Örtüalti Üreti̇m Si̇stemleri̇

T.C.
ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2275

AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1272
ÖRTÜALTI ÜRETİM SİSTEMLERİ
Yazarlar
Doç.Dr. Erkan YASLIOĞLU (Ünite 1, 2, 3)
Prof.Dr. Ercan ŞİMŞEK (Ünite 2, 3)
Prof.Dr. Senih YAZGAN (Ünite 3)
Dr.Öğr.Üyesi Mehmet Ali DAYIOĞLU (Ünite 4, 5, 6)
Prof.Dr. Yüksel TÜZEL (Ünite 7)
Prof.Dr. Ayşe GÜL (Ünite 7, 8, 9, 10)
Dr.Öğr.Üyesi Raşit Zeki ELTEZ (Ünite 9)
Doç.Dr. Gölgen Bahar ÖZTEKİN (Ünite 9)
Prof.Dr. Sevgi PAYDAŞ KARGI (Ünite 10)
Prof.Dr. Semih TANGOLAR (Ünite 10)
Editörler
Prof.Dr. Ayşe GÜL
Doç.Dr. Erkan YASLIOĞLU
Dr.Öğr.Üyesi Mehmet Ali DAYIOĞLU
Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Copyright © 2011 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe
Grafik Tasarım Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Doç.Dr. Nilgün Salur
Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız
Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Öğr.Gör. Günnur Tuba Türksavaş
Kapak Düzeni
Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan
Grafikerler
Nihal Sürücü
Ayşegül Dibek
Ufuk Önce
Ali Burç Açıkkan
Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Kitap Hazırlama Grubu
Örtüaltı Üretim Sistemleri
E-ISBN
978-975-06-3462-8
Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Şubat 2019
2246-0-0-0-2002-V01
İçindekiler iii
İçindekiler
Önsöz .................................................................................................................... ix
Örtüaltı Tarımı................................................................................ 2 1. ÜNİTE

ÖRTÜALTI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TANIMI, ÖNEMİ VE TARİHSEL
GELİŞİMİ ...................................................................................................................... 3
Tanımı............................................................................................................................. 3
Önemi............................................................................................................................. 3
Tarihsel Gelişimi............................................................................................................ 4
ÖRTÜ TİPLERİ............................................................................................................. 6
Toprak Üzerine Serilen Örtüler................................................................................... 6
Bitkilerin Üzerine Serilen Örtüler............................................................................... 6
Gölge Evi........................................................................................................................ 6
SERA YERİ SEÇİMİ..................................................................................................... 7
Işık................................................................................................................................... 7
İklim Koşulları............................................................................................................... 7
Rakım.............................................................................................................................. 8
Su Kaynağı ve Kalitesi................................................................................................... 8
Zararlı Tehdidi............................................................................................................... 8
Toprak ve Topoğrafya................................................................................................... 8
Yola Bağlantı.................................................................................................................. 9
Kullanılabilir İşgücü Varlığı......................................................................................... 9
Özet................................................................................................................................. 10
Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 11
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 12
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 12
Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 13
Sera Tipleri ve Yapı Elemanları.... ................................................. 14 2. ÜNİTE

SERALARIN SINIFLANDIRILMASI VE SERA TİPLERİ...................................... 15
Kullanım Amacına Göre Sera Tipleri ........................................................................ 15
Kuruluş Şekillerine Göre Sera Tipleri ........................................................................ 16
Büyüklüğüne Göre Sera Tipleri .................................................................................. 16
Yapı İskelet (Konstrüksiyon) Malzemelerine Göre Sera Tipleri ............................ 16
Örtü Malzemelerine Göre Sera Tipleri ...................................................................... 17
Çatı Şekillerine Göre Sera Tipleri .............................................................................. 17
Hareket Edebilme Özeliklerine Göre Sera Tipleri ................................................... 18
İklimlendirme Sistemlerine Göre Sera Tipleri ......................................................... 18
SERA YAPI ELEMANLARININ PLANLANMASI................................................. 18
PLANLAMADA ETKİLİ YÜKLER............................................................................ 19
Sürekli Yükler................................................................................................................. 19
Hareketli Yükler............................................................................................................. 19
Rüzgâr Yükü............................................................................................................. 19
Kar Yükü................................................................................................................... 20
Askıya Alınan Bitki Yükü....................................................................................... 20
Sera Üzerinde Çalışan İşçi Ağırlığı....................................................................... 20
Depremin Dinamik Yükü...................................................................................... 20
SERA YAPI ELEMANLARI......................................................................................... 21
iv İçindekiler
Temeller.......................................................................................................................... 21
Sera İskeleti.................................................................................................................... 21
Kolonlar ve Sera Duvarı............................................................................................... 21
Çatı ve Çatı İskeleti....................................................................................................... 22
Çatı Makası.............................................................................................................. 22
Aşıklar....................................................................................................................... 22
Mertekler.................................................................................................................. 22
Rüzgârlıklar.............................................................................................................. 23
Oluklar...................................................................................................................... 23
Örtü Malzemesi............................................................................................................. 23
Kapılar............................................................................................................................. 25
Havalandırma Pencereleri............................................................................................ 25
Seraların Boyutlandırılması......................................................................................... 25
Özet................................................................................................................................. 27
3. ÜNİTE Sera Tabanının Düzenlenmesi ve Sulama.................................... 30

SERA TABANININ DÜZENLEMESİ........................................................................ 31
Sera Doğal Zemini Üzerinde Yetiştiricilik................................................................. 31
Masa (Tabla) Sistemi..................................................................................................... 32
Raflar ve Çatı Kirişlerinde Yetiştiricilik...................................................................... 34
Alçak Tavalar (Hendek Tavaları)................................................................................. 35
Bank Sistemi .................................................................................................................. 36
Saksı ve Torbalarda Yetiştiricilik................................................................................. 36
Sera İçi Yollarının Düzenlenmesi................................................................................ 37
SERALARDA SULAMA SİSTEMLERİ..................................................................... 38
Yağmurlama Sulama Yöntemi...................................................................................... 39
Üstten Yağmurlama....................................................................................................... 39
Toprak Yüzeyinde Yağmurlama Sulama Sistemleri.................................................. 40
Damla Sulama Yöntemi................................................................................................ 41
Kapilar (Mat) Sulama Yöntemi.................................................................................... 43
Özet ................................................................................................................................ 46
Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 47
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 48
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 48
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 49
4. ÜNİTE Sera İklimlendirme Tekniği........................................................... 50

SERADA İKLİM BİLEŞENLERİ................................................................................. 51
Enerji ve Kütle Dengesi................................................................................................ 52
GÜNEŞ IŞINIMI........................................................................................................... 54
IŞIK ve SICAKLIK........................................................................................................ 56
Fotosentez....................................................................................................................... 56
Hava Sıcaklığı................................................................................................................. 57
Bitki Sıcaklığı................................................................................................................. 60
FOTOSENTEZ VE KARBONDİOKSİT ................................................................... 60
TRANSPİRASYON VE BAĞIL NEM........................................................................ 61
İçindekiler v
Hava Hareketi................................................................................................................ 63
PSİKROMETRİ ............................................................................................................ 63
Duyulur Isıtma İşlemi................................................................................................... 65
Duyulur Soğutma İşlemi.............................................................................................. 65
Nemlendirme İşlemi..................................................................................................... 65
Nem Uzaklaştırma İşlemi............................................................................................. 65
Ara İşlemler.................................................................................................................... 65
Özet................................................................................................................................. 67
Sera Donanımları .......................................................................... 72 5. ÜNİTE

HAVALANDIRMA SİSTEMİ...................................................................................... 73
Doğal Havalandırma..................................................................................................... 73
Zorlanmış Havalandırma............................................................................................. 76
SERİNLETME SİSTEMİ.............................................................................................. 80
Fan-Petek Serinletme Sistemi...................................................................................... 80
PERDELEME SİSTEMİ................................................................................................ 81
Gölgeleme Perdesi......................................................................................................... 82
Isı Perdesi....................................................................................................................... 83
NEMLENDİRME SİSTEMİ......................................................................................... 84
ISITMA SİSTEMİ.......................................................................................................... 87
KARBONDİOKSİT ENJEKSİYON SİSTEMİ........................................................... 91
YAPAY AYDINLATMA SİSTEMİ.............................................................................. 92
SULAMA VE GÜBRE DOZAJ SİSTEMİ.................................................................. 94
Özet ................................................................................................................................ 99
Seralarda Bilişim ve Otomasyon Teknolojisi............................... 102 6. ÜNİTE

MEKANİZASYON VE OTOMASYON..................................................................... 103
ELEKTRONİK ÖLÇME TEKNİĞİ............................................................................ 104
Elektrik Akımı Nasıl Oluşur? ..................................................................................... 104
Analog Devreler...................................................................................................... 106
Dijital Devreler........................................................................................................ 106
SENSÖRLER.................................................................................................................. 106
Sensör Karakteristikleri................................................................................................ 107
Sıcaklık Sensörleri......................................................................................................... 109
Nem Sensörleri.............................................................................................................. 111
Karbondioksit Sensörü................................................................................................. 113
Işınım Sensörleri........................................................................................................... 114
Basınç Sensörleri........................................................................................................... 116
Seviye Sensörleri............................................................................................................ 116
Toprak Nem Sensörü.................................................................................................... 116
Elektriksel İletkenlik (EC) - pH - Akış Sensörleri.................................................... 117
OTOMATİK KONTROL............................................................................................. 119
vi İçindekiler
Kontrol Stratejileri......................................................................................................... 120

Kontrol Yöntemleri....................................................................................................... 123
Kumanda Cihazları ...................................................................................................... 123
Elektrik Motorları......................................................................................................... 124
ENDÜSTRİYEL KONTROL SİSTEMLERİ............................................................... 125
MODERN SERALARDA TÜMLEŞİK SİSTEM YÖNETİMİ ................................ 127
Özet ................................................................................................................................ 132
7. ÜNİTE Seralarda Üretim Teknikleri I........................................................ 136

SERACILIĞIN GELİŞİMİ............................................................................................ 137
TÜRKİYE’DE SERACILIK.......................................................................................... 138
SERTİFİKALI ÜRETİM............................................................................................... 139
İYİ TARIM UYGULAMALARI ................................................................................. 140
SERALARDA İYİ TARIM UYGULAMALARI........................................................ 141
Toprak Hazırlığı............................................................................................................. 141
Organik Madde İçeriğinin Artırılması................................................................. 141
Tuzluluğun Giderilmesi.......................................................................................... 142
Toprak pH’sının Düzeltilmesi................................................................................ 142
Toprak Dezenfeksiyonu.......................................................................................... 142
Üretim Materyali........................................................................................................... 143
Dikim.............................................................................................................................. 145
Askıya Alma ve Budama.............................................................................................. 146
Meyve Tutumuna Yardım............................................................................................. 146
Bitki Besleme................................................................................................................. 147
Sulama............................................................................................................................ 147
Malçlama........................................................................................................................ 148
Entegre Hastalık ve Zararlı Yönetimi......................................................................... 148
Entegre Hastalık Yönetimi..................................................................................... 148
Entegre Zararlı Yönetimi........................................................................................ 149
Özet................................................................................................................................. 151
8. ÜNİTE Seralarda Üretim Teknikleri II..................................................... .. 156

TOPRAKSIZ TARIMIN GELİŞİMİ........................................................................... 157
TOPRAKSIZ TARIM TEKNİKLERİ.......................................................................... 158
Su Kültürü...................................................................................................................... 158
Durgun Su Kültürü................................................................................................. 158
Akan Su Kültürü...................................................................................................... 159
Aeroponik................................................................................................................ 159
Substrat Kültürü............................................................................................................ 160
Yataklarda Yetiştiricilik........................................................................................... 162
Torbalarda Yetiştiricilik.......................................................................................... 163
Saksılarda Yetiştiricilik........................................................................................... 163
İçindekiler vii
Dikey Torbalarda Yetiştiricilik............................................................................... 163
BESİN ÇÖZELTİSİ HAZIRLIĞI VE UYGULAMASI............................................. 164
Su Varlığı ve Kalitesi..................................................................................................... 165
Besin Elementlerinin Uygulanma Dozları................................................................. 165
Çözeltinin Hazırlanışı................................................................................................... 167
Bitkilere Uygulanacak Çözeltinin Özellikleri............................................................ 169
Çözeltinin Uygulanışı................................................................................................... 169
TOPRAKSIZ TARIMIN ÇEVREYE ETKİLERİ....................................................... 171
Özet................................................................................................................................. 172
Serada Sebze Yetiştiriciliği ........................................................... 176 9. ÜNİTE

GİRİŞ.............................................................................................................................. 177
SERADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ.................................................................. 178
Botanik Özellikleri........................................................................................................ 178
Kök............................................................................................................................ 178
Yaprak....................................................................................................................... 178
Gövde........................................................................................................................ 178
Çiçek......................................................................................................................... 178
Meyve........................................................................................................................ 178
Tohum....................................................................................................................... 179
İklim İstekleri................................................................................................................. 179
Sıcaklık..................................................................................................................... 179
Işık ............................................................................................................................ 179
Oransal Nem............................................................................................................ 180
Sera İçi Hava Hareketi............................................................................................ 180
Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi....................................................................... 180
Toprak İstekleri.............................................................................................................. 180
Üretim Takvimi............................................................................................................. 180
Çeşit Seçimi.................................................................................................................... 181
Fide Üretimi................................................................................................................... 181
Dikim.............................................................................................................................. 181
Bakım İşlemleri............................................................................................................. 182
Askıya Alma ve Sardırma ...................................................................................... 182
Budama..................................................................................................................... 183
Meyve Tutumuna Yardım...................................................................................... 184
Gübreleme ve Sulama................................................................................................... 185
Hasat, Verim ve Muhafaza........................................................................................... 185
Fizyolojik Bozukluklar.................................................................................................. 185
Hastalık ve Zararlılar.................................................................................................... 186
SERADA HIYAR YETİŞTİRİCİLİĞİ......................................................................... 186
Botanik Özellikleri........................................................................................................ 187
Kök............................................................................................................................ 187
Gövde........................................................................................................................ 187
Yaprak....................................................................................................................... 187
Çiçek......................................................................................................................... 187
Meyve........................................................................................................................ 188
viii İçindekiler
Tohum....................................................................................................................... 188
İklim İstekleri................................................................................................................. 188
Sıcaklık..................................................................................................................... 188
Işık............................................................................................................................. 188
Oransal Nem............................................................................................................ 188
Sera İçi Hava Hareketi............................................................................................ 189
Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi....................................................................... 189
Toprak İstekleri.............................................................................................................. 189
Üretim Takvimi............................................................................................................. 189
Çeşit Seçimi.................................................................................................................... 190
Fide Üretimi ve Dikim ................................................................................................. 190
Bakım İşlemleri............................................................................................................. 191
Askıya Alma ve Sardırma ...................................................................................... 191
Budama..................................................................................................................... 191
Gübreleme ve Sulama................................................................................................... 193
Hasat, Verim ve Muhafaza........................................................................................... 193
Fizyolojik Bozukluklar.................................................................................................. 193
Hastalık ve Zararlılar.................................................................................................... 194
Özet ................................................................................................................................ 195
Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar............................................................. 198
10. ÜNİTE Örtüaltında Bağcılık ve Meyvecilik.............................................. 200

ÖRTÜALTINDA BAĞCILIK....................................................................................... 201
ÖRTÜALTINDA MEYVECİLİK................................................................................ 206
Ülkemizde Örtüaltında Yetiştirilen Meyveler........................................................... 207
Sert Çekirdekli Meyveler........................................................................................ 207
Yumuşak Çekirdekli Meyveler ............................................................................. 209
Akdeniz Meyveleri ................................................................................................. 209
Üzümsü Meyveler................................................................................................... 212
Özet ................................................................................................................................ 216
Sözlük ....................................................................................... 221

Dizin........................................................................................ 227
İçindekiler ix
Önsöz
Marjinal alanların değerlendirilebilmesi ve etkin kaynak (arazi, su, işçilik, vb) kullanı
mı sağlaması nedeniyle örtüaltı yetiştiriciliği artış göstermektedir. Toprak veya bitkilerin
üzerine serilen örtüler, alçak plastik tüneller, yüksek tüneller ve seralar gibi farklı yapılar
söz konusu olmakla birlikte en gelişmiş örtüaltı üretimi seralarda gerçekleştirilmektedir.
Bu nedenle bu kitapta esasen seracılık ele alınmıştır.
On üniteden oluşan Örtüaltı Üretim Sistemleri kitabı uzaktan eğitim amacıyla hazır
lanmıştır. Üniteler Örtüaltı Yetiştiriciliğinin Tarihsel Gelişimi ve Sera Yeri Seçimi, Sera
Yapı Elemanları ve Sera Tipleri, Sera Tabanının Düzenlenmesi ve Sulama, Sera İklimlen
dirme Tekniği, Sera Donanımları, Seralarda Bilişim ve Otomasyon Teknolojisi, Seralarda
Üretim Teknikleri I: İyi Tarım Uygulamaları, Seralarda Üretim Teknikleri II: Topraksız
Tarım, Serada Sebze Yetiştiriciliği, Örtüaltında Bağcılık ve Meyvecilik konularında temel
bilgiler içermektedir.
Ünitelerin başlangıcında verilen Amaçlarımız öğrencilerin üniteyi okuduktan ve anla
dıktan sonra neleri bileceği ve yapabileceğini göstermektedir. Kitapta yer alan konular da
ha iyi anlaşılabilmesi için şekillerle desteklenmiş, bazı önemli kavramlar ise yana çıkmalar
ve farklı harf karakterleri ile vurgulanmıştır. Üniteler içinde Dikkat, Kitap ve İnternet gibi
uyarı bölümleri ile öğrenciler başka kaynaklardan yararlanmaya yönlendirilmiştir. Her
ünite içinde öğrencilerin düşünüp, tartışarak çözüm aramalarına yönelik Sıra Sizde ve
Kendimizi Sınayalım bölümleri yer almaktadır.
Bu kitap konularında uzman olan yazar kadrosunun çabaları sonucunda ortaya kon
muş ve kitabın basıma hazırlanması özel bir ekibin özenli çalışması sonucu gerçekleşmiş
tir. Kitabın hazırlanmasında emeği geçen herkese teşekkür eder, tüm öğrencilere başarılar
dileriz.

Editörler
Prof.Dr. Ayşe Gül
Doç.Dr. Erkan Yaslıoğlu
Dr.Öğr.Üyesi Mehmet Ali Dayıoğlu
1
Amaçlarımız
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
 Örtüaltı tarımının Türkiyedeki ve dünyadaki gelişimini açıklayabilecek,
 Kullanılan tüm örtü tiplerini sıralayabilecek,
 İşletmecilik yönünden en uygun sera yerini belirleyebilecek
bilgi ve beceriler kazanacaksınız.
Anahtar Kavramlar
• Alçak Tünel • Örtü Tipleri
• Sera • Sera Yeri Seçimi

İçindekiler
• ÖRTÜALTI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TANIMI,

ÖNEMİ VE TARİHSEL GELİŞİMİ
Örtüaltı Üretim Sistemleri Örtüaltı Tarımı • ÖRTÜ TİPLERİ
• SERA YERİ SEÇİMİ
Örtüaltı Tarımı
ÖRTÜALTI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TANIMI, ÖNEMİ VE TARİHSEL

GELİŞİMİ
Tanımı
Örtüaltı yetiştiriciliği; bitkinin gereksinim duyduğu çevre koşullarının yapay yollar
la yaratılıp sürekli denetim altında tutulduğu, yıl boyunca üretimi olanaklı kılması
nedeniyle birim alandan yüksek verim alınmasını sağlayan bir yetiştiricilik dalıdır.
Örtüaltı tarımı; sera ve alçak plastik tüneller altındaki üretimi kapsamaktadır.
Alçak plastik tüneller; bir yetiştiricilik dönemi için inşa edilen, bitkileri düşük sı
caklık, rüzgâr, yağmur, dolu, kuş ve haşerelerden korumak amacıyla bitki sıraları
üzerine yarım daire kesitli yerleştirilmiş iskeletlerin üzerinin yumuşak plastik ör
tülerle örtülmesi sonucu elde edilen yapılardır. Alçak plastik tünel altında yapılan
bitkisel üretimde erkencilik amaçlanır. Seralar ise; iklim koşullarının açıkta bitki
yetiştirmeye elverişli olmadığı dönemlerde, kültür bitkileri ile bunların tohum, fi
de ve fidanlarının ekonomik olarak üretilmesi, yetiştirilmesi, sergilenmesi ve ko
runmasını olanaklı kılan, uygun bir bitki gelişimi için ideal koşulları yaratmayı ve
yıl boyunca üretim yapmayı amaçlayan, içinde hareket edilebilen yüksek sistemli
yapılardır. Sera yapı elemanlarının görevi, iyi bir bitkisel üretim sağlamak ama
cıyla, bütün yıl boyunca sera içi çevre koşullarının ekonomik olarak ve bitkilerin
isteğine yakın bir biçimde sağlanmasıdır.
Seralar ile alçak plastik tüneller arasındaki farklar nelerdir?

1
İyi tasarlanmış bir sera, bitki gelişimi için gerekli olan iklim koşullarını sağla
malı, yıl boyunca üretime olanak tanımalı ve önemli iklim faktörlerini belirlenen
optimum değerlere olabildiğince yakın olacak biçimde sağlamalıdır. Bu nedenle,
seraların yüksek ışık geçirgenliğine, düşük ısı tüketimine, yeterli havalandırma
etkinliğine, yeterli yapı mukavemetine ve yapının tamamının iyi bir mekanik dav
ranışa sahip olması, inşaat ve işletme maliyetinin düşük olması gerekir.
Önemi
Dünya nüfusu giderek artmakta, buna karşın ekilebilir arazi varlığı erozyon, çöl
leşme, kentleşme vb. birçok faktörün etkisi altında giderek azalmaktadır. Bu du
rumda, artan nüfusu besleyebilmek için birim alandan elde edilen ürün miktarını
4 Örtüaltı Üretim Sistemleri
artırmak gerekmektedir. Birim alandan elde edilen ürün miktarını artırmada en

önemli araçlardan biri de örtüaltı tarımıdır.
Ülkemizde de nüfus hızla artmış, araziler parçalanarak küçülmüştür. Nüfusun
bölgesel dağılımında da önemli değişiklikler ortaya çıkmış, tarımsal nüfusun top
lam nüfus içerisindeki payı 1923’de % 88 iken 2006 yılında % 26,8’e inmiştir. Sera
yetiştiriciliği, ülkemizde işsizliği azaltan, birim alandan daha fazla ürün alınması
nı sağlayan, nüfusu kırsal kesimde tutarak çarpık kentleşmeyi engelleyen önlem
lerden biridir. Sera yetiştiriciliği aşağıdaki yararları sağlamaktadır.
• Yetiştiriciliğin tüm yıla yayılmasıyla yılda birden fazla ürün alınması, dola
yısıyla birim alandan elde edilen gelirde artış sağlanır.
• Seradan elde edilen ürünlerin pazara erken ya da geç çıkartılması sorunu
yoktur. Pazarda sürekli ürün bulunmaktadır.
• Birim alandan elde edilen verim ve ürün kalitesi artar.
• İşletmede sürekli iş olduğundan işgücü yönünden yıl boyunca büyük deği
şiklik olmaz. Tarımdaki mevsimlik işgücü gereksinimi süreklilik kazanır.
• Sera yapı elemanları ve ekipmanlarının üretimiyle ilgili yeni sanayi kolları
nın gelişmesine yardımcı olur.
Tarihsel Gelişimi
Koruma yapıları aracılığıyla bitkisel üretim için gerekli ortamı yaratma çabaları
Romalılara (MÖ 1’inci yüzyıl) kadar dayanmaktadır. Roma İmparatorluğu’nun
yıkılmasıyla birlikte, bu dönemdeki seracılık teknikleri de ortadan kaybolmuş
tur. Seralar, 15’inci yüzyılın sonları ile 18’inci yüzyıl arasında İngiltere, Fransa ve
Hollanda’da tekrar görülmüştür. Avrupa’da yapılan ilk seralar özellikle narenciye
bitkilerini kış aylarında korumak amacıyla kullanılmıştır (Fotoğraf 1.1). Özellik
le 1720 yılında seranın yanlarına duvar örülmüş, çatıya ışıktan yararlanmak için
pencereler yerleştirilmiştir.
Fotoğraf 1.1
Almanya’da 18’inci
yüzyılda yapılmış
bir narenciye serası
Ticari anlamda sera yetiştiriciliği 19’uncu yüzyılın sonlarında başlamış ve

1945’ten sonra da hızlı bir artış göstermiştir. Seraların ticari bir nitelik kazanmasıy
la birlikte seralarda kullanılan iskelet malzemesinde de bir değişim gözlenmiş, ah
1. Ünite - Örtüaltı Tarımı 5
şap iskeletin yerini çelik iskelet almaya başlamıştır. Plastik filmlerin kullanılmaya
başlandığı 1960’lı yılların başlarına kadar cam seralar örtüaltı tarımında egemen
olmuş, bu tarihten sonra da plastik seralar yayılmaya başlamıştır. Plastiğin tarımda
kullanılmaya başlanması, örtüaltı tarımı açısından dönüm noktası olmuş ve üre
tim ılıman (Akdeniz) iklimin hüküm sürdüğü bölgelere de kaymıştır. Günümüzde
ABD, Japonya, Avrupa ve Akdeniz ülkelerinde seracılık yaygındır. Avrupa’nın gü
neyinde yer alan İspanya, İtalya, Yunanistan başta olmak üzere Almanya, İngiltere,
Fransa ve Hollanda’da sera yetiştiriciliği oldukça gelişmiştir.
Günümüzde seracılık, ısıtma ve soğutma giderlerinin düşük olduğu 30-40’ıncı
enlemler arasında kalan ülkelerde yayılmaktadır. Kırkıncı enlemin üzerine çıkıl
dığında ısıtma giderleri, 30’uncu enlemin altına inildiğinde ise soğutma giderleri
hızla yükselmektedir.
Günümüzde seracılığın 30-40’ıncı enlemler arasında kalan ülkelerde yayılmasının

nedeni nedir? 2
Ülkemizde sera tarımının başlangıcı diğer ülkelerle karşılaştırıldığında olduk

ça yenidir. Türkiye’de örtüaltı tarımı 1940’lı yıllarda kamu kuruluşları tarafından
Antalya ve İçel’de kurulan seralarla başlamıştır. Deneme ve araştırma amacıyla
kurulan bu ilk seralardan sonra sera tarımı, tarımda plastiğin kullanılmaya başla
dığı 1960’lı yıllardan itibaren yaygınlaşmış, zamanla Ege, Marmara ve Karadeniz
Bölgesi’ne yayılmıştır. Yetiştiriciliği yapılan ürünler başta sebze olmak üzere, kes
me çiçek ve iç mekân bitkileri ile meyvedir. Örtüaltı üretim sistemlerinde yetişti
riciliği yapılan sebze türleri domates, hıyar, karpuz, biber, patlıcan, marul, fasulye,
kavun, kabak ve çilek, meyve türleri ise muz ve asmadır.
Ülkemizde 1990 yılında yaklaşık 35.000 ha olan örtüaltı alanı 2009 yılında
56.718,0 ha’a ulaşmıştır. Bu alanın 18.701,6 ha’ı alçak tünel (%33), 7.704,6 ha’ı yük
sek tünel(% 13,6), 8.293,0 ha’ı cam (%14,6) ve 22.018,6 ha’ı plastik sera (%38,8)
alanlarından oluşmaktadır (Anonim, 2010) (Şekil 1.1).
Ülkemiz sera varlığının % 90’ı Akdeniz sahil şeridinde, % 5’i ise Ege’de yer
almaktadır. Türkiye genelinde iller bazında seraların (alçak tünel hariç), % 47’si
Antalya’da, % 29’u Mersin’de ve % 10’u da Muğla (Fethiye)’dadır.
Şekil 1.1
Örtüaltı
alanlarımızın yapı
tipine göre dağılımı
Ülkemizde geleneksel sera işletmelerinin yanında, son yıllarda büyük kapasi

teli, uzman teknik personelin istihdam edildiği, iklim kontrolü yapılan, tam do
nanımlı modern işletmeler de yaygınlaşmaya başlamıştır. Yüksek teknolojinin
kullanıldığı bu işletmelerde insan sağlığına ve çevreye duyarlı, özellikle ihracata
yönelik bir üretim gerçekleştirilmektedir.
ÖRTÜ TİPLERİ
Örtüaltı yetiştiriciliğinde örtü kullanımının birincil amacı bitkiyi dış etkilerden
korumak ve bitki gelişimi için en önemli faktör olan ışığın bitkilere yeterli oranda
ulaşmasını sağlamaktır. Bu amaçla cam ve plastik örtüler kullanılmaktadır. Bun
ların yanında, bitkiyi kum, kuş, böcek vb. haşerelerden korumak, buharlaşmayı
azaltmak, yabancı ot gelişimini önlemek gibi amaçlarla da plastik örtüler kulla
nılmaktadır.
Toprak Üzerine Serilen Örtüler

Plastik malçlar, örtüaltı üretim sistemlerinde erkencilik ve yüksek verim için kul
lanılmaktadır. Piyasada beyaz, gri, siyah, mavi vb. renklerde bulunmaktadır. Siyah
renkli malçlar yabancı ot gelişimini önlerken, şeffaf malçlar toprağın korunmasını
ve toprak neminin tutulmasını sağlamasının yanında toprağın ısınmasına da yar
dımcı olur. Malç kullanılmasının yararları aşağıdaki gibi özetlenebilir:
• Yabancı otların gelişmesini engelleyerek bitki besin maddelerinin bitkiler
tarafından daha etkin bir şekilde kullanılmasını sağlar.
• Toprak yüzeyinden oluşacak buharlaşmayı azaltarak topraktaki nemin tu
tulmasını sağlar ve tuz birikimini önler.
• Ürünlerin toprakla temasını önlediğinden kayıpları önler, kaliteyi artırır.
• Hastalık ve zararlılara karşı bitkiyi korur. Örneğin, yaprak galeri kurduyla
mücadelede malç kullanımı etkili bir önlemdir.
Bitkilerin Üzerine Serilen Örtüler

Bitki üzerine serilen örtülerin en yaygın kullanılanı dokunmamış gözenekli plas
tiklerdir. Bu örtüler, ısı örtüsü olarak kullanılmasının yanında bitkiyi kum, kuş,
böcek ve haşerelerden korumak amacıyla da kullanılmaktadır.
Gölge Evi
Son yıllarda, pestisit kullanımını azaltması, geleneksel seralardan daha düşük ma
liyetle inşa edilebilmesi ve bitki mikrokliması üzerine etkilerinin az olduğuna ina
nılması nedeniyle, zararlıların (böceklerin) içeri girişinin engellendiği gölge evi
üreticiler tarafından yaygın bir biçimde kullanılmaktadır. Aynı zamanda, meyve
kalitesini artırması ve su kullanımını azaltması nedeniyle meyve yetiştiriciliğinde
de kullanımı giderek artmaktadır. Gölge evinde yetiştiriciliğin yararları aşağıdaki
gibi özetlenebilir.
• Gölgelemeyle optimum değerin üzerindeki solar radyasyondan korunma
sağlaması,
• Bitkileri rüzgâr ve doludan koruma,
• Termal koşulları iyileştirme,
• Böceklerin yapı içerisine girişini engelleme.
Gölge evlerin en ilginç özelliği pasif yapılar olmasıdır. Bitki yetiştirme ortamı
nı düzenleme araçlarına sahip değildir. Bu yönüyle tam iklim kontrolüne sahip
seralardan tamamen farklıdır.
Beyazsinekler ve daha büyük böcekler tarafından bulaştırılan virüs hastalık
larının önlenmesi için 0,19-0,29 milimetre boyutunda gözlere sahip tüller kul
lanılmaktadır. Göz çaplarının bu derece küçük olması havalandırma etkinliğini,
dolayısıyla iç ortam sıcaklığını ve nem miktarını olumsuz etkilemektedir.
SERA YERİ SEÇİMİ

Serada yetiştirilen bitkilerden optimum düzeyde verim alabilmek için uygun çev
re koşullarının yaratılması gerekmektedir. Bunun da ilk adımı uygun bir sera yeri
seçimidir. Kârlı bir üretim için; seçilen yerin seracılık yönünden uygun olması,
seranın yönlendirmesinin doğru yapılmış olması ve uygun bir avlu düzeni oluş
turulması yaşamsal öneme sahiptir. Yönlendirmede uygun çözümü bulmada sera
kurulacak yerin enlem derecesi, sera tipi, çatı eğimi ve çatı tipi ile mevsim etkilidir.
Genelde, yapı elemanlarından kaynaklanan gölgelemeyi önlemek için seranın
uzun ekseni doğu-batı yönünde yönlendirilir. Sera kurulacak yer 40’ıncı enlemin
üzerinde bulunuyorsa doğu-batı yönlendirmesine daha fazla önem vermek gere
kir. Özellikle, Kuzey Yarım Küre’de bu şekilde yönlendirmeyle kış mevsiminde gü
neşten yararlanma olanağı artırılmış olur. Sera alın duvarının egemen kış rüzgâr
larının estiği yöne yönlendirilmesiyle ısıtma giderleri de azaltılabilir. Sera uzun
ekseni, güneşlenme etkisinin az olduğu yerlerde doğu-batı, fazla olduğu yerlerde
kuzey-güney doğrultusunda olmalıdır. Çatı elemanlarının sera tabanında oluştu Alın duvarı, bireysel seralarda
racağı sürekli gölgeleme etkisini gidermek için geniş açıklıklı ya da blok seraların seranın kısa ön cephesi.
kuzey-güney yönünde yerleştirilmesi tercih edilir.
Sera yeri seçiminde dikkate alınması gereken belli başlı faktörler arasında ışık,
iklim koşulları, rakım, su kaynağı ve kalitesi, zararlı tehdidi, toprak ve topoğrafya,
yola bağlantı, kullanılabilir işgücü varlığı sayılabilir.
Bir sera işletmesinin başarısını etkileyen yer seçim kriterleri nelerdir?

3
Işık
Bitkiler fotosentez için ışığa gereksinim duyarlar. Bulutlu günlerde bitkilerin foto
sentez miktarı ve buna bağlı olarak da büyüme ve verim yeteneklerinde bir azal
ma meydana gelir. Bu nedenle yıl boyunca, özellikle de kış aylarında güneşlenme
nin fazla olduğu yerler sera yeri olarak tercih edilmelidir. Bitkilerin güneşlenme
gereksinimlerindeki farklılık bölgesel düzeyde farklı sera tiplerinin ortaya çıkma
sına yol açmaktadır.
İklim Koşulları
Sera kurulacak bölgede deniz, göl, akarsu gibi bir su kütlesinin bulunması o böl
gede ılıman bir iklimin egemen olmasına yol açmaktadır. Örneğin deniz kıyısında
bulunan bölgelerde gece gündüz arasındaki sıcaklık farkı iç bölgelere oranla daha
düşüktür.
Ağaçlar, dağlar veya diğer engeller özellikle sabah ve öğleden sonraları seralar
da gölgeleme etkisi yapabilir.
Bazı bölgelerde yılın belirli zamanlarında bulut ve sis oluşumunun meydana
gelebileceği unutulmamalıdır. Örneğin, bazı dağ sıralarının rüzgâr almayan yö
nüne bakan kuytu yerler veya sahile yakın alanlar bu açıdan iyi analiz edilmelidir.
Rüzgâr hızının yüksek olması sera ısısının emme yoluyla dışarıya çıkışını artı
rır. Dolayısıyla sera içinde arzu edilen sıcaklığın oluşturulabilmesi için daha fazla
ısı enerjisi harcanmasına yol açar. Ayrıca, şiddetli rüzgâr sera yapı elemanlarına
da zarar verebilir.
Rakım
Bir yerin deniz seviyesinden olan yüksekliği yaz aylarında görülen maksimum sı
caklık ile kış aylarında görülen minimum sıcaklığı etkilemektedir. Rakımı uygun
olan bir yerin seçilmesiyle kış aylarında ısıtma giderleri, yaz aylarında ise soğutma
giderleri azaltılabilir.
Su Kaynağı ve Kalitesi
Sera yetiştiriciliğinde, sulama, ısıtma, soğutma, nemlendirme, elde edilen ürün
lerin temizlenmesi ve ilaçların seyreltilmesi gibi kültürel işlemlerde kullanılmak
üzere yeterli miktarda ve kaliteli bir su kaynağının bulunması oldukça önemlidir.
Su kaynağı olarak akarsular, göller gibi yerüstü su kaynaklarının yanında açılan
artezyen ve derin kuyularla yeraltı suyundan veya içmesuyu şebekesinden yarar
lanılabilir. Gereksinim duyulan su miktarı sulanacak alanın büyüklüğüne, yetiş
tirilen bitki türüne, hava koşullarına, yılın hangi döneminde bulunulduğuna ve
havalandırma veya ısıtma sisteminin çalıştırılıp çalıştırılmama durumuna göre
değişiklik gösterir. Sulama için maksimum su gereksinimi 10-60 lt/m2 arasındadır
(Anonim, 1994). Su kaynağı ne kadar güvenilir olursa olsun mutlaka analiz edil
melilidir. Su kaynağının toplam tuz konsantrasyonunun belirli bir düzeyin altında
olması gerekir. Çözünebilir mineral elementlerin yüksek olduğu sulara kimyasal
gübre ilave edilmesi toplam tuz konsantrasyonunu artırmaktadır. Su kaynağının
tuz içeriğine ilişkin üst limitler Çizelge 1.1’de verilmiştir.
Çizelge 1.1 Kimyasal Gübre Kullanılması Durumunda

Su kaynağı tuz
konsantrasyonu üst SO4 < 240 ppm Fe < 5 ppm
limit değerleri (ppm) Ca < 120 ppm Zn < 5 ppm
Mg < 24 ppm Mn < 2 ppm
Kaynak: ag.arizona.
edu/ceac/sites/ K < 10 ppm B < 0.8 ppm
ag.arizona. P < 5 ppm Cu < 0.2 ppm
edu.ceac/files/
pls217nbCH11_0.pdf NO3 < 5 ppm Mo < 0.02 ppm
Cl < 140 ppm
Kimyasal Gübre Kullanılmaması Durumunda
Na <50 ppm F < 1 ppm
Al < 5 ppm
Zararlı Tehdidi
Sera yeri seçilirken arazide zararlı böceklerin konakladığı mevcut tarım alanların
dan uzakta olmasına özen gösterilmelidir. Zararlı böcekler içerisinde beyazsinek,
yaprak biti, örümcekler (akarlar) ve kirpikkanatlı (trips) sayılabilir.
Toprak ve Topoğrafya
Drenaj, fazla suyun Bitkisel üretimde verim ve kaliteyi etkileyen en önemli unsurlardan biri olma
uzaklaştırılması işlemine sı nedeniyle sera kurulacak yerin toprağının kaliteli olması gerekmektedir. Sera
verilen addır.
toprağı olarak geçirgen, besin içeriği zengin yani verimli, su tutma yeteneği iyi,
drenaj, taşlılık sorunu olmayan derin topraklar idealdir. Tınlı kumlu ve kumlu
topraklar en çok tercih edilen topraklardır.
Bitkilerin tezgâhlar, saksılar veya özel yetiştirme ortamlarında yetiştirimesi

durumunda toprak sera yeri seçiminde önemli bir faktör olmamaktadır.
Alt tabakası geçirimsiz olan yerlere sera kurulması zorunluluğu varsa, sulama
ve yağış sularıyla taban suyu seviyesinin yükselebileceği göz önünde tutularak,
drenaj sorunları giderilmeli ve sera tabanı yükseltilmelidir.
Taban suyu derinliğinin azalması, toprağın soğumasına, havasız kalmasına ve
bitki köklerinin hastalanmasına neden olacağından, taban suyu derinliğinin en az
1 m olması gerekir.
Seradan gelen yükler zemin tarafından taşındığından sera toprağının yük ta
şıma kapasitesi yeterli düzeyde olmalıdır. Yük taşıma kapasitesi olarak 2-2,5 kg/
cm2 önerilmektedir. Gevşek yapılı topraklar üzerinde kurulacak seraların inşaat
maliyeti daha yüksek olur. Çünkü bu tür zeminlerde yapı emniyeti nedeniyle se
ra temeli daha derine indirilmekte ve temelde kullanılan malzemelerde bir artış
gözlenmektedir.
Arazi topoğrafyası da yer seçiminde etkilidir. Arazinin eğimi ve eğim yönü de
dikkate alınmalıdır. Kış güneşinden yararlanma ve kuzey rüzgârlarından korun
ma yönünden arazi eğiminin güney ya da güneydoğuya bakması arzu edilir.
Çok eğimli alanlarda sera kurulması, tesviye ve dolgu yapımını gerektirmesi,
işgücü kullanımı yönünden güçlükler yaratması nedeniyle tercih edilmemektedir.
Yağışlı iklime sahip bölgelerde, yağış sularının tahliyesinin güç olduğu çok düz
alanlar da sera yeri için uygun değildir. Sera yapımı için % 0,5-1,5 arasında eğime
sahip alanlar uygundur.
Yola Bağlantı
Elde edilen ürünün bozulmadan pazara ulaştırılabilmesi için sera kurulacak yerin
mutlaka işlek bir yola bağlantısı olmalıdır. Ayrıca, sera örtü malzemesi ve yapı ele
manlarının taşınması, gübre, ilaç, yakıt, alet ekipman vb. girdilerin kolaylıkla se
raya ulaştırılabilmesi yönünden de yola bağlantı oldukça önemlidir. Ürünün zarar
görmeden ve görünümü bozulmadan taşınabilmesi için yol kalitesi iyi olmalıdır.
Ulaşımda kara yolu ve demir yolu kullanılabileceği gibi ekonomik yönden uygun
olması durumunda hava yolu da tercih edilebilir. Seranın yola çok yakın olması
durumunda, özellikle trafik nedeniyle oluşan toz örtü materyalinin kirlenmesine,
dolayısıyla ışık geçirgenliğinin azalmasına yol açmaktadır.
Kullanılabilir İşgücü Varlığı

Seracılık yıl boyunca üretim yapılan ve yoğun işgücü kullanılan bir sektör oldu
ğundan, ek işgücüne gereksinim duyulmaktadır. Budama, yetiştirme, hasat ve pa
ketleme işlemlerini yerine getirebilecek nitelikli işgücünün yakın çevreden sağla
nabilir olmasına özen gösterilmelidir.
Bunların dışında elektrik, telefon, internet vb. hizmetlere yakınlık, pazara ya
kınlık, termal ve jeotermal enerji kaynaklarının varlığı, baca gazları ve toz oluşu
muna yol açan sanayi bölgelerine olan uzaklık gibi faktörler de dikkate alınmalıdır.
Özet
Örtüaltı tarımının Türkiye’deki ve dünyadaki geli İşletmecilik yönünden en uygun sera yerini belir
1 şimini açıklamak 3 lemek
Örtüaltı üretim sistemleri içerisinde alçak tünel Seracılıktan arzu edilen yararın sağlanabilme
ler ve seralar yer almaktadır. Alçak tüneller da sinde sera kurulacak yerin özellikleri oldukça
ha çok erkencilik sağlamak amacıyla bir üretim önemlidir. Bu nedenle sera yeri seçilirken belirli
dönemi için inşa edilen plastik örtülü yapılardır. faktörler dikkatle incelenmelidir. Sera yeri se
Seralar, bitkiler için uygun çevre koşullarının ya çiminde etkili olan başlıca faktörler: ışık, iklim
pay olarak yaratıldığı, yıl boyunca üretime ola koşulları, rakım, su kaynağı ve kalitesi, zararlı
nak sağlayan, bitkileri dış etkilere karşı koruyan tehdidi, toprak ve topoğrafya, yola bağlantı, kul
ve içerisinde hareket edilebilen yüksek yapılar lanılabilir işgücü varlığı, telefon, elektrik, inter
dır. net gibi çeşitli hizmetlere erişim kolaylığı, paza
Örtüaltı tarımı Romalılara kadar dayanmak ra yakınlık, enerji kaynaklarının varlığıdır.
tadır. Bunu 15’inci yüzyılın sonlarıyla 18’inci
yüzyıl arasında yapılan koruma amaçlı seralar
izlemiştir. Plastik filmlerin yaygınlaşmaya başla
dığı 1960’lı yıllara kadar örtüaltı tarımında cam
seralar egemen olmuş, bu tarihten sonra plastik
seralar giderek yaygınlaşmıştır. Sera yetiştiricili
ği, birim alandan daha kaliteli ve daha fazla ürün
alınmasını sağlaması, yıl boyunca istihdam ya
ratması, yapı elemanlarının üretimiyle ilgili yan
sanayi kollarının gelişmesini sağlaması, ihracat
yoluyla ülkeye döviz girdisi sağlaması nedeniyle
oldukça önemli bir sektördür.
Ülkemizde başlangıcı 1940’lı yıllarda kamu ku
ruluşları tarafından Antalya ve İçel’de kurulan
seralara dayanan örtüaltı tarımı, tarımda plas
tiğin kullanılmaya başlandığı 1960’lı yıllardan
itibaren iklim koşullarının uygun olduğu bölge
lere yayılmıştır. Dünyadaki gelişmelere paralel
olarak ülkemizde de önemli gelişmeler kaydedil
miş, büyük kapasiteli, iklim kontrollü modern
işletmeler yaygınlaşmaya başlamıştır.
Kullanılan tüm örtü tiplerini sıralamak

2
Sera yetiştiriciliğinde kullanılan belli başlı örtü
tipleri cam ve plastiktir. Bunların yanında, bit
kiyi kum, kuş vb. zararlılardan korumak, buhar
laşmayı azaltmak, yabancı ot gelişimini önlemek
gibi amaçlarla toprak ve bitki üzerine serilen
plastik örtülerle gölge evler de kullanılmaktadır.

Kendimizi Sınayalım
1. Aşağıdakilerden hangisi iyi tasarlanmış bir serada 6. Aşağıdakilerden hangisi örtüaltı üretim sistemlerin
bulunması gereken özelliklerden değildir? de yetiştiriciliği yapılan sebze türlerinden değildir?
a. Bitki gelişimi için gerekli olan iklim koşullarını a. Domates
sağlaması, b. Karpuz
b. Işık geçirgenliğinin düşük olması, c. Asma
c. Yıl boyunca üretime olanak tanıması, d. Hıyar
d. Önemli iklim faktörlerini belirlenen optimum e. Fasulye
değerlere olabildiğince yakın olacak biçimde
sağlaması, 7. Sera kurulacak arazinin sahip olması gereken eğim
e. Düşük ısı tüketimine sahip olması. değeri aşağıdaki seçeneklerin hangisinde doğru veril
miştir?
2. Dünyada ticari anlamda sera yetiştiriciliği ne zaman a. % 0,5-1,0
başlamıştır? b. % 1,0-1,5
a. MÖ 1’inci yüzyıl c. % 1,0-2,0
b. 15’inci yüzyıl d. % 1,0-2,5
c. 19’uncu yüzyılın sonları e. % 0,5-1,5
d. 18’inci yüzyılın başları,
e. 17’nci yüzyıl 8. Aşağıdakilerden hangisi gölge evlerde yetiştiriciliğin
yararlarından değildir?
3. Aşağıdakilerden hangisi malç kullanılmasının ya a. Maliyetinin geleneksel seralardan daha yüksek
rarlarından değildir? olması,
a. Toprakta nem tutulmasını önler, b. Bitkileri rüzgâr ve doludan koruma,
b. Yabancı ot gelişimini engeller, c. Termal koşulları iyileştirme,
c. Toprak yüzeyinden oluşan buharlaşmayı azaltır, d. Böceklerin yapı içerisine girişini engelleme,
d. Ürün kalitesini artırır, e. Gölgelemeyle solar radyasyondan koruma sağ
e. Hastalık ve zararlılara karşı koruma sağlar. laması,
4. Aşağıdakilerden hangisi iyi bir sera toprağında bu 9. Ülkemizde en fazla sera varlığına sahip olan il aşağı
lunması gereken özelliklerdendir? dakilerden hangisidir?
a. Geçirgenliğinin düşük olması, a. Yalova
b. Besin içeriğinin düşük olması, b. Antalya
c. Su tutma yeteneğinin düşük olması, c. Muğla
d. Sığ olması, d. İzmir
e. Drenaj sorunun bulunmaması. e. Hatay
5. Kış güneşinden yararlanma ve kuzey rüzgârlarından 10. Birim sera taban alanı (m2) başına ayrılması gere
korunma yönünden arazi eğiminin hangi yöne bakma ken maksimum sulama suyu miktarı aşağıdakilerden
sı arzu edilir? hangisidir?
a. Kuzey a. 10-40 lt
b. Batı b. 5-50 lt
c. Kuzeybatı c. 10-30 lt
d. Güney d. 10-60 lt
e. Doğu e. 10-20 lt
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

1. b Yanıtınız yanlış ise, “Tanımı” konusunu yeni Sıra Sizde 1
den gözden geçiriniz. Alçak plastik tünellerde yapılan üretimde erkencilik
2. c Yanıtınız yanlış ise, “Tarihsel Gelişimi” konu amaçlanır. Genellikle bir üretim dönemi için inşa edi
sunu yeniden gözden geçiriniz. lirler. Seralarda ise yıl boyunca üretim yapmak amaç
3. a Yanıtınız yanlış ise, “Toprak Üzerine Serilen lanır. Seralarda iklim koşullarının açıkta bitki yetiştir
Örtüler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. meye elverişli olmadığı dönemlerde, kültür bitkileri ile
4. e Yanıtınız yanlış ise, “Toprak ve Topoğrafya” ko bunların tohum, fide ve fidanlarının ekonomik olarak
nusunu yeniden gözden geçiriniz. üretilmesi, yetiştirilmesi, sergilenmesi ve korunması
5. d Yanıtınız yanlış ise, “Toprak ve Topoğrafya” ko olanaklıdır. Seralar içinde hareket edilebilen yüksek
nusunu yeniden gözden geçiriniz. sistemli yapılardır.
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Tarihsel Gelişimi” konu
sunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Toprak ve Topoğrafya” ko Sera yetiştiriciliğinde, ekolojik faktörlerin ekonomik
nusunu yeniden gözden geçiriniz. bir biçimde sağlanması amaçlandığından, kış ayların
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Gölge Evi” konusunu ye da ısıtma, yaz aylarında ise soğutma giderlerinin dü
niden gözden geçiriniz. şük olduğu yerler seracılık için avantajlıdır. Bu yönüyle
9. b Yanıtınız yanlış ise, “Tarihsel Gelişimi” konu irdelendiğinde, 30-40’ıncı enlemler arasında kalan ül
sunu yeniden gözden geçiriniz. kelerde ısıtma ve soğutma giderleri düşüktür. Kırkıncı
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Su Kaynağı ve Kalitesi” ko enlemin üzerine çıkıldığında ısıtma giderleri, 30’uncu
nusunu yeniden gözden geçiriniz. enlemin altına inildiğinde ise soğutma giderleri hızla
yükselmektedir.
Sıra Sizde 3
Bir sera işletmesinin başarısını etkileyen yer seçim kri
terleri arasında ışık, iklim koşulları, rakım, su kaynağı
ve kalitesi, zararlı tehdidi, toprak ve topoğrafya, yola
bağlantı, kullanılabilir işgücü varlığı sayılabilir.
Yararlanılan Kaynaklar
Anonim (1994). Greenhouse Engineering. Northeast
Regional Agricultural Engineering Service (NRA
ES) Greenhouse Series, NRAES-33, Ithaca, NY,
USA. 212 pp.
Anonim (2007). Bitkisel Üretim. T.C. Başbakanlık
Devlet Planlama Teşkilatı Dokuzuncu Kalkınma
Planı, Özel İhtisas Komisyonu Raporu, Ankara. 91 s.
Anonim (2010). Örtüaltı Sebze ve Meyve Alanları.
Türkiye İstatistik Kurumu Bitkisel Üretim İstatistik
leri Veri Tabanı, Ankara. http://tuikrapor.tuik.gov.
tr/reports/rwservlet?hayvancilik=&re port=BA
RAP OR102.RDF&p_yil1=2009&p_kod=1&p
dil=1&desformat=html&ENVID=hayvancilikEnv
Arıcı, İ. (2003). Sera Yapım Tekniği. Uludağ Üniversi
tesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 44, Bursa. 132 s.
Baytorun A.N. (1995). Seralar. Ç.Ü. Ziraat Fak. Yayın
No:110, Adana.
Biondo, R. J. (2004). Greenhouse Production. Pear
son Education, Inc. Prentice Hall Interstate, Upper
Saddle River, New Jersey. 371 s.
Eltez R. Z. , A. Günay (1998). Bakırçay’da Seracılık.
Bergama Ticaret Odası Yay., İmaj Reklam, Bergama.
von Elsner, B., D. Briassoulis, D. Waaijenberg, A. Mist
riotis, Chr. von Zabeltitz, J. Gratraud, G. Russo,
R. Suay-Cortes (2000). Review of Structural and
Functional Characteristics of Greenhouses in Eu-
ropean Union Countries: Part I, Design Require-
ments, J. Agric. Engng Res. 75:1-16.
Möller, M., J. Tanny, S. Cohen ve M. Teitel (2003). Mic-
rometeorological Characterisation in a Screen-
house. ISHS Acta Horticulture 614: VI. Internati
onal Symposium on Protected Cultivation in Mild
Winter Climate: Product and Process Innovation.
Olgun, M. (2009). Tarımsal Yapılar. Ankara Üniversi
tesi Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No: 1577, An
kara. 445 s.
Sevgican, A. (1999). Örtüaltı Sebzeciliği. Cilt I. E.Ü.
Ziraat Fakültesi Yayınları No:528. ISBN 975-483-
384-2, İzmir.
Tüzel Y., A. Gül, H.Y. Daşgan, G.B. Öztekin, S. Enginde
niz, H.F. Boyacı, A. Ersoy, A. Tepe, A. Uğur (2010).
Örtüaltı Yetiştiriciliğinin Gelişimi. TMMOB Zira
at Mühendisleri Odası VII. Teknik Kongresi, Ankara.
2
Amaçlarımız
 Seraları sınıflandırıp tanımlayabilecek,
 Yapı elemanlarının planlanmasında etkili yükleri açıklayabilecek,
 Serayı oluşturan yapı elemanlarını tanımlayabilecek,
 Sera boyutlandırma özelliklerini ayırt edebilecek
bilgi ve beceri kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Sera tipleri • Mertek
• Sera yapı elemanı • Çatı makası
• Yapı yükleri • Rüzgârlık
• Sürekli yükler • Örtü malzemesi
• Rüzgâr yükü • Cam sera
• Bireysel sera • Plastik sera
• Blok sera • Havalandırma penceresi
• Aşık • Sera genişliği

İçindekiler
• SERALARIN SINIFLANDIRILMASI VE
SERA TİPLERİ
• SERA YAPI ELEMANLARININ
Örtüaltı Üretim Sistemleri Sera Tipleri ve Yapı Elemanları PLANLANMASI
• PLANLAMADA ETKİLİ YÜKLER
• SERA YAPI ELEMANLARI
• SERALARIN BOYUTLANDIRILMASI
Sera Tipleri ve Yapı Elemanları
SERALARIN SINIFLANDIRILMASI VE SERA TİPLERİ

Seralar, bitki gereksinimlerine uygun bir ortam yaratmak amacıyla kullanılan ta-
rımsal yapılardır. Dış ortam koşulları kontrol altına alınarak, ekonomik ve kaliteli
bir yetiştiricilik yapmak amacıyla kurulan seralar, çok farklı biçimlerde planlana-
bilmektedirler. Sera tipinin belirlenmesinde; kullanım amacı, gereksinim duyulan
büyüklük, bölgenin iklim koşulları, arazi eğimi, işletmenin ekonomik gücü, gele-
cekteki büyüme ve değişiklikler, sera sahibinin özel istek ve beğenisi gibi konular
etkili olmaktadır.
Seralar genellikle gelir elde etmeyi amaçlıyor olsa da kimi zaman hobi ya da
araştırma amacıyla da kullanılabilmektedir. İşletmenin arazi varlığı, yapmak iste-
diği yetiştiriciliğin kapasitesi sera büyüklüğünü belirler. Bölgenin iklim koşulları,
seranın yüksek ya da alçak olmasında veya cam ya da plastik olmasında etkilidir.
Sera kurulacak arazinin topoğrafik durumu, arazi eğim ve yönü, düz ve eğimli
oluşu sera tipinin belirlenmesinde önemli bir göstergedir. Örneğin, eğimli alan-
larda blok seraların kurulmasında zorluklarla karşılaşılır. İşletmeyi kuracak kişi-
lerin mali gücü ya da bulabileceği destek ve kaynaklar, sera boyut ve özelliklerinin
belirlenmesinde etkili olmaktadır. Sera yatırımı yapan kişiler, öncelikle tek ürün
yetiştiriciliğine yönelip zamanla işletmesini geliştirmek isteyebilir. Bulabildiği
kaynak ölçüsünde sera boyutlarını büyük tutabilir veya serasını gelecekteki ge-
lişmelere göre planlayabilir. İşletme sahibi yapacağı sera yatırımını, eğitimi, bilgi
ve görgüsü kadar diğer işletmelerde yaptığı inceleme sonucunda alacağı kararlar
doğrultusunda belirleyebilmektedir. Sera tipleri sayılan bu özelliklere bağlı olarak
çeşitli biçimlerde sınıflandırılabilmektedir.
Kullanım Amacına Göre Sera Tipleri

Yetiştirme Seraları: Her çeşit sebze, kesme çiçek, meyve ve bağ üretimi yapılan ve
sera içerisindeki toprağın doğrudan ürün yetiştiriciliğinde kullanıldığı seralardır.
Üretim Seraları: Tohum, fide ve çelik üretimi için kullanılan seralardır.
Koruma ve Sergileme Seraları: Üretilen ürünlerin sergilenmesi ve satılması için
planlanan, gelişmiş yol bağlantılarına açık olan işletmelerin doğrudan pazarlama
olanaklarını değerlendirmek amacıyla kullandıkları seralardır.
Araştırma Seraları: Bilimsel çalışmalar amacıyla tasarlanan, üretimden daha
çok yeni çeşitlerin geliştirilmesi ve denenmesi için kullanılan seralardır.
Kuruluş Şekillerine Göre Sera Tipleri

Seralar kuruluş biçimlerine göre tek (bireysel), bölmeli blok, bölmesiz blok ve
bağlantılı blok seralar olarak gruplandırılmaktadır.
Bireysel seralar: Çeşitli büyüklüklerde tek başına kurulan, çatısı basit, hiçbir
yapıyla bağlantısı olmaksızın kurulan seralardır.
Bölmeli blok seralar: Birkaç bireysel seranın birleşmesiyle oluşan ve seraların
yan duvarlarının kaldırılmadığı seralardır. Farklı bitki çeşitlerinin yetiştirme ko-
şullarına göre iç ortam koşulları düzenlenebilmektedir.
Bölmesiz blok seralar: Birleşen bireysel seraların yan duvarları kaldırılarak
oluşturulan ve tek bir sera ortamı yaratılan seralardır.
Bağlantılı blok seralar: Bitişik seralar olarak da adlandırılıp, cam, tuğla, taş vb.
başka bir yapı duvarına dayalı biçimde bağlantılı olarak kullanılırlar.
Büyüklüğüne Göre Sera Tipleri

Sera büyüklüğü, yapı tabanının genişlik ve uzunluğuna göre belirlenir. Buna göre
seralar;
Büyük Seralar: 1.000 m2’den daha büyük taban alanına sahip, bir ya da daha
çok seranın bir araya gelmesiyle oluşan seralardır. Genişliği 10 m’den fazla, uzun-
luğu 50-100 m arasında değişir ve yetiştirme amacıyla kullanılırlar.
Orta Büyüklükteki Seralar: Taban alanı 100-1.000 m2 arasında değişip, bireysel
veya birden fazla sera birleştirilerek oluşturulur. Genişliği, 3-20 m, uzunluğu 25-
50 m olan, sebze ve çiçek
Fotoğraf 2.1 yetiştiriciliği veya fide,
Hobi amaçlı küçük fidan üretiminde kulla-
sera nılan seralardır.
Küçük Seralar: Taban
alanı 100 m2’den daha az
tek seradan oluşan, geniş-
liği 1-6 m, uzunluğu 2-20
m olup genellikle süs bit-
kisi yetiştirmek veya hobi
amaçlı olarak kullanılır-
lar (Fotoğraf 2.1).
Kule Seralar: Büyüklüğü
150 m2’yi geçmeyen, küçük
alanların sera tarımına uy-
gun hale getirilmesi ama-
cıyla kule biçiminde tasarlanan, genellikle saksı ve kasalarda çiçek yetiştiriciliği yapılan
seralardır.
Neden farklı büyüklükte sera kurulur?

1
Yapı İskelet (Konstrüksiyon) Malzemelerine Göre Sera Tipleri
Yapının taşıyıcı elemanlarına, sera konstrüksiyonu ya da iskeleti adı verilir. İskeleti
oluşturulan elemanlar farklı yapı malzemelerinin kullanımıyla yapılırlar.
Ahşap Seralar: İskelet malzemesi ahşap olan seralardır. Genellikle yöresel kay-
naklar değerlendirilerek yapılan küçük seralar biçiminde olup servis ömrü kısa
olduğundan yaygın kullanılmamaktadırlar.
2. Ünite - Sera Tipleri ve Yapı Elemanları 17
Çelik Seralar: Galvanize boru ya da profil çeliği kullanılarak sera iskeleti oluştu-
rulur. En yaygın kullanı-
lan iskelet malzemesidir. Fotoğraf 2.2
Alüminyum Seralar: Plastik Örtülü Blok
Pahalı olmasına karşın, Sera
hafif ve dayanıklı oluşu,
inşa kolaylığı gibi özel-
likleriyle seralarda yapı
iskelet malzemesi olarak
kullanılmaktadır.
Sentetik Malzemeli
Seralar: İskelet malzeme-
si olarak suni elyaf mal-
zemeler kullanılmaktadır.
Hava Şişirmeli Seralar:
İskelet yapısı olmaksızın,
iki plastik örtü arasına hava
verilerek oluşturulurlar.
Örtü Malzemelerine Göre Sera Tipleri

Seraların taşıyıcı elemanlarının çevresi bir örtü malzemesiyle kaplanarak, kapalı
ışık geçişine olanak sağlayan bir yapı oluşturulur. Seralarda farklı örtü malzemesi
kullanılmakta olup seralar bu isimlerle de adlandırılabilmektedir. Bunlar;
Cam Seralar: Örtü malzemesi olarak cam kullanılan seralardır. Cam seralar, ışık
geçirgenliği yüksek ve dayanıklı yapılardır. Ancak, ağır olması ve buna bağlı olarak
daha fazla iskelet malzeme kullanımı gerektirmesi maliyetini artırmaktadır.
Plastik Seralar: Örtü malzemesi olarak yumuşak veya sertleştirilmiş polietilen
(PE) ve polivinilklorit (PVC) vb. plastik malzemeler kullanılan seralardır. Cam
seralara oranla ilk yatırım maliyeti düşük olup, dış ortam koşullarından etkilen-
diklerinden uzun ömürlü değillerdir (Fotoğraf 2.2).
Sentetik Malzeme ile Kaplanmış Seralar: Örtü malzemesi olarak mika, pleksig-
las, sertleştirilmiş PVC, polimetilmetekrilat (PMMA), polyester vb. sentetik mal-
zemeler kullanılır. Sert ve tabaka şeklinde malzemeler olup son yıllarda kullanımı
yaygınlaşmaktadır.
Çatı Şekillerine Göre Sera Tipleri

Seralar çatı şekillerine göre farklılık gösterip aşağıda tanımlandığı biçimde adlan-
dırılırlar.
Basit Çatılı Seralar: Tek eğimli, bir duvar veya binaya dayalı güneye bakacak
biçimde düzenlenirler. Sundurma seralar olarak da tanımlanırlar. Küçük seralar
grubundandır. Arazi eğimine uygun olarak tek yöne eğim verilebilir.
Çift Eğimli Seralar: Bu tip seraların çatıları iki yöne eğimli olarak düzenlenip,
genellikle beşik çatı olarak adlandırılır (Fotoğraf 2.3). Çift eğimli seralarda, çatı
yükü kolonlar tarafından taşınarak temele iletilir. İki çatı yüzeyi de birbirine eşit
olan seralar, ikizkenar çatılı seralar olarak tanımlanır. Bazen, sera kurulacak ala-
nın eğimli olması bir kenarın diğerine göre daha uzun olmasını gerektirir. Bu tip
seralara da iki çatı kenarı birbirine eşit olmayan seralar denilmektedir.
Yuvarlak Çatılı (Tünel Tipi) Seralar: Örtü malzemesi yumuşak plastik olan ve
yarım daire biçiminde yan duvarsız olarak kurulabilen düşük maliyetli seralardır.
Sera genişliği 5-8 m ara-

Fotoğraf 2.3 sında değişip yüksek ya-
pılamazlar.
Farklı sera tipleri
(Önde bireysel çelik Yay Çatılı Seralar: Tek
konstrüksiyonlu, veya blok halinde kuru-
arkada M çatılı blok lan çatı ve yan duvarların
sera) birleşmesiyle yay şeklinde
çatıya sahiptirler. Daha
etkin havalandırma ve
daha geniş taban alanı ya-
ratmak amacıyla geliştiri-
len sera tipidir. Yan duvar
yüksekliği 2-2,5 m’dir.
M Tipi Çatılı Seralar:
Birden çok beşik çatılı
seranın bir araya gelmesiyle oluşan blok seralarda görülür (Fotoğraf 2.3).
Hareket Edebilme Özeliklerine Göre Sera Tipleri

Sabit Seralar: Bir temel üzerine oturtulmuş en yaygın kullanılan hareketsiz seralardır.
Hareketli Seralar: Belirli bir temel veya raylar üzerinde yer değiştirebilen sera-
lar olup maliyeti nedeniyle yaygın kullanılmazlar.
Portatif Seralar: Sökülüp takılabilir nitelikte olup, başka bir yere taşınıp mon-
tajı kolaylıkla yapılabilen seralardır.
İklimlendirme Sistemlerine Göre Sera Tipleri

Sıcak Seralar: Isıtmalı seralardır. Sıcak seralarda sera içi sıcaklığı 20 °C’nin üze-
rinde tutulup, 18 °C’nin altına düşmesine izin verilmez. Bu tip seralarda domates,
hıyar gibi yazlık sebzeler yetiştirilir.
Ilık Seralar: Gündüz ve gece sıcaklığı 10-20 °C arasında tutulan gerektiğinde
ısıtma yapılan seralardır. Bu tip seralarda fazla sıcak ya da soğuktan hoşlanmayan
turp, salata ve lahana gibi bitkiler yetiştirilir.
Soğuk Seralar: Isıtma ve soğutma yapılmayan ılıman iklim özelliğine sahip yö-
relerde kullanılan veya soğuğa dayanıklı bitkilerin yetiştirildiği seralardır.
SERA YAPI ELEMANLARININ PLANLANMASI

Bir serayı temelden çatıya kadar oluşturan her bir bölüme sera yapı elemanı de-
nilmektedir. Sera yapı elemanları, kendi ağırlığı ve dışarıdan gelecek etkilere karşı
sabit yapısını bozmadan kendisinden beklenilen fonksiyonları yerine getirmeli-
dir. Bu temel görevin dışında yapı elemanlarının, gölgeleme oranı düşük, ışık ge-
çirgenliği yüksek, ısı geçirgenliği az olmalıdır. Kurulum kolaylığı sağlamalı, hafif
ve düşük maliyetli olmalıdır.
Sera planlamada yapılması düşünülen yetiştiriciliğe, kapasite ve bölge koşul-
larına uygun bir sera modeli tasarlanır. İstenilen boyut ve özellikleri belirlenen
sera tipi üzerinde öncelikli olarak etkili yüklerin belirlenmesi gerekir. Bu yüklerin
etkisine bağlı olarak sera yapı elemanları boyutlandırılır. Yapı elemanlarını ta-
nımadan önce, yapıda etkili yüklerin bilinmesinde yarar bulunmaktadır. Çünkü
yapıyı oluşturan her bir elemanın etkili yüklere karşı, emniyet sınırları içerisinde
dayanabilecekleri en küçük kesit yüzeyine sahip olmaları gerekmektedir.
PLANLAMADA ETKİLİ YÜKLER

Sera yapı elemanlarının boyutlandırılmasında etkili olan yükleri başlıca iki grupta
toplayabiliriz.
Sürekli Yükler (Ölü Yükler)
• Yapı elemanlarının kendi ağırlığı,
• Seraya asılı tesisatların ağırlığı
Hareketli Yükler (Canlı Yükler)
• Rüzgâr yükü
• Kar yükü
• Askıya alınan bitki yükü
• Sera üzerinde çalışan işçi ağırlığı
• Depremin dinamik yükü
Sürekli Yükler
Serayı oluşturan yapı elemanlarının kendi ağırlıkları, sabit ve değişmez bir yük
olarak yapı elemanlarında etkili olmaktadır. Sera yapı elemanlarından öncelikle
ağırlıklarını taşıması beklenir. Bu nedenle, serayı kaplayan örtü malzemesinden
taşıyıcı iskelet elemanlarına kadar, birim alanda uyguladıkları yükün belirlenmesi
gerekmektedir.
Cam örtü malzemesinin 1 mm kalınlığındaki birim ağırlığı 2,5-3 kg/m2’dir.
Bir cam serada kalınlığı 3-4 mm olarak kullanılan camın ağırlığı 7,5-12 kg/m2 ka-
bul edilir. Cam örtünün üzerine oturduğu mertek ile diğer çatı ve iskelet eleman-
larının ağırlıkları, kullanılan çelik malzemenin kesitleri ile yerleştirme sıklığına
bağlı olarak değişir. Cam seralarda kullanılan macun ya da plastik tutturucuların
yükleri de hesaplanmalıdır. Ayrıca havalandırma pencerelerinin ağırlıklarını da
yapıldıkları malzemelerin kesit alanına göre belirlenen birim ağırlıklarından yola
çıkarak belirleyebiliriz.
Sera iskeleti üzerine sabit olarak bağlanan ısıtma, sulama, havalandırma gibi
sistemlerin oluşturduğu yüklerin de sürekli yükler kapsamında hesaplanması ge-
rekir. Tüm bu sistemlerin, sera çatı izdüşümü düzleminde 5-10 kg/m2’lik bir yük
oluşturdukları kabul edilir.
Hareketli Yükler
Bu yükler değişken nitelikte olup, şiddetine bağlı olarak yapıda yıkıcı ve devirme-
ye yönelik etkilerinden dolayı oldukça önemlidir. Sera kurulacak alanın özellikle-
ri dikkate alınarak bu yüklerin belirlenmesi gerekmektedir.
Rüzgâr Yükü
Seralar üzerinde en etkili yüklerden biri olan rüzgâr yükünün, yapıyı devirme,
örtü malzemesini parçalama ve yapı iskeletinin dağılmasına yol açabilecek düzey-
de zarara neden olabileceği dikkate alınmalıdır. Sera projelemede rüzgâr yükünün
hesaplanmasında, rüzgârın esiş yönü üzerinde bulunan yüzeylerde basınç, diğer
yüzeylerde emme kuvveti biçiminde etki yaptığı düşünülür. Bu kuvvetlerin bü-
yüklüğü, rüzgâr hızına, rüzgâra karşı olan yüzeyin büyüklüğüne ve bu yüzeyin dik
veya eğik oluşuna bağlıdır. Rüzgâr kuvvetinin sera yüzeyindeki etkisi daima sera
yüzeyine dik kabul edilerek hesaplamalar yapılır.
Kar Yükü
Kar yağışlı bölgelerde sera çatısı üzerinde biriken kar, birikme kalınlığına göre bir
yük oluşturur. Kar yükü, yapının çökmesine veya örtü malzemesinin zarar gör-
mesine yol açar. Genellikle sera tarımının yoğun yapıldığı güney bölgelerimizde,
kar yükü önemsiz kabul edilir. Ancak, bu yük dikkate alınmadan planlanan birçok
seranın beklenmeyen kar yağışları sonucu zarar görebildiği gözlenmektedir. Kar
yükünün hesaplanmasında bölgenin meteorolojik verilerinden elde edilen kar ka-
lınlığı değerlerinden yararlanılır. TSE yapılara gelen kar yükü değerlerine ilişkin
bir standart yayınlamıştır. Sera planlamasında, kar yükü hesabı karın m2’deki kg
ağırlığı, çatı eğimi ve sera kurulacak yerin deniz seviyesinden olan yüksekliği dik-
kate alınarak yapılır.
Seranın sürekli ısıtılması durumunda kar yükü hesaplanmayabilir. Kar yükü-
nün etkisinin önlenebilmesi için sera içi sıcaklığı en az 12 °C olmalıdır. Plastik
seralarda, sera üzerinde su birikimi engellenmelidir. Aksi durumda, su kütlesinin
de serada bir yük oluşturacağı dikkate alınmalıdır.
Askıya Alınan Bitki Yükü

Seralarda yetiştirilen bazı
Fotoğraf 2.4
bitkilerin askıya alınması
Askıya alınan gerekir. Fasulye, hıyar, do-
bitkiler
mates gibi bitkiler, sera çatı
makası elemanlarına iple
bağlanarak yetiştiricilik
yapıldığından oluşturacağı
yükler dikkate alınmalıdır
(Fotoğraf 2.4). Aynı şekil-
de kimi zaman seralarda
birim alandan daha çok ya-
rarlanmak için, çatı makas-
larına bağlantılı olarak sak-
sıda süs bitkisi yetiştiriciliği
yapıldığından bu yükleri de
belirlemek gereklidir.
Sera Üzerinde Çalışan İşçi Ağırlığı

Tamirat, bakım gibi bazı durumlarda sera üzerine çıkacak işçinin ağırlığı da ya-
pıda etkili yük olarak dikkate alınır. Bu yük özellikle çatı elemanlarından aşığın
boyutlandırmasında önemlidir ve 100 kg olarak kabul edilir. Eğer sera çatısına
çıkılmadan işler yapılabiliyorsa canlı yükün alınmasına gerek duyulmaz.
Depremin Dinamik Yükü

Deprem her yapıda olduğu gibi seralarda da yıkıcı etki yaratabilir. Depremin yapı-
lara etkisi yatay yöndedir. Bu şekildeki kuvvetin yaratacağı yıkıcı etkilere karşı, özel
deprem bağlantılarına ve kesitlere gereksinim duyulur. Depremin dinamik yükü
yapı ağırlığına bağlı olarak hesaplanan bir değerdir. Seraların toplam ağırlığının az
olmasından dolayı genellikle depremin dinamik etkisi ihmal edilmektedir.
Sera planlamada hangi yükler daha çok önemsenmelidir?

2
SERA YAPI ELEMANLARI

Sera yapısını oluşturan yapı elemanları, temel zemini, temel duvarı, kolonlar (dik-
me) ve sera duvarı, çatı elemanları ve örtü malzemesi, kapılar ve havalandırma
açıklıkları biçiminde sıralanabilir. Bu elemanların, seranın kurulacağı bölgenin
iklim koşulları, yetiştirilecek bitki tür ve çeşidi, işletme büyüklüğü ve sera tipine
bağlı olarak planlanması gerekmektedir. Elemanların boyutlandırılmasında, ge-
nel statik ve kesit hesaplamaya yönelik yöntemler kullanılır.
Temeller
Sera üzerinde etkili olan, sera yapı elemanlarının kendi ağırlığını oluşturan sa-
bit yüklerle, rüzgâr, kar vd hareketli yükleri zemine ileten yapı elemanlarıdır.
Temellerin iki görevi vardır;
• Sera yapı elemanlarından gelecek tüm yükleri zemine aktarır.
• Sera temeli eğer mütemadi (sürekli) temel biçiminde ise, bir duvar görevi
de üstlenip dışarıdan gelebilecek dış çevre koşullarına karşı koruyucu özel-
lik gösterir.
Temellerin boyutlandırılması, sera iskelet yapısının şekli, zemine iletilecek
toplam yük, temel çeşidi ve zemin özelliklerine bağlı olarak yapılır. Temel duvarı
ve kolon ayaklarının oturduğu zemin, üzerine gelen yükleri çökmeye maruz kal-
mayacak biçimde emniyetle taşımalıdır.
Plastik seraların hafif örtü malzemesiyle kurulabilme olanaklarına sahip olu-
şu, iskelet malzemesinin de hafif malzemelerle oluşturulmasına olanak sağlar. Bu
durum seranın toplam ağırlığını azaltacağından, kolon altı tekil temel kullanım
olanağı sağlayacaktır. Yani ayrı bir sürekli duvar temel kurmak gerekli olmayabilir.
Cam örtülü seralarda ise camın ağırlığına bağlı olarak iskelet malzemesinin
kesit ve boyutları büyüyeceğinden, temele gelen yükün de artması söz konusu ola-
caktır. Ayrıca, seranın oturduğu zeminde oluşabilecek farklı düzeydeki oturmalar,
sera malzemesinin zarar görmesine, hatta seranın büyük ölçüde deformasyona
uğrayıp yıkımına da yol açabilir. Bu nedenle, cam örtülü seralarda genellikle sü-
rekli (mütemadi) temeller kullanılmalıdır.
Sera temeli, düşey yükleri zemine iletmenin yanında, rüzgâr yükünün devir-
me etkisine karşı serayı yerinde tutabilecek bir ağırlık oluşturmaktadır.
Sera İskeleti
Sera iskeletini oluşturan elemanlar, kendi ağırlıkları ve sera üzerine gelebilecek
yükleri taşıyıp temele kadar iletimini sağlayan ve serayı çevreleyen elemanlardır.
Bu elemanların;
• Sağlam olmaları,
• Düşük maliyetli olmaları,
• Kolaylıkla kurulabilir olmaları,
• Gölgeleme etkisinin az olması,
• Hafif olması,
• Isı iletiminin düşük olması istenir.
Kolonlar ve Sera Duvarı

Kolonlar, sera çatı ve duvarlarında oluşabilecek tüm yükleri temele ileten yapı
elemanlarıdır. Seralarda örtü malzemesinin kendi ağırlığı ve çatı yüzeyinde etkili
rüzgârın basınç yükü seralarda basınç gerilmesi yaratırken, diğer çatı yüzeyinde
ise rüzgârın emme etkisiyle kolonlarda çekme gerilmeleri oluşmaktadır. Bununla bir-
likte rüzgârın esiş yönüne bağlı olarak, kolonlarda burkulmalar oluşabilir. Kolon
boyutlandırmada tüm bu yükler, geliştirilen yöntemlerle hesaplanabilmektedir.
Kolon ve diğer yapı elemanlarının projelendirilmesinde uygulanan yöntemler hak-

kında ayrıntılı bilgi için Sera Yapım Tekniği (İsmet ARICI, Uludağ Üni. Ziraat Fa-
kültesi Yayın No:44, 2003) adlı kitaba bakabilirsiniz.
Sera duvarı, temel üzerinde aynı doğrultuda sıralanmış kolonlar ve kolonlar

arasındaki örtü malzemesinden oluşmaktadır.
Kolon yüksekliği, sera yüksekliğiyle ilişkili olup genellikle 2-4 m arasındadır.
Duvarın stabil iskeletini oluşturan kolonlar, çatı elemanlarından gelecek yükleri
taşıdıklarından, çatı kiriş açıklığına eşit olacak biçimde, 2-4 m aralıklarında dü-
zenlenirler.
Çatı ve Çatı İskeleti

Seraların üst bölümlerini kapatan çatı iskeleti ve çatı örtü malzemesinin birleşi-
miyle oluşturulan yapı elemanlarıdır. Sera çatısı, yapı elemanlarının kendi ağırlığı
ve örtü malzemesi üzerinde etkili olan kar, rüzgâr ve diğer karşılaşılabilecek yük-
leri emniyetle taşıyabilecek biçimde düzenlenmelidir.
Bir seranın çatı iskeletini; çatı makası, aşık ve mertekler oluşturur. Ayrıca, ça-
tıda biriken ya da akan suyun uzaklaştırılmasını sağlayan su olukları, rüzgâr şid-
detinin yapıdaki etkisini kısıtlamak için rüzgârlıklar kullanılır.
Çatı Makası
Sera üzerine gelen yükleri taşıyıp bir altındaki elemanlara aktaran yapı eleman-
larıdır. Sera çatısının temel elemanını çatı makası oluşturur. Kirişlerin bir araya
gelmesi sonucunda tek bir malzeme gibi görev yapan ve belli aralıklarla kolonlar
üzerine yerleştirilen yapı elemanlarıdır. Genellikle geniş açıklıklı seraların çatıları,
kafes kiriş adı da verilen çatı makaslarıyla oluşturulur. Kafes kirişlerin kullanıldığı
Sera açıklığı, sera genişliğini durumda sera açıklığı 9-12 m, kiriş aralıkları ise 3-4 m ve daha büyük değerlere
ifade eder. ulaşabilmektedir. Kafes kirişlerin genellikle iki mesnetli olması istenir. Böylece
Mesnet, dayanak noktası sera içerisinde daha az kolon kullanılacağından sera içi kullanım alanı artar ve
anlamında kullanılıp, daha rahat hareket etme olanağı sağlanabilir.
çatı makasları kolonlara Çatı makası elemanları, çelik iskeletli seralarda kolonlar üzerine vida ya da
mesnetlenmiş elemanlardır.
kaynakla birleştirilir veya kolon ve kirişler tek bir malzeme gibi üretilirler. Ahşap
iskeletli seralarda genellikle çivi ile bağlantı sağlanır.
Aşıklar
Bir seranın uzunluğuna da bağlı olmak üzere çatı makaslarını birleştiren elemanlar-
dır. Seralarda mahya, orta ve damlalık aşığı olmak üzere, bulunduğu konuma göre
adlandırılan 3 farklı aşık kullanılır. Seralarda çatı aşıklarının yanı sıra yan duvar
aşıkları da kolonları birbirine bağlamada kullanılır. Aşıklar yerleştirilirken, hava-
landırma açıklıklarının sera üzerindeki konumu ve boyutları dikkate alınmalıdır.
Mertekler
Mertekler, sera örtü malzemesinin sera üzerine serilmesini sağlayan yapı eleman-
larıdır. Aşıklar üzerine yerleştirilir ve örtü malzemesinin yükünü aşıklara iletirler.
Mertekler, gölgeleme etkisi yaratmaması için olanaklar ölçüsünde az sayıda kulla-
nılmalı ya da kesit kalınlıkları küçük tutulmalıdır.
Cam örtülü seralarda T profil çelikleri kullanılarak oluşturulan mertekler, örtü

malzemesinin yapı üzerine oturtulmasını sağlarlar. Plastik örtülü seralarda mer-
tek kullanımına gerek duyulmaz. Burada aşıklar mertek görevini de üstlenirler.
Rüzgârlıklar
Seralarda, sera yan yüzeylerinde oluşan rüzgâr kuvvetlerini alın yüzeyinde tutmak ve
serada dayanıklılık sağlamak için yan duvarlarda ve çatıda kolon ve makaslar çap-
raz bağlantılarla birbirine bağlanırlar. Bu bağlantılara rüzgârlık adı verilir. Seralarda
rüzgârlıklar kolon ve çatı elemanlarının bağlantı yerleri arasında bağlanırlar. Rüzgârlık
sayısı ve yeri, seralardaki kolon sayısına ve dolayısıyla sera uzunluğuna bağlıdır.
Rüzgârlıklar mutlaka alın duvarına yakın olmalıdır. Montaj tekniği yönünden çatıda
kalkan duvarından itibaren ikinci ve üçüncü çatı kirişleri arasına yerleştirilirler. Aynı Kalkan duvarı, bir
sırayı izleyecek biçimde kolon aralarına rüzgârlıklar yerleştirilmelidir. beşik çatıda aşıklara dik
doğrultudaki üçgen dış duvar.
Oluklar
Bireysel seralarda, çatı üzerinde biriken suların tahliyesini sağlamak amacıyla yan
duvarlarla çatının birleştiği bölüme çatı boyunca oluk yapılır. Suyun düzenli akışı-
nı sağlamak için oluk eğimi % 1 olmalıdır. Kar yağışının yoğun olduğu bölgelerde
bireysel seralar için oluk yapımı önerilmez.
Blok seralarda oluklar aynı zamanda üniteleri birbirine bağlayan yapı eleman-
larıdır. Suyun oluktan akışını kolaylaştırmak için, 30 m’den kısa seralarda sera-
ların bir ucundan diğer ucuna doğru oluk eğimi % 0,5-1,0 arasında olmalıdır.
Daha uzun seralarda bu eğim, seraların ortasından iki yöne doğru yapılmalıdır.
Olukların kesitleri U-V ve dikdörtgen şeklinde yapılıp derinliği en az 20 cm, ge-
nişliği 30 cm olmalıdır.
Örtü Malzemesi
Seraların tüm yüzeylerini kaplayan, yağmur, kar ve rüzgâr gibi dış etkilere karşı
koruyan yapı malzemeleridir. Sera içi ekolojisinin yaratılmasında en önemli pay
örtü malzemesinindir. Örtü malzemesinin ışık geçirgenliğinin (Çizelge 2.1) iyi
olmasının yanı sıra, dış koşullara karşı dayanıklılığı, ısı yalıtımı, hafif oluşu ve ört-
me kolaylığı, düşük maliyetli ve uzun ömürlü olması gibi niteliklere sahip olması
gerekir. Seralarda en yaygın kullanılan örtü malzemeleri plastik ve camdır.
Plastik sentetik olarak elde edilen ve çok amaçlı olarak kullanılan bir malzeme-
dir. Plastik örtü malzemeleri, özgül ağırlığının az, aşınma ve korozyona(paslanma)
dayanıklı, maliyetinin düşük, kaplanmasının kolay ve az işçilik istemesi nedeniyle
yaygın olarak kullanılmaktadır.
Seralarda örtü materyali olarak kullanılan plastikler, polietilen (PE), polivi-
nilklorid (PVC), poliester (Mylar), polivinilflorid (PVF, Tedlar) gibi yumuşak
plastikler ve akrilik (PMMA), polikarbonat (PC), polivinilklorid (PVC), cam el-
yaflı poliester (GFUP) gibi sert plastik olarak tanımlanan plastiklerdir.
Polietilen, düşük maliyetli ve bulunma ve serilme kolaylığından dolayı en yay-
gın kullanılan yumuşak plastik malzemedir. Bu örtü malzemesinin ışık geçirgen-
liği cama göre daha düşüktür. Ayrıca, statik elektrik yüküne sahip olduklarından,
havadaki tozları çekerek ışık geçirgenliğinin azalmasına yol açarlar. Yumuşak
plastikler, güneşten gelen ultraviyole ışınların etkisiyle kısa zamanda özellikleri-
ni kaybedeceklerinden her yıl değiştirilmesi gerekir. Plastiğin ultraviyole ışınlara
karşı dayanımını artırmak amacıyla UV katkılı polietilenler, uzun dalga boylu
ışınları daha az geçirmeleri amacıyla IR katkılı polietilenler kullanılır.
Çizelge 2.1 Örtü malzemesi Işık geçirgenliği (%)

Çeşitli örtü
malzemelerinin ışık Cam 89-93
geçirgenlikleri. Cam elyafı takviyeli poliester 85-89
PVC levhası (mat) 80-82
PVC levhası (Şeffaf ) 85-87
PE 92-94
PE (UV Katkılı) 87
PE (IR Katkılı) 82
Pleksiglas 86-88
Cam + Poliester 81-82
PE + Cam 84-85
Polikarbonat Panel 79
Plastik örtülü seralarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri de, örtü üze-
rinde su buharının yoğunlaşması ve bulunduğu yüzeyden kaymasının güç olması
nedeniyle, sera içerisine ışık geçişinin azalmasıdır. Ayrıca, zamanla örtü yüzeyin-
den kayamayıp çapını büyüten su damlacıkları, taşınamayacak düzeye ulaştık-
larında bitki yüzeyine damlayacaklardır. Bu durum bitkiler için çeşitli zararlara
yol açabilmektedir. Örtü yüzeyinde yoğunlaşan su damlacıklarının oluşumunu
kısıtlamak ya da kaymasını sağlamak amacıyla çeşitli önlemler alınabilir. Bunlar;
1. Yoğunlaşma sonucu oluşan su buharının damlacıklar biçiminde değil, ince
bir film tabakasında akışını sağlayacak antifog veya antidrop olarak adlan-
dırılan plastiklerin kullanımı,
2. Örtü yüzeyine yoğunlaşmayı önleyici maddelerin püskürtülmesi,
3. Çatı eğiminin artırılmasıdır.
Diğer yumuşak plastik malzemeler polietilenin görünen kusurlarını gidermek
amacıyla geliştirilmiş malzemelerdir. Ömürlerinin daha uzun olması, dayanıklılığı,
ışık geçirgenliğinin yüksek olması gibi özellikleriyle tercih edilebilmektedir. Ancak,
maliyet unsuru polietilen malzemenin daha çok kullanımını sağlamaktadır.
Sert plastikler, düz veya oluklu yapılabileceği gibi ısı yalıtımı amacıyla iki katlı
da yapılabilmektedir. Piyasada pleksiglas adıyla bilinen akrilik malzemeler, kolay
işlenebilmesi, kesilip delinebilmesi, hafif oluşu, ışık geçirgenliği ve yalıtım özellik-
leriyle kullanımı yaygınlaşan bir sera örtü malzemesidir. Diğer sert plastikler de
benzer özellikleriyle kullanım alanı bulmaktadırlar.
Cam, ışık geçirgenliği yüksek buna karşın uzun dalga boylu ısı dalgalarını
geçirme özelliği düşük olan bir malzemedir. Bu özelliğinden dolayı sera içinde
ısınma hızlı, soğuma ise yavaş olmaktadır. Cam seralarda tozlanma ve kirlenme
nadir görülür olsa bile, kolaylıkla temizliği yapılabilir. Bünyesinde zamana bağlı
bir değişim olmadığından uzun süre kullanılabilir.
Cam örtü, polietilen plastik örtü malzemesinden sonra kullanımı en yaygın malze-
medir. Cam örtünün oluşturacağı yükü karşılamak üzere metal iskelet kullanılır. Cam
örtü malzemesinin çeşitli üstün yönleri bulunmaktadır. Bunları sıralanacak olursa;
1. Cam örtü ile bitki yetiştirme ortamını sağlamak daha kolaydır.
2. Cam, sebze üretiminde kaliteyi artırmakta, yetiştirme zamanını düzenleye-
bilmektedir.
3. Cam, örtü üretim zamanını uzatmaktadır. Böylece pazarda sürekli ürün
bulunabilmektedir.
4. Cam örtülü seralarda, sebze çeşidine göre birim alanda üretim miktarı ar-
tabilmektedir.
5. Cam örtü altındaki yetiştiricilikte, toprakta oluşabilecek hastalıklarla daha
iyi mücadele edilebilmektedir.
6. Cam örtü üretimde ekonomi sağlayabilmektedir.
Seralarda kullanılan camlar, genellikle standart boyutlara sahiptir. Kalınlıkları
2-4 mm arasındadır. Çatı örtüsü olarak 3-4 mm, yan duvarların örtülmesinde 2-3
mm’lik camlar kullanılır. Camların boyutları farklı olmakla birlikte, dolu yağışı
olan yerlerde küçük boyutlar tercih edilir. Cam örtü kaplaması macunla ya da
plastik tutturucularla yapılmaktadır. Macunla kaplama, çelik yapı malzemesinde
olumlu, alüminyumda olumsuz sonuçlar yaratmaktadır. Macunun camı tutma
fonksiyonunun yanı sıra yalıtım özelliği de bulunmaktadır.
Sera örtü malzemelerini uygulanabilme olanakları yönüyle değerlendiriniz?

3
Kapılar
Kapılar seralara giriş çıkışı sağlayan yapı elemanlarıdır. Seralarda kapılar genel
olarak alın duvarlarına yapılır. Kapılarda, yapının diğer bölümlerinde olduğu gibi
saydam ve ışık geçiren örtü malzemesiyle kaplanmalıdır.
Kapılar, seralarda çalışma kolaylığı sağlayacak biçimde düzenlenmelidir. Bu amaç-
la her ünite için en az bir kapıya gereksinim duyulur. Kapı genişliği genellikle, 90-180
cm arasında olup, yüksekliği 200 cm’dir. Traktör ve tarım makinelerinin kullanılması
durumunda kapılar, uygun boyutlarda çift kanatlı veya sürgülü olarak yapılır.
Havalandırma Pencereleri
Havalandırma pencereleri, sera içerisindeki ısı ve nem dengesini sağlamak amacıyla
kullanılan doğal havalandırma elemanlarıdır. Havalandırma açıklığı olarak da ifa-
de edilen bu elemanların en önemli işlevi, seranın nemli ve sıcak havasının dışarı
atılmasını sağlamaktır. Sera içerisinde biriken fazla nem, bitkiler üzerinde olumsuz
etkiler yapmakta ve güneş ışınlarının sera içerisine girişini engellemektedir.
Havalandırma açıklıklarının diğer bir yararı da, sera ortamındaki CO2 ve O2
dengesini sağlamaktır. Seralarda havalandırma pencereleri, çeşitli biçimde dü-
zenlenebilir. Hava çıkış pencerelerinin çatı mahyasının iki tarafına, hava giriş
pencerelerinin ise yan duvarlarda yapılması durumunda en etkin havalandırma
sağlanır. Pencereler gereksinime göre sera boyunca sıralanabilir. Pencerelerin sera
içine açılması, sera yararlı alanını kısıtlayacağından dışa doğru açılır olmalıdır.
Doğal havalandırma yapıldığında açıklıkların toplam alanı, sera kurulan yerin
iklim koşullarına göre, sera taban alanının 1/6 ile 1/4’ü kadar olmalıdır. Sera taban alanı, seranın
kullanılan kullanılmayan tüm
taban yüzeyidir.
Seraların Boyutlandırılması
Bir sera yapısının boyutunu, genişliği, uzunluğu ve yüksekliği belirler. Genişlik
ve uzunluk sera taban alanını, taban alanı ve yükseklik seranın hacmini gösterir.
Boyutları belirleyen özellikleri şu şekilde açıklayabiliriz.
Sera Genişliği: Sera genişliği, yetiştiriciliği yapılacak bitki türü, bitki sıra aralığı
ve sıra uzunluğu, işlerin yürütülme biçimi, sera inşasını kolaylaştırma amacı, ya-
pılacak üretim için alan gereksinimi gibi faktörlere bağlı olarak belirlenir. Sayılan
bu faktörler göz önüne alınarak, herhangi bir sera ünitesinin taban alanı 500- 600
m2 ‘den küçük olmamalıdır. Sera genişliği, bireysel cam seralarda 9-12 m, plastik
seralarda ise 6-9 m arasında alınmalıdır. Blok seralarda, genişlik artırıldığı ölçüde
daha büyük kesitli yapı elemanları kullanılacağından, hem yapı yükü artacak hem de
gölgeleme etkisine bağlı olarak daha az güneş ışığı sera içerisine girecektir. Bu
nedenle sera çatı genişliği 9 m’nin altında alınmalı ya da 5-7 m’lik çatı üniteleri
birleştirilerek sera genişliği oluşturulmalıdır.
Sera Uzunluğu: Yetiştirme ünitesi için gerekli alanın, taban genişliğine bölün-
mesiyle sera uzunluğu bulunur. Sera uzunluğu, arazi boyutları ile yetiştiricinin
isteğine bağlı olarak belirlenir. Ancak ısıtmalı seralarda, 50 m’den uzun mesa-
felerde sera içerisinde ısının düzenli dağıtılamaması gibi sorunlarla karşılaşılır.
Sera uzunluğu arttıkça, ısı kaynağına uzakta kalan bölüm ve bitkiler yeterince
ısıtılamazlar. Daha uzun boyutlu seralarda ısı ünitesinin seranın orta bölümüne
kurulması gerekir. Bununla birlikte sera uzunluğunun artması, sera içerisindeki
karşılıklı kapıların mesafesini de artıracaktır. Havalandırma sırasında açılan bir
kapıdan giren hava, çıkış noktasına ulaşıncaya kadar hızını artıracağından bit-
kilerin zarar görmesine yol açabilmektedir. Kısa seralarda ise tarım işçiliğinde
güçlüklerle karşılaşılır. Bir sera için ideal uzunluk 30-60 m olarak önerilmektedir.
Sera Yüksekliği: Serada yetiştirilmek istenen bitki boyu, işçilikteki kolaylık, böl-
genin iklim özellikleri, havalandırma etkinliği gibi faktörler sera yüksekliğini belir-
ler. Sera hacminin ortaya çıkmasında sera yüksekliği etkili olmaktadır. Sera yüksek-
liği, yan duvar yüksekliği ve çatı yüksekliği olmak üzere iki bölümde incelenmelidir.
Sera tabanı ile çatı kirişlerinin arasında kalan boyut sera yan duvar yüksekliğini be-
lirtir. Genel olarak, bitki boyu yan duvar yüksekliğinde etkili bir faktör olsa da, bölgenin
iklim özellikleri daha çok dikkate alınır. Sıcak bölgelerde yüksek seralar kurulurken, so-
ğuk bölgelerde sera çok yüksek yapılmamalıdır. Burada sera ısı kayıpları, ısıtma için ge-
reksinim duyulan enerji ve havalandırma etkinliği önemli belirleyicilerdir. Serada işçile-
rin kolaylıkla çalışabilmesi için sera yan duvarı yüksekliği, en az 1,80-1,85 m olmalıdır.
Domates, hıyar, fasulye gibi iplere asılarak yetiştirilen bitkiler için yan duvar
yüksekliği 1,90-2,00 m arasında, işçilikte makine kullanılması durumunda 2,20
m’den daha yüksek sera-
Fotoğraf 2.5
lar kurulmalıdır. Kesme
Venlo tipli yüksek çiçek yetiştirilen seralar-
sera da yan duvar yüksekliği,
2,60 m’ye çıkarılırken, raf-
larda yetiştiricilik yapı-
lacaksa 3,50-4,00 m yük-
seklikler kullanılabilir
yüksekliklerdir (Fotoğraf
2.5). Serada meyve ağacı
ya da muz yetiştirilecekse
yan duvar yüksekliği 4-5
m kadar olabilmektedir.
Sera çatı ya da mahya
yüksekliği, sera genişliği
ile sera çatı eğimine göre
belirlenir. Sera genişliği fazla olan seralarda, çatı eğimi sabit bile kalsa mahya yük-
sekliği artar.
Çatı eğimi yüksek oranda güneş ışığı geçişine olanak sağlayacak, fazla mahya
veya geniş çatı alanı yaratmayacak biçimde seçilmelidir. Eğim açısının artışı kırılma
ve yansımayla kaybolacak güneş ışığı miktarını azaltacağından güneşten yararlan-
ma artar. Ancak bu durumda mahya yüksekliği ve çatı maliyeti artar. Ayrıca çatı
yüzey alanının artması nedeniyle ısı kayıpları artar. Bu durumlar dikkate alınarak
ülkemiz koşullarında en uygun çatı eğim açısı 26°-27° olarak önerilmektedir.
Sera boyutlandırılmasında hangi konular önem kazanmaktadır?

4
Özet
Seraları sınıflandırıp tanımlamak kar, askıya alınan bitki yükü ile onarım için ça-
1
Seralar, dış ortam koşullarının denetim altına tıya çıkacak işçi ağırlığı ve depremin dinamik
alındığı bitkisel üretim yapılarıdır. Seraların çok yüküdür.
farklı alanlarda kullanımı olanaklıdır. Sera ku-
rulmasının esas amacı, bitkisel üretimde verim Serayı oluşturan yapı elemanlarını tanımlamak
3
ve kalitenin artırılması olsa da, araştırma ya da Sera yapısını oluşturan yapı elemanları, temel
hobi amaçlı da kullanılabilmektedir. Sera tipi- zemini, temel duvarı, kolonlar (dikme) ve sera
nin belirlenmesinde bu nedenle birçok faktör duvarı, çatı elemanları ve örtü malzemesi, ka-
belirleyici olmaktadır. Bunlar, kullanım amacı, pılar ve havalandırma açıklıkları biçiminde sı-
gereksinim duyulan büyüklük, bölgenin iklim ralanabilir. Bu elemanların, seranın kurulacağı
koşulları, arazi eğimi, işletmenin ekonomik bölgenin iklim koşullarına, yetiştirilecek bitki
gücü, gelecekteki büyüme ve değişiklikler, sera çeşitlerine, işletme büyüklüğüne ve sera tipine
sahibinin özel istek ve beğenisi gibi konulardır. bağlı olarak planlanması gerekir. Elemanların
Sera tipine göre sınıflandırılmada; boyutlandırılmasında, genel statik ve kesit he-
Kullanım amacı, saplamaya yönelik yöntemler kullanılır.
Kuruluş özellikleri,
Büyüklük, Sera boyutlandırma özelliklerini ayırt etmek
4
Yapı İskelet (Konstrüksiyon) Malzemeleri, Sera boyutlandırmada, genişlik, uzunluk ve yük-
Örtü malzemesi, seklik olmak üzere üç boyut önem taşımaktadır.
Çatı şekilleri, Sera boyutlandırmada; yetiştiriciliği yapılacak
Hareket özellikleri, bitki türü, bitki sıra aralığı ve sıra uzunluğu,
İklimlendirme sistemleri gibi temel başlıklar işlerin yürütülme biçimi, sera inşasını kolaylaş-
kullanılmaktadır. tırma amacı, bölgenin iklim özellikleri, havalan-
dırma etkinliği, mekanizasyon durumu, yapıla-
Yapı elemanlarının planlanmasında etkili yükleri cak üretim için alan gereksinimi gibi faktörler
2 açıklamak etkili olmaktadır.
Sera yapısının statik dengesini sağlamak, yapı-
nın her hangi bir dış etki sonucu başarısızlığa
uğramasını engellemek için yapı elemanlarının
planlanmasındaki ilk aşama, yapı üzerinde etkili
yüklerin belirlenmesidir. Yapıda etkili yükler iki
ana başlık altında toplanabilir. Bunlar, sabit ve
hareketli yüklerdir.
Serayı oluşturan yapı elemanlarının kendi ağır-
lıkları, sabit ve değişmez bir yük olarak yapıda
etkisini göstermektedir. Özellikle sera taşıyıcı
elemanları ve örtü malzemesi mutlak ve de-
ğişmez yüklerdir. Bunun yanı sıra, sera iskeleti
üzerine sabit olarak bağlanan ısıtma, sulama,
havalandırma gibi sistemlerin oluşturduğu
yüklerin de sürekli yükler kapsamında hesap-
lanması gerekir.
Hareketli yükler ise değişken nitelikte olup, şid-
detine bağlı olarak yapıda yıkıcı ve devirmeye
yönelik etkilerde bulunmaktadır. Sera kurulacak
alanın özellikleri dikkate alınarak bu yüklerin
belirlenmesi gerekmektedir. Bu yükler, rüzgâr,
1. Aşağıdakilerden hangisi kuruluş amacına göre sera 6. Aşağıdakilerden hangisi yumuşak plastiktir?
sınıflandırılmasında değerlendirilir? a. Akrilik
a. Büyük seralar b. Polikarbonat
b. Cam seralar c. Cam elyaflı poliester
c. Araştırma seraları d. Poliester
d. Beşik çatılı seralar e. Pleksiglas
e. Bireysel seralar
7. Cam örtü malzemesinin yükünü taşıyan ve örtül-
2. Tek eğimli, bir duvar veya binaya dayalı güneye ba- mesini sağlayan yapı elemanına ne ad verilir?
kacak biçimde düzenlenen seralara ne ad verilir? a. Makas
a. Beşik sera b. Klips
b. Basit sera c. Aşık
c. Yuvarlak sera d. Kolon
d. Makaslı sera e. Mertek
e. Bileşik sera
8. Aşağıdakilerden hangisi plastik örtünün cama karşı
3. Sera iskeletinde aranan özellikler arasında aşağıda- üstün olduğu yönü gösterir?
kilerden hangisi bulunmaz? a. Plastik örtü üretim zamanını uzatır
a. Sağlam olmaları b. Bitki yetiştirme ortamı daha uygundur
b. Ağır olmaları c. Çalışmalarda ekonomikliği sağlar
c. Kolaylıkla kurulabilir olmaları d. Hastalık ve zararlılarla mücadele daha kolaydır
d. Isı iletiminin düşük olması e. Plastik örtü için daha hafif yapı elemanı kullanı-
e. Gölgeleme etkisinin az olması labilir
4. Aşağıdakilerden hangisi sürekli yükler içerisinde 9. Seralarda kapı genişliği en az ne olmalıdır?

değerlendirilir? a. 90 cm
a. Rüzgâr yükü b. 100 cm
b. İşçi ağırlığı c. 120 cm
c. Kar yükü d. 200 cm
d. Çatı elemanlarının yükü e. 250 cm
e. Askıdaki bitki yükü
10. Doğal havalandırmada kullanılacak, havalandırma
5. Sıcak seralarda aşağıdaki ürünlerden hangisi yetiştirilir? pencere alanı ile taban alanı arasındaki oran ne olmalıdır?
a. Domates a. Sera taban alanının % 40’ı kadar olmalı
b. Lahana b. Sera taban alanının 1/3’ü kadar olmalı
c. Marul c. Sera taban alanının 1/6 ile 1/4’ü kadar olmalı
d. Turp d. Sera taban alanının % 5’i kadar olmalı
e. Salata e. Sera taban alanının % 10’u kadar olmalı
Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Kullanım Amacına Göre Sıra Sizde 3
Sera Tipleri’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Örtü malzemesi, başta ışık geçirgenliği olmak üzere,
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Çatı Şekillerine Göre Sera dış koşullara karşı dayanıklılığı, ısı yalıtımı, hafif oluşu
Tipleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ve örtme kolaylığı, düşük maliyetli ve uzun ömürlü ol-
3. b Yanıtınız yanlış ise, “Sera İskeleti” konusunu ması gibi nitelikleriyle seçilebilmektedir. Seralarda en
yeniden gözden geçiriniz. yaygın kullanılan örtü malzemeleri plastik ve camdır.
4. d Yanıtınız yanlış ise, “Planlamada Etkili Yükler” Bunun yanı sıra birçok özel geliştirilmiş sentetik ürün-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ler kullanılabilmektedir. Ülkemiz tarımsal üretiminde
5. a Yanıtınız yanlış ise, “İklimlendirme Sistemlerine işletmelerin yeterli sermaye yapısına ve arazi varlığına
Göre Sera Tipleri” konusunu yeniden gözden sahip olmaması gibi etkenlerle birlikte, maliyetlerinin
geçiriniz. düşüklüğü, hafif oluşu, kurulum kolaylığı gibi faktörler
6. d Yanıtınız yanlış ise, “Örtü Malzemesi” konusu- polietilen plastik malzeme kullanımın yüksek olması-
nu yeniden gözden geçiriniz. na yol açmaktadır.
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Çatı ve Çatı İskeleti” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 4
8. e Yanıtınız yanlış ise, “Örtü Malzemesi” konusu- Sera boyutlandırmada; yetiştiriciliği yapılacak bitki
nu yeniden gözden geçiriniz. türü, bitki sıra aralığı ve sıra uzunluğu, işlerin yürütül-
9. a Yanıtınız yanlış ise, “Kapılar” konusunu yeni- me biçimi, sera inşasını kolaylaştırma amacı, bölgenin
den gözden geçiriniz. iklim özellikleri, havalandırma etkinliği, mekanizas-
10. c Yanıtınız yanlış ise, “Havalandırma Pencereleri” yon durumu, yapılacak üretim için alan gereksinimi
konusunu yeniden gözden geçiriniz. gibi faktörler etkili olmaktadır. Seralar 3 boyutlu bir
yapı olarak, genişlik, uzunluk ve yükseklikleri yönüyle
incelenirler.
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı
Sıra Sizde 1
Sera taban alanının boyutları sera büyüklüğünü be- Yararlanılan Kaynaklar
lirler. İşletmenin sermaye yapısı, çeşitli destek kredi- Anonim (1994). Greenhouse Engineering. Northeast
leri, arazi boyutları sera boyutlarının belirlenmesinde Regional Agricultural Engineering Service (NRA-
önemli faktörlerdir. Seralar sebze, çiçek ve meyve ağacı ES) Greenhouse Series, NRAES-33, Ithaca, NY,
üretimi ya da fide ve fidan yetiştiriciliğinde kullanılır. USA. 212 s.
Yetiştiricilik özellikleri de sera taban alanıyla ilişkilen- Arıcı, İ. (2003). Sera Yapım Tekniği. Uludağ Üniversi-
dirilebilir. tesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 44, Bursa. 132 s.
Sıra Sizde 2 No:110, Adana.
Seraların planlanmasında etkili yüklerin bilinmesi Filiz, M. (2001). Sera İnşası ve Kliması. Akademi Ki-
gerekir. Bu yüklerin bir bölümü yapının kendi ağırlı- tapevi. İzmir
ğından kaynaklanan sabit ve değişmez yüklerdir. Bir Nelson, P.V. (1991). Greenhouse Operation and Ma-
bölümü ise yapı üzerinde her zaman etkisi olmayan, nagement. Prentice Hall, Englewood Cliffs, New
ancak etkisini gösterdiğinde ise yapıda yıkıcı ve kalıcı Jersey.
etkiler bırakan yüklerdir. Örneğin kar yükünün hesaba Olgun, M. (2009). Tarımsal Yapılar. Ankara Üniversi-
katılmadığı birçok serada ani ve şiddetli yağışlar sera- tesi Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No: 1577, An-
ların çökmelerine yol açabilmektedir. Benzer biçimde kara. 445 s.
şiddetli rüzgârın, örtü malzemesine zarar verdiği ya da Öztürk, H.H., A. Başçetinçelik (2002). Seralarda Ha-
devrilmesine yol açtığı görülebilmektedir. valandırma. Türkiye Ziraat Odaları Birliği Yayın
No:227. Ankara.
3
Amaçlarımız
 Farklı sera tabanı düzenlenmesine olan gereksinimi ilişkilendirebilecek,
 Sera içinin düzenlenmesinde dikkate alınması gereken konuları açıklayabilecek,
 Sulamanın seracılıktaki önemini tanımlayabilecek,
 Seralarda kullanılan sulama yöntemlerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Sera taban düzenlemesi • Sera içi yollar
• Alçak tava • Sulamanın temel ilkeleri
• Bank sistemi • Sulama yöntemleri
• Masa sistemi • Yağmurlama, damla ve kapilar
sulama yöntemleri

İçindekiler
Sera Tabanının Düzenlenmesi • SERA TABANININ DÜZENLENMESİ

Örtüaltı Üretim Sistemleri • SERALARDA SULAMA SİSTEMLERİ
ve Sulama
Sera Tabanının Düzenlenmesi
ve Sulama
SERA TABANININ DÜZENLEMESİ

Seralarda bitki yetiştirme ortamı düzenlenirken, bitki yetiştirme teknikleri, gü
neşten yararlanma ve çalışma kolaylığı gibi temel konuların dikkate alınması ge
rekmektedir. Sera tabanı, en yüksek oranda değerlendirilecek biçimde düzenlen
melidir. Serada çalışanların en kolay şekilde bitkiye ulaşabilmesi, dikim, bakım
ve hasat gibi temel işlerin kolaylıkla yerine getirilebilmesinde sera içi düzenleme
önem kazanmaktadır.
Sera taban zemini, bitki yetiştirmeye uygun olduğu ölçüde öncelikli olarak de
ğerlendirilecek yetiştirme ortamıdır. Ancak, çoğunlukla sera kurulan alanın toprak
yapısı istenilen nitelikte olmadığından, toprak yapısının iyileştirilmesine yönelik
çalışmalar yapılmakta ya da özel masalarda veya saksılarda yetiştiriciliğin yapılma
sına karar verilmektedir. Bunun dışında, çoğunlukla alçak boylu bitkilerin ya da fi
delerin yetiştirildiği seralarda çalışma zorluğunu gidermek ve işgücü verimliliğini
artırmak amacıyla, masalarda üretim yapılabilmektedir. Bu yetiştirme biçimi aynı
zamanda, bitkilerin çevresinde daha etkin bir havalandırma ile çevre kontrolünü
sağlayacak ve çeşitli bitki hastalıkları ile mücadele olanaklarını artıracaktır.
Sera Doğal Zemini Üzerinde Yetiştiricilik

Sera tabanının mevcut zemin yapısı, bitki isteklerinin karşılanabileceği düzey
de ise doğrudan, yeterli değil ise besin maddeleri ve organik madde katkılarıyla
iyileştirilerek üretim alanı olarak kullanılabilir. Fiziksel özellikleri yetiştirilecek
bitkinin isteklerine uygun olarak düzenlenen toprak yüzeyi, sterilize edildikten
sonra işlenir. Seralarda doğal zeminin kullanılması durumunda, birim alanda ye
tiştirilecek bitki sayısı en üst düzeyde tutulmaya çalışılır. En uygun dikim şekli,
bitkilerin sıraya dikimidir. Üretim amacı doğrultusunda yastık, tava ya da karık
biçiminde yüzey şekillendirilerek dikime hazırlanır. Sera tabanında tek bitkiden
oluşacak sıra dikimlerde toprak yüzeyi makine ya da elle dikimin kolaylıkla yapı
lacağı biçimde düzenlenir. Bu düzenleme ile birlikte, sulama, ilaçlama, gübreleme
ve hasat gibi temel üretim faaliyetlerinin kolaylaştırılması sağlanır.
Sebze yetiştiriciliğinde, çift sıralı dikim yapılarak doğal zemin en uygun biçim
de değerlendirilebilir. Bu dikim şeklinde her iki sıra arasına bir servis yolu bırakılır.
Bitki sıra aralarına sulama karığı veya damla sulama boruları yerleştirilir (Fotoğraf
3.1). Böylece bırakılan yolların kuru kalması sağlanır. Sera içerisindeki bitki yetiştir
me alanları, sera uzunluğuna veya sera genişliğine paralel olacak biçimde düzenlenir
(Fotoğraf 3.2). Taban düzenlemesinde öncelikle servis yolu genişlikleri belirlenmeli,

buna bağlı olarak servis yolu düzeni ve bitki yetiştirme yerlerinin genişlikleri netleşti
rilmelidir. Ürünlerin taşınma şekli, taşıma zamanı ve bitki türü servis yolu genişliği
nin belirlenmesinde etkili faktörlerdir. Yolların düzenlenmesinde iş gücü ekonomisi
en önemli belirleyici olmaktadır.
Fotoğraf 3.1
Sera Tabanında
Yetiştiriciliğe
Hazırlık
Fotoğraf 3.2
Sera Tabanında
Boyuna ve Enine
Düzenleme
Masa (Tabla) Sistemi

Sera yetiştiriciliğinde doğal zemin, yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak, kısa
boylu bitkilerin yetiştirilmesi durumunda, bitki bakım ve hasadında çeşitli zorluk
larla karşılaşılmaktadır. Bu durum göz önüne alınarak, tabla olarak adlandırılan
bitki yetiştirme masaları kullanılarak, bitkilerin rahat çalışılabilecek bir yükseklik
te yetiştirilebilmesi sağlanabilmektedir. Tabla sisteminde, fide yetiştirme ve çelik
köklendirmenin yanı sıra, kısa boylu bitkilerin özellikle saksı bitkilerinin yetiştiri
ciliği rahatlıkla yapılabilmektedir. Sera tabanından yüksekte yapılan bu yetiştirici
lik sistemi, bitkilerin çevresinde daha etkin bir havalandırma sağlamakta, çevre ve
hastalık denetimi ile tarımsal savaşımda kolaylıklar yaratmaktadır. Ayrıca, toprak
dezenfeksiyonu ve sulama daha etkin biçimde yapılabilmektedir. Sera toprağında
sürekli aynı bitkilerin yetiştirilmesi, zamanla toprakta çeşitli hastalık etmenlerinin
artmasına ve toprağın yorulmasına yol açacağından bitkilerin gelişmesine engel
3. Ünite - Sera Tabanının Düzenlenmesi ve Sulama 33
olabilir. Bu durumda, sera toprağının iyileştirilmesi gerekir. Ancak, sera toprağı

nın tamamının iyileştirilmesi maliyeti artıracağından, masada yetiştiricilik büyük
kolaylık sağlamaktadır. Düşük toprak sıcaklıklarında bitki gelişimi yavaşlayabilece
ğinden, masada yapılan yetiştiricilikle birlikte, toprak sıcaklığı istenilen değerlerde
kontrol altında tutulabilir, dolayısıyla, bitkilerde daha iyi kök gelişimine yardımcı
olur (Fotoğraf 3.3).
Bitki yetiştirme masalarının boyutları, çalışma rahatlığı sağlayacak yüksekliğe,
yetiştirilen bitkinin türüne, masada bir ya da iki yandan çalışma durumuna, ma
saların sürekli veya geçici olarak kullanılmasına göre belirlenir. Masa yüksekliği ve
genişliği, bir işçinin bitkilere rahatlıkla ulaşmasını sağlayacak biçimde yapılmalıdır.
Masaların yerden yüksekliği 60-85 cm olmalıdır. Alçak masaların kullanımı duru
munda yol genişliği dar tutulabilir. Masa genişliği ise tek taraftan çalışılması durum
unda 75-90 cm, her iki yandan çalışması durumunda 105-120 cm arasında olma
lıdır. Yoğun çalışma istenmeyen durumlarda, genişlik 240 cm’ye kadar artırılabilir.
Fotoğraf 3.3
Serada Tabla
(Masa) Düzenleme
Masa yüksekliği, işçinin fazla eğilmeden çalışmasını sağlayacak biçimde dü

zenlenmelidir. Masaların alçak olmasıyla, masalar arasından ürün taşınırken
çarpma sonucu yaralanma riski azalacağından, masalar arasındaki yollar daha
dar tutulabilmektedir. Bu durumda, masalar arasındaki yolların genişliği 45 cm
olabilir. Böylece serada yol alanından tasarruf edilebilir.
Neden masada yetiştiricilik yapılır?

1
Masaların altından ısıtma boruları geçirilebildiğinden, hem bitkilerin ısıdan
yararlanması artar, hem de ortam ısıtılmasından tasarruf sağlanır. Masa tabanı,
ızgaralı veya geçirimsiz olacak biçimde düzenlenir. Izgara tabanlı masalar, hava
landırma ve ısıtma etkinliğini artırdığından hastalık ve böcek denetimi kolaylaşır.
Bitki yetiştirme masaları beton, düz veya ondüleli (oluklu) asbest çimento levha,
alüminyum, galvanize çelik levhalar, çelik kafes telleri veya düz ahşap levhala
rı kullanılarak yapılabilir (Fotoğraf 3.4). Masaların taşıyıcı iskeletinin yapımında
alüminyum, galvanize metal, beton, tuğla, briket veya ahşap kullanılabilir. Masa
tabanı için ondüleli malzeme kullanıldığında, küçük saksıların devrilmemesi için,
masa tabanına kafes telleri veya kum yerleştirilmesi yararlı olur. Bu masalardaki
yan yüksekliklerin 15 - 20 cm olması uygundur.
Masa yapımında beton, alüminyum veya sert plastik levhaların kullanılması,
masalarda oluşacak küflenme ve çürümeyi engeller. Masa yapımında plastik lev
ha kullanıldığında, plastiğin taşıma gücü dikkate alınmalıdır. Ahşap malzemenin

masa yapımında kullanılması durumunda, malzemenin çürümesi ve deformasyo
nunu önlemek için bazı kimyasallar kullanılması ya da boyanması gerekir. Kulla
nılan kimyasal maddelerin bitkilere zararlı etkileri olmamalıdır. Masaların estetik
yönden de iyi bir görünüş ve iyi bir havalandırma sağlaması için çelik kafes telle
ri de masa tablası olarak kullanılabilir. Masaların yapımında kullanılabilecek en
uygun, uzun ömürlü ve ucuz malzemelerden biri de betondur. Beton masaların
altından kalorifer ısıtma boruları da geçirilebilir.
Fotoğraf 3.4
Farklı Masa Tipleri
Raflar ve Çatı Kirişlerinde Yetiştiricilik

Bitki yetiştirme masaları, tek ya da çok basamaklı raflar biçiminde de düzenlene
bilir. Basamaklı masaların görünüşü merdiven şeklindedir. Bu masalar sabit ola
rak yapılabildiği gibi seradan taşınabilecek biçimde hareketli de olabilmektedir.
Basamaklı masalar özellikle çiçek yetiştiriciliğinde, estetik ve çekici bir görünüş
sergilerler (Fotoğraf 3.5). Basamaklı masalarda, düzlerine göre daha fazla sayıda
çiçek yetiştirme olanağı bulunmaktadır. Basamaklı rafların sera üstünde yüksek
yapılmaları durumunda, masalar üzerindeki bitkilere gölge yaratabilmektedir. Bu
durum, bitkilerin güneş ışınlarından yeterince yararlanmasını engellemekte dola
yısıyla bitki gelişimini yavaşlatmaktadır. Yüksek raflarda bitkilerin günlük bakımı
da zor olmaktadır.
Fotoğraf 3.5
Bitki Yetiştirme
Rafları
Basamaklı rafların ve masaların geniş Fotoğraf 3.6

lik, yükseklik ve eğimleri, işleri kolaylıkla Sera Çatı Kirişinde
yürütebilecek biçimde düzenlenmelidir. Yetiştiricilik
Ayrıca, gölgeleme sorununa yol açmadan
bitkilerin güneş ışığından en iyi şekilde ya
rarlanması sağlanmalıdır.
Sera taban alanı dışında seranın iç hac
mi yeterliyse bitki yetiştirme yeri olarak,
seranın çatısına ve kiriş elemanlarına sabit
ek yerler yapılabilir (Fotoğraf 3.6). Özellik
le sıcağı ve fazla güneş ışığını seven bitki
ler buralarda yetiştirilebilirler. Sera içi kullanılabilir hacminin artırılmasıyla ürün
miktarı da artırılabilmektedir. Sera çatı kiriş elemanları üzerine yerleştirilen bitki
yetiştirme yerleri, sera tabanına bir miktar fazla gölgeleme yapmaktadır.
Alçak Tavalar (Hendek Tavaları)

Sera toprağının yetiştiricilik açısından iyi olmadığı durumlarda, sera tabanında
hendek tavalar yapılır. Hendek tavalar, sera tabanı düzeyinde ve sera uzun ke
narına paralel olacak biçimde düzenlenirler. Alt ve yan yüzeyleri su geçirmeyen
bir malzemeyle çevrili, tava şeklindeki bitki yetiştirme hendeklerinin iç bölüm
lerinde bitki yetişmesi için en uygun toprak karışımı bulundurulur. Gül gibi kök
derinliği fazla olan bitkiler dışında, bütün bitki türlerinin üretimine uygun olup,
çoğunlukla sebze ve kesme çiçek yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır.
Fotoğraf 3.7
Hendek Tavalarının
Hazırlanması
Hendek tavaların düzenlenmesindeki amaç, yetiştirilecek bitki isteklerine uy

gun kalite ve derinlikte bir toprak yapısına sahip olmaktır. Hendekler V şeklinde
açılır, genel olarak yan tarafları dik olacak biçimde, 30-50 cm derinliğinde yapılır.
Hendeklerin genişlikleri 100-125 cm, aralardaki geçiş yollarının genişliği ise 45-50
cm olmalıdır (Fotoğraf 3.7). Hendek boyutları, seranın ölçüleri ve yetiştirilecek bit
kilerin özelliklerine göre ayarlanabilir. Hendeğin tabanında hendeğin uzunluğunca
% 1’lik bir eğim bırakılır. Hendeğin yan tarafları tuğla, briket, beton veya ahşapla sı
nırlandırılabilir. Hendeğin içi ve kenar yüzeyleri, 40 mikron kalınlığındaki tek katlı
plastik (PE) malzemeyle kaplanır. Hendek içindeki plastik kaplamanın üzerine çapı
5-7 cm olan drenaj boruları yerleştirilir. Hendeğin tabanına belirli bir eğimde drenaj
borusunun döşenmesi hem fazla suyun atılmasını, hem de sera toprağının altından
buharla sterilizasyonunu sağlar.
Hendek içleri, üretilecek bitkinin isteklerine uygun sterilize edilmiş bir toprak
karışımıyla doldurulur. Sulama suyunun kolaylıkla süzülebilmesi için, hendeğin
alt tarafı 12,5 cm yüksekliğe kadar önce iri kum, sonra ince kumla doldurulur.
Drenaj boruları, taban düzeyinde yapılan düzenlemeye uygun olacak biçimde %1
eğimli olarak döşenir. Hendekler, genellikle 15-30 m arasında düzenlenir.
Bank Sistemi
Toprağın biraz üstünde yer alan bank sisteminde, bazı saksı ve kesme çiçeklerin
yetiştiriciliği yapılmaktadır. Banklar beton bloklar üzerine inşa edilerek toprağın
düzeyinden ayrılırlar.
Saksı ve Torbalarda Yetiştiricilik

Saksı ve plastik torbalar, fide ve bitki yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Saksı kül
türü özellikle süs bitkileri yetiştiriciliğinde, bitkilerin kontrollü ve pazarlama ko
laylığı sağlayacak biçimde üretilebilmelerine olanak sağladığı için, son yıllarda
birçok seracılık işletmesi tarafından yaygın kullanılan bir yöntemdir. Çoğunlukla
masa üzerinde saksı yetiştiriciliği yapılıyor olsa da, sera tabanı üzerinde de üre
timin yapılması mümkündür. Sera tabanında, bitkilere kolay ulaşacak biçimde
bir düzenleme yapılmalıdır. Sera tabanı beton yapılır ya da doğal toprak üzerine
plastik malzeme serilir (Fotoğraf 3.8). Aynı şekilde, plastik torbalar içerisine besin
elementlerince zenginleştirilmiş özel karışım harçları kullanılarak çeşitli sebzeler
yetiştirilebilmektedir (Fotoğraf 3.9). Seranın tüm tabanı tek katlı altı siyah üstü
beyaz olan plastik örtüyle kaplanır. Böylece topraktan bitkilere geçecek hastalıklar
önlenmiş olur. Siyah renk yabancı ot gelişimini engeller, beyaz renk ise ışığın yan
sımasını sağlar. Torbalardan sızan drenaj suyu, plastik örtünün kat yerlerinden
veya açılacak deliklerle toprağa geçer.
Fotoğraf 3.8
Saksıda Yetiştiricilik
Fotoğraf 3.9
Torbada
Yetiştiricilik
Sera İçi Yollarının Düzenlenmesi

Serada yetiştirilecek bitkiler, sera içinde çalışmayı, bakımı, hasadı ve seradan en
uygun düzeyde yararlanmayı sağlayacak biçimde düzenlenir.
Sera içerisinde yol, tabla (masa) ve hendekler düzenlenirken, kullanım alanı ve
ürün taşıma kolaylığı göz önünde bulundurulur. Yol alanının sera taban alanına
oranı, ekonomik nedenlerle % 30’u geçmemelidir ve taşıma yükünü kaldırabile
cek biçimde düzenlenmelidir.
Ana yollar 100-120 cm genişliğinde olmalıdır. Eğer yollar aynı zamanda çalış
ma alanı olarak kullanılıyorsa genişlik 2 m’ye çıkabilir. Serada büyük araç kulla
nımı söz konusu ise 2,50-3,00 m. genişliğinde yol planlanmalıdır. Ana yollar, sera
kapılarına uygun olarak düzenlenir. Sera içinin yerleştirilmesi çeşitli şekillerde
olabilir. Serada bitki yetiştirme sıraları, sera boyunca olursa ortada bir ana yola
gerek olmayabilir (Fotoğraf 3.10).
Fotoğraf 3.10
Bitki Yetiştirme
Sıraları Sera
Boyunca Olan
Düzenleme
Ara yolların genişliği, masa yüksekliği 65 cm’den az ve taşıyıcı eleman kulla

nılmaması durumunda 45 cm alınabilir. Yol uzunluğu 10 m’yi geçiyorsa kullanı
lan taşıma aracına göre 50-80 cm arasında yol genişliği yapılabilir. Yollarda beton
malzemenin kullanımı, suyun tahliyesi ve taşıma araçlarına karşı sağlam olması
açısından yararlıdır. Ancak yetiştiricilik şekline bağlı olarak sera içi yollar doğal
zemin üzerinde düzenlenebilir (Fotoğraf 3.11).
Fotoğraf 3.11
Sera İçi Yolların

Görünüşü
Sera taban alanının bölünmesi daha öncede belirtildiği gibi enine veya boyuna
yapılabilmektedir. Bitki yetiştirme yerinin uzunluğu 10-20 m arasında ise, serada
saksı yetiştiriciliği daha uygundur. Kesme çiçekçiliği ve sebze yetiştiriciliği için
boyuna düzenleme daha uygundur. Sera genişliği 9 m’den fazla ise, bitki yetiştir
me yerlerinin enine yapılması uygun olur. Boyuna ve enine düzenlemedeki plan
lama seçenekleri aşağıda sıralanmıştır.
Bireysel Seralarda
• Ana yol ortada, yetiştirme alanları yola dik olacak biçimde çift taraflı dü
zenleme yapılabilir. Bu düzenleme 12 m’den daha geniş seralar için önerilir.
• Ana yol, yaklaşık 110 cm genişlikte duvar kenarındaki yetiştirme alanları
na paralel düzenlenir. Yetiştirme yerleri çoğunlukla ana yola dik olup, 12
m’nin altındaki seralar için uygundur.
• Ana yol sera boyuna ve yan duvara yakın olacak biçimde düzenleme
yapılabilir.
• Boyuna yetiştirme alanları ana yol olmadan düzenlenebilir. Kesme çiçekçi
liği için uygundur.
Blok Seralarda
• Yetiştirme yerleri sera uzun kenarına dik olarak düzenlenebilir. Ana yol iki
sera ünitesinin birleşme yerine (oluk altına) yapılabilir.
• Ana yol sera uzun kenarına dik, yetiştirme alanları her iki yana uzanır. Bit
ki yetiştirme yeri olarak yastık, alçak tava, bank ve masalar kullanılır.
Yol şekli ve boyutlarını belirlemede etkili faktörler nelerdir?

2
SERALARDA SULAMA SİSTEMLERİ
Silt, suda yüzebilen toprak Sulama genel anlamda bitkinin doğal yağışlarla alamadığı eksik suyun çeşitli yön
zerreciklerini ifade eder.
temlerle verilmesi olarak tanımlanabilir. Ancak sera yapay bir ortam olduğundan
bitkinin gereksinim duyduğu suyun tamamının karşılanması gerekir. Sera bitki
lerinin su isteği fazla olmakla birlikte, bitki çeşidi, büyüklüğü sera içi ortamının
atmosferik koşullarıyla büyük değişiklik gösterir. Genç bitkiler daha az su tüke
tirken, belirli bir olgunluktaki bitkilerde gelişime bağlı olarak stoma sayısındaki
artışla su tüketimi de artar. Bu nedenle seralarda bitkilerin sulanmasında çeşitler
ve bitki yaş gruplarının aynı olmasına özen gösterilmelidir.
Seralarda sulama amaçlı kullanılacak suların fiziksel ve kimyasal özelliklerinin
iyi bilinmesi gerekir. Özellikle, silt bitkilerde fiziksel görünüm bozukluğu yarat
makta, aynı zamanda sulama sitemlerinde tıkanmalara neden olmaktadır. Kimya
sal özellik yönünden en sık rastlanan sorun sulama suyundaki tuz içeriğidir. Tuz
içeriği 600 ppm’den düşük suların kullanılmasına özen gösterilmeli 1200 ppm’i
geçen sular kesinlikle kullanılmamalıdır.
Bitkiler normal gelişmelerini sürdürebilmek için kökleri aracılığıyla topraktan
su alırlar. Kök ortamında bulunan besin maddeleri alınan bu su ile bitkide en uç
noktalara kadar ulaştırılır. Döngünün sürekliliği suyun bitki yapraklarından ter
leme ile atılmasıyla sağlandığından bitkinin gereksinim duyduğu nem düzeyinin
sürekli sağlanması gerekir. Kök bölgesinde bitkinin gereksinim duyduğu suyun
sürekliliğinin sağlanabilmesi ise yetiştirme ortamı olan toprak ya da diğer karı
şımların su tutma kapasitesinin iyi belirlenmesine bağlıdır. Kullanılabilir su tutma
kapasitesi olarak da tanımlanan bu ifade yetiştirme ortamında serbest drenaj ko
şullarında tutulan nem ile solma noktası arasındaki nemin değeri olarak tanım
lanır. Bu değer sera koşullarında yalnızca sulama değil bitki besin maddelerinin
etkin kullanımı ve kök havalanması yönünden de son derece önemlidir. Kullanıla
bilir su tutma kapasitesi bitki yetiştirme ortamına, yetiştirme ortamının büyüklük
ve derinliğine bağlıdır.
Seracılıkta sulamanın yetersizliği ya da veriliş biçimindeki yanlışlıklar nede
niyle verim ve kalitede kayıplar meydana gelmektedir. Optimum bitki gelişme
sinin ve denetimin sağlanabilmesi, sulama suyu kalitesinde sınırlama olmayan
suların, doğru miktarda ve zamanında verilmesine bağlıdır. Yoğun iş gereksini
minin olduğu sera yetiştiriciliğinde sulama için fazla zaman harcamak istemeyen
işletmeciler, bu nedenle otomasyon içeren sistemlerin kullanımını tercih etmeye
başlamışlardır. Teknolojik gelişmeler ve serada yetişen kültür bitkilerinin çeşitle
rindeki artışa bağlı olarak, bilinen ya da gelişmiş sulama yöntemleri sera bitkileri
nin sulanmasına uyarlanmış, mekanize ve otomatize olmuş yöntemlerin kullanı
mıyla su, zaman ve iş gücünden tasarruf sağlandığı gibi, sera içi çevre koşullarının
istenilen düzeylerde tutulması da kolaylaşmıştır.
Yağmurlama Sulama Yöntemi

Yağmurlama sulama sistemi, suyu toprak yüzeyine belirli bir basınç altında ince
damlacıklar biçiminde püskürten meme ya da başlıkların yer aldığı borulardan
oluşan bir sistemdir. Seralarda kullanılan yağmurlama sulama sistemi, kullanım
amacına ve bulunduğu konuma göre bilinen yağmurlama sulama yönteminden
farklı adlandırılmaktadır (Fotoğraf 3.12).
Üstten Yağmurlama
Bu yöntemde lateraller ve yağmurlama başlıkları, tarla sulama sistemlerinde oldu
ğu gibi sulanacak alanın tamamına eş bir su dağılımı verecek biçimde düzenlenir.
Böylelikle, yüzeyde ya da yetiştirme tablalarında bulunan kesme çiçek, sebze ve
fideler kolaylıkla sulanabilir.
Yağmurlama sulama sistemleri, sera içinin serinletilmesi, nem düzeyinin be
lirli oranlarda tutulması ve dondan korumada kullanılmaktadır. Yağmurlama sis
teminde başlıklar sabit ya da hareketli olarak düzenlenebilir.
Sabit sistemlerde (Fotoğraf 3.12-a) yağmurlama başlıklarının üzerinde yer al
dığı lateral borular çatı makaslarına, bitki sıralarına paralel biçimde yerleştirilir
ler. Çatı makasında lateral sayısı sera genişliğine ve başlığın püskürtme çapına
bağlı olarak 2-6 m aralıklarla yerleştirilirler. Lateral boruların yerleştirilmesi sı
rasında, yere paralelliği sağlanmalıdır. Aksi halde, eğimin büyük olduğu yerler
de yer alan başlıklardan sulama kesildikten sonra su damlamaya devam edebilir.

Damlamayı önlemek amacıyla yağmurlama başlıklarını lateral boruya bağlayan
borular üzerine(spagetti) çek valf konulur. Bu çek valflar belirli bir basınç oluştu
ğunda başlığa su verirler, basınç azaldıktan sonra kapanarak suyun damlamasına
engel olurlar. Çek valf konulmaması durumunda başlıklardan çıkan damla çapla
rı büyük olacağından sıcak havalarda yapraklarda yanmalar, mantari hastalıklar
meydana gelebilecek, bu başlıklar altında kalan bitkilere gereksinim duyulandan
daha fazla su verilmiş olacaktır. Üstten yağmurlama sistemi yalnızca serinletme
ve dondan koruma amaçlı olarak planlanmış ise o koşulda lateraller ve başlıklar
sera dışına yerleştirilebilir. Yazın sıcak günlerinde sistem çalıştırılarak sera üst yü
zeyinde evaporatif (buharlaşma) soğuma ile serinletme, soğuk günlerde ise üst
yüzeyde ince bir buz tabakası oluşturularak sera içi sıcaklığı korunabilmektedir.
Fotoğraf 3.12
Seralarda
Kullanılan Sabit
ve Hareketli
Yağmurlama
Sulama Sistemleri
a) üstten sabit
b) üstten hareketli
a b
Hareketli üstten yağmurlama sistemi (Fotoğraf 3.12-b) geniş yüzeylerin aynı

anda ve homojen biçimde sulanmasında kullanılabilir. Sulama sistemindeki late
ral boru sera uzun kenarı boyunca dik biçimde çatı makasına bağlanıp, ray siste
miyle makas üzerinde hareket ettirilir. Laterale suyu ileten boru ise, yumuşak PE
(polietilen)’den yapılmıştır. Yağmurlama başlıkları, hareketli lateralin alt kısmın
da yer alır. Sistemdeki başlık sayısı, sera genişliğine bağlı olmakla birlikte 10-12
adede kadar çıkarılabilir.
Bu tip sistemlerde yastık ve tablaların durumuna göre, dairesel ya da yarım da
iresel (sektörlü) su dağıtan yağmurlama başlıkları kullanılır. Sistemde kullanılan
su dağıtım birimlerinin hafif malzemeden olması istenir. Çelik boruların kulla
nılması durumunda 3 m, PVC boruların kullanılması durumunda 1 m aralıklarla
lateral boruların çatıya bağlanması gerekir.
Bu yöntem çiçeksiz bitkiler ve başlıklar altında uzunluğu 50 cm’yi aşmayan
alçak sebzeler, çiçeklenme dönemine kadar süs bitkileri, fide ve genç bitkiler için
uygundur. Bu sistemler aynı zamanda kimyasal gübre ve ilaçların verilmesinde de
kullanılır.
Üstten yağmurlama sulama yöntemi hangi bitkilerin sulanmasına uygundur?

3
Toprak Yüzeyinde Yağmurlama Sulama Sistemleri
Seralarda bitki üzerinden yağmurlama amacıyla yerleştirilen sistemlerin diğer sis
temlere göre çeşitli üstünlükleri olmasına karşın her türlü sera bitkisinin sulan
ması için uygun değildir. Bitki yaprak ve çiçekleri, ıslanmadan ya da yağmurlama
nedeniyle artacak yüksek oransal nemden zarar görüyorsa, su dağıtım sistemi ve
yağmurlama başlıkları toprak yüzeyinden belirli yükseklikte ya da toprak üzerine

yerleştirilirler. Suyu ileten laterallere verilecek aralık, yastık biçimine, genişliğine
ve bitki yoğunluğuna bağlı olarak değişir (Fotoğraf 3.13a-b).
Fotoğraf 3.13
Seralarda Toprak
Üstü Yağmurla
Sulama Yöntemi
a) hareketli toprak
üstü yağmurlama
b) sabit toprak üstü
yağmurlama
Yoğun vejetatif aksama sahip bitkilerin sulanmasında bu yöntem uygulana

cak ise açılı (sektörlü) su püskürten başlıkların kullanılması gerekir. Bu durumda
yağmurlama başlıkları, yastık ya da yetiştirme tablasının iki uzun kenarına yerleş
tirilen lateral borular üzerine üçgen dizilimle sıralanırlar. Yarım daire biçiminde
sulama yapan başlıklarla yapılan sulamada tüm alanın ıslatılabilmesi için başlık
sayısının fazla olması gerekir. Bitkilerin vejetatif aksamları çok yoğun değil ise
tam dairesel su püskürten yağmurlama başlıkları kullanılır ve bunların yer aldığı
lateral boru yastık ortasından geçirilir.
Memelerin alçak yerleştirilmesinde su dağılımı, bitkilerin sıklığına göre de
ğişir. Özellikle, karanfil yastıklarında, başlık yastık kenarlarına yerleştirilmiş ise
başlangıçta yastık ortasında fazla ıslanma oluşurken, zamanla bitki gövde ve dal
ları suyu engellediğinden, yastık kenarlarında fazla ıslanma olmaktadır. Bu du
rum suya duyarlı bitkilerin yetiştirildiği seralarda olumsuzluklar yaratırken, hızlı
kuruyan yastık kenarlarında sürekli bir nem sağlamış olur.
Toprak üzerine yağmurlama sistemi, üstten yağmurlama sisteminde olduğu
gibi hareketli olarak da düzenlenebilir (Fotoğraf 13a). Bu sistemde lateraller ça
tıya asılır ve sera uzun ekseni boyunca, raylar üzerinde hareket eder. Yağmur
lama başlıkları, yukarıdan aşağıya asılan boruların ucuna bağlanmıştır. Su bitki
sıra aralarından verildiği gibi yandan yastık kenarlarından da verilebilir. Yandan
verilmesi durumunda; yastıklarda bitki boyu uzunsa ıslanma yastık kenarlarında,
bitki boyu kısa ise yastık ortalarında fazladır. Sistem, sulamanın yanında sisleme,
soğutma, sıvı gübre ve ilaçlama amacıyla da kullanılabilmektedir.
Damla Sulama Yöntemi

Damla sulama yönteminde arındırılmış su, küçük çaplı polietilen borularla dam
latıcılara iletilir ve damlatıcılara gelen suyun enerjisi damlatıcı içindeki yollarda
kırılarak toprak yüzeyine düşük basınç ve debide damlalar biçiminde verilir.
Bu yöntemde temel ilke, bitkinin günlük olarak kullandığı suyu, istenirse bit
ki besin maddeleri ile birlikte, bitkide aşırı bir su isteği yaratmadan vermektir.
Böylelikle bitkilerin su gereksinimleri bireysel ve sürekli olarak sağlanmakta, yeşil
kısımları ıslanmamaktadır. Her sulamada az su uygulanarak sık aralıkla sulama
yapılır. İşletme basıncı genellikle 1 atmosfer civarında ve damlatıcı debileri ise
1,2-4 L/h arasındadır. Geniş alana sahip seralarda damlatıcı debileri arasındaki
basınç farkını engellemek üzere basınç regülâtörlü damlatıcılar da kullanılabilir.
Kaliteli ve bol ürün almaya olanak sağlayan damla sulama yönteminde sera içi
oransal neminin yağmurlama sisteminde olduğu gibi artması söz konusu olmadı
ğından, mantari hastalıkların ortaya çıkması ya da yayılması azalır. Sera içinin tü
mü ıslatılmadığından toprak işleme, ilaçlama, hasat ve taşıma gibi tarımsal işler su
lamaya bağımlı olmaksızın yapılabilir. Kontrol birimine konulacak bir gübre tankı
ile sıvı gübre uygulanabilmekte ve gübre verilmesi kök bölgesiyle sınırlı kaldığın
dan, gübre kullanımı ve bunun için gerekli iş gücünden tasarruf sağlanmaktadır.
Sulama suyu kalitesi düşük olan su kaynaklarının da bu yöntemle kullanılabil
mesi olasıdır. Kalitesi düşük sulama suyunun kullanılması durumunda bitki ye
tiştirme ortamının her yıl yenilenmesi, toprakta yetiştirilmesi durumunda ise iyi
bir drenaj sisteminin varlığı ve yıkama yapılması gerekmektedir. Bu durumda sera
içine konulacak taşınabilir bir yağmurlama sistemiyle yıkama yapılabilir.
Damla sulama yönteminde en önemli unsur damlatıcılardır. Bu nedenle bir
damlatıcının ucuz ve sağlam olması, üretimi, değiştirilmesi ve bakımının kolay
olması, basınç değişimlerinde önemli ölçüde değişmeyen debi değerleri sağlama
sı, tıkanma sorunlarının azaltılması yönünden akış kesit alanının görece büyük
olması istenir.
Damla sulama yönteminde çeşitli tipte damlatıcılar geliştirilmiştir. Sera taba
nında ya da yastıkta yetiştiricilik yapıldığı koşulda lateral boru üzerine yerleştiri
len damlatıcılardan yararlanılabilmektedir (Fotoğraf 3.14).
Fotoğraf 3.14
Seralarda
Damlatıcıların
Boru İçerisine
Yerleştirildiği
Damla Sulama
Sistemi
Saksı yetiştiriciliğinde ise ahtapot ya da kılcal boru adı verilen damlatıcılardan

yararlanılabilmektedir (Fotoğraf 3.15). Ahtapot tipi damlatıcılarda lateral boru
üzerine yerleştirilen dağıtıcılar basınç regülâtörlü ya da regülâtörsüz olabilirler
ve kol sayısı 4-12 arasında değişebilir (Şekil 3.1). Dağıtıcıya bağlanan kılcal boru
nun ucuna yerleştirilen ve saksı ya da yetiştirme ortamına sabitlemeye de yarayan
damlatıcılar suyun bitkiye verilmesini sağlar. Kullanılan kılcal borunun uzunluk
ları saksı ya da yetiştirme ortamının biçimine bağlı olarak değişiklik gösterebilir.
Fotoğraf 3.15
Ahtapot Tipi
Damlatıcı
Uygulamaları
Şekil 3.1
Damla sulama yöntemi seralarda yetiştirilen
başta domates, hıyar olmak üzere her türlü sı Çoklu Çıkışlı
Ahtapot Tipi
raya dikimi yapılan sebzelerin, birçok kesme ve Damlatıcı
saksı çiçeklerinin sulanmasında kolaylıkla uy
gulanabilmektedir. Başarılı bir sonuç elde edi
lebilmesi, damlatıcıların bitki kök bölgesinin
yakınına gelmeleri ya da kılcal boruların açık
ucunun bitki veya saksıya ulaşmasına bağlıdır.
Bu yöntemin uygulanması sırasında karşıla
şılan başlıca sorun; damlatıcıların tıkanmasıdır.
Damlatıcılarda tıkanma, su kaynağının niteliği ve
bitki besin maddelerinin yoğun kullanımı ile doğ
rudan ilgilidir. Bu nedenle sulama suyu içinde var
olan parçacıkların filtre sistemi girişinde tutulma
sı gerekir. Filtrelerle tutulamayan ve çökelme ile
damlatıcılarda tıkanmalara neden olan çözünmüş
maddeler, sulama suyuna düşük dozlarda karıştı
rılacak, HNO3 veya HCl çeşitleri ile giderilebilir.
Kapilar (Mat) Sulama Yöntemi

Bu yöntem doymamış toprakta suyun hareketi ilkesinden yararlanılarak gelişti
rilmiştir. Su toprak içerinde kılcal borucuklarda oluşan basınç gerilimi ile düşey
yönde (aşağı veya yukarıya), yatay yönde ya da yatay ve düşeyle belli bir açı yapa
rak ilerler. Bu hareketliliğe kılcal boruların kesiti, diğer bir anlatımla toprağın ya
da yetiştirme ortamının bünyesi etki etmektedir (Şekil 3.2).
Kimi bitkilerin sürgün ve yeşil aksamının ıslanmaması istenir. Yöntem bu tür
bitkilerin sulanması için oldukça uygundur. Suyun kapilar yolla bitkilere verilme
sinde iki yöntem vardır. Birincisinde, saksılar hiçbir materyal kullanılmaksızın
düzgün, su geçirmeyen tablalar içerisine yerleştirilir. Tablalara belirli aralıklarla 2
cm yüksekliğe kadar verilen su ile sulama yapılır. Bu yöntemde bitki hastalıkları
nın yayılması ve bitkilerin kirlenmesi az, su alımı kolaydır. Ancak sistemin pahalı
ve yetiştirme tablalarındaki su yüksekliğinin her yerde eşit olmaması gibi olum
suz yönleri de vardır (Fotoğraf 3.16).
Şekil 3.2
Kapilar Sulama
Yönteminde Bitki
Kök Bölgesinin
Genel Görünüşü
Fotoğraf 3.16
Kapilar Sulama
Yönteminin
Saksılarda
Uygulanışı
Saksılar son yıllarda doğrudan yetiştirme tablasına konulmak yerine, delikli

PVC ayaklar üzerine konularak sorunlar belirli ölçüde giderilmeye çalışılmıştır.
Diğer yöntem ise; saksılar doğrudan su ile ilişkili olmayıp bünyelerinde su tutabi
len materyaller (kum, keçe, mat, elyaf vb.) üzerine konulur. Materyal olarak ku
mun kullanılması durumunda tablalar içerisine 2-3 cm kalınlığında kum serilir.
Kum, su ile doygun hale getirilir. Kum üzerine yerleştirilmiş saksı toprağında az
yoğun bir ortam olduğundan kumdan saksı toprağına bir su hareketi olur ve su
saksı içerisinde kapilar hareketle yükselir. Kullanılacak kumun tane çapının iyi
düzenlenmesi gerekir. Tane çapı büyük olursa suyun tutulması, tane çapı küçük
olursa suyun tablada homojen dağılımı güçleşir.
Yöntemde su tablaya damla sulama yöntemiyle verilebilir. Kullanılacak dam
latıcı sayısının fazla ve debisinin büyük olması durumunda sulama aralıkları art
tırılmalı, damlatıcı sayısının az ve debisinin düşük olması koşulunda ise sulama

aralıkları azaltılmalıdır. Ancak damla sulama sisteminin pahalı olması nedeniyle,
bunun yerine delikli boruların kullanımı oldukça yaygınlaşmıştır. Delikli borula
rın işletimi için gereksinim duyulan basınç 1 atm. dolayındadır. Genişliği 1,5 m’ye
kadar tablalara bir boru yeterlidir, ancak daha geniş tablalar için 2 ve daha fazla
boru gerekmektedir.
Fazla suyun drenajı, yetiştirme tablasının kenarlarından bırakılan açıklıklar
dan sağlanır. Kum yerine keçe veya elyaf gibi malzemeler kullanıldığında suyun
tutulması bu materyallerle yerine getirilir. Ancak saksı deliklerinden çıkan kök
lerin bu malzemelere tutunmaları sonucunda malzemeler kirlenmekte yoğunlaş
malar olmakta ve hastalıkların yayılması hızlanmaktadır.
Kapilar sulama yönteminde yetiştirme tablası kullanımı yerine oluklar kullanı
labilir. Saksı boylarına bağlı olarak yapılan oluklar içine su belli bir yüksekliğe ka
dar şişirilir ve saksılar alt açıklıklardan kapilar hareketle suyu alırlar. Sulamadan
artan su belli bir kapta toplanarak buradan tekrar sisteme verilir.
Özet
Farklı sera tabanı düzenlenmesine olan gereksi Sulamanın seracılıktaki önemini tanımlamak
3
1 nimi ilişkilendirmek Sulama genel anlamda bitkinin doğal yağışlarla
Sera tabanı üretim alanı olarak kullanıldığında alamadığı eksik suyun çeşitli yöntemlerle veril
mevcut toprak, gereksinimler ölçüsünde besin mesi olarak tanımlanabilir. Ancak sera yapay bir
maddeleri ve organik madde katkılarıyla iyileş ortam olduğundan bitkinin gereksinim duydu
tirilerek bitki isteklerine uygun olarak hazırla ğu suyun tamamının karşılanması gerekir. Sera
nır. Üretim şekli ve makine kullanımına bağlı bitkilerinin su isteği fazla olmakla birlikte, bitki
olarak yastık, tava ya da karık biçiminde yüzey çeşidi, büyüklüğü sera içi ortamının atmosferik
şekillendirilerek dikime hazırlanır. Tüm alan koşullarıyla büyük değişiklik gösterir. Genç bit
da tek bitkiden oluşacak sıra dikimlerde toprak kiler daha az su tüketirken, belirli bir olgunluk
yüzünün sadece düzeltilerek makine ya da el taki bitkilerde gelişime bağlı olarak stoma sayı
le dikimin yapılması sağlanır. Kesme çiçekçilik sındaki artışla su tüketimi de artar.
amacı ile kullanılacak seralarda bazı özel üretim Seralarda bitkisel yetiştiricilikte sulama yönün
ortamlarının hazırlanması zorunludur. Özellik den başarı; istenilen miktarda suyun doğru za
le, derin köklü gül dışındaki kesme çiçek türleri manda, doğru miktarda ve yetiştiricilik çeşidine
için, hendek adı verilen özel üretim yataklarının bağlı uygun yöntemle verilmesine bağlıdır. Sera
hazırlanması, kaliteli ve standart ürün elde edi larda yetiştirme ortamları, bitki çeşitleri ve bitki
lebilmesine olanak sağlamaktadır. Kesme çiçek, nin gelişme durumları farklılık göstereceğinden
saksılı bitkiler ve çelik köklendirme amacı ile sulama suyu miktar ve uygulama zamanına iliş
kullanılan diğer bir üretim şekli, tezgâh, tabla kin kesin bir bilgi verilmesi doğru olmayacağın
ya da masa olarak adlandırılan ortamlarda ger dan, bu konuda yapılması gerekenin bitkinin ve
çekleştirilir. Bu üretim şekli çalışma kolaylığı yetiştirme ortamının iyi izlenmesi gerektiğinin
yarattığı gibi çevre koşullarının kontrolü ile iyi bilinmesidir.
bir havalandırma yapılabilmekte ve hastalıklarla
mücadele kolaylaşmaktadır. Seralarda kullanılan sulama yöntemler ini
4 açıklamak
Sera içinin (tabanının) düzenlenmesinde dikkate Seralarda yaygın olarak kullanılan sulama yön
2 alınması gereken konuları açıklamak temlerini yağmurlama, damla ve kapilar sulama
Sera içinde bitki yetiştirme yerleri farklı şekiller yöntemi başlıklarında gruplandırabiliriz. Üstten
de düzenlenebilir. Bitkiler saksılar içinde, masa yağmurlama sistemleri hareketli ve sabit sistem
ve rafların üzerinde yetiştirilebildiği gibi, sera ler biçimlerinde tasarlanmakta ve yoğun olarak
tabanında hazırlanan hendeklerde (tavalar) de fide yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Damla
yetiştirilebilir. Ayrıca, sera iç hacminden yarar sulama yöntemi bilinen hat içine yerleştirilmiş
lanmak amacıyla çatıya asılmış yollar üzerinde damlatıcı ve ahtapot biçiminde olup, sıraya di
hareketli saksılıklarda vardır. Sera tabanında kilen bitkilerin sulanmasında kullanılır. Kapilar
yol ve diğer yetiştirme alanlarını orantılı biçim sulama yöntemi ise saksıda yetiştiricilik dışında
de düzenlemek oldukça önemlidir. Sera taban kullanılmaz.
alanının yol için ayrılan bölümü taban alanının
%30’unu geçmemelidir. Yollar çalışma kolaylığı
sağlamalı, sera boyutuna göre taşımacılıkta araç
kullanımı gerekiyorsa, genişlikler buna göre en
az 2,5 m olacak biçimde düzenleme yapılmalıdır.
1. Sera tabanında en fazla hangi oranda yol bırakıl 6. Bitki su gereksinimi aşağıdakilerden hangisi ile
malıdır? doğrudan ilişkili değildir?
a. % 10 a. Bitki cinsi
b. % 20 b. Bitki yaşı
c. % 30 c. Bitkinin gelişme dönemi
d. % 40 d. Sulama yöntemi
e. % 50 e. Bitki yetiştirme ortamı
2. Genişliği 12 m’den fazla olan bireysel seralarda ana 7. Saksı sulamasında öncelikli önereceğiniz sulama
yollar nasıl düzenlenmelidir? yöntemi hangisidir?
a. Kısa kenardaki yetiştirme alanlarına paralel ol a. Üstten yağmurlama
malıdır b. Toprak üstü yağmurlama
b. Ana yol ortada, yetiştirme alanları çift taraflı ve c. Kapilar sulama
yola dik olmalıdır d. Damla sulama
c. Ana yol duvar kenarında olmalıdır e. Hepsi
d. Ana yol sera uzun kenarına dik olmalıdır
e. Oluk altında olmalıdır 8. Üstten yağmurlamada karşılaşılan en önemli sorun
aşağıdakilerden hangidir?
3. Aşağıdaki bitkilerden hangisinin alçak tavada a. Yaprakların kırılması
(hendek tavalarda) yetiştirilmesi uygun değildir? b. Yaprakların ıslanmaması
a. Gül c. Bitkilerin ıslanıp kuruması
b. Marul d. Mantari hastalık oluşması
c. Karanfil e. Çok su kullanılması
d. Domates
e. Hıyar 9. Aşağıdaki yöntemlerden hangisi ile bitki besin
maddeleri de sulama ile verilebilir?
4. Yetiştirme masalarının genişliği tek taraflı çalışıl a. Damla sulama
ması durumunda en fazla kaç cm olmalıdır? b. Alttan yağmurlama
a. 65 c. Üstten yağmurlama
b. 90 d. Ahtapot tipi damlama
c. 120 e. Hepsi
d. 150
e. 240 10. Seralarda kullanılacak sulama suyunun tuz içeriği
ne olmalıdır?
5. Saksı yetiştiriciliği daha çok hangi taban düzenle a. 600 ppm’den küçük
me şeklinde kullanılmaktadır? b. 1200 ppm’den büyük
a. Alçak tava sistemi c. 1200-1400 ppm arası
b. Bank sistemi d. 1400-1600 ppm arası
c. Sera doğal zemininde e. Hiçbiri
d. Bireysel sera sistemi
e. Masa sistemi

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Sera İçi Yolların Düzen Sıra Sizde 1
lenmesi’’ konusunu yeniden gözden geçiriniz. Seralarda masaların kullanılmasının en önemli nedeni,
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Sera İçi Yolların Düzen kısa boylu bitkilerin sera tabanında yetiştirilmesinde
lenmesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. karşılaşılan güçlük ve işgücü verimliliğini yükseltmek
3. a Yanıtınız yanlış ise, “Alçak Tavalar (Hendek Ta tir. Bunun yanı sıra, bitkilerin çevresinde daha etkin
vaları)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bir havalandırma sağlamak, çevre ve hastalık denetimi
4. b Yanıtınız yanlış ise, “Masa (Tabla) Sistemi” ko ile tarımsal savaşımda kolaylıklar yaratmaktır. Ayrıca,
nusunu yeniden gözden geçiriniz. toprak dezenfeksiyonu ve sulamanın daha etkin yapıla
5. e Yanıtınız yanlış ise, “Masa (Tabla) Sistemi” ko bilmesi sağlanabildiği gibi toprak sıcaklığı istenilen de
nusunu yeniden gözden geçiriniz. ğerlerde tutulabildiğinden, bitkilerde kök gelişmesi da
6. d Yanıtınız yanlış ise, “Seralarda Sulama Sistem ha iyi olabilmekte dolayısıyla verim artırılabilmektedir.
leri” bölümündeki genel açıklamaları gözden
geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. c Yanıtınız yanlış ise, “Kapilar Sulama Yöntemi” Yol genişliğinin belirlenmesinde, ürünleri taşıma şekli,
konusunu yeniden gözden geçiriniz. taşıma zamanı ve bitki türü etkili olmaktadır. Bu ne
8. d Yanıtınız yanlış ise, “Yağmurlama Sulama Yön denle önce serada taşıma şekli belirlenmeli, daha son
temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ra yol genişliği ve yolun sera içi düzenlenmesi yapıl
9. e Yanıtınız yanlış ise, “Seralarda Sulama Sistem malıdır. Yolların düzenlenmesinde ayrıca hasat edilen
leri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ürünlerin olanaklar ölçüsünde az taşınmasına özen
10. a Yanıtınız yanlış ise, “Seralarda Sulama Sistem gösterilmelidir. Kesme çiçekçilik ve sebze yetiştiricili
leri” bölümündeki genel açıklamaları gözden ğinde serada bitki yetiştirme sıralarının sera boyunca
geçiriniz. yapılması tarım işçiliği yönünden daha uygun olmak
tadır. Sera tabanında, masada ya da diğer yöntemlerde
yol boyutları değişkenlik gösterebilmektedir. Ayrıca se
ranın bireysel ve blok olması, sera uzunluğu yol planla
mada belirleyici konulardır.
Sıra Sizde 3
Bu yöntem çiçeksiz bitkiler ve başlıklar altında 50 cm
uzunluğu aşmayan alçak sebzeler, çiçeklenme döne
mine kadar süs bitkileri, fide ve genç bitkiler için uy
gundur. Bu sistemler aynı zamanda kimyasal gübre ve
ilaçların verilmesinde de kullanılır.
Arıcı, İ. (2003). Sera Yapım Tekniği. Uludağ Üniversi
tesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 44, Bursa. 132 s.
No:110, Adana.
Filiz, M. (2001). Sera İnşası ve Kliması. Akademi Ki
tapevi. İzmir
Güngör,Y., A.Z. Erözel ve O. Yıldırım (1996). Sulama.
Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları. Ya
yın No:1443, Ankara.
Nelson, P.V. (1991). Greenhouse Operation and Ma
nagement. Prentice Hall, Englewood Cliffs, New
Jersey.
Olgun, M. (2009). Tarımsal Yapılar. Ankara Üniversi
tesi Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No: 1577, An
kara. 445 s.
Şimşek, E. ve S. Yazgan (2002). Sera Tabanının Dü
zenlenmesi ve Seralarda Sulama Sistemleri. Ana
dolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Önlisans
Programı Seracılık Ders Kitabı, Ünite 3, Anadolu
Üniversitesi Yayın No: 865, Açıköğretim Fakültesi
Yayın No: 459, ESKİŞEHİR. S. 39-49.
Yüksel, A.N. (1989). Sera Yapım Tekniği. Hasad Ya
yıncılık, İstanbul.
Za beltitz, V. Ehr. (1978). Gewächshäuser, Planung
und Bau. Verlag Eugen Ulmer, Stutgart.
4
Amaçlarımız
 Bitki gelişimi ve büyümesinde etkili olan çevresel koşulları tanımlayabilecek,
 Sera ikliminde duyulur ve gizli ısı kavramlarını tanımlayabilecek,
 Enerji ve kütle dengeleri ile sera ikliminin nasıl oluştuğunu açıklayabilecek,
 Fotosentez, transpirasyon, ışık, sıcaklık, nem, CO2 seviyelerini belirleyebilecek,
 Psikrometrik diyagramı kullanarak iklimlendirme yöntemlerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Sera iklimi • Duyulur ve gizli ısı
• Işık • Fotosentez
• Sıcaklık • Transpirasyon
• Enerji ve kütle dengesi • Psikrometrik diyagram

İçindekiler
• SERADA İKLİM BİLEŞENLERİ

• GÜNEŞ IŞINIMI
Örtüaltı Üretim Sistemleri • IŞIK VE SICAKLIK
Sera İklimlendirme Tekniği
• FOTOSENTEZ VE KARBONDİOKSİT
• TRANSPİRASYON VE BAĞIL NEM
• PSİKROMETRİ
Sera İklimlendirme
Tekniği
SERADA İKLİM BİLEŞENLERİ

Seralar yıl boyunca yüksek kalite ve miktarlarda üretim yapabilecek uygun iklim
ve yetiştirme koşullarını sağlayan ışık geçirgen yapılardır. Basit olarak, sera çevresi
şekil 4.1’de gösterildiği gibi, yukarıdan aşağıya doğru sıralanan dış hava - saydam
örtü - iç hava - bitki örtüsü ve toprak tabakalarından oluşur.
Saydam örtü bitkiyi aşırı sıcaktan, soğuktan, yağmurlu, rüzgârlı olumsuz hava
koşullarından korur; dış hava ile iç havayı ayırır. Bitki çevresinde atmosfere doğru
olan hava alış-verişini azaltır. Ancak, sera içindeki koşullar günlük ve mevsimsel
dış değişimlerden sürekli etkilenir. Burada, sera dışındaki güneş ışınımı, rüzgâr
hızı, rüzgâr yönü, sıcaklık, bağıl nem gibi değişkenler belirleyici faktörlerdir.
Şekil 4.1
Sera çevresi ve
bileşenleri: Dış
hava, saydam
örtü, iç hava, bitki
örtüsü, sera tabanı.
Sera içinde çevresel koşullar günün saatlerine, bitki büyümesi ile birlikte mev-
sime göre, hem yatay hem de dikey olarak değişir. Güneş ışınımı örtüden kolayca
geçer, ancak bitkiden ve diğer yüzeylerden yansıyan ısıl ışınım saydam örtüden
geçemez. Sera içinde güneş enerjisini alan bitki, toprak ve diğer tüm nesnelerin
sıcaklıkları artar. Sera içindeki yüzeylerde soğurulan enerji ve bitkiden buharla-
şan su sera içinde tutulur. Yani, bitkiler tarafından soğurulan enerjinin bir kısmı
yaprak yüzeyini soğutmak için buharlaşır. Transpirasyon sırasında yaprak göze-
neklerinden sera havasına su buharı verilirken bağıl nem artar. Açık olan göze-
neklerden havadaki CO2 bitki iç hücrelerine difüzyonla girer. Serada iç hava or-
tamı sıcak ve nemlidir.
Serada bitkinin çimlenme, fide ve gelişim süreçlerinde etkili olan iklim bile-
şenleri şunlardır:
1. Güneş ışınımı,
2. Sıcaklık,
3. Bağıl nem,
4. Karbondioksit konsantrasyonu,
5. Hava hareketi
Tamamen kapalı bir serada bitki yoksa sıcak ve kuru çöl iklimi; bitki varsa,
nemli-ılık yarı tropikal iklim koşulları oluşur. Bu kadar farklı iklim koşulları aynı
serada nasıl oluşur?
Sera içinde sıcak ve nemli iklimin oluşumunu ısının iki formu ile açıklayabiliriz:
• Duyulur ısı,
• Gizli ısı.
Bir nesne ısıtıldığı zaman ya da sisteme ısı eklendiği sürece onun sıcaklığı ar-
tar. Benzer şekilde, bir cisimden ısı uzaklaştırıldığı zaman onun sıcaklığı düşer.
Bir nesnenin sıcaklığında değişime neden olan ısıya duyulur ısı adı verilir.
Suyun katı sıvı ve gaz hali olduğunu biliyoruz. Buzu su ve suyu da buhar ha-
line dönüştürebiliriz. Ancak bu dönüşümleri yapabilmek için yeteri kadar ısının
eklenmesi yada uzaklaştırılması gerekir. Bir maddenin sıcaklığını değiştirmeden
durum değişimine neden olan ısıya gizli ısı adı verilir.
Sera çevresinde örtü, bitki ve toprak arasında üç ısı transfer işlemi oluşur: Işı-
ma, Kondüksiyon, Konveksiyon.
Işıma elektromanyetik dalgalar formunda tüm cisimlerden yayılan enerjidir.
Bir nesne iç enerjisini elektromanyetik dalgalara dönüştürdüğü zaman ışınım ya-
yar. Dalgalar başka bir cisimle karşılaştığı zaman elektromanyetik enerjinin bir
kısmı soğurulur; cismin iç enerjisi ve sıcaklığı artar.
Kondüksiyon, sera yapı elemanları, saydam örtü ve toprak gibi katı ortamların
içinde molekülden moleküle ısının iletilmesi yoluyla oluşur. Isı yüksek sıcaklıktan
düşük sıcaklığa doğru akar.
Konveksiyon sera çevresinde saydam örtü, yapraklar, ısıtma boruları, toprak
gibi farklı yüzeylerde hava hareketiyle olan enerjinin taşınımı işlemidir. Konvek-
siyon işlemi yüzey geometrisi, akış hızı, akış şekli, akışkanın özellikleri ve sıcaklık
farkına bağlıdır.
Enerji ve Kütle Dengesi

Bitkiler ve çevresindeki tüm nesneler aralarında enerji alış-verişi yoluyla etkile-
şim halindedir. Bu etkileşim sonucu fazla enerji ve kütle depolanır. Sisteme giren
- çıkan enerji ve kütle denge durumunu şekil 4.2’deki gibi tanımlayabiliriz (Dayı-
oğlu, 1997):
4. Ünite - Sera İklimlendirme Tekniği 53
Şekil 4.2
Enerji ve kütle
dengesi: sisteme
giren, çıkan ve
üretilen enerji;
sisteme giren, çıkan
ve üretilen kütle: su
buharı ve CO2.
Bitkinin ısı kapasitesi, yani depolanan kısmı, yaprak sıcaklığının fonksiyo-

nudur. Bitki enerji dengesinde kazandığı ve kaybettiği ısı miktarı eşit ise, yaprak
sıcaklığı hava sıcaklığına eşittir. Bitki çevresiyle denge halinde değilse, yaprak ha-
vadan daha sıcak ya da daha soğuktur. Yapraktaki fazla ısı duyulur ısı ve gizli ısı
yoluyla uzaklaştırılır. Buharlaşma sürecinde bitki ısı kaybettiği için soğuma olu-
şur. Yapraktan ısı ve kütle transferi eş zamanlı gelişir.
Şekil 4.1’de gösterilen basitleştirilmiş serayı sınırları belirli bir hacimsel yapı ya
da sistem olarak tanımlayabiliriz. Sera sistemine birim zamanda miktarı bilinen
bir enerji akısı verilirse sistemin enerji seviyesi artar; alınırsa azalır. Enerji akısı: Birim zamanda
bir sisteme verilen (alınan)
enerji miktarına enerji akısı
adı verilir; enerji akısı Joule/
Bitki ve çevresi arasındaki enerji dengesinde ışıma, kondüksiyon ve konveksi- saniye (W) birimleriyle ifade
yonla olan ısı değişimi ile buharlaşmayla olan ısı kaybı ve depolanan ısı toplamları edilir.
sıfıra eşittir. Seradaki bitki enerji dengesi şekil 4.3’de şematik olarak gösterilmiş ve
aşağıdaki eşitlikle tanımlanmıştır (Dayıoğlu, 1997):
Bu eşitlikte KR kısa dalgalı ışımayla olan net ısı kazancı, UR uzun dalgalı ışı-
mayla olan ısı kazancı (ısı kaybı), Qkd kondüksiyonla ısı kazancı (ısı kaybı), Qkv
konveksiyonla ısı kazancı (ısı kaybı), E buharlaşmayla olan ısı kaybı, S depolanan
ısıdır.
Buharlaşma sürecinde bitki ısı kaybettiği için soğuma oluşur. Duyulur ısı bu-
harlaşma yoluyla gizli ısıya dönüştürülür. Gizli ısı yoğuşma yoluyla duyulur ısı-
ya dönüştürülür. Sistemde net enerji değişimi eklenen ve atılan enerji arasındaki
farktır. Fazla enerji bitki tarafından depolanır. Serada hava sıcaklığı enerji sevi-
yesine, bağıl nem su buharı miktarına, CO2 konsantrasyonu CO2 difüzyonuna
bağlıdır.
Sera içindeki bitki üzerinde duyulur ve gizli ısının etkilerini açıklayınız.

1
Şekil 4.3
Sera çevresinde
ışıma, kondüksiyon
ve konveksiyon
yoluyla oluşan ısı
taşınımı işlemleri ve
enerji dengesi.
Seraya ulaşan güneş ışınımının bir bölümü örtü malzemesi ve sera iskeleti ta-
rafından soğurulur, bir bölümü örtü malzemesinden gökyüzüne geri yansır; kalan
kısmı sera içine girer. Sera içine giren güneş ışınımının bitki yüzeyleri tarafından
geri yansıtılan kısmından sonra kalan miktarı, bitkiler ve sera içindeki diğer ci-
simler tarafından soğurulur. Bu ışınımın soğurulan kısmı transpirasyon için gizli
ısı olarak kullanılırken, geri kalan bölümü de güneş enerjisini alan bu ortamların
sıcaklığını artırır.
Uzun dalgalı ışınım, ısıl ışınım olarak da tanımlanmaktadır. Isıl ışınım şiddeti
cismin yüzey özellikleri ve yüzey sıcaklığına bağlıdır. Sera içine giren güneş ışınımı
yüzeylerden yansıdıktan sonra uzun dalgalı ışınıma dönüşmektedir. Serada bitkisel
üretimde etkili olan ışınımı dalga uzunluklarına göre iki genel gruba ayırabiliriz:
• Kısa dalgalı ışınım (KR),
• Uzun dalgalı ışınım (UR),
GÜNEŞ IŞINIMI
Güneşten seraya ulaşan ışınım enlem derecesine, mevsimlere, hava koşullarına,
PAR (Photosynthetically gün içinde saatlere göre değişmektedir. Ayrıca, sera içinde bitkiye ulaşan güneş
Active Radiation): Görünür ışınımı sera konstrüksiyonu ve örtü malzemesinin ışık geçirgenliğine bağlıdır.
spektrumun 400 - 700 nm Kısa dalgalı ışınım yer yüzeyine ulaşan güneş ışınımının 300 ve 3000 nm dal-
dalga boyundaki kısmı
fotosentezle doğrudan
ga uzunluklarında alınan enerji olup, güneş ışınımı olarak da tanımlanmaktadır.
ilişkilidir. Fotosentez etkili Güneşten gelen ışınımın % 98’i 300 - 3000 nm aralığındadır. Ayrıca, toplam güneş
ışınım foton sayısına karşılık ışınımı direkt ve difüz ışınımdan oluşur. Direkt ışınım güneşten doğrudan yer-
gelir. Fotonun 1 molü yüzüne ulaşan ışınımdır. Difüz ışınım atmosferde ve bulut tarafından dağıtılan
Avagadro (6.023x1023)
sayısına eşittir. PAR µmol/m2s ışınımdır. Toplam güneş ışınımı içinde spektral üç bölge vardır (Lambers ve ark.
birimiyle ölçüldüğünden, 1 2008):
mmol foton/m2s 6.023x1017 • Morötesi ışınım (UVR: 300 - 380 nm),
foton/m2s olarak tanımlanır.
Yazın öğle saatinde bulutsuz • Görünür ışınım (VR: 380 - 760 nm),
2
bir günde 1000 W/m olarak • Kızıl ötesi ışınım (IR: 760 - 3000 nm).
ölçülen toplam güneş ışınımı Güneş ışınımının 400 - 700 nm aralığındaki görünür ışık bölgesi bitkilerin fiz-
2020 µmol/m2s foton akı
yoğunluğuna (PAR) sahiptir
yolojik işlemlerini önemli oranda etkilemektedir. Bu nedenle, 400 - 700 nm ara-
(Mavi ve Tupper, 2004). lığındaki ışınım fotosentez etkili ışınım (PAR) olarak tanımlanmıştır (Şekil 4.4).
Bitki büyümesi ve gelişiminde güneş ışınımının aşağıdaki özellikleri bilinmelidir:

1. Işınım şiddeti: Birim zamanda birim alana düşen radyant enerji miktarıdır.
2. Spektral dağılım: Görünür ışınım fotosentez ve bitki büyümesini etkiler.
3. Güneşlenme süresi: Yeterli güneşlenme süresi bitki büyümesi ve kalitesin-
de etkilidir.
Şekil 4.4
Geniş
elektromanyetik
spektrumda 400
- 700 nm PAR
spektrumu:
Mavi: 400-500nm
Yeşil: 500-600nm
Kırmızı: 600-700nm
Yaprak ışığın bir kısmını soğurur, bir kısmını yansıtır, kalanını geçirir. Orta-
lama değerlere göre, bitki örtüsü gelen güneş ışınımının %75’ni soğurur; % 15’ni
yansıtır; % 10’nu geçirir (Şekil 4.5, Mavi ve Tupper, 2004).
Şekil 4.5
Kısa dalgalı
güneş ışınımı
spektrumunda
yeşil yaprağın
geçirme, soğurma
ve yansıtma
karakteristikleri
(Mavi ve Tupper,
2004).
Yaprakların klorofili gelen yeşil ışığı yansıtır; mavi ve kırmızı ışığı fotosentezde
kullanmak için soğurur. Bitki yapraklarının yeşil görünmesinin nedeni yeşil ışığı
yansıtmasından kaynaklanır. Klorofilin soğurma özelliği 450 nm dalga boyun-
daki mavi ve 650 nm dalga boyundaki kırmızı bölgelerde en yüksek seviyededir.
Bitkilerin yüksek enerjili yakın kızılötesi ışınımı (NIR: 780 - 1200 nm) yansıtma
özelliği, onların aşırı ısınmasını engelleyerek doğal koruma sağlar.
Bitki yaprağını neden yeşil renkte görünür?

2
Işınımın kalitesi, yani dalga uzunluğu, çiçeklenmeyi, çimlenmeyi ve büyümeyi
etkiler. Uzun gün bitkilerinde, 660 nm dalga uzunluğundaki kırmızı ışığın çiçek-
lenmeyi yavaşlatıcı etkisi vardır. Kırmızı ışık elmaların olgunlaşmasına, kırmı-

zıya dönmesinde yardımcı olur. Mavi ve yeşil ışığa maruz bırakılan tohumların
çimlenmesinin yavaşladığı, kırmızı ışıkta çimlenmenin arttığı gözlemlenmiştir.
Bitkilerde klorofil oluşumu, fotosentez ve bitki gelişimi çoğunlukla PAR’ın mavi
ve kırmızı ışık dalga uzunlukları ile 710-800 yakın kızılötesi dalga uzunluklarında
oluşur. Yaprakların ışığa yönelimi görünür ışığın diğer bir etkisidir. Işığa yöne-
limin en büyük etkisi 500 nm mavi ışık bölgesinde olup; en zayıf etki kırmızı
ışık bölgesindedir. Görünür ışıkta ışığa yönelim kırmızıdan maviye doğru artar
ve morötesinde tekrar azalır. Güneş spektrumunu, çizelge 4.1’deki gibi, bitkilerin
fizyolojik tepkilerini tanımlayan 8 banda bölebiliriz.
Bitkilerin su tüketimi güneş ışınım şiddetiyle doğrudan ilişkilidir. Bitki örtüsü
üstünde ölçülen toplam güneş ışınımı bitkinin enerji dengesinin bileşeni oldu-
ğundan bitki sıcaklığı ve transpirasyonu etkiler. Dolayısıyla, bitkininin kullandığı
CO2 miktarı ve bunun ürüne dönüşümü PAR seviyesine bağlıdır. Işınımın ısıtma,
fotosentez ve büyüme üzerine etkileri çizelge 4.2’de özetlenmiştir.
Çizelge 4.1 Dalgaboyu (nm) Bitkilere etkisi

Güneş ışınımının
bitkilerdeki fizyolojik < 280 Kuvvetli antiseptik etki, bitkiler ve göz için zararlıdır.
etkileri (Mavi ve Yüksek antiseptik etki, 290 nm’den daha kısa dalgalı ışınım yer
Tupper, 2004). 280 - 315
yüzeyine ulaşamaz.
315 - 400 Bitkilerde flüorışıma üretir.
Yüksek klorofil soğurma, fotosentez aktivitesini, büyümeyi ve
400 - 510
gelişimi etkiler.
510 - 610 Yeşil bandında düşük fotosentez ve zayıf geliştirme etkisi vardır.
Yüksek klorofil soğurma sağlar; en yüksek fotosentez
610 - 700
aktivitesine ve yüksek foto periyodik etkiye sahiptir.
700 - 1000 Bitkinin büyüme ