre koşulları direk bitki üze-
rine etkide bulunarak fizyolojik fonksiyonlarını bozabileceği gibi mikroorganizma-
lar üzerine etki ederek onların hastalanma gücünü de etkileyebilir. Hastalık etmeni
mikroorganizmanların her birinin yaşamlarını sürdürüp, çoğalmaları için ihtiyaç
duydukları sıcaklık, nem, ışık, gibi çevre koşulları bulunmaktadır. Enfeksiyon has-
talıklarının başlaması ve gelişmesini önemli derecede etkileyen çevre faktörleri sı-
caklık ve nemdir. Topraktaki besin elementleri, toprak pH sı (asitliği) ve ışık diğer
faktörlerdir. Hassas bir bitki ve virulent bir patojen olmasına rağmen çevre koşul-
ları patojen gelişmesi için uygun olmadığı takdirde hastalık meydana gelmez veya
düşük şiddette görülür. Çevre koşullarındaki değişim hastalıkların başlaması ve ge-

lişmesinde etkilidir. Bu değişim konukçu bitki veya patojenden biri veya her ikisini
için uygun olabilir. Hastalık gelişimi için gerekli olan optimum koşullardan sapma
olduğu takdirde hastalık şiddetinde değişim meydana gelir.
Nemin Etkisi
Çevre faktörleri içerisinde sayılan birinci unsur, atmosferdeki nemdir. Nem bir
taraftan patojen mikroorganizmaya enfeksiyon yapma şansını verir iken, diğer
yandan da hastalığın süresinde önemli bir etkendir. Birçok mikroorganizma
doymuşa yakın atmosfer koşulunda enfeksiyon yapabilir. Sıcaklık da, nem gibi
enfeksiyonun hem başlamasında, hem de hastalığın gelişme süresinde etkendir.
Özellikle nem ve sıcaklık bitki hastalıklarının meydana gelmesinde ve şiddetinde
etkili olan çevre faktörleridir.
Enfeksiyon hastalıklarının başlaması ve gelişmesini etkileyen bir faktör olan
nem; yağışlar, bitki yüzeyi veya kök çevresindeki sulama suları, havanın nispi
nemi ve çiğ şeklindedir. Bitkinin enfeksiyonundan önce bakteri ve fungus gibi pa-
tojenlerin aktivasyonu içinde nemin olması şarttır. Yağmur suyu sıçraması şeklin-
de olan nem, patojenlerin aynı bitkinin farklı kısımlarına veya bir bitkiden diğe-
rine yayılmalarında önemli rol oynamaktadır. Belirli bir bölgede birçok hastalığın
oluşumu yıl içindeki yağış miktarı ve dağılımı ile yakından ilişkilidir.
Patates geç yanıklığı, elma kara lekesi, bağ küllemesi ve vahşi ateş hastalığı
gibi birçok önemli bitki hastalığı bitkilerin yetişme döneminde yüksek nispi nem
olan veya yoğun yağış alan bölgelerde görülür ya da bu bölgelerde hastalık şiddeti
yüksek olur. Nem sadece bu ve diğer hastalıkların şiddetini belirleyen bir faktör
olarak karşımıza çıkmaz aynı zamanda hastalık oluşumunda da rol oynamaktadır.
Fungal hastalıklarda fungus sporlarının (fungusların üreme yapıları) oluşumu,
bunların yaşam süresi ve çimlenmelerinde nem etkilidir ve doku yüzeyinde film
tabakası şeklinde su olduğu takdirde sporlar çimlenebilmektedir (Bkz. Ünite 6).
Çoğu fungal hastalıklarda bir gelişme sezonunda meydana gelen enfeksiyon devri
sezondaki yağmur miktarı ile yakından ilişkilidir. Yeni enfeksiyonların meyda-
na gelmesinde yağmurlu periyotun yeterli sürede olması çok önemlidir. Örneğin
elma kara lekesi hastalığında patojenin gelişmesi için gerekli optimum sıcaklık
(18 ila 23°C) olduğunda yaprak ve meyve üzerinde en az 9 saat sürekli ıslaklık
olması gerekmektedir. Daha yüksek veya daha düşük sıcaklıklarda ıslaklık süresi
28 saate kadar uzamaktadır. Benzer koşullar diğer hastalıkların başlaması ve ge-
lişmesi içinde gereklidir. Belirli sıcaklıklarda bitkinin patojen tarafından enfeksi-
yonu için gerekli olan ıslaklık periyodu ihtiyaç duyulan süreden daha kısa olduğu
takdirde patojen gelişememekte ve hastalık meydana gelmemektedir.
Bitkilerin toprak üstü kısmlarında hastalığa neden olan fungal ve bakteriyel
patojenlerin çoğu ince film tabakası şeklinde ıslaklık veya suya gereksinim duyar-
lar ve ancak bu koşullarda enfeksiyon başarılı olur. Hastalık etmenlerinin gelişme-
leri ve bitkilerde hastalık yapmaları için ihtiyaç duydukları nem miktarı ve süresi
değişiklik göstermektedir. Külleme gibi bazı hastalıklar dünyanın kuru alanların-
da yaygın ve şiddetli olarak görülmektedir. Yağış miktarının artışı ile külleme has-
talığının önemi azalmaktadır. Yağışın fazla olduğu periyotlarda ve çok yağış alan
bölgelerde diğer hastalıklar daha hakim durumdadır.
Bitkinin kök, yumru gibi toprak altı kısımlarını ve genç fideleri etkileyen pek
çok hastalıkta, örneğin Pythium’un fidelerde neden olduğu çökerten hastalığının
şiddeti topraktaki nem miktarı ile orantılıdır ve toprağın suya doygunluk nokta-
12 Fitopatoloji
sında en yüksek değerdedir. Artan nem seviyesi öncelikli olarak patojenin çoğal-
masını ve hareketini etkilemektedir. Yine çok nemli topraklarda toprak ısısının
düşmesi ve oksijen miktarının azalması konukçu bitkinin savunma yeteneğini
azaltabilmektedir. Phytophthora, Rhizoctonia, Sclerotinia, Sclerotium gibi çoğu
toprak patojeni ve bazı bakteriler (Erwinia ve Pseudomonas), toprak nemli oldu-
ğunda şiddetli simptomlara neden olurlar. Diğer bazı funguslar ise (Fusarium so-
lani, Fusarium roseum, Macrophomina phaseoli) çok kuru ortamlarda oldukça iyi
gelişmektedir. Su içeriği az olan kuru topraklarda susuzluk nedeniyle strese giren
bitkilerde bu etmenler daha ciddi hastalıklara neden olur. Verticillium fungusu-
nun neden olduğu vasküler solgunluk ve orman ağaçlarında fungusların neden
olduğu kanser hastalıklarında su stresine maruz kalan bitkilerde hastalık şiddeti
önemli düzeyde olmaktadır.
Sıcaklığın Etkisi
Bitkilerin ve patojenlerin gelişmeleri için gereksinim duydukları minumum sı-
caklık dereceleri vardır. Bitkinin toprak üstü kısmında hastalığa neden olan et-
menlerde atmosferdeki sıcaklık birinci derecede önemli iken bitkilerin toprak al-
tındaki kısmını etkileyen patojenlerin enfeksiyonunda toprak sıcaklığı önemlidir.
Ilıman bölgelerde geç sonbahar, erken ilkbahar ve kışın görülen düşük sıcaklık
dereceleri çoğu patojenin ihtiyaç duyduğu minumum sıcaklık derecelerinin al-
tındadır. Bu nedenle hastalıklar bu dönemlerde görülmez. Ancak bu dönemlerde
hastalık başlamakla beraber ilerlemesi genellikle durur. Yüksek sıcaklıkların gelişi
ile patojenler aktif hale geçer ve diğer koşullar uygun olduğunda bitkiyi enfekte
ederek hastalandırırlar. Çok yıllık bitkilerde bazı fungusların (Nectria, Leucosto-
ma) neden olduğu kanser hastalıkları ve bazı bakterilerin (Pseudomonas) neden
olduğu hastalıklarda enfeksiyonlar öncelikle erken ilkbaharda veya sonbaharda
başlar ve gelişir. Bu periyotlarda sıcaklık konukçu bitkinin gelişmesi için çok dü-
şük olmasına karşın fungusun gelişmesi için yeterli yüksekliktedir. Konukçu ve
patojenin gelişmesi için çok düşük sıcaklıkların olduğu kış sezonunda aynı has-
talıkların gelişmesi durur. Konukçu bitkinin savunmasının optimum olduğu yaz
aylarında da hastalık gelişimi oldukça azalır.
Patojenlerin yüksek ve düşük sıcaklık tercihleri farklıdır. Bazı funguslar dü-
şük sıcaklıklarda diğerlerinden daha hızlı gelişirler. Bazı hastalıklar sıcaklıkların
düşük olduğu yıllarda, mevsimlerde ve bölgelerde gelişir iken diğer bir kısmının
gelişmesi nispeten daha yüksek sıcaklığın hüküm sürdüğü yer ve koşullarda ola-
bilmektedir. Örneğin, patateslerde geç yanıklık (Phytophthora infestans) hastalı-
ğının gelişmesi için serin koşullar uygundur ve bu hastalık kuzey yarım kürede
veya subtropik bölgelerde sadece kışın görülmektedir. Fusarium solgunluğu, do-
mates ve patateste bakteriyel solgunluk gibi diğer bazı hastalıklar için ise yüksek
sıcaklıklar uygundur ve bu hastalıklar sıcak alanlarda özellikle subtropik ve tropik
bölgelerde görülürler.
Sıcaklık, patojenin gelişmesi için optimum ancak konukçu bitkinin gelişmesi
için gerekli olan optimum sıcaklık derecesinin altında veya üstünde olduğunda
hastalık hızla ilerlemektedir. Sıcaklık, konukçu gelişimi için optimum buna kar-
şı patojenin ihtiyaç duyduğu optimum sıcaklık derecesinin altında veya üstünde
olduğunda ise hastalık gelişimi yavaş olmaktadır. Çoğu hastalıkta, hastalık gelişi-
mi için gerekli olan optimum sıcaklık patojen ve konukçu bitkinin her ikisi için
farklıdır. Örneğin, tütünde siyah kök çürüklüğü hastalığı için gerekli olan sıcaklık
17 ila 23°C dir. Tütün bitkisinin gelişimi için optimum sıcaklık 28-29°C, patojen
gelişimi için ise optimum sıcaklık 22-28°C dir. Patojen ve konukçunun her ikisi
de 17-23°C de iyi gelişemezler. Ancak bu sıcaklıkta çok zayıf gelişen konukçu bitki
zayıf gelişen patojen tarafından bile hastalandırılmakta ve hastalık gelişimi maksi-
mum seviyeye ulaşabilmektedir.
Rüzgârın Etkisi
Rüzgâr, bitki hastalıklarında bitki patojenlerinin yayılmasını artırarak, bitkiler
üzerindeki yaraların sayısını çoğaltarak ve ıslak yüzeylerin kurumasını hızlandı-
rarak etkide bulunur. Bunların yanı sıra fungus sporlarının uzak mesafelere taşın-
masında da rol oynamaktadır.
Yağmurla birlikte olan rüzgâr hastalık gelişimi üzerine daha etkili olmakta-
dır. Rüzgâr ve yağmur enfekteli dokulardaki sporların ve bakterilerin serbest hale
geçmesine yardım eder ve hava vasıtasıyla onların başka bitkilere veya bölgelere
taşınmasında rol oynarlar. Birçok bitki patojeni yara yerlerinden bitkilere giriş
yapmaktadırlar. Rüzgâr bitki dokularında yaralanmalara neden olarak patojenlere
giriş kapısı açar.
Işığın Etkisi
Doğal koşullarda hastalık gelişimi üzerine ışığın etkisi sıcaklık veya nemden daha
azdır. Işık, bazı bitki hastalıklarında enfeksiyona karşı bitkinin hassasiyetini artı-
rarak veya azaltarak etkide bulunur. Bunun yanı sıra hastalık şiddeti üzerine de
etkisi vardır. Işık şiddetinin azaldığı durumlarda bitki etiole (Bkz. Ünite 3 ve 5)
olmakta ve bu durumda da bitkilerin obligat olmayan parazitlere karşı hassasiyeti
artmaktadır. Işık şiddetinin az olduğu durumlarda bitkilerin virüs enfeksiyonları-
na karşı hassasiyeti de artmaktadır.
Toprak Asitliği ve Toprak Yapısının Etkileri

Toprak asitliği (pH) belli bazı toprak patojenlerinin neden olduğu bitki hasta-
lıklarının meydana gelmesinde ve şiddetinde önemli rol oynamaktadır. Örneğin
Crucifer bitkilerinde Plasmodiophora brassicae fungusunun neden olduğu kök
uru hastalığı pH 5.7 olduğunda daha yaygın ve şiddetli görülmektedir. pH 5.7
ve 6.2 arasında olduğunda hastalık gelişimi hızla azalır ve pH 7.8’de tamamen
durur. Buna zıt olarak patates uyuzu (Streptomyces scabies) hastalığında pH 5.2
ila 8.0 veya daha yüksek olduğunda hastalık şiddetli görülmekte pH 5.2 nin altına
düştüğünde ise hızla azalmaktadır. Toprak pH sı uygun olan alanlarda bu patojen-
ler ciddi boyutlarda hastalığa neden olabilmektedir. Bu ve diğer birçok hastalıkta
toprak asitliğinin etkisi özellikle patojen üzerine olmaktadır. Bazı hastalıklarda ise
toprak asitliği nedeniyle bitki zayıf geliştiği için hastalık oranı ve şiddeti etkilen-
mektedir. Hastalık gelişimi üzerine toprak pH sı dışında diğer faktörlerde etkili
olmaktadır.
Sıcaklık, nem, ışık, toprak pH sı gibi çevre faktörlerinden bir diğeri topraktaki
besin elementleridir. Topraktaki makro ve mikro besin elementleri bitki gelişimi
üzerine etkili olarak bitkilerin patojen saldırılarına karşı dirençli olmalarında rol
oynamaktadırlar.
Bitkilerde hastalık üç faktörün interaksiyonu ile meydana gelmektedir (Şekil
1.4). Bunlar;
• Hassas bir konukçu
• Virulent bir patojen
• Uygun çevre koşullarıdır.
14 Fitopatoloji
Bitki hastalıklarının dinamik ilerlemesinde bu üç faktör birbirine sıkı sıkıya

bağlıdır ve karşılıklı etkileşim içindedir. Eğer bu üç faktörün herhangi birinde
değişim olursa hastalık ilerlemesinde değişiklikler ortaya çıkabilir.
Bitkilerin hastalanması hangi unsurların varlığına bağlıdır?

5
Şekil 1.4
Bitkilerde hastalık
oluşumu için
mutlak gerekli üç
etken.
Bu hastalık üçgeninde konukçu bitki hassas, patojen mikroorganizmanın sa-

yısı ve virulensi fazla ise enfeksiyon çok çabuk meydana gelir. Çevresel faktörler
hazırlayıcı nedenler olarak ikinci derecede role sahiptirler. Ancak bazı durum-
larda enfeksiyonun başlatılabilmesi ve yayılması üzerinde çok fazla etkide bulun-
duklarını da unutmamak gerekir. Eğer patojen virulent (saldırganlığı yüksek), ko-
nukçu bitki hassas ancak çevre koşulları uygun değilse enfeksiyon sporadik veya
endemik, eğer her üç faktörde uygun ise epidemik veya pandemik olarak seyreder.
• Sporadik hastalıklar küçük bir bölgede tek tük ve seyrek olarak çıkar ve
etrafa yayılma karakteri göstermezler.
• Endemik hastalıklar da küçük bir bölgede çıkar ve başka bölgelere yayılma
eğilimi göstermezler. Eskiden beri o bölgede bulunduğu halde zaman za-
man yükselişler gösterirler. Hastalığın bu karakterine endemik adı verilir.
• Hastalık bir bölgede çıkıyor ve sonra diğer bölgelere de yayılıyorsa epide-
mik karakterde enfeksiyon olarak nitelendirilir. Hastalıkların yer ve zama-
na göre periyodik görünümlerine epidemi ve hastalığın bu karakterine de
epidemik adı verilir.
• Bazı hastalıklar ise ülkelere yayılma eğilimi gösterirler. Bir bölgede ortaya
çıkan ve bir süre devam eden epidemi bir başka bölgeye ve bir kıtadan baş-
ka bir kıtaya atlayabilir. Bu şekilde epidemilerin atlama yapmalarına pande-
mi adı verilir. Bu atlamalarda rüzgâr başlıca faktördür.
Epidemilerde geniş alanlarda ve kitle halinde hastalanma söz konusudur. Epi-
demileri inceleyen bilim dalına da “epidemiyoloji” denir. Bir hastalık bazı koşul-
larda endemik olduğu gibi epidemik ve pandemik de olabilir. Bu da çevresel fak-
törler ve alınan önlemler ile sıkı sıkıya ilgilidir.
Özet
Fitopatolojinin anlamını ve konularını ifade et- Cansız hastalık nedenlerine fizyojen denil-
1 mek mektedir. Bu gruba elverişsiz atmosfer koşul-
Fitopatoloji bitkilerde meydana gelen hastalıklar ları, elverişsiz toprak koşulları, çevre kirliliği
ile ilgilenen bir bilim dalıdır. İnsan ve hayvan ve hatalı tarımsal işlemler gibi çevresel faktör-
hekimleri nasıl insan ve hayvanlardaki hastalık ler girmektedir. Hastalanmayı oluşturan bio-
nedenlerini araştırarak, hasta bireyleri tedavi et- tik ve abiotik faktörleri inceleyen bilim dalına
meye çalışıyorlarsa Fitopatologlar da bitkilerde- da etioloji denilmektedir.
ki hastalık nedenleri ve tedavisi üzerinde çalışır-
lar, yani bitki hekimidirler. Çok geniş kapsamlı Hastalık oluşumu için gerekli olan koşulları açık-
bir bilim dalı olan Fitopatoloji diğer birçok bilim 4 lamak
dalı ile ilgili temel bilgileri kombine ederek kul- Hastalık oluşumu için; konukçu bitki, hastalık
lanır. Bu bilim dalı, bitkilerdeki hastalık neden- nedeni ve çevre koşulları olmak üzere 3 unsurun
lerini, bunların bitkilerde meydana getirdikleri olması gerekmektedir. Ancak bunların üçünün
belirtileri, hastalık etmeni ile konukçu bitki ara- de var olması hastalık oluşumu için yeterli değil-
sındaki ilişkiyi ve hastalıkta mücadele konuları- dir. Çevresel faktörlerin cansız hastalık nedenle-
nı araştırır. Fitopatoloji: mikoloji, bakteriyoloji, ri olduğunu biliyoruz. Olumsuz çevre koşulları-
viroloji ve herboloji olmak üzere 4 alt bilim da- nın hastalık oluşumundaki bu direk etkilerinin
lından oluşur. yanı sıra canlı organizmaların hastalık nedeni
olduğu durumlarda da hastalık oluşumunda
Hastalık kavramını ve bitkilerde hastalanmayı indirek rol oynamaktadır. Bir bitkide hastalık
2 tanımlamak meydana gelmesi için bu bitkinin hastalık etme-
Hastalık değişik şekillerde tanımlanabilir; nine karşı hassas olması, patojenin saldırganlığı-
• Bitkide normal düzenin bozulmasıdır. nın (agresitive) yüksek olması ve çevre koşulla-
• Bitkide dengeli bulunan hayat olaylarının ka- rının patojenin gelişmesi, çoğalması için uygun
rakteristik olarak topluca yön değiştirmesidir. olması gerekir. Bu faktörlerden herhangi birinin
• Bitkide fizyolojik dengesizliktir. uygun olmaması durumunda hastalık meydana
• Bitkideki hayat olayları seyrinin bitkiye zarar- gelmez. Çevresel faktörler hazırlayıcı nedenler
lı olacak derecede ve sürede normalden uzaklaş- olarak ikinci derecede role sahiptirler. Ancak
masıdır. bazı durumlarda enfeksiyonun başlatılabilmesi
Hastalanma, değişik nedenlerden dolayı bit- ve yayılması üzerinde çok fazla etkide bulun-
kinin yapısal veya fizyolojik fonksiyonlarının duklarını da unutmamak gerekir. Eğer patojen
uzun süreli bozulması ve geriye dönüşü olmayan virulent, konukçu bitki hassas ancak çevre ko-
hasarların meydana gelmesidir. şulları uygun değilse enfeksiyon sporadik veya
endemik, eğer her üç faktörde uygun ise epide-
Hastalık nedenlerini sıralamak mik veya pandemik olarak seyreder. Epidemi-
3
Kültür bitkileri ve yabani bitkileri etkileyen lerde geniş alanlarda ve kitle halinde hastalan-
çok sayıda hastalık bulunmaktadır. Bitkinin ma söz konusudur. Epidemileri inceleyen bilim
yaşamsal fonksiyonlarını bozarak onların öl- dalına da “epidemiyoloji” denir. Bir hastalık bazı
melerine neden olan etkenler canlı (biotik) ve koşullarda endemik olduğu gibi epidemik ve
cansız (abiotik) olmak üzere iki başlık altında pandemik de olabilir. Bu da çevresel faktörler ve
incelenmektedir. Canlı hastalık etkenlerinin alınan önlemler ile sıkı sıkıya ilgilidir
neden olduğu hastalıklar bulaşıcı niteliktedir.
Bu tip hastalıklara protozoa, fungus, bakteri,
molliküt, virüs, viroid ve parazit bitkiler ne-
den olmaktadır. Bitkilerde hastalığa neden
olan diğer etken cansız yani abiotiklerdir.
16 Fitopatoloji
Kendimizi Sınayalım
1. Bitkilerdeki hastalık nedenleri ile ilgilenen bilim 6. Aşağıdakilerden hangisi patojenlerin olumsuz etki-
dalı aşağıdakilerden hangisidir? lerinden değildir?
a. Entomoloji a. Ürün miktarını azaltır.
b. Nematoloji b. Ürün kalitesini azaltır.
c. Fitopatoloji c. Ürün maliyetini artırır.
d. Biyoteknoloji d. Çevre kirliliğine neden olur.
e. Akaroloji e. Zararlı böcekleri hastalandırır.
2. Bitkinin yaprakları enfekte olduğu zaman hangi fiz- 7. Hastalık oluşumu için uygun koşullar hangisidir?
yolojik fonksiyonu etkilenir? a. Dayanıklı bitki/Virulent patojen/Uygun çevre
a. Fotosentez engellenir. koşulları
b. Bitkinin topraktan aldığı suyun yukarıya taşın- b. Hassas bitki/Virulent patojen/Uygun olmayan
ması engellenir. çevre koşulları
c. Fotosentez ürünlerinin aşağıya doğru taşınımı c. Hassas bitki/Virulent olmayan patojen/ Uygun
engellenir. çevre koşulları
d. Üreme engellenir. d. Hassas bitki/Virulent patojen/ Uygun çevre ko-
e. Kök gelişmesi engellenir. şulları
e. Dayanıklı bitki/Virulent patojen/Uygun olma-
3. Aşağıdakilerden hangisi bitkilerde hastalığa neden yan çevre koşulları
olan mikroorganizma grubu değildir?
a. Fungus 8. Bitkilerdeki kalıtsal nitelikteki ortak fizyolojik yapı-
b. Fizyojen ya ne ad verilir?
c. Bakteri a. Habitüs
d. Molliküt b. Dispozisyon
e. Viroid c. Etioloji
d. Enfeksiyon
4. Fungal hastalıkların meydana gelmesinde ve yayıl- e. Konstitüsyon
masında etkili olan unsur aşağıdakilerden hangisidir?
a. Besin maddeleri 9. Hastalanmayı oluşturan biotik ve abiotik faktörleri
b. Çevre kirliliği inceleyen bilim dalına ne ad verilmektedir?
c. Işık a. Etioloji
d. Nem b. Epidemiyoloji
e. Sıcaklık c. Mikoloji
d. Herboloji
5. Aşağıdakilerden hangisi biotik hastalık nedeni de- e. Ekoloji
ğildir?
a. Virüs 10. Hastalık etmenlerinin bitkinin iletim borularında
b. Fungus zarara neden olduğu durumlarda bitkide meydana ge-
c. Bakteri len belirti hangisidir?
d. Parazitik bitkiler a. Geçici solgunluk
e. Kirleticiler b. Bodurluk
c. Yanıklık
d. Sürekli solgunluk
e. Çökme
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Fitopatolojinin Tanımı ve hastalanmış diyebilmemiz için fizyolojik faaliyetlerinin
Konusu” konusunu tekrar gözden geçiriniz. geriye dönüşümü olmayacak şekilde bozulması ve bitkide
2. a Yanıtınız yanlış ise, “Bitkilerde Hastalık Tanı- gerek yapısal gerekse fizyolojik olarak anormalliklerin söz
mı” konusunu tekrar gözden geçiriniz. konusu olması gerekir. Burada unutulmaması gereken bir
3. b Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Nedenleri ve Sınıf- nokta da fizyolojik fonksiyonlardaki bozulmanın süre-
landırılması” konusunu tekrar gözden geçiriniz. sidir. Eğer bu süre bitkide kalıcı bozuklukların olmasına
4. d Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Oluşumunu Etkile- neden olmayacak kısalıkta ve bitki eski normal haline dö-
yen Faktörler” konusunu tekrar gözden geçiriniz. nebiliyorsa o zaman bitkide hastalanmadan söz edemeyiz.
5. e Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Nedenleri ve Sınıf-
landırılması” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Fitopatolojinin Tanımı ve Bitkiler canlı ve cansız hastalık etkenlerine maruz kal-
Konusu” konusunu tekrar gözden geçiriniz. dıkları takdirde fizyolojik fonksiyonlarını yürüten bit-
7. d Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Oluşumunu Etkile- ki hücreleri ya tamamen aktivitelerini kaybeder veya
yen Faktörler” konusunu tekrar gözden geçiriniz. aktivitelerinde değişim meydana gelir. Bunun sonu-
8. e Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Oluşumunu Etkile- cunda hücrelerin işlevlerinin bozulması veya hücrele-
yen Faktörler” konusunu tekrar gözden geçiriniz. rin ölmesiyle bitki hastalanır.
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Nedenleri ve Sınıf-
landırılması” konusunu tekrar gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Bitkilerde Hastalık Tanı- Bitkilerde hastalığa neden olan canlı etmenler; fungus,
mı” konusunu tekrar gözden geçiriniz. protozoa, bakteri, molliküt, virüs, viroid ve parazit bit-
kilerdir.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 5

Sıra Sizde 1 Hastalık oluşumu için; konukçu bitki, hastalık nedeni
Bitki hastalıkları konusunda çalışanlara fitopatolog veya ve çevre koşulları olmak üzere 3 unsurun olması gerek-
bitki patologu denilmektedir. Bir fitopatolog öncelikle mektedir. Bir bitkide hastalık meydana gelmesi için bu
bir bitkide hastalığa neden olan etkenleri bulmak zorun- bitkinin hastalık etmenine karşı hassas olması, patoje-
dadır. Bitkideki rahatsızlığın nedeni herhangi bir çev- nin saldırganlığının (agresitive) yüksek olması ve çevre
resel faktör mü yoksa canlı bir organizma mıdır? Eğer koşullarının patojenin gelişmesi, çoğalması için uygun
canlı bir organizma ise virüs, bakteri, fungus, molliküt, olması gerekir. Bu faktörlerden herhangi birinin uygun
parazit bitkilerden hangisidir? Bunu takiben bitkide na- olmaması durumunda hastalık meydana gelmez.
sıl bir belirti meydana geldiğini bilmelidir. Üçüncü aşa-
mada hastalık etmeninin bitkiyi nasıl hastalandırdığını,
hastalık evrelerini ve bitkinin tepkisini araştırmalıdır.
Yararlanılan Kaynaklar
Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition. El-
Bunların yanı sıra hastalığın hangi koşullarda başlayıp
sevier Academic Press, USA.
yayıldığı ve hangi şiddette meydana geldiği takip edil-
Baykal, N. (1995). Fitopatoloji, İkinci Baskı. Uludağ
melidir. Hastalık hakkında bu üç aşama ile ilgili bilgiler
Üniversitesi Yayınları, Bursa.
tamamlandıktan sonra 4. ve son aşamada bu hastalıktan
Erdiler, G. (1992). Bitki Hastalıkları Epidemiyoloji-
nasıl korunulur veya nasıl tedavi edilebilir sorusuna ce-
si. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları,
vap bulunacak yöntem, ekipman üzerindeki çalışmalara
No:1258, Ankara
yoğunluk vererek hastalığı önleyici yöntemleri uygular.
Güncan, A., Boyraz, N. (2002). Fitopatoloji, İkinci
Baskı. Selçuk Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yayın-
Sıra Sizde 2
ları, Konya.
Bitkilerdeki hastalanmayı şu şekilde tanımlayabiliriz.
Kaçar, B.(1979). Genel Bitki Fizyolojisi. Ankara Üni-
Hastalanma “normal sınırlar içinde seyreden yaşam
versitesi, Ziraat Fakültesi Yayınları, No:724, Ankara.
fonksiyonlarının ya da fizyolojik aktivitelerin, bitkiye za-
Ghini, R., Hamada, E., Bettiol, W. (2008). Climate
rar verecek düzeyde ve sürede bozulmasıdır”. Bir bitkiye
Change and Plant Disease. Sci. Agric.
2
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Parazitizm ve patojenisite kavramlarını tanımlayabilecek;
 Patojenlerin konukçu tercihlerini açıklayabilecek;
 Bitkilerde hastalıkların nasıl geliştiğini tanımlayabilecek;
 Bitkilerde hastalık gelişim dönemlerini ayırt edebilecek;
 Hastalık devri tiplerini tanımlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Patojen • Penetrasyon
• Parazit • Enfeksiyon
• Parazitizm • Konukçuda Patojenin Gelişmesi
• Patojenisite • Patojenin Çoğalması
• Hastalık Üçgeni • Patojenin Yayılması
• İnokulasyon • Patojenin Kışlaması
• İnokulum
İçindekiler
• GİRİŞ
• PARAZİTİZM VE PATOJENİSİTE
• PATOJENLERİN KONUKÇU DİZİSİ
Fitopatoloji Parazitizm ve Hastalık Gelişimi • BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİMİ
• BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİM
DÖNEMLERİ
• HASTALIK DEVRİ TİPLERİ
Parazitizm ve Hastalık Gelişimi
GİRİŞ
Doğada bütün canlılar birbirleri ile karşılıklı bir etkileşim içerisinde yaşamlarını
sürdürmektedir. Mikroorganizmalar genellikle oluşturdukları zararlar ile daha
çok dikkat çekmektedirler. Nitekim mikroorganizmalar insan, hayvan veya bitki-
lerde çeşitli hastalıklara neden olmaktadır. Ancak, doğal denge içerisinde her bir
organizmanın farklı işlevi bulunmakta veya insan yaşamının farklı alanlarında
kullanılmaktadırlar. Örneğin, çeşitli mikroorganizmalar doğadaki organik mad-
deleri parçalayıp bunları bitkilerin alabileceği forma dönüştürmekte, bazı şapkalı
funguslar insanlar için gıda kaynağı olarak kullanılmakta, çeşitli peynirlere aroma
vermesi için mikroorganizmalar ilave edilmektedir. İlaç endüstrisinde de çeşitli
mikroorganizmalardan yararlanılmaktadır.
Bitkilerde hastalık oluşturan patojenler insan ve hayvanlarda hastalıklara ne- Enfeksiyon hastalığı: Bir
den olan organizmalarla aynı grupta yer almaktadır. Bitkiler aynı zamanda çok sa- patojen tarafından bitkinin
enfekte edilmesi sonucu
yıda diğer bitkilerin de saldırısına hedef olmaktadır. Genel olarak bitkilerde has- oluşan bulaşıcı hastalık.
talık oluşturan patojenlerin insanları veya hayvanları etkilemediği bilinmektedir.
Epidemi: Herhangi bir
Enfeksiyon hastalıklarında patojen hastalıklı bitkiler üzerinde hızla gelişir ve hastalığın geniş alanlardaki
çoğalır, hastalıklı bitkilerden sağlıklı bitkilere yayılarak onları da hastalandırır. Has- bitkilerde yaygın ve şiddetli
olarak ortaya çıkması, salgın
talık gelişimine etki eden faktörlerin birbiri ile gösterdiği uyumun derecesine bağlı hale geçme durumu.
olarak patojenler dar veya geniş alanlarda epidemilerin oluşumuna neden olurlar.
PARAZİTİZM VE PATOJENİSİTE
Doğadaki organizmalar ihtiyaç duydukları gıda maddelerini farklı yollarla temin Parazit: Diğer bir
organizmanın üzerinde veya
ederler. Bazı organizmalar diğer organizmaların üzerinde veya içerisinde yaşamlarını içerisinde yaşayarak ihtiyaç
sürdürürken ihtiyaç duydukları gıda maddelerini sağlarlar. Bu tür organizmalar pa- duyduğu gıda maddelerini
razit olarak isimlendirilir. Parazitin gıda maddelerini konukçudan temin etmesi ise sağlayan organizma.
parazitizm olarak bilinmektedir. Bitki paraziti olan organizmalar bitkiler üzerinde Parazitizm: Parazit
gelişir ve çoğalırlar. Bitkilerde parazit olarak yaşayan bu organizmaların ihtiyaç duy- tarafından ihtiyaç duyulan
gıda maddelerinin
dukları su ve gıda maddelerini konukçusu olan bitkilerden temin etmeleri sonucu konukçusundan temin edilme
konukçularının hayat olayları seyrini, dolayısı ile konukçunun gelişimini ve üremesini durumu.
olumsuz yönde etkilerler. Çoğu zaman parazitizm patojenisite ile yakın ilişkili bir du- Patojenisite: Bir patojenin
rumdur. Hastalığı oluşturmak için gerekli şartların oluşması durumunda bir parazitin hastalığa neden olabilme
yeteneği.
konukçuya saldırması ve istila etmesi, hastalık gelişimi ile sonuçlanır.
Çoğu bitki hastalığında bitkide ortaya çıkan zararın derecesi, parazit tarafından
konukçudan gıda maddelerinin temin edilmesinin vereceği zarardan daha fazla ol-
20 Fitopatoloji
maktadır. Bu durum parazit tarafından salgılanan veya parazitin uyarısı sonucu ko-
nukçu tarafından oluşturulan çeşitli maddelerden kaynaklanmaktadır. Bu tür mad-
delerden etkilenmiş bitki dokularında solunum, hücre bozulması veya parçalanması,
solma, anormal hücre bölünmesi ve genişlemesi, klorofil gibi özellikli maddelerde
bozulmalar artmaktadır. O halde bir parazit tarafından konukçu bitkide oluşturulan
zarar, her zaman parazitin konukçudan temin ettiği gıda maddesi miktarı ile orantılı
değildir. Bu nedenle patojenisite, bitkinin bir veya daha fazla temel fonksiyonunu en-
gellemek üzere parazitin kabiliyetini veya yeteneğini ifade etmektedir.
Patojenler konukçu bitkilerde nasıl zarar oluştururlar?

1
Organizma gruplarından fungus, bakteri, virüs, viroid, protozoa, molliküt, pa-
razitik yüksek bitkiler ve parazitik yeşil algler bitkileri parazitlemekte ve sonuçta
hastalık oluşumuna neden olmaktadır. Bu parazitler konukçuları olan bitkilere
saldırırlar, onlardan ihtiyaç duydukları besinleri temin ederler, konukçuda yayılır
ve çoğalırlar. Virüsler, viroidler, protozoalar, mollikütler, bazı bakteriler, mildiyö,
Biyotrof (Biotroph): Sadece külleme ve pas hastalıklarına neden olan funguslar biyotrof (biotroph) özellik
canlı organizmalar üzerinde göstermekte, bir başka deyişle sadece doğada canlı konukçularda gelişip çoğala-
yaşayabilen ve çoğalabilen bir
organizmayı ifade eder. bilirler. Bu tip organizmalar obligat parazit olarak isimlendirilir. Çoğu fungus ve
bakterileri içeren diğer parazitler canlı veya ölü konukçularda, ayrıca çeşitli besin
Obligat parazit: Doğada
sadece canlı organizmalarda maddelerini içeren suni besi yerlerinde yaşayabilirler. Bunlar obligat olmayan pa-
yaşayabilen ve çoğalabilen bir razitlerdir. Bazı obligat olmayan parazitler yaşam döngülerinin büyük bir kısmını
paraziti ifade eder.
parazit olarak konukçusunda geçirirken bazı şartlar altında ölü organik maddeler
Nekrotrof (Nekrotroph): üzerinde saprofitik bir gelişim gösterebilir. Bu tip parazitler yarı biyotrof özellik
Sadece ölü organik materyal
üzerinde beslenen bir gösterir ve fakültatif saprofit olarak isimlendirilirler. Nektrotrof (Nekrotroph)
organizmayı ifade eder. özellik gösteren obligat olmayan parazitlerin bir kısmı da yaşamlarının büyük
bir kısmını ölü organik maddeler üzerinde geçirirken çeşitli şartlar altında canlı
bitkilere saldırarak parazitik duruma geçebilirler. Bu tip organizmalar fakültatif
parazit olarak adlandırılırlar.
Obligat ve obligat olmayan parazitlerin genellikle konukçu bitkileri istila et-
mesi ve konukçularından ihtiyaç duydukları gıda maddelerini temin etmeleri
farklılık göstermektedir. Obligat olmayan parazitlerin büyük çoğunluğu bitkilerin
hücre içeriğini parçalamak için enzimler salgılar. Bu enzimler tek başına veya pa-
tojen tarafından salgılanan toksinlerle birlikte konukçu bitki hücrelerini öldürür-
ler. Patojen kendi gelişimi için bu hücrelerin içeriğini kullanır. Obligat parazitler
ise başlangıçta konukçu bitki hücrelerini öldürmezler. İhtiyaç duydukları gıda
maddelerini canlı hücrelere giriş yaparak veya onlarla yakın temas sağlayarak te-
min ederler. Bu tip patojenlerle konukçu hücrelerinin ilişkisi oldukça özelleşmiş
olup, normalde konukçu tarafından kullanılacak besin maddeleri parazit tarafın-
dan sürekli olarak absorbe edilir. Bu durum konukçu bitkinin gelişimini engeller
Simptom: Bitkilerde bir ve sonuçta bitkide simptom oluşumuna neden olur. Bu yaşam tarzında patojen,
hastalığın sonucu olarak konukçu hücreleri çoğu zaman öldürmez. Zira konukçu hücrelerin ölümü parazi-
gözlenen iç ve dış değişiklikler,
belirti. tin gelişimini sınırlar ve ölümüne neden olabilir.
Bitkilerde çeşitli organizmalar tarafından hastalık oluşturulması doğada yay-
gın olarak görülen bir durumdur. Hastalık oluşumuna neden olan organizma
grupları içerisinde tür sayısı dikkate alındığında sırası ile fungus, virüs, bakteri
ve diğer organizmalar önem arz etmektedir. Bir bölgede veya bir konukçu bitki
türünde görülen hastalıkların sayısı ve önemi zamana ve çevresel şartlara bağlı
olarak değişkenlik göstermektedir.
2. Ünite - Parazitizm ve Hastalık Gelişimi 21
PATOJENLERİN KONUKÇU DİZİSİ

Patojenler farklı bitki türlerinin çeşitli organlarına ve dokularına saldırarak onları
enfekte ederler. Bu organ ve dokuların yaşı da patojen gelişimine etki yapmakta-
dır. Bazı patojenler tek bir bitki türünü enfekte edebilirken, bir kısmı tek bir bitki
cinsine giren bitki türlerini enfekte edebilmektedir. Bir kısım patojen ise birçok
familyaya giren çok sayıda bitki türünü enfekte edebilmekte, bir başka deyişle ko-
nukçu dizisi oldukça geniştir. Patojenler enfekte ettikleri bu bitkilerin kök, kök
boğazı, gövde, yaprak, çiçek veya meyvelerinde gelişimlerini sürdürmektedir. Ba-
zen bir patojen bitkinin birden fazla organını da enfekte edebilmektedir. Örneğin
yaprağı enfekte edebilen bir patojen meyvede de hastalığa neden olabilmektedir.
Enfeksiyonun gerçekleşmesinde bitki yaşı da rol oynamakta, bazı patojenler fide-
lere veya bitkinin genç organlarına saldırırken diğerleri olgun dokulara da saldı-
rarak enfeksiyona neden olabilmektedir.
Obligat parazitlerin çoğu enfekte ettikleri konukçular açısından oldukça özel-
leşmişlerdir. Zira bu tip parazitler konukçunun gelişimine paralel olarak yavaş
bir gelişim gösterirler ve ihtiyaç duydukları belirli besin elementlerini sadece ko-
nukçularından temin edebilmektedirler. Ancak, obligat parazit olan birçok virüs
çok çeşitli konukçuları enfekte edebilmektedir. Kök, gövde ve meyveleri enfekte
edebilen obligat olmayan parazitler ise çok sayıda farklı bitki türüne saldırabil-
mektedir. Bu tip patojenler konukçularında çeşitli maddeleri ve hayat olaylarını
etkileyen özelleşmemiş enzim ve toksinler oluşturmaktadır. Bazı obligat olmayan
parazitler ise bir veya birkaç bitki türünde hastalık oluşturmaktadır.
Bir patojen neden tüm bitki türlerini hastalandıramaz?

2
BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİMİ
Bir patojen saldırısına maruz kalan veya abiotik faktörlerden (sıcaklık, nem, dolu,
don, toprağın fiziksel ve kimyasal yapısı, havaya karışan atık maddeler vs.) etki-
lenen bitkide hastalık oluşabilmektedir. Patojen saldırısı sonucu bitkilerin has-
talanması doğada daha yaygın olarak görülen bir durumdur. Bir bitkide hastalık
oluşabilmesi için her şeyden önce patojenle konukçu bitkinin temas haline gel-
mesi gerekir. Hastalık için patojen ve konukçunun bulunması sadece yeterli ol-
mamakta, ayrıca patojenin bitki ile temasa geçtiği dönemdeki çevre şartlarının da
hastalık gelişimi için uygun olması gerekmektedir. Patojenle konukçunun temasa
geçtiği dönemde havanın çok sıcak, soğuk veya kuru olması durumunda pato-
jen bu saldırısında başarısız olur veya bitki patojenin bu saldırısına dayanıklılık
gösterebilir. Bu durumda patojenle konukçu bitki temas haline gelmesine karşın
hastalık gelişemez. Bir hastalığın oluşabilmesi patojen ve konukçu faktörlerine ila-
veten üçüncü bir faktör olarak çevre şartlarının hastalığın gelişebilmesi için uy-
gun sınırlar içerisinde bulunmasına bağlıdır. Her üç faktör de önemli değişkenler
içermekte, hastalığın oluşabilmesi için bu faktörlerin birbiri ile uyum içerisinde
olması gerekmektedir. Bu faktörler arasındaki uyumun derecesi bir bitkide veya
bir bitki populasyonunda görülen hastalığın şiddet derecesini etkiler. Bir başka
deyişle hastalık oluşumu için gerekli faktörler arasındaki uyumun derecesi hasta-
lığın derecesini belirler.
Konukçu açısından değerlendirildiğinde konukçunun patojene hassasiyetinin
derecesi, patojenin geldiği dönemde konukçunun genç veya yaşlı dönemde olma-
22 Fitopatoloji
Vektör: Patojenlerin hasta sı veya geniş alanlarda genetik olarak benzer bitkilerin yetiştirilmesi gibi hususlar
bitkilerden sağlıklı bitkilere
taşınmasında aktif görev bir patojen tarafından oluşturulan hastalığın gelişim oranını arttırır veya azaltır.
alan organizmalar. Bazı Patojen açısından ise mevcut ırkların virulenslik derecesi, patojenin inokulum
böcekler, akarlar, nematodlar miktarının az veya çok oluşu, patojenin gelişme safhası, ince bir tabaka şeklinde
ve funguslar vektörlük
yapmaktadır. bitki yüzeyinde su bulunması veya eğer varsa patojene özgü vektör mevcudiyeti
gibi hususlar hastalık gelişiminde önemli unsurlardır.
Hastalığın oluşumunda rol oynayan üç faktörün birbiri ile olan ilişkisi bir üç-
gen ile temsil edilmekte ve hastalık üçgeni olarak isimlendirilmektedir. Üçgenin
her kenarı patojen, konukçu ve çevre faktörlerinden birini, üçgenin alanı ise bir
bitkide veya bitki populasyonundaki hastalık miktarını temsil etmektedir (Şekil
2.1). Üçgende her kenar uzunluğu hastalık oluşumu için gerekli faktörlerin uy-
gunluğuna paralel olarak değişkenlik göstermektedir. Konukçu bitki türü hassas,
konukçu gelişmesinin hassas döneminde veya konukçu yoğun bir şekilde yetişti-
riliyorsa üçgenin konukçuyu temsil eden kenarı uzun olacak, buna bağlı olarak da
hastalık miktarı artacaktır. Konukçu açısından bu şartların tersi oluştuğunda ise
konukçuyu temsil eden kenarı kısa olacak, hastalık miktarı da azalacaktır. Benzer
şekilde patojen virulent, bol ve aktif dönemde ise patojen kenarı uzun olacak ve
hastalık miktarı artacaktır. Uygun çevre şartlarının (sıcaklık, nem vs.) olması pa-
tojen açısından avantaj oluşturacak veya konukçunun dayanıklılığını azaltacak,
bunun sonucunda çevre faktörlerini temsil eden kenar uzunluğu ve buna bağlı
olarak hastalık miktarı artacaktır. Üç faktörden birinin sıfır olması durumunda
ise hastalık oluşmayacaktır.
Şekil 2.1
Hastalık üçgeni
(Agrios, 2005).
BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİM DÖNEMLERİ

Bitki hastalık nedenlerinin büyük çoğunluğu bulaşıcı karakterde olup çeşitli pato-
jenler tarafından oluşturulmaktadır. Patojenin hayat dönemi ve doğadaki davranış-
larının bilinmesi hastalık gelişimini anlamak ve mücadele yöntemlerini belirlemek
için zorunludur. Her enfeksiyon hastalığında patojenin konukçu bitkide oluştur-
duğu hastalığın gelişimini ve doğada devamını sağlayan ve nispeten birbirini takip
eden seri olaylar zinciri bulunmaktadır. Zincirleme şekilde süre gelen bu olaylara
hastalık devri adı verilmektedir. Bu olaylar bir vejetasyon periyodunu içine alan ve
bir vejetasyon periyodundan gelecek periyoda kadar olan süreç içerisinde patojenin
gelişim dönemlerini ve bitkide meydana gelen değişiklikleri içermektedir.
Hastalık devri;
• İnokulasyon,
• Penetrasyon,
• Enfeksiyon,
• Konukçu bitkide patojenin gelişmesi,
• Patojenin çoğalması,
• Patojenin yayılması,
• Kışlama,
olmak üzere yedi dönemden oluşmaktadır (Şekil 2.2).
Şekil 2.2
Hastalık devri
(Agrios, 2005’den
değiştirilerek).
İnokulasyon
İnokulasyon, patojen ile konukçu bitkinin temasa gelmesi olayıdır. İnokulum ise,
bitkide enfeksiyonu oluşturacak patojenin miktarıdır. Funguslarda inokulum mi-
sel parçaları, spor veya sklerotilerdir. Bakteri, virüs, viroid, protozoa ve molliküt-
lerde inokulum patojenin kendisinin tamamıdır. Parazitik yüksek bitkilerde ise
bitki parçaları veya tohumdur.
Funguslarda inokulum olarak rol oynayan misel, spor veya skleroti hakkında detay-
lı bilgiler Ünite 6’da verilmiştir.
İnokulum Tipleri
Kışlayan ve ilkbaharda ilk enfeksiyonları oluşturan inokulum primer inokulum-
dur. Primer inokulumun oluşturduğu enfeksiyon primer enfeksiyon olarak isim-
lendirilir. Primer enfeksiyon sonucu oluşan inokulum ise sekonder inokulum olup,
bu inokulum sekonder enfeksiyonları oluşturur. Genel olarak primer inokulum ne
kadar çok ve konukçu bitkiye ne kadar yakın ise hastalık şiddeti ve ürün kaybı o
derece yüksek olur.
24 Fitopatoloji
İnokulum Kaynakları
İnokulum kaynağı farklı yerlerde bulunabilmektedir. Ağaç ve çalılar gibi çok yıllık
bitkilerdeki fungal ve bakteriyel hastalıklarda inokulum bitkilerin dal, gövde veya
köklerinde bulunmaktadır. Bazen bitkinin yetiştiği alandaki bitki artıklarında veya
toprakta bulunur. Bazen de tarlaya dışarıdan tohumla, şaşırtılan fidelerle, yumru-
larla veya diğer bazı vejetatif çoğalma organlarıyla gelir. Dış inokulum kaynakla-
rı tarlanın hemen yanında olabileceği gibi çok uzaklarda da olabilir. Birçok bitki
hastalığında, özellikle tek yıllık bitkilerde görülen hastalıklarda inokulum çok yıllık
yabancı otlarda veya alternatif konukçularda bulunur, her vejetasyon periyodunda
buradan hastalık oluşturacağı bitkilere yayılır. Fungus, bakteri ve parazitik yüksek
bitkilerde genellikle inokulum enfekteli bitkilerin üzerinde oluşur veya enfekteli do-
kunun parçalanması sonucu serbest kalarak buradan sağlıklı bitkilere çeşitli yollarla
yayılır. Virüs, viroid, molliküt, bazı bakteriler ve protozoalarda inokulum bitki do-
kusu içerisinde oluştuğundan bu tip patojenlerin enfekteli bitkilerden sağlıklı bitki-
lere taşınmasında böcek, akar, nematod, fungus gibi çeşitli vektörler rol oynar.
İnokulumun Yayılması ve Bitkiye Ulaşması

Bir çok patojenin inokulumu bulunduğu yerden konukçu bitkilere rüzgâr, su, bö-
cek, akar, nematod, fungus, diğer hayvanlar ve insanlar ile taşınır. Havayla yayılan
inokulum yerçekiminin etkisi veya yağmur damlalarının inokulumu yakalaması so-
nucu konukçu bitki yüzeyine inmektedir. Bu şekilde potansiyel inokulumun sadece
küçük bir miktarı hassas konukçu bitkilerin yüzeyine gelmekte, inokulumun büyük
kısmı ise enfeksiyon oluşturamayacağı alanlara inmektedir. Dolayısı ile hava yolu
ile yayılmada inokulum kaybı yüksek olmaktadır. Toprakta bulunan bazı inokulum
Zoospor: Kendi başına tipleri, örneğin fungus zoosporları ve miseller konukçu bitki kökleri tarafından sal-
serbest su içerisinde hareket gılanan şeker ve amino asitler tarafından cezbedilmektedir. Patojenlerin vektörler
edebilen kamçılı fungus sporu.
aracılığı ile konukçu bitkilere taşınması ise daha etkili olmaktadır.
İnokulasyonun başarısı mevcut primer ve sekonder inokulum miktarına, ino-
kulumun serbest kalmasına, vektörlerin aktivitesini etkileyecek uzun süreli nem-
li ve uygun sıcaklıktaki periyot bulunmasına, hava akımlarının veya yağmurlu
rüzgârların yönüne, inokulumun konukçudan olan mesafesine ve konukçu bitki-
lerin sıklığına bağlıdır.
Antagonistik Patojen konukçu dokuya ulaştığında yine başarılı bir inokulasyon bitki yüze-
mikroorganizma: yinin yapısına, spor çimlenmesi için uygun sıcaklık, nem durumuna, konukçu
Bulundukları ortamda
oluşturdukları çeşitli bitkide önleyici veya teşvik edici salgıların olup olmadığına ve antagonistik mik-
metabolitlerle diğer roorganizmaların durumuna bağlıdır.
organizmaların gelişimini
olumsuz yönde etkileyen Genellikle bütün patojenlerin vejetatif formları hemen enfeksiyonu başlatma
organizma. yeteneğindedir. Ancak fungus sporlarının ve parazit yüksek bitkilerin tohumları-
nın öncelikle çimlenmeleri gerekir. Çimlenme olayı nem, sıcaklık gibi çevre fak-
törlerinin uygun olması durumunda gerçekleşir. Sporların çimlenmesi esnasında
konukçu dokusundan bazı kimyasal maddeler salgılanır. Bu salgılanan madde-
ler, yapraktaki su damlacıkları içinde yoğunlaştıkça, sporlara uyarıcı etki yaparak
çimlenmelerini sağlar.
Penetrasyon
Hastalık etmeninin konukçu bitki bünyesine girmesi penetrasyon olarak isimlen-
dirilir. Patojenler, konukçu bitkilere doğrudan, doğal açıklıklardan (stoma, lenti-
sel, hidatod, nektar boşlukları) veya yaralardan giriş yaparlar. Funguslar konukçu
bitkilere penetrasyonda bu üç yoldan birini veya birkaçını kullanırlar. Bakteriler

genellikle yaralardan, bazıları doğal açıklıklardan giriş yapar, ancak doğrudan gi-
riş yapamazlar. Virüs, viroid, molliküt, bazı bakteriler ve protozoalar vektörleri
tarafından oluşturulan yaralardan, bazı virüs ve viroidler ise bitkide çeşitli ne-
denlerden dolayı oluşmuş olan yaralardan penetrasyon yaparlar. Parazitik yüksek
bitkiler ise konukçularına doğrudan giriş yaparlar.
Bir organizma tarafından penetrasyonun gerçekleştirilmiş olması bitkide en-
feksiyonun olacağı anlamına gelmemektedir. Birçok organizma kendisine hassasi-
yeti olmayan bitkilerin hücrelerine penetrasyon yapabilmekte fakat penetrasyon-
dan daha ileri safhalara geçemediğinden hastalık oluşmamaktadır. Appresorium: Fungusun
konukçu yüzeyine
tutunmasında ve bitkiye
Doğrudan Penetrasyon penetrasyonunda görev yapan
çim tüpü veya hifin ucunda
Bitki yüzeyinden doğrudan penetrasyonu sadece funguslar ve parazitik yüksek oluşan şişkinlik.
bitkiler yapmaktadır. Diğer hastalık etmenlerinin hiçbiri bu yolla bitkilere penet-
Enfeksiyon yastığı:
rasyon yapamamaktadır. Funguslar, doğrudan penetrasyonu ince hif, appresori- Fungus hiflerinin konukçu
um veya enfeksiyon yastığı oluşturarak gerçekleştirirler. Konukçu yüzeyine gelen yüzeyinde organizasyonu ve
agregatlaşması sonucunda
sporun çimlenmesi sonucu oluşan çim tüpünden veya miselden ince hif veya app- oluşan ve penetrasyonda rol
resorium, ayrıca konukçu yüzeyindeki hiflerin agregatlaşması sonucu enfeksiyon oynayan hif kitlesi.
yastığı oluşmaktadır. Appresorium ve enfeksiyon yastığının altından çıkan penet- Penetrasyon çivisi:
rasyon çivisi veya oluşan ince hif konukçuya girişi gerçekleştirir. İnce hif veya Fungusların penetrasyon
penetrasyon çivisi kütiküla ve hücre duvarını mekaniksel kuvvet ve hücre duva- yaparken konukçu yüzeyinde
oluşturduğu appresorium
rında bulunan maddeleri yumuşatan enzimler salgılayarak geçerler, geçişi takiben veya enfeksiyon yastığının alt
hücre içerisinde tekrar normal hif genişliğine ulaşarak gelişimini sürdürür. Elma kısmından çıkıp konukçuya
giriş yapan normal hiften daha
kara leke hastalığını oluşturan Venturia inaequalis’de olduğu gibi bazı patojenler dar olan ince hif.
kütikülayı geçtikten sonra kütiküla ile hücre duvarları arasında gelişirken, diğer-
Haustorium: Funguslarda
leri konukçu bitkide hücreler içi (intracellular) veya hücreler arası (intercellular) hücreler arası gelişen
gelişimlerine devam ederler. Hücreler arası gelişim gösteren funguslar haustori- hiflerden, appresoriumun
um oluşturarak konukçu hücrelerden ihtiyaç duydukları gıdaları sağlarlar. Para- penetrasyon çivisinden veya
ekternal hiflerden çıkıp hücre
zitik yüksek bitkiler de konukçularına doğrudan giriş yaptıktan sonra haustorium içerisine giren basit veya dallı
oluşturarak besinlerini temin ederler. özel absorbsiyon organı.
Doğrudan penetrasyonda görülen yapıların fotoğraflarını “Demirci, E., Döken M.T.

(1998). Host penetration and infection by the anastomosis groups of Rhizoctonia so-
lani Kühn isolated from potatoes. Tr. J. of Agriculture and Forestry, 22 (6): 609-613.”
adlı makalede görebilirsiniz.
Yaralardan Penetrasyon
Bakteriler, fungusların büyük çoğunluğu, bazı virüsler ve viroidler konukçu bitki-
lerde çeşitli nedenlerden dolayı açılmış bulunan yaralardan giriş yaparlar. Bazı vi-
rüsler, mollikütler, bazı bakteriler ve protozoalar vektörleri tarafından açılan yara-
lardan giriş yaparlar. Bakteri ve fungusların giriş için kullandığı yaralar taze veya
yaşlı olabilmekte, zarar görmüş veya ölmüş dokuları içerebilmektedir. Patojenler
sağlıklı dokuya ulaşmadan önce bu dokularda gelişmektedir. Konukçu bitkilerde-
ki bu yaralar rüzgârın çarpma etkisi, dolu, böcek veya diğer hayvanların beslen-
mesi, budama, fide veya fidan dikimi, hasat, yaprak dökümü veya diğer patojenler
tarafından oluşturulabilmektedir. Yaralardan giriş yapan fungus ve bakteriler yara
özsuyunda, çeşitli yağışlar sonucu yara üzerinde biriken suda çimlenir veya ço-
ğalır. Takiben yakındaki bitki hücrelerini istila eder veya salgıladıkları enzim ve
toksinler ile hücreleri öldürür veya zayıflatırlar.
26 Fitopatoloji
Virüsler, mollikütler, bazı bakteriler ve protozoaların yaralardan giriş yapa-

bilmesi bu patojenlerin vektörleri tarafından taze yaralara bırakılmasına bağlı-
dır. Bu patojenler çok çeşitli böcekler tarafından taşınmaktadır. Bazı virüsler ise
nematodlar, akarlar ve funguslar tarafından da taşınmaktadır. Yine bazı virüs ve
viroidler insan eli ve çeşitli aletlerle yaralara taşınabilmektedir. Çoğu zaman bu
patojenler bir veya birkaç vektör tarafından konukçularına taşınarak inokulasyon
ve penetrasyon gerçekleştirilmektedir.
Doğal Açıklıklardan Penetrasyon

Doğal açıklıklardan olan stoma, lentisel, hidatod veya nektar boşluklarından bir-
çok fungus ve bakteri giriş yapabilir. Diğer patojen grupları bu yolla giriş yapamaz.
Yaprakları alt yüzeyinde çok sayıda stoma bulunmakta, bunlar gündüz açık
geceleri ise az veya çok kapalıdırlar. Stoma yüzeyinde ince film şeklinde bir su
tabakası olması halinde bakteriler su içerisinde stoma boşluğuna ulaşarak burada
çoğalır ve enfeksiyonu başlatırlar. Fungal sporlar ise bitki yüzeyinde çimlenir ve
çim tüpü stoma içerisine doğru gelişir. Çoğunlukla da çim tüpü stomaya yakın
kısımda appresorium oluşturur ve bundan çıkan ince hif stoma içerisine girer.
Takiben stoma boşluğunda hifler genişler, konukçu bitki hücrelerini doğrudan
veya haustorium oluşturarak istila ederler.
Yaprakların kenar veya uç kısımlarında bulunan açıklıklara hidatod denil-
mektedir. Bunlar yaprak damarları ile irtibatlıdır ve çeşitli besin maddelerini içe-
ren damla şeklinde sıvı salgılarlar. Bazı bakteriler yapraklara giriş yapmak için
bu açıklıkları kullanırlar. Sadece birkaç fungusta bu yolla giriş gözlenmiştir. Bazı
bakteriler nektar boşluklarından da hidatod girişine benzer yol izleyerek penet-
rasyon yapmaktadır.
Lentiseller meyve, gövde ve yumrularda bulunan hava geçişine imkan tanıyan
doğal açıklıklardır. Lentiseller bitkinin gelişme periyodunda açıktır. Bazı fungus ve
bakteriler buradan dokuya giriş yapar ve hücreler arasındaki kısımlarda gelişirler.
Lentisellerden giriş yapan patojenler aynı zamanda yaralardan da giriş yapmaktadır.
Enfeksiyon
Patojenin hassas bitki hücreleri veya dokusu ile doğrudan temasa gelip, konuk-
çudan gıda maddeleri sağlamaya başlaması olayına enfeksiyon denir. Enfeksiyonu
takiben patojenler konukçu bitki dokularında gelişir ve çoğalırlar.
Patojen tarafından oluşturulan başarılı bir enfeksiyon konukçu bitkilerde
simptom oluşumu ile sonuçlanmaktadır. Enfeksiyonun başlaması ile gözle görü-
lebilir simptomların ortaya çıkışı arasında geçen süre inkubasyon periyodu olarak
isimlendirilmektedir. Bu sürenin uzunluğunu, patojen-konukçu kombinasyonu
ile çevre koşulları tayin eder. İnokulasyonu takiben tek yıllık bitkilerde bu süre
birkaç gün ile birkaç hafta, çok yıllık bitkilerde özellikle ağaçlarda görülen virüs
enfeksiyonlarında ise birkaç ay ile birkaç yıl arasında değişmektedir. Bu simp-
tomlar patojene bağlı olarak bitkinin tamamında, kök, gövde, yaprak, çiçek veya
meyvelerinde ortaya çıkabilmektedir.
Enfeksiyonun ileri dönemlerinde bazı patojenler konukçu hücreleri öldürüp,
bitki dokusunun organizasyonunu bozdukları halde, diğer bazıları hücreleri öl-
dürmeksizin ve doku organizasyonunu bozmaksızın uzun bir süre konukçu üze-
rinde bulunurlar. Enfeksiyon süresince patojenler enzimler, toksinler veya bü-
yüme düzenleyicileri gibi çeşitli biyokimyasal maddeler salgılarlar. Bu maddeler
konukçu bitki hücresindeki yapısal bütünlüğü ve fizyolojik olayları bozarlar.
Konukçu Bitkide Patojenlerin Gelişmesi

Enfeksiyonun başlamasıyla birlikte patojen konukçu bitki üzerinde veya içeri-
sinde gelişmeye ve yayılmaya da başlar. Bu gelişme ve yayılma patojenlere göre
değişiklik göstermektedir. Elma kara leke hastalığı etmeni V. inaequalis gibi bazı
funguslar kütiküla ile epidermis arasında gelişir. Külleme etmenleri ise eksternal
olarak bitki dokusu yüzeyinde misellerini oluşturur, ancak haustoriumlarını ko-
nukçusunun epidermis hücrelerine sokmak suretiyle beslenir. Fungusların büyük
çoğunluğu ise konukçu bitkinin kök, gövde, yaprak, çiçek ve meyvelerindeki do-
kularda hem hücreler arası, hem de hücreler içi gelişerek yayılmaktadır. Solgunlu-
ğa neden olan funguslar bitkide iletim demetlerinde gelişirler.
Bakteriler hücreler arası gelişerek konukçu dokuda yayılır, ancak hücre duva-
rını eritince hücreler içi gelişimlerini sürdürürler. Solgunluğa neden olan bakteri-
ler ise iletim demetlerinde bulunurlar.
Virüsler, viroidler, mollikütler, protozoalar hücreler içinde bulunurlar ve hüc- Plasmodesma: Birbirine
komşu hücreler arasında
reden hücreye plasmodesma (çoğul: plasmodesmata) ismi verilen kanallar ile iletişimi sağlayan ve
geçerler. Ayrıca iletim demetlerine de ulaşarak tüm bitkiye yayılmak sureti ile sis- hücre duvarında bulunan
mikroskobik küçük kanal.
temik enfeksiyon oluşturlar.
Funguslar ve parazitik yüksek bitkiler inokulasyon noktasından itibaren ko- Sistemik enfeksiyon: Bir
nukçunun üzerinde veya içerisinde gelişip yayılma gösterir. Bu kısımlardaki hüc- noktadan bitkiye giriş yapan
patojenin bitkinin hassas tüm
re veya hücre topluluklarının ölümü sonucunda küçük veya büyük lekeler oluşur. hücre ve dokularında gelişip
Enfeksiyon sonlanana veya bitki ölünceye kadar patojenin bitkideki gelişmesi ve yayılması şeklinde gerçekleşen
enfeksiyon.
yayılması devam eder. İletim demetlerinde bulunup solgunluğa neden olan fun-
gusların sporları bitki içerisinde özsuyu ile taşınır ve ulaştıkları yerlerde çimlene-
rek oluşturdukları miseller ile iletim demetlerine yayılmış olurlar. Virüs, viroid,
molliküt ve protozoalar enfekte ettikleri hücrelerde hızla çoğalarak bitkide yeni
hücre ve dokulara plasmodesma, floem (virüs, viroid, molliküt, bazı bakteri ve
protozoalar ) veya ksilem (bazı bakteriler) yolu ile yayılırlar.
Patojenlerin Çoğalması
Enfekteli konukçu bitki dokularında patojenin gelişip yayılması ile birlikte patojen
çoğalmaya da başlar. Çoğalma olayında oluşan yapılar patojenin çevredeki diğer
sağlıklı bitkilere yayılmasını sağlayacak özelliktedir. Patojenlerin üremeleri farklı
yollarla gerçekleşmektedir. Funguslar genellikle eşeyli veya eşeysiz sporları ile ço-
ğalırlar. Bu sporlar enfekteli dokunun yüzeyinde veya hemen altında oluşur ve bu
kısımlardan doğaya yayılır. Bazı gelişmemiş fungusların sporları ise konukçu doku
içinde oluşur ve ancak konukçu bitki ölüp çürüdüğünde sporları serbest kalır.
Bakteriler ve mollikütler bölünerek ürerler. Çoğalma hızları çok yüksek olup,
bakteriler 20-30 dakikada sayılarını iki misline çıkartırlar. Mollikütlerin çoğalma
hızları bakterilere göre yavaştır.
Virüs ve viroidler sadece canlı konukçu hücrelerin içinde kendi benzerlerini
oluşturarak çoğalırlar.
Parazit yüksek bitkiler toprak üstü organlarında oluşturdukları tohumları ile
bir kısmı ise hem tohum hem de vejetatif olarak çoğalırlar.
Patojenlerin Yayılması
Çok az patojen kendi kendine hareket edebilme yeteneğine sahiptir. Kamçılı bak-
teri hücreleri ve fungusların zoosporları serbest suda en fazla bir kaç santimet-
re hareket edebilirler. Fungusların hifleri uygun topraklarda bir kaç santimetre
28 Fitopatoloji
uzaklığa yayılabilir. Bazı funguslar ise sporlarını aktif olarak fırlatma özelliğine
sahiptirler. Bunun dışında patojenlerin kendi başlarına yayılma özellikleri yoktur.
Bu bakımdan patojenler çevreye, yeni sağlıklı dokulara yayılabilmek ve epidemi-
ler oluşturabilmek için bazı taşıyıcı elemanlara gerek duyarlar. Bu taşıyıcılar hava
akımları, su, böcekler, diğer hayvanlar ve insanlardır.
Hava Yolu ile Yayılma

Bitkilerin toprak üstü organlarına arız olan fungusların büyük çoğunluğunun
sporları ve parazitik yüksek bitkilerin tohumları hava yolu ile uzun mesafelere
ve geniş alanlara yayılırlar. Spor ve tohumlar bağlı oldukları taşıyıcılarından hava
yardımı ile koparılır. Havanın yukarıya doğru hareketi ve hızına bağlı olarak spor
ve tohumlar atmosferin üst katmanlarına veya havanın yatay hareketi ile uzak me-
safelere taşınır. Hava hareketi durduğunda yerçekimi etkisi ile veya yağmur dam-
lalarının yakalaması sonucu havada bulunan spor veya tohumlar yeryüzüne iner.
Sporlar yeryüzüne indikleri alanlarda hassas konukçuları üzerine gelir ise hasta-
lığı başlatırlar. Etkili bir dağılmada, spor kaybı yüksek olmaktadır. Bu bakımdan
astronomik sayıda üreme yapısının oluşması gerekmektedir. Bunun dışında bu
oluşan sporların serbest kalmaları, canlı olarak yayılıp, hassas konukçu bitkiler
üzerine konmaları etkili bir yayılma için öngörülmektedir. Ayrıca bu dönemde
çevre faktörlerinin uygun olması enfeksiyonun oluşabilmesi için gereklidir. Bak-
teri hücresi veya fungus sporu içeren yağmur damlaları da rüzgarla taşınabilmek-
tedir. Benzer şekilde virüs, bakteri, molliküt, protozoa veya fungus sporu içeren
veya üzerine bulaşmış böcekler de rüzgârla uzun mesafe taşınabilmektedir.
Su ile Yayılma
Su, patojenlerin yayılmasına üç yönde etkili olmaktadır. Bunlar;
• Bakteriler ve fungusların sporları veya miselleri toprak yüzeyinde veya
içinde akan suya karışarak yayılırlar.
• Bütün bakteriler ve birçok fungus sporları yapışkan bir madde içinde bitki
yüzeyine çıkarlar. Bunların serbest kalması ve etrafa sıçraması yağmur veya
yağmurlama sulamada çarpan su damlaları ile olmaktadır.
• Yağmur ve yağmurlama sulamada, damlalar havada bulunan fungus spor-
ları ve bakterileri bitki üstüne indirirler.
Uzun mesafeli yayılmada su etkili olmamakla birlikte, patojenlere hareket ve
çimlenme için ıslak bir ortam sağlaması açısından önemlidir.
Böcek, Akar, Nematod ve Diğer Vektörler ile Yayılma

Böcekler virüs, molliküt, protozoa ve bazı bakterileri yaymada en önemli vektör-
lerdir. Bazı böcekler az sayıda fungal ve bakteriyel patojenleri taşıyabilmektedir-
ler. Bu şekilde taşınmada patojenle vektör arasında özelleşmiş bir ilişki bulun-
maktadır. Bazı fungal ve bakteriyel patojenler ise böceğin üzerine tutunmakta,
böceğin hareket ve beslenme davranışına bağlı olarak sağlıklı bitkilere taşınarak
burada çeşitli nedenlerden dolayı oluşmuş yaralara bulaştırılmaktadır. Bu yolla
patojenin kısa veya uzun mesafe taşınması böceğin türüne, böcek ile patojen ara-
sındaki ilişkiye ve başta rüzgâr olmak üzere çevre şartlarına bağlıdır.
Bazı akar ve nematod türleri bir kısım virüs, bakteri ve yapışkan fungal spor-
ları taşırlar.
Hemen hemen tüm hayvanlar, bitkiler arasında gezerlerken üzerlerine bulaşan
fungus sporlarını, bakterileri, parazitik bitki tohumlarını, bazı virüs ve viroidleri
taşımada rol oynarlar. Bu patojenler enfekteli bitkilerde beslenme esnasında hay-

vanların vücuduna veya ağız parçalarına tutunarak sağlıklı bitkilere taşınırlar.
Bazı parazitik yüksek bitkiler ve fungusların zoosporları bir kısım virüsleri bit-
kiden bitkiye taşımada etkili olabilmektedirler.
Polen, Tohum, Fide ve Fidan ile Yayılma

Bazı virüsler enfekteli bitkilerden sağlıklı bitkilere polen ile taşınmaktadır. Bu yol-
la taşınmada yeni oluşan tohum enfekte olduğu gibi aynı zamanda konukçu bitki
de hastalanmaktadır.
Birçok patojen tohum, fide veya fidanla yayılmaktadır. Bu yolla patojenler kısa
veya uzun mesafede diğer tarlalara, bahçelere veya tarım alanlarına bulaşabilmektedir.
İnsanlar ile Yayılma

İnsanlar hemen her tip patojeni taşımada ve yaymada çok önemli rol oynamaktadır-
lar. Bilmeden yapılan bu işlem, kısa veya uzun mesafeli yayma şeklinde olabilmek-
tedir. Bu taşıma, patojenlerin çeşitli giysilere, vücuda veya tarımda kullanılan alet ve
makinelere bulaşmak suretiyle gerçekleşir. Diğer taraftan patojen barındıran çoğalma
organlarının kullanılması, hasat sonrası hastalıklı bitki artıklarının imha edilmeyip
çevreye saçılması hastalığın yayılmasına yardımcı olmaktadır. Ayrıca seyahat süre-
since bir bölgeden alınan taze meyve veya sebzenin tüketildikten sonra artıklarının
güzergah boyunca atılması da patojenlerin yayılmasında etkili olmaktadır.
Patojenlerin Kışlaması
Bitki hastalık etmenlerinin bir vejetasyon döneminden diğerine nasıl geçtikleri-
nin bilinmesi, özellikle patojenlerle mücadele yöntemlerinin belirlenmesi açısın-
dan çok önemlidir. Çok yıllık bitkileri enfekte eden patojenler konukçu bitkide
kötü kış koşullarını geçirirler. Ancak tek yıllık bitkiler vejetasyon dönemi sonun-
da ölürler. Bu durumda patojen kış döneminde konukçusuz kalır. Ancak bu döne-
mi patojenler başka yollarla geçirerek bir sonraki vejetasyon dönemine ulaşırlar.
Funguslar çok çeşitli yollarla konukçusuz dönemi veya kış şartlarını geçirmek-
tedirler. Çok yıllık bitkilerde enfekteli dokularda, tomurcuk pullarında ya da yere
dökülmüş hastalıklı bitki artıklarında miselyum ve spor olarak kış dönemini ge-
çirirler. Tek yıllık bitkilerde ise funguslar miselyum, dayanıklı spor veya yapılar
oluşturarak tohum veya vejetatif çoğalma organlarında, topraktaki bitki artıkla-
rında veya toprakta bu dönemi geçirir.
Bakteriler de, funguslara benzer şekilde enfekteli bitkilerde, tohumda, yum-
ruda, enfekteli bitki artıklarında veya bazen toprakta kışlarlar. Toprakta serbest
formda kış dönemini geçirmeleri oldukça zordur. Ancak, polisakkarit bir madde
ile kendilerini sararak çevre koşullarına olan dayanıklılıklarını artırabilirler. Bak-
terilerin bir kısmı ise bazı böceklerin vücutlarında kışlamaktadır.
Virüs, viroid, molliküt, bazı bakteriler ve protozoalar sadece canlı dokularda
olmak üzere, çok yıllık bitkinin çeşitli vejetatif veya generatif organlarında kışı
geçirirler. Çok az virüs böceklerde, ayrıca bazı virüs ve viroidler enfekteli bitki
artıklarında veya tarım aletlerine bulaşarak kışlarlar.
Parazitik yüksek bitkiler ise kışı tohum olarak genellikle toprakta veya konuk-
çusunda vejetatif yapıda geçirirler.
30 Fitopatoloji
Patojenlerin hastalık devrini bilmek neden önemlidir?

3
HASTALIK DEVRİ TİPLERİ
Bazı patojenlerde hastalık devri bir yılda veya bir vejetasyon döneminden diğeri-
ne bir tam döngü yapmaktadır. Bu tip patojenler tek döngülü hastalık devrine (mo-
nocyclic) sahiptir. Sürme, rastık, kök çürüklüğü ve solgunluk oluşturan patojenler
bu tiptir. Bu tip patojenlerde primer inokulum mevsim başında hastalığı başlatır,
ancak vejetasyon dönemi içerisinde sekonder inokulum ve sekonder enfeksiyon-
lar oluşmaz. Mevsim sonunda oluşan inokulum ertesi yıl hastalığı başlatır.
Çoğu patojende ise bir vejetasyon periyodunda birden fazla generasyon (nesil)
oluşur. Bu tip patojenler çok döngülü hastalık devrine (polycyclic veya multicyclic)
sahiptir. Yani bir yıl içerisinde hastalık devri birden fazla tekrarlanmakta ve her
devrin sonunda inokulum miktarı artmaktadır. Dolayısı ile sekonder inokulum
ve sekonder enfeksiyonlar oluşmaktadır. Çok döngülü hastalık devrine sahip pa-
tojenler esas olarak hava yolu ve vektörlerle yayılırlar. Vektörlerle taşınan virüsler,
külleme, mildiyö, pas hastalıkları, yaprak lekesi ve yanıklık oluşturan patojenler
bu tiptendir. Primer inokulum eşeyli dönemi bulunan patojenlerde eşeyli sporlar
veya eşeyli dönemi olmayanlarda farklı üreme yapılarıdır. Primer enfeksiyonlar
sonucu eşeysiz sporları içeren sekonder inokulum sağlıklı bitkilere yayılarak se-
konder enfeksiyonları oluşturmaktadır.
Ağaçlardaki vasküler fungal solgunluklarda ve viral enfeksiyonlarda patojen-
lerin hastalık devri bir yılda tamamlanamadığında o yıl inokulum ve dolayısı ile
yeni enfeksiyonlar oluşmamakta, ertesi yıl hastalık devri kaldığı yerden devam
etmektedir. Bu şekilde normalde tek döngülü hastalık devrinin tamamlanması bir
yıldan fazla zaman alması halinde çok yıllık hastalık devri (polyetic) olarak isim-
lendirilmektedir.
Özet
Parazitizm ve patojenisite kavramlarını tanımlamak veya bitki populasyonundaki hastalık miktarını
1
Diğer organizmaların üzerinde veya içerisinde temsil etmektedir. Bir başka deyişle hastalık olu-
yaşamlarını sürdürerek ihtiyaç duydukları gıda şumu için gerekli faktörler arasındaki uyumun
maddelerini sağlayan organizmalar parazit, bu derecesi hastalığın şiddet derecesini belirler.
şekilde gıda maddelerinin konukçularından te-
min edilme durumu ise parazitizm olarak isim- Bitkilerde hastalık gelişim dönemlerini ayırt ede-
lendirilmektedir. Çoğu bitki hastalığında bitkide 4 bilmek
ortaya çıkan zararın derecesi, parazit tarafından Her enfeksiyon hastalığında patojenin konukçu
konukçudan gıda maddelerinin temin edilmesi- bitkide oluşturduğu hastalığın gelişimini ve doğa-
nin vereceği zarardan daha fazla olmaktadır. Bu da devamını sağlayan ve nispeten birbirini takip
durum parazit tarafından salgılanan veya parazi- eden seri olaylar zinciri bulunmaktadır. Zincir-
tin uyarısı sonucu konukçu tarafından oluşturu- leme şekilde süre gelen bu olaylara hastalık devri
lan çeşitli maddelerden kaynaklanmaktadır. Bir adı verilmektedir. Bu olaylar bir vejetasyon peri-
parazit tarafından konukçu bitkide oluşturulan yodunu içine alan ve bir vejetasyon periyodun-
zarar, her zaman parazitin konukçudan temin et- dan gelecek periyoda kadar olan süreç içerisinde
tiği gıda maddesi miktarı ile orantılı değildir. Bu patojenin gelişim dönemlerini ve bitkide meydana
nedenle patojenisite, bitkinin bir veya daha fazla gelen değişiklikleri içermektedir. Hastalık devri;
temel fonksiyonunu engellemek üzere parazitin inokulasyon, penetrasyon, enfeksiyon, konukçu
kabiliyetini veya yeteneğini ifade etmektedir. bitkide patojenin gelişmesi, patojenin çoğalması,
patojenin yayılması ve kışlama olmak üzere yedi
Patojenlerin konukçu tercihlerini açıklamak ana dönemden oluşmaktadır. Patojenle konukçu
2
Patojenler farklı bitki türlerinin çeşitli organları- bitkinin temasa gelmesine inokulasyon, patojenin
na ve dokularına saldırarak onları enfekte eder- konukçu bitkiye girişine penetrasyon, patojenin
ler. Bazı patojenler tek bir bitki türünü enfekte konukçu bitkiden beslenmeye başlamasına enfek-
edebilirken, bir kısmı tek bir bitki cinsine giren siyon denmektedir. Takiben patojen konukçu bit-
bitki türlerini enfekte edebilmektedir. Bir kısım kide gelişmeye ve bitki bünyesinde yayılmaya, aynı
patojen ise birçok familyaya giren çok sayıda bit- zamanda neslini garantiye almak veya diğer bitki-
ki türünü enfekte edebilmekte, bir başka deyişle lere yayılmak için çoğalmaya başlar, çok döngülü
konukçu dizisi oldukça geniştir. Genellikle obli- hastalık devrine sahip patojenler aynı vejetasyon
gat parazitlerin çoğu enfekte ettikleri konukçular periyodunda diğer bitkilere yayılarak sekonder
açısından oldukça özelleşmiş olup sınırlı sayıda enfeksiyonlara neden olur ve vejetasyon periyodu-
bitki türünü enfekte edebilirler. Obligat olmayan nun sonunda konukçusuz dönemi veya konukçu-
parazitler ise çok sayıda farklı bitki türüne saldı- nun aktif olmadığı periyodu geçirmek üzere çeşitli
rabilmekte ve hastalık oluşturabilmektedir. üreme yapıları oluşturarak kışı geçirir.
Bitkilerde hastalıkların nasıl geliştiğini tanımlamak Hastalık devri tiplerini tanımlamak

5
3 Bir patojen saldırısına maruz kalan bitkide has- Bazı patojenlerde hastalık devri bir yılda veya bir
talık oluşabilmektedir. Bu açıdan baktığımızda vejetasyon döneminde bir tam döngü yapmak-
bir bitkide hastalık oluşabilmesi için patojen ve tadır. Bu tip patojenler tek döngülü hastalık dev-
konukçu olmak üzere iki unsurun olması ge- rine sahiptir. Çoğu patojende ise bir vejetasyon
rekmektedir. Ancak patojenin bitki ile temasa periyodunda birden fazla generasyon oluşur. Bu
geçtiği dönemdeki çevre şartlarının uygun ol- tip patojenler çok döngülü hastalık devrine sa-
ması durumunda hastalık oluşabilmektedir. Bu hiptir. Yani bir yıl içerisinde hastalık devri bir-
durumda hastalığın oluşabilmesinde patojen ve den fazla tekrarlanmaktadır. Bazı patojenlerin
konukçu faktörlerine ilaveten üçüncü bir faktör hastalık devri ise bir yılda tamamlanamadığında
olarak çevre şartlarının hastalığın gelişebilmesi o yıl inokulum ve dolayısı ile yeni efeksiyonlar
için uygun sınırlar içerisinde olması gerekmek- oluşmamakta, ertesi yıl hastalık devri kaldığı
tedir. Hastalığın oluşumunda rol oynayan bu yerden devam etmektedir. Bu şekilde normalde
üç faktörün birbiri ile olan ilişkisi bir üçgen ile tek döngülü hastalık devrinin tamamlanması bir
temsil edilmekte ve hastalık üçgeni olarak isim- yıldan fazla zaman alması halinde çok yıllık has-
lendirilmektedir. Üçgenin alanı ise bir bitkide talık devri olarak isimlendirilmektedir.
32 Fitopatoloji
1. Bir patojenin hastalığa neden olabilme yeteneğine 6. Enfeksiyonun başlaması ile bitkide gözle görülebi-
ne ad verilir? lir simptomların ortaya çıkışına kadar geçen süreye ne
a. Parazitizm ad verilir?
b. Epidemi a. İnokulasyon
c. Patojenisite b. Penetrasyon
d. Simptom c. Sekonder enfeksiyon
e. Hastalık üçgeni d. Primer enfeksiyon
e. İnkubasyon periyodu
2. Bitkide enfeksiyonu oluşturacak patojenin miktarı-
na ne ad verilir? 7. Sadece konukçu bitki hücreleri içerisinde gelişip
a. İnokulum çoğalabilen patojen grubu hangisidir?
b. Sekonder enfeksiyon a. Funguslar
c. İnokulasyon b. Bakteriler
d. Penetrasyon c. Virüsler
e. Primer enfeksiyon d. Nematodlar
e. Parazitik yüksek bitkiler
3. Patojenin konukçu bitkiye giriş yapmasına ne ad
verilir? 8. Patojenlerin uzun mesafelere ve geniş alanlara ya-
a. İnokulasyon yılmasında hangi yol daha önemlidir?
b. Enfeksiyon a. Hava yolu ile yayılma
c. Kışlama b. Su ile yayılma
d. Penetrasyon c. Böcekler ile yayılma
e. İnokulum d. Nematodlar ile yayılma
e. Akarlar ile yayılma
4. Virüsler aşağıdaki yollardan hangisi ile bitkilere gi-
riş yapar? 9. Parazitik yüksek bitkiler konukçusuz dönemi veya
a. Stoma kışı hangi formda geçirirler?
b. Yara a. Spor
c. Lentisel b. Misel
d. Doğrudan c. Appresorium
e. Hidatod d. Tohum
e. Haustorium
5. Bitki yüzeyinden doğrudan giriş yapabilen patojen
grubu hangisidir? 10. Bir vejetasyon periyodunda hastalık devrinin bir-
a. Funguslar den fazla tekrarlanmasına ne ad verilir?
b. Bakteriler a. Tek döngülü hastalık devri
c. Virüsler b. Çok döngülü hastalık devri
d. Viroidler c. Çok yıllık hastalık devri
e. Mollikütler d. Tek yıllık hastalık devri
e. Enfeksiyon

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Parazitizm ve Patojenisite” bileceği forma dönüştürmek için gerekli enzimlere sa-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. hip olması da önem arz etmektedir. Ancak bu durumda
2. a Yanıtınız yanlış ise, “İnokulasyon” konusunu patojen bitkiyi hastalandırabilir. Her bitki türü bilinen
yeniden gözden geçiriniz. bitki patojenlerinin çok az bir kısmına hassasiyet göster-
3. d Yanıtınız yanlış ise, “Penetrasyon” konusunu mekte, bu nedenle bir patojen tüm bitki türlerini hasta-
yeniden gözden geçiriniz. landıramamaktadır. Ancak patojen veya konukçu bitki-
4. b Yanıtınız yanlış ise, “Penetrasyon” konusunu deki genetik değişiklikler sonucu, bir patojen daha önce
yeniden gözden geçiriniz. kendisine dayanıklılık gösteren konukçu bitkileri de sal-
5. a Yanıtınız yanlış ise, “Penetrasyon” konusunu dırabilmektedir. Bu durum doğada canlıların farklı et-
yeniden gözden geçiriniz. kileşimlere maruz kalmasından kaynaklanabilmektedir.
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Enfeksiyon” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
7. c Yanıtınız yanlış ise, “Konukçu Bitkide Patoje- Bitkilerde hastalık oluşturan patojenlerin hastalık dev-
nin Gelişmesi ve Patojenlerin Çoğalması” ko- rini bilmek bu patojenlerin doğadaki davranışlarının
nularını yeniden gözden geçiriniz. bilinmesi ve hastalık gelişimini anlamak açısından
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Yayılması” önemlidir. Bu hususlar özellikle patojenlerle mücade-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. lenin nasıl yapılacağı hakkında önemli ipuçları ver-
9. d Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Kışlaması” mektedir. Hastalığın ortaya çıkışını geciktirmek veya
konusunu yeniden gözden geçiriniz. azaltmak patojenin hastalık devri hakkında fikir sahibi
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Hastalık Devri Tipleri” ko- olunmasına bağlıdır. Patojenin kontrolü açısından has-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. talık devrinin hangi aşamasında müdahale edileceği
önemlidir. Örneğin, inokulumun nerede kışladığının
bilinmesi halinde bu inokulumun ortadan kaldırılma-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı sı veya azaltılması, bir sonraki vejetasyon periyoduna
Sıra Sizde 1 intikal eden patojen miktarının azalmasına ve dolayısı
Bitki hastalıklarına neden olan patojenler ihtiyaç duy- ile hastalık miktarında azalmaya neden olacaktır. Pato-
dukları gıda maddelerini konukçu bitki hücrelerinden jenin bitkiye geldiği dönemin bilinmesi yapılacak olan
sağlamakta ve bu yolla konukçu hücreleri zayıflatmak- ilaçlamanın zamanı açısından fikir vermektedir. Sade-
tadırlar. Buna ilaveten çoğu bitki patojeni tarafından ce tohumla taşınan bir fungal patojenin ekim öncesi
salgılanan çeşitli enzimler, toksinler, büyüme düzen- tohum ilaçlaması ile kontrol edilebileceği, buna karşın
leyicileri gibi maddeler konukçu bitki hücrelerini öl- bitkinin toprak üstü organlarında hastalık oluşturan
dürür veya gelişimlerini olumsuz yönde etkiler. Bu tür patojenlerin ise yeşil aksam ilaçlamaları ile kontrol altı-
maddelerden etkilenmiş bitki dokularında solunum, na alınabileceği hakkında fikir vermektedir. Bu konuda
hücre bozulması veya parçalanması, solma, anormal örnekleri çoğaltmak mümkündür.
hücre bölünmesi ve genişlemesi, klorofil gibi özellikli
maddelerde bozulmalar artmaktadır. Bütün bunların
sonucu patojen tipine bağlı olarak bitkinin belirli or-
ganları veya tamamı zarar görür.
Sıra Sizde 2
Bir bitkinin hastalandırılması her şeyden önce patoje-
nin konukçu bitkiyi tanımasına ve bitkiye penetrasyon
yapabilmesine bağlıdır. Takiben bitkinin sahip olduğu
yapısal, genetik veya biyokimyasal dayanıklılık meka-
nizmalarını aşarak enfeksiyonu başlatması zorunludur.
Ayrıca, patojenin ihtiyaç duyduğu besin maddelerinin
o bitkide bulunması veya patojenin bu maddeleri ala-
34 Fitopatoloji
Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
Elsevier Academic Press, UK.
Ainsworth, G.C., James P.W., Hawksworth D.L.
(1971). Dictionary of the Fungi. Commonwealth
Mycological Institude, UK.
Demirci, E., Döken M.T. (1998). Host penetration and
infection by the anastomosis groups of Rhizoctonia
solani Kühn isolated from potatoes. Tr. J. of
Agriculture and Forestry, 22 (6): 609-613.
Döken, M.T., Demirci E. (2010). Mikoloji-I (Morfo-
loji, üreme, metabolizma, büyüme ve beslenme),
Dördüncü Baskı. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fa-
kültesi, Ofset Tesisi, Erzurum.
Döken, M.T., Demirci E., Zengin, H. (2011). Fitopa-
toloji, Sekizinci Baskı. Atatürk Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Ofset Tesisi, Erzurum.
Erdiller, G. (1985). Fitopatoloji. Ankara Üniversitesi,
Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara.
Isaac, S. (1992). Fungal-Plant Interactions. Chapman
& Hall, UK.
Tarr, S.A.J. (1972). Principles of Plant Pathology.
Butler and Tanner Ltd., UK.
3
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Bitkinin patojenler tarafından işgal edilmesi sonucu bitkide ortaya çıkan yapı-
sal değişimleri ve ilgili kavramları açıklayabilecek;
 Bitkinin patojenler tarafından işgal edilmesi sonucu bitkide ortaya çıkan fizyo-
lojik değişimleri bilecek ve bunlarla hastalık belirtisi arasında bağlantı kurabi-
leceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Morfolojik Simptomlar • Hücre Membranı Geçirgenli-
• Nekrotik Simptomlar ğindeki Simptomlar
• Hipoplastik Simptomlar • Su ve Besin Elementi Alımında-
• Hiperplastik Simptomlar ki Değişimler
• Fotosentezdeki Simptomlar • Transkripsiyon ve Translasyon-
• Solunumdaki Simptomlar daki Değişimler
İçindekiler
Konukçu Bitkide Meydana • GİRİŞ

• HASTA BİTKİDEKİ YAPISAL DEĞİŞİMLER
Fitopatoloji Gelen Yapısal ve Fizyolojik
• HASTA BİTKİDEKİ FİZYOLOJİK
Değişimler DEĞİŞİMLER
Konukçu Bitkide Meydana
Gelen Yapısal ve Fizyolojik
Değişimler
GİRİŞ
Patojenler tarafından bitkinin işgal edilmesiyle ortaya çıkan patolojik reaksiyon-
lar sonucunda bitkide hem morfolojik hem de fizyolojik değişimler gözlenir. Bu
simptomların doğru bilinmesi bitkilerde ortaya çıkan hastalık durumunun ve
hastalıklardan dolayı ortaya çıkan ürün kayıplarının engellenmesi bakımından
büyük önem taşımaktadır. Bitkinin tamamının veya herhangi bir bölümünün dış
kısmında görülen simptomlara (belirtilere) morfolojik simptomlar denir. Bitkinin
hücrelerinde ve dokularında görülen simptomlar ise sırasıyla sitolojik ve histolo-
jik simptomlar olarak isimlendirilir. Hasta bitkilerde morfolojik, sitolojik ve his-
tolojik düzeyde ortaya çıkan bu değişimler detaylı olarak açıklanacaktır.
HASTA BİTKİDEKİ YAPISAL DEĞİŞİMLER
Nekrotik Simptomlar
Proplastların bozulması sonucunda hücrelerde ve dokularda ölümler meydana Protoplast: Hücre içindeki
gelir. Bu ölümlerin sonucunda oluşan koyu renkli ölü alanlara nekroz denilir. canlı kısma protoplast denir.
Nekrozlar bitkinin köklerinde, gövdelerinde, yapraklarında, çiçeklerinde, meyve-
lerinde ve tohumlarında gelişebilirler. Tüm hastalık simptomları içinde nekrotik
simptomlar en yaygın olarak bilinen simptom grubunu oluşturmaktadır. Çünkü
nekrotik simptomlar en göze çarpan simptomlardır ve bitkilerin sıklıkla en belir-
gin kısımlarında ortaya çıkarlar. Etkilenmiş dokular kahverengi renkte görülürler.
Doku veya hücre ölümlerinden hemen önce oluşan sararma, solgunluk ve sulan-
ma gibi belirtiler de nekrotik simptomlar içinde değerlendirilir. Başlıca nekrotik
simptomlar aşağıdaki gibi gruplandırılmıştır:
Sararma (Kloroz)
Klorofil oluşumundan sorumlu kloroplastların bozulması sonucu bitkinin yeşil renkli
doku ve organları sarı renge dönüşür. Bu renk değişimine kloroz denir. Bazen bitki pa-
tojenleri ve bitki besin maddesi noksanlıkları da benzer şekilde kloroz oluşturabilirler.
Solgunluk
Bitkilerin fotosentez işlemi sırasında transpirasyonla kaybettikleri suyu köklerin-
den karşılayamaması sonucu hücreler turgorunu kaybeder ve pörsür. Bitkinin ge-
nelinde ortaya çıkan bu su kaybı solgunlukla sonuçlanır.
38 Fitopatoloji
• İletim demetlerinin tıkanması,

• İletim demetleri yapısının bakteri ve funguslar tarafından üretilen polisak-
karit, enzim ve toksin gibi maddeler tarafından zarar görmesi,
• Köklerden bitkinin su ihtiyacının yeterince karşılanamaması durumların-
da solgunluk ortaya çıkar.
İletim demetlerinin funguslar tarafından tıkanmasına tracheomycosis, bakteri-
ler tarafından tıkanmasına tracheobacteriosis denir.
Sulanma (Hidrosis)
Hasta bitkilerde hücre içi sıvısının hücreler arasındaki boşlulara dolmasına hid-
rosis denir. Hidrosis’ in ortaya çıktığı bitki kısımları şeffaf veya yağ lekesi görü-
nümlüdür. Patojen enfeksiyonları, aşırı ve ani sıcaklık düşüşü gibi faktörlere bağlı
olarak hücre membranının (zarının) zarar görmesi sonucu hidrosis belirtileri or-
taya çıkabilir.
Yanıklık
Bitki dokularının canlı ve cansız hastalık etmenlerinin etkileri sonucunda bünye-
lerindeki suyu kaybederek kurumaları sonucu ortaya çıkan belirtilerdir (Fotoğraf
3.1). Patojenler, bitki dokularına hızlı bir şekilde saldırırlarsa hücreler ani olarak
su kaybederler ya da yaz aylarında bitkiler günün sıcak saatlerinde aşırı su kaybe-
debilirler. Bunların sonucunda bitkilerde yanıklık belirtileri ortaya çıkar.
Fotoğraf 3.1
Yumuşak
çekirdeklilerde
Ateş Yanıklık
hastalığının
oluşturduğu
yanıklık belirtileri.
Lekeler
Bitkilerin değişik organlarında (yaprak, çiçek, dal ve meyve gibi) ortaya çıkan ve
genellikle daha koyu renkte bir sınırla çevrili olan açık ya da koyu renkli belir-
3. Ünite - Konukçu Bitkide Meydana Gelen Yapısal ve Fizyolojik Değişimler 39
gin nekrotik alanlara leke adı verilir (Fotoğraf 3.2). Genellikle funguslar yuvarlak,
bakteriler köşeli, virüsler ise mozaik desenli, halka ya da zigzag şeklinde sarı le-
keler oluştururlar. Yüzeysel lekelere daha çok yaprak ve çiçeklerde rastlanır. Dal
ve meyvelerdeki lekeler ise daha çökük tiptedirler. Küçük lekeler birleşerek daha
büyük lekeleri oluşturabilmektedir.
Fotoğraf 3.2
Domates Bakteriyel
Benek hastalığının
sebep olduğu siyah
lekeler.
Kanser Yaraları
Çeşitli etmenlerin etkisiyle bitkilerin kök ve gövdelerindeki korteks ve kabuk do- Kallus: Yaralanma
kularında oluşan sınırlı nekrozlara “kanser” adı verilir. Nekrotik yara dokuları ge- sonucu veya kültür besi
ortamında gelişen ince
nellikle kallusla çevrilidir ve bu şekilde etrafındaki sağlıklı dokudan ayrılır. Bitki duvarlı farklılaşmamış hücre
patojenlerinin sebep olduğu kanserlerde, patojenin ve yaranın kapanmasını sağ- yığınlarına verilen isim.
layan kallus dokusunun karşılıklı faaliyetleri sonucu iç içe şişkinlikler şeklinde de-
rin ve açık kanser yaraları oluşur. Fungal patojenler; Nectria galligena ve Endothia
parasitica’nın meyve ağaçlarında oluşturduğu kanserler örnek olarak verilebilir.
Çökerten (Damping off)

Genç bitkilerin gövdesinin toprakla birleştiği kısımlarda patojenlerin etkisiyle
oluşan nekrozlar sonucunda bitkiler aniden solarlar ve kök boğazından kıvrılarak
toprağa düşerler. Bu düşüşler topluca olur ve özellikle fideliklerde yer yer boş-
luklar meydana gelir. En yaygın görülen çökerten etmenleri Rhizoctonia solani,
Pythium, Phytophthora ve Fusarium türleridir. Özellikle sebze fide firmalarında
yetiştirilen fidelerde sıklıkla ortaya çıkan hastalık grubu olup koşulların uygun
olması durumunda önemli ekonomik kayıplara sebep olabilmektedir.
Çürüklük
Bitkilerin değişik organlarındaki (kök, gövde, yumru, tohum, meyve vb.) doku-
ların yapılarının bozulması sonucunda oluşan dağılmalara “çürüklük” adı veri-
lir. Genellikle funguslar kuru, bakteriler ise yaş çürüklük oluştururlar. Fungus ve
bakterilerin bazıları pektolitik enzim salgılayarak yumuşak ve sulu çürüklüğe ne-
den olurlar. Bazı meyve hastalıklarında meyveler çürürken hızla su kaybederler
ve büzüşerek kururlar. Buna “mumyalaşma” adı verilir. Monilya hastalıkları buna
örnektir.
40 Fitopatoloji
Akıntılar
Bitki dokuları çeşitli nedenlerle zarar gördüklerinde bu dokularından sıvılar çıkar.
Bu çıkan sıvılara “akıntı” adı verilir. Akıntılara bazı bitki hücre zarlarının erime-
siyle hücre öz suyunun akması ya da özellikle nemli koşulların sürdüğü yerler-
de, yaralanmış bitki dokularına giriş yapan bakteriler sonucu oluşan kremimsi
renkli veya sütümsü renkli maddeler (eksudat) neden olabilirler. Bazen fizyolojik
bozukluklar sonucunda şekerli maddeler içeren akıntılar da meydana gelebilir.
Bu akıntılar üzerinde nemli koşullarda saprofit funguslar gelişebilir. Fungusların
çoğalması sonucu akıntılar siyah renk alır. Buna “Fumajin” ismi verilir. Fumajinli
meyvelerin pazar değeri düştüğü için fumajin, önemli ekonomik kayıplara sebep
olabilmektedir.
Geriye Doğru Ölüm

Çok yıllık bitkilerde sürgünlerin ucundan başlayıp aşağıya doğru gelişme gösteren
geniş nekrozlar şeklindeki belirtilere “geriye doğru ölüm” adı verilir. Bazı patojen-
ler ve kuraklık da geriye doğru ölümler oluşturulabilir. Sert çekirdekli meyvelerde
monilya, limonda uç kurutan hastalıkları bu tip belirtilere neden olmaktadır.
Hipoplastik Simptomlar
Bitki organ ve dokuları normal görünüşlerinden daha küçük veya daha açık renkli
ve de bitki tam olarak gelişemiyorsa buna “hipoplasya (hipoplasia)” adı verilir. Bu
olay sonucu oluşan simptomlara ise “hipoplastik simptomlar” denir. Bu simptom-
ları şimdi tek tek inceleyeceğiz.
Cüceleşme
Bitkilerin normal büyüklüklerinden daha küçük kalması ya da bitkilerin normal
büyüklüklerine ulaşamaması durumuna “cüceleşme” denir. Bu tip belirtilere besin
elementi noksanlıkları, fungus, bakteri ve virüs gibi biotik faktörler sebep olurlar.
Bitkilerde cüceleşme nasıl bir simptom şeklidir?

1
Rozetleşme
Bitkilerde boğum aralarının uzayamaması, boğumların birbirine yaklaşması so-
nucunda ortaya çıkan şekil bozukluğudur. Bitkilerin çiçek, yaprak, sürgün ve dal-
larında görülür. Bu tip belirti daha çok virüsler tarafından oluşturulmakla bera-
ber herbisitlerin toksik etkileri sonucunda da ortaya çıkabilmektedir. Ayrıca bazı
bitki besin elementi noksanlıkları da bu tip belirtiye neden olmaktadır. Örneğin
elmalarda Orta Anadolu Bölgesinde çok görülen çinko ve bor noksanlığı sonu-
cu kamçılaşma denilen olay meydana gelmektedir. Kamçılaşan bu sürgünlerin uç
kısmına bakılacak olunursa yaprakların birbirine çok yakın çıkması ile adeta bir
top veya çiçek durumu aldığı görülür. Şeftali rozet virüsü de aynı şekilde rozetleş-
meye neden olur.
Durgunluk
Bitki organlarının tam olarak gelişememesi durumudur. Bazen bitkinin tümünde
bazen de belirli organlarında görülür. Patojenler ile bazı olumsuz çevre faktörleri
durgunluk yapabilirler.
Beyazlaşma (Albinizm)
Patojenlerin ya da ultraviyole ışınların etkisiyle kloroplastların zarar görmesi so-
nucu klorofilin oluşamamasına bağlı olarak bitkinin tamamen renksizleşme hali-
dir. Bu durumda, sağlıklı bitkide yeşil olan renk beyaza döner.
Hasta bitkilerde renk değişimleri hangi grup simptomlar içerisinde yer almaktadır?
2
Sarılık (Hipoplastik Kloroz)
Klorofilin yeterince oluşamaması nedeniyle ortaya çıkan sararmaya hipoplastik
kloroz denir. Hipoplastik kloroz, klorofilin yapımında gerekli olan bitki besin ele-
mentlerinin yeterince alınamaması nedeniyle ortaya çıkar.
Etiolasyon
Yeterli ışıklanmanın olmadığı ortamda bulunan bitkilerde yaprakların normal-
den küçük, açık yeşil ve sararmış, gövdenin ise ince ve uzun olmasıdır. Çok sık
dikim yapılan bitkilerde ve iç mekan bitkilerinde bu tip belirtiler görülebilir. Bu
tip gelişmeler, bazı bitki patojenlerinin ürettiği gibberellik asit tarafından da oluş-
turulabilir.
Hiperplastik Simptomlar
Bitkilerin tamamında veya bazı organlarında normalin üzerinde bir gelişme ol-
ması, şekil değişikliğinin ortaya çıkması veya bazı organlarının zamanından önce
gelişmesi hiperplastik simptomları oluşturmaktadır. Bir dokudaki hücrelerin sa-
yısındaki anormal artışa hiperplasya (hyperplasia), bunun sonucunda bir organın
aşırı gelişmesine ise hipertrofi (hypertrophy) denir.
Aşırı Büyüme (Gigantizm)

Bitkinin hücre, doku ya da organlarının aşırı büyümesidir. Hastalık etmenleri,
bitkilerin gövde ve köklerinde aşırı şişkinliklere sebep olurlar. Bu şişkinliklere ur
veya gal denir (Fotoğraf 3.3). Bitki gövdelerinde besin maddelerinin birikimi so-
nucu gövdede şişkinlikler meydana gelir. Tüm bitki organlarını içeren lokalize
şişkinlikler tumefakşın (tumefaction) olarak isimlendirilir. İyi bilinen tumefakşın-
lar, galler ve urlardır. Özellikle bu tip belirtilere örnek olarak taç gali ve kök uru
hastalıkları verilebilir.
İkincil gövde ve köklerin belirli bir kısımda salkım veya demet şeklinde gö-
rünümün ortaya çıkmasına fasikulasyon (fasciculation), cadı süpürgesi (witches
broom) ve saçak köklülük (hairy roots) hastalıkları örnek olarak verilebilir. Bit-
kinin tepesinde normal gelişmeden farklı, dar bir alanda sıkışmış çok sayıda yan
sürgünün bir araya gelmesiyle oluşan sokak süpürgesi gibi sürgün toplulukları-
na cadı süpürgesi denir. Bu kısımlarda yapraklar normalden küçüktür. Silindirik
görünümde olan bitki gövdeleri yassılaşır. Bu yassılaşma olayına fassiasyon (fas-
ciation) denir. Bu tip oluşumların böcek zararı, yaralanmalar ve besin maddesi
fazlalıklarından olduğu düşünülmektedir.
Yaralanma ve patojenlerin işgaline bağlı olarak odun dokuların aşırı gelişmesi-
ne kallus denir. Kallus dokuları kanserlerin etrafında oluşur ve patojenin sağlıklı
hücrelere yayılmasını engeller.
Yaprak damarları üzerinde kulak şeklinde çıkıntılar ortaya çıkabilir. Bu olu-
şumlar ise enasyon (enation) olarak adlandırılır. Yaprak, meyve veya yumruların
epidermis ve altındaki dokuların aşırı gelişmesiyle kabarık, pürüzlü, sertleşmiş
42 Fitopatoloji
yapılar oluşur ki bu simptomlara da “uyuz” denir. Uyuz ve gal oluşumuna fungus

veya bakteriler, enasyonlara ise virüsler neden olmaktadır.
Fotoğraf 3.3
Patates Siğil
hastalığı nedeniyle
patates yumrusu
üzerinde aşırı hücre
büyümesi.
Anormal Renklenme
Bitki dokuları, klorofil fazlalığı nedeniyle normal yeşil renkli görünümünün dı-
şında mavi-yeşil renkte görülebilir. Aynı şekilde bitki dokularında antosiyanin
pigmentlerinin fazlalığı nedeniyle kırmızı ya da mor renk oluşumu (Antosiya-
noz) ortaya çıkabilir. Bazı bitkilerde aşırı azotlu gübrelemenin yapılması sonucu
mavi-yeşil renk oluşumu ya da fosfor noksanlığı sonucu morumsu renk oluşumu,
anormal renklenmeye örnek olarak verilebilir.
Bazı Dokuların Zamanından Önce Oluşması

Süberin: Bitkilerde yağ Olumsuz çevre koşullarının ya da patojenlerin etkisiyle yaprak ve meyve sapla-
asitleri ve gliserinden oluşan rının dip kısmında süberin dokusunun erken oluşması sonucu zamansız yaprak
molekül zinciridir.
veya meyve dökümü meydana gelir.
Dokularda Anormal Gelişme

Çiçek organlarının yaprak haline dönüşmesi, olgun bitkilerde küçük yaprak oluşumu
ve tohumların normalden farklı bir yerde oluşması durumudur. Mısır rastığı hastalığı
sonucu, mısır bitkilerinin püskül kısmında danelerin oluşması tipik bir örnektir.
Hasta bitkilerde ortaya çıkan hiperplastik simptomları hatırlıyor muyuz?

3
HASTA BİTKİDEKİ FİZYOLOJİK DEĞİŞİMLER
Fotosentezdeki Değişiklikler
Bitkiler yaşamlarını devam ettirebilmek için ihtiyaç duydukları enerjiyi kendi or-
ganlarında yaptıkları ya da dışarıdan aldıkları organik maddelerde depolanmış kim-
yasal enerjiden sağlamaktadır. Bu nedenle fotosentez onların yaşamında önemli bir
yere sahiptir. Fotosentez, klorofil taşıyan canlılarda ışık enerjisi kullanılarak organik
bileşiklerin üretilmesi olayıdır. Bitkiler güneş enerjisini direkt kullandıklarından

klorofil sayesinde bu enerjiyi denklemde görüldüğü (Şekil 3.1) gibi besin enerjisi-
ne çevirirler ve bünyelerinde depolarlar. Böylece bitkiler güneş enerjisini kimyasal Kalori: Atmosfer basıncında
enerjiye dönüştürmüş olurlar. Fotosentezle havanın CO2 ve O2 dengesi de korunur. 1 gram suyun sıcaklığını 1°C
artırmak için gerekli olan
Bu yolla besin üreten canlıların tümüne fotosentetik organizmalar denir ve enerji miktarıdır.
bunların büyük bir çoğunluğunu bitkiler oluştururlar.
Şekil 3.1
Güneş enerjisi
yardımıyla
inorganik
maddelerin
organik maddeye
dönüşümü,
fotosentez.
Patojenlerin bitkilerde oluşturduğu zararlar fotosentez üzerine etki yapar. Özel-

likle yaprak lekeleri, yanıklıklar ve diğer hastalık etmenleri yaprak dokusunu bozar
ya da yaprakların dökülmesine neden olurlar. Bitkinin fotosentetik yüzeyi azaldığı
için fotosentez de azalır. Birçok fungal ve bakteriyel hastalık etmenleri yapraklar-
daki tüm klorofil içeriğinin azalmasına neden olurlar. Yine bazı fungal ve bakte-
Toksin: Mikroorganizmalar
riyel hastalıklarda tentoksin ve tabtoksin gibi toksinlerin neden olduğu zararlar tarafından üretilen, bitki
nedeniyle de fotosentez azalabilir. Birçok virüs (Bkz. Ünite 8), nematod ve mol- ve hayvanlara zehirli olan
bileşiklerdir.
likütler (Bkz. Ünite 7) de kloroza neden olabilirler. İleri derecedeki hastalıklarda
fotosentez oranı normale göre 1/4 oranında azalır. Birçok iletim demeti patojeniyle Nematod: Suda ve toprakta
enfekteli bitkilerde stomalar kısmen kapalı olup klorofil azalır, fotosentez durur ve saprofitik, bitki ve hayvanlarda
parazitik olarak yaşayan
bitki solar. Fotosentez etkilenirse bitkilerde sararma (kloroz) ve solgunluk gözlenir. mikroskobik kurtçuklara
nematod denir.
Solunumda Meydana Gelen Değişiklikler
Bitkilerde solunum iki aşamada gerçekleşir: İlk aşama glikozun purivik aside
dönüşümü yani Glikoliz evresi olup sitoplazmada gerçekleşir. İkinci aşama pu-
rivik asidin degradasyonu olup Krebs çemberi olarak bilinen Trikarboksilik asit Degradasyon: Bir bileşiğin
(TCA) evresidir ve oksijenin varlığında mitokondriumda gerçekleşir. Normal ko- kendisini oluşturan daha
küçük parçalara ayrılması.
şullar altında ve oksijenin varlığında bir molekülden 6 molekül karbondioksit ve
6 molekül su ortaya çıkar (Şekil 3.2).
Şekil 3.2
Normal koşullarda
bitkilerde ortaya
çıkan solunum
reaksiyonu.
Oksijenli (aerobik) ve oksijensiz (anaerobik) solunum olmak üzere 2 tip so-

lunum yapılır. Solunum yoluyla üretilen enerji bitkiler tarafından değişik tipte
hücre çalışmalarında kullanılır. Örneğin, protein sentezi, enzimlerin aktivasyo- Enzim: Canlı hücreler
tarafından üretilen ve
nu, hücre büyüme ve bölünmeleri, savunma reaksiyonları ve diğer konukçu iş- özel organik reaksiyonları
lemlerinde, solunum tarafından üretilen enerjiden yararlanılır. Solunumda çok katalizleyen proteindir.
sayıda enzim görev alır. Patojenler bitkileri etkilediğinde genellikle solunum ora-
nı artar. Zarara uğrayan dokular sağlıklı dokulara göre daha fazla karbonhidrat
44 Fitopatoloji
depolamaya başlar. Patojenin sporulasyonu ve çoğalması sürekli olarak artar ve

simptomların ortaya çıkma süresi kısalır. Solunumda görev alan enzimlerin kon-
santrasyonu artmaya başlar. Bitkilerde savunma mekanizmasıyla ilgili olan bir-
çok fenolik bileşiğin birikimi ve oksidasyonu artan solunumla birlikte artmaya
başlar. Hastalıklı bitkilerdeki artan solunum, fenolik bileşiklerin ana kaynağını
oluşturan pentoz döngüsünün artmasıyla sonuçlanır. Pentoz döngüsü glikolitik
Hormon: Gelişim düzenleyici döngüyle yer değiştirir ve bitkilerde yaşlanma ve farklılaşma görülür. Bu hor-
bileşiklerdir. monlar, toksinler, yaralanma, açlık ve benzeri olaylarla artma eğilimindedir.
Hastalanmış bitkilerin metabolizmasında ortaya çıkan çeşitli değişimler so-
lunumdaki değişimle paralellik gösterir. Böylelikle, solunum döngüsünde görev
alan enzimlerin aktivitesi ve konsantrasyonu artış gösterir. Hastalıklı bitkide solu-
numun artmasıyla kullanılabilir ATP (Adenosine Triphosphate) üretilmez. ADP
(Adenosine Diphosphate) artar ve solunumu teşvik edilir.
Su ve Besin Maddesi Taşınımındaki Değişiklikler

Birçok bitki patojeni, bitkilerdeki su ve besin maddesi taşınımını etkiler. Bazı
patojenler, bitki köklerinin fonksiyonunu bozarak bitkinin daha az su almasına
neden olur, bazıları da iletim demetlerini tıkayarak su ve besin maddelerinin bit-
ki tarafından alımını engeller. Diğer bazı patojenler ise yaprak ve stomaları etki-
leyerek transpirasyonun artmasına ve dolayısıyla bitkilerin susuzluk çekmeleri-
ne neden olabilirler. Çökerten etmenleri ile kök çürüklüğü oluşturan fungus ve
bakteriler, çoğu nematodlar ve bazı virüsler, bitkilerin toprak üstü organlarında
hiç simptom göstermeden köklerin yapısını bozabilirler. Kök zararı direkt olarak
kökler tarafından kullanılan suyun miktarını azaltır ve kök sisteminin bozulma-
sına neden olur. Bazı solgunluk etmenleri bitkinin su absorpsiyonunu azaltarak
saçak kök oluşumunu engeller. Bazı patojenler (Rhizobium tumefaciens, Rhizo-
bium vitis, Plasmodiophora brassicae) ve kök ur nematodları (Meloidogyne sp.)
gövde veya köklerde ya da her ikisinde gal oluşumuna neden olabilirler. Aşırı gal
üretimi sonucu ksilem tıkanır ve bitkilerin su alımı engellenir. Solgunluk etmeni
fungus ve bakteriler ksilemde zarara yol açarak ksilem yoluyla su taşınımını sek-
teye uğratırlar. Bu patojenlerin iletim demetlerinde oluşturdukları büyük mole-
küllü maddeler (polisakkaritler) ile hastalık etmenlerinin spor, misel gibi yapıları
nedeniyle iletim demetleri tıkanır. Bunun sonucu olarak, etkilenen konukçularda
su akışı azalır ya da enfeksiyona yakın dokularda iletim demetleri çöker, iletim
Tylosis: Bitkilerde yaralanma demetlerinde tylosis (tylose oluşumu) oluşur. Pas, mildiyö, elma kara lekesi gibi
nedeniyle iletim demetlerinin hastalıklar kütiküla ve epidermisi zarara uğratarak etkilenmiş dokulardan aşırı su
içine doğru düzensiz hücre
gelişmesi sonucu iletim kaybına neden olurlar. Turgor basıncı bozulur ve bitki yaprakları solar. Sonunda
demetlerinin tıkanması bitkinin yapısı bozulur ve ölüm meydana gelir.
olayıdır.
Obligat fungal patojenler fotosentetik ürünlerin birikimine neden olurlar. Pa-
tojenin etkilediği alanlarda inorganik besinler birikir. Böyle alanlarda fotosentez
azalır ve solunum artar. Enfekteli alanlarda nişasta ve diğer maddeler birikmeye
başlar. Yapraklardaki nişasta birikimi floem nekrozlarına neden olur.
Hücre Membranının Geçirgenliği Üzerine Olan Etkileri

Hücre membranı (zarı) çift tabakalı lipid moleküllerinden oluşmuştur. Çift taba-
kalı lipid molekülleri birçok biyolojik moleküllere geçirgen değildir. İyonlar (yük-
lü atomlar ya da elektrolitler), şekerler ve amino asit gibi çok az suda çözülebilen
moleküller özel membran kanalları yoluyla hareket ederler. Kimyasal ya da fiziksel
faktörlerin etkisiyle hücre membranının bozulması ya da zarara uğraması sonucu
membranın geçirgenliği genellikle artar. Hücre membranının geçirgenliğindeki

değişimler patojenler tarafından oluşturulan enfeksiyonlara karşı hücrenin verdiği
ilk tepkilerdir. Patojenler dışında ayrıca konukçuya spesifik ya da spesifik olmayan
toksinler, belirli patojen enzimleri ve hava kirleticileri gibi belirli toksik kimyasallar
da hücre membranının geçirgenliğini bozarlar. Hücre membranının geçirgenliğin-
deki en yaygın gözlenen değişimler elektrolitlerin kaybıdır. Yani, suda çözünebilen Elektrolit: Serbest iyon içeren
küçük iyonlar ve hücredeki moleküllerde değişimler gözlenir. Elektrolitlerin kaybı ve elektriksel iletkenliğe sahip
çözeltilerdir.
hücre membran geçirgenliğindeki değişimlerin ilk etkileridir.
Transkripsiyon ve Translasyon Üzerine Etkileri

Hücresel DNA’nın messenger RNA’ya transkripsiyonu ve messenger RNA’nın de-
şifre edilmesiyle protein üretilmesi olan translasyon olayı yaşayan normal hücre
biyolojisinde birçok işlemi kontrol eden en temel ve genel iki işlemdir. Patojen-
ler ya da çevresel faktörler nedeniyle transkripsiyon ve translasyon işlemlerinin Transkripsiyon: Bir
herhangi birisinde bozukluklar oluşabilir. genin RNA (mRNA)’ya
dönüştürülmesi veya
Çeşitli patojenler özellikle virüsler, pas ve külleme gibi obligat parazit fungus- kopyalanmasıdır.
lar enfekteli hücrelerde transkripsiyon işlemini etkilerler. Bazı durumlarda, pato-
Translasyon: mRNA’nın
jenler hücre DNA’sıyla ilişkili kromatin yapısını ve kompozisyonunu değiştirerek proteine dönüştürülmesidir.
transkripsiyonu etkileyebilirler. Özellikle virüslerin neden olduğu bazı hastalık-
larda patojen, RNA polimerazı etkileyebilir. Çeşitli hastalıklarda ribonukleazlar
(RNA’yı bozan enzimler) artar. Hastalıkların bazılarında özellikle dayanıklılık
sergileyen enfekteli bitkilerin sağlıklı bitkilerden daha yüksek düzeylerde RNA
içerdiği gözlenir. Enfekteli bitki dokularında sık sık çeşitli enzimlerin aktivitesinin
arttığı görülür. Enfeksiyon süresince hücrelerde belirli miktarda proteinler bu-
lunmasına rağmen transkripsiyon ve translasyon aktivite düzeyleri artmaktadır.
Enfekteli dokulardaki protein sentezindeki artış ilk olarak patojene dayanıklı ko-
nukçularda gözlenmiş ve enfeksiyonun erken dönemlerinde en yüksek düzeyine
ulaşmıştır. Yani inokulasyondan sonraki 2 ile 20 saate kadar ve ilk birkaç dakikada
protein sentezinin düzeyi artış gösterir. Bitkilerdeki protein sentezinin artışının
birçoğu patojenlerin bitkilere saldırmasıyla ortaya çıkmaktadır.
Fizyolojik değişimlerin bitkiler üzerine etkisi nasıl olmaktadır?

4
46 Fitopatoloji
Özet
Bitkinin patojenler tarafından işgal edilmesi so-
1 nucu bitkide ortaya çıkan yapısal değişimleri ve
ilgili kavramları açıklamak
Canlı ve cansız sebeplerden dolayı hastalanmış
bitkilerde gözle görülebilen morfolojik değişim-
ler ortaya çıkar. Bu yapısal değişimler, nekrotik
simptomlar, hiperplastik simptomlar ve hipo
plastik simtomlar olarak 3 ana grupta toplanır.
Bu simptomlar sağlıklı bitki hücre veya doku-
larının ölümü, bitki hücre veya dokularının
normalin üzerinde veya altında gelişmeler gös-
termesi şeklinde ortaya çıkmaktadır. Özel koşul-
larda ortaya çıkan bu değişimler, özel terimlerle
tanımlanmaktadır (sararma, solgunluk, yanıklık
vs.). Bu yapısal değişimlerin öğrenilmesi ve tanı
becerilerinin kazanılması bitki sağlığının korun-
ması bakımından önem taşımaktadır.
Bitkinin patojenler tarafından işgal edilmesi so-

2 nucu bitkide ortaya çıkan fizyolojik değişimleri
bilmek ve bunlarla hastalık belirtisi arasında bağ-
lantı kurmak
Hastalanmış bitkilerde ortaya çıkan fizyolojik
değişimler; fotosentez, solunum, hücre zarı ge-
çirgenliği, transkripsiyon ve translasyon üzerine
olan değişimler şeklinde sıralanır. Bu değişim-
lerin ne olduğunun ve neden kaynaklandığının
bilinmesi ve bu değişimlerle hastalık belirtisi
arasında bağlantı kurulması, bitki sağlığının ko-
runması bakımından önemlidir.
1. Aşağıdakilerden hangisi hasta bitkilerde görülen 6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir?
nekrotik simptomlardan değildir? a. Hasta bitkilerde fotosentez azalır.
a. Sulanma b. Hasta bitkilerde solunum azalır.
b. Solgunluk c. Hasta bitkilerde su ve besin elementi alımı azalır.
c. Sararma d. Hasta bitkilerde hücre membranı geçirgenliği
d. Anormal renklenme artar.
e. Çürüklük e. Hasta bitkilerde protein sentezi artar.
2. Hastalanmış bitki köklerinde ortaya çıkan gal ben- 7. Aşağıdakilerden hangisi hasta bitkide ortaya çıkan
zeri şişkinlikler ile ilgili ifadelerden hangisi doğrudur? fizyolojik değişimle ilgilidir?
a. Hipoplastik simptomdur. a. Aşırı kök oluşumu
b. Nekrotik simptomdur. b. Fumajinin artması
c. Bitkilerin gelişmesini olumlu yönde etkiler. c. Yapraklarda karbonhidrat miktarının artması
d. Bitkilerde su ve besin elementi alımını olumlu d. Yanıklıkların oluşması
yönde etkiler. e. Cüceleşme
e. Hiperplastik simptomdur.
8. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru değildir?
3. Çökerten (damping-off) bitkilerin hangi gelişme a. Hasta bitkilerde solumla ilgili enzimler artar.
döneminde ortaya çıkar? b. Hasta bitkilerde transkripsiyon artar.
a. Çiçeklenme döneminde c. Hasta bitkilerde translasyon azalır.
b. Tomurcuklanma döneminde d. Kökleri enfekteli bitkilerde su alımı azalır.
c. Bitkinin yaşlı döneminde e. Hasta bitkilerde translasyon artar.
d. Fide döneminde
e. Hasat döneminde 9. Aşağıdakilerden hangisi morfolojik ve fizyolojik de-
ğişim içerisinde yer almaz?
4. Aşağıdakilerden hangisi bir hipoplastik simptomdur? a. Ürün artışı
a. Anormal renklenme b. Aşırı büyüme
b. Geriye doğru ölüm c. Geriye doğru ölüm
c. Rozetleşme d. Kloroz
d. Çürüklük e. Zamk oluşumu
e. Aşırı büyüme
10. Aşağıdaki patojenlerden hangisi ur oluşumuna se-
5. Bakteriyel enfeksiyon sonucu bitkide ortaya çıkan bep olmaz?
sıvılar (akıntılar) ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi a. Rhizobium tumefaciens
doğru değildir? b. Tuzlu topraklar
a. Fumajine sebep olur. c. Nematodlar
b. Bir nekrotik simptomdur. d. Plasmodiophora brassicae
c. Bir hipoplastik simptomdur. e. Rhizobium vitis
d. Bir hiperplastik simptom değildir.
e. Bazı bakteriyel patojenler tarafından oluşturu-
lurlar.
48 Fitopatoloji
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. d Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- Sıra Sizde 1
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bitki hücre ve dokusundaki azalma söz konusu olduğu
2. e Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- için hipoplastik bir simptom şeklidir.
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. d Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- Sıra Sizde 2
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Nekrotik simptomlar, Hiperplastik simptomlar, Hi-
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- poplastik simptomlar
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- Sıra Sizde 3
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Aşırı Büyüme (Gigantizm), Anormal Renklenme, Bazı
6. b Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Fizyolojik De- Dokuların Zamanından Önce Oluşması, Dokularda
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Anormal Gelişme.
7. c Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Fizyolojik De-
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
8. c Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Fizyolojik De- Fizyolojik değişimler, bitkide fotosentez, solunum,
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. hücre zarı geçirgenliği, transkripsiyon ve translasyon
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal ve üzerinde önemli değişimlere sebep olur. Bu değişim-
Fizyolojik Değişiklikler” konularını yeniden lerin gerçekleşmesi durumunda bitkiler normal fizyo-
gözden geçiriniz. lojik ve biyokimyasal olayları gerçekleştirmezler. Bu
10. b Yanıtınız yanlış ise, “Hasta Bitkideki Yapısal De- durumda, bitkilerin enerji ve protein üretim mekaniz-
ğişiklikler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. maları sekteye uğrar.
Agrios, G.N. (1997). Plant Pathology, Fourth Edition.
Academic Press, Inc., San Diego, California, USA.
Goto, M. (1992). Fundamentals of Bacterial Plant
Pathology. Academic Press, Inc., USA.
Karaca, G., Basım, E. (2002). Fitopatoloji, SDÜ Ziraat
Fakültesi Yayınları No: 18, Isparta.
Roberts, D. A., Boothroyd, C.W. (1984). Fundamen-
tals of Plant Pathology, Second Edition, W. H.
Freeman and Company, NewYork, USA.
Trigiano, R. N., Windham, M. T., Windham, A. S.
(2008). Plant Pathology, Concepts and Labora-
tory Exercises, Second Edition, CRC Press.
4
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Bitki patojenlerinin enfeksiyon mekanizmasını tanımlayabilecek;
 Patojenler tarafından üretilen metabolitlerin hastalık oluşumundaki rollerini
açıklayabilecek;
 Dayanıklılık kavramını tanımlayabilecek;
 Patojenlere karşı bitkinin gösterdiği savunma reaksiyonlarını açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Hücre Duvarı • Fenol ve Kinonlar
• Penetrasyon • Lignifikasyon
• Enzim • Papilla
• Fitotoksin • Hipersensitif Reaksiyon
• Büyüme Düzenleyicileri • Fitoaleksin
• Polisakkaritler • PR Protein
• Dayanıklılık • Sistemik Kazandırılmış
• Saponin Dayanıklılık
İçindekiler
• GİRİŞ
• BİTKİ HÜCRE DUVARININ YAPISI
• PATOJEN TARAFINDAN BİTKİ
Patojenlerin Bitkiyi Enfeksiyon DOKUSUNA MEKANİK GÜÇ
Fitopatoloji Mekanizması ve Bitkide Oluşan UYGULANMASI
Savunma Reaksiyonları • PATOJENLERİN KİMYASAL SİLAHLARI
• PATOJENLERE KARŞI BİTKİDE OLUŞAN
SAVUNMA REAKSİYONLARI
Patojenlerin Bitkiyi
Enfeksiyon Mekanizması
ve Bitkide Oluşan Savunma
Reaksiyonları
GİRİŞ
Bitkilerde hastalığa neden olan çok sayıda fungus, bakteri, virüs vardır. Bütün bu
organizmalar için bitkiler besin kaynağıdır. Patojenlerin yaşamlarını sürdürebil-
meleri için diğer tüm canlılarda olduğu gibi beslenmeleri gerekir ve bu ihtiyaçları-
nı karşılamak için bitkilere saldırırlar. Bazı patojenlerin yaşamlarını sürdürmeleri
tamamen buna bağlıdır. Hastalık etmenlerinin besin kaynağı olan bitkilerden ya-
rarlanabilmeleri için öncelikle bitkinin en dıştaki kütiküla veya hücre duvarından
giriş yapması ve patojenin bitki içinde yayılması için bu girişin birden fazla hücre
duvarından olması gerekir. Bunun yanı sıra bitki hücre içeriği her zaman patoje-
nin hemen yaralanacağı formda olmaz ve bu nedenle bunların patojenin absorbe
edip asimile edeceği formda parçalanması gerekir.
Patojen saldırılarına karşı bitkilerde kayıtsız kalmayıp tepki göstermektedirler.
Bu amaçla patojenin aktivitesine veya ilerlemesine müdahele edebilecek birtakım
kimyasal maddeler ve yapılar oluştururlar. Eğer bütün bunlara rağmen patojen
bitkide canlılığını ve yaşamını sürdürüyorsa o zaman patojen bütün bu engelleri
aşmış demektir. Bu nedenle bir bitkinin hastalanması için patojenin bitki içine gi-
rip ilerleme yeteneğinde olması gerekir. Bitkiden besin temin etmesinin yanı sıra
bitkinin savunma reaksiyonlarını nötralize etmelidir. Bütün bunlar patojenin sal-
gıladığı bir takım kimyasallar vasıtasıyla konukçusu olan bitkinin metabolizma-
sını veya belli maddeleri etkilemesiyle olmaktadır. Belli bazı patojenlerin dokuya
giriş ve yayılmasının bitki hücre duvarına uyguladıkları mekanik güç yardımıyla
olduğu görülmektedir.
BİTKİ HÜCRE DUVARININ YAPISI

Sağlıklı bitki hücreleri üç kısımdan meydana gelir. Bunlar sırasıyla dıştan içe doğ-
ru; hücre duvarı, hücre zarı ve sitoplazmadır. Bitkilerin toprak üstü kısımlarında-
ki organlarının en üst yüzeyinde kütiküla ve onun altında epidermal hücre duvarı
bulunmaktadır. Kütikülanın ana maddesi kütindir. Bunun üst kısmı özellikle genç
kısımlarda mum tabakası ile kaplanmıştır. Alt kısmında ise epidermal hücrenin
dış duvarı ile sınır olan bölgede pektin ve selüloz bulunur.
Hücre duvarın genel yapısı esas alındığında; orta lamel, primer hücre duvarı
ve sekonder hücre duvarı olmak üzere 3 bölgeye ayrılmaktadır ve bu üç bölge ara-
sındaki sınır belirgin değildir. Kütiküla bunun altında yer alan epidermal hücre
duvarından bir orta lamel vasıtasıyla ayrılır. Orta lamellin esas maddesi pektindir.
Primer hücre duvarının büyük bir kısmıda pektinden oluşmakla birlikte selüloz de
52 Fitopatoloji
içermektedir. Sekonder hücre duvarı ise selülozdan ibarettir. Hücre duvarı genç do-
kularda polisakkarit ve glikoprotein’lerden meydana gelirken bazı yaşlı dokularda
lignin oluşumu görülmektedir. Hücre duvarının polisakkarit kısmı pektin substrat-
lara, hemiselüloz ve selüloza ayrılmaktadır.
PATOJEN TARAFINDAN BİTKİ DOKUSUNA MEKANİK GÜÇ

UYGULANMASI
Bitki patojenleri genellikle çok küçük mikroorganizmalardır. Sadece bazı fungus-
lar, parazitik yüksek bitkiler ve nematodlar bitki yüzeyine mekanik basınç uygu-
layarak penetrasyon yaparlar. Bu basınçın miktarı dokunun patojenin salgıladığı
enzimler yardımıyla ön yumuşama derecesine göre değişmektedir. Fungus ve pa-
razitik bitkiler ilk olarak bitki yüzeyine tutunur ve daha sonra giriş yaparlar. Hif
ve radikula (kökçük) yüzeyi, çok ince tabaka halinde yapışkan (mucilaginous) bir
salgı ile kaplanmıştır. Bu yapışkan madde sayesinde yeni oluşan hif yaprak küti-
külasına tutunur. Yüzey ile temas eden hif ucunun çapı artar ve yassı, yumru ben-
zeri appressorium olarak isimlendirilen yapı meydana gelir (Bkz. Ünite 2 ve Ünite
6). Bitki ile patojen arasındaki yapışma alanı artar ve patojen bitkiye bağlanır.
Appresorium ucunda ince nokta halinde gelişen kısım penetrasyon çivisi olarak
isimlendirilir. Bu çivi kütiküla ve hücre duvarının içinden geçerek ilerler. Bazı
fungusların (Alternaria, Cochliobolus, Colletotrichum, Gaeumannomyces, Magna-
porthe, Verticillium) appresorium duvarında melanin (koyu renkli pigment) biri-
kimi vardır. Hücre duvarında oluşan melanin tabakası hücre zarından su geçişine
izin verir ancak ozmotik aktiviteye sahip maddelerin geçişine izin vermez. Bu ne-
denle appresorium içindeki turgor basınçı artar ve oluşan bu basınç ile penetras-
yon çivisi bitkinin fiziksel penetrasyonunu gerçekleştirir. Eğer konukçu bitkinin
hücre duvarı patojenler tarafından salgılanan enzimler yardımıyla yumuşamış ise
penetrasyon daha kolayca gerçekleşmektedir.
Bir kısım patojen mekanik güç uygulayarak bitkiye giriş yapabildiği gibi diğer
bir kısım patojenin girişi mekanik güç uygulamasının yanı sıra patojenler tarafın-
dan salgılanan bir takım enzimlerin yardımıyla birlikte gerçekleşmektedir.
PATOJENLERİN KİMYASAL SİLAHLARI

Bazı patojenler mekanik güç uygulayarak bitkiye girmelerine rağmen bunların bit-
kideki aktivitesi kimyasaldır. Patojenin bitkideki etkisi patojen tarafından salgılanan
maddeler ile bitkilerde mevcut olan veya üretilen maddeler arasında meydana gelen
biyokimyasal reaksiyonlar sonucudur. Bitkilerde hastalık oluşumunda patojenler ta-
rafından salgılanan enzimler, toksinler, büyüme düzenleyicileri ve polisakkaritler di-
rek veya indirek rol oynamaktadır. Bu maddelerin patojenisitedeki önemi hastalıklara
göre değişmektedir. Yumuşak çürüklük gibi hastalıklarda enzimlerin rolü önemli iken
ur oluşumunda büyüme düzenleyicileri esas maddelerdir. Yanıklık şeklinde belirtiler
ise patojenlerin salgıladıkları toksinlerin sonucudur. Enzim, toksin ve büyüme düzen-
leyicileri bitki hastalıklarının gelişmesinde polisakkaritlerden daha önemlidir.
Bitki patojenleri arasında virüs ve viroidler hariç diğerleri enzim, büyüme dü-
zenleyicisi, toksin ve polisakkarit üretebilmektedirler. Ancak her hastalık etmeninin
ürettiği madde ve miktarları farklı olabilmektedir. Patojenin salgıladığı bu maddeler
her zaman hastalık oluşumunun tek nedeni olmayabilir. Çünkü patojenler tarafın-
dan üretilen maddelerin bazıları sağlıklı konukçu bitki tarafından da üretilmektedir.
Patojenlerin bitki dokusuna girişi ve hastalık belirtilerinin oluşumunda hangi fak-

1 törler rol oynamaktadır?
4. Ünite - Patojenlerin Bitkiyi Enfeksiyon Mekanizması ve Bitkide Oluşan Savunma Reaksiyonları 53
Bitki Hastalıklarında Enzimlerin Rolü

Patojenler tarafından hücre duvarını bozucu enzimler salgılanmakta ve bu en-
zimler yardımıyla patojenlerin bitki hücresine girmeleri kolaylaştığı gibi yine bu
enzimlerle hücre ölümüne de neden olunmaktadır. Genel olarak patojenlerin sal-
gıladıkları enzimler bitki hücre zarı ve protoplastını etkilemektedirler.
Enzimler genellikle büyük protein molekülleridir ve canlı hücrede organik re-
aksiyonları katalize ederler. Hücrelerde çok çeşitli kimyasal reaksiyonlar enzimatik
olarak gerçekleşir. Her bir enzim spesifik bir gen tarafından kodlanan bir proteindir.
Patojenlerin Ürettiği Hücre Duvarını Parçalayan Enzimler

Bitki patojenlerinin çoğu ve patojen olmayan organizmalar bitki hücre duvarının
yapısını bozan ve parçalayan enzimler üretme yeteneğindedirler. Bu enzimler;
Kütini Parçalayan (Kütinaz) Enzimler

Çok sayıda fungus ve az sayıda bakteri tarafından kütini parçalayan kütinaz en-
zimi salgılamaktadır. Fungus kütiküladan direk giriş yaptığında yapısal olarak
düşük seviyede kütinaz üretir. Doku ile temas ettikten ve dokuya girdikten son-
ra öncekinden 1000 kat daha fazla kütinaz üretir. Fungusun çim tüpünün bitki
dokusuna giriş noktasında ve penetrasyon çivisinde enzim konsantrasyonunun
en yüksek seviyeye ulaşması bu enzimin penetrasyonda rol oynadığının önemli
bir göstergesidir. Fungus tarafından salgılanan kütinaz aktivitesini engelleyecek
maddeler bitki tarafından salgılandığı takdirde patojen bitkiye giriş yapamayabi-
lir. Monilinia fructicola’nın neden olduğu taş çekirdeklilerde kahverengi çürüklük
hastalığında fungal kütinaz aktivitesi genç meyvelerin epidermal hücrelerinde bol
miktarda bulunan kafeik asit ve klorogenik asit gibi fenolik maddeler ile büyük öl-
çüde engellendiği için meyve, enfeksiyona dayanıklıdır. Yüksek derecede kütinaz
üreten patojenler üretmeyenlere kıyasla daha virulent gözükürler.
Pektini Parçalayan (Pektolitik) Enzimler

Bitki hücre duvarının yapı maddelerinden olan pektini parçalayan birkaç enzim
vardır ve bunlar pektinaz veya pektolitik enzimler olarak bilinir. Patojen, bitki doku-
suna giriş yapmadığı zamanlarda da bu enzimi az miktarlarda üretmektedir. Ancak
patojen dokuya girdikten sonra artış gösterir. Pektin parçalayıcı enzimler bakteriyel
ve fungal etmenlerin neden oldukları hastalık oluşumlarında özellikle dokularda
yumuşak çürüklük olarak karakterize edilen hastalıklarda rol oynamaktadırlar. So-
lanaceae familyası bitkilerinde Ralstonia solanacearum’un neden olduğu bakteriyel
solgunlukta, etmen tarafından üretilen pektolitik enzimler hastalık gelişiminde
başlıca etkendir. Bakterinin agresivitesinde artış ve kolonizasyonunda hızlanmaya
neden olurlar. Pektinin parçalanması sonucunda dokuda erime, yumuşama ile bitki
dokularındaki hücrelerin tek tek ayrılması ve ölüm görülür. Primer hücre duvarı-
nın pektolitik enzimler tarafından zayıflatılması sonucu hücrelerin öldüğü düşü-
nülmektedir. Bu enzimler enfekteli dokulardaki patojenlere besin de tedarik eder.
Pektolitik enzimlerin vasküler solgunluk hastalıklarında da rolü vardır.
Selülozu Parçalayan (Selülolitik) Enzimler

Selüloz bir polisakkarittir. Selülozu bozucu enzimler (selülaz) birkaç fitopatojenik
fungus, bakteri, parazitik yüksek bitkiler ve nematodlar tarafından üretilmektedir.
Selülaz tek bir enzim değil, bir enzim kompleksidir. Saprofitik funguslar ve saprofi-
tik bakteriler selülozu dekompoze ederler. Canlı bitki dokularında selülotik enzim-
54 Fitopatoloji
ler patojenler tarafından salgılanır ve patojenin bitkiye girişi, konukçuda yayılması

ve hastalığın oluşumunda patojene yardımcı olurlar. Bunlar hücre duvarı materyal-
lerinin bozulmasında ve yumuşamasında rol oynayarak, hücre yapısının bozulup
çökmesine imkan verirler. Parçalanma sırasında selüloz zincirinden serbest kalan
eriyebilir şeker vasküler hastalıklarda patojene besin olarak servis edilir.
Hemiselülozu Parçalayan (Hemiselülaz) Enzimler

Hemiselüloz, hücre duvarının ana materyalini oluşturan çözülmez polisakkarit grup-
larıdır. Selülozda olduğu gibi hemiselülozun parçalanması için de enzimlerin bir kaçı-
nın aktivitesine ihtiyaç duyulmaktadır. Fitopatojenik fungusların bazıları hemiselülaz
üretmektedir. Bunlar; ksilanaz, galaktanaz, glukanaz, arabinaz ve mannaz’dır. Bu enzi-
min hücre duvarı bozulmasına nasıl bir katkısı olduğu halen açık değildir.
Lignini Parçalayan Enzimler

Lignin hücre duvarının orta lamelinde ve ksilem damarlarının sekonder hücre
duvarında bulunur. Sadece küçük bir grup mikroorganizma lignini parçalama ye-
teneğindedir.
Patojenin salgıladığı enzimler bitki dokusunu nasıl etkilemektedir?

2
Bitki Hastalıklarında Mikrobiyal Toksinlerin Rolü
Canlı bitki hücreleri çok sayıda birbirine bağlı ve eş zamanlı veya çok iyi tanım-
lanmış bir sıra ile meydana gelen biyokimyasal reaksiyonların gerçekleştiği komp-
leks bir sistemdir. Bu metabolik reaksiyonlardan birinin bozulması bitki fizyo-
lojisinde bozulmaya ve dolayısıyla hastalık gelişimine neden olur. Bitki patojeni
mikroorganizmalar tarafından üretilen ve toksin olarak adlandırılan maddeler
bitki fizyolojisindeki bozulmaları teşvik eden faktörler arasındadır.
Şekil 4.1 Bitki patolojisinde toksin, çok dü-
şük konsantrasyonlarda bile bitkilerde
Fitotoksinlerin zararlı olan mikrobiyal metabolitlerdir.
sınıflandırılması.
Bitki patojeni bazı bakteri ve fungus-
lar konukçularında ve yapay ortamda
toksin üretirler ki bunlara fitotoksin
adı verilmektedir. Fitotoksinler insan
ve hayvan gibi sıcakkanlı canlılarda ze-
hirli olmayıp sadece bitkilere toksiktir.
Bunların birçoğu ikincil metabolit olup
düşük molekül ağırlıkta küçük mole-
küllerdir ve bundan dolayı enfeksiyon
bölgesinden çok daha uzak bölgelere
yayılabilir ve taşınabilirler. Fitotoksinler hastalık belirtilerinin gelişmesinde rol
alarak bir patojenisite faktörü gibi ya da hastalık belirtilerinin şiddetli bir şekilde
meydana gelmesinden sorumlu olarak bir virulens faktörü gibi fonksiyona sahip
olabilirler. Toksinler, konukçu bitkilerin protoplastı üzerinde direk etkili olarak
ciddi zararlara veya bitki hücrelerinin ölümüne neden olur. Bazı toksinler farklı
familyalardaki bitkileri etkilerken bazıları ise sadece birkaç bitki türü veya çeşidi-
ne toksiktir ve diğerlerinde tamamen zararsızdır.
Fitotoksinler son yıllarda konukçuya özelleşme durumuna göre iki grupta in-
celenmektedir (Şekil 4.1)
• Konukçuya spesifik toksinler; patojenin ürettiği metabolitler yalnızca ko-

nukçusu olan bitkilerde toksik etki göstermektedir.
• Konukçuya spesifik olmayan toksinler; patojenin ürettiği toksinler birden
fazla konukçuyu etkilemektedir.
Patojenler tarafından üretilen toksinler hastalık oluşumundan sorumlu mudur?

3
Toksinlerin Bitkilerde Neden Olduğu Simptomlar ve Etki
Mekanizmaları
Toksinler, kimyasal yapıları ve konukçu bitkinin özelliklerine göre konukçuların-
da farklı simptomlara neden olmaktadır. Bunlardan en yaygın olarak görülenleri;
solgunluk, kloroz, nekroz, sulu görünüm ve gelişme bozukluklarıdır.
Solgunluğa neden olan toksinlerin, bitki hücrelerinin dış çevresindeki su po-
tansiyelini ve hücre zarlarının fonksiyonlarını etkileyen iki mekanizması bulun-
maktadır. Solgunluk etmenleri genellikle iletim demetlerini tıkayan metabolitler
üreterek ksilem dokusunun zarar görmesine ve su potansiyelinin etkilenmesine
neden olurlar.
Bazı hastalıklarda iletim demetlerindeki zarların por ölçüsünün büyümesi su
potansiyelini etkileyebilmektedir. Yine porların tıkanması da iletim demetlerin-
deki su potansiyelini etkilemekte ve bu dokuyu patojenlere karşı daha hassaslaş-
tırmaktadır. Bu duruma çok az sayıda makromolekül neden olmaktadır.
Toksinlerin zar fonksiyonlarını etkilemesi ile sulu görünüm belirtisi ve hücre-
lerde nekroz meydana gelebilir. Bazı toksinler klorofil metabolizmasını etkileye-
rek kloroza, bazıları ise bitkide büyüme düzenleyicilerinlerinden metil jasmonat
gibi hareket ederek bitkilerde hipertrofiye neden olmaktadır.
Toksinler bitkide;
• Büyüme düzenleyicileri
• Enzim aktiviteleri
• Fotosentez
• Hücre zarı
• Mitokondrium üzerinde etkide bulunmaktadır.
Bitkiler tarafından, patojenlerin ürettiği bu fitotoksinlerin detoksifikasyonu- Detoksifikasyon: Toksinin
parçalanarak toksik olmayan
nu katalize eden enzimler üretilir ise bitkiler bu patojene ve onun ürettiği toksine başka bileşikler haline
karşı dayanıklı olurlar. dönüşmesi.
Konukçuya Spesifik Toksinler (Host Spesific Toxin)

Konukçuya spesifik toksinler (HST) düşük molekül ağırlıkta, farklı yapısal özel-
liklere sahip, patojenisiteden sorumlu olan ve konukçusu olan bitkiye karşı yük-
sek derecede biyolojik aktivite gösteren yani sadece konukçusu olan bitkilere
toksik olan bileşiklerdir. Diğer bitkilerde toksitesi yoktur veya çok azdır. Sadece
belli funguslar (Cochliobolus, Alternaria, Periconia, Phyllosticta, Corynespora ve
Hypoxylon) tarafından üretilmektedir. Bazı bakteriler tarafından üretilen (Pseu-
domonas ve Xanthomonas) bakteriyel polisakkaritlerde konukçuya özelleşmiştir.
Konukçuya Spesifik Olmayan Toksinler (Non-Host Specific Toxin)

Konukçuya spesifik olmayan toksinleri (NHST) üreten patojenler, konukçularına
karşı herhangi bir seçicilikleri olmayan dolayısıyla konukçuya spesifik toksinlere
göre daha geniş bir konukçu dizisine sahip olan toksinlerdir. Bu toksinler patoje-
nin hastalık yapma yeteneğini etkileyerek hastalık şiddetinde artışa neden olurlar.
56 Fitopatoloji
Fakat bunlar patojenin hastalık yapması için esas faktörler değildir. Yani patojenin
patojenisitesini belirlemezler. Bu gruptaki toksinlerin bir kısmı (tabtoksin, phase-
olotoxin gibi) konukçu enzimlerini engellerler ve bu şekilde bitkide toksik mad-
delerin birikimine ve ihtiyaç duyulan bileşiklerin tükenmesine neden olurlar. Bazı
toksinler ise hücrelerin taşınım sistemini etkileyerek özellikle hücre zarlarındaki
H+/K+ iyonlarının değiş tokuşunu etkilerler. Diğer bir grup toksin, fotosentezde
rol oynayan faktörler üzerinde etkili olur. Bir kısmı da hücre organellerinin trans-
kripsiyonunu (kopyalama) engeller.
Günümüzde yaklaşık olarak 24 NHST belirlenmiş olup, bunların birçoğu Pse-
udomonas cinsi bakterilere aittir. Funguslardan özellikle Alternaria cinsi HST ya-
nında birçok NHST de üretmektedir.
Fitotoksinler bitkide hangi simptomların oluşumunda rol alır?

4
Bitki Hastalıklarında Büyüme Düzenleyicilerinin Rolü
Bitki gelişimini düzenleyen ve doğal olarak bitkide bulunan maddelere büyüme dü-
zenleyicileri denilmektedir. Bunların en önemlileri oksinler (auxin), gibberellinler,
sitokininler, etilen ve absisik asittir. Büyüme düzenleyicilerinin normal konsantras-
yonlarındaki çok küçük değişikler bile bitki gelişiminde farklılık yaratır.
Büyüme düzenleyici maddeler ilk olarak yüksek bitki dokularında bulunmuş-
tur. Ancak kısa bir süre sonra Rhizopus suinus ve Absidia ramosa funguslarının
kültürlerinde de tespit edilmiştir. Daha sonraki yıllarda ise 35 cinse ait yaklaşık 75
fungus türünün ve bakterilerden bazılarının da büyüme düzenleyicileri üretebil-
dikleri saptanmıştır.
Bitki patojenleri, bitkilerdekilerle aynı olan büyüme düzenleyicilerini ve bun-
İnhibitör: Engelleyici, ların inhibitörlerini üretebildikleri gibi bunlardan farklı büyüme düzenleyicileri
durdurucu.
ve farklı inhibitörler de üretebilirler.
Patojenler, bitkilerin hormon sisteminde dengesizlik ve cüceleşme, aşırı büyü-
me, rozetleşme, köklerde aşırı dallanma (adventif kök oluşumu), gövde malfor-
Epinastri: Yaprakların aşağıya masyonu (şekil bozukluğu), yapraklarda epinastri, yaprak dökümü ve tomurcuk
doğru sarkması.
gelişiminin baskılanması gibi anormalliklere neden olurlar.
Sağlam ve hastalıklı bitkilerin her ikisinde de büyüme düzenleyicilerin rolü
üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda bitkide meydana gelen değişimin birkaç
düzenleyicinin interaksiyonu ile olduğu ve bitkideki mevcut fitohormonun öteki
hormonun üretimini teşvik veya inhibe edebildiği tespit edilmiştir.
Oksinler
Bitkilerde doğal olarak oluşan oksin, indol asetik asittir (IAA) ve bitkide çeşitli
fonksiyonlara sahiptir. Hücrelerde büyüme ve farklılaşmaya, yaprak dökümünün
gecikmesine, meyve gelişiminin düzenlenmesine ve lateral kök oluşumunun teş-
vikine neden olmaktadır. Fungus, bakteri, molliküt ve virüs ile enfekte olan çoğu
bitkide oksin seviyesi artmaktadır. Plasmodiophora brassicae (kök uru veya kök
kalınlaşması), Ustilago maydis (mısır rastığı), Fusarium oxysporum f.sp. cubense
(muz solgunluğu), Taphrina deformans (şeftali yaprak kıvırcıklığı) gibi funguslar-
la ve Rizobium (Agrobacterium) tumefaciens (kök uru), Pseudomonas savastanoi
(zeytin dal kanseri) gibi bakteriyel etmenler ile enfekteli bitkilerde IAA birikimi
görülmektedir. Bu etmenler sadece bitkide IAA seviyesinin artmasına neden ol-
mazlar aynı zamanda bunlardan bazıları IAA’de üretebilmektedir. Tepe kıvırcıklı-
ğı virüsü ile enfekteli şekerpancarı ve patates bitkilerinde de düşük düzeyde IAA

birikimi olmaktadır.
Sitokininler
Sitokininler hücre büyümesi ve farklılaşması için zorunlu olan büyüme faktör-
leridir. Bazı bakteriyel ve fungal etmenler tarafından üretildiği gibi bitkiler tara-
fından da üretilmektedir. Bu maddeler hücre bölünmesini ve büyümesini teşvik
eder, DNA sentezini artırır, yaşlanmayı geciktirir, absisik asitin engelleyici etkisini
bozarlar. Bunların yanı sıra belli bitki hastalıklarının belirtilerinin meydana gel-
mesine de yardım ederler. Sitokininler bezelyede fassiasyon, gall ve aşırı büyüme, Fassiasyon: Yassılaşma.
yeşil alan formasyonuna neden olmaktadır.
Gibberellinler
Gibberellinler normal olarak yeşil bitkilerde bulunurlar ve bazı mikroorganiz-
malar tarafından da üretilmektedir. Bu büyüme düzenleyicisi ilk olarak çeltiğin
“Bakanae Disease” olarak bilinen hastalığı ile çalışan Japon araştırıcılar tarafın-
dan bildirilmiştir. Gibberella fujikuroi (Fusarium moniliforme)’nin bazı izolatları
bu maddeyi salgılamaktadır. Bu fungusun ürettiği bir madde nedeniyle gövdede
uzama meydana geldiği ilk olarak 1912 yılında Sawada isimli araştırıcı tarafından
tespit edilmiştir. Bugün aralarında yapısal farklılık bulunan 52 gibberellin (G1,
G2........G52) bilinmektedir. Bunların arasında en bilineni (GA3) gibberellik asittir.
Gibberella fujikuroi dışında yüksek bitkilerin apikal meristemlerinde de gibberel-
linler sentezlenmektedir.
Gibberellinler hücre bölünmesinin hızını artırarak bilhassa genç gövdeler-
de boğumların sayısını değiştirmeksizin bütün boğum aralarının uzunluğunu
arttırmakta, nanizm (kalıtsal cüceliği) ve organlardaki uyku halini ortadan kal-
dırmaktadır. Indol asetik asit (IAA) formasyonunu da teşvik etmektedir. Ayrıca
gibberellinler, a- amilaz proteaz, ribonükleaz ve RNA-polimeraz gibi enzimlerin
aktivitesinde artışa da neden olmaktadırlar. Gibberellinlerin, fungusun patojeni-
sitesine etkisi bulunmaktadır.
Bitkide aşırı büyüme ve uzamaya neden olan büyüme düzenleyicileri hangileridir?

5
Etilen
Bitkilerde doğal olarak üretilen etilen aynı zamanda bakteriyel patojenler ve bazı
funguslar tarafından da üretilmektedir. Etilenin bitkilerde neden olduğu belirti-
ler; büyümenin durdurulması, kloroz, erken yaprak dökümü, epinastri, adventif
kök oluşumunun teşviki ve meyvelerin erken olgunlaşmasıdır. Etilen, enfeksiyo-
nun etkisiyle zar geçirgenliğinde artışa da sebep olabilmektedir.
Hastalıklı mısır bitkilerinin köklerinden izole edilen ve Pythium ultimum ile
Fusarium oxysporum’da kapsayan 68 fungusun değişik konsantrasyonlarda etilen
ürettiği bulunmuştur. Enfekteli dokularda etilen üretimi hastalıklara karşı bitkinin
dayanıklılığında rol oynayan fitoaleksin ve bazı enzimlerin oluşumuna paralel ol-
maktadır. Bu nedenle etilen enfeksiyona karşı bitki dayanıklılığını artırmaktadır.
Domatesin Verticillium solgunluğunda etilen çoklu role sahiptir. Enfeksiyon
anında bitkide etilen mevcut olduğunda hastalık gelişimi engellenmektedir. An-
cak enfeksiyon gerçekleştikten sonra bitkide etilen olması hastalığın gelişimini
artırmaktadır.
58 Fitopatoloji
Stress koşullarında bitkide üretilen etilen belli patojenlere karşı bitkinin hassa-
siyetini de arttırabilmektedir.
Absisik Asit
Bitkiler tarafından üretilmektedir. Bitkilerde dormansiye neden olur, büyüme ve
tohum çimlenmesini engeller. Stomaların kapanmasını teşvik eder. Fungus spor-
larının çimlenmesini de teşvik edici rol oynar.
Büyüme Düzenleyicilerinin Etki Mekanizması
Gal ve Aşırı Büyüme

Bazı hastalıklarda görülen galler (urlar) ve aşırı büyümeler büyüme düzenleyicile-
rinin dengesindeki değişimin sonucudur. Zeytin dal kanseri etmeni Pseudomonas
savastanoi, zeytin dallarında gal oluşumuna neden olan bakteriyel bir etmendir.
In vitro koşullarda bakteri IAA üretmektedir ve gallerin içerdiği IAA miktarı sağ-
lam dokulardan daha fazladır.
Bitkilerde gal oluşumuna neden olan Rhizobium tumefaciens, kültürde IAA ve
sitokinin üretmektedir ve gal oluşumunda bu hormonların rolü bulunmaktadır.
Plasmodiophora brassicae’nın neden olduğu kök uru hastalığında da köklerde olu-
şan gallerde büyüme düzenleyicilerinin rolü vardır. Çünkü galler sağlam dokular-
dan daha fazla sitokinin içermektedir.
Cüceleşme
Büyüme düzenleyicilerinin dengesizliği belli hastalıklarda cüceleşmeye neden ol-
maktadır. Cüceleşme absisik asit dengesizliliğinden ileri gelmektedir. Bitkilerde
IAA miktarı azalıp, absisik asit miktarı arttığında cüceleşme görülür. Viral has-
talıklar nedeniyle meydana gelen cücelikte hastalıklı bitkilerde IAA miktarı azal-
maktadır. Solgunluğa neden olan Verticillium albo-atrum ile enfekteli domates
bitkilerinde de absisik asit miktarı artmaktadır.
Hastalıklar tarafından cüceleşmenin teşvikinde büyüme düzenleyicilerinin
rolü hücre bölünmesinin ve hücre uzamasının azalması şeklindedir. Virüs en-
feksiyonlarının neden olduğu büyümenin engellenmesi tek bir fitohormon dü-
zeyindeki değişimden ziyade büyüme düzenleyicileri arasındaki dengenin de-
ğişiminden kaynaklanmaktadır. Hıyar mozaik virüsü (CMV) ile enfekteli hıyar
bitkilerinin hipokotil uzamasındaki azalma, etilen ve absisik asit miktarlarında
artış buna karşın gibberelin benzeri madde miktarlarının azalması ile ilişkilidir.
Aşırı Uzama
Bazı hastalıkların karakteristik simptomu olan boğum aralarının aşırı uzaması
hastalıklı dokuda gibberellin birikimiyle yakından ilgilidir. Bu ilişki ilk olarak
Gibberella fujikuroi’nin neden olduğu “Bakanae” hastalığında görülmüştür. Fun-
gus yapay ortamda da gibberellin üretebilmekte ve sağlam bitkiye uygulandığında
hastalığın karakteristik belirtisi olan aşırı uzama meydana gelebilmektedir.
Solgunluk
Belli hastalıklarda fitohormonların dengesinin bozulması enfeksiyon sonucunda
meydana gelen su eksikliği yüzünden olabilmektedir. Çünkü büyüme düzenleyici-
lerinin düzeyindeki değişim su sıkıntısı olan bitkilerde görülür. Verticillium dahliae
ile enfekteli pamuk bitkilerinde de böyle bir durum görülmektedir. Bunun nedeni
solgunluğa maruz kalmış bitkilerde sitokinin düzeyinde azalma olmasıdır.
Büyüme düzenleyicileri bazı solgunluk hastalıklarında bitkide tylose formas-
yonuna da yardım ederler. Oluşan bu yapının su alımıı engellenmesinden dolayı
bitkide solgunluk meydana gelir.
Yeşil Alan Formasyonu

Bitki patojeni fungusların sebep olduğu hastalıkların bir kısmında, enfeksiyon
alanlarının etrafında yeşil alan oluşur ve bunu takiben yaprakta kloroz görülür.
Yeşil alan oluşumu sitokinin dengesi ile ilişkilidir.
Yaprak Dökümü
Yaprak dökülmesi belli patojenler ile enfeksiyona karşı bitkinin karakteristik bir
tepkisidir. Bunun nedeni büyüme düzenleyicilerinin dengesindeki değişimle ilgi-
lidir. Yaprak dökülmesi, IAA miktarının azalması, absisik asit miktarının artması
ve etilen düzeyindeki değişimle ilişkili olmaktadır.
Polisakkaritler
Funguslar, bakteriler, nematodlar ve diğer patojenler sürekli olarak değişik mik-
tarlarda zamksı-yapışkan (mucilaginous) madde salıp, yayarlar. Bu madde mik-
roorganizmanın dış yüzeyi ve onun çevresi arasındaki ara yüzeyinde bulunur.
Ekzopolisakkaritler bazı patojenlerde normal hastalık belirtilerinin oluşması için
gereklidir. Bu maddeler ya direk olarak hastalık belirtilerini teşvik ederler ya da
patojenin canlılığını sürdürme, kolonizasyonunu artırma gibi patojenisitiye yar-
dımcı olarak indirek etkide bulunurlar. Kaygan, yapışkan polisakkaritler özellik-
le bitkinin vasküler sistemini istila ederek solgunluğa neden olan hastalıklarda
önemli role sahiptir. Vasküler solgunluklarda, patojen tarafından salınan büyük
polisakkarit molekülleri bitkinin ksileminde mekanik olarak blokaja neden olur-
lar ve böylece solgunluğu başlatırlar.
PATOJENLERE KARŞI BİTKİDE OLUŞAN SAVUNMA

REAKSİYONLARI
Bitkiler hastalık etmenlerine karşı farklı davranışlar göstermektedirler. Bu neden-
le aralarındaki ilişki oldukça komplekstir. Bitki ve patojen birbirleriyle karşılaş-
tıkları zaman genellikle bitki, patojen saldırısına karşı koyar. Patojen organizma
tarafından başarılı bir saldırı gerçekleştirildiğinde bitkinin karşı koyması yetersiz
kalır ve patojen bitkide kolonize olarak hastalık belirtilerini meydana getirir. Bit-
kinin patojene karşı koyması başarılı olursa patojen bitkide kolonize olamaz ve
bitki sağlıklı gelişir. Bu durumda dayanıklılık söz konusu olmaktadır.
Dayanıklılık, bitkinin bir hastalık etmeni ile karşılaşma durumunda enfeksi-
yona karşı koyabilmesi olarak tanımlanabilir. Dayanıklılığın kalıtsal oluş niteliği
baskın olmakla birlikte, bazen dayanıklılık sonradan kazanılmış da olabilmekte-
dir. Genellikle kalıtsal olan dayanıklılık ya bir tek gen (monogenik dayanıklılık)
veya çok sayıda genlerle (poligenik dayanıklılık) idare edilir.
Dayanıklılık yalnızca konukçuda bir dayanıklılık geninin bulunmasına bağlı de-
ğildir. Aynı zamanda parazit mikoorganizmanın kalıtsal niteliklerine de bağlıdır.
Hastalık durumunu konukçu ile hastalık etmeninin kalıtsal nitelikleri arasındaki
ilişki belirlemektedir. Hastalıklara dayanıklı kültür bitkilerinin elde edilmesinde,
hastalık etmeninin virülensinin de genlerle yönetiliyor olmasının büyük önemi var-
60 Fitopatoloji
dır. Dayanıklılığın büyük ölçüde kalıtsal oluşu nedeniyle sürekli bir değişim özelliği
de vardır. Hastalık etmenlerinde ırkların doğmasına neden olan olaylar bir bitkinin
bir hastalığa uzun süre dayanıklı kalma olanağını da ortadan kaldırmaktadır.
Konukçu çeşidi ve hastalık etmenlerinin ırkları arasındaki interaksiyon göz
önüne alarak Van der Plank dayanıklılığı tarlada görünüşüne göre ikiye ayırmıştır.
• Vertikal Dayanıklılık (Irka Spesifik Dayanıklılık): Bir konukçu çeşidinin,
patojenin belli ırklarına karşı dayanıklı olmasıdır.
• Horizontal Dayanıklılık (Irka Spesifik Olmayan Dayanıklılık): Bir patojen
türünün tüm ırklarına veya tüm üyelerine karşı konukçu bitki çeşidinin
dayanıklı olmasıdır. Burada daha genel bir dayanıklılık söz konusudur.
Bitkinin hastalık olayındaki katkısı, hastalık etmenine elverişli olmak ya da
hastalık etmeni için uygun bir koşul yaratmamak biçiminde olabilir. Birinci du-
rumda, bitki ve hastalık etmeni arasındaki ilişki hastalık etmeni yararına gelişecek
ve sonunda bitki hastalanıp ölecektir. İkinci durumda ise bitki ya yapısal özel-
likleri ya da biyokimyasal özellikleri ile hastalık etmeninin içeri sızmasına veya
içeri sızmasından sonra dokuda yaşamasına engel olacaktır. Sonuç olarak bitki
hastalığa dayanıklı görülecektir.
Bitkinin patojene karşı gösterdiği savunma reaksiyonu yapısal özelliklerinden
kaynaklanabildiği gibi patojenin bitki bünyesine girişinden sonra yani patojenin
teşviki ile de meydana gelebilir.
Bitki ve patojen birbirleriyle karşılaştıkları zaman nasıl davranırlar?

6
Yapısal Dayanıklılık Faktörleri
Fiziksel Bariyerler
Patojenin penetrasyonundan önce ve penetrasyonu sırasında bitkinin gösterdiği
savunmada bir takım yapısal faktörler rol oynamaktadır. Bitkide doğal olarak bu-
lunan yapısal faktörler ve patojeni engelleme şekilleri;
• Kütiküla tabakasının kalın olması direk penetrasyon yapan patojenler için
bir engel teşkil etmektedir.
• Epidermis hücrelerinin dış duvar kalınlığı ve sağlamlığı da yine direk giriş
yapan patojenlerin girişini zorlaştırır.
• Yaprak veya meyve yüzeyinin mum tabakası ile kaplı olması patojen spor-
larının çimlenmesi için her zaman uygun ortamı yaratan suyun yaprak yü-
zeyinde tutunmasını engeller dolayısıyla burada patojen sporlarının biriki-
mi ve çimlenmesi engellenir.
• Yaprakta yoğun şekilde tüylerin bulunması da aynı şekilde işlev yapmaktadır.
• Hastalık etmenlerinin giriş kapılarından biri olan stomaların kapalı veya
açık kalma süreleri ve stoma açıklıklarının büyüklüğü penetrasyonu etki-
lemektedir. Eğer hastalık etmenlerinin penetrasyonu için uygun olan saat-
lerde stomalar kapalı ise hastalık başlatılamaz. Stoma açıklığı küçük olduğu
takdirde büyük sporlu funguslar veya büyük hücre yapısına sahip bakteriler
giriş yapamazlar.
Yapısal Antimikrobiyal Maddeler

Bitkilerde patojenlere karşı engelleyici görev yüklenen bazı birleşikler, bitkiler tara-
fından dışarıya salgılandığında hastalık etmenlerinin gelişmesini önlemektedirler.
Bitkide doğal olarak bulunan bu kimyasalları 6 grupta toplayabiliriz (Şekil 4.2).
Şekil 4.2
Yapısal
antimikrobiyal
maddeler.
• Saponin
Saponin, sağlıklı bitkilerde yüksek düzeyde bulunan ve antifungal akti-
viteye sahip bileşiklerdir. Kimyasal yapıları esas alındığında 4 gruba ay-
rılmaktadır. Saponinler membranlarında sterol içeren hücreleri parça-
layabilmektedirler. Domateslerde tomatine, yulafta avenacin en bilinen
saponinlerdendir. Yeşil domateslerde yüksek konsantrasyonlarda bulunan
ve Fusarium solani’nin neden olduğu enfeksiyonlara karşı bitkiyi koruyan
saponin “tomatine”’ dir. Domateslerin olgunlaşarak kırmızı renge dönüş-
mesi ile bu maddenin konsantrasyonu hızlı bir şekilde düşer ve olgun do-
matesler fungus enfeksiyonlarına hassas duruma gelir. Saponinler belli de-
receye kadar bitkiyi fungal patojenlerden korumaktadırlar. Bunlar fungal
patojenlerin hücre zarı yapısını bozarak ve por oluşumuna neden olarak
antifungal etkide bulunmaktadırlar. Ancak patojenler, saponinleri detoksi-
fike edecek enzimler salgılayarak bu maddelerin yapısını bozarlar ve bitki-
yi hastalandırırlar. Saponinler, membranlarında sterol olmayan funguslar
üzerinde etkili olmamaktadır.
• Siyanogenik Glikositler
İki binden fazla bitki türü siyanogenik glikosit içermektedir. Bu siyanürlü
bileşikler köklerden tohuma kadar bitkinin bütün organlarında mevcuttur.
Sorgum bitkisinin bazı organlarının kuru ağırlığının %35’nin bir siyano-
genik glikosit olan “dhurrin” den ibaret olduğu bilinmektedir. Enfeksiyon
veya başka bir nedenle bitkinin zarar görmesi durumunda doku zararına
tepki olarak hidrosiyanik asit (HCN) açığa çıkmaktadır ve bu da patojenle-
re toksik etki yapmaktadır.
• Glukosinolatlar
Bunlar kükürt bileşikleridir. Bu grup içinde Allium cinsine dahil bitkilerde
görülen sarımsak yağları ile Cruciferaceae familyasındaki bitkilerde bulu-
nan hardal yağları yer alır. Fungus enfeksiyonuna karşı bitki dayanıklılı-
ğında rol oynamaktadırlar. Bitki zarar gördüğü zaman bu maddeler bitki-
nin miyrosinaz enzimi ile aktive edilmekte ve uçucu izotiyosiyanat (hardal
yağı), nitril ve tiyosiyanat gibi değişik ürünler meydana gelmektedir. Bun-
larda funguslara toksik etki göstermektedir.
62 Fitopatoloji
Glukosinolat’lar içinde yer alan kükürt bileşiklerinden sarımsak yağlarına

en iyi örnekte allin’dir. Allin enzimatik etki ile antibakteriyel ve antifungal
etkiye sahip olan allicin’e çevrilir.
• Doymamış Laktonlar
Doymamış laktonların hem bitkilere hem de mikroorganizmalara tok-
sik olduğu bilinmektedir. Bitkide esas olarak glikosit halinde bulunur ve
yaralanma olayından hemen sonra b-glikosidaz enziminin etkisiyle orta-
ya çıkarlar. Birçok bitkiden (lale, avakado vb.) fungitoksik laktonlar elde
edilmiştir. Bitkilerden elde edilen en iyi bilinen laktonlar ranunculin ve
tuliposit’lerdir. Tulipositler, lalelerin Botrytis cinerea’ya F.oxysporum f.sp.
tulipae’ye dayanıklılığında rol oynarlar.
• Fenol ve Kinonlar
Fenol ve fenol bileşiklerinin bir kısmı bitkilerde yapısal olarak mevcut iken
diğer bir kısmı enfeksiyona tepki olarak oluşmaktadır. Fenoller glikosit ya
da ester şeklinde bulunurlar. Kırmızı renkli soğanlarda depo çürüklüğüne
neden olan Colletotrichum circinans’a dayanıklılıkta bunlarda bulunan an-
tifungal aktiviteye sahip katekhol ve protokatekhuik asit rol oynamaktadır.
Kafeik ve klorogenik asit ise patateste Streptomyces scabies ve Phytophthora
infestans’a karşı dayanıklılığı sağlayan fenoliklerdir.
• Proteinler
Proteinlerinde bir kısmı yapısal olarak bitkilerde mevcut iken bir kısmı
mikrobiyal enfeksiyona tepki olarak bitki bünyesinde sentezlenirler. Patoje-
nisite ile ilişkili proteinler (PR protein) genellikle enfeksiyona tepki olarak
bitki tarafından sentezlenmekle birlikle bunlardan kitinaz bazı bitkilerde
yapısal olarak bulunmaktadır.
Hücre duvarı proteinlerinden biri olan hidroksiprolince zengin glikopro-
tein (HRGPs) hücre duvarının dayanıklı olmasını sağlamaktadır. HRGPs,
primer hücre duvarının kuru ağırlığının % 5-10’nu kadar bitkide yapısal
olarak mevcut olmakla birlikte mikrobiyal enfeksiyon bunların sentezini
teşvik etmektedir. Bunların yanı sıra proteinaz enzim inhibitörleri de bitki-
lerde bulunmaktadır.
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Yapısal Faktörler

Bitkide doğal olarak bulunun yapısal özelliklere ilaveten bitkilerde enfeksiyona
tepki olarak aktivasyon kazanan çok sayıda fiziksel ve kimyasal savunma sistem-
leri bulunmaktadır. Yaralanma ve enfeksiyona tepki olarak bitkide hem hücresel
hem de daha alt birimlerde fiziksel değişmeler meydana gelir ve parazitin girişin-
den hemen sonra oldukça karmaşık fakat oldukça koordineli yapıda bir dizi olay
başlar. Bazı durumlarda bu fiziksel olayların sadece patojenin gelişmesini gecik-
tirdiği ve fiziksel olmayan savunma mekanizmalarının meydana gelmesi için bit-
kiye zaman kazandırdıkları ileri sürülmektedir. Örneğin fitoaleksin birikimi gibi.
Enfeksiyondan sonra bitkide meydana gelen fiziksel değişimler hücre duvarında
ve dokularda (histolojik) olmaktadır.
Hücre Duvarı Modifikasyon

Çoğu patojen için ilk engel hücre duvarıdır. Bitki, patojen saldırısına maruz kaldı-
ğında hücre duvarının yapısında bir takım değişikliklere neden olarak patojenin
doku içine girişine karşı daha etkili ve dayanıklı engel oluşturabilir. Bu değişim
hücre duvarının mekaniksel direncini artırmasının yanı sıra hücre duvarını parça-
layan enzimlere karşı hücre duvarının hassasiyetini azaltır ve patojene besin akışı-
nı bloke eder. Aynı zamanda patojenlerin ürettikleri toksinlerin etkisini engelleye-
cek bir bariyer de oluşmuş olur. Hücre duvarında meydana gelen değişimleri 3 alt
başlıkta toplayabiliriz (Şekil 4.3).
Şekil 4.3
Hücre duvarında
meydana gelen
değişiklikler.
• Lignifikasyon (Odunlaşma)
Birçok bitki türünde hastalıklara karşı dayanıklılıkta önemli bir mekaniz-
ma olarak görülen lignifikasyon fungus, bakteri ve virüs gibi değişik orga-
nizmaların neden olduğu enfeksiyonlara bir tepki olarak meydana gelmek-
tedir. Hücre duvarının odunlaşması sonucunda hücre duvarı mekaniksel
olarak daha güçlü olacağından fungusların girişi ve fungal enzimlerin hüc-
re duvarını eritmesi daha zorlaşır. Ligninleşen hücre duvarı ayrıca besin
maddelerinin hareketini engelleyen bir bariyer oluşturarak patojenin açlık-
tan ölmesine neden olmaktadır.
Odunlaşma ve hücre duvarında meydana gelen diğer değişmeler fitoalek-
sin birikimine yol açarak fungal gelişme hızını azaltabilir. Patateslerde geç
yanıklık hastalık etmeni olan Phytophthora infestans’a dayanıklı patates bit-
kilerinde hassas bitkilere oranla yumru ve yapraklarda daha hızlı lignifikas-
yon meydana geldiği gözlenmiştir.
• Hidroksiprolince Zengin Glikoprotein (HRGPs) Sentezi
HRGP sentezi bitki hücre duvarını güçlendiren diğer yapısal faktördür. Bit-
ki hücre duvarı kuru ağırlığının %5-10’nu HRGPs formundadır. Yaralanma
ve enfeksiyon neticesinde sentezleri teşvik edilmektedir. Domateslerde kök
çürüklüğüne neden olan Fusarium oxysporum f.sp.radicis-lycopersici ile
enfekteli domates bitkilerinde enfeksiyondan 96-120 saat sonra enfekteli
dokunun duvarlarında HRGPs miktarı artarken sağlıklı bitki hücre duvar-
larında bu protein çok düşük miktarlarda bulunmuştur.
• Papilla Oluşumu
Fungus, bakteri ve virüsler tarafından enfeksiyona bitkilerin genel bir
tepkisi olarak hücre duvarının iç yüzeyinde duvar benzeri materyalin bi-
rikmesidir. Bu yapıya papilla denilmektedir. Papilla, plazma zarı ve bitki
hücre duvarı arasında ve fungal penetrasyonun olduğu yerin tam karşısın-
da meydana gelir. Yarım küre veya küre şeklindedirler. Papilla’ların genel
olarak kalloz ve muhtemelen lignin, silikon, suberin ve selüloz ihtiva ettiği
bilinmektedir. Fungal penetrasyonun olduğu yerde yoğun kalloz birikimi
patojenin girişini veya yayılmasını geciktirerek bitkinin diğer savunma sis-
temlerinin aktivasyonu için zaman kazanmasını sağlar.
64 Fitopatoloji
Bu üç hücre duvarı modifikasyonuna ilaveten dayanıklı bitkilerde enfeksiyo-

nun erken döneminde fungal saldırının olduğu noktadaki hücre duvarında feno-
lik materyal birikimi de olmaktadır.
Histolojik Savunma Yapıları

• Mantar Tabakası (Cork) Oluşumu
Bir çok fungal, bakteriyel, bazı viral enfeksiyonlarda, enfeksiyon noktasının
dışında birkaç tabaka halinde mantar tabakası oluşur. Mantar tabakasının
oluşumu yalnız patojenin yayılmasını engellemekle kalmaz, patojen tara-
fından çıkarılan toksinin sağlam dokulara geçişini de önler. Mantar taba-
kası ayrıca su ve besin maddesi akışını engelleyerek patojenin beslenme
şansını da ortadan kaldırır.
• Ayırma Tabakası Oluşumu
Sert çekirdekli meyve ağaçlarının genç ve aktif yapraklarında bazı fungal,
bakteriyel ve viral enfeksiyonlardan sonra enfeksiyon noktasının etrafında-
ki hücreler birbirlerinden ayrılmakta ve böylelikle hasta noktanın sağlam
dokuyla ilişkisi kesilmektedir. Yapraklar hem patojenden hem de toksinle-
rin olası zararlı etkilerinden kurtulmaktadır.
• Zamk Birikmesi
Patojen enfeksiyonu veya yaralanmayı takiben bu bölgelerde çeşitli tipte
zamklar oluşmaktadır. Zamk birçok ağaçta görülmekle birlikte, sert çekir-
dekli meyve ağaçlarında yaygındır. Zamksı maddeler enfeksiyon noktası
etrafındaki hücreler arası boşlukları doldurarak patojenin yayılmasını ön-
lemektedir.
• Tylose Oluşumu
Bitkiler herhangi bir nedenle strese maruz kaldıklarında veya vasküler sol-
gunluk patojenleri ile enfekte olduklarında ksilem borularında meydana
gelen yapılardır. Ksilem kenarındaki canlı parankima hücrelerinin protop-
lastlarının aşırı gelişmesi ile oluşan ksilem borusu içinde bir kenardan diğer
kenara kadar uzayan yastıkcık şeklindeki yapılardır. Bu oluşuklar patojenin
yukarıya doğru yayılmasını engeller.
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Nekrotik Savunma

Reaksiyonu (Aşırı Duyarlılık=HR)
Hipersensitif reaksiyon (HR) patojen olmayan parazitlere bitkilerin gösterdiği
genel bir reaksiyondur. Parazitin giriş yaptığı hücreler de hızlı bir ölüm görülür.
Birçok konukçu patojen ilişkisinde, patojen hücre duvarını geçebilir ancak pro-
toplasma ile temasa geçer geçmez nukleus patojene doğru harekete geçer, hızla
parçalanır, kahverengileşir, reçinemsi bir görünüş alarak önce patojenin çevresini
sonra tüm sitoplazmayı danecikler ile doldurur. Sitoplazma hızla kahverengileşip
ölür, patojen hifi de bu arada dejenere olur, gelişemez ve ölüme gider. Bu nekrotik
reaksiyon veya hipersensitif reaksiyon, bitkilerde özellikle fungal obligat parazitle-
re, virüs ve nematodlara karşı sıkca görülen savunma reaksiyonudur. Bu nekrotik
doku, obligat paraziti canlı hücrelerden izole etmekte bu şekilde onların beslen-
me, gelişme ve çoğalmalarını engelleyerek patojenin ölümüne neden olmaktadır.
Yaşamaları için canlı hücrelere ihtiyaç duyan obligat parazitlere dayanıklılıkta bu
önemlidir. Fakültatif parazitler ölü dokularda da gelişebildikleri için bu patojen-
lere dayanıklılıkta bu sınırlı alanlarda meydana gelen nekrozların önemi yoktur.
Enfeksiyondan Sonra Oluşan Biyokimyasal Savunma

Reaksiyonları
Bitkide doğal olarak bulunmayan ancak patojen enfeksiyonuna tepki olarak mey-
dana gelen bir takım biyokimyasal maddeler patojenin girdiği noktadan bitkiye
yayılmasını önleyerek hastalık oluşumunu engelleyebilmektedirler.
Fitoaleksin Birikimi
Fitoaleksinler düşük molekül ağırlığına sahip antimikrobiyal maddeler olup en-
feksiyon öncesi bitkide mevcut değildir. Bitki tarafından sadece mikroorganiz-
malara karşı değil bitkinin karşı karşıya kaldığı tüm stres olaylarında bitki tara-
fından sentezlenmektedir. Bu maddeler bakteri, fungus, nematod, yüksek bitki ve
hayvanlarda toksiktir. Terpenoid ve isoflavonoid olmak üzere iki kimyasal grupta
toplanırlar. Yirmi bir familyaya ait 100 den fazla bitki türü tarafından sentezlen-
mektedirler. Bunlar çoğunlukla bitkiye özelleşmiş maddelerdir, ancak patojene
özelleşmiş değillerdir.
Patojen organizmaların bitkiyi penetre etmesi sırasında patojenden açığa çıkan
bazı uyarıcılar bitkide fitoaleksin sentezinin başlamasına neden olurlar. Penetras-
yonu takiben patojenin girişi ile etkilenen canlı hücrelerde hızlı bir şekilde sentez-
lenen fitoaleksinler bu hücrelerdeki patojen sporlarının çim tüpleri ve enfeksiyon
hiflerinin deformasyona uğramasına veya ölmesine neden olarak patojenin bitki
içinde gelişmesini engellerler. Patojen gelişmesini engellemede sentezlenen fitoa-
leksin miktarı önemlidir. Hastalık ilerlediği takdirde bu maddeler ölü hücrelerde
birikmektedir. Fitoaleksin birikiminin HR reaksiyondan sonra görülmektedir.
Patojenisite İle İlişkili Proteinler (PR Proteinler)

Bitkilerde savunma ile ilişkili olarak biriken proteinlere “patojenisite ile ilişkili
proteinler (PR protein)” adı verilmektedir. Bunlar hidrolitik enzimlerdir ve ilk kez
1970 li yıllarda tütün mozaik virüsü ile enfekteli tütün bitkilerinin yapraklarında
tespit edilmiştir. PR proteinler önce extracellular boşlukta bulunan, asitle çözüle-
bilen, proteaz’a dayanıklı asidik proteinler olarak tanımlanmıştır. Daha sonraları
ise bazik homologları tanılanmış ve bunların tütündeki asidik proteinlerden farklı
olarak vakuolde bulunduğu tespit edilmiştir. Son zamanlarda ise PR proteinler,
patojen saldırısı veya benzer durumlardan sonra biriken bitki proteinleri olarak
tanımlanmaktadır. PR proteinlerin, antipatojenik aktiviteye sahip ve bitki daya-
nıklılığında rol oynayanları kitinaz ve b-1,3- glukanaz’dır. Bunlar direkt fungal
hücre duvarına etkili olmaktadır. Çünkü fungal hücre duvarı b-1,3-glukan ve ki-
tinden oluşmaktadır. Bu enzimler fungus hücre duvarı yapısını bozarak fungusu
etkisiz hale getirmektedirler.
Uyarılmış Dayanıklılık
Kalıtsal nitelikte olmayan, bitkinin savunma mekanizmasının uyarılması sonucun-
da ortaya çıkan dayanıklılık tipidir. Uyarılmış dayanıklılıkta, bitkiler patojen enfek-
siyonundan önce bitkideki savunma mekanizmasını harekete geçirecek uyarıcılar
ile ön muameleye tutulur. Bu uyarıcılar abiotik (cansız) veya biotik (canlı) olabil-
mektedirler. Abiotik uyarıcılar, bazı fungisit ve herbisitler olabileceği gibi potasyum
ve sodyum fosfat, demir klorür, bakır klorür, salisilik asit gibi değişik kimyasal mad-
deler de olabilir. Biotik uyarıcılar virulent olmayan patojenler, zayıflatılmış veya öl-
dürülmüş patojenler, patojenin hücre duvarı bileşenleri olabilmektedir.
66 Fitopatoloji
Abiotik veya biotik uyarıcılar hassas bitkilere uygulandıkları zaman bu mad-

deler bitki için bir zarar oluşturmayacak nitelikte olsa bile bitki bunları bir tehlike
olarak algılayarak savunma sistemi ile ilgili genlere sinyaller gönderir ve fitoalek-
sin, PR proteinler gibi bir takım maddelerin sentezini başlatır. Bu şekilde daya-
nıklılık mekanizmasının aktifleştiği bir bitki esas patojeni ile inokule edildiğinde
bitkide ya hiç hastalık oluşmaz veya hafif şiddette hastalık meydana gelir. Daya-
nıklılık, sadece uyarıcı uygulanan bölgede görülüyor ve bitkinin diğer tarafları
enfeksiyondan etkileniyorsa buna lokal kazandırılmış dayanıklılık (LAR) denil-
mektedir. Eğer dayanıklılık bitkinin uyarıcı uygulanmayan diğer kısımlarında da
görülüyor ise bu da sistemik kazandırılmış dayanıklılık (SAR) olarak tanımlan-
maktadır (Şekil 4.4).
Şekil 4.4
Uyarılmış
dayanıklılık tipleri.
Özet
Bitki patojenlerinin enfeksiyon mekanizmasını Patojen saldırılarını engellemek için bitkiler pa-
1 tanımlamak tojenin aktivitesine veya ilerlemesine müdahele
Bitkilerde hastalığa neden olan çok sayıda fun- edebilecek birtakım yapılar ve kimyasal mad-
gus, bakteri, virüs vardır. Bütün bu organizmalar deler oluştururlar. Bu yapılar hücre duvarının
için bitkiler besin kaynağıdır. Patojenlerin ya- ligninleşmesi, hidroksiprolince zengin glikopro-
şamlarını sürdürebilmeleri için diğer tüm can- teinlerin sentezi, papilla oluşumu, mantarlaşma,
lılarda olduğu gibi beslenmeleri gerekir ve bu ayırma tabakası oluşumu gibi fiziksel engeller
ihtiyaçlarını karşılamak için bitkilere saldırırlar. olabildiği gibi patojenisite ile ilişkili proteinler
Hastalık etmenlerinin besin kaynağı olan bitki- (PR protein) ve fitoaleksin sentezi şeklinde kim-
lerden yararlanabilmeleri için öncelikle bitkinin yasal önleyicilerde olabilir. Eğer patojen bütün
en dıştaki kütiküla veya hücre duvarından giriş bu yapısal savunma sistemlerini aşabiliyorsa ve
yapması gerekir. Hücre duvarın genel yapısı esas bitki tarafından üretilen fitoaleksin, PR protein-
alındığında; orta lamel, primer hücre duvarı ve leri parçalayabiliyorsa bitkinin savunma sistemi
sekonder hücre duvarı olmak üzere 3 bölgeye yetersiz kalmıştır ve bu durumda bitki hastala-
ayrılmaktadır. Hücre duvarının yapısında pek- nır.
tin, selüloz, hemiselüloz bulunmakta ve bazı
yaşlı dokularda lignin oluşumu görülmektedir. Patojenler tarafından üretilen metabolitlerin has-
Bazı funguslar, parazitik yüksek bitkiler ve ne- 2 talık oluşumundaki rollerini açıklamak
matodlar bitki yüzeyine mekanik basınç uygula- Bitkilerde hastalık oluşumunda patojenler tara-
yarak penetrasyon yaparlar. Bu basınçın miktarı fından salgılanan enzimler, toksinler, büyüme
dokunun patojenin salgıladığı enzimler yardı- düzenleyicileri ve polisakkaritler direk veya in-
mıyla ön yumuşama derecesine göre değişmek- direk rol oynamaktadır. Bu maddelerin patoje-
tedir. Funguslar ilk olarak bitki yüzeyine tutunur nisitedeki önemi hastalıklara göre değişmektedir.
ve daha sonra giriş yaparlar. Hif yüzeyi çok ince Enzimler patojenin bitki dokusuna girişinde ve
tabaka halinde yapışkan (mucilaginous) bir sal- özellikle yumuşak çürüklük şeklindeki belirti-
gı ile kaplanmıştır. Bu yapışkan madde sayesin- lerin oluşumunda önemli rol oynamaktadırlar.
de yeni oluşan hif yaprak kütikülasına tutunur. Büyüme düzenleyicileri sağlıklı dokularda bu-
Yüzey ile temas eden hif ucunda oluşan appre- lunmakta ancak bazı fungal ve bakteriyel hastalık
sorium içindeki turgor basıncının artması ile etmenleri tarafından da üretilmektedirler. Özel-
appresorium ucundaki penetrasyon çivisi bitkiyi likle ur oluşumu şeklindeki hastalık belirtilerinde
penetre eder. Bir kısım patojen mekanik güç uy- esas maddelerdir. Toksinler konukçuya spesifik
gulayarak bitkiye giriş yapabildiği gibi diğer bir ve konukçuya spesifik olmayan toksinler olarak
kısım patojenin girişi mekanik güç uygulama- iki grupta incelenmektedir. Konukçuya spesifik
sının yanı sıra patojenler tarafından salgılanan olan toksinler hastalık oluşumundan direk so-
kütinaz, pektinaz, selülaz, hemiselülaz enzim- rumludur. Konukçuya spesifik olmayan toksinler
lerinin hücre duvarını parçalamasıyla birlikte ise hastalık şiddetinin artmasında rol oynarlar.
gerçekleşmektedir. Patojen salgıladığı enzimler Yanıklık şeklindeki belirtiler patojenlerin salgıla-
yardımıyla bitki dokusuna giriş yapmasının yanı dıkları toksinlerin sonucudur. Polisakkaritler ya
sıra salgıladığı toksinler ile de hastalık oluşumu- direk olarak hastalık belirtilerini teşvik ederler ya
nu gerçekleştirir. Patojenler tarafından üretilen da patojenin canlılığını sürdürme, kolonizasyo-
enzim, toksin, büyüme düzenleyicileri bitkiler- nunu artırma gibi patojenisiteye yardımcı olarak
deki hastalık simptomlarından sorumludur. Bit- indirek etkide bulunurlar. Kaygan, yapışkan po-
kiler tarafından bu maddeleri detoksifike edecek lisakkaritler özellikle bitkinin vasküler sistemini
karşı maddeler salgılanmadığı takdirde patojen istila ederek solgunluğa neden olan hastalıklarda
bitkide kolonize olur. önemli role sahiptir. Enzim, toksin ve büyüme
düzenleyicileri bitki hastalıklarının gelişmesinde
polisakkaritlerden daha önemlidir.
68 Fitopatoloji
Patojenlere karşı bitkinin gösterdiği savunma re-

Dayanıklılık kavramını tanımlamak 4 aksiyonlarını açıklamak,
3
Dayanıklılık, bitkinin bir hastalık etmeni ile Patojenin penetrasyonundan önce ve penetras-
karşılaşma durumunda enfeksiyona karşı koya- yonu sırasında bitkinin gösterdiği savunmada
bilmesi olarak tanımlanabilir. Dayanıklılığın ka- bir takım yapısal ve kimyasal faktörler rol oyna-
lıtsal oluş niteliği baskın olmakla birlikte, bazen maktadır. Bitkinin patojen ile temasa geçmeden
dayanıklılık sonradan kazanılmış da olabilmek- önce de kalıtsal olarak var olan bir takım özel-
tedir. Genellikle kalıtsal olan dayanıklılık ya bir likleri hastalık etmeninin bitkiye girişini veya
tek gen (monogenik dayanıklılık) veya çok sayı- girdikten sonra ilerlemesini engellemektedir.
da genlerle (poligenik dayanıklılık) idare edilir. Bitkinin kütiküla tabakasının kalın olması, epi-
Dayanıklılık yalnızca konukçuda bir dayanık- dermis hücrelerinin dış duvarlarının kalın ve
lılık geninin bulunmasına bağlı değildir. Aynı sağlam oluşu direk giriş yapan patojenlerin gi-
zamanda parazit mikoorganizmanın kalıtsal ni- rişini zorlaştırmaktadır. Yaprak veya meyve yü-
teliklerine de bağlıdır. Hastalık durumunu, ko- zeyinin mum tabakası ile kaplı olması, yaprakta
nukçu ile hastalık etmeninin kalıtsal nitelikleri yoğun şekilde tüylerin olması patojen sporları-
arasındaki ilişki belirlemektedir. Dayanıklılığın nın çimlenmesi için gerekli olan suyun yaprak
büyük ölçüde kalıtsal oluşu nedeniyle sürekli yüzeyinde tutunmasını engelleyerek burada
bir değişim özelliği de vardır. Hastalık etmenle- patojen sporlarının birikimi ve çimlenmesini
rinde ırkların doğmasına neden olan olaylar bir olanaksız hale getirir. Hastalık etmenlerinin gi-
bitkinin bir hastalığa uzun süre dayanıklı kalma riş kapılarından biri olan stomaların kapalı veya
olanağını da ortadan kaldırmaktadır. açık kalma süreleri ve stoma açıklıklarının bü-
Konukçu çeşidi ve hastalık etmenlerinin ırkları yüklüğü penetrasyonu etkilemektedir. Bitkilerde
arasındaki ilişki göz önüne alınarak dayanıklılık patojenlere karşı engelleyici görev yüklenen bazı
ikiye ayırmıştır. birleşikler bitkiler tarafından salgılandığında
• Vertikal Dayanıklılık (Irka Spesifik Dayanık- hastalık etmenlerinin gelişmesini önlemektedir-
lılık): Bir konukçu çeşidinin, patojenin belli ler. Bitkide doğal olarak bulunan bu kimyasallar
ırklarına karşı dayanıklı olmasıdır. saponinler, siyanogenik glikositler, glukosinolat-
• Horizontal Dayanıklılık (Irka Spesifik Olma- lar, doymamış laktonlar, fenol ve kinonlar, pro-
yan Dayanıklılık): Bir patojen türünün tüm teinlerdir.
ırklarına veya tüm üyelerine karşı konukçu Bitkide doğal olarak bulunmayan ancak patojen
bitki çeşidinin dayanıklı olmasıdır. Burada enfeksiyonuna tepki olarak meydana gelen bir
daha genel bir dayanıklılık söz konusudur. takım yapısal ve biyokimyasal maddeler patoje-
Dayanıklılık kalıtsal olabildiği gibi sonradan da nin girdiği noktadan bitkiye yayılmasını önleye-
kazandırılabilinir. Hassas olan bitkilere abiotik rek hastalık oluşumunu engelleyebilmektedirler.
(cansız) ve biotik (canlı) uyarıcılar uygulanarak Bu yapılar hücre duvarının ligninleşmesi, hid-
bu bitkiler dayanıklı hale getirilebilinir. Ancak roksiprolince zengin glikoproteinlerin sentezi,
bu şekilde olan dayanıklılık gelecek nesillere ak- papilla oluşumu, mantarlaşma, ayırma tabakası,
tarılan bir dayanıklılık değildir. tylose oluşumu, zamk birikimi gibi fiziksel en-
geller olabildiği gibi patojenisite ile ilişkili prote-
inler (PR protein) ve fitoaleksin sentezi şeklinde
biyokimyasal önleyicilerde olabilir.
Hipersensitif reaksiyon (HR) sonucunda da bit-
kide obligat parazitlerin gelişmesi engellenmek-
tedir. Bu nekrotik reaksiyon patojen olmayan
parazitlere bitkilerin gösterdiği genel bir reaksi-
yondur.
1. Patojenlerin salgıladığı hangi madde bitkide hasta- 6. Bir konukçu çeşidinin, patojenin belli ırklarına
lık oluşumundan sorumlu değildir? karşı dayanıklı olmasına ne ad verilir?
a. Polisakkarit a. Horizontal dayanıklılık
b. Toksin b. Uyarılmış dayanıklılık
c. Melanin c. Poligenik dayanıklılık
d. Enzim d. Vertikal dayanıklılık
e. Büyüme düzenleyicisi e. Sistemik dayanıklılık
2. Patojenlerin salgıladığı hangi madde bitkilerde ya- 7. Membranlarında sterol içeren hücreleri parçalama
nıklık belirtisine neden olur? özelliğine sahip olan antifungal madde aşağıdakilerden
a. Toksin hangisidir?
b. Selülaz a. Saponin
c. Fitoaleksin b. HRPG
d. Gibberellin c. Siyanogenik glikositler
e. Polisakkarit d. Fitoaleksin
e. Glukosinolatlar
3. Aşağıdakilerden hangisine toksin etkide bulunamaz?
a. Enzim aktiviteleri 8. Fungus enfeksiyonuna karşı bitki dayanıklılığında
b. Fotosentez rol oynayan kükürtlü bileşik aşağıdakilerden hangisidir?
c. Büyüme düzenleyicileri a. Tomatine
d. Hücre zarı b. Allin
e. Endoplazmik retikulum c. Avenacin
d. Dhurrin
4. Bitkilerde aşırı uzamaya neden olan fitohormon e. Katekhol
aşağıdakilerden hangisidir?
a. Oksin 9. Patojen enfeksiyonuna tepki olarak sınırlı sayıdaki
b. Sitokinin hücrelerin hızlı bir şekilde ölümüne ne ad verilmektedir?
c. Gibberellin a. Tylose
d. Etilen b. Sistemik kazandırılmış dayanıklılık
e. Absisik asit c. Lignifikasyon
d. Suberizasyon
5. Aşağıdakilerden hangisi enfeksiyondan önce bitki- e. Hipersensitif reaksiyon
de var olan yapısal dayanıklılık faktörüdür?
a. Papilla 10. Aşağıdakilerden hangisi bir PR proteindir?
b. Mantarlaşma a. Kütinaz
c. Tylose b. Selülaz
d. Kütiküla kalınlığı c. Kitinaz
e. Zamk birikimi d. Proteaz
e. RNApolimeraz
70 Fitopatoloji

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Kimyasal Si- Sıra Sizde 1
lahları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Patojenlerin bitkiye girişi bazı funguslar ve parazitik
2. a Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Kimyasal Si- yüksek bitkiler tarafından bitki yüzeyine mekanik ba-
lahları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sınç uygulayarak gerçekleşmekle beraber patojenin bit-
3. e Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Kimyasal Si- kideki etkisi patojen tarafından salgılanan maddeler ile
lahları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bitkilerde mevcut olan veya üretilen maddeler arasında
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlerin Kimyasal Si- meydana gelen biyokimyasal reaksiyonlar sonucudur.
lahları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bitkilerde hastalık oluşumunda patojenler tarafından
5. d Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide salgılanan enzimler, toksinler, büyüme düzenleyicileri
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- ve polisakkaritler direk veya indirek rol oynamaktadır.
niden gözden geçiriniz.
6. d Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide Sıra Sizde 2
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- Patojenler tarafından salgılanan kütinaz, pektinaz, se-
niden gözden geçiriniz. lülaz, hemiselülaz enzimleri sırasıyla hücre duvarında
7. a Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide kütin, pektin, selüloz ve hemiselüloz içeren kısımlarda
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- tahribata neden olarak bu kısımların yapısını bozmak-
niden gözden geçiriniz. tadır. Hücre duvarının yapısının bozulması sonucu
8. b Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide patojenlerin bitki dokusuna girişi ve yayılması kolay-
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- laşmakta, verdikleri bu zararla hastalık oluşumuna yar-
niden gözden geçiriniz. dımcı olmaktadırlar.
9. e Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- Sıra Sizde 3
niden gözden geçiriniz Patojenler tarafından üretilen fitotoksinlerin bir kısmı
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Patojenlere Karşı Bitkide direk olarak hastalık oluşumundan sorumludur. Diğer
Oluşan Savunma Reaksiyonları” konusunu ye- bir kısmı ise hastalık oluşumuna yardımcı olurlar.
niden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 4
Fitotoksinler kimyasal yapıları ve konukçu bitkinin
özelliklerine göre konukçularında farklı simptomlara
neden olmaktadır. Bunlardan en yaygın olarak görü-
lenleri; solgunluk, kloroz, nekroz, sulu görünüm ve ge-
lişme bozukluklarıdır.
Sıra Sizde 5
Oksin, sitokinin ve gibberellinler bu tip belirtilerden
sorumlu büyüme düzenleyicileridir.
Sıra Sizde 6
Bitki ve patojen birbirleriyle karşılaştıkları zaman ge-
nellikle bitki patojen saldırısına karşı koyar. Patojen
organizma tarafından başarılı bir saldırı gerçekleştiril-
diğinde bitkinin karşı koyması yetersiz kalır ve patojen
bitkide kolonize olarak hastalık belirtilerini meydana
getirir. Eğer bitkinin gerek yapısal gerekse enfeksiyo-
na tepki olarak oluşan dayanıklılık faktörleri patojenin
bitkiye girişini ve bitkide gelişmesini engellemeye ye-
terli olursa bitki hastalanmaz.
Agrawal, A.A., Tuzun, S., Bent, E. (2000). Induced
Plant Defenses Against Pathogens and Herbivo-
res, Second Edition. APS Press, USA.
Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
Elsevier Academic Press, UK.
Üniversitesi Yayınları, Bursa.
Misaghi, I.J. (1982). Physiology and Biochemistry of
Plant-Pathogen Interactions. Plenum Press, USA.
Prell, H.H., Day, P.R. (2001). Plant-Fungal Patho-
gen Interaction, First Edition. Springer-Verlag,
Germany.
Strange, R.N. (1993). Plant Diseases Control, First
Edition. Chapman&Hall, UK.
5
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Bitkilerde strese sebep olan çevresel etkenler hakkında sahip olduğu bilgileri
kullanarak, bitki yetiştirme tekniklerini bunlar ile ilişkilendirebilecek;
 Bitki besin elementleri eksikliğinde bitkilerde oluşan belirtileri tanıyabilecek;
 Bitkilerde hatalı tarımsal işlemlerin oluşturduğu zararları tanıyabilecek ve ta-
rımsal uygulamalarda bunları dikkate alabilecek;
 Çevre kirliliğinin bitkilerde oluşturduğu zararı ve önemini açıklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Toprağın Fiziksel ve Kimyasal • Hatalı Tarımsal İşlemler
Yapısı • Gaz Kirleticiler
• Atmosfer Koşulları • Partikül Kirleticiler
• Çevre Kirliliği • Fizyojen
• Besin Elementi Noksanlıkları
İçindekiler
• GİRİŞ
• ELVERİŞSİZ ATMOSFER KOŞULLARI
Bitkilerde Hastalığa Neden
Fitopatoloji • ELVERİŞSİZ TOPRAK KOŞULLARI
Olan Çevresel Faktörler
• HATALI TARIMSAL İŞLEMLER
• ÇEVRE KİRLİLİĞİ
Olan Çevresel Faktörler
GİRİŞ
Bitkiler, tüm diğer canlılar gibi, kendileri için uygun koşullarda yaşamsal fonk-
siyonlarını yürütürler, çimlenirler, gelişirler ve çoğalırlar. Bitkiler için elverişli
çevresel koşulların değişmesi ise bitkilerin fizyolojik ve metabolik faaliyetleri-
nin bozulmasına, buna bağlı olarak gelişme bozukluklarına ve sonuç olarak da
hastalanmalarına neden olur. Çevresel koşullardaki bu değişmeler ani ve yüksek
oranda meydana gelirse, bitkilerde şiddetli fiziksel zararlar oluşur. Bitkilerin has-
talanmasına yol açan çevresel faktörler, cansız hastalık etmenleri, parazit olmayan
hastalık etmenleri veya “fizyojen” olarak adlandırılır. Cansız hastalık etmenlerini
4 ana başlık altında incelemek mümkündür. Bunlar; elverişsiz atmosfer koşulları,
elverişsiz toprak koşulları, hatalı tarımsal işlemler ve çevre kirliliğidir.
ELVERİŞSİZ ATMOSFER KOŞULLARI

Bir bölgede bir bitkinin yetişip yetişmeyeceğini büyük ölçüde o bölgenin atmos-
fer şartları yani iklim koşulları belirler. İklim koşulları içerisinde sıcaklık, nem
ve ışık koşulları ve ayrıca şiddetli yağışlar, rüzgâr, yıldırım ve dolu gibi atmosfer
olayları tek tek veya birlikte bitkilerdeki hayati fonksiyonları etkilemekte ve bit-
kilerin yetişme bölgelerini sınırlandırmaktadır. Bitkiler kendilerine uygun iklime
sahip alanların dışarısında farklı koşullara sahip bölgelerde yetiştirildiğinde yeni
ortama adapte olmaya çalışır, ancak iklim koşullarındaki bu anormallikler bitki-
lerin normal yaşamsal fonksiyonlarını bozarak hastalanmalarına yol açabilmek-
tedir. Bu şekildeki bitkilerin gelişmeleri ve verimleri hiçbir zaman uygun iklim
koşullarında yetiştirilenler kadar iyi olmamaktadır. Örneğin erken çiçek açan sert
çekirdekli meyve ağaçları ilkbahar geç donlarının sık görüldüğü bölgelerde yetiş-
tirildiğinde, don olan yıllarda hiç ürün alınamamaktadır.
Sıcaklık
Bitkiler 1-40 °C arasında gelişebilirler, ancak en iyi geliştikleri sıcaklık derecesi ge-
nellikle 15-30 °C dir. Her bitki türünün gelişmesi için kendine özgü sıcaklık isteği
vardır. Bu sıcaklık değerinden aşağı veya yukarı doğru değişmeler olduğunda bit-
kinin yaşamsal faaliyetlerinde olumsuz değişimler gözlenir. Düşük sıcaklıklarda
yaşam fonksiyonlarında yavaşlama ve durma söz konusudur. Minimum derece-
lerin altında bitki üşür ve bunun sonucunda solgunluk, cılız gelişme, yapraklarda
sararma veya kızarma şeklinde renk değişiklikleri gibi belirtiler gösterir.
74 Fitopatoloji
Subtropik (iklim): Dünyada Çok yıllık bitkiler tek yıllıklara oranla sıcaklık değişimlerine daha dayanıklıdır.
tropikal kuşağa komşu olan
ve genellikle her iki yarım Muz, turunçgil ve domates gibi tropik veya subtropik bitkiler 0 °C civarında zarar
kürede 20 ile 35. paralellerde görürken, lahana, buğday, yonca gibi bitkiler daha soğuk koşullara zarar görme-
yer alan iklim bölgeleridir. den dayanabilir. Hatta bitkilerin farklı organ ve dokuları arasında bile sıcaklığa
Ülkemizde Akdeniz Bölgesi
ve Ege Bölgesinin güneyi bu hassasiyet açısından farklılıklar vardır. Örneğin tohumlar ve rizomlar sıcağa ve
iklime sahiptir. soğuğa daha dayanıklı iken yeni gelişen taze dokular daha hassastır. Çiçekler ve
Rizom: Bitkilerde genellikle
yeni oluşan meyveler ise soğuğa karşı yapraklardan daha hassastır.
toprak altında bulunan ve
yukarı doğru filizler ve aşağı Düşük Sıcaklığın Etkisi
doğru kökler veren kalın yatay
gövde biçimi (köksap). Düşük atmosfer sıcaklığının bitki için en tehlikeli olan şekli don olaylarıdır. Don-
lar oluş zamanına göre;
• Sonbahar erken donları,
• Kış donları
• İlkbahar geç donları olarak üçe ayrılırlar.
Sonbahar erken donları daha çok hasadı yapılmamış ürünlerde ve iyi olgunlaş-
mamış sürgünlere zarar verir. Kış donlarına bitkiler normal olarak daha dayanık-
lıdır çünkü bitkinin su alımı azalmış ve hücre plazması daha yoğunlaşmıştır. Bu
şekilde hücreler belirli sınıra kadar dona dayanabilir. Şiddetli donlarda odunsu bit-
kilerde kabuk kısmında su kaybının fazla olması nedeni ile kabuk büzülür, çatlar
ve plakalar halinde kalkar. Böylece don çatlakları ve don plakaları meydana gelir.
Bitkilerde en tehlikeli donlar ilkbaharın geç donlarıdır. Tehlikeli oluşunun nedeni
bitkilerin uyandığı ve topraktan su alımının arttığı döneme rastlamasındandır. Don
zararı sonucunda otsu bitki kısımları genellikle pörsür. Bitkinin yeşil aksamı sulu ve
saydam bir görünüm alır, renkleri koyulaşır ve kurur. Sıcaklıklardaki ani düşüşler
bitkilerde sıcaklığın yavaş yavaş düşmesinden daha fazla zarara neden olur. Aynı
şekilde düşük sıcaklıkların aniden yükselmesi hücreler arasındaki buz kristallerinin
aniden erimesine ve hücrelerin bu suyu ölçüsüz alarak tahrip olmalarına neden olur.
Sıcaklığın kademeli yükseldiği durumlarda ise hücreler daha az zarar görmektedir.
Düşük sıcaklıklar bitkilerde indirekt zararlara da yol açarlar. Düşük sıcaklık-
larda tohumlar daha yavaş çimlenir ve toprak yüzeyine daha geç çıkarlar. Bu şekil-
de bitkilerin toprak kökenli hastalıklara karşı hassas oldukları genç dönemlerinde
bu hastalıklara daha uzun süre maruz kalırlar. Patojenler don zararı dolayısıyla
zarar görmüş ve çatlamış dokulardan daha kolay enfeksiyon yaparlar.
Tarımsal üretimde don zararını azaltabilmek için neler yapılabilir?

1
Yüksek Sıcaklığın Etkisi
Bitkiler için uygun sıcaklık derecelerinin üzerine çıkıldığında solunum hızlan-
makta, fotosentez hızı solunum hızına yetişememekte ve bunun sonucunda da
denge bozulduğu için bir takım belirtiler ortaya çıkmaktadır. Yüksek sıcaklık de-
recelerinde bitkiler çok hızlı terleme yaparlar. Bu koşullarda köklerin topraktan
aldığı su, terleme ile kaybedilen suyu karşılayamaz ve bitkide solgunluk görülür.
Su kaybı nedeniyle ortaya çıkan su dengesi bozukluğu, bitkileri hastalıklara du-
yarlı kılar. Yüksek sıcaklık bitkilerin taze ve sulu kısımlarında yanmalara neden
olmakta yaprak ve meyve dökümü artmaktadır. Bu durum genellikle doğada yük-
sek ışık şiddeti, kuraklık, oksijen eksikliği ve şiddetli rüzgâr ile birlikte görülür.
Patates gibi yumrulu bitkilerde toprak sıcaklığının yüksek olması durumunda
bitkilerin büyüme uçlarında ölüm meydana gelmektedir. Yüksek sıcaklık depola-
nan ürünlerde de zarara yol açabilir. Normal depolama sıcaklığından daha yüksek
sıcaklık koşullarına sahip depolarda muhafaza edilen elmalarda sulu öz, patates-
lerde ise siyah öz çürüklüğü görülür.
5. Ünite - Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Çevresel Faktörler 75
Nem-Su
Bütün canlılarda olduğu gibi bitkilerde de tüm yaşamsal olayların meydana gel-
mesi için suya ihtiyaç vardır. Bitki türleri arasında su istekleri açısından farklı-
lıklar bulunmaktadır. “Kserofit bitkiler” daha çok kurak koşullara adapte olmuş
ve su ihtiyaçları fazla olmayan bitkilerdir. Suya adapte olmuş bitkiler ise “higrofit
bitkiler” olarak adlandırılır. Su ihtiyacı açısından bu iki grubun arasında bulunan
ve daha çok nemli bölgeleri seven bitkilere ise “mezofit bitkiler” denilmektedir.
Nem Yetersizliği
Bitkilerin doğal su ihtiyaçları ne olursa olsun ortamdaki su noksanlığına belirli
dereceye kadar dayanabilirler. Su kaybeden bitkiler yeterince su alamadıklarında
zayıf gelişirler, sarı-yeşil renk alırlar, çiçek ve meyve oluşumu azalır ve patojenlere
karşı daha hassas olurlar. Örneğin kuraklıktan dolayı çok yıllık ağaçlarda “Valsa Valsa kanseri: Valsa cinsine
kanseri” inde ve ayçiçeklerinde “kömür çürüklüğü” nde artış görülür. Kuraklık ait fungus türlerinin çok
yıllık ağaçların dallarında ve
ülkemizde özellikle tahıllarda önemli verim kayıplarına yol açmaktadır. Kurak gövdelerinde oluşturduğu
geçen yıllarda tahıllar iyi gelişme gösteremez, vejetatif gelişmelerini tamamlaya- doku ölümleri.
madan generatif gelişmeye zorlanır. Böyle bitkilerde taneler ya hiç oluşmaz ya da Kömür çürüklüğü:
oluşan tanelerin içi dolmamıştır. Kuraklık nedeniyle meydana gelen bu olaya “zor Macrophomina phaseolina adlı
fungusun mısır, pamuk, soya
olum” adı verilir. gibi birçok kültür bitkisinin
Kuraklık uzun süre devam ederse bitkiler solar, kurur ve ölürler. Dünyada köklerinde oluşturduğu siyah
renkli kök çürüklüğü.
bitkisel üretimi sınırlayan en önemli faktör nem yani doğal yağış miktarı veya
sulama suyu varlığıdır. Bitki gelişimine asıl etkili olan toprak nemidir. Çünkü bit- Vejetatif gelişme
kiler suyu topraktan alırlar. Ancak havanın nispi nemi düşük olduğunda rüzgâr (bitkilerde): Yüksek yapılı
bitkilerde organların (gövde,
ve yüksek sıcaklıkla birlikte bitkilerde aşırı su kaybı meydana gelir. Bunun sonucu sap, yaprak) eşeysiz olarak
yapraklarda kenardan itibaren yanıklık görülür. büyümesi ve gelişmesi.
Kuraklığı üç kısımda inceleyebiliriz; Generatif gelişme
• Akut kuraklık: Yağışlarla toprakta biriken suyun kuvvetli güneş ışığı ve (bitkilerde): Yüksek yapılı
bitkilerde döllenme yolu ile
rüzgâr ile buharlaşması şeklindeki su kaybıdır. tohum ve meyve oluşturma.
• Kronik kuraklık: Taban suyu seviyesinin düşmesi şeklindeki kuraklıktır.
Bu durum genellikle uzun süren yağış azlığı, içme suyu temini ve sulama
amacıyla açılan kuyular vasıtası ile taban sularının fazla miktarda alınması
nedeniyle meydana gelir.
• Fizyolojik kuraklık: Toprakta su bulunmasına rağmen bitkilerin bu sudan
faydalanamaması sonucu ortaya çıkan kuraklıktır. Bu durum genellikle top-
rak tuzluluğu ve yoğun gübreleme sonucu ortaya çıkar. Bazı durumlarda top-
rak ve hava sıcaklığının çok düşük olması da topraktan su alınımını engeller.
Nem Fazlalığı
Ortamda nem fazlalığı da bitkilere zararlı etki yapar. Toprakta nem fazlalığı ok-
sijen azlığı ile birlikte özellikle drenajı iyi olmayan arazilerde bitkilerde zayıf ge-
lişme, sarı-açık yeşil yaprak oluşumu gibi belirtilere neden olur. Böyle bitkilerin
kökleri yeterince oksijen alamadığı için kök hücrelerinin seçici geçirgenliği bozu-
lur. Bunun sonucu köklere bazı toksik metaller girerek hücrelere zarar verir. İleri
durumlarda köklerde fakültatif parazitler kılcal köklerin tamamen çürümesine
neden olur. Kılcal köklerin ölmesi sonucu bitkiler su alamazlar ve ani solgunluk
ve yaprak dökümü görülür ve bitkiler kısa sürede ölürler. Bu duruma peyzaj alan- İbreli ağaçlar: İğne yapraklı
larında etrafında çim bulunan ibreli ağaçlarda ve çit bitkilerinde sıklıkla rastlanır. ağaçlar, çamgiller.
76 Fitopatoloji
Bitkilerde yüksek ve düşük nemin etkilerinin yanı sıra sulama düzensizlikleri

de önemli sorunlar oluşturur. Sulama düzensizlikleri domates meyvelerinde çat-
lamaya, kalsiyum noksanlığı ile beraber elmalarda “acı çukur” adı verilen meyve
etinde kahverengi doku bozulmalarına neden olur. Bu belirtiler meyve kabuğu-
nun hemen altında ise meyve kabuğunda çukur oluşur.
Işık
Bitkilerin yaşamsal faaliyetlerinde ışığın önemli rolü vardır. Genellikle bitki-
ler ışık azlığından etkilenirler. Bitkiler ışığın etkisi ile fotosentez yaparak enerji
kaynağı olarak karbonhidratları sentezleyebilirler. Işıklanma azlığında yeterince
karbonhidrat oluşmaz ise özellikle kök ve yumrulu bitkilerde (havuç, turp, pata-
tes, pancar) kök ve yumru gelişimi iyi olmaz. Ağaçlarda çiçek oluşumu ve meyve
bağlama zayıf olur. Işık azlığında klorofil oluşmaz ve yapraklar açık yeşil veya sarı
renkli olur. Bitkilerde boğumlar arası uzar, bu şekilde bitki boyu da uzar, ancak
bitki canlılığı azalır ve ince, cılız gelişme ve sonuçta yaprak ve çiçek dökümleri
görülür. Işık azlığı nedeniyle meydana gelen bu belirtilere etiolasyon, bu belirti-
leri gösteren bitkilere ise etiole bitki adı verilir. Bu durum daha çok seralarda fide
yastıklarında ve iç mekan bitkilerinde görülür. Ayrıca tarla koşullarında sık ekim
ve ağaç altına ekim yapıldığında da ortaya çıkabilir.
Yüksek ışık şiddeti bazen kuraklık ve yüksek sıcaklıkla birlikte bilhassa etli
yapıdaki meyve ve sebzelerin güneş gören kısımlarında güneş yanıklıklarına ne-
den olur. Bu şekildeki meyvelerde önce renk değişikliği ve sulu görünümlü leke-
ler oluşur. Daha sonra bu kısımlar kurur ve içe doğru çökük ve beyaz lezyonlar
Antosiyan: Meyve ve şeklinde görülür. Etli yapraklara sahip bitkilerin yapraklarında da bazen güneş
çiçeklerdeki kırmızı, mavi yanıklığı olabilir. Özellikle gölgeyi seven saksı bitkileri şiddetli güneş ışığı aldığın-
ve mor renklerden sorumlu
pigmenttir. Bu maddeler da ve orman ağaçlarının gölgesinde bulunan bitkiler, orman seyreltilmesi sonucu
bioflavonoid yapısında olup, ani olarak şiddetli güneş ışığına maruz kaldığında, ışık klorofilin parçalanmasına
suda çüzünebilir, biyolojik
aktif ve antioksidan etkili olup ve bitkilerde kloroza neden olur. Yüksek ışık şiddetinden hoşlanmayan bitkilerin
toksik değildir. yaprak kenarlarında sarı-kahve veya gri renkli lekeler oluşur. Birçok kültür bitkisi
bol ışıklı yüksek yerlerde yetiştirildiğinde toprak üstü organlarında antosiyan bi-
rikimi sonucunda kırmızımsı renk oluşumu görülür.
Bitkilerde güneş yanıklığı zararını azaltılması amacı ile ne tür önlemler alınabilir?
2
Atmosfer Olayları
Yağış, rüzgâr, dolu ve yıldırım gibi atmosfer olayları bitkilerde zarar oluşturabil-
mektedir. Şiddetli sağanak yağmur hastalıkların başlamasına neden olan inoku-
lum kaynaklarının bitkilere ulaşmasını sağlar. Yağmurlar sonrasında oluşan yap-
rak ıslaklığı ve yüksek nem hastalık etmenlerinin enfeksiyonu için uygun ortam
koşullarını oluşturur. Ayrıca biriken yağmur suları bitkilerin kök sisteminin hava
almasını engeller ve boğulmasına neden olur.
Şiddetli rüzgârlar bazen ağaçların dallarının kırılmasına yaprak ve meyve-
lerinin dökülmesine, devamlı olarak tek taraftan esen rüzgârlar ağaçların yatık
olarak gelişmelerine sebep olur. Bitkilerde çiçeklenme zamanı esen kuru ve sı-
cak rüzgârlar döllenmeye engel olur ve bu bitkiler meyve bağlayamaz. Kuru esen
rüzgârlar ayrıca ortamdaki nemi uzaklaştırır ve kuraklık zararını arttırır. Devamlı
rüzgâr alan arazilerde, yapraklarda şekil bozuklukları da olmaktadır. Örneğin li-
mon yapraklarında rüzgâr nedeniyle şiddetli deformasyon görülür.
Dolu bitkilere en çok zarar veren yağış biçimidir. Özellikle iri yapraklı ve yumu-
şak dokulu bitkilerde yaprakların yırtılmasına, kırılmasına ve dökülmesine neden
olur. Bunun yanı sıra yumuşak dokulu gövde ve dallara sahip sebzeler, süs bitkileri
ve asmalarda gövde ve dallarda yaralanmalara ve kırılmalara da neden olabilmek-
tedir. Dolu nedeniyle meyvelerde dökümler olabildiği gibi, meyvede ve gövdede
açılan yaralar patojenlerin bitkiye girişini kolaylaştırır.
Yıldırım zaman zaman açık alanlarda tarla koşullarında zarar oluşturmaktadır.
Yıldırım sonucu 8-20 metre çaplı bir alandaki bitkiler tamamen ölür. Bu alanın
dışındaki bitkilerde de zararlanmalar görülebilir.
ELVERİŞSİZ TOPRAK KOŞULLARI

Toprak bitkilerin üzerinde geliştiği, besinini ve suyu sağladığı bir yaşam ortamı-
dır. Toprağın fiziksel ve kimyasal yapısının durumuna göre bitki olumlu ya da
olumsuz etkilenir.
Toprağın Fiziksel Yapısının Etkisi

Toprağın yapısı, su-hava kapasitesi, ısısı ve tekstürü toprağın fiziksel yapısını
oluşturur.
Toprağın Su-Hava Kapasitesi

Toprakta su ve hava kapasitesi birbirine bağlı iki faktördür. Toprakta gereğinden
fazla suyun bulunması, oksijen miktarını bitki için zararlı olacak derecede azaltır.
Bu durumda bitkiler toprak kökenli hastalık etmenlerinden daha çok etkilenir.
Havasız topraklarda tohumlar çimlenemez ve çürürler. Çimlenenler ise zayıf ge-
lişir, boyları kısa kalır ve yeterli oranda ürün veremezler. Bu belirtilere genellikle
ağır, killi topraklarda ve taban arazilerde yetiştirilen bitkilerde rastlanır.
Toprakta bitkinin gereksinim duyduğundan daha az oranda su olduğunda ise
bitki cılız gelişir ve bodurlaşma görülür. Bitkilerde solgunluk ve kurumalar göze
çarpar. Bitki susuz koşullarda yeterli ve dengeli biçimde besin alamadığı için besin
elementi eksiklikleri görülür. Bu duruma kurak koşullarda veya su tutma kapasi-
tesi düşük, kumlu topraklarda karşılaşılır.
Toprak Isısı
Toprak ısısı, atmosfer ısısına bağlı olarak yükselir veya düşer. Düşük toprak ısı-
sından özellikle bitkiler çimlenme döneminin hemen sonrasında çok etkilenir.
Soğuk ve donmuş topraklarda genç çimler çok zarar görür ve çıkış öncesi fide
enfeksiyonlarını gerçekleştiren toprak patojenlerinin hedefi olur. Soğuk toprak
koşullarında bir takım hastalık etmenlerin faaliyeti artmaktadır. Donmuş toprak-
larda kök fonksiyonları gerilemekte ya da durmaktadır. Bu durumda topraktan
suyun alınamamasıyla bitkide solgunluk, besin elementlerinin alınamamasıyla da
gelişme geriliği görülmektedir.
Toprak ısısı, tohum çimlenmesi ve bitki gelişimi için önemli bir faktördür. Su
tutma kapasitesi fazla olan killi topraklarda topraklar yavaş ısınır. Bunun aksine
su kapasitesi düşük olan kumlu yapıdaki topraklar ise çabuk ısınır ve soğur. Bu
nedenle toprağın su kapasitesinin dengeli olması gereklidir.
Toprak Tekstürü
Bitki kökleri uygun yapıya sahip topraklarda daha iyi gelişirler. Herhangi bir neden-
le sıkışmış ve sertleşmiş topraklarda kök gelişmesi önemli derecede sınırlanır. Bitki
köklerinin derinlere gitmesini engelleyen sert kil tabakası ve taş tabakası kök siste-
minin gelişmesini de engeller. Özellikle kazık köklü bitkiler ve sert çekirdekli mey-
78 Fitopatoloji
ve ağaçları taban taşı yüksek olan arazilerde gelişemezler. Kök gelişiminin durması
nedeniyle sert çekirdekli meyvelerde şiddetli zamk akıntıları ve kurumalar görülür.
Sert kil veya taş tabakası olan arazilerde meyvecilik yapmak istenirse, nasıl bir uy-
3 gulama yapılmalıdır?
Toprağın Kimyasal Yapısının Etkisi

Bitkiler topraktan sadece su değil, aynı zamanda besin elementlerini alırlar. Top-
rağın besin elementlerince zengin olup olmayışı, aynı zamanda asidik veya bazik
karakteri, bitkilerin ihtiyaç duyduğu besin elementlerini alımını etkilemektedir.
Bitkilerin değişik organlarında çok sayıda element bulunmasına karşın, bu ele-
mentlerden hepsi mutlak gerekli değildir. Bitkiler normal gelişmelerini tamamla-
yabilmek için azot, fosfor, potasyum, kükürt, demir, kalsiyum ve magnezyum gibi
makro elementlere daha fazla ihtiyaç duyarlar. Bazı elementlere ise duydukları
gereksinim daha azdır. Bu elementlere mikro elementler veya iz elementler adı
verilir. Bunlar; mangan, bakır, çinko, molibden, bor, iyot, klor ve sodyumdur. Bu
elementleri topraktan alamadıkları zaman bitkilerde bazı hastalık belirtileri mey-
dana gelir.
Kacar B., 2010. Bitki Besleme. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. Yayın
no: 899.
Azot
Azot, bitki gelişmesinde yaşamsal öneme sahip bir bitki besin maddesidir. Bitki
içerisinde proteinlerin oluşmasında rol almasına ilaveten klorofilin yapı taşların-
dan biridir. Azot yağ asitleri ile birleşerek amino asitleri oluşturur, koyu yeşil renkli
ve canlı vejetatif gelişmeyi sağlar, bunların yanı sıra çiçek ve tomurcuk oluşumunu
ve meyve özelliklerini etkiler. Eksikliğinde gelişme azalır, yapraklarda açık yeşil
renk oluşumu görülür. Saplar ince ve zayıf kalır. Tahıllarda başaklar kısa olur ve
taneler dolmaz. Toprakta fazla azot bulunması ise bitkilerin hızlı büyümesine, do-
kuların gevşek oluşmasına ve bitkinin soğuk ve kurağa dayanıklılığının azalmasına
neden olur. Ayrıca genç bitkilerde çiçek ve tomurcuk oluşumunu geciktirir.
Potasyum
Potasyumun bitkide azot metabolizması ile ilişkili olduğu, aminoasitlerin proteine
dönüşmesinde rol oynadığı saptanmıştır. Eksikliğinde en önemli belirti genel sol-
gunluk ve yaprak yanıklığıdır. Belirtiler önce alt yapraklardan başlar, yaprak normal
yeşil rengini kaybeder daha sonra bu alan suda ıslanmış gibi görünür ve en sonunda
nekroze olur. Yaprakta yanıklık kenardan ve uçtan başlar ve içeriye doğru ilerler,
armutta yaprağın ortasında geniş nekrotik alanlar meydana gelir. Meyvelerde nor-
mal irileşme olmaz, rengi değişir, örneğin kırmızı elmalar kirli kahverengi görünür.
Fosfor
Fosfor bitkilerde nükleik asitlerin ve fosfolipitlerin yapı maddesidir. Bitkiler
döllenme organlarının tam olarak gelişebilmesi için fosfora ihtiyaç duyar. Aynı
şekilde kök gelişimi için de bu element gereklidir. Toprakta fosfor eksikliğinde
bitkilerde bodurluk, dik gelişme, saplarda zayıflık ve kök büyümesinde gerileme
görülür. Yapraklar küçülür, dikleşir, renkleri koyu ve donuk olur, bazen de anto-
siyan birikmesi sonucunda kırmızı-menekşeye rengine döner. Meyve ağaçlarında
sürgünlerin büyümesi, tomurcuk ve çiçek oluşumu, tek yıllık bitkilerde de ise to-
hum ve meyve oluşumu azalır ve önemli ürün kayıplarına neden olur.
Kalsiyum
Kalsiyum bitkinin uç meristem dokularının gelişmesinde birinci derecede rol oy-
nar, ayrıca çiçek oluşumunda da etkindir. Bitkilerin azot metabolizmasında kalsi-
yumun rolü olduğu belirlenmiştir. Eksikliğinde kök gelişiminde yavaşlama, hızlı
gelişen genç sürgün uçlarındaki yapraklarda kloroz görülür. Ağaçta canlılık azalır.
Elma meyvelerinde kalsiyum oranının düşmesi hücre zarının seçici geçirgenliği-
nin bozulmasına ve bunun sonucunda hücrelerin zarar görmesine ve yanıklık be-
lirtilerine neden olur. Kalsiyum eksikliğinde mantarımsı benek, sulu öz, acı çukur,
armutlarda mantarımsı öz ve dip kararması gibi fizyolojik bazı meyve belirtileri
görülür. Özellikle domateste çiçek dibi çürüklüğü, pancar yapraklarında öz siyah-
laşması, tahıllarda yaprakların kınından ayrılmayıp kapalı kalması, patateste uç
nekrozu ve çok sayıda şekilsiz küçük yumru oluşumuna neden olur.
Magnezyum
Magnezyum, klorofilin yapı taşlarından biridir ve aynı zamanda karbonhidratla-
rın taşınmasında rol alır. Karbonhidrat metabolizmasında görev yapan pek çok
enzimde aktivatör olarak bulunur. Eksikliğinde ilk belirtiler yaşlı yapraklarda da-
marlar arası kloroz şeklinde görülür. Şiddetli durumlarda klorotik alanlar nekroze
olur. Böyle yapraklar erken dökülür ve ağaçlar Ağustos ayında kısmi olarak yap-
raksız kalır. Magnezyum noksanlığı bunların yanı sıra küçük meyve oluşumuna
da neden olur.
Kükürt
Kükürt amino asitlerin yapısında bulunur, dolayısıyla proteinlerin yapı taşların-
dan biridir. Ayrıca bitkide içeriğinde bulunduğu biotin, thiamin ve koenzim A
gibi vitaminler aracılığı ile metabolizma olaylarında rol oynar. Eksikliğinde yap-
raklarda genel bir sararma, küçülme, kırmızı veya mor renk oluşumu ve genel
kloroz görülür.
Demir
Bitkilerde özellikle topraktaki demir eksikliğine bağlı olarak meydana gelen kloroz
oldukça yaygındır. Demir elementi her ne kadar klorofilin yapısında bulunmasa
da, klorofilin oluşumunda önemli rolü olan bitki besin maddesidir. Eksikliğinde
klorofil oluşmaz. Bitkilerde demir eksikliğinin farklı nedenleri olabilir. Bunlar;
• Toprakta yeteri kadar demir olmaması,
• Kireçli topraklarda yeteri kadar demir bulunsa dahi serbest demirin kireç
tarafından tutulması,
• Toprakta aşırı su bulunması sonucu köklerin yeteri kadar hava alamama-
sı ile bitki özsuyunun bazik karaktere dönüşmesi ve bunun sonucunda da
topraktan demir alımının engellenmesidir.
Demir eksikliğine bağlı klorozun belirtileri bitkilerin yeni oluşan yani genç
yapraklarında renk açılması ile başlar. Bu aşamada yaprak sararmaya başlar fakat
ana damarlar yeşil olarak görülür. Eğer sarılık devam ederse yaprak damarları da
sararır. Bu durum giderek yaşlı yapraklarda da görülmeye başlar. Daha sonraki
dönemde yine yaprak kenarlarında kızıl-kırmızı veya kahverengi kurumalar gö-
rülür ve böyle yapraklar erken dökülür. Başlangıçta ağaçta bir zararlanma fark
edilmez ancak daha sonra ağaçta gelişme geriliği başlar, meyve tutumu giderek
azalır ve ağacın fizyolojik dengesi bozulur. Başta elma olmak üzere, armut, şeftali,
kiraz vişne ve ayva gibi meyve ağaçları kloroza duyarlıdır.
80 Fitopatoloji
Bor
Bor, bitkilerde protein sentezi ile ilişkili metabolizma faaliyetlerinde rol alır. Ek-
sikliğinde bitkide kalsiyum taşınması engellenerek, kalsiyum eksikliği ile ilişkili
belirtiler oluşur. Bor noksanlığı sonucunda sürgün uçlarındaki yaprakların da-
marlarında kırmızılaşma ile beraber yaprakta kloroz ve meyvenin öz kısmında
kahverengi lekeler meydana gelir. Yaz aylarında sürgünlerde geriye doğru ölüm
belirtileri ortaya çıkar. Sürgünlerin yakınındaki dalların kabuk altında kahveren-
Rozetleşme: Bitkilerin gileşme, sürgün boğum aralarının kısalması ve rozetleşme görülür.
sürgün uçlarının, gelişmesinin
gerilemesi ve sürgün boğum
aralarının kısalması sonucu sık Çinko
yapraklı bir görünüm alması. Çinko, bitki gelişiminde rol oynayan oksin hormonunun sentezlenmesinde rol
alır. Eksikliğinde en karakteristik belirti elma ve armutlarda yaprak rozetleşmesi-
dir. Yaprakların küçük, dar ve sürgün uçlarında demet şekilde oluşması nedeniyle
“küçük yaprak hastalığı” adını alır. Etkilenen sürgün uçları ertesi sene ölür. Yan
sürgünler ise zayıf gelişir. Çinko eksikliği olan yapraklarda daralma, güneş ışığı
altında soluk yeşil-sarı görünüm, gölgede ise normal yeşil gelişme, yaprak damar
aralarında kloroz görülür. Çinko eksikliği genelde kumlu topraklarda ortaya çıkar.
Mangan
Mangan, klorofilin oluşumunda rol alır. Bitkilerde meydana gelen birçok enzi-
matik ve fizyolojik olayda katalizör olarak görev yapar. Elma ve armutta man-
gan eksikliğinde yapraklarda damarlar arası kloroz görülür. Şiddetli durumlar-
da rüzgârın da etkisiyle yapraklar dökülür ancak çok ileri durumlar hariç ağacın
canlılığı etkilenmez. Ayrıca çiçek tomurcuklarının gelişiminde azalmaya ve kabuk
altında nekroza neden olur. Asitli topraklarda mangan toksisitesi görülebilir. Faz-
lalığında toksik etkinin yanı sıra, bitkilerin topraktan demiri almasını engeller. Bu
durumda önce yaprak damarları arasında düzensiz klorotik beneklenmeye sonra
koyu kahverengi, mor veya siyah nekrotik lekelere neden olur.
Bakır
Bakır, bitkilerde solunum olayında etkinlik gösterir. Klorofilin yapısında bulun-
maz ancak klorofilin oluşmasında ve parçalanmasının önlenmesinde role sahip-
tir. Eksikliğinde bitkilerin karbondioksit absorbsiyonunda azalma görülür. Tahıl
ve benzeri bitkilerde bodur büyüme ile birlikte uç yaprakların sararmasına ne-
den olur daha sonra bu yapraklar kıvrılarak kururlar. Bakır noksanlığının meyve
ağaçlarındaki belirtisi ise uç yapraklarda sararma ile ortaya çıkar, uç tomurcuklar
gelişemez ve rozetleşir.
Molibden
Nodozite: Baklagillerin Bitkilerde molibdenin işlevlerinden biri nitratın amonyuma indirgemesidir ay-
köklerinde Rhizobium
bakterilerinin meydana rıca toprakta azot fikse eden bakteriler molibdene ihtiyaç duyarlar. Eksikliğinde
getirdiği küçük baklagillerde nodozite oluşmaz. Molibden bitkilerde askorbik asidin (vitamin C)
yumrucuklardır. Bakteriler sentezinde de rol oynar. Molibden yeteri kadar alınmadığında yaprak damarları
burada havanın serbest
azotunu alarak bitkiye yarayışlı arasında klorofil az oluşur.
halde depolar. Yukarıda belirtilen elementlere ilaveten bitkilerin çok az düzeyde de olsa, klor
ve sodyuma ihtiyaç duydukları belirlenmiştir
Bitki yapraklarında genel kloroz belirtileri görüldüğünde, nasıl bir uygulama

4 yapılmalıdır?
HATALI TARIMSAL İŞLEMLER
Pestisit Toksisitesi
Bitki koruma ürünlerinin yanlış zamanda ve yanlış dozlarda kullanılması, yanlış Herbisit: Tarım arazilerinde
uygulama aletlerinin seçilmesi bitkilerde zarara, ayrıca toprakta kalıntıya ve çev- istenmeyen bitkiler olan
yabancı otların mücadelesinde
re kirliliğine neden olmaktadır. Bu ürünler önerilen zamanlar ve önerilen dozlar kullanılan bitki koruma
dışında kullanıldığında bitkilere toksik etkide bulunmaktadır. Özellikle herbisit ürünleri.
kalıntılarının kültür bitkilerdeki toksik etkilerine sıklıkla karşılaşılmaktadır. Top- Pülverizatör: Sıvıları
raktaki herbisit kalıntıları tohum çimlenmesine veya bitki gelişimine olumsuz et- ince zerrecikler halinde
püskürtmekte kullanılan
kilerde bulunmaktadır. Pülverizatör haznelerinin herbisit uygulamasından sonra aletler.
yeterince temizlenmemesi de kültür bitkilerinde toksisiteye neden olmaktadır.
Pestisit: Bitkilerde zararlı
Düşük yoğunluktaki herbisit toksisitesi bitkilerde şekil bozuklukları ve anormal olan hastalıklar, yabancı otlar
gelişmeler şeklinde belirtiler oluşturur. Pestisit toksisitelerinin en tipik belirtisi ve zararlılara karşı kullanılan
yaprak yanıklığı şeklindedir. Örneğin nemli havalarda atılan bakırlı ilaçlar ve gü- bitki koruma ürünleri.
nün sıcak saatlerinde atılan kükürt bitkilerde yanıklığa neden olmaktadır..
Ekim-Dikim
Tohumların derin dikimi çıkışın gecikmesine, bu dönemde hassas olan bitkilerin
patojenlere daha uzun süre maruz kalmalarına neden olur. Fidanların aşı yerinin
toprak altında kalacak şekilde derin dikimi sonucu köklerde havasızlık nedeni
ile boğulmalar görülür. Ekim işlemi bitki çeşidine, o bölgedeki bitki hastalık ve
zararlılarının durumuna göre ve ekolojik koşullara göre en uygun zamanda ya-
pılmalıdır.
Budama-Koltuk Alma
Meyve ağaçlarında ve bağlarda yapılan derin budamalar bitkilerde açık yaralar
oluşturmaktadır. Budanan kısımlar mutlaka aşı macunu ile kapatılmalıdır, aksi
taktirde bazı patojenler bu yaralardan girerek bitkiye zarar verirler. Ayrıca budama
ve sebzelerde koltuk alma işlemlerinde kullanılan makas ve bıçaklar bir bitkiden
diğerine geçerken mutlaka dezenfekte edilmelidir. Bu dezenfeksiyon yapılmadığı
taktirde bazı bitki patojenleri bu aletlerle kolayca bitkiden bitkiye bulaşmaktadır.
Üretim Materyali
Hastalık etmenleri ile bulaşık veya hastalıklara karşı hassas üretim materyalleri-
nin kullanılması hastalık etmenlerinin yayılmasına, temiz alanların bulaşmasına
ve ürün kayıplarına neden olur. Verimli, kaliteli, hastalıklardan ari ve hastalıklara
dayanıklı standart çeşitlerin kullanılmasına özen gösterilmelidir.
Gübreleme
Tek yanlı ve gereğinden fazla gübreleme yapılması bitkilerde mineral madde den-
gesizliklerine, dokuların gevşek yapılı olmasına ve çevre koşullarına dayanımları-
nın azalmasına neden olur.
Sulama
Sulama düzensizlikleri, yetersiz veya fazla sulama bitkilerin gelişimini olumsuz
etkiler. Fazla sulama köklerin boğulmasına neden olduğu gibi yetersiz sulama
bitkilerin gelişememesine, yüzeysel yapılan sulamalar ise kök sisteminin toprak
yüzeyine yakın gelişmesine neden olur. Bu şekilde kök sistemine sahip bitkiler
kuraklıktan daha fazla zarar görürler.
82 Fitopatoloji
Yanlış ve bilinçsiz sulama, fazla kimyasal gübreleme ve yetersiz drenaj toprakta

tuzlanma sorununu ortaya çıkarmaktadır. Toprak derinlikleri içerisinde homojen
dağılan eriyebilir mineraller yoğun salma sulama sonucu eriyerek toprak yüzeyi-
ne ulaşmakta ve drenaj eksikliği olduğunda toprağın üst katmanlarında yoğun-
laşmaktadır. Ayrıca tuz oranı yüksek yeraltı sularının sulamada kullanılması da
tuzlanmaya neden olmaktadır. Özellikle sodyum tuzlarının oranı arttığında top-
rak pH’ sını yükseltir, bu şekilde alkali koşullar bitkilerde kloroza, cüceleşmeye,
yaprak yanıklığına ve kurumalara neden olur. Normal koşullarda kg toprakta 1g’
a kadar tuzun bitkilere toksik etkisi yoktur. Ancak 1,5 g’ ın üzerine çıkıldığında
bitkilerde toksik etkiler görülür.
Toprağın tuzlanmasını engellemek için neler yapılmalıdır?

5
Hasat-Depolama
Hasat zamanında ve doğru yöntemlerle yapılmalıdır. Geç hasat bitkiyi yorar
ve böyle bitkiler hastalık ve zararlılardan daha çok etkilenirler. Hasat sırasında
ürünün yaralanması, patojenlerin neden olduğu depo çürüklüklerinin zararını
artırmaktadır. Meyveler zamanında hasat edilmeli, yaralanmamasına özen gös-
terilmelidir. Bu amaçla uygun ambalaj ve taşıma gereçleri kullanılmalıdır. Depo
koşulları ürünün depolanma isteklerine uygun olmalıdır.
ÇEVRE KİRLİLİĞİ
Endüstriyel üretim alanlarında ve yoğun yerleşim bölgelerinde çevreye salınan
atıklar bitkiler üzerinde önemli toksik etkiler oluşturmaktadır. Endüstriyel faali-
yetler, ısınma ve trafikten kaynaklanan çevre kirleticilerinin bitkilere olan olum-
suz etkileri birincil olarak zararlı maddenin konsantrasyonuna, etki süresine ve
bitkinin gelişme durumuna bağlıdır.
Gaz Kirleticiler
Kükürt Dioksit
Fosil yakıtlar kullanılan tüm fabrika ve santrallerden çıkan baca gazlarında önemli
gaz kirleticiler bulunur. Bu gaz kirleticilerden en önemlisi kükürt dioksit (SO2)’tir.
Birçok bitki SO2’e duyarlıdır ve 0.3-0.5 ppm konsantrasyonu bitkilere toksik etki
yapar. Stomalardan bitki dokularına ulaşır ve klorofilin parçalanmasına buna
bağlı olarak da yaprak damarları arasında kloroza, yüksek konsantrasyonlarda
ise beyazlaşmalara ve doku siyahlaşmasına neden olur. Bu belirtiler sonucunda
bitkide fotosentez azalır, erken yaprak dökümü ve cüceleşme meydana gelir. SO2
atmosferde hava nemi ile reaksiyona girerek asit yağmurlarına neden olur.
Ozon
Zararlı gazlardan bir diğeri ozon (O3) gazıdır. Ozon gazı özellikle otomobil eg-
zozlarından doğaya salınan azot dioksitin güneş ışığı etkisi ile oksijenle reaksiyo-
na girmesi sonucu oluşur. Bu gaz kirleticinin 0.1-0.35 ppm’ lik konsantrasyonları
bitkilerde kloroz ve beneklenmelere, turunçgil ve bağlarda erken yaprak dökümü
ile cüceleşmeye neden olur.
Flor ve Floridler
Flor gazları alüminyum, bakır, gübre fabrikaları ve petrol rafinerileri tarafından
çevreye salınan baca gazlarındandır. Bitkilerin yapraklarında uçtan veya kenarlar-
dan itibaren önce renk açılması sonra kahverengileşme ve kurumalara neden olur.
Bu gaz bitkilerde birçok enzim aktivitesini etkiler. Zarar gören yapraklar dökülür,
bitki gelişimi, yaprak yüzey alanı ve kök gelişimi azalır.
Peroksiasil Nitratlar
Peroksiasil nitratlar (PAN) araç egzoz gazlarından biridir ve yerleşim yerlerine
yakın tarım arazilerinde zarar oluşturur. 0.02-0.1 ppm’ lik konsantrasyonları yap-
rakların alt yüzeyinin parlak görünüm almasına daha sonra da bronzlaşmasına
neden olur. Bu şekildeki yaprakların üst yüzeyi ise beyaz veya gümüşi renkte gö-
rülür.
Azot Oksitleri
Azot oksitleri (NO, NO2) daha çok bakteriyel faaliyetler sonucu daha düşük oran-
da da organik veya fosil yakıtların yanması sonucu üretilir. Bitkilerde SO2 zararı-
na benzer belirtiler oluşturur. Bununla beraber bitki gelişimini ve yaprak büyük-
lüğünü önemli derecede azaltır.
Diğer Gaz Kirleticiler

Kapalı alanlarda oluşan amonyak, etilen, klor ve hidrojen klorür gazları bitkisel
ürünlerde zarar oluştururlar. Amonyak daha çok soğuk hava depolarında soğu-
tucu gaz olarak kullanılır. Oluşan gaz kaçakları depolanan meyvelerde lentiseller
etrafında renk değişikliği şeklinde zarar oluşturur. Golden elmaları buna çok has- Lentisel: Odunsu bitkilerin
meyve, sürgün ve gövdelerini
sastır. Etilen gazı ise depolarda meyveler tarafından oluşturulur. Yine depolanan kaplayan genç kabuk dokusu
meyveler üzerinde çökük kahverengi nekrotik beneklenmelere neden olur. Klor üzerinde dairesel veya iğ
ve hidrojen klorür doğaya salındığı rafineri veya cam fabrikalarının etrafında yo- biçimli gevşek dokulu küçük
deliklerdir. Bunlar canlı
ğunlaşır, yaprak damar aralarında sararmalara, yanıklıklara ve yaprak dökümle- hücrelerin hayat olayları
rine neden olur. sonucunda meydana gelen
gazların ve su buharının dışarı
atılmasını ve havanın dokulara
Asit Yağmurları ulaşmasını sağlarlar.
Endüstriyel üretim sürecindeki yanma olayları sonucunda havaya yoğun olarak
salınan kükürt ve azot oksitler atmosferdeki nem ile birleşerek sülfrik ve nitrik
asitleri oluşturur. Bu asit özellikteki zerrecikler yağmur veya kar olarak yeryüzüne
indiğinde su ve toprakta asitleşmeye neden olarak etraflarındaki mevcut canlı tür-
lerini tehdit ederler. Asit yağmurları yapraklar üzerinde beneklere, küçük çukur-
lara ve yaprakların kıvrılmasına neden olur. Bazen bitkilerde belirti oluşmaksızın
gelişme geriliğine ve kuru ağırlıkta azalmalara da neden olabilmektedir.
Partikül Halindeki Katı Maddeler

İnce partiküller halindeki katı maddeler de bitkilerde zarar oluşturur. Bunların
kaynağı çimento fabrikaları, asfaltlanmamış yollar ve yoğun yerleşim merkezle-
ridir. Çimento ve yol tozları, ayrıca demir, kurşun tozları bitkilerin stomalarını
tıkayarak gaz alış verişini (solunum, asimilasyon) engellerler. Bunların yaprak
üzerinde oluşturdukları kalın tabaka ışığın kloroplastlara ulaşmasını önemli öl-
çüde engelleyerek fotosentezi engeller. Bitkinin duyarlı organlarında yanmalara
neden olurlar.
Sanayi bölgeleri, fabrikalar ve termik santraller kurulurken göz önünde bulundu-

rulması gereken şeyler neler olmalıdır? 6
84 Fitopatoloji
Özet
Bitkilerde strese sebep olan çevre koşulları hakkın- kahverengileşme, sürgün boğum aralarının kısal-
1 da sahip olduğu bilgileri kullanarak, bitki yetiştir- ması ve rozetleşme görülür. Çinko eksikliğinin en
me tekniklerini bunlar ile sentezlemek karakteristik belirtisi elma ve armutlarda yaprak
Bitkilerin hastalanmasına yol açan çevresel fak- rozetleşmesidir. Mangan eksikliğinde elma ve
törler, cansız hastalık etmenleri, parazit olmayan armutta yapraklarda damarlar arası kloroz görü-
hastalık etmenleri veya “fizyojen” olarak adlan- lür. Bakır eksikliğinde tahıllarda uç yapraklarda
dırılır. Bunlardan, elverişsiz atmosfer koşulla- sararma ve kuruma olur. Molibden eksikliğinde
rı ve elverişsiz toprak koşulları bitki gelişimini yaprak damar aralarında sararma görülür, bakla-
önemli oranda etkiler. Bitkiler hayati fonksi- gil köklerinde ise nodozite oluşmaz.
yonlarını sürdürebilmeleri için uygun atmosfer
ve toprak koşullarına ihtiyaç duyar. Örneğin Bitkilerde hatalı tarımsal işlemlerin oluşturduğu
sıcaklığın 15-30 °C arasında olması gereklidir. zararları tanımak ve tarımsal uygulamalarda
3
Bu bağlamda tarımsal alandaki ortalama sıcak- bunları dikkate almak
lık koşulları dikkate alınarak ürün deseni seçi- Bitki koruma ürünlerinin yanlış zamanda ve
mi yapılmalıdır. Bitkilerin topraktan yeterince yanlış dozlarda kullanılması, yanlış uygulama
su alabilmesi, köklerin boğulmasına meydan aletlerinin seçilmesi bitkilerde zarara yol açmak-
vermeyecek şekilde hava kapasitesine sahip ol- tadır. Topraktaki ve pülverizatör depolarındaki
ması istenir. Bu nedenle toprak yapısı ve bitki- herbisit kalıntıları da kültür bitkilerinde sıklıkla
nin istekleri göz önünde bulundurularak sulama zarar oluşturmaktadır. Bitkiler tek yanlı gübre-
yöntemleri uygulanmalıdır. Toprakta su fazlalığı lenmemeli ve aşırı kimyasal gübrelemeden ka-
varsa bitki köklerinin zarar görmemesi için dre- çınılmalıdır. Fidanlar derin dikilmemeli, üretim
naj ile fazla su uzaklaştırılır. Bitkilerin fotosentez materyalinin hastalıklardan ari olmasına dikkat
için yeterince ışık alabilmesi gereklidir. Işık azlı- edilmelidir. Sulama düzenli yapılmalı, aşırı sula-
ğı bitkilerde etiolasyona neden olur. Cılız, açık madan kaçınılmalıdır. Sulamada tuz oranı yüksek
yeşil ve ince gelişen bu etiole bitkilerin daha faz- yeraltı suları kullanılmamalıdır. Hasat zamanında
la ışıklanması sağlanmalıdır. yapılmalı ve meyvelerin yaralanması engellen-
melidir. Bir kültür bitkisi aynı tarlada üst üste
Bitki besin elementlerinin eksikliğinde bitkilerde devamlı ekildiğinde, bu bitkiyi hastalandıran et-
2 oluşan belirtileri tanımak menlerin o tarlada yoğunluk kazanacağı düşünü-
Azot eksikliğinde gelişme azalır, yapraklarda açık lerek, uygun bitkilerle münavebe yapılmalıdır.
yeşil renk oluşumu görülür. Potasyum eksikliğin-
de en önemli belirti genel solgunluk ve yaprak Çevre kirliliğinin bitkilerde oluşturduğu zararı ve
yanıklığıdır. Yaprakta yanıklık kenardan ve uçtan 4 önemini açıklamak
başlayarak içeriye doğru ilerler. Toprakta fosfor Endüstriyel üretim alanlarında ve yoğun yerle-
eksikliğinde bitkilerde bodurluk, dik gelişme, şim bölgelerinde çevreye salınan atıklar, tarım-
saplarda zayıflık ve kök büyümesinde gerileme sal üretim faaliyetlerinde kullanılan kimyasal
görülür. Kalsiyum eksikliğinde kök gelişiminde gübreler, bitki koruma ürünleri çevre kirliliğine
yavaşlama, hızlı gelişen genç sürgün uçlarında- neden olmaktadır. Çevre kirliliğinde fosil yakıt-
ki yapraklarda kloroz görülür. Ağaçta canlılık ların tüketilmesi sonucu ortaya çıkan kükürt di-
azalır. Magnezyum eksikliğinde yaşlı yapraklar oksit (SO2), Ozon (O3), flor ve floridler, peroksi-
ilk belirtisini verir ve damarlar arası kloroz, şid- asil nitratlar ve azot oksitleri (NO, NO2) gibi gaz
detli durumlarda yanıklık görülür. Demir ele- kirleticiler bitkilerde önemli zararlar oluşturur.
menti klorofilin yapı taşıdır ve eksikliğinde klo- Bunlardan kükürt ve azot oksitleri havanın nemi
rofil oluşmaz. Demir eksikliğine bağlı klorozun ile tepkimeye girerek asit yağmurlarına neden
belirtileri ilk olarak bitkilerin yeni oluşan genç olur. Ayrıca çimento ve yol tozları, demir, kur-
yapraklarında başlar daha ileri durumlarda yaşlı şun tozları bitkilerin stomalarını tıkayarak gaz
yapraklarda damarlar arası kloroz görülür. Bor alış verişini, yaprak üst yüzeyini kaplayarak fo-
eksikliğinde sürgünlerin uçlarındaki yaprakların tosentezi engellerler. Bu şekilde bitki gelişimini
damarlarında kırmızılaşma ile beraber kloroz, yavaşlatırlar. Duyarlı bitkilerde yanıklıklara ne-
sürgünlerin yakınındaki dalların kabuk altında den olurlar.
1. Bitkinin hangi organları soğuğa daha hassastır? 6. Hangi besin elementi eksikliğinde yaprak damarla-
a. Yaprakları rı arasında yanıklık oluşumu görülür?
b. Tohumları a. Fosfor
c. Çiçekleri b. Potasyum
d. Rizomları c. Magnezyum
e. Gövdeleri d. Kalsiyum
e. Çinko
2. Sert çekirdekli meyve ağaçları daha çok hangi tip
soğuk zararına uğrar? 7. Eksikliğinde bitkilerde klorofil oluşumunun engel-
a. Sonbahar erken donları lenmesi nedeniyle şiddetli kloroza neden olan besin
b. Şiddetli kış donları elementi hangisidir?
c. İlkbahar erken donları a. Demir
d. İlkbahar geç donları b. Fosfor
e. Sonbahar geç donları c. Kükürt
d. Çinko
3. Tahıllarda “zor olum” un nedeni aşağıdakilerde e. Molibden
hangisidir?
a. Yüksek sıcaklık 8. Pestisit toksisitesinin en tipik belirtisi nedir?
b. Nem yetersizliği a. Gelişme geriliği
c. Düşük sıcaklık b. Kök çürüklüğü
d. Nem fazlalığı c. Yaprak yanıklığı
e. Işık yetersizliği. d. Hızlı gelişme
e. Renksizleşme
4. Bitkilerde aşağıdaki nedenlerden hangisi solgunlu-
ğa neden olmaz? 9. Bitki yapraklarında gümüşi renk oluşumunun ne-
a. Havada nem fazlalığı deni aşağıdakilerden hangisidir?
b. Toprakta nem fazlalığı a. Kükürt dioksit
c. Toprakta nem azlığı b. Peroksiasil nitrat
d. Yüksek sıcaklık c. Azot oksitleri
e. Düşük sıcaklık d. Flor ve floridler
e. Asit yağmurları
5. Bitkiler aşağıdaki mineral maddelerden hangisine
daha az ihtiyaç duyarlar? 10. Hangi kirleticiler bitkilerde stomaları tıkayarak gaz
a. Azot alışverişine engel olur?
b. Fosfor a. Azot oksitleri
c. Molibden b. Peroksiasil nitrat
d. Potasyum c. Partikül kirleticiler
e. Magnezyum d. Smog
e. Asit yağmurları
86 Fitopatoloji

1. c Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Atmosfer Koşul- Sıra Sizde 1
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz Öncelikle bölgenin geçmiş yıllara ait iklim verileri
2. d Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Atmosfer Koşul- incelenmeli, don olasılığı yüksek olan tarihler tespit
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz edilmelidir. Örneğin ilkbahar geç donlarının sıklıkla
3. b Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Atmosfer Koşul- gerçekleştiği bölgelerde çiçeğini erken açan sert çekir-
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz dekli meyve yetiştiriciliğinin risk taşıdığı bilinmelidir.
4. a Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Atmosfer Koşul- Kültür bitkisi deseni öncelikle bölgenin iklim şartları-
ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz na göre seçilmelidir. Bazen ilkbahar geç donları veya
5. c Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Toprak Şartları” sonbahar erken donlarının zararından ekim-dikim
konusunu yeniden gözden geçiriniz ve hasat tarihleri değiştirilerek kaçılabilir. Erken uya-
6. b Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Toprak Şartları” rı yöntemleri ile don riski olan günlerin belirlenmesi
konusunu yeniden gözden geçiriniz mümkün olabilmektedir. Bu şekilde seralarda ısıtma
7. a Yanıtınız yanlış ise “Elverişsiz Toprak Şartları” yaparak veya meyve bahçelerinde soğuk havanın çö-
konusunu yeniden gözden geçiriniz kelmesini engellemek amacıyla hava akımı sağlayarak
8. c Yanıtınız yanlış ise “Hatalı Tarımsal İşlemler” dondan korunabilir. Gelişme dönemi başlangıcında
konusunu yeniden gözden geçiriniz fazla azotlu gübreleme yapılmamalıdır.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Çevre Kirliliği” konusunu
yeniden gözden geçiriniz Sıra Sizde 2
10. c Yanıtınız yanlış ise “Çevre Kirliliği” konusunu Meyve ağaçlarında güneş yanıklığının etkisini azal-
yeniden gözden geçiriniz tılması amacıyla budama işleminin derin yapılmama-
sına özen gösterilmelidir. Bodur meyve bahçelerinde
güneşin etkisini azaltmak amacıyla ağaçların üzeri
gölge sağlayan örtülerle kaplanmaktadır. Domates gibi
sebzelerde özellikle yaprakların meyveleri gölgelemesi
sağlanmalıdır. Yapraklara zarar veren hastalık etmen-
leri ile mücadele yapılmalı, sulamaya dikkat edilerek
yaprakların solmasına müsaade edilmemelidir. Ayrıca
son yıllarda güneş yanıklığını engellemek amacıyla ka-
olin veya kalsiyum karbonat gibi güneş ışığını yansıtıcı
maddelerin uygulamaları başarılı sonuçlar vermektedir.
Sıra Sizde 3
Böyle arazilerde sert kil veya taş tabakası kırılmalı bitki
köklerinin toprağın derinliklerine ilerleyebilmesi sağ-
lanmalıdır.
Sıra Sizde 4
Bitkilerde kloroza birçok etken neden olabilir. En önem-
li nedenlerinden biri bitki besin elementi noksanlıkla-
rıdır. Birçok besin elementi noksanlığında yapraklarda
kloroz belirtileri görülür. Bu nedenle öncelikle hangi
besin elementi eksikliği olduğunun belirlenmesi gerek-
lidir. Bu amaçla toprak analizleri yapılması gereklidir.
Toprak analizleri sonuçlarına göre gübreleme yapılmalı-
dır. Ayrıca topraktaki su miktarı, hava kapasitesi, kireçli
olup olmayışı topraktaki organik madde miktarı da in-
celenerek toprakta besin elementleri yeterince bulunsa
bile bitkilerin bundan faydalanamayacağı da göz önüne Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
alınmalıdır. Bu durumda toprağın yapısı düzeltilmeye Elsevier Academic Press, USA.
çalışılmalı veya bitkinin ihtiyacı olan besin elementleri Özer, Z., Güncan, A., Çıtır, A., Döken, M.T. (1976). Ge-
yapraktan verilmelidir. nel Fitopatoloji Ders Notları, Erzurum.
Sıra Sizde 5 Üniversitesi Yayınları, Bursa.
Öncelikle yoğun ve salma sulama yapılmamalıdır. Bit- Erdiller, G. (1985). Fitopatoloji. Ankara Üniversitesi
kilerin ihtiyaç duyduğu miktarda ve zamanda sulama Ziraat Fakültesi Yayınları No:961, Ankara.
yapılmalıdır. Sulamada damlama sulama yöntemleri Kacar, B. (1984). Bitki Besleme. Ankara Üniversitesi
bu amaçla kullanılabilir. Kalitesi iyi olmayan yeraltı Ziraat Fakültesi Yayınları No: 899, Ankara.
suları sulamada kullanılmamalıdır. Toprak yapısı ince-
lenmeli ve killi topraklarda toprak yüzeyinde su birik-
mesi engellenmelidir. Toprak üzerinde biriken fazla su
drene edilmelidir. Ancak drenaj yapılması tuzlu suyun
akarsularına karışmasına neden olmakta, bu suların
tekrar sulama amaçlı kullanımları tuzlanma problemi-
ni tekrar ortaya çıkarmaktadır.
Sıra Sizde 6
Sanayi bölgeleri, fabrikalar ve termik santraller yoğun
oranda kirletici gaz ve partikül içeren baca atıklarını
doğaya salarlar. Bu gaz ve partiküller bitkilerde önemli
toksik etkiler oluşturur. Sanayi kuruluşları tarım arazi-
lerinden uzakta tesis edilmeli ve zararlı atıkların asgari
ölçüde doğaya salımı için gerekli önlemler alınmalıdır.
Bu amaçla baca filtrelerinin temizlikleri mutlaka yapıl-
malı ve atık arıtma sistemleri kurulmalıdır.
6
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Funguslarda görülen morfolojik yapıları ayırt edebilecek;
 Fungusların nasıl çoğaldığını açıklayabilecek;
 Fungus ekolojisini tanımlayabilecek;
 Fungusların bitkilerde oluşturduğu belirtileri ayırt edebilecek;
 Fungusların sınıflandırılmasını tanımlayabileceksiniz.
bilgi ve becerilere sahip olacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Thallus • Fungus Ekolojisi
• Fungus Hücresi • Hastalık Belirtileri
• Özel Somatik Yapılar • Protozoa
• Hif Dokuları • Chromista
• Eşeysiz Çoğalma • Fungi
• Eşeyli Çoğalma
İçindekiler
• GİRİŞ
• FUNGUSLARIN MORFOLOJİSİ
Fungusların Neden Olduğu • FUNGUSLARIN ÇOĞALMASI
Fitopatoloji • FUNGUS EKOLOJİSİ
Bitki Hastalıkları
• FUNGUSLARIN BİTKİLERDE
OLUŞTURDUĞU BELİRTİLER
• FUNGUSLARIN SINIFLANDIRILMASI
Fungusların Neden Olduğu
GİRİŞ
Fungusların neden olduğu bitki hastalıkları, bitkisel ürünlerin verim ve kalitele-
rinde büyük kayıplara neden olurlar. Bitki hastalıklarının oluşturduğu kayıplar
bitki çeşidine, patojene, çevre şartlarına ve uygulanan kontrol yöntemlerine bağlı
olarak değişkenlik göstermektedir. Bitkisel ürünlerdeki kayıplar tarlada yetiştir-
me periyodu esnasında veya ürünlerin depolama süresince oluşabilmektedir.
Bu güne kadar yapılan çalışmalar ile yaklaşık 100 000’nin üstünde fungus tü-
rünün varlığı bilinmektedir. Bu fungus türlerinin çoğunluğu saprofit karakterde
olup, ölü organik materyaller üzerinde yaşarlar ve onları parçalayarak doğada
geri dönüşümü gerçekleştirirler. Yaklaşık 50 fungus türü insanlarda, bir o kadarı
da hayvanlarda çeşitli hastalıklara neden olmaktadır. Bununla birlikte yakla-
şık 10 000’den fazla fungus türü ise bitkilerde hastalık oluşturmaktadır. Bitki
türlerinin tamamı bir veya daha fazla fungusun saldırısına hedef olmaktadır.
Parazitik fungusların her biri ise bir veya daha fazla sayıda bitki türünü enfekte
edebilmektedir.
FUNGUSLARIN MORFOLOJİSİ
Thallus
Fungusların vücudunu oluşturan somatik yapıya thallus adı verilmektedir. Fun-
guslarda miselyum, plasmodium, pseudomiselyum veya tek hücre olmak üzere
farklı thallus tipleri görülmektedir. Bu thallus tiplerinden en yaygın olarak görü-
leni miselyumdur. Funguslarda iplik formunda olan ve farklı yönlerde dallanıp
gelişen somatik yapının tamamı miselyum olarak bilinmektedir. Miselyumdaki
her bir dal veya iplik formundaki yapı ise hif olarak isimlendirilmektedir. Hif Hif: Mikroskobik büyüklükte,
mikroskobik büyüklükte, iplik formunda ve dallanabilme özelliğine sahiptir (Fo- iplik formunda ve
dallanabilme özelliğine sahip
toğraf 6.1.a). Yeni bir hif genellikle bir sporun çimlenmesinden oluşur. Sporun funguslarda yaygın olarak
çimlenmesi sonucu oluşan çim tüpünün uzaması ile sonsuz büyüme yeteneğine görülen somatik yapı.
sahip hif meydana gelir. Bir ortam üzerinde hiflerin gelişmeleri aşılandığı nok-
tadan itibaren her yönde olup sonuçta yuvarlak veya yuvarlağa yakın bir koloni
oluşmaktadır (Fotoğraf 6.1.b).
90 Fitopatoloji
Fotoğraf 6.1
Fungus hifi (a),
yapay ortamda
fungus koloni
gelişimi (b).
Gelişmiş funguslarda hiflerde septum adı verilen enine bölmeler bulunmakta-

dır. İki septum arasında kalan kısım fungus hücresi olarak isimlendirilmektedir.
Septumlar üzerinde hif hücreleri arasında irtibatı sağlayacak şekilde delik veya
delikcikler bulunmaktadır. Fungus gruplarına göre septum tipleri farklılık göster-
mektedir. Bazı fungusların hiflerinde ise septum bulunmamaktadır.
Hiflerin uç kısmı ince duvarlı elastiki yapıda olup, buraya büyüme için gerekli
maddeler gelir ve hif uzaması bu kısımda gerçekleşir. Hifler gıda maddelerini hüc-
re duvarları yolu ile suda çözünmüş basit moleküler yapılar olarak alırlar. Hifler
hiçbir zaman tamamen üniform çaptaki ip şeklinde silindirik borular olarak dü-
şünülmemelidir. Bunlar geçtikleri yerlerin genişliği ölçüsünde daralır veya geniş-
lerler. Bazı fungusların hiflerinin gelişmeleri esnasında görülen önemli bir durum
da anastomosis olayıdır (Fotoğraf 6.2).
Fotoğraf 6.2
Hifler arasında
görülen anastomosis
olayı.
Önceleri ilkel funguslar olarak bilinen, şimdi Protozoa alemi içerisinde yer alan
fungus benzeri organizmalarda görülen thallus tipi ise plasmodiumdur. İlkel fungus-
6. Ünite - Fungusların Neden Olduğu Bitki Hastalıkları 91
ların bir kısmında thallus tek hücre halinde de olmaktadır. Bazı funguslarda özellikle
mayalarda tek hücreli thallusun tomurcuklanarak bir zincir şeklini alması ile pse-
udomiselyum tip thallus oluşmaktadır. Pseudomiselyumu oluşturan hücrelerin bü-
yüklükleri birbirine eşit olmadığı gibi bu tip thallusta dallanmalar da oluşmaktadır.
Funguslarda görülen somatik yapıya ne ad verilir ve hangi tip somatik yapılar oluşur?
1
Fungus Hücresi
Funguslar genellikle mikroskopla görülebilen, ekseriyetle hif şeklinde dallanmış
somatik yapıları bulunan, klorofil içermeyen ve spor oluşturan ökaryotik hücre ya-
pısına sahip organizmalardır. Ökaryotik hücrelerde gerçek bir nukleus (çekirdek)
bulunmaktadır. Fungus hücresi, en dışta hücre duvarı olmak üzere başlıca sitoplaz-
mik membran (plazmalemma), sitoplazma ve çekirdekten oluşmuştur (Şekil 6.1).
Şekil 6.1
Fungus hücresinin
yapısı.
Funguslarda hücre duvarının yapısında ana madde olarak kitin ve glukan bulun-
makta, selüloz bulunmamaktadır. Bu temel yapı taşları polisakkarit ve glikoprotein
içeren bir tabaka içerisinde yer almaktadır. Fungus hücre duvarı hücreye şekil ver-
mekte, dış şartlardan hücreyi korumakta, renkli veya renksiz olabilmektedir.
Hücre duvarının en alt katı sitoplazmik membran ile birleşmiştir. Sitoplazmik
membran yarı geçirgen bir zardır, hücre içerisine giren ve çıkan maddelerin geçi-
şini kontrol eder. Fungus hücrelerinde sitoplazmik membran bazı kısımlarda içeri
çökerek hücre duvarı ile arasında cepler oluşturmaktadır ki bunlara lomasome adı
verilmektedir.
92 Fitopatoloji
Sitoplazma içerisinde mitokondrium, endoplazmik retikulum, ribozom, vakuol,

glikojen, çeşitli organik ve inorganik maddelerin bulunduğu karmaşık bir yapıdır.
Mitokondriumlar üç katlı bir membrandan oluşmuş olup iç kat parmak şeklin-
de içeriye uzantılar yapmakta ve hücre solunumu bu kısımda gerçekleşmektedir.
Endoplazmik retikulum iki paralel membrandan oluşmuş dar torba biçiminde
yapılar olup, sitoplazma içerisinde kanallar oluşturmaktadır. Ribozomlar diğer
ökaryotik hücrelerde olduğu gibi endoplazmik retikulum üzerine yerleşmemiş-
tir, sitoplazma içerisinde dağınık olarak bulunmaktadır. Ribozomlarda protein
sentezi gerçekleştirilir ve sentezlenen proteinler endoplazmik retikulum ile hücre
içerisinde taşınırlar. Sitoplazma içerisinde yer alan vakuol adı verilen boşluklar
tonoplast adlı membranla çevrilidirler. Fungus hücresi yaşlandıkça vakuol sayısı
ve büyüklüğü artar. Depo maddesi olarak glikojen ve lipid sitoplazma içerisinde
yer almaktadır.
Fungus hücrelerinde bir veya daha fazla sayıda çekirdek bulunmaktadır. Çe-
kirdek, içi nükleoplazma ile dolu ve etrafı delikli nüklear membranla çevrili bir
yapı olup, içinde yoğun olarak görülen kısım çekirdekçik (nuklelous) olarak isim-
lendirilmektedir. Fungus hücresinde genetik materyalin bulunduğu kısımdır.
Fungusların Özel Somatik Yapıları

Parazitik fungusların hifleri konukçu doku üzerinde (eksternal), genellikle doku
içerisinde hücreler arası veya hücreler içi olarak gelişirler. Bu gelişim esnasında
fungus türüne göre değişmekle birlikte farklı fonksiyonları ve şekli olan özel so-
matik yapılar oluşturmaktadırlar. Bunlar rizoid, appresorium, haustorium ve hipo-
podium olarak bilinmektedir.
Rizoid, fungus thallusunun kısa kök şeklindeki ipliksi dalı olup (Fotoğraf 6.3),
bulundukları ortama tutunma, su ve gıda maddesi alımında rol oynar. Rizoidler
birbirlerine hava stolonları veya sürünücü hiflerle bağlanmışlardır.
Fotoğraf 6.3
Sporangioforun
tabanında oluşan
rizoid.
Appresorium, fungus sporunun çimlenmesi sonucu oluşan çim tüpü veya hif
ucundaki basit veya çıkıntı şeklindeki şişkinlik olup konukçu dokuya tutunma
işlevini görür (Şekil 6.5).
Şekil 6.3
Fungus sporunun
çimlenmesi ile
doku yüzeyinde
appresorium ve
hücre içerisinde
haustorium
oluşumu.
Haustorium, bitki paraziti funguslarda doku içerisinde intercellular gelişen

hiflerden, appresoriumun penetrasyon çivisinden (Şekil 6.2) veya eksternal hif-
lerden çıkıp hücre içerisine giren ve farklı şekillerde olabilen intracellular hif dal-
larına denilmektedir. Fungus haustorium aracılığı ile konukçu hücreyi öldürmek-
sizin ihtiyaç duyduğu gıda maddelerini bitki hücrelerinden sağlamaktadır.
Hipopodium, eksternal olarak gelişen fungus hifinin bir iki hücre uzunlu-
ğundaki dalı olup uç hücre yuvarlak veya çıkıntılı olabilmektedir (Fotoğraf 6.4).
Genellikle eksternal hif oluşturan parazitik funguslarda özel absorbsiyon organı
olarak görev yapmaktadır.
Fotoğraf 6.4
Doku yüzeyinde
gelişen fungus
hifinde hipopodium
oluşumu.
Funguslarda görülen özel somatik yapıların işlevleri nelerdir?

2
Hif Dokuları
Funguslarda hifler çeşitli üreme yapılarını ve organlarını oluşturmak için birbir-
leriyle birleşir, karışır veya agregatlaşırlar. Hiflerin oluşturduğu dokular rizomorf,
plektenkimatik doku, skleroti, pseudoskleroti, pseudorhiza ve stroma gibi yapılardır.
94 Fitopatoloji
Rizomorf, birbirine paralel olarak gelişen çok sayıda hifin birbirleri ile yapışa-
rak oluşturdukları ip şeklindeki dokulardır.
Plektenkimatik doku, hiflerin birbirleri ile karışıp oluşturdukları dokuları ifa-
de eden genel bir addır. Hifler birbirlerinden ayrı ayrı görülebilecek şekilde gevşek
bir yapıda ise prozenkimatik doku, çok sıkı bir şekilde karışmış, hücre duvarları
ince ve hücreler yuvarlak köşeli ise pseudoparankimatik doku, pseudoparanki-
matik dokuda hücre duvarları kalın ve koyu renkli ise pseudosklorenşimatik doku
olarak isimlendirilmektedir.
Skleroti, hiflerin bir kitle halinde agregatlaşması sonucunda oluşan uygun ol-
mayan şartlara dayanıklı dinlenme yapısıdır. Aynı zamanda depo organı olup şekil,
boyut ve renk açısından fungus türlerine göre büyük farklılıklar göstermektedirler.
Pseudoskleroti, skleroti benzeri bir yapı olup sadece fungal materyalden oluş-
mamıştır. Fungal materyale ilave olarak kumlu toprak, bitkisel veya hayvansal
materyal de içermektedir. Şapkalı fungusların toprak üzerindeki üreme yapıları-
nın toprak altındaki kaynağını oluşturmaktadır.
Pseudorhiza, şapkalı fungusların miselyumunun oluştuğu toprak altında bu-
lunan fungal materyale ilave olarak kök ve bitki artıklarından oluşan yapıdır. Bu
yapıdan çıkan miseller bir sütün şeklinde birleşerek toprak yüzeyine çıkar ve bu-
rada üreme yapısını oluşturur.
Stroma, içerisinde veya üzerinde üreme yapılarının oluştuğu hif dokularını
ifade eder.
FUNGUSLARIN ÇOĞALMASI
Fungusların büyük çoğunluğu eşeysiz ve eşeyli olmak üzere iki yolla çoğalmakta-
dırlar. Genel olarak çok sayıda üreme yapısının meydana gelmesi ve bunların et-
rafa yayılarak epidemi oluşturmalarında fungus türleri açısından eşeysiz çoğalma
daha önemlidir. Eşeysiz çoğalma sonucunda çok sayıda yeni fert oluşur ve bu tip
çoğalma genellikle bir vejetasyon periyodunda bir kaç defa tekrar edebilmektedir.
Ancak eşeyli çoğalma birçok fungusta senede sadece bir kez oluşmakta, tür içi
genetik çeşitliliğin artması açısından önemli olmakta ve eşeyli çoğalma yapıla-
rının genellikle fungus türlerinin konukçusuz dönemi yani kışı geçirmede rolü
bulunmaktadır.
Eşeysiz Çoğalma
Eşeysiz çoğalma, genellikle thallus hücrelerinin farklı yollarla serbest kalıp çim-
lenerek yeni bir thallus oluşturması ile gerçekleşmektedir. Funguslarda görülen
eşeysiz çoğalma yolları, somatik yapı olan thallusun parçalanması veya spor oluş-
turması yolu ile gerçekleşmektedir. Somatik yapının parçalanması sonucunda,
herhangi bir hif parçası sağlam bir hücre içeriyorsa bu hücre büyüme yeteneğine
sahiptir ve yeni bir hif oluşturabilmektedir. Eşeysiz spor oluşturma, funguslarda
en yaygın olarak görülen eşeysiz çoğalma şeklidir. Eğer thallusun bir hücresi ser-
best kalıp tek başına yeni bir thallus oluşturma yeteneğine sahip ise bu bir eşeysiz
spordur. Eşeysiz sporlar oluş durumlarına göre sporangiospor, thallospor ve konidi
olmak üzere üçe ayrılırlar.
Sporangiospor
Sporangiosporlar, sporangiofor adlı sapçıklar üzerinde oluşan sporangium adlı kese-
ler içerisinde oluşurlar (Fotoğraf 6.3). Sporangium peridium adı verilen bir zar ile
çevrili olup çok sayıda haploid çekirdek ve protoplazmadan oluşmaktadır. Olgun-
laştığı zaman protoplazma tek çekirdek içeren parçalara ayrılmakta ve her birinin
etrafı membran veya hücre duvarı ile çevrelenerek sporangiospor formunu al-
maktadır. Kamçılı ve bu nedenle su içerisinde hareket etme kabiliyetinde olanlara
zoospor, hareketsiz olanlara ise aplanospor adı verilir.
Thallospor
Thallus hücrelerinin spora dönüşmesi ile oluşan spor tipidir. Arthrospor ve kla-
midospor olmak üzere iki tip thallospor bulunmaktadır (Fotoğraf 6.5). Arthros-
porlar, hiflerde uçtan itibaren hücrelerin yuvarlaklaşıp, birbirlerinden septumla
ayrılmaları ile oluşurlar. Klamidosporlar ise hiflerin ara kısmında kalan hücre-
lerin duvarlarının kalınlaşması ve yuvarlaklaşması sonucu oluşmaktadır. Klami-
dosporlar bazen çeşitli spor hücrelerinde de oluşabilmektedir.
Fotoğraf 6.5
Funguslarda
görülen thallospor
tipleri; a)
arthrospor, b)
klamidospor (ks).
Konidi
Konidiler genellikle konidiofor adlı spor taşıyıcıları üzerinde oluşurlar (Fotoğraf
6.6). Konidioforlar ana hife benzer basit yapıda veya ana hiften farklı ve çeşitli
şekillerde dallanmış bir yapıda olabilmektedir. Konidiler serbest olarak konidi-
oforlar üzerinde oluşabildiği gibi, ayrıca piknidium adlı yuvarlağa yakın kapalı
organlarda ve aservulus adlı açık yastıklarda da oluşurlar. Fungus türlerine göre
konidiler şekil, renk ve hücre sayısı bakımından büyük farklılıklar gösterirler.
Fotoğraf 6.6
Funguslarda
konidiofor (kf)
üzerinde konidi (k)
oluşumu.
96 Fitopatoloji
Eşeyli Çoğalma
Eşeyli çoğalma, birbirine eşey olarak uygun iki haploid (n) çekirdeğin birleşme-
si olarak karakterize edilir. Bu çoğalma şeklinde çekirdeklerin, eşey hücrelerinin
(gamet) veya eşey organlarının (gametangium) birleşmesi söz konusudur.
Eşeyli çoğalma plasmogami, karyogami ve mayoz bölünme olmak üzere üç
aşamada gerçekleşmektedir (Şekil 6.3). Plasmogami, farklı eşeylikteki iki haploid
çekirdeği yan yana getirmek üzere iki hücrenin protoplazmalarının birleşmesidir.
Bunun sonucunda dikaryotik (n+n) hücre oluşur.
Plasmogamiden sonra iki haploid çekirdeğin birleşmesi ile karyogami oluşur
ve diploid (2n) karakterli çekirdek meydana gelir. Karyogamiyi takiben diploid
zigot mayoz bölünme ile tekrar haploid duruma indirgenir ve sonuçta dört adet
haploid nukleus oluşur. Bu haploid nukleusların etrafı protoplazma ile çevrelene-
rek eşeyli haploid sporlar oluşur. Bazı fungus gruplarında eşeyli çoğalmada mayoz
bölünmeyi takiben mitoz bölünme de oluşmaktadır. Fungus gruplarına göre olu-
şan eşeyli sporlar; dinlenme sporu, oospor, zigospor, askospor veya basidiospor
olarak isimlendirilmektedir.
Şekil 6.3
Funguslarda eşeyli
çoğalmada görülen
dönemler.
FUNGUS EKOLOJİSİ
Bitki patojeni fungusların hemen tamamı yaşamlarının bir dönemini konukçuları
olan bitkilerde geçirirler, konukçu bitkilerin olmadığı dönemi veya kış dönemini
ise topraktaki bitki artıklarında, toprakta veya diğer farklı yollarla geçirmek du-
rumundadırlar.
Funguslar gıdalarını ya canlı organizmaları parazitleyerek veya ölü organik
maddelerden sağlarlar. Sadece ölü organik maddelerden gıdalarını temin eden
ve parazitik özellik göstermeyenlere obligat saprofit denilmektedir. Bazı funguslar
biyotrof özellik göstermekte, doğada sadece canlı konukçularda gelişip çoğalabil-
mektedirler. Bu organizmalar obligat parazit olarak isimlendirilir. Bu tip funguslar
yaşamlarının büyük bir kısmını konukçularında geçirmekte, konukçusuz dönemi
oluşturdukları çeşitli üreme yapıları ile toprakta veya bitki artıklarında geçirmek-
tedirler. Bu üreme yapıları canlılıklarını kaybetmeden önce tekrar konukçularını

bulurlarsa onlar üzerinde gelişip çoğalabilmekte, belli bir sürede konukçularına
ulaşamazlar ise canlılıklarını yitirmektedirler.
Elma kara leke hastalığını oluşturan Venturia inaequalis’de olduğu gibi bazı
patojenler yarı biyotrof özellik gösterirler. Bu tip patojenler yaşamlarının bir bölü-
münü konukçu bitkilerde parazit olarak geçirirken, doğada yaşam döngüsünü ta-
mamlamak için geri kalan dönemi aynı konukçu bitkinin toprak yüzeyine düşen
ölü yapraklarında saprofit olarak geçirmektedir. Böylece yarı biyotrof özellik gös-
teren patojenler konukçularının canlı veya ölü dokularında yaşamlarını sürdür-
mekte, doğada diğer organik materyaller üzerinde yaşamını sürdürememektedir.
Fungusların çoğu canlı veya ölü konukçu bitki dokularında yaşayabilirler, ay-
rıca çeşitli besin maddelerini içeren suni besi yerlerinde kültüre alınabilmektedir-
ler. Bunlar obligat olmayan parazitlerdir. Bazı obligat olmayan parazitler yaşam
döngülerinin büyük bir kısmını parazit olarak konukçusunda geçirmekte, ancak
konukçu bitki öldüğü zaman ölü konukçu dokularda yaşayıp çoğalabilmekte, hat-
ta buradan toprağa veya diğer çürümüş bitki materyallerine de geçerek yaşamını
saprofitik olarak sürdürebilmektedir. Bu tip patojenler fakültatif saprofit olarak
isimlendirilmektedir. Ölü bitki materyallerinin parazitin konukçusu olup olma-
ması fark etmemektedir. Bu tip funguslar genellikle toprak patojenleri olup geniş
bir konukçu dizisine sahiptirler ve konukçuları olmadığında dahi toprakta uzun
yıllar yaşamlarını sürdürebilmektedirler. Ancak toprakta populasyonlarını artır-
mak için zaman zaman konukçularını enfekte etmeye ihtiyaç duyarlar. Obligat
olmayan parazit fungusların bir kısmı da yaşamlarının büyük bir kısmını toprakta
ölü organik maddeler üzerinde saprofitik olarak geçirirken çeşitli şartlar altında
canlı bitkilere saldırarak parazitik duruma geçerler ve bitkilerde hastalık oluştu-
rurlar. Bu tip organizmalar ise fakültatif parazit olarak adlandırılırlar.
Funguslar konukçu bitkileri enfekte ettikleri parazitik dönem esnasında bitki
hücre ve dokularında farklı gelişim gösterirler. Bitkilerin toprak üstü aksamların-
da külleme hastalıklarına neden olan funguslarda misel konukçu bitki yüzeyinde
eksternal olarak gelişir, ancak haustoriumlarını bitkinin epidermis hücrelerine so-
karak ihtiyaç duyduğu gıda maddelerini temin ederler. Elma kara leke hastalığına
neden olan fungus ise kütiküla ve epidermis arasında gelişimini sürdürür. Diğer
funguslarda ise hifler intercellular olarak hücreler arasında gelişir ve haustorium-
larını hücreler içerisine sokarak beslenirler. Bir kısım fungus ise hem intercellu-
lar hem de intracellular olarak gelişirler. Fusarium ve Verticillium gibi solgunluk
oluşturan funguslar enfekteli bitkilerde ksilemde gelişir ve endofitik (endophytic)
funguslar olarak isimlendirilirler. Obligat parazitler ise sadece canlı hücrelerde
gelişirler, ölü hücrelerde beslenemezler. Obligat parazit olmayan bazı fungusla-
rın miselyumu ise canlı hücrelerle temasa gelmeksizin salgılamış oldukları en-
zim ve toksinlerle bitki hücrelerini öldürerek zarar oluştururlar. Fungus miselinin
konukçu bitki dokusunda bulunma yerleri farklı olmakla birlikte üreme yapıları
konukçu bitki dokusunun yüzeyinde veya yüzeye yakın kısımlarda oluşmaktadır.
Böylece diğer bitkilere funguslar etkili bir şekilde yayılabilmektedir.
Funguslar heterotrof organizma olarak dışarıdan hazır gıdaya gerek duyarlar.
Funguslar gıdalarını temas ettikleri ortamdan suda erimiş halde, doğrudan doğ-
ruya hücre duvarları ve sitoplazmik membran yolu ile alırlar. Ancak basit olmayan
ve alamayacakları formda bulunan gıda kaynaklarını, salgıladıkları enzimlerle
parçalayarak alabilecekleri forma dönüştürürler. Fungusların gıda istekleri türlere
göre değişmektedir. Gelişmeleri için başta karbon olmak üzere nitrojen, inorganik
98 Fitopatoloji
maddeler ve bazı büyüme faktörlerini kullanırlar. Karbon kaynağı olarak en iyi

glikoz olup, bunu sakkaroz ve maltoz takip etmektedir. Nitrojen açısından en iyi
nitrojen kaynağını organik olanlar oluşturmaktadır. Amonyum nitrat ve nitritler
daha sonra gelmektedir. Fungusların birçoğu gerek duydukları vitaminleri sentez-
leyebilmektedirler.
Birçok bitki patojeni fungusun yaşaması ve hastalık oluşturma durumu başta
sıcaklık ve nem olmak üzere çevresel şartlara bağlıdır. Fungus miselleri -5 ile 45
°C arasında yaşayabilirler. Çeşitli tipdeki sporlar ise daha geniş sıcaklık ve nem
şartlarına dayanabilmekte, ancak bu sporlar çimlenebilmek için uygun sıcaklık ve
neme ihtiyaç duymaktadırlar. Fungus sporlarının çimlenebilmesi için optimum
sıcaklık 20-25 °C ve % 90’ın üzerindeki nem şartlarıdır. Ayrıca zoospor oluşturan
funguslar hareket edebilmek ve çimlenebilmek için serbest suya ihtiyaç duyarlar.
Fungus üreme yapıları uygun sıcaklık ve nem şartları altında çimlenir ve konukçu
dokularının üzerinde veya içerisinde gelişerek enfeksiyon oluştururlar.
Fungusların bitkilerde hastalık oluşturabilmesi için uygun çevresel şartlar nelerdir?

3
Fungus üreme yapılarından sadece zoosporlar kendi kendine hareket etme
kabiliyetine sahiptirler. Zoosporlar birkaç milimetre veya santimetrelik bir mesa-
fede hareket edebilmektedir. Bu tip spor oluşturanlar hariç bitki patojeni fungus-
ların büyük çoğunluğunun bitkiden bitkiye veya aynı bitkinin farklı kısımlarına
yayılması hif gelişimine veya çeşitli sporların rüzgâr, su, böcekler, diğer hayvanlar
ve insanların yardımı ile taşınması sonucunda gerçekleşmektedir. Rüzgâr sporları
yaymada en önemli taşıyıcıdır. Fungusların yayılmasında esas olarak sporlar rol
oynamakta, hif veya sklerotiler ise daha sınırlı bir yayılmada etkilidirler. Fungus
sporlarının yayılımı türlere göre değişkenlik göstermektedir.
FUNGUSLARIN BİTKİLERDE OLUŞTURDUĞU BELİRTİLER

Bitkilerin funguslar tarafından hastalandırılması çeşitli belirtiler (simptom) ha-
linde kendini gösterir. Bu belirtiler konukçu bitkinin tamamında görülebilen ge-
nel belirtiler olabileceği gibi, belirli bir organında, doku veya hücrelerinde gözle-
nebilen lokal belirtiler de olabilmektedir. Funguslar bitki dokularında lokal veya
genel nekrozlara neden olarak tüm bitkinin veya çeşitli organlarının gelişmeden
geri kalmasına neden olmaktadırlar. Sayıca az birkaç fungusun neden olduğu
hastalıkta ise enfekteli bitkilerin veya bitki kısımlarının normalden fazla geliştiği
görülmektedir.
Hastalık belirtilerine göre hastalık nedenlerini ortaya koymak çok hatalı olabi-
lir. Çünkü bir hastalığın birden fazla belirtisi olabileceği gibi, herhangi bir bitkide
görülen bir belirti sadece tek bir etmenin belirtisi de olmayabilir. Nitekim bit-
kilerde görülen solgunluk toprakta yeterli suyun bulunmamasından olabileceği
gibi, don, aşırı sıcaklık veya çeşitli kök ve iletim demeti hastalıklarından da ortaya
çıkabilir. Diğer taraftan elma kara lekesi ve asma mildiyösü gibi hastalıklarda fark-
lı devrelerde, çeşitli bitki organlarında görülen belirtiler de farklı olabilmektedir.
Bazı durumlarda, bir bitkide birkaç hastalığın birlikte oluşu da karmaşık simpto-
matolojik tablolar ortaya çıkarabilmektedir.
Bazı fungal hastalıklarda patojen, konukçu yüzeyinde çeşitli eşeyli veya eşeysiz
çoğalma yapıları oluşturur. Miselyum, spor, skleroti gibi yapılar aslında etmenin
kendisi olmasına karşın hastalığı tanımada bir işaret olarak ele alınmaktadır.
Bitkilerde görülen hastalık belirtileri genellikle iki gruba ayrılır. Bunlardan

biri, dışarıdan çıplak gözle görülemeyen ve çoğu kez bitkinin kesilmesiyle veya
mikroskop yardımı ile incelenebilen floem nekrozu gibi belirtilerdir. Bunlara iç
belirtiler adı verilir. Diğer grup ise, bitkiye dışarıdan bakıldığında çıplak gözle gö-
rülebilen yaprak lekeleri, yanıklık, kanser gibi dış belirtilerdir. Hücre veya hücre
topluluklarının ölümü ile oluşan nekrotik belirtiler dışarıdan esmer, koyu kahve-
rengi lekeler şeklinde görülür. Bu görüntülere nekroz denir ve nekrozlu hücreler
topluluğu nekrotik dokuları oluşturur. Fungusların neden olduğu bitki hastalıkla-
rında yaygın olarak görülen belirtiler;
Yaprak Lekeleri
Ölmüş veya zarar görmüş bitki hücrelerinin bulunduğu yapraklardaki lokal lez-
yonlardır (Fotoğraf 6.7.a). Lekeler yakından incelendiğinde, bunların bir merkezi
olduğu ve sağlıklı dokudan bir sınırla ayrıldığı görülür. Bir hastalığı tanımlarken
lekelerin yerini, şeklini, büyüklüğünü, sınırlı olup olmadığını, rengini ve gelişme
dönemlerindeki değişiklikleri dikkate almak gerekir.
Fotoğraf 6.7
Fungusların
neden olduğu
yaprak lekeleri (a)
ve çökerten (b)
belirtisi.
Çökerten
Toprak veya tohumda bulunan patojenlerin neden olduğu bir durumdur. Genç
fidelerin kök boğazlarına arız olan patojenlerin, bu kısımlardan bitkileri zayıflatıp
tek veya toplu olarak toprak yüzeyine devrilmelerine ve ölümlerine neden olma-
sıdır (Fotoğraf 6.7.b). Örneğin, Pythium debaryanum, Rhizoctonia solani gibi fun-
guslar çökerten belirtisini oluştururlar.
Yanıklık
Bitkinin yaprak, dal, sürgün veya çiçeklerinin hızlı bir şekilde kahverengileşip öl-
mesi şeklinde görülür.
Kanser
Bitkilerin gövdelerinde veya dallarında görülen çökük lokal nekrotik lezyonlardır
(Fotoğraf 6.8.a).
Geriye Doğru Ölüm

Bitkilerin sürgün ucundan geriye doğru kurumalarına bu ad verilmektedir. Örne-
ğin, kayısı ve kirazlarda görülen monilya hastalıklarında (Monilinia laxa), limonlar-
da uç kurutan hastalığında (Deuterophoma tracheiphila) bu durum görülür. Burada
100 Fitopatoloji
bitkiler önce yapraklarını döker, takiben kuruma gövdeye ve buradan köklere ka-
dar geçerse bitki ölür.
Kök Çürüklüğü
Bitkilerin kök sisteminin tamamının veya bir kısmının çürümesi veya bozulması
ile oluşur.
Kök Kalınlaşması
Bitki köklerinin yumru benzeri yapılar olarak düzensiz şekilde genişlemesidir
(Fotoğraf 6.8.b).
Fotoğraf 6.8
Kanser (a) ve
köklerde kalınlaşma
(b) belirtileri.
Bazal Gövde Çürüklüğü

Bitki gövdelerinin toprak yüzeyine yakın dip kısımlarının etkilenmesi sonucu
meydana gelen bozulmalardır.
Yumuşak ve Kuru Çürüklük

Parazit veya saprofit fungusların dokularda oluşturdukları zarar sonucu meyve,
kök, soğan, yumru veya yapraklarda görülen bozulma veya yumuşamalardır.
Antraknoz
Bir kısım fungusun etkisi ile bitkilerin gövde, yaprak, meyve veya çiçeklerinde
ortaya çıkan nekrotik ve çökük lezyonlardır.
Uyuz
Bitkilerin meyve, yaprak veya yumru gibi organlarında yüzeysel çıkıntılar, çök-
meler veya çatlamalar şeklinde oluşan uyuz benzeri lokal lezyonlardır.
Gelişme Geriliği
Bitkilerin canlı görünüşlerini giderek yitirmesi, bitki gelişiminin zayıflaması, yap-
rakların küçük, gevrek, sarı veya kırmızı renge dönüşmesi veya yaprak dökülmesi
şeklinde belirtilerin görülmesidir.
Yukarıdaki belirtilere ek olarak funguslar solgunluk, sürme, rastık, pas ve kül-
lemeye de neden olurlar.
Solgunluk
Turgor basıncının azalması veya kaybolması sonucu yaprak ve sürgünlerin pörsü-
mesi ve sararması sonucunda oluşmaktadır (Fotoğraf 6.9).
Fotoğraf 6.9
Solgunluk belirtisi.
Sürme ve Rastık
Tohumun iç kısmının veya tohum yerinde oluşan bir zarın iç kısmının fungusla-
rın misel veya sporları ile dolmasıdır (Fotoğraf 6.10).
Fotoğraf 6.10
Başakta sürme
(a) ve rastık (b)
belirtisi.
102 Fitopatoloji
Pas
Yaprak veya gövdelerde pas renginde ortaya çıkan küçük veya büyük lezyonlar
olarak görülür (Fotoğraf 6.11). Bu lezyonlar aslında fungusun çeşitli tipte sporla-
rını içeren spor yataklarıdır.
Fotoğraf 6.11
Yaprak ve sapta pas
belirtisi.
Külleme
Bitkilerin yaprak, gövde, çiçek veya meyvelerinin fungusun beyaz misel veya çe-
şitli üreme yapıları ile kaplanması sonucu oluşur (Fotoğraf 6.12).
Fotoğraf 6.12
Yaprakta külleme
belirtisi.
FUNGUSLARIN SINIFLANDIRILMASI
Fungus ve fungus benzeri organizmalar bitkilerde hastalık oluşturan ve fazla sa-
yıda tür içeren geniş bir gruptur. Tür sayısının fazla olması nedeni ile burada sa-
dece bitkilerde hastalık oluşturanlardan bahsedilecektir. Önceden ilkel funguslar
olarak bilinen Myxomycota ve Plasmodiophoromycota grubu funguslar şimdi
Protozoa alemi, Oomycota grubu funguslar Chromista alemi içerisinde fungus
benzeri organizmalar olarak kabul edilmektedir. Gerçek fungus olarak bilinen
Chytridiomycota, Zygomycota, Ascomycota, Basidiomycota ve Deuteromycota
gruplarına ait olanlar ise Fungi (Fungus) aleminde yer almaktadır.
Bitkilerde hastalık oluşturan fungus ve fungus benzeri organizmaların canlılar ale-

mindeki yeri nedir? 4
Diğer organizmalarda olduğu gibi funguslar da belirli bir sisteme göre katego-
rilere ayrılmaktadır. Bu kategoriler ve aldıkları ekler sırası ile alem, bölüm (-myco-
ta), alt bölüm (-mycotina), sınıf (-mycetes), alt sınıf (-mycetidae), takım (-ales),
familya (-aceae), cins ve tür şeklindedir. Binomial sisteme göre bütün canlıların
bilimsel ismi iki kelimeden oluşmaktadır. Bunlardan birincisi cins, ikincisi ise tür
adıdır ve Latince olarak yazılmaktadır. Örneğin Venturia inaequalis’de birinci ke-
lime cins ismini, ikinci kelime ise tür ismini ifade etmektedir. Binomial isimler
elle yazılırken altları çizilmeli, basılı metinlerde ise italik harflerle yazılmalıdır.
Alem: Protozoa
Bu alemde yer alan organizmalar tek hücreli veya basit çok hücreli olup, plasmo-
dium tipi thallusa sahiptir. Myxomycota ve Plasmodiophoromycota gibi fungus
benzeri organizmalara ilaveten birçok organizmayı da içermektedir.
Bölüm: Myxomycota
Thallusu, plasmodium veya plasmodium benzeri yapılardır. Plasmodiumda hüc-
re duvarı bulunmadığından belli bir şekli yoktur. Eşeysiz sporu zoospordur ve
iki adet kamçıya sahiptir. Toprak yüzeyine yakın olan bitkiler üzerinde gelişir ve
onların yüzeyini kaplar fakat bitkileri enfekte etmez. Saprofitik özellik gösterirler.
Bölüm: Plasmodiophoromycota
Bu bölümde yer alan fungus benzeri organizmalar bitkilerde obligat endopa-
razittirler ve genellikle konukçu hücrelerinde anormal büyümeler oluştururlar.
Somatik yapıları plasmodium olup, konukçu hücre içinde oluşur. Eşeysiz üreme-
de görülen zoosporlar boyları birbirine eşit olmayan iki kamçıya sahiptir. Eşeyli
üreme sonucu oluşan dinlenme sporları toprakta uzun yıllar canlılıklarını ko-
ruyabilmektedir. Kültür bitkilerinde ekonomik öneme sahip hastalık oluşturan
türler bulunmaktadır. Lahanada kök kalınlaşması (kök uru) hastalığını Plasmo-
diophora brassicae (Fotoğraf 6.8.b), patates tozlu uyuz hastalığını Spongospora
subterranea oluşturmaktadır. Buğday ve diğer hububatlarda parazit olan Polym-
yxa graminis de bu gruptan bitki parazitidir. Spongospora ve Polymyxa cinsleri-
ne giren bazı türler virüsleri hasta bitkilerden sağlıklı bitkilere taşımada vektör
olarak da rol oynarlar.
104 Fitopatoloji
Alem: Chromista (Stramenopiles)

Tek veya çok hücreli, hifsel koloni oluşturan ve ışığa göre yön değiştirebilen or-
ganizmalardır. Hücre duvarının ana maddesi glukan ve selülozdur. Kahverengi
algler, Oomycota ve benzeri organizmaların yer aldığı gruptur.
Bölüm: Oomycota
Bu bölümde yer alan fungus benzeri organizmalarda, eşeysiz üremede biri tüylü
olmak üzere iki kamçılı zoosporları sporangium adlı bir kese içerisinde oluşmak-
tadır. Konukçuya ulaşan zoosporlar kamçılarını absorbe edip çimlenerek septasız
hif oluştururlar. Ayrıca bazen sporangium doğrudan bir spor gibi de çimlenebil-
mektedir. Eşeyli çoğalma sonucu kötü koşullara dayanıklı oosporlar oluşmakta-
dır. Kültür bitkilerinde ekonomik açıdan çok önemli obligat veya fakültatif parazit
bitki patojenlerini içermektedir. Bu bölümde yer alan Oomycetes sınıfında bitki
patojeni türler bulunmaktadır.
Beyaz pas hastalığını oluşturan Albugo cinsine ait türler obligat parazittirler. Bu
cins bitkilerin kökleri hariç toprak üstü organlarında beyaz lekeler oluşturur. Bu
beyaz lekeler, fungusun epidermis altında zincir şeklinde gelişen sporangiumlarının
epidermisi yırtıp dışarı çıkması sonucu görülürler. Albugo candida, Crucifer’lerde
önemli bir hastalık etmeni olup, bu bitkilerde beyaz pas hastalığını oluşturur.
Pythium ve Phytophthora cinslerine giren türler fakültatif parazittirler. Pythi-
um türleri toprak yolu ile bitkilerin toprak altı aksamlarını enfekte edip onları
hastalandırırlar. Bu cinsten Pythium debaryanum daha ziyade havadar olmayan
sulu toprakta, zayıf kalmış ve sık ekilmiş fideliklerde çökerten hastalığını oluştu-
rur (Fotoğraf 6.7.b). Hastalığa yakalanan bitkiler kök boğazlarından toprak yü-
züne devrilir ve takiben ölürler. Fungus bu ölü bitkiler üzerinde hayatını saprofit
olarak devam ettirir.
Phytophthora cinsi birçok bitki patojeni fungus türünü içermektedir. Bu tür-
lerden bir tanesi olan patates mildiyösü etmeni Phytophthora infestans, çevresel
şartların uygun olduğu hemen her yerde büyük epidemiler oluşturur. Bu hastalık
sadece tarlada değil aynı zamanda depoda da kendisini gösterir. Hastalığa yakala-
nan bitkilerin yapraklarında sınırları belirsiz sarımtırak lekeler oluşur. Bu lekeler
daha sonra kuruyarak nekrotik hal alır (Fotoğraf 6.13.a). Yaprakların alt yüzeyin-
de fungusun sporangium ve sporangioforlarından oluşan fungal örtüye bilhassa
lekeler kurumadan önce rastlanır. Patates yumrularının yüzeyinde bant şeklinde
çöküntüler ve iç dokuda da lezyonlar oluşur (Fotoğraf 6.13.b).
Fotoğraf 6.13
Patates
mildiyösünün
yaprak (a) ve
yumrudaki (b)
belirtisi.
Peronospora, Plasmopara ve Bremia cinslerine giren türler bitkilerde obligat para-

zit olup, özellikle serin ve nemli bölgelerde mildiyö hastalıklarını oluşturmaktadırlar.
Bu cinslere ait türlerden Peronospora tabacina tütün mildiyösü, Plasmopara viticola
bağ mildiyösü, Bremia lactuca marul mildiyösü hastalıklarını oluşturmaktadır.
Peronospora tabacina’nın oluşturduğu tütün mildiyösü hastalığına yakalanan
fidelerin yaprakları sarı renkte olup, nemli dönemlerde yaprakların yüzeylerin-
de fungal örtü bulunur. Bu fideler daha sonra toprak yüzeyine devrilir, kurur ve
ölürler. Tarlada ise yapraklarda ilk önce yuvarlak sarımtırak lekeler ortaya çıkar.
Bu esnada havalar rutubetli ise, yaprakların alt yüzeyinde fungal tabaka oluşur.
Bu lekeli kısımlardaki hücreler nekrotik hal alır ve bazen bu kısımlar delinebilir.
Hastalık hem verime hem de kaliteye etki eder.
Plasmopara viticola’nın oluşturduğu bağ mildiyösünde asma yapraklarında ilk
önce yağlımsı görünüşte ufak sarımtırak lekeler ortaya çıkar. Bu lekeler daha son-
ra kahverengileşir ve kurur. Lekeler nekrotik hal almadan önce nemli dönemlerde
özellikle yaprak alt yüzeyinde beyaz fungal örtü gözlenir. Üzüm daneleri ise sula-
rını kaybederek büzüşür ve meşinimsi bir hal alırlar.
Mildiyölerde bilhassa yaprakların alt yüzeyinde görülen fungal örtü, sporan-
giofor ve sporangiumlardan oluşmuştur. Mildiyö hastalıkları nemli bölgelerde
yaygın olup ekonomik düzeyde kayıp oluşturmaktadırlar. Genel mücadele yön-
temleri şunlardır:
• Dayanıklı çeşitler yetiştirilmeli,
• Primer inokulum kaynağı olan bitki artıkları imha edilmeli,
• Kültür bitkisinin yetiştirileceği yerin iyi seçilerek fazla nemli ve gölgeli yer-
lerin olmamasına dikkat edilmeli,
• Bitkinin kuvvetli gelişmesi sağlanmalı,
• Bütün bu önlemlere rağmen hastalık yine görülürse ilaçlı mücadelede ba-
kırlı preparatlar, organik fungisitler veya bazı sistemik fungisitler kullanılır.
Özellikle bağ mildiyösünün klasik ilacı bakır sülfat ve kireç karışımından
hazırlanan bordo bulamacıdır.
Alem: Fungi
Miselyum oluşturan funguslar olup hücre duvarının yapısında kitin ve glukan bu-
lunmaktadır.
Bölüm: Chytridiomycota
Bu bölümde yer alan funguslarda, eşeysiz spor olan zoospor tek bir kamçıya sa-
hiptir. Hifleri septumsuz olup bu yüzden çok nukleusludur. Eşeyli üremede fark-
lı yollar görülmekte, dinlenme sporu veya sporangiumu oluşmaktadır. Chytri-
diomycetes sınıfında yer alan ve kültür bitkilerinde ekonomik zarar oluşturan
Synchytrium endobioticum patateslerde siğil hastalığı, Physoderma zeae-maydis
mısır kahverengi hastalığı etmenidir.
Patateste siğil hastalığını oluşturan S. endobioticum iç ve dış karantinaya tabi
bir hastalık etmeni olup, son yıllarda ülkemizde de belirlenmiştir. Hastalık patates
bitkilerinin toprak altında kalan gövde, stolon ve özellikle yumrularında farklı
büyüklüklerde tümörler oluşturmaktadır. Toprakta fungusun sporangiumu uzun
yıllar canlılığını sürdürebildiğinden dolayı hastalığın görüldüğü alanlarda karan-
tina önlemleri uygulanmaktadır. Lahana köklerinde parazit olan Olpidium brassi-
cae da bu bölümde yer alan bir tür olup, çeşitli virüsleri hasta bitkilerden sağlıklı
bitkilere taşımada vektör olarak da rol oynamaktadır.
106 Fitopatoloji
Bölüm: Zygomycota
Sporangium içerisinde oluşan hareketsiz aplanosporlar eşeysiz spordur. Hareketli
zoospor bulunmamaktadır. Eşeyli üreme sonucu zigospor oluşmakta ve dinlenme
sporu olarak rol oynamaktadır. Bu bölüm içerisinde yer alan Zygomycetes sınıfı
bitki, insan ve hayvanlarda saprofit veya zayıf parazit olan türleri içermektedir.
Mucor ve Rhizopus cinslerine ait türler meyve ve sebzelerde özellikle depolama
ve taşıma esnasında yumuşak çürüklük oluştururlar.
Bölüm: Ascomycota
Askus adı verilen ve içinde ortalama olarak sekiz adet eşeyli spor olan askospor-
ları içeren keseleri ile tanınır. Askuslar bazı türlerde doku yüzeyinde oluşabildiği
gibi, çoğu türde cleistothecium, perithecium, apothecium veya ascostroma adı ve-
rilen askokarplar içerisinde oluşmaktadır. Hifleri septumludur. Eşeysiz üremede
yaygın olarak görülen spor tipi konidi olup, bunlar konidioforlar üzerinde oluşa-
bildiği gibi piknidium veya aservulus adlı spor yataklarında da oluşabilmektedir.
Eşeysiz üremede türlere bağlı olarak arthrospor veya klamidospor oluşumu da
görülmektedir.
Askokarp bulunmayan ve bu nedenle askusları serbest halde konukçu doku
yüzeyinde oluşan funguslardan Taphrina deformans, şeftali yaprak kıvırcıklığı ve
Taphrina pruni, erik cep hastalığını oluşturmaktadır. Şeftali yaprak kıvırcıklığı
hastalığına neden olan T. deformans, şeftali yetiştiriciliği yapılan hemen her yerde
görülmektedir. Hastalık ilk sürgünlerde yapraklar oluşmaya başladığında yaprak-
larda kırmızı, sarı renklerle birlikte kıvrılma ve kalınlaşma şeklinde deformasyon-
lar olarak kendini gösterir. Hastalığın ilerlemesi ile yapraklar tamamen kuruyup
dökülmektedir. Bilhassa nemli dönemlerde yaprakların alt ve üst yüzeylerinde as-
kusların oluştuğu beyaz bir fungal tabaka ortaya çıkmaktadır. Kışı konukçu bitki
üzerinde oluşan konidi, askospor veya miselleri ile geçirir.
Külleme hastalıklarını oluşturan ve obligat parazit olan türlerde askuslar cle-
istothecium adı verilen askokarplar içerisinde oluşmaktadır. Fungusun misel, ko-
nidi ve cleistotheciumu konukçu bitki dokusunun yüzeyinde gelişmektedir. Bu
nedenle bitkilerin yaprak, dal, sürgün veya çiçeklerinde tozlumsu bir görünüm
ortaya çıkar (Fotoğraf 6.12) ve özellikle gelişme döneminin sonuna doğru oluşan
siyah renkte yuvarlak görünüşteki cleistotheciumlar hastalığı tanımada rol oynar.
Fungus miseli besin ve su ihtiyacını epidermis hücrelerine saldıkları haustorium-
ları ile sağlar. Sphaerotheca pannosa şeftalide, Podosphaera leucotricha elmada,
Erysiphe graminis hububatta, Uncinula necator bağda, Leveillula taurica sebzelerde
ve Phyllactinia corylea fındıkta külleme hastalıklarını oluşturan türlerdir. Külleme
hastalıkları ile mücadelede dayanıklı çeşitlerin kullanılması ve kışlayan inokulu-
mu azaltmak için bitki artıklarının toplanıp imha edilmesi önemlidir. İlaçlı mü-
cadelede ise kükürt ve kükürtlü preparatlar ile sistemik ilaçlar kullanılmaktadır.
Tek çeperli askuslara sahip ve perithecium tipi askokarp görülen funguslar-
dan Claviceps purpurea, çavdarlarda çavdar mahmuzu hastalığına neden olmakta,
enfekteli bitkilerde çavdar başağı olgunlaşmaya başlayınca, kapçıklar arasında si-
yah, boynuz gibi sert çıkıntılar olan sklerotiler oluşur. Diğer türlerden Rosellinia
necatrix ağaçlarda beyaz kök çürüklüğü, Gnomonia leptostyla ceviz antraknozu,
Glomerella lindemuthianum fasulye antraknozu, Nectria galligena ağaçlarda dal
kanseri (Fotoğraf 6.8.a), Polystigma rubrum et lekesi, Hypocrea (Verticillium) ve
Gibberella (Fusarium) türleri birçok bitkide solgunluk (Fotoğraf 6.9) veya kök çü-
rüklüğü hastalıklarını oluşturmaktadır.
Askokarp tipi apothecium olan funguslar toprakta ölü organik maddelerde

beslenir, bazıları da bitkilerde parazittir. Monilinia laxa sert, Monilinia fructigena
yumuşak çekirdekli meyvelerde mumya, Sclerotinia sclerotiorum sebzelerde yu-
muşak çürüklük, Botryotinia fuckeliana sebze ve meyvelerde kurşuni küf hasta-
lıklarını oluşturmaktadır. Monilinia türlerinin neden olduğu mumya hastalığının
belirtileri ağaçların çiçek, sürgün, dal ve meyvelerinde görülür. Meyve ağaçların-
da çiçekler solar, birkaç gün içinde kurur ve kuruyan çiçekler aylarca ağaç üzerin-
de asılı olarak kalabilir. Fungus çiçekten çiçek sapına geçmekte, buradan sürgüne
ve dala ulaşmaktadır. Sürgün ve dallar üzerinde küçük oval lekeler oluşmakta, za-
manla lekelerin sınırları genişlemekte ve üzerlerinde zamk akıntısı görülmektedir.
Enfeksiyonun çepeçevre sürgünü sarması sonucu, üst kısımda kalan sürgün kısmı
tamamen kurumaktadır. Enfeksiyon bölgesi zamanla bir kanser yarası haline dö-
nüşmektedir. Sert çekirdekli meyve ağaçlarında hastalık yapraklarda delinmelere
de neden olmaktadır. Meyveler üzerindeki belirtiler olgunlaşmakta olan meyve-
nin birkaç noktasından çürüme şeklinde gelişmeye başlamakta, çürüme ilerledik-
çe meyve tamamen suyunu kaybetmekte, rengi kahverengileşmekte ve büzüşmüş
bir meyve haline dönüşmektedir. Genellikle bu tip meyveler ağaç dalları üzerinde
asılı olarak görülür. Meyveler üzerinde nemli dönemlerde yuvarlak daireler halin-
de fungal yapılar da görülmektedir.
Askusları çift çeperli ve askokarp tipi ascostroma olan türler çilek yaprak
lekesi hastalığını oluşturan Mycosphaerella fragariae, hububatta yaprak lekesi
oluşturan Mycosphaerella graminicola ve Pyrenophora türleri, hububatta yaprak
lekesi ve kök çürüklüğü etmenlerinden Cochliobolus türleri, elma ve armutlarda
kara leke hastalığını oluşturan etmenler sırası ile Venturia inaequalis ve Ventu-
ria pirina’dır. Elma ve armutta kara leke hastalığının belirtileri meyve ve yap-
raklarda görülür. Yaprakların her iki yüzeyinde ilk önce koyu zeytini yeşil, daha
sonra kahverengi nekrotik lekeler oluşur. Meyvelerde ise koyu, siyaha yakın le-
keler bulunur, daha sonra bu lekeler sertleşir ve çatlar. Bu hastalıkların müca-
delesinde hastalıklı dalların, yaprakların ve meyvelerin imha edilmesi gerekir.
İlaçlı mücadelede mevsim başında bakırlı, daha sonra ise kükürtlü, organik ve
sistemik fungisitler kullanılır.
Bölüm: Basidiomycota
Fungusların en büyük bölümlerinden birisi olup, bazı türleri hububatta pas, sür-
me ve rastık hastalıklarını oluşturur. Diğer türler orman, park ağaçları, depodaki
odunları, rutubetli yerlerde binaların ahşap kısımlarını tahrip eder ve çürütürler.
Bazı şapkalı funguslar insan gıdasını oluşturmasına karşın diğer bazıları insanlar
için çok zehirlidir.
Bu bölümdeki türlerde septumlu hif bulunmaktadır. Bazıları rizomorf oluş-
turur. Eşeyli üremede görülen spor tipi basidiospor olup basidiumlarda sterigma
adı verilen sapçıklar üzerinde oluşur. Üreme organına basidiokarp denilir. Ör-
neğin; şapkalı funguslarda şapka bir basidiokarpdır. Bitki hastalıkları yönünden
önemli olan pas, sürme ve rastık hastalıklarını oluşturan türlerde ise basidiokarp
bulunmaz. Eşeysiz üreme tomurcuklanma, miselyumların bölünmesi ve konidi-
lerle olur. Sürme ve rastık hastalık etmenlerindeki eşeysiz spor teliospor, pas has-
talıklarında ise üredospor olarak isimlendirilen sporlardır.
Basidiokarp bulunmayan, eşeysiz sporu teliospor, eşeyli sporu basidiospor
olan sürme ve rastık hastalıklarını oluşturan türler Ustilaginales takımı içerisinde
yer almakta ve hububatta her yıl milyonlarca liralık kayıp oluşturmaktadırlar. Bu
108 Fitopatoloji
takımda bulunan hastalıkları başaklarda ve gövde üzerinde oluşturduğu kahveren-

gi-siyah toz şeklinde spor kümeleri ile tanımak mümkündür. Bu takımda yer alan
funguslarda çim enfeksiyonu, çiçek enfeksiyonu, sürgün enfeksiyonu ve lokal enfeksi-
yon olmak üzere dört tip enfeksiyon şekli görülmektedir. Bu enfeksiyon şekillerinin
bilinmesi, bu hastalıklarla nasıl bir mücadele yapılacağına yön vermektedir.
Sürme hastalık etmenlerinden Tilletia foetida, Tilletia caries buğday adi sür-
mesi, Tilletia secalis çavdar sürmesi, Tilletia contraversa buğdayda cüce sürme,
Urocystis occulta çavdar sap sürmesi ve Urocystis cepulae soğan yaprak sürmesi
hastalıklarını oluşturmaktadır. Bunlardan buğday, çavdar ve cüce sürme hastalık-
larında tipik belirti, başakta tanelerin meyve kabuklarının içinin toz halinde siyah
teliosporlar ile dolu olmasıdır (Fotoğraf 6.10.a). Buna karşılık çavdar sap sürme-
sinde sap ve yapraklarda çizgiler halinde, soğanda ise sadece yapraklarda kümeler
halinde teliosporlar görülmektedir.
Rastık hastalığı etmenlerinden Ustilago nuda buğday ve arpa açık rastığı, Us-
tilago hordei arpa kapalı rastığı, Ustilago nigra arpa siyah rastığı, Ustilago avenae
yulaf açık rastığı, Ustilago levis yulaf kapalı rastığı ve Ustilago maydis mısır rastı-
ğı hastalıklarını oluşturmaktadır. Bu hastalıklarda başaklardaki tanelerin yerine
ince bir zarla çevrili spor kümeleri oluşmaktadır (Fotoğraf 6.10.b). Spor kümeleri-
ni saran zar kendiliğinden parçalanır ve sporlar dağılmış vaziyette ise açık, bir ba-
sınç sonucu parçalanır ise kapalı rastık olarak nitelendirilmektedir. Sonuçta başak
ekseni çıplak olarak görülür. Hastalık belirtileri hububatta başaklarda, mısırda ise
bitkinin hemen her yerinde oluşabilir. Bu funguslarla mücadele yöntemleri;
• Dayanıklı çeşitlerin kullanılması,
• Tohumluk olarak hastalıklı tohumların veya hastalığın görüldüğü tarlalarda-
ki tohumların kullanılmaması, sertifikalı ve sağlıklı tohumların kullanılması,
• Çim ve sap enfeksiyonu yapanlara karşı hem organik hem sistemik fungi-
sitler, lokal ve çiçek enfeksiyonu yapanlarda sistemik fungisitler ile ekim
öncesi tohum ilaçlaması yapılmalıdır.
Buğday ve arpada görülen sürme ve rastık hastalık belirtileri arasında ne fark vardır?
5
Uredinales takımında basidiokarp bulunmamakta, teliospor, basidiospor,
spermati, aeciospor ve üredospor olarak isimlendirilen en az iki ve daha fazla
sayıda sporu olan ve pas hastalıklarını oluşturan türleri içermektedir. Bu türler
obligat parazit olup, üredosporlar mevsim içerisinde tekrar tekrar oluşmaktadır.
Pas funguslarından bazıları ancak belirli türlere özelleşmiştir. Bazıları hayatla-
rını sadece bir konukçu üzerinde tamamlamalarına rağmen diğer bazıları hastalık
devrinin bir kısmını bir konukçuda, geri kalanını ise diğer bir konukçuda geçirir.
Bu tip funguslar spermati ve aeciospor devrelerini ara konukçu olan bitkide, üre-
dospor ve varsa teliospor dönemini ana konukçu olan bitkide geçirir. Basidiospor
dönemi ise bitki artıklarında kışı geçiren teliosporların çimlenmesi ile oluşmakta-
dır. Bu spor tiplerinden basidiospor, aeciospor ve üredosporlar konukçu bitkileri
enfekte etmektedir.
Konukçuları olan çeşitli hububatlarda pas hastalık etmenlerinden Puccinia
graminis kara pas, Puccinia striiformis sarı pas, Puccinia recondita kahverengi pas,
Puccinia coronata taçlı pas ve Puccinia helianthi ayçiçeği pas hastalıklarını oluştur-
maktadır. Bu hastalıkların tipik belirtileri sapta ve bilhassa yapraklarda ilk önce
sarıdan turuncuya kadar değişen üredospor döneminde görülen fungus spor kü-
melerini, daha sonra kahverengiden siyaha kadar değişen teliospor döneminde
görülen spor kümelerini oluştururlar (Fotoğraf 6.11). Puccinia cinsi pas hastalık-
larına karşı uygulanan genel mücadele yöntemleri;
• En etkili yöntem dayanıklı çeşitlerin kullanılması,
• Sık ekim yapılmamalı,
• Pas hastalıklarının oluşmasında önemli rol oynayan ara konukçuların çe-
şitli terkipli yabancı ot öldürücü ilaçlar (herbisitler) kullanılarak ortadan
kaldırılması,
• Hububat ekim zamanı, paslardan en az zarar görecek şekilde ayarlanmalı,
• Ekonomik olma durumu değerlendirilmek kaydı ile önerilen ilaçların kul-
lanılması.
Ayrıca Phragmidium mucronatum gül pası, Gymnosporangium juniperi-virgi-
nianae meyve ağaçlarında memeli pas ve Uromyces phaseoli fasulye pası hastalık-
larına neden olmaktadır.
Basidiokarpı iyi gelişmiş, çoğunlukla oluşumunun başlangıcından itibaren dış
şartlara açık olan türlerden Thanatephorus cucumeris (Eşeysiz dönem; Rhizoctonia
solani) çok sayıda bitki türünün kök, kök boğazı, gövde veya yapraklarında enfek-
siyon oluşturmakta, Armillaria mellea ise ağaçlarda kök çürüklüğü yapmaktadır.
Bölüm: Deuteromycota (Mitosporik funguslar)

Bu alt bölümde, septumlu hifi olan ancak eşeyli devresi halen bulunamayan veya
olmayan gelişmiş funguslar bulunmaktadır. Bu funguslarda eşeyli çoğalma görül-
meyip, sadece eşeysiz çoğalma görülmektedir. Eşeysiz çoğalma başlıca konidiler-
le olmaktadır. Konidiler konidioforlarda, piknidium ve aservulus adlı yataklarda
oluşurlar. Zaman içerisinde bu fungusların bazılarının doğada ve laboratuarda
kültürleri yapılırken eşeyli dönemin özelliklerine göre genellikle Ascomycota bö-
lümüne girdikleri, çok az sayıda türün ise Basidiomycota bölümüne yerleştirildiği
bilinmektedir. Her ne kadar eşeyli devre özelliklerine göre bazı türler Basidiomy-
cota alt bölümüne girmişse de bunların sayısı azdır. Bundan dolayı Deuteromy-
cota üyeleri daha ziyade eşeyli devreleri henüz bulunamamış veya bu devreleri
dumura uğramış Ascomycota türleri olarak nitelendirmektedir.
110 Fitopatoloji
Özet
Funguslarda görülen morfolojik yapıları ayırt etmek Fungus ekolojisini tanımlamak
1 3
Funguslarda görülen somatik yapıya thallus adı Bitki patojeni fungusların hemen tamamı ya-
verilmektedir. Funguslarda miselyum, plasmo- şamlarının bir dönemini konukçuları olan bit-
dium, pseudomiselyum veya tek hücre olmak kilerde geçirirler, konukçu bitkilerin olmadığı
üzere farklı thallus tipleri görülmektedir. Bu dönemi veya kış dönemini ise topraktaki bitki
thallus tiplerinden en yaygın olarak görüleni mi- artıklarında, toprakta veya diğer farklı yollarla
selyumdur. Funguslar genellikle mikroskopla gö- geçirmek durumundadırlar. Funguslar gıdala-
rülebilen, hif şeklinde dallanmış somatik yapıları rını ya canlı organizmaları parazitleyerek veya
bulunan, klorofil içermeyen ve spor oluşturan ölü organik maddelerden sağlarlar. Sadece ölü
ökaryotik hücre yapısına sahip organizmalardır. organik maddelerden gıdalarını temin eden ve
Ökaryotik hücrelerde gerçek bir nukleus bulun- parazitik özellik göstermeyenlere obligat sapro-
maktadır. Fungus hücresi, en dışta hücre duva- fit denilmektedir. Konukçu bitkilerde parazitik
rı olmak üzere, başlıca sitoplazmik membran, olanlar ise obligat parazit, yarı biyotrof, fakülta-
sitoplazma ve çekirdekten oluşmuştur. Ayrıca tif saprofit veya fakültatif parazit olarak yaşam-
sitoplazma içerisinde mitokondrium, endoplaz- larını sürdürmektedirler. Birçok bitki patojeni
mik retikulum, ribozom, vakuol, glikojen, çeşitli fungusun yaşaması ve hastalık oluşturma duru-
organik ve inorganik maddeler yer almaktadır. mu başta sıcaklık ve nem olmak üzere çevresel
Funguslar rizoid, appresorium, haustorium ve şartlara bağlıdır. Fungus üreme yapıları uygun
hipopodium olarak isimlendirilen özel somatik sıcaklık ve nem şartları altında çimlenir ve ko-
yapılar ile rizomorf, plektenkimatik doku, skle- nukçu dokularının üzerinde veya içerisinde geli-
roti, pseudoskleroti, pseudorhiza ve stroma gibi şerek enfeksiyon oluştururlar. Funguslar enfekte
hif dokuları veya yapılar oluşturmaktadır. ettikleri konukçu bitkilerin yüzeyinde, kütiküla
ve epidermis arasında, iletim demetlerinde, hüc-
Fungusların nasıl çoğaldığını açıklamak reler arasında veya içinde gelişirler. Funguslar
2
Fungusların büyük çoğunluğu eşeysiz veya heterotrof organizma olarak dışarıdan hazır gı-
eşeyli olmak üzere iki yolla çoğalmaktadırlar. daya gerek duyarlar ve gıdalarını temas ettikleri
Eşeysiz çoğalma, genellikle thallus hücrelerinin ortamdan suda erimiş halde, doğrudan doğruya
farklı yollarla serbest kalıp çimlenerek yeni bir hücre duvarları ve sitoplazmik membran yolu
thallus oluşturması ile gerçekleşmektedir. Fun- ile alırlar. Funguslar enfekte ettikleri dokularda
guslarda görülen eşeysiz çoğalma yolları soma- çoğaldıktan sonra sağlıklı bitkilere rüzgâr, su,
tik yapı olan thallusun parçalanması veya en böcekler, diğer hayvanlar ve insanların yardımı
yaygın olarak görüleni de spor oluşturma yolu ile taşınarak yeni enfeksiyonlara neden olurlar.
ile gerçekleşmektedir. Eşeysiz sporlar oluş du- Rüzgâr sporları yaymada en önemli taşıyıcıdır.
rumlarına sporangiospor, thallospor ve koni-
dilerdir. Eşeyli çoğalma, birbirine eşey olarak
uygun iki haploid çekirdeğin birleşmesi olarak
karakterize edilir. Eşeyli çoğalma plasmogami,
karyogami ve mayoz bölünme olmak üzere üç
aşamada gerçekleşmektedir.
Fungusların bitkilerde oluşturduğu belirtileri Fungusların sınıflandırılmasını tanımlamak

4 ayırt etmek 5 Fungus ve fungus benzeri organizmalar bitkiler-
Bitkilerin funguslar tarafından hastalandırılma- de hastalık oluşturan ve fazla sayıda tür içeren
sı çeşitli belirtiler halinde kendini gösterir. Bu geniş bir gruptur. Önceden ilkel funguslar olarak
belirtiler konukçu bitkinin tamamında görüle- bilinen Myxomycota ve Plasmodiophoromycota
bilen genel belirtiler olabileceği gibi, belirli bir grubu funguslar şimdi Protozoa alemi içerisin-
organında, doku veya hücrelerinde gözlenebi- de, Oomycota grubu funguslar ise Chromista
len lokal belirtiler de olabilmektedir. Funguslar alemi içerisinde fungus benzeri organizmalar
bitki dokularında lokal veya genel nekrozlara olarak kabul edilmektedir. Gerçek fungus olarak
neden olarak tüm bitkinin veya çeşitli organla- bilinen Chytridiomycota, Zygomycota, Ascomy-
rının gelişmeden geri kalmasına neden olmak- cota, Basidiomycota ve Deuteromycota grupla-
tadırlar. Sayıca az birkaç fungusun neden oldu- rına ait olanlar ise Fungi (Fungus) aleminde yer
ğu hastalıkta ise enfekteli bitkilerin veya bitki almaktadır.
kısımlarının normalden fazla gelişimine neden
olmaktadırlar. Bazı fungal hastalıklarda patojen,
konukçu yüzeyinde çeşitli eşeyli veya eşeysiz
üreme yapıları oluşturur. Miselyum, spor, skle-
roti gibi yapılar aslında etmenin kendisi olması-
na karşın hastalığı tanımada bir işaret olarak ele
alınmaktadır. Bitkilerde görülen hastalık belir-
tileri genellikle iki gruba ayrılır. Bunlardan biri,
dışarıdan çıplak gözle görülemeyen ve çoğu kez
bitkinin kesilmesi veya mikroskop yardımı ile
incelenebilen floem nekrozu gibi iç belirtilerdir.
Diğer grup ise, bitkiye dışarıdan bakıldığında
çıplak gözle görülebilen yaprak lekeleri, yanık-
lık, kanser gibi dış belirtilerdir.
112 Fitopatoloji
1. Funguslarda yaygın olarak görülen thallus tipi aşa- 6. Fungus sporlarının hasta bitkilerden sağlıklı bitki-
ğıdakilerden hangisidir? lere yayılmasında en önemli taşıyıcı unsur aşağıdaki-
a. Miselyum lerden hangisidir?
b. Plasmodium a. Böcekler
c. Pseudomiselyum b. İnsanlar
d. Tek hücre c. Çeşitli hayvanlar
e. Rizoid d. Su
e. Rüzgâr
2. Fungus sporunun çimlenmesi sonucu oluşan çim
tüpü veya hif ucundaki basit veya çıkıntı şeklinde ko- 7. Bitkilerin yaprak, dal, sürgün veya çiçeklerinin hız-
nukçu dokuya tutunmada görev yapan şişkinlik şeklin- lı bir şekilde kahverengileşip ölmesi şeklinde ortaya çı-
deki özel somatik yapıya ne ad verilir? kan belirtiye ne ad verilir?
a. Rizoid a. Yaprak lekesi
b. Haustorium b. Yanıklık
c. Skleroti c. Kök çürüklüğü
d. Appresorium d. Çökerten
e. Hipopodium e. Antraknoz
3. Aşağıdakilerden hangisi funguslarda eşeysiz çoğal- 8. Bitkilerde turgor basıncının azalması veya kaybol-
mada görülen thallospor tipidir? ması durumunda yaprak ve sürgünlerin pörsümesi
a. Zoospor şeklinde ortaya çıkan belirtiye ne ad verilir?
b. Aplanospor a. Uyuz
c. Klamidospor b. Gelişme geriliği
d. Konidi c. Solgunluk
e. Piknidium d. Kanser
e. Pas
4. Farklı eşeylikteki iki haploid çekirdeği yan yana
getirmek üzere iki hücrenin protoplazmalarının birleş- 9. Tek kamçılı zoosporlara sahip funguslar aşağıdaki
mesine ne ad verilir? bölümlerden hangisinde yer alır?
a. Plasmogami a. Myxomycota
b. Karyogami b. Plasmodiophoromycota
c. Mayoz bölünme c. Oomycota
d. Mitoz d. Chytridiomycota
e. Gametangium e. Zygomycota
5. Sadece canlı konukçularda gelişip çoğalabilen fun- 10. İki konukçuda hayatını tamamlayan pas hastalık-
guslara ne ad verilir? larında ara konukçuda aşağıdaki spor dönemlerinden
a. Obligat saprofit hangisi görülür?
b. Obligat parazit a. Basidiospor
c. Yarı biyotrof b. Üredospor
d. Fakültatif saprofit c. Teliospor
e. Fakültatif parazit d. Askospor
e. Aeciospor

1. a Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Morfolojisi” optimum sıcaklık 20–25 °C ve % 90’ın üzerindeki nem
konusunu yeniden gözden geçiriniz. şartlarıdır. Bundan dolayı fungal hastalıklar nem oranı-
2. d Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Morfolojisi” nın yüksek veya yağışların bol olduğu bölgelerde daha
konusunu yeniden gözden geçiriniz. sık görülür ve oluşturdukları kayıplar daha fazladır.
3. c Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Çoğalması”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
4. a Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Çoğalması” Bitkilerde hastalık oluşturan fungus ve fungus benzeri
konusunu yeniden gözden geçiriniz. organizmalar çok fazla sayıda tür içeren geniş bir grup-
5. b Yanıtınız yanlış ise, “Fungus Ekolojisi” konusu- tur. Önceden ilkel funguslar olarak bilinen funguslar
nu yeniden gözden geçiriniz. şimdi Protozoa ve Chromista alemi içerisinde fungus
6. e Yanıtınız yanlış ise, “Fungus Ekolojisi” konusu- benzeri organizmalar, gerçek funguslar ise Fungi (Fun-
nu yeniden gözden geçiriniz. gus) aleminde yer almaktadır.
7. b Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Bitkilerde
Oluşturduğu Belirtiler” konusunu yeniden Sıra Sizde 5
gözden geçiriniz. Sürme hastalıklarında başakta tanelerin meyve ka-
8. c Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Bitkilerde buklarının içi toz halinde siyah teliosporlar ile dolu
Oluşturduğu Belirtiler” konusunu yeniden olmasına karşın, rastık hastalıklarında başaklardaki ta-
gözden geçiriniz. nelerin yerine ince bir zarla çevrili spor kümeleri oluş-
9. d Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Sınıflandırıl- maktadır. Sürme hastalıklarında meyve kabuğu ancak
ması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mekanik bir basınç sonucu parçalanıp sporlar etrafa
10. e Yanıtınız yanlış ise, “Fungusların Sınıflandırıl- yayılabilmesine karşın, rastık hastalıklarında sporları
ması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. çevreleyen zar rüzgâr etkisi ile kolayca parçalanabil-
mekte ve sporlar serbest kalmaktadır.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde 1 Yararlanılan Kaynaklar
Fungusların vücudunu oluşturan somatik yapıya thal- Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
lus adı verilmektedir. Funguslarda miselyum, plasmo- Elsevier Academic Press, UK.
dium, pseudomiselyum veya tek hücre olmak üzere Ainsworth, G.C., James, P.W., Hawksworth, D.L.
farklı thallus tipleri görülmektedir. Bu thallus tiplerin- (1971). Dictionary of the Fungi. Commonwealth
den en yaygın olarak görüleni ise miselyumdur. Mycological Institude, UK.
Demirci, E., Erper I., Eken C. (2009). Sclerotium
Sıra Sizde 2 hydrophilum newly reported on rice in Turkey.
Özel somatik yapılardan olan rizoid, appresorium, Plant Pathology, 58 (6): 1176.
haustorium veya hipopodium fungusların konukçu Döken, M.T., Demirci E. (2010). Mikoloji-I (Morfo-
dokuya tutunma, konukçu dokuya penetrasyon, gıda loji, üreme, metabolizma, büyüme ve beslenme),
veya su temin etmede işlevi bulunmaktadır. Fungus Dördüncü Baskı. Atatürk Üniversitesi, Ziraat Fa-
türlerine göre farklılık gösteren bu yapılardan her biri- kültesi, Ofset Tesisi, Erzurum.
nin bu işlevlerden bir veya birkaçını gerçekleştirmede Döken, M.T., Demirci E., Zengin H. (2011). Fitopato-
görevi bulunmaktadır. loji, Sekizinci Baskı. Atatürk Üniversitesi, Ziraat
Fakültesi, Ofset Tesisi, Erzurum.
Sıra Sizde 3 Erdiller, G. (1985). Fitopatoloji. Ankara Üniversitesi,
Birçok bitki patojeni fungusun hastalık oluşturma duru- Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara.
mu başta sıcaklık ve nem olmak üzere çevresel şartlara Isaac, S. (1992). Fungal-Plant Interactions. Chapman
bağlıdır. Bu şatların optimum olması halinde patojen & Hall, UK.
konukçu bitkilerde hastalık oluşturabilmektedir. Özel- Tarr, S.A.J. (1972). Principles of Plant Pathology. But-
likle fungus sporlarının çimlenebilmesi için gerekli olan ler and Tanner Ltd., UK.
7
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Bitki patojeni bakterilerin morfolojik özelliklerini, çoğalmasını, yayılmasını ve
sınıflandırılmasını açıklayabilecek;
 Prokaryotların bitkilerde oluşturduğu belirtileri ayırt edebilecek;
 Önemli bakteriyel bitki hastalıklarını tanımlayarak mücadele yöntemlerini
önerebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Prokaryotlar • Pseudomonas
• Bakteri Morfolojisi • Rhizobacter
• Bakterilerin Yayılması • Rhizobium
• Bakterilerin Çoğalması • Rhizomonas
• Bakterilerin Sınıflandırılması • Xanthomonas
• Acidovorax • Xylophilus
• Clavibacter • Xylella
• Erwinia • Fitoplazma
İçindekiler
• GİRİŞ
• BAKTERİ MORFOLOJİSİ
• BAKTERİLERDE ÇOĞALMA
• BAKTERİLERDE YAŞAM
• BAKTERİLERİN YAYILMASI
• BAKTERİLERİN BİTKİ DOKUSUNA GİRİŞİ
VE BİTKİDEN BİTKİYE TAŞINIMLARI
Prokaryotların (Bakteri ve Molliküt)
Fitopatoloji • BAKTERİLERİN BİTKİLERDE
Neden Olduğu Bitki Hastalıkları
OLUŞTURDUKLARI BELİRTİLER
• BAKTERİLERİN SINIFLANDIRILMASI
VE ÖNEMLİ BAKTERİYEL BİTKİ
HASTALIKLARI
• FİTOPLAZMA
• BAKTERİLERLE GENEL MÜCADELE
YÖNTEMLERİ
Prokaryotların (Bakteri ve
Molliküt) Neden Olduğu
GİRİŞ
Bakteriyel bitki patolojisi, Eubacter, Actinomycetes, Spiroplazma ve Fitoplazma
gibi prokaryotların neden olduğu bitki hastalıkları ile çalışır. Prokaryotların bir-
çoğu hava yokluğunda yaşayabilen ve gerekli enerjiyi fermentasyon veya anaero-
bik solunumla sağlayan, tek hücreli, ribozomları 70 S olup sitoplazmada bulunan,
mitokondrium, kloroplast, golgi aygıtı ve endoplazmik retikuluma sahip olmayan
ve hücre duvarı peptidoglukandan oluşan, DNA ve RNA’sı aynı bölümde sentezle-
nen mikroorganizmalardır. Bu özellikleri nedeniyle de ökaryotik mikroorganiz-
malardan ayrılırlar.
Prokaryotik hücreler üçe ayrılır: 1) Hücre duvarına sahip ve tek hücreli olan
Eubacterler 2) Hücre duvarları olmayan Pleomorfikler 3) Çoklu hücrelerden
oluşan Actinomycetes’lerdir. Gram negatif (-) bakteriler Gracilicutes, Gram po-
zitif (+) bakteriler Fermicutes, hücre duvarı olmayan bakteriler Tenericutes ve
hücre duvarında mureik asit içermeyen bakteriler de Mendosicutes içerisinde
yer alırlar. Bakterilerin birçok türü saprofit olarak yaşamını sürdürürken bir-
çoğu da organik maddeleri dekompoze ederek insanlara yardımcı olurlar. Bazı
bakteri türleri ise insan ve hayvanlarda hastalık oluştururlar. Çeşitli türleri
insanlarda verem, zatürre ve tifo gibi hastalıklara neden olurken hayvanlarda
patojen olan türleri de Brucella ve Anthrax gibi hastalıkları yaparlar. Yaklaşık
100 kadar bakteri türü de bitkilerde hastalık oluşturmaktadır. Bakteriyel türler
belirli fenotipik ve genotipik özellikleri paylaşan bir grup bakteriyel strain’dirler.
Bu strainlerin birisi, tip strain olarak görev alırken diğerleri bu özelliklere göre
bunun etrafında toplanır. Bakteriyel strainler morfolojik, fizyolojik, biyokim-
yasal, patolojik ve kültürel özelliklerine göre birbirlerinden ayrılırlar. Bir strain
veya strain grubu bir konukçu bitkiyi enfekte ederse bu strain veya strain grubu
“Patovar “ olarak adlandırılır.
BAKTERİ MORFOLOJİSİ
Bakteriler tek hücreli mikroskobik organizmalardır. Dış görünüş olarak Coccus
(küre), Bacillus (çubuk), Vibrio (virgül) ve Spirillium (sarmal) şeklinde olabilirler.
Bakteriler 0.5-1 mm eninde, 1-5 mm boyunda olup bitki patojeni bakterilerin ise
ortalama büyüklükleri 0.3-0.6 mm x 1-3 mm’dir. Bakteri hücresinin dış kısmında bir
hücre zarı ve onun içinde sitoplazmayı çevreleyen sitoplazmik zar bulunur. Ortada
dağınık halde kimyasal yapısı DNA olan bir adet kromozom yer alır. Bir bakteri
116 Fitopatoloji
hücresinde protoplast, hücre zarı, kapsül denilen yapışkan, sümüksü bir madde ve
kapsülden başka diğer kısımlar olarak adlandırılan kamçı ve sitoplazma granülleri
bulunur. Bakteriler Gram (+) ve Gram (-) hücre duvarına sahiptirler. Gram(+) hüc-
re duvarı %50-90 Peptidoglukan’dan oluşur. Ayrıca Mukopeptid, Glikoaminopeptid
ve Murein yer alır. %40-50 oranında da Teikoik asit vardır. Buna karşılık Gram (-)
hücre duvarı %5-10 oranında Peptidoglukan içerir. Teikoik asit yoktur. Bakterilerin
büyük çoğunluğu Gram (-) iken az sayıda bakteri (Arthrobacter, Bacillus, Clavibac-
ter, Rhodococcus, Streptomyces) Gram (+)’dirler. Hücre zarı %50-75 protein ve %20
-35 oranında lipid içerir. Sitokrom, sitokrom oksidaz, dehidrogenaz, ATPaz, protein
sentetaz gibi enerji veren çeşitli enzimleri de kapsar ve solunum, aktif taşınım, kam-
çı rotasyonu, toksik maddelerin hücre içine alınmasını önleme, gerekli maddelerin
hücre içine alınımı gibi olaylarda önemli rollere sahiptir. Hücre duvarı, bakteri hüc-
resine özel şekli veren ve bu şekli yaşamı süresince korumasını sağlayan yapıdır. Be-
sin maddelerinin hücre içine girişini, artık maddelerin ve enzimlerin ise hücreden
çıkışını sağlar.
Birçok bakteride hareketi sağlayan Flagella adı verilen kamçı benzeri yapılar
da mevcuttur. Flagella bakterilere yüzme ve bir yerden diğer yere hareket etme
yeteneği sağlar. Bakteriler kamçı şekillerine göre Atrik (Kamçısız), Monotrik
(Tek kamçılı), Lofotrik (Çok kamçılı), Amfitrik (Her iki ucu kamçılı) ve Pe-
ritrik (Her tarafı kamçılı) olmak üzere isimlendirilirler. Birçok Gram negatif
bakterinin ana yüzeyinde birçok ipliksi bağlantılar yer alır. Bunlara Pili veya
Fimbria adı verilir. Sitoplazma, ribozom granülleri ve çeşitli enzimleri, koen-
zimleri, metabolik ürünleri ve inorganik maddeleri içerir. Protein sentezinde
ve aktif metabolizmada da görev alırlar. Bir bakteriyel kromozom, genom bü-
yüklüğü 900-9000 kilobaz (kb) büyüklüğüne sahip çift sarmal yapıda bir DNA
içerir. Bakteri hücrelerinde ana kromozomdan ayrı olarak ekstra kromozomal
DNA olarak isimlendirilen Plasmid adı verilen yapılar da yer alır. Plazmidler
4-200 kb büyüklüğünde dairesel DNA’lardır. Bunlar seks faktörleri, bakteriosin
üretimi, uygun olmayan maddelerin kullanımı, ilaç dayanıklılığı, UV dayanıklı-
lığı, faj dayanıklılığı ve patojenısıte, gibi özellikleri taşır. Plazmidler conjugative
veya non-conjugative olabilirler. Prokaryotlarda depo materyalleri olarak Poly-
b-hydroxybutyrate, bolutin (inorganik fosfat polimerleri), nişasta, glikojen ve
kükürt bulunur. Bunlardan bakterilerde sadece Poly-b-hydroxybutyrate depo
materyali olarak yer alır. Bazı bitki patojeni bakterilerde suda çözülebilen veya
suda çözülemeyen mavi, yeşil, sarı, kırmızı gibi çeşitli renklerde pigmentler de
yer alır.
Bir bakteri hücresi %70-85 oranında su ile %15-30 oranında kuru maddeden
oluşur. Kuru maddenin %50-90’nı organik madde, %20-30’u inorganik maddedir
(Şekil 7.1).
7. Ünite - Prokaryotların (Bakteri ve Molliküt) Neden Olduğu Bitki Hastalıkları 117
Şekil 7.1
Bir bakteri
hücresinin anatomik
yapısı.
Bakteriler koloni renklerine (beyaz, sarı, turuncu, mavi vb.) göre de farklılık
gösterirler. Koloni kenar şekillerine göre de düz, dalgalı, katlı ve ipliksi gibi isimler
alırlar.
Bir bakterinin sahip olduğu yapısal kısımları biliyor muyuz?

1
BAKTERİLERDE ÇOĞALMA
Bakteri hücresinin ilk olarak boyu uzar, sitoplazmik zar içeri doğru katlanır ve
hücreyi ikiye ayırır. Bakteri kromozomu iki eşit kısma bölünür ve her biri bir
hücrede kalır. Bakterilerde çoğalma çok hızlı bir şekilde olur. Bazı bakteriler her
20-30 dakikada bir bölünürler. Çoğalma hızı bakterinin bulunduğu ortamın be-
sin içeriğine, sıcaklığa, ortamın pH’sına, osmotik basınç ve CO2 gibi çevre ko-
şullarına bağlıdır. Ortam ve besin şartları uygun olduğunda bakteriler kısa süre
içinde geometrik bir artış göstererek başlangıçtaki sayılarının kat kat üzerlerine
ulaşırlar. Besin ve şartlar uygun olmadığı zaman çoğalma, azalma ve sonunda
ölüm görülür.
BAKTERİLERDE YAŞAM
Bakteriler, bitkilere bağlı olarak yaşadıkları gibi saprofitik olarak da yaşamlarını
sürdürürler. Bitkiye bağlı yaşam parazitik veya resident yaşam olarak görülür. Pa- Resident: Belirli bir yaşam
razitik yaşam lezyonlarda, latent enfeksiyonlarda, tohumlar veya bitki materyalle- alanında sürekli kalmak.
rinde olmaktadır. Resident yaşam ise Phyllosphere, Gemmisphere ve Rhizosphe-
re’ lerde olur. Saprofitik yaşamlarını toprakta, bitki artıklarında, yüzey sularında
ve tarımsal materyaller ile tarım aletlerinde devam ettirirler.
118 Fitopatoloji
BAKTERİLERİN YAYILMASI
Bakterilerde yayılma uzun mesafeli yayılma ve kısa mesafeli yayılma olmak üzere
iki şekilde olmaktadır. İnsanlar, tohum ve vejetatif çoğaltma organları uzun me-
safeli yayılmayı sağlarlar. Kısa mesafeli yayılma ise tarımsal aletler, tarım işçileri,
sulama suyu, böcekler, toz, polen, aerosoller gibi hava yolu ile olmaktadır. Bakte-
rilerin yayılma şekillerini şu şekilde gruplayabiliriz:
Üretim Materyali ile Yayılma

Bakteriyel etmenler bazı durumlarda yüzeysel olarak bazen de iletim demetle-
ri yolu ile tohuma bulaşırlar. Bunlar ertesi yıl tohumluk olarak kullanıldığında
hastalıklı bitkiler oluşmakta ve diğer sağlam bitkilere çeşitli yollarla hastalığı bu-
laştırabilmektedirler. Bakteriyel etmenle bulaşık bitkilerden alınan aşı kalemleri
ve gözleri de hastalık etmenini taşıyarak hastalığın sağlam bitkilere yayılmasına
neden olabilmektedir. Bunların yanı sıra hastalıklı fidelerin, bulaşık fidelikler-
den diğer bölgelere nakledilmesiyle hastalık etmenleri yeni alanlara taşınarak
yayılmaktadır.
Toprakla Bulaşma
Bakteriyel bitki hastalık etmenlerinden bazıları toprakta saprofit olarak uzun yıl-
lar canlı kalmaktadırlar. Böyle bulaşık topraklara bitkiler ekildiğinde veya dikil-
diğinde bitkiler topraktaki hastalık etmenleri ile hastalanabilmektedirler. Bu tür
bulaşmalar daha çok bitki köklerinde hastalık yapabilen bakteriyel etmenlerde
görülür.
Diğer Canlılarla Bulaşma

Çeşitli böcekler, akarlar ve nematodlar, bakteri ile bulaşık bitkilerle beslenirken,
çeşitli organlarına bulaşan bakterileri sağlam bitkilere taşıyarak onları hastalandı-
rabilmekte ve tarım alanlarına yayabilmektedir.
Meteorolojik Faktörler
Rüzgâr, yağmur, dolu vb. meteorolojik etkenler bitkilerde mekaniksel etkilerle
yaralanmalara neden olurlar. Bu yaralar da bakterilere giriş sağlarlar. Ayrıca bu
faktörler bakteriyel hastalık etmenlerini uzak mesafelere de taşırlar.
BAKTERİLERİN BİTKİ DOKUSUNA GİRİŞİ VE BİTKİDEN

BİTKİYE TAŞINMALARI
Bakterilerin bitkilerde oluşturdukları enfeksiyonlar yaralardan ya da doğal açık-
Trichome (Trichome): lıklardan olmaktadır. Bakteriler stoma, lentisel, hidatod ve trikom (trichome),
Bitkilerin yaprak ve gövdeleri
üzerinde bulunan küçük gibi doğal açıklıklardan veya çiçeklerden giriş yapabildikleri gibi bitkide herhangi
tüycüklere verilen isimdir. bir mekaniksel zararlanma olmuşsa ya da böcekler, nematodlar ve insanların aç-
mış olduğu yaralar varsa buralardan da kolaylıkla bitkilere giriş yaparlar. Su, bak-
terilerin bir bitkiden diğerine taşınmasında önemli bir faktördür. Bitki dokusuna
giren bakteriler kısa sürede bitki özsuyu ile ya da hücreler arası boşluklara (inter-
cellular) yerleşerek salgıladıkları enzim ve toksinlerle hücre çeperini çözerler ve
bitkinin değişik kısımlarına taşınarak buralarda enfeksiyon yaparlar.
BAKTERİLERİN BİTKİLERDE OLUŞTURDUKLARI BELİRTİLER

Bakteri hücresi bitkiye yerleştikten sonra toksin, enzim ve bazı uyarıcı hormonlar
salgılayarak bitkide çeşitli şekillerde simptomlar oluştururlar. Bakteriler konukçu
yönünden oldukça farklılık gösterirler. Değişik sebze, meyve ve süs bitkilerinde

hastalık yaparlar. Bitki patojeni bakterilerin oluşturduğu belirtiler içerisinde yap-
raklar üzerinde yuvarlak, köşeli veya haleli lekeler önemli bir yer tutmaktadır.
Kanser, yanıklık, solgunluk ve ur oluşumu bakteriyel enfeksiyonlar sonucu olu-
şan diğer belirtilerdir. Birçok solgunluk hastalığında bakteriler iletim demetlerine
yerleşerek tohuma kadar ulaşırlar ve tohumla taşınırlar. Bazı bakteriler pektolitik Pektolitik enzim: Pektinleri
enzim salgılamak suretiyle bitkilerin gövde, yumru, soğan, meyve gibi etli ve sulu parçalayan (hidrolize) enzim.
organlarında yumuşak çürüklükler oluştururlar. Diğer bazı bakteriler ise gelişme-
leri sırasında sentezledikleri hormon etkili kimyasallarla bitki hücrelerinde aşırı
bölünmeyi teşvik ederek bitkinin kök, dal gibi değişik kısımlarında kanser ve ur-
lar oluştururlar.
Bakterilerin yayılma yollarını öğrenebildik mi?

2
BAKTERİLERDE SINIFLANDIRMA VE ÖNEMLİ BAKTERİYEL
BİTKİ HASTALIKLARI
Bitki patojeni bakterilerin sınıflandırılmasında morfolojik, fizyolojik, biyokimya-
sal ve patolojik özellikleri dikkate alınarak sınıflandırma yapıldığı gibi fenotipik
özelliklerine göre ve de moleküler özellikleri (DNA-DNA homoloji sistemi, DNA-
rRNA homoloji sistemi, fatty asit profilleri, protein profilleri, % Guanin+Sitozin
(G+C) içerikleri) dikkate alınarak da yapılabilmektedir. Bakteriler “Prokaryot”
alemi içerisinde yer alırlar. Bitki patojeni prokaryotlar temel özelliklerine göre şu
şekilde sınflandırılmaktadır:
Alem: Procaryotae
Bacteria- Hücre membranı ve hücre duvarına sahiptirler.
Bölüm: Gracilicutes- Gram negatif bakteriler
Sınıf: Proteobacteria- Birçoğu tek hücreli olan bakteriler
Familya: Pseudomonaceae
Pseudomonaceae
Pseudomonaceae familya içinde bulunan cinslerden Pseudomonas, Xanthomonas,
Acidovorax, Rhizobacter, Rhizomonas, Xylophilus, sırayla incelenecektir.
Pseudomonas
Büyüklükleri 0.5-1.0x1.5-5.0 mm, çubuk şekilli, bir veya birkaç polar kamçılı, ço-
ğunluğu beyaz renkli, bazısı sarı renkli koloni oluşturan Gram (-) bakterilerdir.
Çoğunluğu aerobiktir, bazıları anaerobik solunum yaparlar. Bazı türleri H2 ve CO
enerji kaynağı olarak kullanan kemolithotrofturlar. %G+C oranı %58-70’dir. Beş Kemolithotrof: İnorganik
kimyasalları enerji
rRNA grubuna sahiptirler. Yaprak lekeleri, yanıklıklar, vasküler solgunluklar, yu- kaynağı olarak kullanan
muşak çürüklükler, kanser ve galler oluştururlar. Bazı türleri insan ve hayvanlarda mikroorganizmalara denir.
da hastalık yapmaktadırlar. Floresan ışık veren veya floresan ışık vermeyenler ol-
mak üzere ikiye ayrılırlar. Ultraviole ışığı altında sarımsı yeşil renkli diffuse olabi-
len floresan pigment oluşturabilirler (Örnek: Pseudomonas syringae pv. syringae).
Floresan pigment oluşturmayanlar ultraviole ışığında pigment üretmezler (Ör-
nek: Pseudomonas solanacearum). Bu cinse ait örnek türler şunlardır:
Pseudomonas syringae pv. tabaci: Tütünde Vahşi Ateş Yanıklığı
Pseudomonas syringae pv. lachrymans: Hıyar Köşeli Yaprak Lekesi
Pseudomonas syringae pv. phaseolicola: Fasulyede Hale Yanıklığı
120 Fitopatoloji
Pseudomonas syringae pv. syringae: Turunçgillerde Yanıklık, Fasulyede Yaprak

Lekesi, Armutta Yanıklık, Taş Çekirdekli Meyvelerde Bakteriyel Yanıklık
Pseudomonas tomato pv. tomato: Domateslerde Bakteriyel Benek
Pseudomonas savastanoi pv. savastanoi: Zeytin Dal Kanseri
Ralstonia solanacearum: Patateste ve Domatesde Bakteriyel Solgunluk
Bakteriyel Solgunluk Hastalığı (Ralstonia solanacearum)

Üç familyada 270’den fazla türde hastalık yapmaktadır. En yaygın olarak tütün,
domates, patates, biber, patlıcan, fıstık ve muzlarda görülmektedir. Bakteriyel
solgunluk, yaprakların ani solgunluğu ile karakterize edilir. Özellikle hastalığa
duyarlı genç bitkilerde akut bir solgunluk görülür. Solgunluk simptomları bitki
türüne, çeşide, gelişme dönemine ve çevre koşullarına bağlı olarak farklı simp-
tomlar şeklinde görülür. Sararma, cüceleşme ve kök gelişiminde yavaşlama gibi
üst aksam simptomlarına da rastlanır. Nemli ve yağışlı havalarda sütümsü bakte-
riyel eksudat (ooze) görülür.
Bakteri, fluoresan pigment üretmez. DNA’nın G+C %’si 66.5-68 arasındadır.
Bacteriocinogenic: Biovarları, patovarları, bacteriocinogenic türleri vardır. Bakteri yaralar yoluyla
Bakteriosin üretebilme
yeteneğine denir. giriş yapar ve kök sistemlerinde gelişebilir. Yağmur ile de taşınabilir. Hastalık ge-
lişimi için 20°C’nin üstündeki sıcaklıklar uygundur.
Mücadelede fidelik topraklarında ve tarım alanlarında solarizasyon veya buharlı
sterilizasyon önemlidir. Chloropicrin içerikli kimyasallarla ilaçlama yapılabilir. Tü-
tünde dayanıklı çeşitler mevcuttur. Domates ve patlıcanda dayanıklı çeşitler üzerine
aşılama önerilebilir. Patates için hastalığa dayanıklı olduğu bilinen yumrular veya
rizomlar kullanılabilir. Bakteriyel solgunluğun çıkışını arttıran kök-ur nematodla-
rını yok etmek için D-D veya chloropicrin kimyasalları kullanılarak mücadele edi-
lebilir. Budama makasları ve aletler uygun dezenfektanlarla dezenfekte edilmelidir.
Xanthomonas
Bu cinse dahil bakteriler 0.4-0.7x0.7-1.8 mm büyüklüğünde, çubuk şeklinde, po-
lar kamçılı, gram negatif bakterilerdir. Koloniler genellikle “xanthomonadin” ola-
rak isimlendirilen sarı bir pigment üretirler. Aerobiktirler. DNA’nın %G+C içeriği
%63-71’dir. Birçoğu bitki patojeni bakterilerdir ancak çok azı saprofitik ve epifi-
tiktirler. Çok sayıdaki bitkide yaprak ve meyve lekeleri, tek ve çok yıllık bitkilerde
yanıklık, vasküler solgunluk ve turunçgillerde kanser oluştururlar. Bu cinse ait
bazı bitki patojeni türler ve sebep oldukları hastalıklar şunlardır:
Xanthomonas campestris pv. phaseoli: Fasulye Adi Yaprak Yanıklığı
Xanthomonas campestris pv. malvacearum: Pamuk Köşeli Yaprak Lekesi
Xanthomonas campestris pv.oryzae: Çeltikte Bakteriyel Yaprak Yanıklığı
Xanthomonas campestris pv. vesicatoria: Domates ve Biberde Bakteriyel Leke
Xanthomonas arboricola pv. pruni: Taş Çekirdekli Meyvelerde Bakteriyel Leke
Xanthomonas axonopodis pv. citri: Turunçgil Bakteriyel Kanseri
Xanthomonas campestris pv. campestris: Crucifer’lerde Siyah Çürüklük
Xanthomonas arboricola pv. juglandis: Ceviz Bakteriyel Yanıklığı
Domates ve Biberde Bakteriyel Leke Hastalığı (Xanthomonas

axonopodis pv. vesicatoria)
Bakterinin farklı strainleri hem biberde hem domatesde veya sadece biberde ya
da sadece domateste hastalığa neden olurlar. Yapraklarda, gövdede ve meyvede
hastalık yaparlar.
Yapraklar üzerindeki simptomlar yaklaşık 3 mm çapında küçük, düzensiz, si-

yah yağımsı lezyonlar şeklindedir. Yapraklar zamanla sararır ve düşerler. Çiçek
lezyonları genellikle çiçek dökümü ile kendini gösterir. Yeşil meyve üzerinde kü-
çük, sulumsu lekeler görülür. Lekeler 3-6 mm çapında ve etrafı yeşilimsi beyaz
hale ile çevrilidir. Daha sonra bu lekeler koyu kahverengine döner ve güneş yanığı
gibi bir durum alır. Bakteri tohumda, bitki artıklarında ve yabancı otlar ile konuk-
çu bitkilerde kışlar. Bitkiye yaralar ya da stomalar yoluyla giren bakteri yaprak ve
meyvelere giriş yapar. Yağmur, rüzgâr ve su ile yayılır.
Mücadelesinde tohum ve fidelerin temiz olmasına ve bakteri ile bulaşık olma-
masına dikkat etmek gerekir. Hastalığa dayanıklı çeşitler seçilmelidir. Ürün rotas-
yonu yapılabilir. Maneb ve Mancozeb ile karıştırılan bakırlı fungisitler kullanılabilir.
Acidovorax
Çubuk şeklinde, 0.2-0.7x1.0-5.0 mm boyutlarında, tek polar kamçılı, Gram (-) ve
oxidase (+) bakterilerdir. Pigment üretimi yoktur. Aerobik ve kemoorganotro- Kemoorganotrofik: Enerji
ve karbon ihtiyaçlarını
fik’tirler. DNA’nın G+C%’si %62-66’dır. Mısırda, karpuzda ve orkidelerde yaprak kimyasallardan sağlayan
lekelerine neden olur. mikroorganizmalara denir.
Bu cinse ait örnek türler ve sebep olduğu hastalıklar şunlardır:
Acidovorax avenae subsp. avenae: Yulafta Yaprak Lekesi
Acidovorax avenae subsp. cattleyae: Orkidlerde Bakteriyel Kahverengi Leke
Acidovorax avenae subsp. citrulli: Karpuzlarda Bakteriyel Meyve Lekesi
Rhizobacter
Çubuk şeklinde, 0.9-1.3x2.1-2.5 mm boyutlarında Gram negatif bakterilerdir.
Hareketli polar veya lateral kamçılı ya da her ikisi birden veya hareketsiz kamçı-
lar bulunur. Aerobiktirler. Beyaz veya sarımsı beyaz renkli koloniler oluştururlar.
G+C%’si %66.9-70.6’dır. Havuçta bakteriyel gal oluşturur.
Rhizobacter daucus: Havuçta Bakteriyel Gal Hastalığı
Rhizomonas
Gram negatif, çubuk şekilli, 0.43-0.53x0.92-1.34 mm boyutlarında, polar kamçı-
lı veya hareketsizdirler. Koloniler beyaz veya sarımsıdır. G+C içeriği %58-65’dir.
Ortalama gelişme sıcaklığı yaklaşık 28-33 °C’dir. Sadece bir türü vardır.
Rhizomonas suberifaciens: Marulda Kabuk Çürüklüğü
Xylophilus
Gram negatif, 0.4-0.8x0.6-3.3 mm büyüklükte, çubuk şekilli, hareketli bir polar
kamçıya sahip bakteridir. Aerobiktir. Gelişmesi çok yavaş ve zayıftır. DNA’nın
G+C%’si %68-69’dur. Tek bir türü bulunur.
Xylophilus ampelinus: Asmalarda Bakteriyel Nekroz
Rhizobiaceae
Bu familyaya dahil olan cins Rhizobium’dur.
Rhizobium
Gram negatif, çubuk şekilli, 0.6-1.0 x 1.5-3.0 mm büyüklükte, 1-6 peritrik kamçılı,
aerobik bakterilerdir. DNA’nın G+C%’si % 57-63’dür.
Bu cinse ait bitki patojeni türleri:
Rhizobium tumefaciens: Kök Kanseri ve Taç Gali
122 Fitopatoloji
Rhizobium rhizogenes: Elmada Saçak Köklülük

Rhizobium rubi: Böğürtlende Gövde Uru
Kök Kanseri ve Taç Gali (Rhizobium tumefaciens)

Bakteri yara paraziti olup dikotiledon bitkilerde 93 familyada 331 cinste ve 643
türde hastalık yapabilmektedir. Monokotiledonlarda daha az hastalık oluşturur.
Elma, gül, asma gibi değişik birçok odunsu bitkide, toprağa yakın gövde veya kök
kısmında değişik büyüklüklerde ur veya gal oluşumu hastalığın tipik belirtisidir.
Galler başlangıçta küçük ve yumuşaktır. Zamanla galler büyür ve renkleri kahve-
renginden siyaha dönüşür.
Bakterinin patojenisitesi plazmidlerle tespit edilir. Ti plazmidini taşıyan stra-
inler taç galine, Ri plazmidine sahip olanlar ise saçak köklülüğe neden olurlar.
Bakteri yaralardan (aşı, budama, böcek zararı vb.) giriş yapar ve hücreler arasın-
da çoğalır. Bakteri bitki hücresi ile teması sırasında T-DNA olarak isimlendirilen
kısa bir DNA parçasını bitki hücre protoplazmasına aktarır. Plazmid adı verilen
bu DNA parçası bitki hücrelerinde aşırı bölünmeyi ve büyümeyi teşvik eder ve
bitkide gal oluşumuna neden olur. Ti plazmidi (200-800 kb) kendi kendine bitki
genomuna entegre olma kabiliyetine sahiptir. Ti plazmidinin bakteriden bitkiye
transfer olan kısmı T-DNA olarak isimlendirilir. Bakteri ile enfekte olmuş bitki-
lerde Opin adı verilen aminoasit türevleri bulunur.
Mücadelesinde, temiz üretim materyali kullanılmasına ve bitki dokularında
yara açmamaya özen göstermek gerekir. Hastalıklı bitkiler hemen uzaklaştırılma-
lıdır. Mısır ve diğer tahıllarla ürün rotasyonu önerilebilinir. Biyolojik mücade-
le metodu olarak genç bitkilerin kök sistemleri Agrobacterium radiobacter K84
straini’ne daldırılarak dikilmelidir. Fidanlık ve tarla toprakları chloropicrin ile
dezenfekte edilmelidir. Hastalıklı bitkilere kemoterapi uygulanabilir. Bunun için
büyük urlar uzaklaştırıldıktan sonra küçük urlar üzerine uygun bir antibiyotik
sürülebilir.
Bitki köklerinde tümörler oluşturan hastalığın oluşumunu anlayabildik mi?

3
Enterobacteriaceae
Bu familya içinde yer alan Erwinia cinsi çok sayıda bitki patojeni türleri içermek-
tedir.
Erwinia
Büyüklükleri 0.5-1.0 x 1.0-3.0 mm, çubuk şekilli, Gram (-) bakterilerdir. Hare-
ketli, peritrik kamçılı (Erwinia stewartii hariç) olup, fakültatif anaerob solunum
yaparlar. G+C%’si %50-58’dir. Saprofitik ve epifitik olarak bulunurlar. Kültürde
beyaz veya sarı koloni oluştururlar. Bitkilerde yumuşak çürüklük, yanıklık ve sol-
gunluk hastalıklarına neden olurlar.
Bu cinse ait örnek türler şunlardır:
Erwinia amylovora: Elma ve Armutta Ateş Yanıklığı
Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum: Değişik Bitkilerde Yumuşak
Çürüklük
Erwinia carotovora pv. atroseptica: Patateste Siyah Bacaklılık Hastalığı
Erwinia stewartii: Mısırda Bakteriyel Solgunluk
Erwinia tracheiphila: Kabakgillerde Solgunluk
Yumuşak Çekirdekli Meyvelerde Ateş Yanıklığı Hastalığı (Erwinia

amylovora)
Bitkilerde tespit edilen ilk bakteri hastalığıdır. Çiçek, sürgün, yaprak ve meyve ya-
nıklığına neden olan epifitik bir bakteridir. Elma ve armutlarda ekonomik derece-
de zarar yapar. Rosaceae familyasına bağlı bitkilerde de hastalık yapabilmektedir.
Hastalığın ilk belirtileri ilkbaharda görülür. Çiçekler ve yapraklar önce suda
ıslanmış gibi bir görünüm alır sonra solarak önce kahverengine sonra da siyaha
dönerler. Ağaçta asılı halde kalırlar. Meyveler üzerinde nemli havalarda bakteriyel
eksudat görülür. Ooze adı verilen bu eksudat kremimsi renkli veya sütümsü be-
yazdır. Sürgünler, dallar ve bazen tüm ağacı öldürebilir. Etmen hastalıklı bitkiler
üzerinde epifitik olarak yaşar ve rüzgâr, yağmur ve böcek vektörü ile taşınabilir.
Mücadelesinde, hastalık belirtisi gösteren dal, sürgün vb. bitki materyalleri he-
men hastalıklı kısmın 25 cm altından kesilip uzaklaştırılmalıdır. Hassas çeşitler
seçilmemelidir. Golden Delicious, Jonathan, Ledi, Staymar gibi elma çeşitleri ile
Barlett armut çeşidi hastalığa çok hassas olduğundan bunların dikiminden kaçın-
malıdır. Budama aletleri %10’luk sodyum hipoklorür çözeltisine daldırıldıktan
sonra kullanılmalıdır. Bakıroksiklorür ve Maneb karışımlarıyla çiçeklenme dö-
neminde yapılacak ilaçlamalar primer ve sekonder enfeksiyonları engelleyebilir.
Firmicutes
Sınıf 1: Firmibacteria-Birçoğu tek hücreli bakteriler
Cins 1:Bacillus: Fide, fidelik ve yumrularda çürüklük, buğdayda beyaz çizgi
hastalığına neden olur.
Cins 2:Clostridium: Depolanmış yumrularda ve yapraklarda çürüklük ya-
parlar.
Sınıf 2: Thallobacteria-Dallanmış bakteriler
Cins 1: Arthrobacter : Çubuk ve küremsi şekillidirler. DNA’nın G+C içeriği
%59-70’dir. Bakteriyel yanıklığa sebep olur.
Cins 2: Curtobacterium: Küçük düzensiz, Gram pozitif bakterilerdir. Lateral
kamçılı veya hareketsizdirler. DNA’nın G+C içeriği % 68.3-75.2’dir. Fasulye ve di-
ğer bitkilerde solgunluk yapar.
Cins 3: Rhodococcus: Dallanmış çubuklardır ve Gram pozitif bakterilerdir. Ae-
robiktirler. DNA’nın G+C içeriği %63-72’dir. Bezelyede yassılaşma oluşturur.
Cins 4: Streptomyces: 0.5-2.0 mm büyüklükte yaygın olarak dallanmış, hare-
ketsiz hücreler zincir şeklinde gelişerek ipliksi misel benzeri yapı oluşturan ve ae-
robik solunum yapan Gram pozitif bakterilerdir. DNA’nın G+C%’si %69-78’dir.
Patateste uyuz oluşturur.
Cins 5: Clavibacter: Gram pozitif, pleomorfik çubuk, hareketsiz, aerobik bak-
terilerdir. DNA’nın G+C içeriği %70’dir. Bakteriyel solgunluk yaparlar.
Patates Uyuzu Hastalığı (Streptomyces scabies)

Patateslerde yaygın olarak görülen bir bakteriyel hastalıktır. Hastalık daha çok ha-
fif alkali, kumlu veya nötr topraklarda görülür. Konukçuları patates dışında şe-
kerpancarı, pancar, turp gibi bitkilerdir. Üründe kaliteyi düşürürler. Hastalığın en
tipik belirtisi yumrular üzerindeki küçük, kahverengimsi tümsek şeklinde uyu-
zumsu lekelerdir. Lekeler başlangıçta küçük olup zamanla büyüyerek mantarımsı
şekil alırlar ve birkaç mm derinliğe ilerleyerek yumruyu etkilerler. Etmen miselim-
si iplikçikler veya sporlar halinde toprakta saprofit olarak yaşamını sürdürebilir.
Sporlar silindirik yapıdadır ve spiral şeklinde bölmeli bir hif üzerinde üretilirler.
124 Fitopatoloji
Sporların çimlenmesi ile vejetatif misel oluşur. Etmen toprak suyu veya bulaşık
yumrularla taşınır. Doğal açıklıklardan veya yaralardan yumruları enfekte ederek
hücreler arası veya hücre içinde çoğalır. Sentezlediği bazı kimyasal maddeler çev-
redeki hücreleri hızla bölünmeye ve birkaç kat hücreden meydana gelen bir mantar
tabakası oluşturmaya teşvik eder.
Mücadelesinde sağlam, sertifikalı ve hastalıksız yumrular kullanılmalı, da-
yanıklı çeşitler yetiştirilmeli ve toprak pH’sı 5.3 civarında tutulmalıdır. Ürün ro-
tasyonu uygulanmalıdır. Kimyasal mücadelesinde toprak veya tohum ilaçlaması
önerilir. Toprak pH’sı kükürt uygulaması ile 5.3 olarak ayarlanmalıdır.
Domateste Bakteriyel Solgunluk ve Kanser Hastalığı (Clavibacter

michiganensis subsp. michiganensis)
Tohumla taşınan bir hastalıktır. Epifitik olarak bitkinin dış yüzeylerinde yaşaya-
bilir. Stoma, trikom gibi doğal açıklıklar kadar yaralar yoluyla da bitkileri enfekte
ederler.
Hastalığın en yaygın simptomu solgunluktur. Solgunluk en alt yapraklarda
başlar ve yaprakların kıvrılıp kurumasına neden olur. Hastalık ilerledikçe gövde
üzerinde ve yaprak salkımlarında kahverengimsi çizgiler veya çatlaklar görülür.
Bazen simptomlar bitkinin tek tarafı boyunca görülür ve henüz meyve oluşturma-
mış genç bitkilerde tek taraflı solgunluk dikkat çeker. Daha yaşlı bitkilerde yap-
rak kenarlarında nekrozlar oluşur ve yapraklar kurur. Meyve, gövde ve yapraklar
üzerindeki lekeler 2-3 mm büyüklüğündedir. Lekeler başlangıçta beyaz olup daha
sonra açık kahverengine döner. Meyveler üzerinde kuş gözü lekesi denilen 3 mm
çapında etrafı beyaz haleli, sulu lekelere neden olur.
Mücadelesinde, hastalık tohumla taşındığından dolayı sağlam, sertifikalı has-
talıksız temiz tohum kullanımı önemlidir. Tohumlar 55°C’de 25 dakika tutularak
bakteriden arındırılabilir. Fidanlık ve tarla toprakları chloropicrin, buhar uygula-
ması veya solarizasyon ile dezenfekte edilebilir. Zirai alet ve ekipmanlar, sodyum
hipoklorür ile dezenfekte edilmelidir. Budamalarda bitkide yara açmamaya özen
gösterilmelidir. En az 4 yıl ürün rotasyonu yapılmalıdır. Bakırlı bileşiklerle bitkiler
ilaçlanabilir.
Tenericutes
Procaryota alemi içindeki diğer bir bölümdür.
Bölüm: Tenericutes
Sınıf:Mollicutes
Familya: Spiroplasmataceae
Cins: Spiroplasma: Hücre duvarından yoksun pleomorfik, fakültatif anaerob
bakterilerdir. DNA’nın G+C% içeriği %25-31’dir. Turunçgillerde Palamutlaşma
(Stubborn) hastalığı ile mısırda cüceliğe (Corn Stunt) neden olurlar.
Turunçgillerde Palamutlaşma Hastalığı (Spiroplasma citri)

Turunçgil üretimi yapılan alanlarda görülen önemli bir hastalıktır. Özellikle por-
takal, greyfurt gibi turunçgiller konukçusudur. Hastalık yavaş geliştiğinden dolayı
teşhisi zor olan bir hastalıktır. Bitkilerde verim kaybı yaparlar ve meyvelerin pazar
değerini düşürürler.
Belirtiler ağaçların yaprak, meyve ve dallarında görülür. Bulaşık ağaçlarda dal
ve sürgünler yukarıya doğru gelişir ve boğum aralarının kısalması nedeniyle ağaç-
larda çalımsı bir görünüm ortaya çıkar. Hastalıkla bulaşık ağaçlarda sürgünlerde
geriye doğru ölüm olur, kabuk kalınlaşır ve bazen toplu iğne başı büyüklüğünde
delikler oluşabilir. Ağaçlar cüceleşir ve tepe kısımları düzleşir. Yapraklar küçük,
klorotik veya benekli ve bozuk şekillidir. Bulaşık ağaçlar çiçek açar fakat az sayıda
meyve oluştururlar. Meyveler küçük ve bozuk şekillidir. Meyve kabuğu sapa bağ-
lantı kısmından meyvelerin ortasına kadar normalden kalın, buradan meyvenin
dip kısmına kadar ise incedir. Hastalıklı meyveler dökülür ve birçoğu mumya-
laşır, acı veya ekşi lezzette ve kötü kokulu meyvelerdir. Bozuk şekilli ve renkli,
iyi gelişmemiş tohumlara sahiptirler. Aşı gözü ve kalemi ile veya Cüce Ağustos
böcekleriyle taşınır.
Mücadelesinde, hasta bitkilerin uzaklaştırılması, indeksleme yolu ile hastalık-
sız aşı kalemi veya gözünün kullanılması mücadelede önemli bir yer tutar. Genç
bitkilerin kökleri tetrasiklin çözeltisi ile muamele edildiğinde bitkilerin korundu-
ğu ya da bulaşık alanlarda belirtilerin hafiflediği belirlenmiştir.
Diğer Grup Bakteriler
Xylella
Çubuk şeklinde ve 0.25-0.35 x 0.9-3.5 mm büyüklüğünde bakterilerdir. Gram ne-
gatif ve hareketsizdirler. Aerobiktirler. İletim demeti bakterileridir. Ksilemde bu-
lunurlar. DNA’nın G+C%’si %51-53’dür. Aşı ve yaprak pireleri ile taşınırlar. Suni
besi ortamlarında yavaş gelişirler.
Bağlarda Pierce Hastalığı (Xylella fastidiosa)

Hastalığın simptomları ve Fotoğraf 7.1
şiddeti bitkinin yaşına, türü-
Bağlarda Pierce
ne ve çeşidine göre değişir. hastalığının
Çevresel koşullar da hastalığı oluşturduğu yaprak
etkiler. Bağ alanları 3 ay veya belirtileri.
4-5 yıl içinde ölebilir.
Hastalık simptomları yap-
raklarda ilk önce klorotik
lekeler şeklinde yaprağın ke-
narlarında görülür, zamanla
bu kısımlar kurur (Fotoğraf
7.1). Kahverengi renk değişi-
mi gözlenir. Daha sonra tüm
yaprak kurur ve ölür. Yeni
sürgünler yavaş gelişir, cüce
kalır ve uç kısımları ölür.
Yaprak renklerinde değişim-
ler gözlenir. Hastalıktan etki-
lenmiş bitkiler cüce kalır ve
kök sistemindeki bozukluk-
tan dolayı kısa sürede ölürler.
Bakteri bitkinin su ve besin
maddesi alımını durdurur. İletim demetlerinin bakteriler tarafından tıkanması
sonucu tracheobacteriosis oluşur. Su eksikliği gibi simptomlar sergiler. Hastalık
simptomları Eylül veya daha sonraki aylarda görülürse ertesi yıl Mayıs ve Hazira-
na kadar simptomlar görülmeyebilir.
126 Fitopatoloji
Mücadelesinde, dayanıklı çeşitlerin kullanımı hastalıktan korunma açısından

çok önemlidir. Sıcaklık muamelesi yapılabilir. Bunun için çoğaltma materyalleri
45 °C’deki suya 3 saat süreyle daldırılır. Vektörü olan böceklerle mücadele için
insektisit kullanılabilir fakat hastalık kontrolü için bu yeterli değildir.
FİTOPLAZMA
Mollicutes sınıfında yer alan ve hücre duvarı olmayan en küçük bakteriler fitop-
lazma adını alır. Fitoplazmalar, floemde bulunan ve vektör böceklerle taşınan ob-
ligat parazit bakterilerdir. İlk kez 1967 yılında keşfedilmiş olup, mikoplazma ben-
zeri organizmalar (MLO) olarak isimlendirilmişlerdir. 1994 yılında yapılan 10.
Uluslararası Mikoplazmoloji kongresinde fitoplazma ismini almıştır. Hücre taşı-
Pleomorfik: Yaşam mayan besi ortamlarında geliştirilemezler. Pleomorfik olup, genellikle yuvarlak
döngüsünde iki veya daha ya da ipliksi şekillidirler. Hücre büyüklükleri 0.3-1.0mm arasında değişir ve çok
fazla farklı yapısal formda
olmak. küçük genomları bulunmaktadır. Bünyelerinde hem DNA hem de RNA içerirler.
Gerçek hücre duvarları olmamasına karşın lipoprotein karakterinde değişken 3
katlı zarları vardır. Çoğalmaları genellikle ikiye bölünme şeklinde gerçekleşir an-
cak tomurcuklanarak zincir şeklinde oluşabilirler.
Konukçuları olan bitkilerde oluşturdukları belirtiler patojen ve bitki türüne
bağlı olarak değişmekle beraber genel olarak sararma, bronzlaşma, sürgünlerde
çalılaşma, boğum aralarının kısalması, çiçeklerin yeşillenmesi ve yaprakların kü-
çülmesi şeklindedir.
Bu organizma grubunun neden olduğu Stolbur veya iri tomurcuk en bilinen
hastalığıdır. Bu hastalık Solanaceae familyası üyelerinden domates, biber, patlı-
can, ve patateste yapraklarda kırmızılaşma, çiçek tomurcuklarının irileşmesi, pa-
tateslerde iplik şeklinde yumru çimi, bitkilerde gelişme geriliği ve deformasyona
neden olur.
Domateslerde önemli ürün kayıplarına sebep olan hastalığı öğrenebildik mi?

4
BAKTERİLERLE GENEL MÜCADELE YÖNTEMLERİ
Bitki bakteri hastalıkları ile mücadele oldukça zordur. Bakterilerle mücadelede
dikkat edilmesi gereken hususları şu şekilde sıralayabiliriz:
• Ekim veya dikimden önce iyi bir toprak sterilizasyonu yapılmalıdır.
• Bitkisel üretim materyali temiz, sağlıklı ve sertifikalı olmalıdır.
• Tohumluk alınırken bakteriyel hastalıkların görülmediği alanlardan alın-
malıdır.
• Hastalıklı bitki artıkları ortamdan uzaklaştırılıp yok edilmelidir veya yakıl-
malıdır.
• Sulama ve gübreleme gibi tarımsal uygulama işlemlerinde aşırıya kaçılma-
malıdır.
• Konukçu sayısı sınırlı olan bakteriler için ekim nöbeti ve ürün rotasyonu
önerilebilir.
• Hastalığa dayanıklı bitki çeşitleri seçilmelidir.
Kimyasal mücadelede bakır içerikli kimyasallar koruma amaçlı kullanılabilir.
Bordo bulamacı ve hazır bakırlı preparatlardan birisi tercih edilebilir.
Özet
Bitki patojeni bakterilerin morfolojik özelliklerini, Prokaryotların bitkilerde oluşturduğu belirtileri
1 çoğalmasını, yayılmasını ve sınıflandırılmasını 2 ayırt etmek.
açıklamak. Bakteri hücresi bitkiye yerleştikten sonra toksin,
Bakteriler tek hücreli mikroskobik organiz- enzim ve bazı uyarıcı hormonlar salgılayarak
malardır. Dış görünüş olarak Coccus (küre), bitkide çeşitli şekillerde simptomlar oluşturur-
Bacillus (çubuk), Vibrio (virgül) ve Spirillium lar. Bu belirtiler; yaprak lekeleri, kanser, yanık-
(sarmal) şeklinde olabilirler. Bakteri hücresinin lık, solgunluk, ur oluşumu ve bitkilerin gövde,
dış kısmında bir hücre zarı ve onun içinde sitop- yumru, soğan, meyve gibi etli ve sulu organla-
lazmayı çevreleyen sitoplazmik zar bulunur. Or- rında yumuşak çürüklüklerdir.
tada dağınık halde kimyasal yapısı DNA olan bir Bitki patojeni bakterilerin bitkilerde oluştur-
adet kromozom yer alır. Bir bakteri hücresinde duğu hastalık belirtilerinin doğru ve güvenilir
protoplast, hücre zarı, kapsül denilen yapışkan, bir şekilde tanımlanması, hastalığın mücadele
sümüksü bir madde ve kapsülden başka diğer yönteminin ne olabileceğine karar verilmesi ve
kısımlar olarak adlandırılan kamçı ve sitoplaz- hastalıkla mücadele başarısı bakımından önem
ma granülleri bulunur. Bakterilerde çoğalma taşımaktadır.
ikiye bölünme şeklindedir. Bitkilere bağlı olarak
yaşadıkları gibi saprofitik olarak da yaşamlarını Önemli bakteriyel bitki hastalıklarını tanımlaya-
sürdürürler. Bakterilerde yayılma uzun mesafeli 3 rak mücadele yöntemlerini önermek
yayılma ve kısa mesafeli yayılma olmak üzere iki Bakteriyel hastalıklar uygun koşullarda çok hızlı
şekilde olmaktadır. İnsanlar, tohum ve vejetatif kolonize olurlar ve kısa sürede önemli ekonomik
çoğaltma organları uzun mesafeli yayılmayı sağ- ürün kayıplarına sebep olurlar. Bu yüzden orta-
larlar. Kısa mesafeli yayılma ise tarımsal aletler, ya çıkan bir bakteriyel hastalığının en kısa sü-
tarım işçileri, sulama suyu, böcekler, toz, polen, rede tanısının yapılması ve buna göre mücadele
aerosoller gibi hava yolu ile olmaktadır. yönteminin belirlenmesi hastalığının başarılı bir
Bitki patojeni bakterilerin sınıflandırılmasında şekilde ve kısa sürede kontrol altına alınmasını
morfolojik, fizyolojik, biyokimyasal ve patolojik sağlayabilir.
özellikleri dikkate alınarak sınıflandırma yapıl-
dığı gibi fenotipik özelliklerine göre ve de mo-
leküler özellikler dikkate alınarak da yapılabil-
mektedir. Bakteriler Prokaryot alemi içerisinde
yer alırlar.
Bitki patojeni bakteriler, yeryüzünde çok farklı
konukçu bitkilerde hastalık oluşturmaktadır. Bu
hastalıklardan dolayı oldukça önemli ekonomik
kayıplar ortaya çıkmaktadır. Bu kayıpların azal-
tılabilmesi için bitki patojeni bakterilerin özel-
liklerinin, yayılmasının ve sınıflandırılmasının
iyi bilinmesi gereklidir ki hastalığı oluşturan pa-
tojenin ne olduğu bilinebilsin.
128 Fitopatoloji
1. Aşağıdaki bakteri ile ilgili ifadelerden hangisi doğ- 6. Aşağıdakilerden hangisi pamuk köşeli yaprak lekesi
ru değildir? hastalığı etmenidir?
a. Prokaryotik canlılardır. a. Xanthomonas axonopodis pv. citri
b. Ribozomları 70S’dir. b. Xanthomonas axonopodis pv. phaseoli
c. Kromozomlar çekirdek içerisinde yer alır. c. Xanthomonas axonopodis pv. malvacearum
d. Kloroplast içermezler. d. Xanthomonas campestris pv. campestris
e. Tek hücreli canlılardır. e. Xanthomonas arboricola pv. juglandis
2. Aşağıdakilerden hangisi Gram (+) bakterilere ait 7. Aşağıdaki bitki patojeni bakterilerden hangisi bitki-
değildir? ye gen aktararak hastalık oluşturur?
a. Hücre duvarı %50-%90 peptidoglukan içerir. a. Pseudomonas syringae pv. tomato
b. Periplazmik boşluğa sahiptirler. b. Rhizobium radiobacter
c. Teikoik asit oranı %40-50 arasındadır. c. Rhizobium tumefaciens
d. Dış membran içermez. d. Xanthomonas axonopodis pv. vesicatoria
e. Ana kromozom ve plazmid içerirler. e. Erwinia amylovora
3. Aşağıdakilerden hangisi bitki patojeni bakterilerin 8. Aşağıdakilerden hangisi kök ur hastalığının biyolo-
genel özelliklerinden birisi değildir? jik mücadelesinde kullanılır?
a. Nötr veya hafif alkali ortamlarda iyi gelişirler. a. Xylella fastidiosa
b. Bitki patojeni bakterilerin büyük bir bölümü b. Ralstonia solanacearum
aerobiktir. c. Rhizobium tumefaciens
c. Erwinia cinsi bakteriler fakültatif anaerob bak- d. Rhizobium radiobacter
terilerdir. e. Erwinia amylovora
d. Birden fazla kromozom içerirler.
e. Plasmid içerirler. 9. Ateş Yanıklığı hastalık etmeni aşağıdakilerden han-
gisidir?
4. İletim demetlerinde çoğalarak bitkilerde solgunlu- a. Erwinia herbic
ğa neden olan olay aşağıdakilerden hangisidir? b. Erwinia amylovora
a. Tracheobacteriosis c. Pseudomonas syringae pv. syringae
b. Pili d. Ralstonia solanacearum
c. Tracheomycosis e. Xylella fastidiosa
d. Xanthomonadin
e. Ooze 10. Aşağıdakilerden hangisi iletim demetlerinde bu-
lunmaz?
5. Aşağıdakilerden hangisi tütünde Vahşi Ateş Yanık- a. Xylella fastidiosa
lığı hastalığının etmenidir? b. Ralstonia solanacearum
a. Ralstonia solanacearum c. Rhizobium tumefaciens
b. Xanthomonas axonopodis pv. citri d. Clavibacter michiganensis
c. Rhizobium tumefaciens e. Streptomyces scabies
d. Pseudomonas syringae pv. tabaci
e. Pseudomonas syringae pv. syringae

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Bakteri Morfolojisi” konu- Sıra Sizde 1
sunu yeniden gözden geçiriniz. Kapsül, hücre duvarı, dış membran, sitoplazmik zar,
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Bakteri Morfolojisi” konu- ribozom, mezozom, ana kromozom, rezerv materyali,
sunu yeniden gözden geçiriniz. plazmid, kamçı, pilus.
3. d Yanıtınız yanlış ise, “Bakteri Morfolojisi” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
4. a Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- Üretim materyali, toprak, diğer canlılarla ve meteoro-
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu lojik faktörler (rüzgâr, yağmur, dolu, vb.).
yeniden gözden geçiriniz.
5. d Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- Sıra Sizde 3
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu Prokaryotik bir canlı olan Rhizobium tumefaciens’den
yeniden gözden geçiriniz. ökaryotik olan bitki hücresine bakterinin plazmidinde
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- bulunan T-DNA kısmının aktarılması ve bitki hücre-
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu sinin aşırı bölünmesi sonucu tümörler oluşmaktadır.
7. c Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- Sıra Sizde 4
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu Domates bakteriyel kanser ve solgunluk hastalığıdır.
yeniden gözden geçiriniz. Hastalık Clavibacter michiganensis subsp. michiganen-
8. d Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- sis tarafından oluşturulmaktadır.
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu
9. b Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl-
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu Yararlanılan Kaynaklar
yeniden gözden geçiriniz. Agrios, G.N. (1997). Plant Pathology. Fourth Edition.
10. e Yanıtınız yanlış ise, “Bakterilerin Sınıflandırıl- Academic Press, Inc., San Diego, California.
ması ve Önemli Bakteri Hastalıkları” konusunu Goto, M. (1992). Fundamentals of Bacterial Plant
yeniden gözden geçiriniz. Pathology. Academic Press, Inc.,USA.
Karaca, G., Basım, E. (2002). Fitopatoloji, SDÜ Ziraat
Fakültesi Yayınları No:18, Isparta.
Roberts, D.A., Boothroyd, C.W. (1984). Fundamentals
of Plant Pathology, Second Edition. W. H. Free-
man and Company, NewYork.
Trigiano, R. N., Windham, M. T., Windham, A. S.
(2008). Plant Pathology Concepts and Labora-
tory Exercises, Secon Editiond, CRC Press.
8
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Virüs ve viroidleri tanımlayarak özelliklerini açıklayabilecek;
 Virüslerin sebep olduğu hastalık belirtilerini ayırt edebilecek;
 Bitki virüslerinin taşınma yollarını ifade edebilecek;
 Bitki virüs ve viroid hastalıklarıyla mücadele yöntemlerini açıklayabilecek;
 Yurdumuzda görülen önemli bazı virüs ve viroid hastalıklarını tanımlayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Vi rüs • Vi rüs le rin Bit ki de Ha re ke ti
• Vi ro id • Has ta lık Be lir ti le ri
• Vek tör • Vi rüs le rin Ta şın ma sı
• Vi ri on • Mü ca de le
• Kap sid • Vi rüs ve Vi ro id Has ta lık la rı
• Vi rüs le rin Ço ğal ma sı
İçindekiler
• GİRİŞ
• BİTKİ VİRÜSLERİNİN ÖZELLİKLERİ
• BİTKİLERDE VİRÜSLERİN HAREKETİ VE
YAYILMASI
• VİRÜSLERİN SEBEP OLDUĞU HASTALIK
Virüs ve Viroidlerin Neden BELİRTİLERİ
Fitopatoloji
Olduğu Bitki Hastalıkları • BİTKİ VİRÜSLERİNİN TAŞINMASI
• VİROİDLER
• BİTKİ VİRÜS VE VİROİD
HASTALIKLARIYLA MÜCADELE
• YURDUMUZDA GÖRÜLEN ÖNEMLİ
BAZI VİRÜS VE VİROİD HASTALIKLARI
Virüs ve Viroidlerin Neden
Olduğu Bitki Hastalıkları
GİRİŞ
Bitkiler bilindiği üzere funguslar, bakteriler, fitoplazma, virüs ve viroidler tara-
fından hastalandırılmaktadır. Bunlardan virüsler ve viroidler değişik özellikleri
bakımından patojenlerin farklı bir grubunu oluşturmakta ve bitkilerde ekonomik
olarak önemli pek çok hastalığa yol açmaktadırlar.
Günümüzde 2000’den fazla virüs bilinmekte olup bunların yaklaşık yarısını
bitki patojeni virüsler oluşturmaktadır. Bitkilerde hastalık yapan 1000’den fazla
virüs bulunmasına rağmen ancak 30’dan biraz fazla viroid bitkilerde enfeksiyon
yapabilmektedir. Virüs kelimesi ilk kez virolojinin de kurucusu olan Beijerinck
adlı araştırıcı tarafından 1898 yılında kullanılmıştır. Bu kelime Latince kökenli
olup “zehir”, “zehirli sıvı” anlamına gelmektedir.
Virüsler ve viroidler Latince olarak değil, İngilizce olarak hastalandırdığı ko-
nukçuya göre adlandırılmaktadır. Virüslerin ve viroidlerin İngilizce adlarının kı-
saltılmış haline Acronim adı verilmektedir. Acronimler virüs ve viroidlerin adla-
rının baş harflerine göre belirli kurallar çerçevesinde yapılır. Virüs ve viroidlerin
familya ve cins isimleri italik olarak yazılmaktadır.
BİTKİ VİRÜSLERİNİN ÖZELLİKLERİ

Virüsler yalnızca canlı hücrelerde çoğalabilen (obligat) küçük bulaşıcı parazitler-
dir. Bitki virüslerinin 20 nm çaplı olanları olduğu gibi 2000 nm’den (2 mm) uzun
olanları da bulunmaktadır ve çok küçük olduklarından ışık mikroskopu ile görü-
lememekte ancak elektron mikroskobunda görülebilmektedirler.
Virion olarak da bilinen virüs partikülleri genetik bilgiyi taşıyan tek veya çift
sarmallı nükleik asit (RNA veya DNA) ve bir protein kılıftan ibarettirler. Virüslerin
sahip oldukları bu protein kılıfa “kapsid” adı verilmektedir. Virüs kapsidleri, virüs
partiküllerinin dış etkenlerden korunmasından, nükleik asitler ise konukçuları has-
talandırmadan sorumludurlar. Kapsidler, kapsomer adı verilen bir veya daha fazla
tipte protein alt ünitelerinden yapılmıştır. Az sayıda olan bazı virüslerde de (örne-
ğin Rhabdoviridae ve Bunyaviridae familyalarındaki virüsler) yapı bu kadar basit
olmayıp partikülün en dışında glikoprotein yapısında mahmuz şeklinde çıkıntılar,
bu çıkıntıların gömülü olduğu iki katlı bir yağ (lipid) tabakası ve bunun altında da
protein tabakası bulunmaktadır. Böyle virüslere zarflı virüsler denilmektedir. Vi-
rüs partiküllerinin yaklaşık % 60-95’i protein, % 5-40’ı da nükleik asitten ibarettir.
132 Fitopatoloji
Virüsler diğer bazı mikroorganizmalar gibi bölünerek çoğalmazlar ve spor gibi

herhangi bir çoğalma yapısı da oluşturmazlar.
Virüslerin Şekilleri
Bitki virüsleri değişik şekil ve boyutlardadır. Bunların neredeyse yarısı uzun (düz
çubuk şeklinde veya kıvrılabilir ipliğimsi şekilde), geri kalanın çoğu küresel (yu-
varlak veya çok yüzlü) ve az bir kısmı da mermi (basil) şeklindedir. Bazı uzun
Nanometre (nm): Bir virüsler 15 nm genişliğinde, 300 nm boyunda uzun çubuklar şeklindeyken çoğu
milimetrenin milyonda birine da genellikle 10-13 nm genişliğinde 480-2000 nm uzunluğunda ince, kıvrılabilir
karşılık gelen bir uzunluk
ölçüsü (10-9 m). ipliğimsi bir şekildedir. Mermi şeklinde olan virüsler ise 52-75 nm genişliğinde ve
300-380 nm uzunluğundadırlar. Küresel şekilli virüslerin çoğu 17-100 nm çapın-
da ve çok yüzlü bir yapıya sahiptirler.
Virüs Partiküllerinin Yapısı ve İçeriği

Pek çok bitki virüsü bölünmüş genomlara (nükleik asit) sahiptirler. Böyle genom-
lar farklı büyüklükteki iki veya daha fazla partikülde paketlenmişlerdir. Örneğin
yonca mozaik virüsü (alfalfa mosaic virus, AMV) değişik boyutlarda 4 partikülden
oluşmaktadır. Bu şekilde çok partiküllü virüslerde, virüsün bitki içerinde çoğalıp
hastalık yapabilmesi için bütün partiküllerin bitkide bulunması gerekmektedir.
Her bir virüs partikülü en az bir nükleik asit ve bir protein içermektedir. Bazı
virüsler birden fazla nükleik asit ve protein içerirler, bazıları da enzim ve lipidler
(yağları) içermektedirler.
Viral Nükleik Asitlerin Yapısı

Bitki virüsleri nükleik asit olarak RNA veya DNA içerirler. Bu RNA ve DNA’lar
tek sarmallı veya çift sarmallı olabilmektedirler. Bitki virüslerinin çoğu partikül-
lerinde bir adet nükleik asit içerirken bazılarında aynı partikül içerisinde birden
fazla nükleik asit bulunmaktadır. Yaklaşık 80 bitki virüs cinsinin 33 kadarı parti-
küllerinde 2 veya daha fazla değişik büyüklüklerde nükleik asit barındırmaktadır.
Bu şekilde aynı partikül içerisinde birden fazla nükleik asit barındıran virüslere
çok parçalı genomlu virüs denilmektedir. Örneğin Reoviridae familyası bireyleri
partiküllerinde 10-12 adet çift sarmallı RNA, tek sarmallı RNA virüslerinden Tos-
povirus cinsi virüs partiküllerinde de 3 adet RNA bulunmaktadır.
Bitki virüslerinin büyük çoğunluğu tek sarmallı RNA içermektedir. Tanım-
lanmış yaklaşık 1000 bitki virüsünün 800 kadarı tek sarmallı RNA içerirken 50
kadarı çift sarmallı RNA, 40 kadarı çift sarmallı DNA ve 100 kadarı da tek sarmallı
DNA içerirler.
Virüs Enfeksiyonu ve Virüs Sentezi

Bitki patojeni virüsler, bitkilere bitki üzerinde herhangi bir şekilde açılmış yaralar-
dan (dolu, budama yaraları veya böceklerin açtığı yaralar gibi) veya virüs taşıyan
polenlerin yumurtalığı döllemesiyle girerler. Virüs hücreye girer girmez protein
kılıfını atar ve nükleik asit serbest halde kalır. Bu nükleik asit, virüsün özelliğine
göre konukçunun ribozomlarında mRNA gibi kendini okutarak gerekli proteinle-
rini ürettirir ya da bir enzim yardımıyla önce kendinin bir kopyasını çıkarır, sonra
bu kopya mRNA gibi ribozomlarda okunarak virüse özgü proteinler üretilir. Yine
virüsün özelliğine göre bazı virüsler sitoplazmada, bazıları da çekirdekte kendi-
lerini eşler (replike olur). Sonuçta oluşan yeni nükleik asitler, oluşmuş olan yeni
kılıf proteinlerin içerisine girerek yeni bir virüs partikülünü oluştururlar.
8. Ünite - Virüs ve Viroidlerin Neden Olduğu Bitki Hastalıkları 133
Çoğu fungus ve bakterilerde olduğu gibi virüsler de yapay besin ortamlarında geliş-
tirilebilir mi? 1
BİTKİLERDE VİRÜSLERİN HAREKETİ VE YAYILMASI

Bitki virüslerinin enfeksiyon döngüsünde iki aşama bulunmaktadır. Birincisi bir
bitkiyi enfekte eden virüsün bitki içerisinde taşınması, ikincisi de virüsün hasta-
lıklı bir bitkiden sağlıklı diğer bitkilere taşınmasıdır.
Virüsler bitkilerde lokal ve sistemik enfeksiyonlara sebep olurlar. Lokal en-
feksiyonlarda bitkiye herhangi bir şekilde açılmış yaralardan giren virüs yalnızca
girmiş olduğu hücrelerde belirti meydana getirmekte, diğer hücre ve dokulara da-
ğılmamaktadır. Sistemik enfeksiyonlarda ise virüs önce enfekte ettiği hücrelerde
çoğalır (bir hücrede yaklaşık 100 bin ile 10 milyon partikül kadar), sonra hare-
ket proteinleri vasıtasıyla hücreler arası kanallar olan plasmodesmatalar yoluyla
komşu hücrelere geçerler. Yaprak parankima hücrelerinde virüs günde 1 mm yani
8-10 hücre kadar ilerler. Bitki virüslerinin büyük çoğunluğunda virüsler hücreden
hücreye geçerek sonunda floeme ulaşır ve bitki içerisinde uzak mesafelere floem
ile taşınırlar. Daha az sayıda virus bitki içerisinde uzak mesafelere ksilem ile da-
ğılırlar. Örneğin soya fasulyesi mozaik virüsü (soybean mosaic virus, SBMV) ve
diğer Sobemovirus’lar ksilem yoluyla bitki içerisinde hareket ederler. Yalnızca bir-
kaç virüs meristem dokularının enfekte etmekte ise de virüslerin çoğu hastalıklı
bitkilerin kök ve gövdelerindeki büyüme noktalarında bulunmamaktadırlar.
Sistemik olarak enfekteli bir bitkide virüsler tüm dokularda aynı konsantrasyonda
mı bulunurlar? 2
VİRÜSLERİN SEBEP OLDUĞU HASTALIK BELİRTİLERİ

Virüsler bitkilerde makroskobik (dışarıdan görülebilen, dış) ve mikroskobik be-
lirtilere (hücrelerdeki belirtiler, iç) sebep olurlar. Bazı virüsler, bazı bitkilerde dı-
şarıdan görülebilir belirtiler oluşturmazlar bu belirtilere latent (gizli) simptomlar
adı verilir. Diğer taraftan, belirli çevre koşulları altında (düşük veya yüksek sıcak-
lık) enfekteli bitkiler bu şartlar hüküm sürdüğü süre boyunca belirti göstermeye-
bilirler. Bitkide belirtilerin bu şekilde geçici bir süre görülememesine maskelenme
adı verilmektedir. Bazen de bitkiler inokulasyondan hemen sonra aniden şiddetli
belirtiler gösterebilirler. Bu durum genç sürgünlerin veya tüm bitkinin ölümüyle
(şok evresi) sonuçlanabilir. Eğer konukçu başlangıçtaki bu şok evresinden sonra
yaşarsa bunu belirtilerin şiddetinin düştüğü (hafiflediği) kronik evre izler. Bazı
virüs hastalıklarında belirtilerin şiddeti gittikçe artar ve bu durum bitkinin yavaş
veya hızlı ölümüyle sonuçlanır.
Virüsle enfekteli bitkilerde fotosentez oranında azalma, solunum hızında art-
ma, polifenoloksidaz enzimi başta olmak üzere bazı enzim aktivitelerinde artış ve
bitki büyüme düzenleyicilerin aktivitelerinde artma veya azalış şeklinde fizyolojik
ve biyokimyasal değişimler de görülmektedir.
Makroskobik Belirtiler
Lokal Belirtiler
Yapay olarak inokule edilmiş bazı bitkilerde virüslerin girmiş oldukları noktada
oluşturmuş oldukları belirtilere lokal belirtiler denir. Lokal lekeler genellikle ino-
134 Fitopatoloji
kule edilmiş bitkilerin yapraklarında yuvarlak klorotik veya nekrotik küçük ya da

büyük lekeler şeklinde oluşur (Fotoğraf 8.1). Bu belirtiler ekonomik bir öneme
sahip olmayıp daha çok teşhis çalışmalarında kullanılır.
Enfekte olmuş hücreler klorofillerini ve diğer pigmentlerini (renk maddeleri)
kaybedebilirler, bu durum klorotik lokal lekelere yol açar. Lekeler tamamen beyaz
veya yaprağın normal yeşil renginden daha soluk yeşil renkte olabilir. Pek çok
virüs-konukçu ilişkisinde enfekteli hücreler nekrotik lekelere yol açacak şekilde
ölürler. Bu lekeler toplu iğne başından biraz büyük olabildiği gibi daha büyük dü-
zensiz lekeler şeklinde de olabilir. Lekeler bir veya daha fazla iç içe geçmiş halkalar
şeklinde de görülebilir. Bu halkalı lekeler nekrotik veya klorotik olabilir.
Fotoğraf 8.1
Virüs enfeksiyonu
sonucunda yaprakta
meydana gelen lokal
lekeler
Sistemik Belirtiler
Virüsün bitkiye girdiği yerde değil, diğer doku ve organlarda oluşturmuş olduğu
belirtilerdir. Bu belirtiler yaprak, gövde, çiçek, meyve kısaca tüm toprak üstü ve
kök gibi toprak altı aksamında görülebilir. Bu durum virüsün çoğalıp hücreden
hücreye ve iletim demetleriyle de dokudan dokuya ve organdan organa geçmesiyle
olmaktadır. Bitkide oluşan sistemik belirtiler genelde şu şekillerde görülmektedir:
• Bitki büyüklüğü üzerine olan etkiler
Bitki boyunun uzamasında azalma veya durması sonucu ortaya çıkan bodur-
luk en genel sistemik belirtilerdendir. Bodurluk yaprak, çiçek, meyve ve kök bü-
yüklüğünde düşüş, yaprak sapı ve boğum aralarının kısalması şeklinde bitkinin
az ya da çok bütün kısımlarını etkileyebilir. Bazı bitki parçaları diğer kısımlardan
daha fazla cüceleşebilir. Örneğin kirazlardaki “little cherry” (küçük kiraz) has-
talığında hücre bölünmesinin azalmasından dolayı yapraklar normal olmasına
rağmen meyve küçük kalır. Patates sarı cücelik virüsü (potato yellow dwarf virus,
PYDV) patateslerde, erik cücelik virüsü (prune dwarf virus, PDV) şeftalilerde ve
arpa sarı cücelik virüsü (barley yellow dwarf virus, BYDV) de arpalarda gelişmeyi
olumsuz etkileyerek cüceliğe yol açarlar.
• Mozaik ve renk değişikliği belirtileri
Virüs hastalıklarının en genel belirtilerinden biri olan mozaik, Dikotiledon bit-
kilerde (geniş yapraklılarda) açık ve koyu yeşil alanlar halindeyken (Fotoğraf 8.2)
Monokotiledonlarda (dar yapraklılarda) çizgi şeklindedir. Tütün mozaik virüsü
(tobacco mosaic virus, TMV) tütünlerde, hıyar mozaik virüsü (cucumber mosaic
virus, CMV) hıyar, kabak, karpuz ve kavun gibi kabakgiller familyası bitkilerinde
ve elma mozaik virüsü (apple mosaic virus, ApMV) de elma, kayısı ve erik yap-
raklarında mozaik lekelere sebep olur. Mozaik belirtiler meyvelerde de görülmek-
tedir. Örneğin; CMV, kabak ve salatalık meyvelerinde mozaik belirtisine yol açar.
Petallerde renk kırılmaları genellikle yapraklardaki mozaik veya çizgilenme Petal: Çiçek taç yaprakları.
belirtilerine eşlik eder. Petal renginin kırılması çoğunlukla antosiyanin pigmen-
tinin kaybından kaynaklanmaktadır. Renk kırılması, petalde küçük lekeler, çiz-
gilenmeler veya doku renginden daha farklı renk değişiklikleri şeklindedir. Lale
renk kırılması virüsü (tulip breaking virus, TBV) lale petallerinde renk kırılmala-
rına sebep olmaktadır.
Bazı virüsler de bazı bitkilerde damarlarda renk açılması veya damar bantlaş-
malarına yol açmaktadırlar. Örneğin, domates damar renk açılması virüsü (toma-
to vein clearing virus, TVCV) domateslerde yaprak damarlarında renk açılmasına
sebep olmaktadır. Çilek damar bantlaşması virüsü (strawberry vein banding virus,
SVBV) de çileklerde damar bantlaşmasına yol açmaktadır. Bazı virüsler ise bazı
tohumlarda beneklenmelere neden olmaktadırlar; örneğin soya fasulyesi mozaik
virüsü (soybean mosaic virus, SMV) ile enfekteli soya fasulyesi tohumlarında bu
şekilde lekeler görülmektedir.
Fotoğraf 8.2
Virüs enfeksiyonu
sonucunda yaprakta
meydana gelen
mozaik belirtisi.
Virüsler yapraklarda sararmaya da sebep olabilirler, ancak bu mozaik simp-

tomları kadar genel değildir. Örneğin, şeker pancarı sarılık virüsü (beet yellows
virus, BYV) şekerpancarlarında sararmalara yol açmaktadır.
• Yaprak kıvrılmaları
Bazı virüs enfeksiyonlarında yapraklar kıvrılır, bu kıvrılma genelde yukarı
doğru olmakla birlikte bazen aşağıya doğru da olabilmektedir. Örneğin patates
yaprak kıvrılma virüsü (potato leaf roll virus, PLRV) patates yapraklarında kıvrıl-
malara sebep olmaktadır.
136 Fitopatoloji
• Halkalı leke belirtileri

Pek çok virüsün en önemli belirtilerinden biri de yapraklarda halkalı lekelerdir
(Fotoğraf 8.3). Bunlar içi içe geçmiş halkalar veya düzensiz çizgiler şeklindedir ve
bazen meyvelerde de görülebilir. Bu lekeler klorotik olmakla birlikte bazen nek-
rotik hale de dönüşebilir. Halkalı lekeler yaprak ve meyveler dışında yumru (özel-
likle gözlerin çevresinde) ve soğanlarda da görülebilir.
Fotoğraf 8.3
Virüs enfeksiyonu
sonucunda yaprakta
meydana gelen
halkalı lekeler.
• Nekrotik belirtiler
Doku, organ veya tüm bitkinin ölümü bazı virüs hastalıklarının tipik bir belir-
tisidir. Bazı patates çeşitlerinde, patates X virüsü (potato virus X, PVX) ve patates
Y virüsü (potato virus Y, PVY) gövdede nekrotik çizgiler oluştururlar, nekroz hız-
la büyüme noktalarına yayılır ve bitkiyi öldürür.
• Gelişme anormallikleri
Yaprak ve meyveler üzerinde kabarcık veya siğil şeklinde oluşumlar (Fotoğraf
8.4), yaprak ve meyve deformasyonları (Fotoğraf 8.5) ile dal, gövde veya kökte
gelişme anormallikleri değişik virüs hastalıklarının tipik belirtileridir. CMV ve
TMV gibi virüslerin sebep olduğu mozaik hastalıklarında karşılaşılan yaprak ve
meyvelerde koyu yeşil alanların yüksekte olması kabarcıklaşma belirtisine sebep
olmaktadır (Fotoğraf 8.4). Yapraklardaki enasyonlar (yaprak damarları üzerinde
kulak şeklinde çıkıntılar) da diğer bir anormalliktir. Virüsler kök ve gövdelerde
tümör benzeri oluşumlara da yol açmaktadırlar. Bunlar yaprak, meyve, gövde ve
kökte görülebilmektedir. Bazı virüsler de köklerde sakal şeklinde anormal kök
oluşumuna yol açarlar.
Fotoğraf 8.4
Yaprakta viral
bir etmenden
kaynaklanan
kabarcıklaşma ve
şekil bozukluğu.
Fotoğraf 8.5
Erik meyvelerinde
viral bir etmenden
kaynaklanan şekil
bozuklukları.
Mikroskobik Belirtiler
Virüsler bitki hücrelerinde bir takım değişimlere neden olmaktadır. Bu değişim-
ler şu şekillerdedir:
• Hücre çekirdeği üzerine olan etkileri: Virüslerin bazıları çekirdekte inclu-
sion body (ilgi cisimcikleri) olarak isimlendirilen yapılar oluştururlar (Fo-
toğraf 8.6). Bunlar hem çekirdek hem de çekirdekçiğin şeklini ve büyüklü-
ğünü etkilemektedir.
Fotoğraf 8.6
Bir bitki hücresinde
çekirdeğin hemen
altında görülen
kristal yapılı
inclusion body’ler.
138 Fitopatoloji
• Mitokondrium üzerine olan etkileri: Bazı virüs enfeksiyonları sonucunda

enfekteli değişik dokularda mitokondriumlarda küçük şişkinlikler meyda-
na gelebilmekte ve mitokondrium membranlarında da anormallikler görü-
lebilmektedir.
• Kloroplastlar üzerine olan etkileri: Bitki patojeni virüslerin bazıları enfek-
te olmuş dokularda virüs replikasyonuyla ilişkili olarak kloroplastlarda ve
ona yakın yerlerde şişkinlikler ile diğer bazı değişimler meydana getirebilir.
Bu değişimler kloroplastların yuvarlaklaşması ve kümeleşmesi şeklindedir.
Mozaik şeklindeki lekelerin koyu yeşil alanlarında kloroplastlar normal
iken açık yeşil desenli olan alanlarında kloroplastlarda anormal değişimler
gözlenir.
• Hücre duvarı üzerine olan etkileri: Virüs enfeksiyonu sonucu meydana ge-
len lekelerin kenarına yakın hücre duvarlarında kallus birikimi yüzünden
anormal kalınlaşma, plasmodesmatayı çevreleyen hücre duvarlarında çı-
kıntılar ve hücre ölümü gibi bazı değişimler görülür.
• Sitoplazma üzerine etkileri: Bazı virüsler hücre sitoplazmalarında inclusion
body’ler oluştururlar.
Bir virüs birden fazla bitki türünde hastalık yapabilir mi?

3
BİTKİ VİRÜSLERİNİN TAŞINMASI
Bitki virüsleri bir bitkiden diğerine değişik şekillerde taşınırlar. Taşınma şekli ve-
jetatif üretim materyalleri, özsu ile mekanik olarak, tohumla, polenle, küskütle ve
belirli böcek, akar, nematod ve funguslarla olmaktadır.
Vejetatif Üretim Materyalleri ile Virüslerin Taşınması

Bilindiği üzere hemen hemen bütün meyve ağaçları, pek çok odunsu süs bitki-
si, yumrulu süs bitkileri ve patates vejetatif olarak (aşı, çelik, yumru, soğan veya
rizom) çoğaltılmaktadır. Eğer bir bitki sistemik olarak bir virüsü taşıyorsa bu bit-
kiden alınacak vejetatif üretim materyalleri de bu virüsü taşıyacaktır. Yani virüslü
bitkinin vejetatif parçacıklarıyla üretilecek yeni bitkiler de virüslü olacaklardır. Do-
ğada virüsle enfekteli bir bitkinin köklerinin hemen yanındaki sağlıklı bir bitkinin
kökleriyle yapacağı bir kök kaynaşması ile de sağlıklı bitkiye virüs geçebilmektedir.
Özsu ile Virüslerin Mekanik Olarak Nakli

Doğada virüsle enfekteli bir bitkinin özsuyunun sağlıklı bir bitkiye açılacak bir ya-
radan girmesi şeklinde mekanik nakil çok karşılaşılan bir durum değildir. Böyle
nakiller güçlü rüzgârların birbirlerine komşu sağlıklı ve hastalıklı bitkileri yara-
laması sonucu özsularının birbirlerine geçmesiyle olabilmektedir. Bunun dışında
hastalıklı bitkilerin kültürel işlemlerinde kullanılan budama makası ve aşı bıçağı
gibi tarımsal aletlerin sağlıklı bitkilerde de kullanılması sonucunda virüs bulaşabil-
mektedir. Ayrıca insanların eline, elbisesine veya hayvanlara bulaşan hastalıklı bit-
ki özsularının açılacak bir yarayla sağlıklı bitkilere geçmesi ile de virüs bulaşabil-
mektedir. Bitki virüslerinden PVX, TMV ve CMV mekanik olarak taşınmaktadır.
Tohumla Nakil
Virüsler tohumun kabuğunda, endosperminde veya embriyosunda taşınmaktadır.
Yüzden fazla virüs düşük ya da yüksek oranda tohumla taşınmaktadır. Kural ola-
rak virüsle enfekteli bitki tohumlarının % 1-30 kadarı virüsle bulaşıktır. Bununla
birlikte bazı durumlarda virüsle enfekteli bitki tohumlarının yarısı, çoğu veya hepsi
virüsle bulaşık olabilmektedir. Virüslerin tohumla taşınma oranı virüse, onun stra-
inine, konukçu bitkinin tür ve çeşidine, bitkinin gelişme dönemine ve tohumun
yaşına göre değişmektedir. Tohumla taşınan virüslerin çoğunda, virüsler tohuma
tohum taslağından girerler, fakat bazı virüsler enfekteli polenlerin sağlıklı bitkileri
döllemesi sonucunda bulaşabilmektedir. Fasulye adi mozaik virüsü (bean common
mosaic virus, BCMV) ve marul mozaik virüsü (lettuce mosaic virus, LMV) to-
humla taşınan virüslerdendir.
Polenle Taşınma
Bazı virüsler enfekteli bitki polenleriyle taşınmaktadır. Virüs taşıyan polenlerin
sağlıklı bitkinin yumurtalığını döllemesiyle virüs taşınmış olur. Örneğin sert çe-
kirdekli nekrotik halka leke virüsü (prunus necrotic ring spot virus, PNRSV) viş-
nelerde ve fasulye adi mozaik virüsü (BCMV) fasulyelerde polenle taşınmaktadır.
Böcekle Nakil
Şüphesiz tarım alanlarında en yaygın ve ekonomik olarak da en önemli virüs ta-
şınma yolu böceklerle taşınmadır. Bununla birlikte az sayıda böcek takımı virüs
vektörü olarak iş görmektedir. Bunlardan yaprak bitlerini barındıran Aphididae
familyası, Cüce Ağustos böceklerini barındıran Cicadellidae familyası ve beyaz
sinekleri barındıran Aleurodidae familyası Homoptera (Eş kanatlılar) takımına
girmekte olup bu takım en çok virüs vektörü barındıran gruptur. Daha az virüs
vektörü barındıranlar takımlar ise Hemiptera (Yarım kanatlılar), Coleoptera (Kın
kanatlılar) Orthoptera (Düz kanatlılar) dır.
En önemli virüs vektörü böcekler yaprak bitleri (afitler), cüce ağustos böcekle-
ri, beyazsinekler ve tripslerdir. Bu böcekler bitkiden sıvı besini beslenme organları
olan ince uzun, kitinimsi stiletleriyle sokup emerek alırlar. Coleoptera ve Orthop-
tera takımının bireylerinin ağız parçaları parçalayıcı-çiğneyici tiptedir. Ağız yapı-
sı parçalayıcı çiğneyici tipte olan böcekler virüsleri mekanik olarak naklederler.
Afitler dahil virüslerin hayvansal vektörlerle taşınmasında 3 dönem vardır. İlk
aşama virüsün vektör böcek tarafından bitkiden kazanılma dönemi. İkincisi virü-
sün kazanıldığı zamandan nakledileceği zamana kadar geçen süreyi ifade eden la-
tent (gizli) dönemdir. Bu dönemde virüs böcek bünyesinde bulunmasına rağmen
diğer bitkilere nakledilemez. Non-persistent virüsler genel olarak latent dönem
geçirmezler. Üçüncü dönem ise kalıcılık dönemidir. Bu dönem böcek bünyesinde
virüsün nakledilebilecek halde bulunduğu süreci kapsar.
Sokucu emici ağız parçalarına sahip vektörler virüsleri stiletleri üzerinde ta-
şıyorsa bu virüslere “non-persistent” (kalıcı olmayan) virüsler denir. Bu virüsler
vektörlerinin hastalıklı bitkilerde birkaç saniye veya birkaç dakika gibi çok kısa
bir süre beslenmesiyle kazanılırlar ve birkaç dakika gibi kısa bir süre içerisinde
diğer bitkilere nakledilemezlerse hastalık yapma özelliklerini yitirirler. Virüsleri
non-persistent olarak taşıyan böcekler bitkilerin yaprak epidermisinde beslenir-
ler. Yaprak bitlerince taşınan virüslerin çoğu non-persistenttirler. Örneğin Myzus
persicae (yeşil şeftali afiti) pek çok virüsü non-persistent olarak nakletmektedir.
Virüsler sokucu emici ağız yapısına sahip vektörlerce bitkiden birkaç saatlik bir
sürede kazanılıyorsa bunlara da “semi-persistent” (yarı kalıcı) virüsler denilmek-
tedir. Semi-persistent olarak taşınan virüsler böceklerin ön midesinde tutulmakta-
dır. Bu virüsler birkaç gün içerisinde diğer bitkilere nakledilmezse hastalık yapma
özelliklerini kaybederler. Non-persistent virüsler gibi semi-persistent virüsler de
140 Fitopatoloji
latent dönem geçirmezler. Gerek non-persistent ve gerekse semi-persistent virüs-

ler böceklerin bir biyolojik döneminden diğerine geçemezler.
Bitkideki bir virüsü vektör birkaç saatten birkaç günlük bir beslenme süresine
kadar kazanabiliyor ve tüm yaşamı boyunca da bünyesinde taşıyabiliyorsa bu vi-
rüslere “persistent” (kalıcı) virüsler, bu şekildeki taşınmaya da persistent taşınma
adı verilmektedir. Persistent virüsleri nakleden böcekler floem dokularında besle-
nen böceklerdir. Bu taşınma tipinde virüs böcek bünyesinde birkaç saatten birkaç
güne kadar süren latent dönem geçirmektedir. Virüslü bitkide beslenen böcek,
stiletleriyle virüsü bünyesine alır, virüs böceğin midesine, buradan da hemolenfe
(vücut boşluğu sıvısı) ve sonunda da tükürük bezlerine geçerek nakledilmeye ha-
zır hale gelir. Böceğin bitkiyle beslenmesi sırasında tükürük bezlerinden salgıla-
dığı tükürük ile virüs sağlıklı bitkiye geçer. Bu şekilde böcek vücudunda dolaşan
persistent virüslere sirkülatif (dolaşımlı) virüsler, böcek vücudunda çoğalan virüs-
lere ise propagatif (çoğalan) virüsler adı verilmektedir. Bazı persistent propagatif
virüsler böcek yumurtalarıyla da taşınabilirler, bu taşınma şekline transovarial
(yumurtayla) taşınma denilmektedir.
Beslenme sırasında alınan sirkülatif virüsler, vektör tarafından kazanıldıktan
hemen sonra nakledilemezler. Vektör tarafından virüsün bitki floeminden böcek
midesine alınması ile vektörün bu virüsü bitkiye nakletmesi için geçen bir süre
vardır ki bu süre latent dönem olarak ifade edilir. Diğer bir tanım ile latent dö-
nem, vektör tarafından alınan virüsün tükürük bezlerine geçmesi ve bitkiyi ino-
küle etmesi için geçen süredir. Vektörler içinde bitki virüslerinin sirkülasyon dö-
nemi, virüs ve vektör çeşidine göre birkaç saatten birkaç haftaya kadar değişebilir.
Akarlarla Nakil
Akarlar sokucu emici ağız parçalarına sahip, yaklaşık 0.2 mm boyunda oldukça
küçük eklem bacaklı canlılardır. Eriophyidae familyasından olan akarlar en az 6
virüsü nakletmektedir. Örneğin, Aceria tulipae adındaki akar, buğday çizgi moza-
ik virüsü (wheat streak mosaic virus, WSMV) ve buğday nokta mozaik virüsü’nü
(wheat spot mosaic virus, WSpMV) nakletmektedir.
Nematodlarla Nakil
Yaklaşık 20 kadar bitki virüsü bitki kökleriyle ektoprazit (dış parazit) olarak bes-
lenen birkaç nematod cinsiyle nakledilmektedir. Nematodlar virüsleri semiper-
sistent olarak taşımaktadır. Virüs partikülleri hem larva hem de ergin nematod
bireyleri tarafından taşınabilmektedir. Longidorus spp., Paralongidorus sp., Xip-
hinema spp, Parachidorus spp. ve Trichodorus spp. cinslerine dahil türler virüs
vektörü nematodlardır.
Funguslarla Nakil
Kökleri enfekte eden Plasmodiophoromycetes sınıfından Polymyxa ve Spongospo-
ra ile Chytridiomycetes sınıfından Olpidium, 30 kadar bitki virüsünü taşımakta-
dırlar. Bu etmenler sahip oldukları kamçılı zoosporlarıyla virüsleri sağlıklı bitki-
lere bulaştırırlar.
Bir hayvansal bitki zararlısı birden fazla virüs için vektörlük yapabilir mi?
4
VİROİDLER
İlk defa 1920’li yılların başlarında Kuzey Amerika’da patates bitkisinde, patates iğ
yumru hastalığı (PSTVd, potato spindle tuber viroid) belirlendiği zaman etmenin
bir virüs olabileceği düşünülmüştür. 1960’lı yıllarda bu etmenin virüslere ben-
zemediği, 1970’li yılların başında turunçgillerde, turunçgil exocortis hastalığının
(CEVd, citrus exocortis viroid) belirlenmesi ve her iki etmenin de virüslerden
farklı olarak koruyucu protein kılıfa sahip olmadıklarının tespit edilmesi üzerine
bu etmenler için viroid terimi kullanılmıştır.
Viroidler bitkilerde zararlı, bilinen en küçük boyutta obligat patojenlerdir.
Bunlar tek parça, çıplak, halka şeklinde bir RNA’dan ibarettir ve etrafında koruyu-
cu bir protein kılıf bulunmamaktadır. Bitkilerde hastalık yapan 30’dan fazla viroid
bulunmaktadır.
Viroidler mekanik olarak, vejetatif üretim materyali, aşı, tohum, polen ve afitler
tarafından taşınırlar, bununla birlikte en yaygın taşınma şekli vejetatif üretim ma-
teryalleridir. En belirgin viroid belirtileri bodurluk, yapraklarda kıvrılma, renk de-
ğişiklikleri ve şekil bozuklukları şeklindedir. Bazı viroidler konukçularında hiç bir
belirti göstermezler. Bu tip belirtisiz bitkiler potansiyel inokulum kaynağı olarak
viroid enfeksiyonlarının başlamasında rol oynayabilmektedirler. Viroidler hücreler
arasında plasmodesmatalar, bitki içerisinde de floem vasıtasıyla yayılırlar.
Viroidler doğrudan veya doğal açıklıklardan bitkiye giriş yapabilirler mi?

5
BİTKİ VİRÜS VE VİROİD HASTALIKLARIYLA MÜCADELE
Virüs ve viroidler pek çok üründe ekonomik olarak önemli kayıplara yol açmaları
nedeniyle bunların sebep oldukları hastalıklarla mücadele oldukça önemlidir. Bu
hastalıklarla mücadelede değişik yöntemler kullanılmaktadır. Bununla birlikte,
bitki virüs ve viroid hastalılıklarının ilaçlı mücadelesi bulunmamaktadır.
Enfeksiyon Kaynaklarının Ortadan Kaldırılması
Canlı Virüs Konukçuları

Tek yıllık veya çok yıllık bazı yabancı otlar bazı virüslerin kışlamasında (kışı ge-
çirmesinde) görev alırlar ve virüslerin hayvansal vektörlerine de konukçuluk ya-
parlar. Bunların yanı sıra bazı çok yıllık otsu ve odunsu süs bitkileri de virüslere
konukçuluk yapmaktadırlar. Hatta, bunlar bazı virüs enfeksiyonlarında belirti
vermezler (latent enfeksiyon), fakat çevrelerindeki hassas bitkilere bunları yayar-
lar. Virüsle enfekteli kendi gelen bitkiler de virüs kaynağı olarak iş görebilmekte-
dir. Bu nedenle önemli virüs enfeksiyonlarında potansiyel virüs konukçuları olan
bu bitkilerin yakın çevreden yok edilmeleri gereklidir.
Bitki Kalıntıları
Topraktaki hastalıklı bitki kalıntıları özellikle mekanik olarak taşınan virüs ve vi-
roidlere konukçuluk yaptıkları için tarla, bahçe ve seralardan bunlar uzaklaştırıl-
malıdır.
142 Fitopatoloji
Eradikasyon
Bir bölgeye yeni girmiş ve ekonomik olarak önemli bazı virüs ve viroid hastalıkla-
rının yayılmasını önlemek için o sahadaki virüsün konukçusu olan tüm bitkilerin
yok edilmeleri (eradikasyon) gerekebilir. Örneğin ABD Pensilvanya’da PPV’den
dolayı 105 bin sert çekirdekli meyve ağacı yok edilmiştir.
Hijyen
Özellikle mekanik olarak taşınan virüs ve viroidlerden sakınmak için tarımsal alet
ve ekipmanlar dezenfekte edildikten sonra kullanılmalıdır. Aksi taktirde budama
makası, kesim bıçaklarıyla hastalıklı bir bitkiden sağlıklı bir bitkiye virüsler geçe-
bilir. Ayrıca eller ve giyim malzemelerinde de hijyene uyulmalıdır.
Karantina
Belirli virüs ve viroid hastalıklarının bulunmadığı bir ülkeye (dış karantina) veya
aynı ülke içerisindeki bir bölgeye (iç karantina) virüslü bitki materyallerinin giri-
şine yasalarca engel olunması prensibine dayanır.
Sağlıklı Tohum
Bazı virüsler ve viroidler tohumlarla yayıldığından dolayı yetiştiricilikte mutlaka
virüs hastalıklarından ari (virüs taşımayan), sertifikalı tohum kullanılmalıdır.
Virüsten Ari Vejetatif Üretim Materyali

Yine pek çok virüs ve viroid aşı, yumru, soğan gibi vejetatif bitki materyalleriyle
dağıldığından burada da virüsten ari sertifikalı üretim materyali kullanılmalıdır.
Virüs ve viroidlerden ari bitki üretiminde değişik yöntemler bulunmaktadır.
• Virüs tanı yöntemleriyle virüsten ari olduğu belirlenen, doğadan alınan
materyalin kullanılması.
• Sıcaklıkla tedavi (termoterapi): Burada hastalıklı materyal belirli sıcaklık-
larda (sıcak suda veya sıcak havada), belirli süreler tutularak üretim ma-
teryali virüslerden temizlenebilmektedir. Bu amaçla üretim materyalleri
genellikle 35-40 °C’lerde tutulmaktadır.
• Soğukla tedavi: Etmenlerce enfekteli sürgün uçlarının -196 °C’lık sıvı azot
içerisinde kısa bir süre tutulmasıyla virüs ve viroidler dokudan temizlene-
bilmektedir.
• Elektrikle tedavi (elektroterapi): Bitki materyalleri belirli derecelerde ve sü-
relerde elektrik akımına maruz bırakılarak bu patojenlerden arındırılabil-
mektedir.
• Meristem kültürü: Meristem uçlarından (0.1-0.5 mm) alınan doku parça-
ları kullanılarak steril besi yeri koşullarında bu patojenlerden ari bitki elde
edilebilmektedir.
• Doku kültürü: Doku kültürü ile de virüs ve viroidsiz bitki elde edilebilmek-
tedir. Bu yöntem sıcaklıkla tedavi yöntemiyle birlikte de kullanılabilmekte-
dir. Burada önce doku kültürüyle bitki elde edilmekte, sonra bitki sıcaklık
muamelesine tabi tutulmaktadır.
• İlaçla tedavi (kemoterapi): Bitki materyallerini bazı kimyasallarla virüs ve
viroidlerden arındırma genellikle başarısız olmaktadır. Bununla birlikte
kimyasalların sıcaklıkla tedavi veya meristem kültürüyle birlikte kullanıl-
ması başarı oranını artırmaktadır.
Bitkilerin Ekim, Dikim Tarihinin Değiştirilmesi

Özellikle kanatlı vektörlerle taşınan virüs ve viroidlerden kaçınmak için ekim, di-
kim tarihi vektörlerin aktif oldukları zamandan sonraya kaydırılabilir.
Vektörlerle Mücadele
Virüs ve viroid vektörü olan hayvansal zararlılara karşı etkin mücadele yöntemleri
uygulanmalıdır.
Karşı Koruma
Bazı virüslerin zayıf strainleriyle inokule edilen bitkiler, bu virüsün kuvvetli stra-
inlerine karşı korunabilmektedir. Bu sayede bitki yalnızca zayıf strainin hafif be-
lirtilerini göstermektedir.
Dayanıklı Bitki Çeşitlerinin Kullanılması

Burada ya geleneksel ıslah yöntemleriyle bitkilere dayanıklılık kazandırılmaktadır
veya transgenik olarak dayanıklı bitki geliştirilmektedir. Günümüzde her iki şekil-
de de bazı virüslere karşı dayanıklılık kazandırılmış bitki çeşitleri bulunmaktadır.
Bitki virüs ve viroid hastalıklarıyla mücadelede en etkili yol nedir?

6
YURDUMUZDA GÖRÜLEN ÖNEMLİ BAZI VİRÜS VE VİROİD
HASTALIKLARI
Dünyada bitkilerde ekonomik olarak büyük zararlara yol açan pek çok viral et-
men bulunmaktadır. Bunların çoğu da vektörlerle yayılan virüslerdir. Aşağıda
yurdumuzda oluşturdukları zarar bakımından önemli bazı virüslerin kısa belirti-
leri verilmiştir.
Domates Sarı Yaprak Kıvırcıklığı Virüsü (Tomato Yellow Leaf

Curl Virus TYLCV)
Domates sarı yaprak kıvırcıklık virüsü, çift partiküllü Geminivirus cinsi içerisinde
yer almakta ve tütün beyaz sineği (Bemisia tabaci, Biyotip B = Bemisia argentifolii)
ile persistent olarak taşınmaktadır. Küresel yapılı yaklaşık 20 nm çapındaki parti-
küller, tek sarmallı DNA içermektedir.
Domateste enfeksiyondan 2-3 hafta sonra belirtiler görülmeye başlanır. Erken
dönemde virüsle enfekte olan domates bitkileri bariz bir şekilde bodur kalırlar.
Sonraki dönemlerdeki enfeksiyonlarda sürgünlerde gelişme geriliği ve şekil bo-
zukluğu meydana gelir. Yaprak kenarları sararır ve yapraklar karakteristik olarak
yukarı doğru kıvrılarak fincan/kaşık şeklini alır, küçülür ve kalınlaşır. Herhangi
bir çiçek belirtisine rastlanmasa da hastalık nedeniyle çiçek dökümleri yaygın-
dır. Meyvedeki belirtiler, bitkinin enfekte olduğu döneme göre değişmektedir.
Erken enfeksiyonlarda bitki gelişiminde gerileme olmakta ve pazar değeri olma-
yan meyveler oluşmaktadır. Geç dönemde enfeksiyon olduğu takdirde meyve
oluşumları engellenmekte ancak daha önce oluşmuş meyvelerde olumsuz etki
görülmemektedir.
Domates Lekeli Solgunluk Virüsü (Tomato Spotted Wilt

Virus, TSWV)
Domates lekeli solgunluk virüsü Bunyaviridae familyasından Tospovirus cinsine
ait bir virüs olup vektörlerle (Thrips tabaci, T. setosus, T. palmi, Frankliniella oc-
144 Fitopatoloji
cidentalis, F. fusca, F. intonsa, F.schultzei ve Scirtothrips dorsalis) ile etkin olarak

taşınabilmektedirler. Domateste yapraklar üzerinde önce kahverengi daha sonra
bronz rengine dönüşen lekeler oluşmaktadır. Bazen bronzluk nekroza dönüşe-
rek bitkiyi kurutabilir. Yapraklar aşağı ve içe doğru kıvrılarak kırılgan bir yapı
alır. Yaprak sapında, gövdede ve yeni gelişen sürgünlerde koyu kahverengi çizgiler
gözlenir. Sürgün uçlarında geriye doğru ölüm, bitkide bodurlaşma ve genel sol-
gunluk tipiktir. Meyveler üzerinde çok sayıda iç içe geçmiş, merkezi kabarık olan
halkalar şeklinde lekeler görülmektedir. Çiçekler enfeksiyondan önce oluşmuş ise
meyvelerde belirti görülmeyebilir. Enfeksiyondan sonra oluşmuş ise olgunlaş-
mamış, yeşil renkli meyvelerde şekil bozukluğu ve iç içe geçmiş yuvarlak lekeler
görülür. Olgunlaşmış meyvelerde ise çok sayıda iç içe geçmiş ve etrafı sarı renkte
halka şeklinde lekeler oluşur.
Biberde bitkinin tümünde genel bir bodurluk ve sararma, hastalığın solgun-
lukla birlikte en tipik belirtisidir. Yapraklarda klorotik çizgili lekeler, nekrotik
noktalı mozaik lekeler ve halkalı lekeler (Şekil 8.3) görülür. Tüm gövdede uç sür-
günlere kadar nekrotik çizgiler meydana gelir. Olgun meyvede iç içe geçmiş sarı
halkalı noktalar veya nekrotik çizgiler gözlenir.
Kabak Sarı Mozaik Virüsü (Zucchini Yellow Mosaic Virus,

ZYMV)
Kabak sarı mozaik virüsü Potyvirus cinsi üyesi olup, mekanik inokulasyonla ve
non-persistent olarak yaprak bitleri (Myzus persicae ve Aphis gossypii) ile taşın-
maktadır. Bu virüs tüm kabakgillerde bitki gelişiminde gerilemeye, yapraklarda
mozaik lekelere, bükülme ve şekil bozukluklarına, damar bantlaşmalarına (Şekil
8.2 ve Şekil 8.4), meyvelerde de mozaik, küçülme ve şekil bozukluklarına sebep
olmaktadır.
Patates Yaprak Kıvrılma Virüsü (Potato Leaf Roll Virus, PLRV)

Patates yaprak kıvrılma virüsü Luteoviridae familyasından Polerovirus cinsinden
bir virüstür. Virüs yaprak bitleriyle özellikle de M. persicae ile peristent olarak
taşınmaktadır. Patateslerde ilk belirtileri tipik olarak uç yapraklarda rengin so-
luklaşması ve yukarı doğru kıvrılması şeklindedir. Hastalıklı yumrulardan gelişen
bitkilerde ise sürgünlerin boyu kısalır ve özellikle alt taraftaki yaprakçıklar yukarı
doğru kıvrılır, bu yaprakçıklar oldukça gevrektirler. Üst ksımdaki yapraklar hafif
klorotiktir. Bazı çeşitlerin yumrularında nekrozlar meydana gelmektedir.
Patates Y Virüsü (Potato Virus Y, PVY)

Patates Y virüsü Potyvirus cinsinden afitlerle (özellikle M. persicae) non-persitent
olarak taşınan bir virüstür. Virüs strainine ve patates çeşidine bağlı olarak yap-
raklarda beneklenme veya sarılık, şekil bozukluğu, nekrotik lekeler veya nekrotik
halkalar, yaprak dökümü, gövdede nekrotik çizgi şeklinde belirtiler, gövdelerin
zamansız ölümü, yumrularda düzensiz kahverenginde nekrotik halkalar, yumru
yüzeyinde çatlaklar şeklinde belirtiler görülür.
Şekerpancarı Nekrotik Sarı Damar Virüsü (Beet Necrotic

Yellow Vein Virus, BNYVV)
Şeker pancarı sarı damar virüsü (Rhizomania virüsü) Benyvirus cinsindendir ve
bir fungus olan Polymyxa betae ile taşınmaktadır. BNYVV ile enfekteli bitkilerin
yapraklarının rengi açılmaktadır. Hastalık, tarlanın içinde düzensiz olarak dağıl-

makta ve yeşilimsi sarı renkte bitki adacıkları şeklinde görülmektedir. Hastalığa
adını veren nekrotik sarı damar simptomu doğal koşullarda nadiren görülmekte-
dir. Virüs yüzünden ana kök ucu ölmekte ve yan kökler aşırı derecede çoğalmak-
tadır. Mevsim boyunca sürekli yeni yan kökler oluştuğundan kök ucu adeta bir
sakal görünümü almaktadır.
Şarka Virüsü (Plum Pox Virus, PPV)

Şarka virüsü Potyvirus cinsinden, afitlerle non-persistent olarak taşınan bir virüs-
tür. Tüm sert çekirdeklilerde özellikle de kayısı, erik ve şeftalilerde ciddi zararlara
sebep olmaktadır. Sert çekirdeklilerde yaprak, meyve, meyve çekirdeği ve çiçek-
lerde belirti oluşturmaktadır. Virüs, kayısı ve erik bitkilerinin yapraklarında sarı
veya açık yeşil halkalı lekeler ve bantlar, damar bantlaşması ile yapraklarda kıvrıl-
malara, şeftali yapraklarında kıvırcıklaşmalara ve yan damar aralarında altın sa-
rısı renginde renk değişikliklerine, vişne ve kirazlarda ise klorotik çizgi ve benek-
lenmelere sebep olmaktadır. PPV, kayısı meyvelerinde nekrotik ve klorotik halkalı
lekeler, şekil bozuklukları, çöküklükler, meyve etinde esmerleşmeler, çekirdekte
açık veya koyu renkte halkalı lekeler; erik meyvelerinde kırmızımsı halka ve çiz-
giler, şekil bozuklukları (Şekil 8.5), çöküklükler, meyve etinde esmerleşmeler, çe-
kirdekte koyu renkli lekeler; şeftali meyvelerinde ise genellikle şekil bozuklukları
görülmeksizin dağınık beyazımsı halka veya yeşilimsi beyaz halka şeklinde lekeler
oluşturmakta, meyve çekirdeklerinde herhangi bir belirti görülmemektedir. PPV
hastalandırdığı bitkilerde erken meyve dökümüne de yol açmaktadır.
Asma Yelpaze Yaprak Virüsü (Grapevine Fanleaf Virus, GFLV)

Asma yelpaze yaprak virüsü (kısa boğum virüsü) Nepovirus cinsinden bir virüs
olup nematodlar (Xiphinema index ve X. italiae) ile taşınmaktadır. Enfekteli bit-
ki yapraklarının simetrisinin bozulması, yaprakların kırışması, diş sayısının art-
ması hastalığa fanleaf (yelpaze yapraklılık) adının verilmesine sebep olmuştur.
Sürgünler anormal dallanmış veya çift boğumlu, kısa boğum aralıklı, yassılaşmış
ve zigzag gelişimlidir. Az sayıda salkım oluşur, salkımlar küçülmüştür ve daneler
irili ufaklıdır. Ayrıca zayıf meyve tutumu söz konusudur. Belirtiler ilkbahar baş-
larından itibaren tüm vejetasyon boyunca görülür, ancak yazın biraz maskelenme
görülebilir. Etmenin bazı strainleri sarı mozaiğe yol açabilir. Bu belirtiler yaprak-
larda az sayıda dağınık sarı lekeler, halkalar, çizgileşmeler, beneklenme veya ta-
mamen sararma şeklindedir. GFLV bazen damar bantlaşması da yapar. Belirtiler
olgun yapraklarda ana damar ve damarlar arasına da gidebilen krom sarısı veya
yeşilimsi leke şeklindedir.
Asma Yaprak Kıvrılma Virüsü (Grapevine Leaf Roll Virus,

GLRV)
Asma yaprak kıvrılma virüsü’nün sebep olduğu asma yaprak kıvrılma hastalığına
Closteroviridae familyasından 9 adet virüs yol açmaktadır. Bu virüsler asmanın
floem dokusunda bulunurlar ve çoğalırlar. Virüsün dünyada en yaygın tiplerinin
GLRV-1 ve 3 olduğu belirlenmiştir. GLRV-3 unlubitler (Pseudococcus longispinus,
P. maritimus, P. ficus, P. calceolariae ve P. viburni) tarafından taşınmaktadır.
Enfekteli asmalar tipik olarak yaz sonlarına kadar herhangi bir belirti göster-
mezler. Hastalığa adını veren yaprak kıvrılması yaz ortalarında dalların dibindeki
146 Fitopatoloji
olgun yapraklardan başlayarak genç yapraklara doğru ilerler. Yapraklardaki renk

değişiklikleri (kırmızı meyvelilerde kırmızımsı mor, beyaz meyvelilerde sarımsı)
yaz sonlarında belirgin hale gelir. Dolayısıyla enfekteli kırmızı asma çeşitleri aşa-
ğıya doğru kıvrık kırmızı renkli yapraklarıyla çok daha fazla dikkati çeker. Enfek-
teli asmalar genellikle daha az salkım verirler, meyve verimleri düşük (% 30-50),
dane büyüklükleri farklıdır ve meyveler geç olgunlaşır.
Turunçgil Göçüren Virüsü (Citrus Tristeza Virus, CTV)

Turunçgil göçüren virüsü Closterovirus cinsinden bir virüstür. Etmen yaprak bit-
leri (Aphis gossypii, Toxoptera citricida, Aphis spiraecola ve Toxoptera aurantii) ile
semi-persistent olarak taşınır. Virüsün turunçgillerde oluşturduğu hastalık virüs
strainine ve anaç-kalem kombinasyonlarına göre Tristeza, Gövde Çukurlanması
ve Fidan sarılığı olmak üzere 3 şekilde görülür.
Tristeza’da ilkbaharda turunç ve limon üzerine aşılı turunçgillerde genel bir çö-
küntü ve bodurluk görülür. Ağaç normal vejetatif gelişmesinini sürdürürken sol-
gunluk görülür ve birkaç hafta içinde de ağaç tamamen çöker (ani ölüm). Bazen
bu çöküş ayları ve hatta yılları bulacak kadar yavaş seyredebilir (yavaş ölüm). Aşı
birleşme yerinin altındaki anacın odun dokusunda balık dişi gibi ince uçlu çıkıntı-
lar, buna denk gelen kabuk dokusunun iç yüzünde de küçük çukurluklar görülür.
Gövde çukurlanmasında görülen çukurluklar derin veya yüzeysel olabilir. Bu
belirti tristeza’dan farklı olarak ağaçları öldürmez, fakat zayıf gelişme ve verimde
düşüş nedeniyle yüksek ekonomik kayıplara yol açar. Fidan sarılığına ise nadiren
rastlanır. Fidan sarılığında cüceleşme, küçük soluk renkli yapraklılık ve kök siste-
minde zayıflama görülür.
Turunçgil Cüceleşme Viroidi (Citrus Exocortis Viroid, CEVd)

Hastalık belirtileri ancak turunçgil cüceleşme viroidi ile bulaşık aşı gözü, Poncirus
trifoliata (üç yapraklı), bunun portakal ile olan hibridi (Carrizo citrange), Filistin
tatlı laymı veya rangpur laymı üzerine aşılandığında meydana gelmektedir. Anaç
turunç olduğunda belirti görülmez. Üç yapraklı üzerine aşılı bitkilerde enfeksi-
yondan 3-8 yıl sonra aşı yerinin altında kabuk kavlamaları, 8-10 yıl içerisinde de
şiddetli cücelik görülür. Ağaç cüceleştiğinden dolayı verim düşmektedir.
Domates sarı yaprak kıvırcıklığı virüsünün domates ve biberlerde sebep olduğu has-
7 talık genellikle seralar da mı yoksa açık sahada mı görülmektedir?
Özet
Virüs ve viroidleri tanımlamak ve özelliklerini koşulları altında enfekteli bitkiler bu şartların hü-
1 açıklamak küm sürdüğü süre boyunca belirti göstermeyebi-
Virüsler elektron mikroskobunda görülebilecek lirler. Bu şekilde belirtilerin geçici bir süre görüle-
kadar küçük, bir protein kılıf ve bir nükleik asit- memesine maskelenme adı verilmektedir. Bazen
ten (RNA veya DNA) ibaret obligat patojenlerde bitkiler inokulasyondan hemen sonra aniden
dir. Viroidler ise protein kılıfsız yalnızca dairesel şiddetli belirtiler gösterebilirler. Bu durum genç
bir RNA’dan ibaret obligat patojenlerdir. sürgünlerin veya tüm bitkinin ölümüyle (şok
Virion olarak da bilinen virüs partikülleri gene- evresi) sonuçlanabilir. Eğer konukçu bitki baş-
tik bilgiyi taşıyan tek veya çift iplikçikli nükle- langıçtaki bu şok evresinden sonra yaşarsa bunu
ik asit (RNA veya DNA) ve bir protein kılıftan belirtilerin şiddetinin hafiflediği kronik evre izler.
ibarettirler. Virüslerin sahip oldukları bu protein Virüslerin makroskobik belirtileri lokal lekeler ve
kılıfa kapsid adı verilmektedir. Kapsitler, kapso- sistemik belirtiler şeklindedir. Yapay olarak inokule
mer adı verilen bir veya daha fazla tipte protein edilmiş bazı bitkilerde virüslerin girmiş oldukları
alt ünitelerinden yapılmıştır. noktada oluşturmuş oldukları belirtilere lokal be-
Bitki virüsleri değişik şekil ve boyutlardadır. Bun- lirtiler denir. Lokal lekeler genellikle inokule edil-
ların neredeyse yarısı uzun (düz çubuk şeklinde miş bitkilerin yapraklarında yuvarlak klorotik veya
veya kıvrılabilir ipliğimsi şekilde), geri kalanın nekrotik küçük ya da büyük lekeler şeklinde oluşur.
çoğu küresel (yuvarlak veya çok yüzlü) ve az bir Virüsün bitkiye girdiği yerde değil diğer doku ve or-
kısmı da mermi (basil) şeklindedir. Bitki virüsleri ganlarda oluşturmuş olduğu belirtilere de sistemik
nükleik asit olarak RNA veya DNA içerirler. Bu belirtiler denir. Bu durum virüsün çoğalıp hücreden
RNA ve DNA’lar tek sarmallı veya çift sarmallı hücreye ve iletim demetleriyle de dokudan dokuya
olabilmektedirler. Bitki virüslerinin çoğu, RNA ve organdan organa geçmesiyle olmaktadır. Bitkide
veya DNA olsun partiküllerinde bir adet nükleik oluşan sistemik belirtiler genelde bitkide bodurluk,
asit içerirken bazılarında aynı partikül içerisinde cücelik, mozaik ve renk değişiklikleri, sarılık, yap-
birden fazla nükleik asit bulunmaktadır. raklarda kıvrılma, halkalı lekeler, nekrotik lekeler
Bitki virüsleri bitkilere bitki üzerinde herhangi bir ve gelişme anormallikleri şeklinde görülmektedir.
şekilde açılmış yaralardan veya virüs taşıyan polen- Virüslerin mikroskobik belirtileri ise bitki hücrele-
lerin yumurtalığı döllemesiyle girerler. Virüs hüc- rinin çekirdek, mitokondrium, koloroplast, hücre
reye girer girmez protein kılıfını atar ve nükleik asit duvarı ve sitoplazmasında görülmektedir.
serbest halde kalır. Nükleik asit kullanılarak konuk-
çunun ribozomlarında virüs için gerekli proteinler Bitki virüslerinin taşınma yollarını ifade etmek
üretilir, nükleik asit de kendini eşler. Yeni oluşan 3
Bitki virüsleri bir bitkiden diğerine değişik şe-
nükleik asitler, yeni kılıf proteinlerin içerisine gire- killerde taşınırlar. Taşınma şekli vejetatif üretim
rek yeni bir virüs partikülünü oluştururlar. materyalleri, özsu ile mekanik olarak, tohumla,
Viroidler bitkilerde zararlı, bilinen en küçük bo- polenle, küskütle ve belirli böcek, akar, nematod
yutta obligat patojenlerdir. Viroidler mekanik ola- ve funguslarla olmaktadır.
rak, vejetatif üretim materyali, aşı, tohum, polen ve
Eğer bir bitki sistemik olarak bir virüsü taşıyorsa
afitlerle taşınırlar. En belirgin belirtileri bodurluk,
bu bitkiden alınacak vejetatif üretim materyalleri
cücelik, yapraklarda kıvrılma, renk değişiklikleri
de bu virüsü taşıyacaktır. Doğada virüsle enfekteli
ve şekil bozuklukları şeklindedir. Viroidler de vi-
rüsler gibi hücreler arasında plasmodesmatalar, bir bitkinin özsuyunun sağlıklı bir bitkiye açılacak
bitki içerisinde de floem vasıtasıyla yayılırlar. bir yaradan girmesi şeklinde mekanik nakil çok
karşılaşılan bir durum değildir. Mekanik nakil, bir
Virüslerin sebep olduğu hastalık belirtilerini ayırt şekilde virüslü bitki özsuyunun yaralanmış sağlık-
2 etmek lı bir bitkiye temasıyla gerçekleşmektedir. Yüzden
Virüsler bitkilerde makroskobik (dış) ve mikros- fazla virüs düşük ya da yüksek oranda tohumla
kobik (iç) belirtilere sebep olurlar. Bazı virüsler taşınmaktadır. Virüsler tohumun kabuğunda, en-
de bazı bitkilerde dışarıdan görülebilir belirtiler dosperminde veya embriyosunda bulunmaktadır.
oluşturmazlar bu belirtilere da latent (gizli) simp- Bazı virüsler de enfekteli bitki polenleriyle taşın-
tomlar adı verilir. Diğer taraftan, belirli çevre maktadır. Şüphesiz tarım alanlarında en yaygın ve
148 Fitopatoloji
ekonomik olarak da en önemli virüs taşınma yolu lekeler veya nekrotik halkalar, gövdede nekrotik
böceklerle taşınmadır. Afitler gibi sokucu emici çizgiler, yumrularda düzensiz kahverenginde
ağız parçalarına sahip vektörler virüsleri stiletle- nekrotik halkalar ve yumru yüzeyinde çatlaklar
ri üzerinde taşıyorsa bu virüslere non-persistent şeklinde belirtilere neden olurlar.
virüsler denir. Eğer virüsler sokucu emici ağız ya- Şekerpancarı yetiştiriciliği yapılan çoğu yerde
pısına sahip vektörlerce bitkiden birkaç saatlik bir mevcut olan ve bitki yapraklarında renk açılma-
sürede kazanılıyorsa bunlara da semi-persistent sı, ana kök uçlarının ölmesi, yan köklerin aşırı
virüsler denilmektedir. Eğer vektör bitkideki bir derecede çoğalarak kök ucunun adeta bir sakal
virüsü birkaç saatten birkaç günlük bir beslenme görünümü almasına sebep olan şeker pancarı
süresine kadar kazanabiliyor ve tüm yaşamı bo- nekrotik sarı damar virüsü pancarlarda ekono-
yunca da bünyesinde taşıyabiliyorsa bu virüslere mik zararlara neden olabilmektedir.
de persistent virüsler denir. Bazı akarlar da virüs- Şarka virüsü tüm sert çekirdeklilerde özellik-
leri taşımaktadırlar. Yaklaşık 20 kadar bitki virüsü le de kayısı, erik ve şeftalilerde ciddi zararlara
bitki köklerinde ektoparazit olarak beslenen birkaç sebep olur. Virüs, kayısı ve erik yapraklarında
nematod cinsiyle semi-persistent olarak taşımak- halkalı lekeler ve bantlar, damar bantlaşması ile
tadır. Bazı virüsler de toprakta yaşayan sınırlı sayı- yapraklarda kıvrılmalara, şeftali yapraklarında
daki funguslar tarafından taşınmaktadır. kıvırcıklaşmaya ve yan damar aralarında altın
sarısı renginde renk değişikliklerine sebep ol-
Bitki virüs ve viroid hastalıklarıyla mücadele yön- maktadır. Kayısı meyvelerinde halkalı lekeler,
4 temlerini açıklamak şekil bozuklukları, meyve etinde esmerleşme-
Virüs ve viroidler hastalıklarıyla mücadelede deler, çekirdekte halkalı lekeler; erik meyvelerinde
ğişik yöntemler kullanılmaktadır. Bunlarla mü- kırmızımsı halka ve çizgiler, şekil bozuklukları,
cadelede enfeksiyon kaynaklarının ortadan kal- çöküklükler, şeftali meyvelerinde ise beyazımsı
dırılması, sağlıklı ve sertifikalı tohum ile sağlıklı halka şeklinde lekeler oluşturmaktadır.
bitkisel üretim materyali kullanımı, bitkilerin Asma yelpaze yaprak virüsü, asma sürgünle-
ekim, dikim tarihinin değiştirilmesi, vektörlerle rinde yassılaşma, boğum aralarının kısalması,
mücadele, karşı koruma, dayanıklı bitki kullanı- anormal dallanma, salkımların küçülmesi ve az
mı şeklinde sıralanabilecek önlemler alınmak- salkım oluşması şeklinde belirtilere neden olur.
tadır. Bitki virüs ve viroid hastalılıklarının ilaçlı Virüs enfeksiyonu nedeniyle yapraklarda simet-
mücadelesi bulunmamaktadır. ri bozulması, kırışma, diş sayısının artması has-
talığa fanleaf (yelpaze yapraklılık) adının veril-
Yurdumuzda görülen önemli bazı virüs ve viroid mesine sebep olmuştur.
5 hastalıklarını tanımlamak Asma yaprak kıvrılma virüsü ile enfekteli as-
Yurdumuzda yetiştirilen domateslerde sorun olan malar tipik olarak yaz sonlarına kadar herhangi
başlıca viral hastalıklardan bir tanesi bitkilerde bir belirti göstermezler. Yaz ortalarında dalların
bodurluk, sürgünlerde gelişme geriliği ve şekil dibindeki olgun yapraklardan başlayarak genç
bozukluğunun yanı sıra yapraklarda da deformas- yapraklara doğru ilerleyen yaprak kıvrılmaları
yona neden olan domates sarı yaprak kıvırcıklığı görülür. Yapraklardaki renk değişiklikleri yaz
virüsüdür. Diğeri domates lekeli solgunluk virü- sonlarında belirginleşir. Enfekteli asmalar ge-
sü olup domateste yapraklarının üzerinde bronz nellikle daha az salkım verirler, meyve verimleri
renkte lekelere, bitkide bodurluk ve solgunluğa, düşük ve dane büyüklükleri farklıdır.
meyveler üzerinde çok sayıda iç içe geçmiş halka- Turunçgil göçüren virüsünün neden olduğu
lar şeklinde lekelere neden olmaktadır. tristeza’da ilkbaharda turunç ve limon üzerine aşılı
Ülkemizde kabakgillerde çok yaygın olarak gö- turunçgillerde genel bir çöküntü ve bodurluk gö-
rülen kabak sarı mozaik virüsü, tüm kabakgil- rülür. Ağaç normal vejetatif gelişmesinini sürdü-
lerde yapraklarda mozaik ve şekil bozuklukları- rürken solgunluk görülür ve birkaç hafta içinde
na, damar bantlaşmalarına, meyvede mozaik ve ağaç tamamen çöker (ani ölüm). Bazen çöküş ay-
şekil bozukluklarına sebep olmaktadır. ları ve hatta yılları bulacak kadar yavaş seyredebilir
Patateslerde, patates yaprak kıvrılma virüsü uç (yavaş ölüm). Aşı birleşme yerinin altındaki ana-
yapraklarda soluklaşma ve kıvrılma, deformas- cın odun dokusunda balık dişi gibi çıkıntılar, buna
yon, beneklenme, nekrotik lekeler, yumrularda denk gelen kabuk dokusunun iç yüzünde de küçük
kahverenginde nekrotik halkalar; patates Y vi- çukurluklar görülür. Turunçgil cüceleşme viroidi
rüsü de yapraklarda şekil bozukluğu, nekrotik de turunçgillerde şiddetli cüceleşmeye yol açar.
1. Aşağıdakilerden hangisi bir bitki virüs partikül 6. Aşağıdakilerden hangisi viroidler için doğrudur?
şekli değildir? a. Nükleik asitleri DNA’dır.
a. Küresel b. Partikül şekilleri küreseldir.
b. Virgül c. Nükleik asitleri RNA’dır.
c. Çubuk d. Partikül şekilleri ipliğimsidir.
d. Mermi e. Mitokondriumlarda çoğalırlar.
e. İplik
7. Sonbaharda kırmızı üzüm çeşitlerinde yapraklarda
2. Aşağıdakilerden hangisi virüsler için doğru değildir? görülen kırmızımsı mor renk değişikliği hangi virüsün
a. Virüsler RNA içeririler. tipik belirtisidir?
b. Virüsler DNA içerirler. a. GLRV
c. Zarflı olabilirler. b. GFLV
d. Az sayıda mitokondri içerirler. c. TMV
e. Çok partiküllü olabilirler. d. TNV
e. PNRSV
3. Virüsler bitki içerisinde uzak noktalara hangi do-
kusu aracılığıyla ulaşırlar? 8. Bitkilerde virüslerden kaynaklanan inclusion body’ler
a. Floem aşağıdaki hücre yapılarından hangisinde oluşur?
b. Meristem a. Lizozom
c. Parankima b. Çekirdek
d. Epidermis c. Kloroplast
e. Mezofil d. Mitokondrium
e. Hücre zarı
4. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur?
a. Bitki virüslerinin çoğu tek sarmallı RNA içerir. 9. Domateste yapraklar üzerinde önce kahverengi
b. Bitki virüslerinin çoğu çift sarmallı RNA içerir. daha sonra bronz rengine dönüşen lekeler ile olgun-
c. Bitki virüslerinin çoğu tek sarmallı DNA içerir. laşmış meyvelerde iç içe geçmiş lekeler hangi virüsün
d. Bitki virüslerinin çoğu çift sarmallı DNA içerir. belirtileridir?
e. Bitki virüslerinin çoğu nükleik asit içermez. a. PPV
b. ZYMV
5. Sokucu emici ağız parçalarına sahip vektörler vi- c. CTV
rüsleri yalnızca stiletleri üzerinde taşıyorsa bu virüsle- d. CPV
re ne ad verilir? e. TSWV
a. Semi-persistent
b. Propagatif 10. Aşağıdakilerden hangisi virüs ve viroid’den ari bit-
c. Sirkülatif ki üretiminde kullanılan bir yöntem değildir?
d. Non-peristent a. Sıcaklıkla tedavi
e. Persistent b. Soğukla tedavi
c. Asitle tedavi
d. Elektrikle tedavi
e. Meristem ucu kültürü
150 Fitopatoloji

1. b Yanıtınız yanlış ise “Bitki Virüslerinin Özellik- Sıra Sizde 5
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Viroidler doğrudan veya doğal açıklıklardan değil yal-
2. d Yanıtınız yanlış ise “Bitki Virüslerinin Özellik- nızca yaralardan bitkiye giriş yapabilirler.
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. a Yanıtınız yanlış ise “Bitkilerde Virüslerin Ha- Sıra Sizde 6
reketi ve Yayılması” konusunu yeniden gözden Bitki virüs ve viroid hastalıklarıyla mücadelede en et-
geçiriniz. kili yol eğer ticari olarak bulunuyorsa bu etmelere karşı
4. a Yanıtınız yanlış ise “Bitki Virüslerinin Özellik- dayanıklı çeşit kullanımıdır.
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
5. d Yanıtınız yanlış ise “Bitki Virüslerinin Taşın- Sıra Sizde 7
ması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Özellikle domates ve biberlerde sorun olan TYLCV
6. c Yanıtınız yanlış ise “Viroidler” konusunu yeni- beyaz sineklerle taşındığı için genellikle seralarda gö-
den gözden geçiriniz. rülmektedir.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Görülen
Önemli Bazı Virüs ve Viroid Hastalıkları” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. b Yanıtınız yanlış ise “Virüslerin Sebep Olduğu
Hastalık Belirtileri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. Yararlanılan Kaynaklar
9. e Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Görülen Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
Önemli Bazı Virüs ve Viroid Hastalıkları” ko- Elsevier Academic Press, USA.
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Anonim, (2008). Zirai Mücadele Teknik Talimatları.
10. c Yanıtınız yanlış ise “Bitki Virüs ve Viroid Has- T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kont-
talıklarıyla Mücadele” konusunu yeniden göz- rol Genel Müdürlüğü, Cilt 3, 4, 5, Ankara.
den geçiriniz. Elibüyük, İ.Ö. (2001). Sert Çekirdekli Meyve Ağaçla-
rının En Tehlikeli Virus Hastalık Etmeni: Plum
Pox Potyvirus. Türk-Koop Ekin, No.15, 102-110.
Hadidi, A., Flores, R., Randles, J.W., Semancik, J.S.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı (2003). Viroids. Csiro Publishing, Australia.
Sıra Sizde 1 Hull, R. (2002). Matthews Plant Virology. Academic
Virüsler obligat patojen olduklarından dolayı yapay Press, Great Britain.
besin ortamlarında geliştirilemezler. Hull, R. (2009). Comparative Plant Virology. Acade-
mic Press, Great Britain.
Sıra Sizde 2 Knipe, D.M., Howley, P.M. (2007). Fields Virology.
Sistemik olarak enfekteli bile olsa bir bitkide virüsler Lippincott Williams & Wilkins, USA.
tüm dokularda aynı konsantrasyonda bulunmazlar.
Sıra Sizde 3
Bazı virüsler yalnızca bir bitkiyi hastalandırabilirken,
bazıları birkaç ve bazıları ise geniş bir bitki grubunu
hastalandırabilirler.
Sıra Sizde 4
Bir hayvansal bitki zararlısı birden fazla virüsü taşıya-
bilir. Örneğin M. persicae pek çok virüsü taşımaktadır.
9
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Parazit bitkileri ve parazit yeşil algleri tanımlayabilecek;
 Yurdumuzda sorun olan çiçekli parazit bitkileri ayırt edebilecek;
 Çiçekli parazit bitkilerin botaniğini ve biyolojisini açıklayabilecek;
 Parazitik bitkilerin kültür bitkilerindeki zararını göz önüne alarak mücadele
yöntemini açıklayabilecek;
 Yurdumuzda sorun olan çiçekli parazit bitkilerin yayılmasını açıklayabilecek;
 Parazit yeşil alglerin özelliklerini ve biyolojisini ifade edebilecek;
 Parazit yeşil alglerin oluşturduğu hastalık belirtilerini tanımlayabilecek ve mü-
cadelesini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Parazitizm • Ökse Otu
• Çiçekli Parazit Bitki • Canavar Otu
• Tam Parazit • Küsküt
• Yarı Parazit • Yeşil Algler
• Emeç
İçindekiler
• GİRİŞ
• ÇİÇEKLİ PARAZİT BİTKİLER
Bitkilerde Hastalığa Neden Olan
Fitopatoloji • YURDUMUZDA SORUN OLAN ÇİÇEKLİ
Parazitik Bitkiler ve Yeşil Algler
PARAZİT BİTKİLER
• PARAZİT YEŞİL ALGLER
Olan Parazitik Bitkiler ve
Yeşil Algler
GİRİŞ
Fungus, bakteri, virüs, viroid ve fitoplazmalar bitkilerde çeşitli hastalıklara sebep
olan mikrobiyal parazitlerdir. Parazit bitkiler de bitkinin su ve mineral maddele-
rini sömürerek bitkileri parazitlerler. Parazit bitkiler diğer bitkilerden belirli özel-
likleri bakımndan farklı olup beslenmeleri bakımından funguslara benzerler.
ÇİÇEKLİ PARAZİT BİTKİLER

Bir bitkinin diğer bir bitki üzerinde onun zararına olacak derecede su ve besin
maddelerine ortak olmasına parazitizm (parazitleme), bu asalak bitkilere de çi-
çekli parazit bitkiler adı verilmektedir.
Çiçekli parazit bitkiler konukçu bitkiden beslendikleri yere göre kök ve gövde
paraziti bitkiler, fotosentez yapıp yapmama durumlarına göre de tam ve yarı para-
zit bitkiler olarak sınıflandırılmaktadır. Eğer parazit bitki konukçu bitkinin kök-
lerinden besleniyorsa bunlara kök paraziti, gövde veya dallarından besleniyorsa
bunlara da gövde paraziti denmektedir. Fotosentez durumlarına göre ise parazit
bitkiler şu şekilde tanımlanmaktadır:
1. Tam (zorunlu, obligat) parazit bitkiler: Yaşaması için mutlaka canlı bir bitki- Ksilem (Odun boruları):
Bitkilerde inorganik
ye gereksinim duyan gereksinim duyduğu tüm su, mineral madde ve besin mad- maddelerin (su ve mineraller)
delerini parazitlediği bitkinin iletim demetlerinden (ksilem ve floem) karşılayan, aşağıdan yukarı doğru
klorofilsiz dolayısıyla da fotosentez (Bkz. Unite 3) yapamayan bitkilerdir. taşınmasını sağlayan cansız
hücrelerden oluşan bir iletim
2. Yarı parazit (hemiparazit) bitkiler: Yaşaması için gereksinim duyduğu su ve dokusudur.
mineral maddeleri parazitlediği bitkinin ksileminden alan, klorofilleri bulunduğu
Floem (Soymuk boruları):
için fotosentezi kendi yapan bitkilerdir. Fotosentezle yapraklarda
Parazit bitkilerin en tipik özelliği emeç (haustorium) adı verilen beslenme or- üretilen organik maddeleri
bitkinin diğer kısımlarına
ganlarıdır. Çoğu parazit bitki tohumu sınırlı miktarda besin maddesi içerdiğin- taşıyan canlı hücrelerden
den dolayı ancak konukçusuna çok yakın olduğunda çimlenebilmektedir. Parazit oluşmuş bir iletim dokusudur.
bitki tohumları sıcaklık (toprak veya hava), su, oksijen ve ışık koşulları uygun Klorofil: Güneş ışınlarını
olduğunda etilen biyosentezini başlatarak çimlenir. Eğer parazit bitki kök paraziti emerek bulunduğu
ise tohumların çimlenmesini konukçu bitkinin salgıladığı striktogalakton (strigo- organizmada fotosentezin
oluşmasına sebep olan, yeşil
lactone) gibi bazı hormonlar teşvik etmektedir. Tohumların çimlenmesiyle oluşan renkli bir pigment (renk verici
radikula (kökçük) konukçu dokusuna doğru uzar, ona tutunur ve konukçu do- madde).
kusu içerisinde emeç oluşturur, iletim demetlerine ulaşarak oradan beslenmeye
başlar. Gövde paraziti bitki tohumları kök parazitlerinin aksine çimlenmek için
kendi endospermindeki kaynakları kullanmaktadır.
154 Fitopatoloji
Parazit bitkiler çoğunlukla konukçu bitkilerini öldürmeden onların fizyolo-

jilerini ve çoğalmalarını etkileyerek verim ve kalitede ciddi kayıplara yol açarlar.
Parazit bitkilerin konukçularında meydana getireceği zararın derecesi, konukçu
ile parazit bitkinin biyokütle oranına, konukçudaki parazit bitki sayısına ve para-
zitin konukçu bitkide geçirdiği sürenin uzunluğuna bağlıdır.
Çiçekli parazit bitkilerin önemli genel özellikleri şu şekildedir:
• Parazitlediği bitkinin su ve besin maddelerini emeç adı verilen organlarıyla
alırlar.
• Parazit bitkiler parazitlediği bitkinin iletim demetlerine bağlanmıştır.
• Parazit bitkinin parazitlediği bitki dokularına bağlandığı kısım dışındaki
bütün dokuları gözle görülecek şekilde dışarıdadır.
Köklere tutunma özelliğinde olan bir parazit bitki tohumu toprak sıcaklığı ve top-
1 rak nemi uygun olduğunda hemen çimlenebilir mi?
YURDUMUZDA SORUN OLAN ÇİÇEKLİ PARAZİT BİTKİLER

Dünyada yaklaşık 18 familya içerisinde 274 cinste, 4200 kadar parazit bitki türü
bulunmaktadır. Bu durumlarıyla parazit bitkiler çiçekli bitkilerin yaklaşık % 1’lik
bir kısmını içermektedir. En fazla parazit bitki 700’ün üzerinde tür ile Scrophula-
riaceae familyasında bulunmakta, bunu Cuscutaceae, Loranthaceae ve Viscaceae
familyaları izlemektedir. Bununla birlikte, yurdumuzda ekonomik olarak önemli
çok az sayıda çiçekli parazit bitki türü bulunmaktadır. Bunlar yarı parazit bir bitki
olan ökse otu (Viscum album L.) ile tam parazit bitkiler olan canavar otu (Oro-
banche spp.) ve küsküt türleridir (Cuscuta spp.).
Ökse Otu
Bilimsel adı Viscum album L. olan ökse otu (gökçe, burç, çeti, gövelek, yelinkaya)
Viscaceae familyasından, odunumsu yapıda ve çok yıllık yarı parazit bir bitkidir.
Ökse otu adını kendisinden çıkarılan kuş yakalamada kullanılan yapışkan bir ma-
cundan almaktadır.
Bu bitki kavak, ardıç, söğüt, meşe, elma, armut, ahlat, huş, ıhlamur, alıç, erik,
kayısı, badem, ceviz, fındık, kestane ve bunların yanı sıra Pinaceae (Çamgiller)
familyasından pek çok ağaç türü üzerinde yarı parazit olarak yaşayıp önemli za-
rarlara sebep olmaktadır.
Ökse otu yarı parazit bir bitkidir, çünkü bu bitki klorofil içeren yeşil yapraklara
sahip olup emeçleriyle arız olduğu bitkinin ksileminden yalnızca su ve mineral
maddeleri almakta ve fotosentezi kendi yapabilmektedir.
Ökse Otunun Botanik Özellikleri

İki evcikli: Bir bitki üzerinde Ökse otu çok yıllık, iki evcikli, derimsi yapıda, kayış şeklinde yaprakları olan
dişi, bir başkası üzerinde de
erkek çiçeklerin bulunması ve yaprakları her zaman yeşil kalan, dikazyum dallı ve beyaz yapışkan, nohut
durumu. Dolayısıyla bu büyüklüğünde üzümsü meyvelere sahip, 20-80 cm boyunda, küçük, yuvarlak şe-
durumda yalnızca dişi bitki
üzerinde meyve bulunacaktır. killi, çalımsı bir bitkidir. Bitkinin yaprakları yeşilimsi sarı renktedir ve yapraklar
karşılıklı olup sapsızdırlar. Çiçekler sarımsı yeşil renkli ve 2-3 mm çapındadır.
Dikazyum dallanma: Büyüklüğü 0,5-0,7 cm arasında değişen meyveleri, başlangıçta yeşilimsi olup ol-
Karşılıklı duran aynı dereceden
iki yan dalın dallanmaya gunlaştığında beyaza dönüşür. Meyveler yaprak ve dalların arasında sapsız olarak
devam etmesi durumudur. 2-3’ü bir şekilde bulunmaktadır. Meyvelerinin içinde 1-2 tohum vardır. Tohumlar
kahverenginde olup 3-3.5 mm boyunda, 2.2-3 mm genişliğinde ve 0.8-1.2 mm
9. Ünite - Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Parazitik Bitkiler ve Yeşil Algler 155
kalınlığındadır. Tohumları yapışkan bir maddeyle kaplı olup şekilleri küremsiden

yumurta şekline kadar değişmektedir.
Ökse Otunun Biyolojisi

Bir ökse otu tohumunun çimlenmesi ve bitki oluşturup tekrar tohum verme süresi
konukçuya, ışık ve sıcaklığa bağlı olarak değişmekle birlikte genelde 5 yıl kadar
olmaktadır. Ökseotları 9-40 yıl hatta daha uzun süre yaşayabilmektedir. Bitki iki
evcikli olduğundan erkek bitkilerden gelen polenler dişi bitkilere rüzgâr ve bö-
ceklerle taşınmaktadır. Bitki Mart-Nisan aylarında çiçek açar. Ökse otunun mey-
veleri başlangıçta yeşilimsi olup olgunlaştığında beyaza dönüşür. Meyveler Aralık
ayının ortalarında olgunlaşırlar.
Ağaca ulaşan ve uygun koşullarda çimlenen ökse otu tohumu, çimlenerek ken- Korteks: Gövde ve köklerde
dini ağacın kabuğuna tespit eder. Çimlenen tohumdan gelişen ilk emeçler (primer epidermis (yüzey hücreleri)
ile iletim demetleri arasında
haustorium) korteksin içine ışınsal doğrultuda girerek, konukçu bitkinin kam- yer alan özelleşmemiş bitki
biyumuna ulaşır. Daha sonra bu basit emeçten yukarı ve aşağıya doğru ilerleyen dokusu.
yan emeçler çıkar. Aşağıya ve yukarıya doğru ilerleyen bu emeçlerden yeni bazı Kambiyum: Gövde ve
tomurcuklar patlar, kabuğu delerek dışarıya doğru dallar verirler. Bu emeçler her köklerde bulunan enine
büyümeyi sağlayan bitki
sene kambiyum tabakasına doğru 1-2 tane emeç daha oluşturur. Bunlar oduna dokusu.
doğrudan girmeyip her yıl, yıllık halka kalınlığı kadar odun içinde kalarak oduna
pasif olarak girmiş olurlar.
Ökse Otunun Yayılması

Ökse otu daldan dala, ağaçtan ağaca kuşlar yardımıyla taşınmaktadır. Kuşlar bu
bitkilerinin meyvelerini severek yerler. Yenen bu meyvelerin tohumları yapışkan
olduğu için gagalarını ağaçlara sürten kuşlar tohumların dağılmasını sağlar. Bu-
nun dışında meyveler çoğu kez kuşlarca bütün olarak yutulur ve etli kısımları
sindirildikten sonra canlı tohumlar pislikleriyle dışarı atılır. Tohumlar bu şekilde
kuşların dışkısıyla da diğer ağaçlara bulaşabilmektedir. Kuşlar, uzun boylu ağaçla-
rın tepelerine tünemekten hoşlandıkları için bulaşıklık genellikle büyük veya yaşlı
ağaçlarda olmaktadır. Ökse otunun alt dallarının bulaşıklığı ise genellikle ağacın
yukarısındaki olgunlaşmış meyvelerden düşen çekirdeklerin alt dallara tutunması
ile olmaktadır. Bu şekilde sağlıklı ağaçlara ve sağlıklı dallara geçen bu çekirdekler
genellikle kış ve ilkbahar süresince dallara yapışık kalmakta ve Mayıs ayı içerisin-
de çimlenmektedir.
Ökse Otunun Oluşturduğu Zararlar

Ökse otu, emeçleri ile bitkinin ksileminden su ile birlikte mineral maddeleri aldı-
ğından dolayı bitkiyi zayıflatarak normal gelişmesini engeller ve bazen de tama-
men kurutur. Bundan başka, bulunduğu dal kısımlarında ve gövdelerde şişlikler
meydana getirerek bu kısımların kerestelik değerini düşürür. Ökse otunun arız
olduğu dallar, zamanla uçtan itibaren kurumaya başlar. Bu parazit bitki yüzünden
çamların gövde çapı azalır ve anormal reçine kanalları oluşur. Ökse otlu çamla-
rın normalden fazla reçine içermesi ve yapısında değişik oranda bulunan uçucu
bileşikler, kabuk böceklerini daha fazla çekmektedir. Kabuk böcekleri de ağaçlara
ciddi zararlar vermektedir. Çok bulaşık ağaçlar zaman içerinde gittikçe zayıflaya-
bilir, bodur kalabilir ve hatta ölebilir.
156 Fitopatoloji
Mücadele
• Ökse otuna dayanıklı bitki tür ve çeşitlerini kullanmak.
• Ökse otları tohum oluşturmadan bağlı oldukları dalları budamak.
• Eğer parazit bitki ile bulaşıklık, gövde veya ana dal üzerindeyse o kısımlar
budanamayacağından ağaca zarar vermeden bitki bulunduğu yerden kopa-
Herbisitler: İstenmeyen
bitkileri öldürmek amacıyla rılmalı. Ancak bu durumda da ökse otunun emeçlerinden tekrar çıkacağı
kullanılan kimyasallar. unutulmamalıdır.
• Ökse otu için uygun herbisitler kullanmak.
Ökse otu tam parazit bir bitki olsaydı nasıl beslenir ve nasıl görünürdü?
2
Canavar Otu
Canavar otları Scrophulariales takımına ait Orobanchaceae familyasından, Oro-
banche cinsinden olan tam parazit çiçekli bitkilerdir. Ülkemizde bu bitkilere “ca-
navar otu” adı dışında orobanş, cehennem otu, yumru otu, çakır otu, sarı çiçek,
sümbül, boğarsak otu, sümbül otu, yumurcak, çiçek otu, kazık otu, verem otu ve
zibe gibi 80 kadar ad verilmektedir.
Bu bitki dünyada değişik yerlerde görülmekte, bununla birlikte daha çok Gü-
ney Avrupa, Batı Asya ve Kuzey Afrika’da bulunmaktadır. Canavar otu türleri ko-
nukçuya bağlı olarak tek, iki veya çok yıllık olup, tohumla çoğalan, klorofilsiz bit-
kilerdir. Orobanche cinsi içerisinde 200 kadar tür bulunmasına rağmen bunlardan
bazıları ekonomik öneme sahiptirler ve büyük verim kayıplarına neden olurlar.
Ülkemizde ise 36 türü bulunmasına rağmen, önemli zarar yapan türler O. ramosa,
O. cernua, O. crenata, O.cumana ve O. aegyptiaca’dır.
Canavar otları genel olarak papatyagiller (Asteraceae), baklagiller (Fabaceae),
patlıcangiller (Solanaceae), maydanozgiller (Apiaceae) ve kabakgiller (Cucurbi-
taceae) familyalarına ait bitkilerde oldukça zararlı olmaktadır. Canavar otu türle-
rinden O. ramosa (mavi çiçekli canavar otu) ve O. aegyptiaca (Mısırlı canavar otu)
patlıcangillerden domates, patlıcan ve patatesi, ayrıca baklagillerden mercimek ve
bakla gibi kültür bitkilerini, O. crenata (fasulye canavar otu, beyaz çiçekli canavar
otu) başta bakla ve mercimek olmak üzere pek çok baklagili, O. cumana (ayçiçeği
canavar otu) ve O.cernua (boğumlu canavar otu) ise ayçiçeğini konukçu olarak
tercih etmektedir.
Canavar Otlarının Botanik Özellikleri

Genel olarak canavar otu türlerinin gövdeleri dik, tüylü, 5-70 cm uzunluğunda
(genellikle 20 cm’nin altında), dal gibi ince ve genellikle yer seviyesinin hemen
üzerinden çok dallanmış veya tek gövdeli, çoğunlukla tabanda şişkin yumrulu,
kahverengi veya saman sarısı renklerindedir. Yaprakları koyu kahverengi veya
morumsu pulcuklar şeklindedir ve genellikle bitkinin taban kısmına yakın şekilde
bulunurlar. Çiçekler bitkinin ucunda çok sayıda ve tüp şeklindedir, çiçeğin altında
mızrak şeklinde ve çiçeğin üçte biri uzunluğunda brakteleri (çiçek sapı yaprakçı-
ğı) vardır. Çanak yaprak kahverengimsi, taç yapraklar ise beyaz, sarı, soluk mavi
veya morumsu renktedir. Meyveler, tohumları içeren bir bölmeli kapsül şeklinde
Kapsül: Birden fazla olup siyah, kahverengi veya sarımsı kahverenginde olan tohumları çok küçük-
karpelden (tohum tür. Her bitkide ortalama 100 tohum kapsülü bulunmaktadır ve bunların her biri
tomurcuklarını taşıyan
başkalaşıma uğramış yaklaşık 5,000-20,000 tohum içermektedir, dolayısıyla her bitki toplam 500,000-
yapraklar) oluşan kuru 2,000,000 kadar tohum üretmektedir.
meyvelerdir.
Canavar Otlarının Yayılması

Canavar otu tohumları çok küçük ve hafif olması nedeniyle diğer bitki to-
humlarına karışarak, tarım alet ve makinaları, su, rüzgâr, hayvanlar ve hayvan
dışkıları ile kolayca yayılmakta ve toprakta canlılığını 15-20 yıl süreyle koru-
yabilmektedir.
Canavar Otlarının Biyolojisi

Canavar otları en iyi toprağın 2-4 cm derinliğinde çimlenebilmekte, derinlik art-
tıkça çimlenme ve çıkış oranı düşmekte, 8 cm ve daha yukarı derinliklerde ise
çimlenme ve çıkış olmamaktadır. Canavar otunun çimlenebilmesi için gerekli en
düşük toprak sıcaklığı 5°C, optimum sıcaklık ise 15-25 ∞C olup, 30 ∞C’nin üze-
rindeki sıcaklıklarda çimlenme olmamaktadır.
Canavar otu tohumları, toprakta konukçu bitki (domates, ayçiçeği vb.) bula-
madığında çimlenmemektedir. Bunları çimlenmeye teşvik eden konukçu bitki-
lerin köklerinden salgılanan strigalakton adındaki hormonlardır. Bu teşvik edi-
ci hormonlar yaşlı bitkilerde, genç bitkilerden daha az miktarda bulunmaktadır.
Konukçu bitkilerin köklerinden salgılanan bu hormonların teşvikiyle çimlenen
canavar otunun radikulası (kökçük) köke uzaklığı ve hava sıcaklığı ile ilişkili
olarak 2-4 günde konukçu köküne tutunmaya başlar ve 1 hafta içinde de tutun-
ma işlemini tamamlar. Canavar otunun konukçuya bağlandığı yerde şişkin bir
doku (tüberkül) oluşur, bu doku zamanla kalınlaşarak 0.5-2.5 cm çapında bir
yumru konumuna gelir. Konukçu bitki köküne tutunmuş bu dokudan kök içeri-
sinde canavar otunun beslenmesini sağlayacak olan emeçler oluşur. Emeçleri ile
beslenme köklerdeki floem ve ksilemden olmaktadır. Canavar otu gereksinim
duyduğu suyu konukçu bitkinin ksileminden, besin maddelerini de floeminden
almaktadır. Bu bitkiler toprak ve hava sıcaklığına bağlı olarak köke tutunduktan
37-50 gün sonra toprak yüzeyinde kuşkonmaz sürgününe benzer şekilde görün-
meye başlar.
Canavar Otlarının Oluşturduğu Zararlar

Kültür bitkilerinde bölgeye ve bulaşmanın şiddetine bağlı olarak canavar otların-
dan dolayı % 5-100 arasında değişen verim kaybı olmaktadır. Verim kaybı dışında
canavar otları kültür bitkisi tohumlarının ağırlığını, yağ ve protein oranını düşür-
mekte ve bitki gelişimini azaltmaktadır.
Canavar Otlarıyla Mücadele

Canavar otları ile çeşitli mücadele yöntemleri bulunmaktadır, fakat bunların et-
kinlikleri oldukça sınırlıdır. Bu yöntemler şu şekilde sıralanmaktadır.
• Öncelikle sertifikalı tohum kullanılmalıdır. Fide üretimi yapılacak toprak-
larda hiçbir şekilde canavar otu bulunmamalıdır. Bitkilere verilecek olan
hayvan gübrelerinin iyi yanmış olmasına dikkat edilmelidir.
• Elle yolma
Tarlada canavar otu çok yoğun değilse bunlar tohum bağlamadan önce elle
toplanmalıdır. Elle toplanan canavar otları mutlaka yakılmalı ya da derin
çukurlara gömülmelidir.
• Geç ekim
Bu yöntemin tüm konukçu bitkilerde uygulanması mümkün olmamakla
birlikte mercimek ve bakla gibi bitkilerde canavar otu yoğunluğunu azalt-
mak için kullanılabilir.
158 Fitopatoloji
• Tuzak bitki kullanımı

Mısır, mungo fasulyesi, keten gibi tuzak bitkiler ekim nöbetinde kullanıla-
rak toprakta mevcut canavar otu tohumlarının çimlenmesini teşvik ederler
ve canavar otu populasyonunun azaltılmasında kullanılabilirler. Bununla
birlikte canavar otuyla şiddetli derecede bulaşık topraklarda tuzak bitki
kullanımdan elde edilecek kazanç sınırlı olmaktadır.
• Derin sürüm
Canavar otları derin toprak kısımlarında çimlenemeyeceği için toprak 20-
45 cm derinliğinde işlenmelidir. Bununla birlikte daha sonra mümkün ol-
duğunca toprak işlemesinden kaçınılmalıdır.
• Ekim nöbeti (münavebe)
Tarlada bütün mücadele yöntemleri uygulanmasına rağmen canavar otu-
nun yoğunluğu azalmıyorsa o sahada artık canavar otunun konukçusu ol-
mayan bitkiler yetiştirilmelidir; örneğin pamuk, mısır, arpa ve buğday bu
parazit bitkinin konukçusu değildir.
• Solarizasyon
Solarizasyon: Sıcak yaz Solarizasyonla toprakta bulunan pek çok bitki patojeni, nematod, yabancı
günlerinde nemli toprağın
şeffaf polietilen plastik ot, parazit bitki tohumları ve çimleri öldürülebilmektedir. Bu yöntem ile
örtülerle kapatılıp güneş toprakta bulunan bitki besin elementlerinin yarayışlılığı da artmaktadır.
ışınları ile toprağın ısıtılması Şüphesiz toprağın en sıcak olduğu üst kısımlarında solarizasyon daha etkili
işlemine denilmektedir.
olmakta, aşağılara inildikçe sıcaklık da azalacağından etkinlik düşmekte-
dir. Bu işlemden etkilenmeyen derin toprak kısımlarında bulunan canlı to-
humlar toprağın üst kısmına geleceği için solarizasyondan sonra asla derin
toprak işlemesi yapılmamalıdır. Solarizasyon kimyasal kullanılmadan çev-
re dostu bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.
• Biyolojik mücadele
Yapılan araştırmalar bazı Fusarium (bir fungus cinsi) türlerinin O. aegy-
ptiaca, O. crenata, O. ramosa ve O. cumana’nın mücadelesinde kullanıla-
bileceğini ortaya koymuştur. Yapılan bu çalışmalarda canavar otlarının bu
Mikotoksin:Funguslar funguslarca öldürülmelerinde mikotoksinlerin büyük rolü olduğu görül-
tarafından salgılanan ve sıcak müştür. Fusarium toksinlerinden fusarik asit, fümonisin, beauvericin, en-
kanlı canlılarda toksik olan
zehirli maddeler. niatin, moniliformin ve trikotesen gibi toksinler canavar otu tohumlarının
çimlenmesini engelleyebilmektedirler.
Canavar otlarıyla biyolojik mücadelede etkili yöntemlerden biri de bu bit-
kilerin çiçek organlarını ve kapsüllerini yiyerek zarar yapan Phytomyza oro-
banchia adlı sineğin kullanılmasıdır. Bu böceğin larvaları (tırtılları) cana-
var otlarında ölümlere sebep olmakta ve tohum verimini de azaltmaktadır.
• Dayanıklı çeşit yetiştirme
Canavar otlarına karşı kimyasal savaşım dahil diğer yöntemlerin de fazla
başarılı sonuçlar vermemesi araştırıcıları canavar otuna karşı dayanıklı bitki
çeşitleri elde etmeye yöneltmiştir. Bununla birlikte bu konudaki çalışmalar
oldukça azdır. Canavar otlarına karşı dayanıklılık, bitki kök hücre çeper-
lerinin kalınlığıyla ilgili olup kalın hücre çeperine sahip bitkilerde canavar
otlarının emeçleri kalın hücre çeperinden içeri girememekte ve ölmektedir.
• Kimyasal mücadele
Uygulanabilirliğinin kolay olması, kısa sürede sonuç vermesi gibi nedenler-
den dolayı canavar otunun mücadelesi üzerinde yapılan çalışmaların büyük
bir bölümünü kimyasal savaşım çalışmaları oluşturmaktadır. Yurdumuzda
ayçiçeği, kırmızı mercimek ve tütünde ruhsatlı herbisitler bulunmaktadır.
Havuç köklerinde parazit olan bir canavar otu türü yaşam döngüsünü kaç yılda
tamamlar. 3
Küsküt
Bazı yörelerde cin saçı, şeytan saçı, şeytan sakalı, sülük, verem otu ve kızıl ot ad-
larıyla bilinen küsküt (Cuscuta spp.) sarılıcı yapıda Cuscutaceae familyasından
tek yıllık tam parazit bir bitkidir. Cuscutaceae familyasının tek cinsi olan Cuscuta
cinsinin dünyada 200 kadar türü bulunmaktadır. Küsküt türleri dünyanın değişik
yerlerinde yonca ve üçgül gibi baklagil yem bitkilerinde, keten, pancar, tütün ve
patates gibi endüstri bitkilerinde soğan, havuç, krizantem, yıldız çiçeği gibi sebze
ve süs bitkilerinde ve bunların yanı sıra asma gibi bazı odunsu bitkiler de dahil ol-
mak üzere 170 kadar bitki türünde ciddi zararlara sebep olmaktadır (Çizelge 9.1).
Yurdumuzdaki zararı daha çok yoncalar ve asmalarda görülmektedir. Ülkemizde
yoncalarda Cuscuta pentagona (C. campestris) ve C. approximata, asmalarda ise C.
monogyna türü zararlı olmaktadır.
Tür Dağılım Açıklama Tablo 9.1

Kültür bitkilerinde
C. appoximata (yonca zararlı ana küsküt
Avrasya ve Afrika Özellikle yonca ve üçgüllerde zararlıdır.
küskütü) türleri ve coğrafi
C. campestris (tarla Sebze, meyve, endüstri bitkileri, baklagil dağılışları.
küskütü, altın küsküt, yem bitkileri, süs bitkileri ve odunsu
Dünyanın her yerinde
büyük tohumlu yonca bitkilerde sorun oluşturan en önemli
küskütü) küsküt türüdür.
Avrupa ve Asya’da üçgül, diğer baklagil
C. epithymum (eftimon,
Dünyanın her yerinde yem bitkileri ve havuçta ciddi bir
üçgül küskütü)
sorundur.
C. europea (Avrupa Avrupa ve Kuzey Avrupa’da ciddi bir sorundur, ABD’de de
küskütü) Amerika bulunmaktadır.
C. monogyna (Doğu Asma, turunçgiller, nar ve karaağaçlarda
Asya, Avrupa ve Afrika
küskütü) görülen bir türdür.
C. planiflora (küçük Asya, Avrupa ve Kuzey Yonca ve üçgülleri de içeren geniş bir
tohumlu küsküt) Amerika konukçu dizisine sahip yaygın bir türdür.
C. reflexa (dev küsküt) Asya Odunsu bitkilerde sorundur.
Güney Amerika’ya özgü olup
C. suaveolens (püsküllü Güney Amerika,
günümüzde öncelikle yoncalarda
küsküt) Avrupa ve Afrika
görülen dünyada yaygın bir türdür.
Küskütün Botanik Özellikleri

Küsküt, klorofilsiz ve yapraksız bir bitki olup 1-3 mm kalınlığındaki ipliksi ve sa-
rılıcı gövdesi genellikle sarı veya turuncu bazen de mor veya kırmızı renklerdedir.
Küskütün çok sayıda çiçeği vardır. Toplu halde bulunan çiçekler hemen hemen
sapsız veya çok küçük ince bir sapın üzerinde beyaz, pembe veya sarımsı renkte
olup küre şeklinde ve türe bağlı olarak 2-4 mm uzunluğundadır. Küskütün kapsül
şeklindeki meyvelerinin içerisinde 3-4 tohum bulunmaktadır. Kapsüller ince du-
varlı ve 2-3 mm çapında, tohumlar ise 0.8-1.5 mm çapında sarı, kahverengi veya
siyah renklerdedir. Bu durumda bir bitki binlerce tohum oluşturmaktadır.
160 Fitopatoloji
Küskütün Yayılması
Küsküt tohumları kültür bitkilerinin tohumlarına karışarak ve su veya hayvan
gübreleri ile yayılmaktadır. En yaygın küsküt türü olan olan C. campestris dünyaya
bulaşık yonca tohumları ile dağılmıştır. Zira küsküt tohumları yonca tohumlarına
benzer görünüşte ve büyüklüktedir. Küskütler tohumdan başka kopmuş sarılıcı
dal parçaları ile de çoğalırlar.
Küskütün Biyolojisi
Dormant: Bir organizmanın Küsküt tohumları olgunlaşınca yere dökülür ve eğer uygun bir konukçu mev-
çimlenme, gelişme, büyüme
gibi fiziksel faaliyetlerinin cutsa ertesi yıl çimlenir. Genellikle üretilen tohumların % 5 kadarı ertesi yıl
belirli bir süre için durması çimlenmekte, diğerleri dormant olarak kalmaktadır. Eğer uygun bir konukçu
durumu.
bulamazsa küsküt türüne ve çevre koşullarına bağlı olarak 20 yıldan fazla top-
rakta dormant olarak kalabilir. Bazı türlerinin 60 yıla kadar toprakta dormant
halde bulunabildikleri belirlenmiştir. Küskütün çimlenebilmesi için yaklaşık
15-16 ∞C’lik bir toprak sıcaklığına, ıslak toprağa ve güneş ışığına gereksinimi
bulunmaktadır. Pek çok parazit bitkiden farklı olarak küsküt konukçu bitki ol-
madan da çimlenebilmektedir. Toprağın 1-1.5 cm’lik kısmında bulunan küsküt
tohumları çimlendikten sonra 3-8 cm oluncaya kadar (3-5 gün) bağlanabileceği
uygun bir konukçu bulamazsa ölür. Küsküt çimlerinin sarılıcı kolları çok has-
sastır, topraktan yukarıya yükselerek konukçu arar ve konukçuya temas eder
etmez ona sarılır, sarıldığı bitki onun konukçusu ise emeçlerini ona batırarak
beslenmeye başlar daha sonra toprakla ilişkisini tamamiyle keser. Küsküt ko-
nukçusunda günde 7-8 cm kadar büyür ve yeni emeçler oluşturarak konukçu-
sunu sömürür. Çiçeklenme küskütün türü ve çimlenme zamanına göre ilkbahar
sonlarından sonbahara kadar olmaktadır. Tohumlar, yaz sonu ve sonbaharda
oluşmaktadır. Küsküt tam parazit olduğundan fotosentez yapamamakta ve ge-
reksinim duyduğu tüm maddeleri emeçleri yardımıyla bitkinin floem ve ksile-
minden almaktadır.
Küskütün Oluşturduğu Zararlar

Küskütün zararı bitki gelişimini orta veya şiddetli derecede engellemesi şeklin-
dedir. Bazen bitki küskütten dolayı ölebilir. Zararın şiddeti küskütün bitkiye bu-
laştığı zamandaki konukçu bitkinin gelişme dönemine bağlıdır. En büyük zarar
konukçu fide dönemindeyken görülmektedir. Küskütten dolayı % 90’a varan ürün
kayıpları olmaktadır. Ayrıca küskütün beslenmesi sonucu bitki zayıfladığı için bit-
ki diğer hastalık ve zararlıların saldırısına da uygun hale gelmektedir. Küsküt ile
yoğun bulaşık (yaklaşık % 50) yem bitkilerini birkaç hafta sürekli tüketen özellikle
sığır ve atlarda karın ağrısı, ishal ve kilo kaybı görülmektedir, bazen de karaciğer
ve beyin hasarı ile kanamalar ortaya çıkabilmektedir.
Mücadele
• Küsküt tohumu içermeyen sertifikalı tohumluk kullanılmalı,
• Yoğun bulaşmalarda küsküt konukçusuyla birlikte yok edilmeli,
• Küsküt bulunmayan alanlara ekim, dikim yapılmalı,
• Küsküt ile bulaşık olmayan temiz tarım alet ve ekipmanları kullanılmalı,
• Bulaşık yerlerde küskütün konukçusu olmayan tahıllar ve diğer dar yaprak-
lı bitkiler yetiştirilmeli,
• Küskütle bulaşık yoncalıklara hayvan sokulup otlatılmamalı ve küskütlü

bitki yiyen hayvanların gübreleri kullanılmamalı,
• Çevrede bulunan küskütlü yabancı otlar sökülüp yakılmalı,
• Eğer toprakta küsküt çimleri görülürse bunlar hemen toprağa karıştırılmalı
veya elle toplanmalı,
• Bitkilere henüz bulaşmışsa küskütün bitkiye bağlandığı yerin yaklaşık 0.5
cm altından budanmalıdır. Küskütü elle yolma, emeçler bitkide kaldığın-
dan ve bu emeçlerden yeni sürgünler çıkacağından uygun bir yol değildir.
• Küskütler ocak halindeyse bu ocaklar alev makinası ile yakılmalı,
• Ruhsatlı herbisitler kullanılmalıdır.
Küsküt türleri bir bitkideki bir hastalık etmenini diğer bir bitkiye nakledebilir mi?
4
PARAZİT YEŞİL ALGLER
Algler fotosentez yapabilen bitkilerden farklı yapıdaki organizmalardır ve sucul
ekosistemlerin ana fotosentetik materyal üreticileridir. Yeşil algler koloni oluş-
turan tek hücreli veya çok hücreli organizmalar olup hepsi klorofil içermektedir.
Bazı algler insanlar dahil diğer organizmalarda, bazı yeşil algler de bazı yüksek
bitkilerde patojendir. Yeşil alglerin Rhodochytrium ile Phyllosiphon cinsleri pek
çok yabancı ot ve nispeten düşük ekonomik öneme sahip kültür bitkilerinde has-
talık yapmaktadır. Bununla birlikte Cephaleuros cinsindeki yeşil algler pek çok
yabani ve ekonomik olarak önemli kültür bitkisinde gerçek parazittirler.
Parazit Yeşil Alglerin Özellikleri ve Biyolojisi

Cephaleuros diske benzer bir şekilde, turuncudan pas rengine kadar değişen
renkte bir tallusa sahiptir. Bu alg tallusu konukçu yapraklarının çoğunlukla kü- Tallus: Alg ve fungus
tikülası ile epidermisi arasında filamentler (ipliksi yapılar) meydana getirir. Bazı (mantar) gibi organizmaların
farklılaşmamış vegetatif
koşullarda yaprakların palizat ve mezofil hücreleri arasında da filamentler gelişe- dokuları.
bilir. Cephaleuros filamentleri üzerinde zoospoarangiumlar bunlar içerisinde de
Zoosporangium:
çift kamçılı, hareketli zoosporlar oluşur. Zoosporlar rüzgâr ve sıçrayan yağmur Zoosporların üretildiği eşeysiz
damlaları ile dağılmaktadır. Dağılan bu sporlar yeni yaprak, sürgün ve meyveleri üreme organı.
hastalandırırlar. Enfeksiyonlar en çok yağmurlu sezonların sonunda olmaktadır. Zoosporlar: Kendi başına
Enfeksiyondan sonra istilacı tallusun yanındaki bitki hücreleri sarıya döner, bun- serbest su içerisinde hareket
edebilen kamçılı spor.
ların yanındaki hücreler de genişler ve bölünür. Eğer bitki stres altındaysa tallus
büyür, daha önce işgal edilmiş dokulardaki hücreler ise ölürler ve leke oluşur. Bu
patojen yere dökülen yaprak ve gövde üzerinde bulunan lekelerde yaşamaya de-
vam eder ve çoğalır.
Alglerin Sebep Olduğu Bitki Hastalıkları

Algler normalde bitkilerde ciddi ekonomik kayıplar yaratmazlar. Genellikle kü-
çük, çok önemli olmayan yaprak lekeleri oluştururlar. Sık sağanak yağmurlar,
aşırı sulama, zayıf drenaj, zayıf hava akımı ve bitkinin gölgede kalması şeklin-
deki koşullar hem kültür bitkilerinin zayıf gelişmesine yol açmakta, hem de kül-
tür bitkilerini normalde ciddi bir önem taşımayan alg etmenlerinin saldırısına
uygun hale getirmektedir. Algler bu koşullar altında gerek toprak yüzeyinde ve
gerekse zayıf gelişen bitkilerinin yaprak ve sürgünlerinin yüzeyinde gelişmeye
başlar.
Cephaleuros cinsindeki yeşil algler ve özellikle Cephaleuros virescens 32° ku-
zey ve 32° güney enlemleri arasındaki tropik ve subtropik alanlardaki çay, kahve,
162 Fitopatoloji
kakao, karabiber, manolya, vanilya, turunçgiller, avokado, Hindistan cevizi, yağ

palmiyesi, guava ve mango gibi 200’den fazla bitki türünde yaprak, gövde ve mey-
velerde, bazen de dal ve sürgünlerde belirtilere yol açarlar. Bu parazit genellikle
alt dallardaki yaprakların üst yüzünde turuncu, kırmızı, kahverengi, yeşil veya pas
renklerinde olabilen yaklaşık 2 cm çapında, dokudan hafif yüksek, kadifemsi gö-
rünüşlü yuvarlak lekelere neden olur. Bu alg, guava (tropik bir meyve ağacı) gibi
hassas konukçularda ise doku nekrozları, aşırı yaprak dökümü, meyve kalitesin-
de ve veriminde azalma şeklinde ciddi zararlar oluşturur. Cephaleuros’un sürgün
ve dallardaki zararı ise buralarda oluşan kanser yaraları şeklindedir. Bu kanser
yaraları gittikçe ilerler ve tüm dal veya sürgünü kuşatır ve onları öldürür. Dal ve
sürgün enfeksiyonları buralardaki yarık ve çatlaklardan olmaktadır. Bu alg’in çay
ve kahvede oluşturduğu hastalığa kırmızı pas adı verilmekle birlikte diğer bitkiler-
de sebep olduğu hastalıklara ise alg yaprak lekesi, alg meyve lekesi ve yeşil kepek
hastalığı adları verilmektedir.
Yeşil algler, çayır ve golf sahası çimleri üzerinde geliştikleri zaman çimler güç-
lerini kaybeder ve seyrelirler. Seyrelmiş çim alanları daha sonra diğer algler tara-
fından işgal edilirler. Çoğu kez bu algler yeşil veya kahverenginde tabaka, yaprak
veya yastık şeklinde görülürler. Algler büyük oranda su ve jelatin içerdikleri için
algler tarafından işgal edilmiş çimler oldukça kaygandırlar. Algler yüksek nem
koşulları hüküm sürdükçe gelişmeye ve üremeye devam ederler. Kurak periyotlar-
da ise bitki ve toprak üzerinde gelişen algler kuruyup kabuklaşır, tabakalar çatlar
ve bazen de bitki ve topraktan şerit gibi soyulurlar. Alg gelişimi ilkbahar sonu,
yaz ve sonbahar başlarında hava ılıman ve nemli ise ve çimler de seyrelmişse en
yüksek derecede olmaktadır. Çim biçim işleminin kötü yapılması, gölgeli koşullar,
zayıf toprak drenajı ve sık sulama alg gelişimini teşvik etmektedir.
Mücadele
Bitkiler arasında hava dolaşımını ve ışık geçişini sağlayacak ölçüde boşluk bıra-
kılması, drenaj, aşırı sulamadan kaçınmak, sıkı toprağın gevşetilmesi, hastalıklı
bitki kısımlarının budanması veya biçilmesi, eğer gerekiyorsa algleri yok etmek
Fungisit: Fungusları
(mantarları) öldürücü için ruhsatlı fungisitlerin kullanımı alglere karşı uygun bir mücadele yaklaşımı
kimyasallara verilen ad. olacaktır.
Yeşil alglerle kimyasal mücadelede niçin fungisitler kullanılmaktadır?

5
Özet
Parazit bitkiler ve parazit yeşil algleri tanımlamak luk mavi veya morumsu renklerde olabilir. Mey-
1
Bir bitkinin diğer bir bitki üzerinde onun zararı- veler kapsül şeklinde olup içindeki tohumlar çok
na olacak derecede su ve besin maddelerine or- küçük, siyah, kahverengi veya sarımsı kahveren-
tak olmasına parazitizm (parazitleme), bu asalak ginde ve ağ damarlıdır. Canavar otlarının kökle-
bitkilere de parazit bitkiler adı verilmektedir. Ye- ri ise kısa, kalın, etli ve konukçu bitkiye bağlan-
şil algler de koloni oluşturan tek veya çok hücre- mış durumdadır.
li, klorofilli ökaryotik organizmalardır. Küsküt klorofilsiz ve yapraksız bir bitki olup
ipliksi ve sarılıcı gövdesi genellikle sarı veya tu-
Yurdumuzda sorun olan çiçekli parazit bitkileri runcu renklerde bazen mor veya kırmızı renk-
2 ayırt etmek lerdedir. Çiçekler hemen hemen sapsız veya çok
Ökse otu yarı parazit, çok yıllık, iki evcikli, yeşil küçük ince bir sapın üzerinde beyaz, pembe
yapraklı, beyaz yapışkan, nohut büyüklüğünde veya sarımsı renkte olup küre şeklindedir. Küs-
üzümsü meyvelere sahip, küçük, yuvarlak şe- kütün kapsül şeklindeki meyveleri içerisinde 3-4
killi, çalımsı bir bitkidir. Canavar otu türleri ise tohum bulunmaktadır. Tohumlar sarı, kahve-
yer seviyesinin hemen üzerinden çok dallan- rengi veya siyah renklerdedir.
mış veya tek gövdeli, çoğunlukla tabanda şişkin Ağaca ulaşan ve uygun koşullarda çimlenen
yumrulu, kahverengi veya saman sarısı renkler- ökseotu tohumu, çimlenerek kendini ağacın
de olan, yeşil yaprakları bulunmayan tam para- kabuğuna tespit eder. Çimlenen tohumdan geli-
zit bitkilerdir. Küsküt türleri de genellikle sarı şen ilk emeçler korteksin içine girerek, konukçu
veya turuncu renklerde bazen mor veya kırmızı bitkinin kambiyumuna ulaşır. Emeçlerden yeni
renklerde olabilen, yapraksız, ipliksi ve sarılıcı bazı tomurcuklar patlar, kabuğu delerek dışa-
gövdeye sahip tam parazit bir bitkidir. Bu özel- rıya doğru dallar verirler. Bu emeçler her sene
likleriyle bu 3 parazit bitki kolaylıkla tanınır ve kambiyum tabakasına doğru 1-2 tane emeç daha
birbirlerinden ayırt edilir oluşturur. Bunlar oduna doğrudan girmeyip her
yıl yıllık halka kalınlığı kadar odun içinde kala-
Çiçekli parazit bitkilerin botaniğini ve biyolojisini rak oduna pasif olarak girmiş olur.
3 açıklamak Konukçu bitkilerin köklerinden salgılanan hor-
Ökse otunun derimsi yapıda, kayış şeklindeki monların teşvikiyle çimlenen canavar otunun
ve yeşilimsi sarı renkte olan yaprakları sapsız- radikulası 1 hafta içerisinde konukçu köküne
dır. Çiçekler sarımsı yeşil renklidir. Nohut bü- tutunur. Konukçu bitki köküne tutunmuş bu
yüklüğündeki meyveleri, başlangıçta yeşilimsi dokudan da kök içerisinde canavar otunun bes-
olup olgunlaştığında beyaza dönüşür. Meyveler lenmesini sağlayacak olan emeçleri oluşur. Ca-
yaprak ve dalların arasında sapsız olarak 2-3’ü navar otları toprak ve hava sıcaklığına bağlı ola-
bir şekilde bulunmaktadır. Meyvelerinin içinde rak köke tutunduktan belli bir süre sonra toprak
kahverengi 1-2 tohum bulunmaktadır. Tohumla- yüzeyinde kuşkonmaz sürgününe benzer şekilde
rı yapışkan bir maddeyle kaplı olup şekilleri kü- görünmeye başlar.
remsiden yumurta şekline kadar değişmektedir. Toprağın üst kısımlarında bulunan küsküt to-
Canavar otu türlerinin gövdeleri dik, tüylü, dal humları uygun koşullarda çimlenir. Çimlenen
gibi ince ve genellikle yer seviyesinin hemen küsküt çimlerinin sarılıcı kolları topraktan yu-
üzerinden çok dallanmış veya tek gövdeli, ço- karıya yükselerek konukçu arar, konukçuya
ğunlukla tabanda şişkin yumrulu, kahverengi temas eder etmez ona sarılır ve sarıldığı bitki
veya saman sarısı renklerindedir. Yaprakları onun konukçusuysa emeçlerini ona batırarak
koyu kahverengi veya morumsu pulcuklar şek- beslenmeye başlar daha sonra toprakla ilişkisini
linde olup genellikle bitkinin taban kısmına ya- tamamiyle keser. Çiçeklenme küskütün türü ve
kın şekilde bulunurlar. Çiçekler bitkinin ucunda çimlenme zamanına göre ilkbahar sonlarından
çok sayıda ve tüp şeklindedir. Çanak yapraklar sonbahara kadar olmaktadır. Tohumlar yaz sonu
kahverengimsi, taç yapraklar ise beyaz, sarı, so- ve sonbaharda oluşmaktadır.
164 Fitopatoloji
Parazitik bitkilerin kültür bitkilerindeki zararını Küsküt tohumları da yine kültür bitkilerinin to-
4 göz önüne alarak mücadele yöntemini açıklamak humlarına karışarak, su ve hayvan gübresi ile ya-
Ökse otu bitkiyi zayıflatarak normal gelişmesini yılmaktadır. Küskütler tohumdan başka kopmuş
engeller ve bazen de tamamen kurutur. Bunun sarılıcı dal parçaları ile de çoğalmaktadır.
yanı sıra ağaçlarda bulunduğu kısımların keres-
telik değerini düşürür. Bu parazit bitki yüzün- Parazit yeşil alglerin özelliklerini ve biyolojisini
den çamların gövde çapı azalır ve anormal reçi- 6 ifade etmek
ne kanalları oluşur. Algler, fotosentez yapabilen bitkilerden farklı
Kültür bitkilerinde bölgeye ve bulaşmanın şid- yapıdaki organizmalardır. Algler sucul ekosis-
detine bağlı olarak canavar otlarından dolayı % temlerin ana fotosentetik materyal üreticileri-
5-100 arasında değişen verim kaybı olmaktadır. dir. Yeşil algler koloni oluşturan tek hücreli veya
Verim kaybı dışında canavar otları kültür bitkisi çok hücreli organizmalar olup hepsi klorofil
tohumlarının ağırlığını, yağ ve protein oranını içermektedir. Bazı algler insanlar dahil diğer
düşürmekte ve bitki boyunda da kısalmaya ne- organizmalarda, bazı yeşil algler de yüksek bit-
den olmaktadır. kilerde patojendir. Yeşil alglerin Rhodochytri-
Küskütün zararı bitki gelişimini orta veya şiddetli um ile Phyllosiphon cinsleri pek çok yabancı ot
derecede engelleme şeklindedir. Bazen bitki küs- ve nispeten düşük ekonomik öneme sahip bazı
kütten dolayı ölebilir. En büyük zarar konukçu kültür bitkisinde hastalık yapmaktadır. Bununla
fide dönemindeyken görülmektedir. Küskütten birlikte Cephaleuros cinsindeki yeşil algler pek
dolayı % 90’a varan ürün kayıpları olmaktadır. çok yabani ve ekonomik olarak önemli kültür
Görüldüğü üzere bu parazit bitkilere karşı bir bitkisinde gerçek parazittirler.
mücadele yapılmazsa kültür bitkilerinin kalite ve
kantitelerinde önemli zararlar oluşmaktadır. Mü- Parazit yeşil alglerin oluşturduğu hastalık belirti-
cadelede ilk öncelik bu bitkilere karşı dayanıklı 7 lerini tanımlamak ve mücadelesini özetlemek
kültür bitkisi çeşitlerinin kullanılmasıdır. Eğer Cephaleuros cinsinden yeşil algler tropik ve
böyle çeşitler mevcut veya uygun değilse mutlaka sub-tropik alanlarda 200’den fazla bitki türünü
parazit bitkiler bakımından temiz sertifikalı bitki hastalandırmaktadır. Bu parazit genellikle alt
üretim materyali (tohum, fidan) kullanılmalıdır. dallardaki yaprakların üst yüzünde turuncudan
Bunlara rağmen bulaşıklık varsa çıkan parazitleri kahverengine veya pas rengine kadar değişen
elle yolma, temiz hayvan gübresi kullanma, temiz renkte, dokudan hafif yüksek, kadifemsi görü-
tarım alet ve ekipmanları kullanma, ekim nöbeti nüşlü yuvarlak lekelere yol açar. Yaprak lekeleri
uygulama, biyolojik mücadele gibi bazı önlemler genellikle bitkide ciddi ekonomik kayıplar yarat-
alınmalıdır. Tüm bunlara rağmen sorun sürüyor- maz. Guava gibi daha hassas konukçularda ise
sa ruhsatlı herbisitler kullanılmalıdır. doku nekrozları, aşırı yaprak dökümü, meyve
kalitesinde ve veriminde azalma şeklinde ciddi
Yurdumuzda sorun olan çiçekli parazit bitkilerin zararlar oluşturur.
5 yayılmasını açıklamak Yeşil algler, çayır ve golf sahası çimleri üzerinde
Ökse otu daldan dala, ağaçtan ağaca kuşlar yardı- geliştikleri zaman çimler güçlerini kaybeder ve
mıyla taşınmaktadır. Ökse otunun yenen bu mey- seyrelirler. Genellikle bu algler çimler üzerinde
velerinin tohumları yapışkan olduğu için gagaları- yeşil veya kahverenginde tabaka, yaprak veya
nı ağaçlara sürten kuşlar tohumların dağılmasını yastık şeklinde görülürler. Algler büyük oranda
sağlar. Tohumlar kuşların dışkısıyla da diğer ağaç- su ve jelatin içerdiklerinden dolayı algler tarafın-
lara bulaşabilmektedir. Ökse otunun alt dalları- dan işgal edilmiş çimler oldukça kaygandırlar.
nın bulaşıklığı ise genellikle ağacın yukarısındaki Bitkiler arasında ve toprakta aşırı nem oluştu-
olgunlaşmış meyvelerden düşen çekirdeklerin racak işlemlerden kaçınma, sıkı toprağın gevşe-
alt dallara tutunması ile olmaktadır. Canavar otu tilmesi, hastalıklı bitki kısımlarının budanması
tohumları ise diğer bitki tohumlarına karışarak, veya biçilmesi, eğer gerekiyorsa algleri yok et-
tarım alet ve makinaları, su, rüzgâr, hayvanlar ve mek için ruhsatlı fungisitlerin kullanımı alglere
hayvan dışkıları ile kolayca yayılmakta ve toprak- karşı uygun bir mücadele yaklaşımı olacaktır.
ta canlılığını 15-20 yıl süreyle koruyabilmektedir.
1. Bir bitkinin başka bir bitkinin su ve besin madde- 6. Tuzak bitki aşağıdaki çiçekli parazit bitkilerden han-
lerine ortak olarak onu zararlandırmasına ne ad veril- gisine karşı kullanılmaktadır?
mektedir? a. Ökse otu
a. Simbiyozis b. Sarı ot
b. Antagonizm c. Yeşil alg
c. Parazitizm d. Küsküt
d. Kommensalizm e. Canavar otu
e. Mutualizm
7. İnce gövdeli, sarılıcı çiçekli parazit bitki aşağıdaki-
2. Aşağıdakilerden hangisi çiçekli parazit bitkilerin lerden hangisidir?
beslendiği bir bitki dokusudur? a. Yeşil alg
a. Ksilem b. Canavar otu
b. Epidermis c. Tarla sarmaşığı
c. Stoma d. Ökse otu
d. Lentisel e. Küsküt
e. Meristem
8. Emeç nedir?
3. Aşağıdakilerden hangisi çiçekli parazit bir bitkidir? a. Kök şekli
a. Isırgan otu b. Boşaltım organı
b. Demir dikeni c. Yaprak şekli
c. Deve dikeni d. Beslenme organı
d. Canavar otu e. Meyve tipi
e. Şeytan elması
9. Aşağıdakilerden hangisi zoosporlar ile enfeksiyon
4. Aşağıdakilerden hangisi tam parazit çiçekli parazit yapar?
bitkilerin bir özelliğidir? a. Küsküt
a. Yaprakları yeşil renklidir. b. Mavi çiçekli canavar otu
b. Yaprakları kayış şeklindedir. c. Yeşil alg
c. Klorofilleri yoktur. d. Ayçiçeği canavar otu
d. Gövdeleri kalın ve dikenlidir. e. Ökse otu
e. Çiçekleri gözle görülemeyecek kadar küçüktür.
10. Aşağıdakilerden hangisi talluslu bir organizmadır?
5. Aşağıdakilerden hangisi ökse otunun bir özelliği de- a. Ökse otu
ğildir? b. Fasulye canavar otu
a. Viscaceae familyasından bir bitkidir. c. Küsküt
b. Floemden beslenir. d. Mısırlı canavar otu
c. Ksilemden beslenir. e. Yeşil alg
d. Gövde parazitidir.
e. Tohumları kuşlar ile yayılır.
166 Fitopatoloji

1. c Yanıtınız yanlış ise “Çiçekli Parazit Bitkiler” ko- Sıra Sizde 1
nusunu yeniden gözden geçiriniz Toprak sıcaklığı ve nemi canavar otu tohumunun çim-
2. a Yanıtınız yanlış ise “Çiçekli Parazit Bitkiler” ko- lenebilmesi için uygun olsa bile, tohumun çimlenebil-
nusunu yeniden gözden geçiriniz mesi için mutlaka konukçusu olduğu bitki köklerinden
3. d Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan salgılanan strigalakton adlı hormonun teşvikine gerek-
Çiçekli Parazit Bitkiler” konusunu yeniden sinimi vardır. Sonuç olarak eğer ortamda konukçusu
gözden geçiriniz olduğu bitki yoksa tüm şartlar uygun olsa bile canavar
4. c Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan otu çimlenmeyecektir.
Çiçekli Parazit Bitkiler” konusunu yeniden
gözden geçiriniz Sıra Sizde 2
5. b Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan Ökse otu tam parazit bir bitki olsa idi fotosentez yapa-
Çiçekli Parazit Bitkiler” konusunu yeniden mayacağı için ksilemin yanı sıra floemden de beslen-
gözden geçiriniz mesi gerekecekti, dolayısıyla klorofil de içermeyeceği
6. a Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan için yeşil renkli de olamayacaktı.
7. e Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan Canavar otları parazitlediği konukçusunun yaşam sü-
Çiçekli Parazit Bitkiler” konusunu yeniden resine bağlı olarak bir ömre sahiptirler. Havuç 2 yıllık
gözden geçiriniz bir bitki olduğu için havuçtaki canavar otu yaşam dön-
8. d Yanıtınız yanlış ise “Yurdumuzda Sorun Olan güsünü 2 yılda tamamlayacaktır.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Parazit Yeşil Algler” konu- Küskütler bitkiden bitkiye atlama özelliğine de sahip
sunu yeniden gözden geçiriniz olduğundan, hastalıklı bir bitki özsuyu ile beslenirken
10. e Yanıtınız yanlış ise “Parazit Yeşil Algler” konu- almış olduğu bazı virüs ve fitoplazma hastalık etmen-
sunu yeniden gözden geçiriniz lerini beslendiği sağlıklı diğer bir bitkiye de bulaştıra-
bilecektir.
Sıra Sizde 5
Yeşil alglerin vücut yapıları funguslara oldukça benze-
diği için (her ikisi de talluslu ve filamentlidir) fungus-
ları yok etmek için kullanılan fungisitler yeşil alglere
karşı kullanılabilmektedir.
Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition. El-
sevier Academic Press, USA.
Aksoy, E. (2010). Türkiye’deki Canavar Otları ve Mü-
cadelesi. Ülkesel Canavar Otu (Orobanche spp.)
Projesi Eğitim Broşürü.
Anonim, (1995). Zirai Mücadele Teknik Talimatları.
T.C. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kont-
rol Genel Müdürlüğü, Cilt 1, Ankara.
Boari, A., Vurro, M. (2004). Evaluation of Fusarium
spp. and other fungi as biological control agents
of broomrape (Orobanche ramosa). Biological
Control, 30: 212-219.
Davis, P. H. (1982). Flora of Turkey and the East Aege-
an Islands, Vol:7 Edinburgh at the University Press.
Demirkan, H. (1997). Domates Alanlarında Sorun
Oluşturan Canavar otu (Orobanche ramosa L.)’
nun Biyolojisi Üzerinde Araştırmalar. Türkiye II.
Herboloji Kongresi, İzmir-Ayvalık.
Demirkan, H. (1999). Marmara Bölgesi Domates
Alanlarında Sorun Olan Canavarotunun Biyolo-
jisi ve Mücadelesi Üzerinde Araştırmalar, Dokto-
ra Tezi. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bitki Ko-
ruma Bölümü, Bornova-İzmir.
Ekiz, E. (1964). Türkiye’de Önemli Bazı Orobanche
Türlerinin Biyolojisi, Morfolojisi ve Konukçu
Bitkilere Yaptığı Zararlar Üzerine Araştırmalar.
Ziraat Fakültesi Yayınları, Ankara.
Lanini, W.T., Kogan, M. (2005). Biology and Manage-
ment of Cuscuta in Crops. Ciencia e Investigacion
Agraria, 32: 127-141.
Linke, K.H., Vorlaender, C., Saxena, M.C. (1990).
Phytomyza orobanchia (Diptera: Agromyzidae)
on Orobanche crenata (Orobanchaceae) in Syria.
Entomophaga, 35: 633-639.
Matusova, R., Rani, K., Verstappen, F.W.A., Franssen,
M.C.R., Beale, M.H., Bouwmeester, H.J. (2005).
The strigolactone germination stimulants of the
plant-parasitic Striga and Orobanche spp are de-
rived from the carotenoid pathway. Plant Physio-
logy, 139: 920-934.
Özer, Z., Önen, H., Tursun, N., Uygur, F.N. (1999).
Türkiye’nin Bazı Önemli Yabancı Otları (Tanım-
ları ve Kimyasal Savaşımları). GOP Üniversitesi
Ziraat Fakültesi Yayınları, Tokat.
Ünal, S. (2010). Yem Bitkileri. T.C. Tarım ve Köyişleri
Bakanlığı Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Mü-
dürlüğü Yayını.
10
FİTOPATOLOJİ
Amaçlarımız
 Bitki hastalıkları ile mücadeledeki hedefleri ve öncelikleri tanıyarak, hangi yön-
temin kullanılabileceğini açıklayabilecek;
 Çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla kimyasal mücadeleye alternatif
ve daha çevreci yöntemleri ayrıt edebilecek;
 Bitki hastalıkları ile mücadele faaliyetlerini birbirleri ile ilişkilendirecek;
 Bitki hastalıkları ile genel mücadele prensiplerini özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Bitki Hastalıkları • Dayanıklılık
• Savaşım Yöntemleri • Tarım Teknikleri
• Karantina • Antagonist Mikroorganizmalar
• Solarizasyon • Fungisitler
İçindekiler
• GİRİŞ
• YASAL ÖNLEMLER
Bitki Hastalıkları ile • DAYANIKLI ÇEŞİT KULLANIMI
Fitopatoloji • KÜLTÜREL ÖNLEMLER
Savaşım Yöntemleri
• FİZİKSEL MÜCADELE
• BİYOLOJİK MÜCADELE
• KİMYASAL MÜCADELE
Bitki Hastalıkları ile
Savaşım Yöntemleri
GİRİŞ
Kültür bitkilerinin yaşadıkları ortamlarda canlı veya cansız etkenler dolayısıyla
hastalanmaları, verim düşüklüklerine ve onlardan beklenen faydayı sağlayama-
malarına neden olmaktadır. Hastalıklardan korunma amacıyla alınan tedbirlere
“hijyen”, hastalıkların ortaya çıkışından sonra uygulanan yöntemlere ise “terapi”
adı verilir. Bitki hastalıklarının ortaya çıkmasını engellemeye yönelik çalışmalar,
hastalığın ortaya çıkışından sonraki mücadele çalışmalarına oranla çok daha ba-
şarılı olmaktadır. Bu yüzden bitkilerde hastalığa sebep olan etkenlerin ortadan
kaldırılması ve bitkilerin hastalıklara karşı korunması temel amacımızdır. Hasta-
lanan bitki dokularının tamamen iyileşmesi genellikle mümkün değildir. Bazı be-
sin elementi eksikliklerinden kaynaklanan hastalıkların tedavisi mümkün olabilse
de, çoğu kez hastalığa şiddetli yakalanan bitkiler tedavi edilememektedir. Son yıl-
larda bitki içerisine nüfuz edebilen sistemik bazı bitki koruma ürünlerinin gelişti-
rilmesi ile bazı bitki patojenlerinin bitkiyi enfeksiyonundan sonra, henüz dokuları
tahrip etmeden önce doku içerisinde engellenmesi mümkün olabilmektedir.
Bitki hastalıkları ile mücadele yöntemleri genellikle 6 ana bölümde toplan-
maktadır. Bunlar:
1. Yasal önlemler (Düzenleyici metotlar)
2. Dayanıklı çeşit kullanımı
3. Kültürel önlemler
4. Biyolojik mücadele
5. Fiziksel mücadele
6. Kimyasal mücadele
YASAL ÖNLEMLER
Yasal düzenlemelerin (düzenleyici metotların) içinde bitki sağlığını doğrudan et-
kileyenler, yasalarla hastalıkların bir yere girişini ve dağılışını önlemeye yönelik
önlemlerdir. Bunlar üç bölümde toplanabilir.
Karantina
Karantina, bir ülkeye dışarıdan hastalık girişini önlemek veya ülke içerisinde sınırlı
alanlarda var olan bir hastalığın diğer alanlara yayılmasını engellemek amacıyla
alınan yasal önlemlerdir. Bu amaçla ülke içerisinde bulunmayan hastalıkların ül-
keye girişine engel olmak için alınan tedbirlere “Dış Karantina”, kendi sınırları içe-
170 Fitopatoloji
risinde bulunan hastalık etmenlerinin ülke içerisinde dağılması önlemeye yönelik

tedbirlere ise “İç Karantina” adı verilmektedir. Ülkemizdeki bitki ve bitkisel ürün-
leri zararlı organizmalardan korumak amacıyla T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık
Bakanlığı’na bağlı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından hazırlanan
“Zirai Karantina Yönetmeliği” uygulanmaktadır. Bu yönetmelikte;
• Ülkemizde varlığı bilinmeyen ve ithale engel teşkil eden zararlı organizmalar,
• Sınırlı olarak bulunan ve ithale engel teşkil eden zararlı organizmalar,
• Bazı bitki ve bitkisel ürünlerde bulunması halinde ithale engel teşkil eden
zararlı organizmalar listelenmiştir.
Zirai Karantina Yönetmeliğine, T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Koruma

ve Kontrol Genel Müdürlüğü web sayfası, www.kkgm.gov.tr/mev/yonetmelik.html
adresinden ulaşabilirsiniz.
Sertifikasyon
Sertifikasyonun amacı, üreticiye çeşit özellikleri ve saflığı belli sınırlar içinde olan,
temiz (yabancı maddeden ari), çimlenme gücü yüksek, belli hastalıkları en az dü-
zeyde veya hiç içermeyen tohumlukların kullanımını sağlamaktır. Üretici bu yolla
daha yüksek verim elde edecek, hastalıkların yayılmaları ve zararları da önlenmiş
olacaktır. Bu amaçla T.C. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’na bağlı Tarımsal
Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜGEM) tarafından, üretim materyal-
lerinde bitki sağlığı standartları oluşturulmakta ve yayımlanmaktadır.
Bitki üretim materyallerinin sertifikasyonuna ilişkin bilgilere, Gıda, Tarım ve Hay-

vancılık Bakanlığı’na bağlı Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü (TÜ-
GEM) web sayfası, www. tugem.gov.tr adresinden ulaşabilirsiniz.
Regülasyon (Düzenleme)
Hastalıkların bir yerde yayılmalarını önlemek amacıyla yasalarla hastalıklı bitki-
lerin yok edilmesi (eradikasyon), bazı bitkilerde yasalarla münavebe zorunluluğu
getirilmesi (rotasyon) veya tohum ilaçlamaları gibi önlemlerin tümüne regülas-
yon denilmektedir.
DAYANIKLI ÇEŞİT KULLANIMI

Bitki hastalıklarından korunmak için öncelikle bitkilerin hastalık etmenlerinden
uzak tutulması ve sağlıklı bitki yetiştirmek amacıyla kültürel işlemlerin en uygun
şekilde yapılması gerekmektedir. Ancak çoğu kez yapılan bu işlemler hastalık-
tan korunmada yetersiz kalmaktadır. Bu durumda fiziksel, biyolojik ve kimyasal
yöntemler ile hastalıklarla mücadele edilmektedir. Ancak bu mücadele yöntem-
leri bazı hastalıklar için ekonomik olmamakta ve sağlanan verim artışı yapılan
masrafları karşılayamamaktadır. Özellikte tahıllar gibi geniş ekiliş alanına sahip
bitkilerde bu uygulamalar fazla iş gücü ve masraf gerektirirken kimyasal mücade-
le de çevre kirliliğine neden olmaktadır. Bu gibi durumlarda en uygun mücadele
yöntemi dayanıklı çeşit kullanımı olmaktadır. Dayanıklı çeşitlerin kullanımı ile
diğer mücadele çalışmaları için yapılan harcamalar azalmakta ve daha az kimyasal
kullanılmakta, bazen de kimyasal mücadeleye gerek kalmamaktadır. Ancak bu
çalışmalar oldukça fazla zaman ve emek gerektirmektedir.
Dayanıklı çeşit elde etme çalışmaları sonucunda geliştirilen çeşidin diğer has-
talık etmenlerine de orta veya yüksek düzeyde dayanıklılık göstermesi, ayrıca ka-
lite ve verim açısından da iyi özellikte olması gereklidir.
10. Ünite - Bitki Hastalıkları ile Savaşım Yöntemleri 171
Bitki hastalıkları biliminin, bitki ıslahındaki sorumluluğu gerçekten önemli-

dir. Patojen populasyonları, patojenlerin çevreyle olan ilişkileri, konukçuda pa-
tojenlere karşı dayanıklılık yapısının sürekli olarak incelenmesi gerekmektedir.
Ancak bunların ışığında hastalıklara karşı dayanıklılık, genel bitki ıslahı prog-
ramları ile kaynaştırılabilir. Bu nedenle dayanıklı çeşit elde etme çalışmalarında
fitopatologlar ile ıslahçıların işbirliği yapması gereklidir.
Seleksiyon
Seleksiyon çalışmaları hastalığın her yıl yoğun olarak görüldüğü bölgelerde hasta
bitkiler arasında sağlıklı kalan dayanıklı bireyler seçilerek yürütülür. Seçilen birey-
lerin dayanıklı olup olmadıkları hastalık etmeninin bu bitkilere yapay inokulas-
yonları ile kontrol edilir. Dayanıklılığı kanıtlanan bireylerin diğer agronomik özel-
likleri de incelendikten sonra ıslah metodlarına uygun olarak üretimlerine geçilir.
Melezleme
Bu metotta diğer agronomik özellikleri dikkate alınmadan hedef alınan hastalığa
karşı daha önceki çalışmalarda dayanıklı olduğu belirlenen çeşitler, agronomik
özellikleri iyi olan çeşitler ile melezlenir. Melezleme sonucu elde edilen F1 me-
lezleri kendi aralarında çaprazlanarak F2 melezleri elde edilir. Bu F2 melezleri
arasından yine hastalığa karşı dayanıklı ve agronomik özellikleri iyi olanlar seçilir,
kendi içerisinde melezlenerek homozigot hatlar elde edilir. Melezleme çalışmaları
fazla zaman ve emek gerektiren çalışmalardır.
Mutasyon
Farklı etkenler nedeniyle hücrenin genetik yapısında meydana gelen değişiklik-
lere “mutasyon” adı verilir. Bitkilere mutasyon oluşturabilen maddelerin (mu-
tajenik maddeler) uygulanması ile bitkilerde dayanıklı bireyler (mutantlar) elde
edilebilir. Daha sonra yapay hastalık inokulasyonları ile bu mutant bireylerin has-
talığa karşı dayanıklılık durumları ve bu özelliklerini sürdürebilme yetenekleri
incelenir. Fakat bu yöntem tüm bitkilerde başarı ile kullanılamamaktadır. Genel-
de fazla kullanılan bir yöntem değildir. Ülkemizde bu yöntemle tütünde mildiyö
hastalığına dayanıklı çeşit elde edilmiş ve tescil edilmiştir.
Son yıllarda çok yıllık bitkilerdeki somatik mutasyonlardan da yararlanılmak-
tadır. Bu yöntemde patojen baskısı altında somatik mutasyonla oluşan dayanıklı
hücreler seçilerek doku kültürü yöntemi ile çoğaltılmaktadır.
Biyoteknolojik Yöntemler Kullanarak Gen Aktarılması

Biyoteknolojik yöntemlerle gen aktarımı yapılarak hastalıklara dayanıklı çeşitle-
rin elde edilmesi son yıllarda kullanılmaktadır. Klasik ıslah yöntemlerine kıyasla
daha kısa sürede sonuç alınmakla beraber bu da zahmetli bir iştir. Bu yöntemde
hastalıklara dayanıklılığı sağlayan genler izole edilerek istenilen konukçuya akta-
rılır. Ancak belirli bir alt yapıyı gerektiren bu modern yöntemlerin geliştirilmesi-
ne rağmen sonuçta yine elde edilen bireylerin test edilmesi için klasik patolojik
yöntemlerin bilinmesine gerek vardır.
Mücadelesinde dayanıklı çeşit kullanımının en yaygın ve ekonomik olduğu hastalık

etmenleri nelerdir? 1
172 Fitopatoloji
KÜLTÜREL ÖNLEMLER
Kültürel önlemler, hastalık oluşumu için uygun olmayan ancak bitkilerin sağlıklı
yetişeceği tarımsal uygulamalardır. Kültürel önlemler;
• Bitkinin sağlıklı yetiştirilmesi,
• Hastalık etmenlerinin inokulum kaynaklarının azaltılması ve hastalık et-
menlerinin yayılmasının engellenmesi,
• Hastalık etmenlerinin enfeksiyonu için uygun koşulların ortadan kaldırıl-
masına yönelik faaliyetleri kapsar.
Bitkinin Sağlıklı Yetiştirilmesi

Bölge İçin Uygun Bitkinin Seçilmesi
Bitkiler kendileri için optimum koşullar altında en iyi şekilde gelişirler ve fizyolojik
faaliyetlerini en iyi şekilde yaparlar. Böyle bitkilerin çevre koşullarına karşı dayanım-
ları da en üst seviyededir. Çevre koşulları bitki için olumsuz ise bitkiler zayıf gelişirler
ve patojenlere karşı da dayanıksızdırlar. Böyle bitkilere patojenler ve zafiyet parazit-
leri saldırarak hastalanmalarına neden olur. Bir bölgede tarıma karar verildiğinde,
öncelikle o bölgeye iyi uyum sağlayan bitki tür ve çeşidinin seçilmesi gerekmektedir.
Bitki Besleme (Gübreleme)

Bitkinin sağlıklı yetişmesi ve verimi topraktan yeterince ve dengeli biçimde besin
maddesi almasına bağlıdır. Topraktaki besin maddeleri bitkilerin devamlı tüketi-
mi ve yağmur suları ile yıkanma sonucu azalır ve bitkilerde besin elementlerinin
eksikliğinden ileri gelen hastalıklar ortaya çıkar (Bkz. Ünite 5). Kayba uğrayan bu
besin elementlerinin toprağa dengeli biçimde geri verilmesi gereklidir. Yeterli ve
dengeli yapılan gübreleme bitkilerin hastalıklara karşı dayanıklılığını artırır. Güb-
relemeden önce toprak analizleri yapılmalı ve topraktaki besin elementi eksiklikle-
ri belirlenmelidir. Gübrelemede yapılacak hatalar, özellikle toprağın gereksiz veya
dengesiz gübrelenmesi, toprakta tuzlanma oluşumuna ve çevre kirliliğine neden
olmasının yanı sıra bitkilerde hastalıklara karşı duyarlılığın artmasına da neden ol-
maktadır. Örneğin tek taraflı olarak azotla beslenen bitkilerin hastalıklara ve kötü
iklim koşullarına karşı duyarlılıkları artmaktadır. Besin maddesi dengesizlikleri-
nin bitkilerde oluşturduğu hastalıklara bir örnek de besin elementi dengesizlikleri
ve kalsiyum noksanlığı sonucu elma meyvelerinde görülen “acı çukur” hastalığıdır.
Toprağa Organik Madde Uygulama

Toprağa organik madde ilavesinin toprak ve su ilişkileri üzerindeki olumlu etkisi ya-
nında patojenlere de etkileri bulunmaktadır. Genellikle toprağa karıştırılan organik
madde topraktaki antagonist mikroorganizmaların çoğalmasını teşvik ederek birçok
toprak patojeninin populasyonunu azaltır. Toprağa karıştırılan organik maddeler; bir
önceki ürün artıkları, anız, nadas sırasında gelen yabancı otlar, yeşil gübreler, kom-
post ve ahır gübresi gibi maddelerdir. Ancak toprağa organik madde uygulamasında
bazı konulara dikkat edilmelidir. İçinde yabancı ot tohumları bulunan ahır gübreleri
ve hastalıklı bitki artıkları toprakta yabancı ot populasyonunun artmasına ve topra-
ğın hastalık etmenleri ile bulaşmasına neden olmaktadır. Bu nedenlerle gübreleme-
den önce bu organik maddelerin iyi bir şekilde dekompoze olmaları sağlanmalıdır.
Toprak İşleme
Bitkinin sağlıklı yetişmesinde toprak işlemenin önemi büyüktür. Uygun yapılan top-
rak işlemesi ile ekilecek ürün için gerekli su ve besin maddelerinin toprakta birikmesi
sağlanır. Toprak işlemesi yapılmamış topraklarda nem toprak yüzeyindeki yarık ve

çatlaklardan kolaylıkla buharlaşır. Ayrıca iyi işlenmemiş tohum yataklarında tohum-
ların çimlenmesi gecikir ve çimlenme düzensiz olur. İyi işlenmeyen ve havalanmayan
topraklarda patojenlerin neden olduğu kök ve kökboğazı hastalıkları daha yaygındır.
Bazı bitki hastalıkları sonbaharda veya hasat sonrası yere dökülen bitki artık-
larında canlılıklarını sürdürürler ve ilkbaharda aktive olarak genç bitkileri enfek-
te ederler. Örneğin Elma Kara Lekesi (Venturia inaequalis) ve Asma Mildiyösü
(Plasmopara viticola) yere düşen hastalıklı bitki artıklarında kışı geçirip, ilkbahar-
da bu artıklarda oluşan sporlarıyla bitkileri enfekte eden birçok hastalık etmenin-
den sadece ikisidir. İyi bir toprak işlemesi ile hastalıklı bitki artıkları yok edilebilir.
Hastalıklı bitki artıkları nasıl yok edilmelidir?

2
Sulama
Sulu tarım yapılan alanlarda, bitkinin özellikleri ve toprağın yapısı dikkate alına-
rak sulama yapılmalıdır. Killi ve su tutan topraklarda aşırı sulamadan kaçınılma-
lıdır. Bu tür topraklarda fazla su nedeniyle bitki kökleri hava alamaz, kök çürük-
lükleri görülür. Kumlu topraklarda ise sık sulama yapmak gereklidir. Toprak suyu
tutmadığı için bitkiler susuzluktan daha fazla etkilenirler.
Sulanmayan ürünlerde, toprak işleme ve toprağa uygulanan diğer iyileştirme
uygulamaları toprak rutubeti üzerinde büyük etki yapmaktadır. Organik madde
miktarı toprağın su tutma kapasitesini etkilemektedir. Organik maddece zengin
topraklarda su kıtlığı stresi az olur. Ayrıca yeşil gübreleme, ürün sırasının düzen-
lenmesi, ekim ve hasat zamanlarının değiştirilmesi ile bitkilerin toprak neminden
mümkün olduğunca fazla yararlanması sağlanır.
Sulamanın bitki patojenleri üzerine etkileri de dikkate alınmalıdır. Sulama,
canlı konukçularda patojen inokulumunun canlılığının sürmesini sağlar. Has-
talıklı bitki artıklarında ise yapılacak sulama birçok patojenin mikroorganizma
faaliyeti sonucunda ölmesini sağlar. Sulamanın bitki patojenlerinin inokulumu-
nun dağılmasında önemli rolü vardır. Salma ve karık usulü sulamalarda her türlü
inokulum drenaj suyu ile dağılmaktadır. Bu durum damla sulamada görülmez.
Yağmurlama sulama birçok patojenin, ya toprağın sıçratılmasıyla ya da inokulu-
mun sıçratılmasıyla dağılmasını kolaylaştırır (Çizelge 10.1).
Ürün Hastalık Patojen Çizelge 10.1

Yağmurlama
Şeftali, Badem Filiz Kanseri Fusicoccum amygdali sulamayla dağılan
Elma Acı Çürüklük Gloeosporium fructigenum bazı patojenler (Toros
vd. 1999).
Elma Meyve Çürüklüğü Phytophthora cactorum
Turunçgiller Kahverengi Çürüklük Phytophthora citrophthora
Domates Antraknoz Colletotrichum phomoides
Patates Mildiyö Phytophthora infestans
Fasulye Hale Yanıklığı Pseudomonas syringae pv. phaseolicola
Fasulye Gri Küf Botrytis cinerea
Kereviz Yanıklık Septoria apii
Hıyar Köşeli Yaprak Lekesi Pseudomonas syringae pv. lachrymans
Lahana Kök Uru Plasmodiophora brassicae
Lahana Siyah Çürüklük Xanthomonas campestris pv. campestris
174 Fitopatoloji
Hastalık Etmenlerinin İnokulum Kaynaklarının Azaltılması

ve Yayılmasının Engellenmesi
Sanitasyon
Sanitasyon hastalıktan korunmak için alınan sağlık önlemleridir. Bu önlemlerin
amacı inokulumun tarlaya girişini önlemek ve hastalıklı tarlalardaki inokulumu
yok etmek veya azaltmaktır. Hastalıklı bitki artıklarının gömülerek veya yakılarak
yok edilmesi, budama aletlerinin dezenfeksiyonu ve hastalıksız üretim materyal-
lerinin kullanımı gibi uygulamalar sanitasyona yönelik uygulamalardır.
Eradikasyon
Hastalık etmenlerinin yayılmasında inokulum kaynağı oluşturan ve ertesi yıla ge-
çişi için yataklık yapan yabancı otların ve kültür bitkilerinin yok edilmesi işlemine
“eradikasyon” adı verilir.
Hastalık Etmenlerinin Enfeksiyonu İçin Uygun Koşulların

Ortadan Kaldırılması
Ekim Nöbeti (Münavebe)

Tarım arazilerinde devamlı aynı ürünün yetiştirilmesi toprağın belirli besin ele-
mentleri yönünden zayıflamasına ve zamanla verimini kaybetmesine neden olur.
Ayrıca böyle topraklarda yetiştirilen bitkilere özelleşmiş hastalık etmenleri git
gide yoğunlaşır ve zararını artırır. Bu arazilerde ekimi yapılan kültür bitkisinin
periyodik olarak değiştirilmesi ile toprağın besin elementlerince fakirleşmesi ve
hastalık etmenlerinin yoğunlaşması gibi olumsuzluklar engellenebilir.
Bitki Gelişme Döneminin Ayarlanması

Bitkiler hayatlarının bazı dönemlerinde hastalık etmenlerine karşı daha hassas
olurlar. Bu dönemlerini geçirdikten sonra hastalık etmenlerinden fazla etkilen-
mezler. Aynı şekilde patojenler yılın belli zamanlarında daha aktif olurlar ve daha
fazla enfeksiyon yapma yeteneğine sahiptirler. Böceklerle taşınan hastalıklar için
ise vektör böceklerin populasyonunun arttığı dönemler patojenin yayılmasının
daha yoğun olduğu dönemlerdir. Bitkilerin ekim veya dikim tarihlerinin erkene
veya geçe alınmasıyla bitkinin hassas olduğu dönem ile patojenlerin aktif olduğu
ve yayıldığı dönemlerin çakışması engellenebilir, bu sayede bitkiler hastalıklardan
korunabilir. Örneğin Orta Anadolu’ da buğday ekimi erken yapılarak kara pas
enfeksiyonundan korunmak mümkün olmaktadır. Ekim-dikim tarihleri değişti-
rilirken göz önünde tutulması gereken önemli diğer hususlar, tohum çimlenmesi
için toprağın tavının yerinde olması ve bitkilerin vejetatif gelişmeleri için mutlak
gerekli olan yağışlı periyodun kaçırılmamasıdır. Ekim-dikim tarihleri bu koşullar
dikkate alınarak değiştirilebilir.
FİZİKSEL MÜCADELE
Fiziksel mücadele yöntemlerine genellikle hastalık etmenlerine karşı diğer yön-
temlerin kullanılamadığı veya sakıncalı olduğu durumlarda başvurulur. Bitki
hastalıklarına karşı fiziksel mücadelede genellikle sıcaklık uygulamaları kullanıl-
maktadır. Ayrıca soğuk uygulamaları, ultraviyole ışık, elektromanyetik dalgalar,
radyasyon uygulamaları ve ürünlerin kurutulması ile bitki hastalıklarına karşı fi-
ziksel mücadele yapılmaktadır.
Sıcaklık Uygulaması
Toprağa Sıcaklık Uygulaması

Toprağa sıcaklık uygulaması en etkili fakat en pahalı yoldur. Bu amaçla ekseri su
buharı kullanılır, bu da yüzeysel ya da toprağa enjeksiyon şeklinde uygulanır. Yü-
zey muamelesi ucuzdur ve kenarları örtülü ağır bir plastik tabaka altına buharın
püskürtülmesi ile uygulanır. Örtü altında tutulan buhar toprağa nüfuz eder ve
genellikle etkili sıcaklığa (65 - 75°C) 0-5 cm derinlikte 10 dakika, 15-20 cm’ de 6-8
saat sonra ulaşır.
Buhar enjeksiyonu, toprağa değişik şekilde planlanmış delikli metal borular
veya drenaj künkleri ile yapılır. Drenaj künkleri devamlı olarak toprakta bırakı-
lır. Buhar sürücüleri seranın bir yerinden diğer yanına kadar kazılıp yerleştirilen
metal borulardan ibarettir. Hangi enjeksiyon metodu kullanılırsa kullanılsın, ge-
nellikle toprağın yaklaşık olarak 30 dakika muamele edilmesi gerekir, fakat her-
hangi bir zamanda uygulanan yöntem küçük alanlarda daha az etkili olsa bile örtü
metodundan hızlıdır. Az miktarda toprağı sterilize etmek için elektrikli ısıtıcılar
kullanılabilir.
Solarizasyon
Solarizasyon yılın en sıcak aylarında toprağın iyi bir şekilde işlenerek keseklerin-
den ve yabancı otlardan temizlenmesinden sonra iyice sulanarak, şeffaf polietilen
örtü ile kaplanması ve 30-45 gün bu şekilde güneş ışınlarına maruz bırakılması
şeklinde uygulanır. Solarizasyonda kullanılan polietilen örtüler ultraviyole ışığa
dayanıklı malzemelerden özel olarak üretilir. Örtü ile toprak yüzeyi arasında boş-
luk bulunmamalı, solarizasyon süresince toprak nemli olmalıdır. Bu yöntemde
toprağın 10-15 cm derinliğine kadar patojen birçok fungusun, yabancı ot tohum-
larının ve nematodların öldüğü saptanmıştır.
Solarizasyon işlemi topraktaki faydalı mikroorganizmaları nasıl etkiler?

3
Çoğaltma Organlarının Sıcak Su İle Muamelesi
Tohum, yumru, soğan gibi çoğaltma organlarındaki hastalık etmenleri bu üretim
materyallerinin sıcak su içerisinde belirli sürelerde tutulmasıyla öldürülebilir. Bu
süre ve sıcaklık derecesi tohumun veya üretim materyalinin canlılığını kaybetme-
diği en yüksek sıcaklığa göre ayarlanmalıdır. Bazen tohumlar sıcak su muamele-
sinden önce bir ön ıslatmaya tabi tutulur. Tohum uygulamasında genellille 50-55
°C sıcaklık ve 10-30 dakika uygulama süresi kullanılır. Soğanlar ise 43°C’ de 3 saat
tutulur. Sıcak su muamelesi, tohum içindeki ve yüzeyindeki birçok fungal, bakte-
riyel ve viral etmeni öldürebilir.
Sıcak su uygulamaları daha çok hangi bitki tohumları için kullanılabilir?

4
Çoğaltma Organlarının Sıcak Hava İle Muamelesi
Son yıllarda yaygınlaşan bir yöntemdir. Bilhassa virüs hastalıklarının tohumda
inaktive edilmesinde kullanılmaktadır. Genellikle 70°C ‘de 2-7 gün sıcak havada
tutma en fazla uygulanmaktadır. Bazı tohumlarda ise sıcaklık zararından korun-
mak için tohumlar 40°C de 1 gün ön ısıtmaya tabi tutulur. Sıcaklık uygulaması
doğrudan bitkiye de uygulanabilmektedir. Bu yöntemle daha çok mekanik yollarla
176 Fitopatoloji
taşınan bazı virüsler önlenebilmektedir. Burada bitkinin ölmeden dayanabileceği

sıcaklık uygulanır.
Aerobik Fermantasyon
Daha çok domatese uygulanan bir yöntemdir. Bu yöntemde domates tohumları
meyve eti ile karışık olarak 20°C’de 96 saat tutulur. Bu şekilde domates tohumla-
rında bulaşık olan bakteriyel kanser hastalığı etmeni (Clavibacter michiganensis
subsp. michiganensis) elimine edilebilmektedir.
Depolanan Bitkisel Ürünlere Sıcak Hava Uygulanması

Depolanan patateslerde sıcak hava uygulaması yumru yüzeyindeki fazla nemin
uzaklaşmasını ve yaraların daha çabuk iyileşmesini sağlar. Bu şekilde yara para-
zitlerinin girişi engellenir. Tatlı patatesler 28-32°C’de 2 hafta tutulduğunda yara-
larının kapandığı, Rhizopus ve yumuşak çürüklük bakterilerinin enfeksiyonunun
engellendiği belirlenmiştir.
Düşük Sıcaklık Uygulaması İle Hastalıkların Önlenmesi

Bitki patojenlerinin çoğu düşük sıcaklıklarda iyi gelişemezler. Bu nedenle daha
çok, taze meyve ve sebzelerde hasat sonu çürümelerini önlemek için düşük sı-
caklıkta depolama önerilmektedir. Bu amaçla, bitkilerin donmadan, kurumadan
ve fizyolojik bozukluk oluşturmadan dayanabilecekleri en düşük sıcaklık dere-
cesi uygulanır. Örneğin patates 5-8°C’ de çürümeden daha uzun süre kalır, daha
düşük sıcaklıkta ise zarar görür. Düşük sıcaklık uygulaması düşük sıcaklıklarda
gelişebilen Penicillium, Monilinia ve Botrytis gibi patojenlere karşı etkili değildir.
Radyasyon Uygulaması
Radyasyonun öldürücü etkisine dayanarak bitki patojenlerini önleme çalışmaları
yapılmaktadır. Bu yöntem bazı ürünlerde depo ve ulaşım sırasındaki çürümeleri
geciktirmek için kullanılmaktadır.
Elektromanyetik Dalgaların Kullanımı

Radyo frekanslarının ve mikrodalgaların tohumların çimlenmesini artırıcı etkileri
yanında özellikle depolanan ürünlerdeki mikroorganizmaların öldürülmesi açısın-
dan da etkili oldukları bilinmektedir. Örneğin, mısır tohumları üzerinde bulunan
Aspergillus flavus, Bacillus cereus ve Trichothecium roseum gibi genellikle insan ve
hayvanlara zararlı toksinler oluşturan mikroorganizmalar, tohumlara 120 saniye
mikrodalga uygulaması ile tamamen öldürülebilmektedir. Mikrodalga uygulamala-
rı yerfıstığı küspesinde mevcut aflatoksin miktarını da önemli ölçüde azaltmaktadır.
BİYOLOJİK MÜCADELE
Hassas konukçu bitkilerin tarımı bu bitkilere özelleşmiş patojenler için avantaj
sağlamakta ve patojen yoğunluğu giderek artmaktadır. Bu tarımsal faaliyetler içe-
risinde ortamdaki mikrobiyal dengenin patojenler lehinde bozulması patojenlerin
kültür bitkilerinde sürekli zararına neden olmaktadır. Bitki hastalıkları ile mücade-
lede sürekli ve yoğun kimyasal kullanımı çevre kirliliğine neden olmakta, ayrıca gı-
dalardaki kalıntılar insan sağlığını tehdit etmektedir. Ayrıca kimyasal mücadelenin
belirli aralıklarla sürekli uygulama gerektirmesi ve patojenlerin bu kimyasallara
karşı dayanıklılık kazanması gibi dezavantajları da bulunmaktadır. Bu nedenler-
le bitki hastalıkları ile mücadelede çevre ile uyumlu ve insan sağlığına olumsuz
etkileri olmayan mücadele yöntemlerinin geliştirilmesine ihtiyaç duyulmuştur.

Faydalı mikroorganizmaların kullanıldığı biyolojik mücadele çalışmaları bu ko-
nuda oldukça büyük potansiyele sahiptir. Mikroorganizmalar yaşadıkları ortam
içerisinde birbirleri ile sürekli etkileşim halindedir, besin, oksijen ve yaşam alanı
açısından devamlı olarak birbirleriyle rekabet ederler. Bu rekabet ortamı içerisin-
de bazı mikroorganizmalar spesifik özellikleri nedeniyle diğerlerine daha baskın
hale gelebilmekte ve populasyonunu artırarak diğer mikroorganizmaları baskıla-
yabilmektedir. Bu şekilde mikroorganizmaların diğer mikroorganizmalar üzerin-
deki engelleyici etkilerine antagonizim, bu özelikleri yüksek mikroorganizmalara
da antagonistik mikroorganizmalar adı verilmektedir.
Biyolojik mücadelede kullanılan antagonistik mikroorganizmalar, patojenleri
farklı mekanizmalarla baskılamaktadır. Bu ve benzeri mekanizmalar aşağıda sı-
ralanmıştır.
Antibiyosis
Bir mikroorganizmanın ortama salgıladığı antibiyotik adı verilen metabolik ürün-
ler ile başka bir mikroorganizmanın gelişmesini engellemesine ve yıkıma uğrat-
masına “antibiyosis” adı verilir. Mikroorganizmaların antibiyotik üretim yetenek-
leri ortamdaki besin maddesine bağlıdır. Antibiyotik üreten mikroorganizmalar
biyolojik mücadelede her zaman başarılı olamamaktadır. Karbonhidratlarca zen-
gin ortamlarda antibiyotik üretimi fazladır. Ancak toprakta fazla karbonhidrat
bulunmaz ve yeterince antibiyotik üretimi de olmaz. Bazı mikrooganizmalar sal-
gıladıkları enzimlerle antibiyotikleri kolayca bozarlar. Bu yüzden etki geçici ola-
bilmektedir. Depo hastalıklarına karşı kullanılacak biyolojik mücadele ajanlarının
antibiyotik üretmesi istenilen bir özellik değildir. Bunun nedeni depolanan ürün-
lerdeki antibiyotik kalıntılarıdır. Çizelge 10.2’de antibiyotik üreten mikroorganiz-
malar ve etkili oldukları bitki hastalıklarına ait örnekler verilmiştir.
Antibiyotik Üreten Mikroorganizma Etkili Olduğu Patojen Çizelge 10.2

Antibiyotik üreten
Agrobacterium radiobacter Strain K84 Rhizobium tumefaciens mikroorganizmalar
Gaeumannomyces graminis var tritici ve etkili oldukları
Pseudomonas fluorescens Strain CHAO bitki hastalıkları.
Thielaviopsis basicola
Pseudomonas fluorescens Strain HV37a Pythium ultimum
Gliocladium virens Pythium ultimum
Bacillus spp. Puccinia recondita
Puccinia allii Uromyces phaseli
Rekabet
Ortamda beslenmeleri ve çoğalmaları için kaynağın sınırlı olduğu durumlarda
mikroorganizmalar arasında bir paylaşım mücadelesi ve rekabet başlar. Bu mü-
cadele besin maddeleri, oksijen, yer ve ışık için olabilir. Mikroorganizmaların ge-
lişebilmeleri ve çoğalabilmeleri için ortamdan gerekli besin maddelerini almaları
zorunludur. Özellikle gereksinim duydukları bu besin maddeleri ortamda sınırlı
olduğu taktirde, besin maddelerini diğer mikroorganizmalar tüketmeden önce
almaya çalışırlar. Bu sırada besin alım mekanizmaları gelişmiş olan mikroorga-
nizmalar besinlerin çoğunu alır ve gelişirler, diğerleri ise gelişemez ve ölürler. Bu
rekabet toprakta genellikle alınabilir formdaki demir elementi, karbon ve azot
kaynakları için olmaktadır.
178 Fitopatoloji
Demir toprakta bol miktarda bulunmasına rağmen çoğunlukla suda çözünemez

formdadır. Bu nedenle mikroorganizmalar bunlardan faydalanamazlar. Az miktar-
daki demir için ise mikroorganizmalar arasında sıkı bir rekabet vardır. Toprakta bazı
patojen olmayan Pseudomonas türleri hücrelerinden ortama yüksek oranda demire
bağlanma özelliğindeki molekülleri (siderofor) salgılarlar. Bunlar topraktaki demiri
tutarlar ve bakteri hücresine ulaştırırlar. Topraktaki kullanılabilir demiri diğer mik-
roorganizmalardan daha önce elde eden bu bakteriler, içlerinde bitki patojenlerinin
de bulunduğu diğer mikroorganizmaların gereksinim duydukları demirden yoksun
kalmalarına neden olurlar. Bu etkiye sahip patojen olmayan bakteriler kullanılarak
bazı bitki patojenlerine karşı oldukça başarılı mücadele yapılabilmektedir.
Fungusların çoğu sporlarının çimlenmeleri için şeker ve aminoasit gibi besin
kaynaklarına ihtiyaç duyarlar. Ortamda bulunan bazı patojen olmayan mikroorga-
nizmalar (bazı bakteriler ve mayalar) aynı ortamda bulunan şeker ve aminoasitleri
çok kısa sürede tüketirler. Bu sayede patojen fungusların sporları çimlenemez ve en-
feksiyon yapamaz. Son yıllarda hasat sonrası ürünlerde oluşan depo hastalıkları ile
biyolojik savaşımda mikroorganizmaların bu özelliklerinden faydalanılmaktadır.
Topraktaki mikroorganizmalar besin maddeleri için rekabete girdiklerinde
doğal olarak beslendikleri yer için de rekabete girerler. Ortamda daha hızlı geli-
şen ve çoğalan mikroorganizmalar ortamı kaplayarak diğer mikroorganizmalara
gelişecek alan bırakmazlar. Mayalar özellikle meyve üzerindeki yaralarda çabuk
kolonize olarak çürüklük oluşturan patojenlerin enfeksiyonu için bariyer oluştu-
rurlar. Ayrıca bitki kökleri ile ortak yaşama geçen bazı funguslar bitki köklerinin
üzerini kaplayarak patojenlerin girişi için fiziksel bir engel oluştururlar. Bu mik-
roorganizmalara “ektomikoriza” adı verilir.
Antagonistik mayaların en uygun kullanım alanları nerelerdir?

5
Hiperparazitizm
Bitkileri parazitleyen ve onların hastalanmalarına neden olan patojenler üzerinde
beslenen mikroorganizmalara hiperparazit ismi verilir. Parazit bir fungus üzerin-
de parazit olan funguslar için “mikoparazit” terimi kullanılır. Trichoderma türleri
en çok bilinen mikoparazitlerdir ve birçok bitki patojeni fungusun biyolojik mü-
cadelesinde başarı ile kullanılmaktadır. Çizelge 10.3’de hiperparazit funguslar ve
bunların kullanıldığı bitki hastalıkları verilmiştir.
Çizelge 10.3 Hiperparazit Funguslar Bitki Hastalıkları

Hiperparazit
funguslar ve bunların Trichoderma spp. Toprak Patojenleri (Rhizoctonia solani,
kullanıldığı bitki Gliocladium spp. Sclerotium rolfsii, Pythium spp., Fusarium spp.)
hastalıkları.
Ampelomyces quisqualis Külleme Hastalıkları
Tilletiopsis pallescens (Erysiphe cichoracearum, Sphaerotheca fluginea)
Coniothyrium minitans Skleroti Oluşturan Funguslar (Sclerotinia sclerotiorum,
Sporidesmium cepivorum Botrytis cinerea, Sclerotium cepivorum,
Laetisaria arvalis Sclerotium trifoliorum, Claviceps purpurea)
Eudarluca caricis Pas Fungusları (Puccinia graminis, P. recondita,
Verticillium lecanii P. sorghi, P. striiformis, P. coronata,
Darluca filum Uromyces appendiculatus, Uromyces phaseoli)
Hipovirulens
Aynı tür fungus içerisinde hastalandırma yeteneği açısından bazı farklılıklar ola-
bilmektedir. Hastalandırma yeteneği yani virulensi düşük olan patojenlere “hi-
povirulent patojen” adı verilir. Hipovirulent bir fungus izolatı, virulent bir izolat
ile temasa geçtiğinde eğer birbiri ile uyumlu iseler karşılıklı gen alışverişi, yani
“hibridizasyon” olayı gerçekleşir. Bu durum çoğunlukla virulent izolatın hastalık
yapma yeteneğindeki azalma ile sonuçlanır. Bu yolla diğer metotlar ile mücadelesi
yapılamayan bazı bitki hastalık etmenleri engellenebilmektedir. Örneğin kestane
kanseri etmeni Cryphonectria parasitica’ nın mücadelesinde hipovirulent izolatla-
rın kullanımı ile daha önce oluşan kanser yaralarında iyileşme sağlanmıştır. Yine
şekerpancarında fide kök çürüklüğüne neden olan Rhizoctonia solani, patojen ol-
mayan R. solani izolatları ile başarılı bir şekilde engellenebilmektedir.
Uyarılmış Dayanıklılık
Hayvan ve insanlardakilerden farklı olsa da bitkilerde de bir bağışıklık mekaniz-
ması vardır. Bitkilerdeki bağışıklık mekanizması bitki türüne ve enfeksiyon şekli-
ne göre farklı yollarla gerçekleşmektedir. Bitkinin bünyesindeki bazı antimikrobi-
yal maddeler enfeksiyon sonrası enfeksiyonun olduğu yere doğru hareket ederek
bu bölgede birikir ve patojeni inaktive eder. Ayrıca bitkide daha önce bulunmayan
ancak enfeksiyon sonrası sentezlenen bazı kimyasallar patojeni doku içerisinde
inaktive ederler. Bu maddelere “fitoaleksin” adı verilir. Bunun yanı sıra enfeksi-
yon sonrası bitkilerde sentezlenen enzimler ve proteinler doku içinde patojeni
baskılamada görev alır. Doku içerisinde patojenlere karşı fiziksel bariyer görevi
olan bazı yapılar oluşarak (lignin, papilla, suberin, kallus) patojeni fiziksel olarak
engellerler.
Bitkilerde bağışıklık mekanizması patojenin enfeksiyonundan önce uyarılarak
harekete geçirilebilir, böylelikle normalde hassas olan bitkilere dayanıklılık ka-
zandırılabilir. Bu amaçla;
• Canlı organizmalarla ön inokulasyon (patojen türün virulent olmayan izolat-
ları, başka bitkide patojen olan izolatlar veya saprofitler ile ön inokulasyon),
• Sıcaklıkla öldürülmüş veya zayıflatılmış organizmalarla ön inokulasyon,
• Patojenin hücre duvarı bileşenleri,
• Diğer bazı kimyasal ve fiziksel uyarıcılar (cıva klorit, bakır klorit, salisilik
asit, UV ışınlar, yaralama vb.) gibi uygulamalar yapılır.
KİMYASAL MÜCADELE
Patojenlere toksik olan kimyasallar kullanılarak bitki hastalıklarının önlenmesine
kimyasal mücadele adı verilir. Bitki hastalıklarına karşı kullanılan ilaçlar etkili ol-
dukları organizmaya göre isim alırlar. Bunlar:
Fungisit ; Funguslara
Bakterisit ; Bakterilere
Virisit ; Virüslere
Herbisit ; Yabancı otlara etkili bitki koruma ürünleridir.
Kimyasal savaşımda hedef her ne kadar bitki hastalık etmenleri olursa olsun,
kullanılan kimyasal maddeler çevre kirliliğine neden olmakta, doğal hayatı ve in-
san sağlığını olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle kimyasal mücadele, bitki hasta-
lıkları ile mücadelede son seçenek olarak değerlendirilmeli, gerektiğinde, doğru
ürünü, doğru zamanda ve doğru yöntemlerle uygulanmasına dikkat edilmelidir.
180 Fitopatoloji
Kimyasal mücadeleye karar verilirken dikkat edilecek bir başka konu da yapılacak
uygulama sonrası elde edilecek verim ve gelir artışı, mutlaka yapılacak masraflar-
dan fazla olmalıdır.
Kimyasal mücadeleye nasıl karar verilir?

6
Bitki hastalıkları ile mücadelede kullanılan ürünlerin büyük çoğunluğunu
fungisitler oluşturmaktadır. Fungisitlerin bazıları aynı zamanda bakterisit et-
kilidir. Virüslere karşı etkili ve halihazırda kullanımı ekonomik olan bir virisit
bulunmamaktadır. Bitki hastalıklarına karşı kimyasal mücadele çoğunlukla bitki
patojeni funguslara karşı fungisit kullanımı ile yapılmaktadır. Bitki hastalıkları-
na karşı koruyucu kimyasal mücadele, bitkiler hastalanmadan önce kimyasallarla
bitki yüzeyinin tamamen kaplanması şekilde uygulanmaktadır. Ancak bu koru-
yucu uygulama patojenlerin bitki dokularına girişinden sonra yapıldığında ba-
şarısızlıkla sonuçlanır. Son yıllarda geliştirilen bazı bitki koruma ürünleri bitki
tarafından absorbe edilebilmekte ve bitkinin diğer organlarına taşınabilmektedir.
Bu fungisitlere “sistemik fungisit” adı verilir. Sistemik fungisitler doku içerisin-
deki hastalık etmenlerini de engelleyerek bitkiyi bir nevi tedavi etmektedirler. Bu
nedenle “tedavi edici fungisitler” veya “eradikant fungisitler” olarak da adlandı-
rılırlar. Bitki hastalıklarının mücadelesinde kullanılan kimyasallar bitkilerin ye-
şil aksamına, toprağa, tohuma, ağaç gövdelerine ve depolara uygulanmaktadır.
Kimyasal mücadelenin en çok uygulandığı bitki hastalıkları ve uygulama yerleri
Çizelge 10.4’ de verilmiştir.
Çizelge 10.4 Uygulama Şekli Hastalık Etmeni ve Bitki Türleri

Kimyasal
mücadelenin en Küllemeler; Bağ, Elma, Şeftali, Patlıcan, Domates, Kabakgiller,
yoğun olarak Gül, Süs Bitkileri, Tütün
kullanıldığı bitki Mildiyöler; Patates, Domates, Soğan, Marul, Kabakgiller, Tütün,
hastalıkları (Toros
Ayçiçeği
vd. 1999).
Karaleke; Elma, Armut, Şeftali, Yenidünya
Paslar; Hububat, Karanfil, Elma, Armut
Botrytis; Bağ, Sera Sebzeleri, Süs Bitkileri
Monilinia; Kiraz, Vişne, Kayısı, Ayva
Yeşil Aksam İlaçlaması
Taphrina; Şeftali, Erik
Sclerotinia; Sebzeler
Yaprak Lekeleri; Kabakgiller, Fasulye, Sebzeler, Turunçgiller,
Şeftali, Kayısı, Zeytin
Bakteriyel Yanıklıklar; Sert Çekirdekliler, Turunçgiller, Yumuşak
Çekirdekliler, Sebzeler
Bakteriyel Köşeli Yaprak Lekesi; Pamuk, Kabakgiller
Bakteriyel Urlar; Zeytin, Badem
Sürme, Rastık (Tilletia, Ustilago); Tahıllar
Tohum İlaçlamaları
Çökerten Hastalıkları; Pamuk, Sebzeler, Tahıllar, Endüstri Bitkileri
Meyve İlaçlamaları Depo Çürüklükleri; Turunçgiller, Elma, Armut
Toprak İlaçlamaları Çökerten Hastalıkları; Sebzeler, Endüstri Bitkileri
Fungisitlerin yaygın formülasyonlarından bazıları şunlardır;

• DS Kuru tohum ilaçlaması için toz
• EC Emülsiyon olabilir konsantre
• ES Tohum ilaçlaması için emülsiyon
• FS Tohum ilaçlaması için akıcı konsantre
• GR Granül
• LS Tohum ilaçlaması için eriyik
• SC Süspansiyon konsantre
• SL Eriyebilir konsantre
• SP Suda eriyebilir toz
• WG Suda dağılabilir granül
• WP Islanabilir toz
• WS Bulamaç ilaçlama için suda dağılabilir toz
Yeşil Aksam İlaçlamaları

Yeşil aksam ilaçlamaları genelde bitkilerin toprak üstü organlarında meydana gelen
hastalıklara karşı püskürtme, tozlama, sisleme veya yağmurlama sulama şeklinde
uygulanır. Ancak son zamanlarda geliştirilen sistemik fungisitlerden bazılarını yeşil
aksama uygulayarak kökteki hastalıkları da önlemek mümkün olmaktadır.
Püskürtme İlaçlamalar
Püskürtme ilaçlar suda süspansiyon, emülsiyon veya eriyik halde bitkilere püs-
kürtülür. Suda süspansiyon veya emülsiyon halindeki fungisitlerin bitkilere uygu-
lanması amacıyla kullanılan aletlere “pülverizatör” adı verilir. Pestisit uygulanacak
olan alanın boyutlarına ve bitkiye göre geliştirilmiş çok değişik tip ve boyutlarda
pülverizatörler üretilmiştir.
Koruyucu fungisitlerle püskürtme ilaçlamada yaprağın her iki yüzeyinin de
ilaçla kaplanması gerekir. Yaprak üzerine konan zerreciklerin büyüklüğü ilacın
kaplanması bakımından önemlidir. Zerreler ne kadar küçük olursa kaplama o ka-
dar daha iyi olur. Ancak zerre çok küçük olduğu takdirde ilaç uçar ve kayıplar
meydana gelir. Bazı bitkilerin yüzeyi tüylüdür veya mum tabakası ile kaplıdır. Bu
nedenle böyle bitkilerin yeşil aksam ilaçlamalarında fungisitlerle birlikte yayıcı
veya yapıştırıcı katkı maddelerine ihtiyaç duyulur. Aksi taktirde fungisit yaprak
yüzeyini iyi kaplayamaz.
Sistemik fungisitlerin yeşil aksama uygulanmasında bazı hususlara dikkat
etmek gerekmektedir. Bu ilaçların bitki bünyesine alınması etkiyi arttırır. Bunu
sağlamak için de fungisit süspansiyonunun damlalar halinde bitki yüzeyinde en
az 2-3 saat kalması gerekir. Bu nedenle ilaç damlaları çok küçük olmamalı, ilaç
atıldığı zaman da hemen kurumamalıdır. Başka bir deyişle ilaçlama, günün nemli
saatlerinde veya güneşin şiddetli olmadığı zamanlarda yapılmalıdır.
Genellikle bakırlı ilaçlar, bunun yanında diğer bazı fungisitler fitotoksiktir.
Hassas bitkilerde bu ilaçların uygulanmasında dikkatli olunmalıdır. Bilhassa er-
ken dönemlerde yüksek doz uygulanmamalıdır. Fungisitlerde, yaprak ilaçlamaları
sırasında, ilacın su ile karıştırıldığı oran ve bunun birim alana uygulanan miktarı
önemlidir ve ilacın etiketinde belirtilen oranlara uyulmalıdır. Bazı insektisit ve
yabancı ot öldürücü ilaçlarında (herbisit) dekara kullanılacak aktif madde miktarı
önemlidir. Bu nedenle fungisit uygulamalarında ilaçlama aletinin kalibrasyonu
yapılmalı, aletin birim alana ne kadar sıvı attığı belirlenmelidir.
182 Fitopatoloji
Tozlama
Toz formülasyona sahip fungisitlerin özel tozlayıcı aletler kullanılarak ince toz zerre-
cikleri halinde bitkilere uygulanmasıdır. Bu yöntem, seralar hariç püskürtmeye naza-
ran daha az kullanılmaktadır. Çünkü bu şekilde uygulanan pestisitler rüzgâr ile kolay-
ca sürüklenebilmekte ve doğaya daha fazla oranda pestisit kalıntısı bırakılmaktadır.
Aynı zamanda uygulayıcılar tozlama esnasında nefes yolu ile yüksek oranda pestisit
almaktadır. Bazı bitkilerde hala kullanılan bu yöntemin tek avantajı su istememesidir.
Sisleme
Bu yöntem, pestisitleri havada asılı kalacak kadar küçük zerreler halinde püskür-
ten özel sisleme aletleriyle uygulanmaktadır. Daha çok seralarda ve kapalı alan-
larda kullanılmaktadır.
Tohum İlaçlamaları
Tohumu fitopatojen fungus, bakteri ve bir dereceye kadar da nematodlara karşı koru-
mak üzere oldukça değişik tipte fiziksel ve kimyasal yöntemler geliştirilmiştir. Tohum
ilaçları son yıllara kadar tohumla taşınan veya tohumun gelişmesine erken dönemde
zararlı olan bazı etmenlere karşı yapılmaktaydı. Ancak son yıllarda geliştirilen sistemik
fungisitlerle tohum ilaçlaması, bitkileri bir döneme kadar hem topraktan hem de hava-
dan gelen hastalıklara karşı korumaktadır. Bu nedenle hastalıklara karşı tohum ilaçla-
maları artmıştır. Bu hem ekonomik oluşu hem de etkililik açısından önemlidir. İlaçla-
maların etkinliği ayrıca kullanılan usul ve aletlere göre çok değişir. Bu amaç için basit
ilaçlama bidonlarından çok kompleks endüstriyel aletlere kadar değişen ekipmanlar
bulunmaktadır. Kimyasallar tohuma değişik yöntemlerle uygulanırlar. Bu yöntemler:
Kuru Tohum İlaçlaması

Tohum genelde özel formülasyonlu, yani kuru tohum ilacı olarak hazırlanmış
ilaçla, kaplanıncaya kadar karıştırılır. En yaygın kullanılan tohum ilaçlama yönte-
midir. Bu tip ilaçlamalarda ilaç formülasyonu çok önemlidir. Bu amaç için gelişti-
rilmiş tohum ilaçları tohuma iyi yapışır.
Bandırma
Bu yöntemde, tohum fungisit solusyonu veya süspansiyonu içinde bir süre tutu-
lur, daha sonra süzülür ve kurutulur. Bandırma yönteminin bazı riskleri vardır.
Fungisitler kullanıldığı zaman bakteriyel etmenler, bakterisitler kullanıldığı za-
man fungal etmenler artabilir. Ayrıca tohumların kurutularak ekilmesi gereklidir.
Bulamaç
Tohum toz bir fungisit ile özel bir ilaçlama aletinde az miktarda su ile (5-10 ml/kg
tohum) karıştırılır. Uygulanacak su miktarı önceden tohum üzerinde test edilerek
saptanır. Bu uygulama genellikle sabunumsu bir bulamaç oluşturur ve gereksiz
nemlemeye neden olmadan tohumu kaplar.
Islak İlaçlama
Tohumlar, kilograma 100-300 ml ilaçlı sıvı ile muamele edilir. İlaçlamadan sonra
sıvı kalmaz, fakat kurutma gereklidir.
Hızlı Islak İlaçlama

Bu yöntemde tohumlar kilograma 20-40 ml ilaçlı sıvı ile muamele edilir. Genelde
iyi bir buharlaşma sağlanır ve çoğunlukla kurutma gerektirmez.
Püskürtme
Fungisit süspansiyon veya solusyonları tohumlara püskürtülür, nemleninceye ka-
dar karıştırılır, bir süre nemli bırakılır sonra kurutulur.
Fumigasyon
Tohumlar hava geçirmez kaplarda buharlaşıcı fungisit veya nematisit ile muamele
edilir.
Tohum Kaplaması
Fungisitler, tohumlara selüloz asetat veya metosel gibi kaplama materyalleri ile
birlikte uygulanır. Bazen tohum önce ilaçlanır, sonra kaplama materyali ile kapla-
nır. Kaplanmış tohum daha iyi çimlenir ve birim alanda daha az tohum kullanılır.
Organik Çözücüler ile Tohum Uygulaması

Bu yöntemde, ilaçlar organik çözücülerin birinde çözülür ve tohumlar bunun içinde
bir süre tutulur. Böylelikle sistemik olmayan fungistler tohum içine nüfuz ederek to-
hum içindeki etmenleri öldürürler. Çözücü olarak daha çok aseton kullanılmaktadır.
Toprak İlaçlaması
Toprak, ekimden önce topraktaki patojenlerin ve zararlıların düzeylerini azalt-
mak için ilaçlanabilir. Funguslar toprakta veya hastalıklı bitki artıklarında misel-
yum veya spor olarak canlı kalırlar. Bakteriyel ve viral patojenler birçok toprakta
bulunurlar. Fungisit veya fümigant etkili kimyasallarla ilaçlama bu organizmala- Fümigant: Uygulama öncesi
rın çoğunu öldürür, fakat toprak ilaçlaması genellikle yüksek değerli meyve veya sıvı veya katı halde iken kapalı
alanlarda uygulandıktan sonra
bahçe ürünlerinde bilhassa monokültür sonucu topraklarda yüksek düzeyde pa- gaz hale dönüşerek ortamda
tojen biriktiği zaman, tarla koşullarında, fide yastıklarında, fidanlıklardaki çoğalt- bulunan canlıların öldüren
kimyasallardır.
ma topraklarında ve seralarda uygulanır.
Fungisitler ve fumigantlar toprağa nasıl uygulanır?

7
Ağaç Gövdelerinin İlaçlanması
Ağaç gövdelerinin üzerindeki yaralar temizlenerek fungisitler fırça ile yara üzeri-
ne uygulanabilir. Bazı hastalıklara karşı ağaç gövdeleri içerisine enjeksiyon şeklinde
fungisit uygulaması yapılabilmektedir. Kereste ve ahşap hammaddelerinin sonradan
çürümelerinin önüne geçmek amacıyla ilaçlı sıvıya daldırma uygulaması yapılabilir.
Depo Hastalıklarına Karşı İlaçlamalar

Taze meyve ve sebzelerin depo hastalıklarına karşı yaygın ilaçlama şekli daldır-
ma usulüdür. Hazırlanan ilaçlı sıvıya meyve ve sebzeler daldırılır, kurutulur ve
depolanır. Son yıllarda daldırma yerine sis veren formülasyonlarda fungisitler ge-
liştirilmiştir. Bunlar depolarda doğrudan ürün üzerine atılır. Zamanla sis haline
dönüşen ilaç her tarafa yayılır ve etkisini sürdürür. Ayrıca gaz haline dönüşen
tablet şeklinde fumigasyon ilaçları da vardır. Bunlardan başka depo hastalıklarına
karşı gaz etkili ilaçlarda kullanılır. Örneğin kükürt dioksit (SO2) üzümde Botrytis
çürüklüğüne karşı depoların fumigasyonu için kullanılmaktadır.
Depoların Dezenfeksiyonu
Depoların dezenfeksiyonunda daha çok fumigantlar kullanılır. Bununla birlikte
bazen Bordo Bulamacı ve hazır bakırlı ilaçlar da kullanılmaktadır.
184 Fitopatoloji
Özet
Bitki hastalıkları ile mücadeledeki hedefleri ve ön- Bitki hastalıkları ile mücadele faaliyetlerini bir-
1 celikleri tanıyarak, hangi yöntemin kullanılabile- 3 birleri ile ilişkilendirmek
ceğini analizini açıklamak Bitki hastalıkları ile mücadele; etmenlerin ino-
Bitki hastalıklarının ortaya çıkmasını engelle- kulum kaynaklarının yok edilmesi, yayılma-
meye yönelik çalışmalar, hastalığın ortaya çıkı- larının engellenmesi, dayanıklı veya tolerant
şından sonraki mücadele çalışmalarına oranla çeşitlerin kullanımı, tarımsal uygulamaların
çok daha başarılı olmaktadır. Bitki hastalıkları hastalık çıkışına engel olacak şekilde yürütül-
ile mücadele yöntemleri genellikle 5 ana bölüm- mesi, biyolojik ve fiziksel mücadele yöntemle-
de toplanmaktadır. Bunlar; yasal yöntemler (dü- rine başvurulması, gerektiğinde son çare olarak
zenleyici metotlar), dayanıklı çeşit kullanımı, sadece hastalığı hedef alan kimyasal mücadele
kültürel mücadele, biyolojik mücadele, fiziksel uygulaması şeklinde yapılır. Bu her şeyden önce
mücadele ve kimyasal mücadeledir. Mücadele- hastalık etmenlerinin biyolojileri göz önüne alı-
ye karar verilirken öncelikle hastalık sebebi iyi narak etkili mücadele metotlarının belirlenmesi
teşhis edilmelidir. Ayrıca teşhisi yapılan etmenin ve bunlardan birbirini tamamlayanların enteg-
biyolojisinin iyi bilinmesi ve bu hastalığa karşı rasyonu ile başarılabilinir.
hangi mücadele yönteminin başarılı sonuç vere-
ceğine iyi karar verilmesi gereklidir. Bitki hastalıkları ile mücadele genel prensiplerini
4 özetlemek
Çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla Bitki hastalıkları ile mücadelede ana prensip
2 kimyasal mücadeleye alternatif ve daha çevreci hastalığa sebep olan etkenlerin ortadan kaldı-
yöntemleri ayrıt etmek rılması, yayılmalarının ve bitkilere enfeksiyon
Yasal önlemler (düzenleyici metotlar), dayanıklı yapmalarının engellenmesidir. Burada kimyasal
çeşit kullanımı, kültürel önlemler, bitki hastalık- mücadele son seçenek olarak uygulanmalıdır.
larının çıkışını ve yayılmasını engellemeye yö- Hastalanan bitki dokularının tamamen iyileş-
nelik uygulamalardır. Bu mücadele yöntemleri mesi genellikle mümkün değildir. Bazı besin
gereğince uygulandığında bitki hastalıkları fazla elementi eksikliklerinden kaynaklanan hasta-
zarar veremeyecektir. Oluşabilecek hastalıklar lıkların tedavisi mümkün olabilse de, çoğu kez
biyolojik mücadele, fiziksel mücadele yöntem- hastalığa şiddetli yakalanan bitkiler tedavi edile-
leri ile engellenebilecektir. Bu şekilde kimyasal memektedir.
mücadele daha az oranda ve gerektiğinde uygu-
lanarak çevre ve insan sağlığına olan olumsuz
etkileri asgari seviyede tutulacaktır.
1. Bir ülkenin sınırları içerisinde bulunmayan hasta- 6. Son yıllarda hasat sonrası ürünlerde oluşan depo
lıkların ülkeye girişine engel olmak için alınan tedbir- hastalıkları ile biyolojik savaşımda mikroorganizmala-
lere ne ad verilir? rın hangi özelliklerinden faydalanılmaktadır?
a. Dış karantina a. Antibiyosis
b. İç karantina b. Rekabet
c. Sertifikasyon c. Hiperparazitizm
d. Regülasyon d. Hipovirulens
e. İnokulasyon e. Uyarılmış dayanıklılık
2. Aşağıdaki yöntemlerden hangisi dayanıklı çeşit elde 7. Aşağıdaki hiperparazit funguslardan hangisi külle-
etmek için kullanılmaz? melere karşı etkilidir?
a. Sanitasyon a. Trichoderma spp.
b. Seleksiyon b. Eudarluca caricis
c. Melezleme c. Coniothyrium minitans
d. Gen aktarılması d. Darluca filum
e. Mutasyon e. Ampelomyces quisqualis
3. Depolanan bitkisel ürünlerdeki hastalık etmenleri- 8. Aşağıdakilerden hangisi doku içerisinde patojenle-
ni elimine etmek için kaç derece sıcaklık kullanılır? re karşı fiziksel bariyer görevi yapmaz?
a. 20-24°C a. Lignin
b. 24-28°C b. Papilla
c. 28-32°C c. Suberin
d. 32-36°C d. Fitoaleksin
e. 38-42°C e. Kallus
4. Yılın en sıcak aylarında toprağın iyi bir şekilde işlene- 9. Tohum ilaçlaması aşağıdaki hastalıklardan hangisi
rek keseklerinden ve yabancı otlardan temizlenmesinden için kullanılır?
sonra iyice sulanarak ince, şeffaf polietilen örtü ile kap- a. Bağ, sera sebzeleri ve süs bitkilerinde Botrytis
lanması ve 30-45 gün bu şekilde güneş ışınlarına maruz b. Tahıllarda sürme ve rastık (Tilletia, Ustilago)
bırakılması şeklinde uygulanan yönteme ne ad verilir? c. Turunçgiller, elma ve armutta depo çürüklükleri
a. Solarizasyon d. Şeftali ve erikte Taphrina hastalıkları
b. Fümigasyon e. Kiraz. vişne, kayısı ve ayvada Monilya
c. Malçlama
d. Eradikasyon 10. Kuru tohum ilaçlaması için hangi pestisit formu-
e. Sanitasyon lasyonu kullanılır?
a. DS
5. Bir mikroorganizmanın ortama salgıladığı ve antibi- b. WS
yotik adı verilen metabolik ürünler ile başka bir mikro- c. FS
organizmanın gelişmesini engellemesine ne ad verilir? d. WP
a. Antagonizim e. GR
b. Hiperparazitizm
c. Anastomosis
d. Allelopati
e. Antibiyosis
186 Fitopatoloji

1. a Yanıtınız yanlış ise “Yasal Önlemler” konusunu Sıra Sizde 1
yeniden gözden geçiriniz. Dayanıklı çeşit ıslahı bilhassa diğer yollarla savaşı pra-
2. b Yanıtınız yanlış ise “Dayanıklı Çeşit Kullanımı” tik ve ekonomik olmayan hastalıklar için tercih edilen
konusunu yeniden gözden geçiriniz. bir yöntemdir. Daha çok virüs hastalıklarına karşı to-
3. c Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Mücadele” konu- leranslı çeşitlerin yetiştirilmesi pratik öneme sahiptir.
sunu yeniden gözden geçiriniz. Tahıllarda pas hastalıklarına karşı kimyasal mücadele
4. a Yanıtınız yanlış ise “Fiziksel Mücadele” konu- ekonomik olmamaktadır. Bu nedenle dayanıklı çeşit
sunu yeniden gözden geçiriniz. kullanımı paslar için de iyi bir mücadele yöntemidir.
5. e Yanıtınız yanlış ise “Biyolojik Mücadele” konu- Ancak zaman içinde pas hastalıklarında ortaya çıkabi-
sunu yeniden gözden geçiriniz. lecek yeni ırklar bitkilerde dayanıklılığın kırılmasına
6. b Yanıtınız yanlış ise “Biyolojik Mücadele” konu- yol açabilmektedir. Bu nedenle yeni ırkların çıkışı de-
sunu yeniden gözden geçiriniz. vamlı kontrol edilmeli, bu ırkları yayılmasından önce
7. e Yanıtınız yanlış ise “Biyolojik Mücadele” konu- dayanıklı hatların belirlenmesi için çalışmalar başla-
sunu yeniden gözden geçiriniz. tılmalıdır. Yine tahıllarda Fusarium hastalıklarına ve
8. d Yanıtınız yanlış ise “Biyolojik Mücadele” konu- kurağa karşı dayanıklı çeşit kullanımı yegane mücadele
sunu yeniden gözden geçiriniz. yöntemidir.
9. b Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Mücadele” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
10. a Yanıtınız yanlış ise “Kimyasal Mücadele” konu- Kuru bitki parçaları ya ağaçlarda, ya da yerde kalan
sunu yeniden gözden geçiriniz. hastalıklı bitki artıları şeklinde bulunurlar. Bunlardaki
mevcut hastalıkları yok etmek için, toprakta dekom-
poze olabilecek bitki artıklarının derine gömülmesi,
dekompoze olmaları güç olanların ise toplanarak ya-
kılması önerilir. Ayrıca toprak yüzeyinde bulunan has-
talıklı bitki artıklarının iyi bir toprak işlemesi ile toprak
altına gömülmesi, bu hastalık etmenlerinin toprak al-
tında dekompoze olarak ölmesini sağlamaktadır.
Sıra Sizde 3
Solarizasyonun amacı topraktaki patojen mikroorga-
nizmaların sıcaklığın yükselmesi ile populasyonunun
azaltılmasıdır. Bu yöntemle özellikle sıcağa dayanıklı
antagonist mikroorganizmalar canlılığını sürdürebil-
mekte ve toprakta populasyonu azalan patojen fungus-
ları daha etkin baskılayabilmektedir. Ayrıca topraktaki
besin maddeleri daha iyi kullanılır hale gelmekte ve
verim artmaktadır.
Sıra Sizde 4
Ekseri lahana, soğan, domates ve diğer sebzelerde kul-
lanılır. İri tohumlar ve çok sayıda tohum için pratik
değildir. Ayrıca tohumlar muameleden sonra kurutu-
larak ekilmelidir.
Sıra Sizde 5
Son yıllarda sebze ve meyvelerin hasat sonrası depo
hastalıklarının biyolojik savaşımı ile ilgili çalışmalar-
da mayalar üzerinde önemle durulmaktadır. Örneğin Agrios, G.N. (2005). Plant Pathology, Fifth Edition.
Pichia guilliermondii, Cryptococcus laurentii, Candida Elsevier Academic Press, USA.
spp. ve Aureobasidium pullulans gibi mayaların yara Baykal, N. (1995). Fitopatoloji, İkinci Baskı. Uludağ
üzerinde hızlı ve yoğun kolonize olarak patojenlerin Üniversitesi Yayınları, Bursa.
gelişmesini ve enfeksiyon yapmasını başarılı bir şekilde Erdiller, G. (1985). Fitopatoloji. Ankara Üniversitesi
engellemektedir. Ziraat Fakültesi Yayınları No:961-Ankara.
Özer, Z., Güncan, A., Çıtır, A., Döken, M.T. (1976). Ge-
Sıra Sizde 6 nel Fitopatoloji Ders Notları, Erzurum.
Kimyasal mücadeleye karar verilirken öncelikle has- Toros, S., Maden, S., Sözeri, S. (1999). Tarımsal Savaş
talık sebebi iyi belirlenmelidir. Doğru ve etkin bir Yöntem ve İlaçları. Ankara Üniversitesi Ziraat Fa-
mücadele ancak hastalığa sebep olan etmenin iyi be- kültesi Yayınları No:1508-Ankara.
lirlenmesi, bu hastalığa karşı mücadele yöntemlerinin
bilinmesi ve doğru kimyasalın kullanımı ile başarıla-
bilir. Dolayısıyla kimyasal savaşıma karar verecek ki-
şinin iyi bir fitopatolog olması aynı zamanda kimya-
sal savaşım yöntemlerini ve bitki koruma ürünlerinin
kullanımlarını iyi bilmesi gereklidir. Kimyasal müca-
deleden önce diğer yöntemler ile mücadele olanakları
değerlendirilmeli, kimyasal savaşım son çare olarak
devreye sokulmalıdır. Kimyasal mücadeleye karar ve-
rirken dikkat edilecek diğer bir husus da mücadelenin
sonucunda elde edilecek verim artışı ve kazanç, yapıla-
cak masrafların üzerinde olmalıdır.
Sıra Sizde 7
Fümigantlar toprağa iyi nüfuz ederler. Uygulamadan
önce toprağın su tutma kapasitesi %70 civarında olmalı
ve toprak sıcaklığı 10°C’ den aşağı olmamalıdır. Fümi-
gant kullanımından sonra toprak yüzeyinin polietilen
örtü ile örtülmesi fümigantın topraktaki etkinlik süre-
sini arttırır. Katı fümigant maddeler, belirli miktarda
ilaç bırakan aletlerle toprağa atılır ve toprak işleme ile
toprağa karıştırılır. Kullanılan fümiganta bağlı olarak
değişen bir uygulama periyodundan sonra toprak hava-
landırılmalı ve ekimden önce fümigantın tüm kalıntısı
giderilmelidir. Bazı fungisitler ekim sırasında toprağa
uygulanabildikleri gibi ekim sonrası kök hastalıklarının
önlenmesi için toprağa sulama şeklinde de uygulanabi-
lirler. Bu uygulama daha çok bahçe bitkileri için yapılır.
Sözlük 189
Sözlük
A Enfeksiyon: Hastalık etmeni organizmanın bitki hücreleri
Aerosol: Havada belirli süre asılı kalabilen ve bir yerden bir veya dokusu ile doğrudan temasa geçmesi ve bitki do-
yere kütlesel halde taşınabilen 10 mikron ve daha büyük kusunda gelişmesi.
çaplı su zerrecikleri. Enzim: Canlı hücrede organik reaksiyonları katalize eden
Aflatoksin: Nemli koşullarda depolanan tahıl ürünleri, ku- protein molekülleri.
ruyemiş, kuru gıdalar ve baharatlar üzerinde başta As- Epidemi: Herhangi bir hastalığın geniş alanlardaki bitkiler-
pergillus flavus olmak üzere bazı funguslar tarafından de yaygın ve şiddetli olarak ortaya çıkması, salgın hale
oluşturulan ve sıcakkanlı hayvanlar ile insanlara toksik geçme durumu.
etkilere sahip bir grup metabolik madde. Epidermis: Bitkinin yaprak, çiçek, kök ve gövdelerinin üze-
Agronomi: Tarla ürünleri üretimi ve toprak işlemesi ile ilgi- rini örten tek tabakalı hücrelerin oluşturduğu doku.
li teorik ve pratik bilgileri içeren bilim kolu. Epifitik: Bitki dokusu dışında, bitki yüzeyinde gelişme.
Agronomik özellik: Bitkilerin kök, sap, yaprak ve çiçek ya-
pılarının kışa, kurağa, hastalıklara ve sıcağa dayanımları F
ile verim ve kaliteye ait özellikleri. Fakültatif parazit: Yaşamlarının büyük bir kısmını top-
Anastomosis: Funguslarda aynı türe ait iki hifin karşılıklı rakta ölü organik maddeler üzerinde saprofitik olarak
olarak birbirine doğru gelişip, hücre duvarlarının erime- geçirirken çeşitli şartlar altında canlı bitkilere saldırarak
si ve sitoplazmalarının birleşmesi ile sonuçlanan genetik parazitik duruma geçen organizma.
materyal transferinin gerçekleştiği olay. Fakültatif saprofit: Yaşam döngülerinin büyük bir kısmı-
Antagonizm: Canlılar arasındaki zıt etkileşim. nı parazit olarak konukçusunda geçiren, ancak konuk-
Arthrospor: Hiflerde uçtan itibaren hücrelerin yuvarlakla- çu bitki öldüğü zaman ölü konukçu dokularda yaşayıp
şıp, birbirlerinden septumla ayrılmaları ile oluşan thal- çoğalabilen, hatta buradan toprağa veya diğer çürümüş
lospor tipi. bitki materyallerine de geçerek yaşamını saprofitik ola-
Aservulus: Kısa konidioforlar üzerinde eşeysiz üreme yarak sürdürebilen organizma.
pısı olan konidilerin oluştuğu epidermis altında gelişen Familya: Canlıların sınıflandırılmasında benzer cinslerin
ve olgunlaşınca epidermisi patlatıp açığa çıkan açık spor meydana getirdiği birlik.
yatağı. Fitoaleksin: Bitkilerin canlı veya cansız herhangi bir stres
faktörü ile karşılaştıkları zaman ürettikleri düşük mole-
B kül ağırlığa sahip antimikrobiyal maddeler.
Biovar: Belirli bir tür içinde fizyolojik ve biyokimyasal Fitotoksik etki: Kimyasal maddelerin bitkilerde oluştur-
özellikleri bakımından farklılık gösteren bakteriler dukları zehir etkisi.
topluluğu. Fitotoksin: İnsan ve hayvan gibi sıcakkanlı canlılarda ze-
Biyokimyasal: Canlı organizmaların vücudunda seyreden hirli olmayıp sadece bitkilere toksik olan düşük molekül
kimyasal olaylar. ağırlıkta küçük moleküller.
Fizyoloji: Canlıların hücre, doku ve organlarının görev ve
C işlevleri. Canlıların hücre, doku ve organlarının görev ve
Chloropicrin: Cl3CNO2 yapısal formüle sahip, renksiz ve işlevlerini inceleyen bilim dalı.
çok zehirli bir kimyasal.
Cins: Türleri içine alan taksonomik grup. G
Gemmisphere: Mikroorganizmaların yaşamını sürdürdüğü
E bitkinin tomurcuklarının bulunduğu kısımlar.
Elektron mikroskop: Canlı ve cansız maddelerin incelen-
mesinde kullanılan, ışık yerine, vakum içinde yönlen- H
dirilen elektron demetinin elektromanyetik bir alandan Hastalık devri: Her enfeksiyon hastalığında patojenin ko-
geçerek incelenen yapının çok fazla büyütülmüş olarak nukçu bitkide oluşturduğu hastalığın gelişimini ve do-
görülmesini sağlayan bir mikroskop. ğada devamını sağlayan, nispeten birbirini takip eden
Embriyo: Tohumun bitkiyi oluşturacak kısmı, bitki taslağı. seri olaylar zinciri.
Endosperm: Tohumun embriyo hariç içini dolduran nişas-
talı esas kısmı.
190 Fitopatoloji
Heterotrof: Karbondioksit asimilasyonu yapmayıp karbon Lignin: Bitki hücre çeperinin yapısında bulunan ve selüloz
bileşiklerini hazır olarak alan klorofilsiz organizmalar ile birlikte bitkinin odunsu yapısını ve dayanıklılığını
(örneğin funguslar). sağlayan madde.
Hipersensitif reaksiyon: Bitkilerin hastalık etmenlerine
karşı gösterdiği reaksiyon sonucu parazitin giriş yaptığı M
bitki hücrelerinin ani ölümü. Mitokondrium: Hücrede enerji üretiminden sorumlu olan
Hormon: Bünye içerisinde çok küçük miktarlarda üretilen, ve oksijenli solunumun gerçekleştiği organel.
üretildiği dokudan başka dokulara taşınan, bulunduğu Miselyum: Funguslarda iplik formunda olan ve farklı yön-
dokularda değişik yaşam olaylarını yöneten ve düzenle- lerde dallanıp gelişen hif kitlesi.
yen organik maddeler. mRNA (mesajcı RNA): DNA üzerinde bulunan ve gen adı
verilen belirli bir bölgeyle tamamlayıcılık gösteren, ge-
I-İ netik bilginin protein yapısına aktarılmasında kalıplık
Inclusion body (ilgi cisimciği): Virüs enfeksiyonu sonucu görevi yapan, genetik mesajı kromozomlardan ribozom-
konukçu hücrenin, hücre çekirdeği ve/veya sitoplazma- lara taşıyan RNA.
sında oluşan virüs partikülleri ile viral kapsit proteinle-
rinden ibaret değişik şekillerde olabilen yapı. N
İnkubasyon periyodu: Bitkide enfeksiyonun başlaması ile Nekrotik leke: Ölü hücrelerden oluşmuş leke.
gözle görülebilir simptomların ortaya çıkışı arasında ge- Nükleik asit: Organizmalarda DNA (Deoksiribonükleik
çen süre. asit) ve RNA (Ribonükleik asit) olmak üzere iki tipi olan
İnokulum: Bitkide enfeksiyonu oluşturacak patojenin mik- ve nükleotitlerden oluşan polimerler.
tarı.
In vitro: Laboratuvar ortamı veya yapay koşullar. O
Obligat parazit: Beslenmesi ve çoğalması için canlı dokuya
K ihtiyaç duyan parazit.
Kalibrasyon: Bir ölçü aleti veya düzeneğinin doğru sonuç- Obligat saprofit: Sadece ölü organik maddelerden gıdala-
lar verecek şekilde ayarlanması. Tarımsal alanda pestisit rını temin eden ve parazitik özellik göstermeyen orga-
uygulamasında kullanılan pülverizatörlerin birim alana nizma.
attığı sıvı miktarının ayarlanması.
Kallus: Bitkilerde yaralar üzerinde oluşan ve yaranın ka- P
panmasını sağlayan düzensiz parankima hücrelerinden Papilla: Bitkilerin mikroorganizmalar tarafından enfeksi-
oluşan doku. yonuna genel bir tepki olarak hücre çeperinin iç yüze-
Karyogami: İki haploid çekirdeğin birleşmesi ile diploid ka- yinde oluşan duvar benzeri yapı.
rakterli çekirdeğin meydana gelmesi. Patojenisite: Bir patojenin hastalığa neden olabilme yete-
Klamidospor: Hiflerin ara kısmında kalan hücrelerin du- neği.
varlarının kalınlaşması ve yuvarlaklaşması sonucu olu- Patovar: Sadece belirli konukçularda hastalık yapan bakte-
şan thallospor tipi. riler topluluğu.
Kemolithotrof: İnorganik kimyasalları enerji kaynağı ola- Pestisit: Tarımsal üretimde hastalıklara, zararlılara ve ya-
rak kullanan mikroorganizmalar. bancı otlara karşı kullanılan bitki koruma ürünleri.
Kemoorganotrofik: Enerji ve karbon ihtiyaçlarını kimya- pH: Bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini gösteren
sallardan sağlayan mikroorganizmalara verilen ad. ölçü birimi.
Piknidium: Konidioforlar üzerinde veya serbest olarak
L eşeysiz üreme yapısı olan konidilerin oluştuğu yuvarla-
Larva: Tam başkalaşım gösteren organizmalarda yumurta- ğa yakın ve sporların dışarı çıkmasını sağlayan ostiole
dan çıkan ve pupa evresine girmemiş olan kanatsız, ge- isimli bir açıklığa sahip nispeten kapalı spor yatağı.
nel olarak kurtçuk biçimindeki evre. Tırtıl. Plasmodium: İlkel funguslarda görülen thallus tipi olup,
Latent enfeksiyon: Gizli gelişen ve gözle görülür bir belirti hakiki hücre duvarı ve belli bir şekli bulunmayan çok
oluşturmayan enfeksiyon. nukleuslu protoplazma kitlesi.
Lezyon: Bir dokudaki morfolojik veya fizyolojik anormal- Plasmogami: Farklı eşeylikteki iki haploid çekirdeği yan
lik. Zarar görmüş doku. yana getirmek üzere iki hücrenin protoplazmalarının
birleşmesi.
Sözlük 191
Phyllosphere: Mikroorganizmaların yaşamını sürdürdüğü

bitkinin toprak üstü kısmını oluşturan tüm yaprak ve
diğer kısımlar.
Polen: Tohumlu bitkilerde üreme organı olan stamenlerde
mayoz bölünmeyle meydana gelen erkek üreme hücre-
leri, çiçek tozu.
Protoplast: Hücre duvarı olmayan plazma membranı ile
çevrili protoplazma kitlesi.
Pülverizatör: Tarımsal üretimde hastalık, zararlı ve yabancı
otlar ile mücadelede kullanılan ve sıvı ilaçları püskürt-
meye yarayan aygıt.
R
Rhizosfer (Rhizosphere): Bitkilerin köklerini doğrudan
doğruya çepeçevre sa¬ran ve birçok fizik, kimyasal, bi-
yolojik özellik taşıyan toprak kesimi.
Ribozom: Bütün ökaryot hücre sitoplazmalarında, amino-
asitlerden protein sentezinin gerçekleştiği, RNA ve pro-
tein kompleksinden oluşmuş ultramikroskobik organel-
lerden her biri.
S
Septum: Fungus hiflerini hücrelere ayıran ve üzerinde hüc-
reler arasında irtibatı sağlayacak şekilde delikler bulu-
nan enine bölmeler.
Sertifikalı tohum: Genetik olarak saf, fiziksel olarak kusuru
bulunmayan, yüksek çimlenme oranına sahip, yabancı
ot ve hastalıklardan ari, en uygun nem oranına sahip
tohum.
Somatik mutasyon: Bir canlının çoğalma organları dışın-
daki hücrelerde oluşan ve kalıtsal olmayan mutasyon.
Stilet: Akar, nematod ve bazı böceklerin konukçusunu so-
kup emerek beslenmelerini sağlayan iğne biçimindeki
ağız parçası.
Strain: Aynı virüs veya bakterinin değişik özelliklerine göre
farklı izolatlarına verilen ad.
Suberin: Bitki ve mantar hücrelerinin çeperinde biriken ve
su geçirmeyen, mumsu yapıda, yağ asitleri ve gliserin-
den oluşan bir madde.
T
Takım: Canlıların sınıflandırılmasında familya ile sınıf ara-
sında yer alan, yakın benzerlikler gösteren organizmala-
rın oluşturduğu birlik.
Thallus: Fungusların vücudunu oluşturan somatik yapıya
verilen ad.
Tohum taslağı: Döllenmeden sonra olgunlaşıp tohumları
oluşturan yapı.
Tür: Ortak özellikleri olan, yalnızca kendi aralarında verim-
li gen alışverişi yapabilen bireylerin oluşturduğu canlı
grubu.
Dizin 193
Dizin
A B
Abiotik 2, 8, 9, 15, 16, 21, 65, 66, 68 Bacillus 115, 116, 123, 127, 176, 177
Absisik asit 56, 58, 59, 69 Bacteriocinogenic 120
Acidovorax 114, 119, 121 Bağışıklık 10, 179
Acronim 131 Bakıroksiklorür 123
Actinomycetes 115 Bakteriosin 116, 120
Adventif kök 56, 57 Bakteriyoloji 3, 4, 15
Aeciospor 108, 112 Basidiokarp 107-109
Agresivite 10 Basidiospor 96, 107, 108
Agrobacterium 56, 122, 177 Basidium 107
Agrobacterium tumefaciens 56 Beet necrotic yellow vein virus, BNYVV 144
Akar 22, 24, 26, 28, 118, 138, 140, 147, 148 Biotik 2, 8, 9, 15, 40, 65, 66, 68
Albinizm 41 Biovar 120
Albugo candida 104 Biyotrof 20, 96, 97, 110
Alfalfa mosaic virus, AMV 132 Bolutin 116
Amfitrik 116 Bordo bulamacı 105, 126, 183
Anastomosis 25, 90 Botryotinia fuckeliana 107
Antagonist mikroorganizma 168, 172 Bremia lactuca 105
Antagonizm 165, 177 Buhar enjeksiyonu 175
Antibiyosis 177 Büyüme düzenleyicisi 52, 57
Antosiyanoz 42
Antraknoz 100, 106, 173 C-Ç
Aplanospor 95, 106 Canavar otu 152, 154, 156-159, 163
Apothecium 106, 107 Cephaleuros virescens 161
Appresorium 25, 26, 92, 93, 110 Chloropicrin 120, 122, 124
Ara konukçu 108, 109 Chromista 88, 103, 104, 111
Armillaria mellea 109 Citrus exocortis viroid 141, 146
Arthrobacter 116, 123 Citrus tristeza virus 146
Arthrospor 95, 106 Clavibacter 114, 116, 123, 124, 176
Ascostroma 106, 107 Clavibacter michiganensis subsp. michiganensis 124
Aservulus 95, 106, 109 Claviceps purpurea 106, 178
Asit yağmurları 82-84 Cleistothecium 106
Askokarp 106, 107 Clostridium 123
Askospor 96, 106 Coccus 115, 127
Askus 106, 107 Cryphonectria parasitica 179
Atrik 116 Curtobacterium 123
Avenacin 61 Cuscuta 154, 159
Avenae 108 Cuscuta pentagona 159
Agrobacterium avenae subsp. avenae 121 Cüceleşme 40, 56, 58, 82, 120, 146, 148
Agrobacterium avenae subsp. cattleyae 121 Çiçekli parazit bitki 152-154, 163, 164
Agrobacterium avenae subsp. citrulli 121 Çim tüpü 25, 26, 53, 89, 93
Azot oksit 83 Çökerten 7, 11, 39, 44, 99, 104
Çürüklük 8, 39, 52, 53, 67, 82, 100, 106, 107, 119, 120, 122,
123, 127, 173, 176, 178
194 Fitopatoloji
D Fitohormon 56, 58
Damar bantlaşması 135, 145, 148 Fitotoksik 181
Damping off 39 Fizyojen 9, 15, 72, 73, 84
D-D 120 Flagella 116
Diploid 96 Floem 6, 27, 44, 99, 111, 126, 133, 140, 141, 147, 153, 157,
Dna 45, 57, 115, 116, 119-127, 131, 132, 143, 147 160
Doku kültürü 142, 171 Flor 82, 84
Dormant 160 Formülasyon 181-183
Doymamış lakton 62, 68 Fotosentez 7, 37, 42, 43, 55, 74, 76, 82, 84, 133, 153, 160,
161, 164
E Fumigant 183
Ekoloji 7, 81, 88 Fumigasyon 183
Elektromanyetik dalga 174, 176 Fungi 103, 111, 167
Elektroterapi 142 Fungisit 65, 105, 107, 108, 179-183
Emeç 152-156, 163 Fusarium 12, 39, 56, 57, 61, 63, 97, 106, 158, 178
Enasyon 41, 42, 136 Fusarium moniliforme 57
Endofitik 97 Fusarium oxysporum 56, 57, 62, 63
Endoplazmik retikulum 92, 110, 115 Fusarium solani 12, 61
Enfeksiyon 5, 6, 8, 10, 11, 14, 15, 18, 19, 22-27, 31, 45, 50,
51, 54, 57-65, 74, 81, 98, 107-110, 118, 131, 133, 141, G
143, 148, 174, 178, 179, 184 Gal 41, 42, 44, 58, 121, 122
Enfeksiyon yastığı 25 Gemmisphere 117
Enzim 21, 25, 38, 39, 43, 53, 55, 62, 83, 97, 118, 127, 132, Genom 116, 122, 126, 132
133 Geriye doğru ölüm 40, 80, 99, 125, 144
Epidemi 10, 14, 94 Gibberella fujikuroi 57, 58
Epidermis 27, 41, 44, 60, 68, 97, 104, 106, 110, 139, 161 Gibberellik asit 41, 57
Epifitik 120, 122-124 Gibberellin 56, 57
Epinastri 56 Gigantizm 41
Eradikasyon 142, 170, 174 Glikojen 92, 110, 116
Erwinia 12, 114, 122, 123 Glomerella lindemuthianum 106
Erwinia amylovora 122, 123 Glukosinolat 61, 62, 68
Erwinia carotovora pv. atroseptica 122 Gnomonia leptostyla 106
Erwinia stewartii 122 Golgi aygıtı 115
Erwinia tracheiphila 122 Göçüren 146, 148
Erysiphe graminis 106 Gracilicutes 115, 119
Etilen 56-59, 83, 153 Gram negatif 115, 116, 119-121, 125
Etiolasyon 41, 76, 84 Gram pozitif 115, 123
Eubacter 115 Grapevine fanleaf virus, GFLV 145
Exocortis 141, 146 Grapevine leaf roll virus, GLRV 145
Gymnosporangium juniperi-virginianae 109
F
Fakültatif parazit 20, 64, 75, 97, 104, 110 H
Fakültatif saprofit 20, 97, 110 Haleli leke 119
Fassiasyon 41, 57 Halkalı leke 134, 136, 144, 145, 147
Fatty asit 119 Haploid 94, 96, 110
Fenol 62, 68 Hastalık üçgeni 14, 18, 22, 31
Fermicutes 115 Haustorium 25-27, 153, 155
Firmibacteria 123 Hemiparazit 153
Fitoaleksin 50, 57, 62, 63, 65-67, 179 Hemiselülaz 54, 67
Hemiselüloz 52, 54, 67
Dizin 195
Herbisit 81, 179 Kinon 50, 62, 68

Herboloji 3, 15 Klamidospor 95, 106
Heterotrof 97, 110 Klorogenik asit 53
Hidroksiprolince zengin glikoprotein 62, 63, 67 Kloroplast 37, 41, 83, 115, 138
Hidrosis 38 Klorotik 79, 80, 125, 134, 136, 144, 145, 147
Hif 25-27, 52, 64, 65, 67, 89-95, 97, 98, 104-107, 109, 110, Kloroz 37, 41, 43, 55, 57, 59, 76, 79, 80, 82, 84
123 Koloni 59, 67, 89, 90, 104, 117, 119-122, 127, 161, 163, 178
Hijyen 142, 169 Konidi 94, 95, 106, 107, 109, 110
Hiperparazitizm 178 Konidiofor 95, 106, 109
Hiperplastik simptom 41, 42, 46 Konstitüsyon 10
Hiperplasya 7, 41 Konukçu dizisi 21, 31, 55, 97, 159
Hipersensitif reaksiyon 64, 68 Konukçuya spesifik olmayan toksin 45, 67
Hipertrofi 7, 41, 55 Konukçuya spesifik toksin 45, 67
Hipoplastik simptom 40 Korteks 39, 155, 163
Hipoplasya 40 Kök çürüklüğü 6, 12, 30, 44, 63, 75, 100, 106, 107, 109,
Hipopodium 92, 93, 110 179
Hipovirulens 179 Kök kalınlaşması 56, 100, 103
Homozigot hat 171 Ksilem 6, 27, 44, 54, 55, 59, 64, 97, 125, 133, 153-155, 157,
Horizontal Dayanıklılık 60, 68 160
Hormon 44, 56, 58, 80, 118, 119, 127, 153, 157, 163 Kükürt 61, 62, 78, 79, 81-84, 106, 107, 116, 124, 183
HRGPs 62, 63 Kükürt dioksit 82, 84, 183
Hücre duvarı 25, 27, 50-54, 62-65, 67, 91, 95, 103, 104, Külleme 8, 11, 20, 27, 30, 45, 97, 101, 102, 106, 178, 180
110, 115, 116, 119, 124, 138, 147, 179 Küsküt 138, 147, 152, 154, 159, 160, 161, 163
Hücre zarı 46, 51, 52, 55, 61, 79, 115, 116, 127 Kütiküla 25, 27, 44, 67, 97, 110, 161
Kütinaz 53, 67
I-İ
IAA 56, 57, 58, 59 L
İmmunite 10 LAR 66
İnclusion body 137, 138 Latent 117, 133, 139, 140, 147
İndol asetik asit 56, 57 Leveillula taurica 106
İnokulasyon 18, 23, 24, 26 Lezyon 76, 99, 100, 102, 104, 117, 121
İnokulum 18, 23, 24 Lignifikasyon 50, 63
İntercellular 25, 93, 97, 118 Lignin 52, 54, 63, 67, 179
İntracellular 25, 93, 97 Lofotrik 116
İri tomurcuk 126 Lokal enfeksiyon 108, 133
İrreversibl 6 Lomasome 91
K M
Kafeik asit 53 Mycosphaerella graminicola 107
Kallus 39, 41, 138, 179 Mycosphaerella fragariae 107
Kanser 6, 7, 8, 12, 39, 41, 56, 58, 75, 99, 100, 106, 107, 111, Monilinia fructigena 107
119-122, 124, 127, 162, 173, 176, 179 Monilinia laxa 99
Kapsid 130, 131, 147 Mancozeb 121
Kapsomer 131, 147 Maneb 121, 123
Kapsül 116, 127, 156, 158, 159, 163 Mantar tabakası 64, 124
Karantina 105, 142, 168-170 Maskelenme 133, 145, 147
Karyogami 110 Mayoz bölünme 96, 110
Kemolithotrof 119 Melezleme 171
Kemoorganotrofik 121 Mendosicutes 115
Kemoterapi 122, 142 Meristem kültürü 142
196 Fitopatoloji
Mikoloji 3, 4, 15 Ozon 82, 84

Mikoparazit 178 Ökaryotik 91, 92, 110, 115, 163
Mikoplazma 126 Ökse otu 152, 154-156, 163, 164
Mikotoksin 158
Mildiyö 20, 30, 44, 98, 104, 105, 171, 173, 180 P
Miselyum 29, 89, 91, 94, 97, 98, 105, 107, 110, 183 Puccinia striiformis 178
Mitokondrium 55, 92, 110, 115, 138, 147 Palamutlaşma 124
Mitoz bölünme 96 Papilla 50, 63, 67, 68, 179
Mollicutes 124, 126 Parazit 13, 15, 19-21, 24, 27, 31, 59, 68, 73, 84, 97, 100, 103-
Molliküt 4, 15, 20, 23-29, 43, 56, 115 106, 110, 148, 152-156, 158-164, 178
Monilinia 53, 99, 107, 176, 180 Parazitizm 18, 19, 31, 153, 163
Monogenik dayanıklılık 59, 68 Partikül 83, 131-133, 140, 143, 147
Monotrik 116 Pas 8, 20, 30, 44, 45, 101, 102, 104, 107-109, 161, 162, 164
Mozaik 39, 58, 65, 132-136, 138-140, 144, 147 Patates mildiyösü 104
mRNA 45, 132 Patojen 6-15, 19-31, 36-46, 50-68, 74, 75, 77, 81, 82, 89,
Mumyalaşma 39 96-99, 104, 110, 111, 115, 116, 119-122, 126, 127, 131,
Mutasyon 171 132, 138, 141, 142, 147, 158, 161, 164, 169, 171-180, 183
Münavebe 84, 158, 170, 174 Patojenisite 10, 18-20, 31, 52, 54-57, 62, 65, 67, 68, 122
Mycosphaerella 107 Patoloji 54, 115
Myzus persicae 144 Patovar 115, 120
Pectobacterium carotovorum subsp. carotovorum
N 122
Nanizm 57 Pektin 51-53, 67, 119
Nectria galligena 39, 106 Pektinaz 53, 67
Nekrotik leke 80, 107, 134, 144, 147 Pektolitik enzim 39, 53, 119
Nekroz 37, 39, 40, 44, 55, 64, 78-80, 98, 99, 111, 121, 124, Penetrasyon 18, 23-26, 31, 50, 52, 53, 60, 63, 65, 67, 68, 93
136, 144, 162, 164 Penetrasyon çivisi 25, 52, 53, 67, 93
Nektrotrof 20 Peptidoglukan 115, 116
Nematod 24, 26, 28, 43, 44, 52, 53, 59, 64, 65, 67, 118, 138, Perithecium 106
140, 145, 147, 148, 158, 175, 182 Peritrik 116, 121, 122
Non-persistent 139, 140, 144, 145, 148 Peroksiasil nitrat 83, 84
Nükleik asit 78, 131, 132, 147 Peronospora tabacina 105
Persistent 140, 143, 148
O-Ö Pestisit 8, 81, 181, 182
Orabanche aegyptiaca 156, 158 Phyllactinia corylea 106
Orabanche crenata 156, 158 Phyllosphere 117
Orabanche cumana 156, 158 Physoderma zeae-maydis 105
Orabanche ramosa 156, 158 Phytophthora infestans 12, 62, 63, 104, 173
Obligat parazit 20, 21, 31, 45, 64, 68, 96, 97, 104-106, 108, Piknidium 95, 106, 109
110, 126 Pili 116
Obligat saprofit 96, 110 Plasmid 116
Oksin 56, 80 Plasmodesmata 27, 133, 138, 141, 147
Olpidium 105, 140 Plasmodiophora brassicae 13, 44, 56, 58, 103, 173
Olpidium brassicae 105 Plasmodium 89, 90, 103, 110
Oospor 96, 104 Plasmogami 96, 110
Ooze 123 Plasmopara viticola 105, 173
Opin 122 Plazmalemma 91
Orobanche 154, 156 Pleomorfik 115, 123, 124, 126
Osmotik basınç 117 Plum pox virus, PPV 145
Oxidase 121
Dizin 197
Podosphaera leucotricha 106 Radyasyon 174, 176

Polar kamçı 119-121 Ralstonia solanacearum 53, 120, 128
Polen 29, 118, 127, 132, 138, 139, 147, 155 Rastık 30, 101, 107, 108, 113, 180, 185
Poligenik dayanıklılık 59, 68 Regülasyon 170, 185
Polisakkarit 29, 38, 44, 50, 52-55, 59, 67, 91 Rekabet 4, 177, 178, 185
Poly-b-hydroxybutyrate 116 Reversibl 6
Polymyxa betae 144 Rhizobacter 114, 119, 121
Polystigma rubrum 106 Rhizobacter daucus 121
Potato leaf roll virus, PLRV 135, 144 Rhizobium 44, 47, 80, 114, 121, 122, 128, 177
Potato virus x 136 Rhizobium rhizogenes 122
Potato virus y 136, 144 Rhizobium rubi 122
PR protein 50, 62, 65-67 Rhizobium tumefaciens 121, 122, 128, 177
Primer enfeksiyon 23, 30 Rhizoctonia 12, 25, 39, 99, 109, 178, 179
Primer inokulum 23, 30, 105 Rhizomonas 114, 119, 121
Prokaryot 114-116, 119, 127 Rhodococcus 116, 123
Propagatif virüs 140 Ri plazmid 122
Protein 43, 45, 50, 52, 53, 62, 63, 65-67, 78-80, 91, 92, 116, Ribonükleaz 57
119, 126, 131-133, 141, 157, 164, 179 Ribozom 92, 110, 115, 116, 132, 147
Protein kılıf 131, 132, 141, 147 Rizoid 92, 110
Proteobacteria 119 Rizom 74, 120, 138
Protoplast 53, 54, 64, 116, 127 Rizomorf 93, 94, 107, 110
Protozoa 4, 15, 20, 23-29, 88, 90, 103, 111 Rna 45, 126, 132, 147
Pseudomiselyum 89, 91, 110 Rosellinia necatrix 106
Pseudomonas 12, 55, 56, 58, 114, 119, 120, 173, 177, 178 Rozetleşme 40, 56, 80, 84
Pseudomonas savastanoi 56, 58
Pseudomonas savastanoi pv. savastanoi 120 S-Ş
Pseudomonas solanacearum 119 Salisilik asit 65, 179
Pseudomonas syringae pv. lachrymans 119, 173 Sanitasyon 174
Pseudomonas syringae pv. phaseolicola 119, 173 Saponin 50, 61, 68
Pseudomonas syringae pv. syringae 120 Saprofitik 20, 43, 53, 97, 103, 117, 120, 122, 127
Pseudomonas syringae pv. tabaci 119 SAR 66
Pseudomonas tomato pv. tomato 120 Scabies 123, 128
Pseudorhiza 93, 94, 110 Sclerotinia sclerotiorum 107, 178
Pseudoskleroti 93, 94, 110 Sekonder enfeksiyon 23, 30, 31, 123
Puccinia 108, 109, 177, 178 Sekonder inokulum 23, 24, 30
Puccinia coronata 108 Seleksiyon 171
Puccinia graminis 108, 178 Selülaz 53, 54, 67
Puccinia helianthi 108 Selüloz 51-54, 63, 67, 91, 104, 183
Puccinia recondita 108, 177 Septum 90, 95, 105, 106, 107, 109
Pülverizatör 81, 84, 181 Sertifikasyon 170, 185
Püskürtme 81, 181, 182 Siderofor 178
Pythium 11, 39, 57, 99, 104, 177 Simptom 12, 20, 26, 32, 36, 37, 40- 42, 44, 46, 55, 56, 58, 67,
Pythium debaryanum 99, 104 98, 118, 120, 124, 125, 127, 133, 135, 145, 147
Pythium ultimum 57, 177 Sirkülatif virüs 140
Sisleme 181, 182
R Sistemik enfeksiyon 27, 133
Rhizomonas suberifaciens 121 Sistemik fungisit 105, 107, 108, 180-182
Radikula 153, 157, 163 Sistemik kazandırılmış dayanıklılık 66, 69
Radiobacter 122, 128, 177 Sitokinin 56, 57, 58, 59, 69
198 Fitopatoloji
Siyanogenik glikosit 61, 68 Tilletia foetida 108

Skleroti 23, 93, 94, 98, 106, 110, 178 Tilletia secalis 108
Solarizasyon 120, 124, 158, 168, 175, 185 Tobacco mosaic virus, TMV 135
Solgunluk 6, 8, 12, 30, 37, 38, 43, 44, 46, 53, 55, 58, 59, 64, Toksin 9, 20, 21, 25, 26, 38, 43-45, 50, 52, 54-56, 63, 64, 67,
70, 73-75, 77, 78, 84, 97, 98, 101, 106, 112, 119, 120, 122- 69, 70, 97, 118, 127, 158, 176
124, 127, 143, 144, 146, 148 Toksisite 8, 80, 81, 85
Somatik yapı 89, 91, 92, 93, 94, 103, 110 Tomatine 61
Spermati 108 Tomato spotted wilt virus, TSWV 143
Spirillium 115, 127 Tomato yellow leaf curl virus, TYLCV 143
Spiroplasma citri 124 Tonoplast 92
Spiroplazma 4, 115 Tospovirus 132, 143
Spongospora subterranea 103 Tracheobacteriosis 38, 125
Spor 11, 13-15, 23-30, 32, 44, 55, 56, 58, 60, 65, 68, 89, 91, Tracheomycosis 38
93-96, 98, 101-110, 123, 132, 140, 161, 165, 173, 178, 183 Transkripsiyon 36, 45, 46, 56
Sporangiofor 94, 104, 105 Translasyon 36, 45, 46
Sporangiospor 94, 110 Transovarial taşınma 140
Sporangium 94, 104, 105, 109, 161 Trichoderma spp 178
Sterigma 107 Trichodorus spp 140
Stolbur 126 Tumefaciens 44, 47
Stolon 92, 105 Tylose 44, 59, 64, 68
Strain 115, 120, 122, 139, 143-146, 177
Streptomyces 13, 62, 116, 123, 128 U-Ü
Streptomyces scabies 13, 62 Urocystis cepulae 108
Stroma 93, 94, 106, 107, 110 Urocystis occulta 108
Suberin 63, 179, 185 Uncinula necator 106
Sürme 30, 101, 107, 108, 113, 173, 185 Urocystis 108
Synchytrium endobioticum 105 Uromyces phaseoli 109, 178
Şarka virüsü 145, 148 Ustilago 56, 108, 180
Ustilago avenae 108
T Ustilago hordei 108
Taphrina deformans 106 Ustilago levis 108
Taç gali 41, 121, 122 Ustilago maydis 108
Tam parazit 152, 154, 156, 159, 160, 163 Ustilago nigra 108
Taphrina 56, 106, 180, 185 Ustilago nuda 108
Taphrina pruni 106 Uyarılmış dayanıklılık 65, 179
T-DNA 122, 129 Uyuz 13, 42, 100, 103, 123
Teikoik asit 116, 128 Üredospor 107, 108
Teliospor 107, 108, 112
Tenericutes 115, 124 V
Termoterapi 142 Vakuol 65, 92, 110
Thallobacteria 123 Vasküler solgunluk 6, 12, 53, 59, 64, 119, 120
Thallospor 94, 95, 110 Vejetatif 24, 27, 29, 75, 78, 118, 124, 127, 138, 141, 142,
Thallus 88-92, 94, 95, 103, 110 146, 148, 174
Thanatephorus cucumeris 109 Vektör 22, 24, 26, 28, 30, 103, 105, 123, 126, 139, 141, 143,
Thrips 143 148, 174
Ti plazmid 122 Venturia 25, 97, 103, 107, 173
Tilletia 108, 180 Venturia inaequalis 97, 103, 173
Tilletia caries 108 Venturia pirina 107
Tilletia contraversa 108 Verticillium albo-atrum 58
Dizin 199
Vertikal dayanıklılık 60, 68

Vibrio 115, 127
Virion 131, 147
Viroid 4, 8, 15, 20, 23-29, 52, 130, 131, 141, 142, 143, 146-
148, 153
Viroloji 3, 4, 15, 131
Virulens 59
Viscum album 154
X
Xanthomonas 55, 119, 120, 173
Xanthomonas arboricola pv. juglandis 120
Xanthomonas arboricola pv. pruni 120
Xanthomonas axonopodis pv. citri 120
Xanthomonas campestris pv. campestris 120
Xanthomonas campestris pv. malvacearum 120
Xanthomonas campestris pv. phaseoli 120
Xanthomonas campestris pv. vesicatoria 120
Xanthomonas campestris pv. oryzae 120
Xylella 125
Xylella fastidiosa 125
Xylophilus 119, 121
Xylophilus ampelinus 121
Y
Yanıklık 7, 8, 12, 30, 38, 43, 46, 52, 63, 67, 75, 76, 78, 79, 83,
84, 99, 111, 119, 120, 122, 127, 180
Yarı parazit 153, 154, 163
Yeşil alan formasyonu 57, 59
Yeşil alg 20, 152, 161, 162, 163
Z
Zigospor 96, 106
Zigot 96
Zoospor 24, 27, 29, 95, 98, 103-106, 140, 161
Zucchini yellow mosaic virus, ZYMV 144

FİTOPATOLOJİ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

FİTOPATOLOJİ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2293

Copyright © 2011 by Anadolu University

ÖĞRENME TEKNOLOJİLERİ AR-GE BİRİMİ

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Bitkilerde Hastalık Kavramı ve Hastalık Oluşumunu 1. ÜNİTE

Parazitizm ve Hastalık Gelişimi ....................... ............................ 18 2. ÜNİTE

Patojenlerin Kışlaması ................................................................................................. 29

3. ÜNİTE Konukçu Bitkide Meydana Gelen Yapısal ve Fizyolojik

Patojenlerin Bitkiyi Enfeksiyon Mekanizması ve 4. ÜNİTE

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ............................................................ ............ 70

5. ÜNİTE Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Çevresel Faktörler ................. 72

Fungusların Neden Olduğu Bitki Hastalıkları ............................ 88 6. ÜNİTE

Özet ................................................................................................................................ 110

7. ÜNİTE Prokaryotların (Bakteri ve Molliküt) Neden Olduğu

Virüs ve Viroidlerin Neden Olduğu Bitki Hastalıkları ................ 130 8. ÜNİTE

9. ÜNİTE Bitkilerde Hastalığa Neden Olan Parazitik

Bitki Hastalıkları ile Savaşım Yöntemleri .................................... 168 10. ÜNİTE

Tohum İlaçlamaları ...................................................................................................... 182

Sözlük ........................................................................................ 189

FİTOPATOLOJİNİN TANIMI VE KONUSU

nulmadığı ve bunlar kontrol edilmediği zaman ürün miktar ve kalitesinde azalma

Fitopatologların bitkileri doğru bir şekilde hastalıklardan koruma ve tedavi et-

Bitki Hastalıkları Ekonomiyi Nasıl Etkiler?

Bitkisel üretimdeki kayıplar iki şekilde olmaktadır:

BİTKİLERDE HASTALIK TANIMI

reaksiyonu sonucunda bitki hücrelerinin ve dokularının şeklinde ve fonksiyonun-

Hastalanmayı nasıl tanımlarsınız?

Bitkilerin fizyolojik fonksiyonlarında değişim olduğunda bitki hastalanıyor peki bu

Hastalık etmenleri tarafından enfekte (hastalık bulaşan) olan bitki dokusunun

HASTALIK NEDENLERİ VE SINIFLANDIRILMASI

Hastalanmayı oluşturan biotik ve abiotik faktörleri inceleyen bilim dalına etio-

Bitkiyi hastalandıran canlı etmenlerin neler olduğunu biliyormuyuz?

HASTALIK OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Canlı ve Cansız Hastalık Nedenleri

Ünite 4). Patojenlerin hastalık yapma yeteneği (patojenisite), çoğalma ve yayılma

düşük şiddette görülür. Çevre koşullarındaki değişim hastalıkların başlaması ve ge-

Toprak Asitliği ve Toprak Yapısının Etkileri

Bitki hastalıklarının dinamik ilerlemesinde bu üç faktör birbirine sıkı sıkıya

Bitkilerin hastalanması hangi unsurların varlığına bağlıdır?

Bu hastalık üçgeninde konukçu bitki hassas, patojen mikroorganizmanın sa-

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 5

Patojenler konukçu bitkilerde nasıl zarar oluştururlar?

PATOJENLERİN KONUKÇU DİZİSİ

Bir patojen neden tüm bitki türlerini hastalandıramaz?

BİTKİLERDE HASTALIK GELİŞİM DÖNEMLERİ

İnokulumun Yayılması ve Bitkiye Ulaşması

bitkilere penetrasyonda bu üç yoldan birini veya birkaçını kullanırlar. Bakteriler

Doğrudan penetrasyonda görülen yapıların fotoğraflarını “Demirci, E., Döken M.T.

Virüsler, mollikütler, bazı bakteriler ve protozoaların yaralardan giriş yapa-

Doğal Açıklıklardan Penetrasyon

Konukçu Bitkide Patojenlerin Gelişmesi

Hava Yolu ile Yayılma

Böcek, Akar, Nematod ve Diğer Vektörler ile Yayılma

taşımada rol oynarlar. Bu patojenler enfekteli bitkilerde beslenme esnasında hay-

Polen, Tohum, Fide ve Fidan ile Yayılma

İnsanlar ile Yayılma

Patojenlerin hastalık devrini bilmek neden önemlidir?

Bitkilerde hastalıkların nasıl geliştiğini tanımlamak Hastalık devri tiplerini tanımlamak

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı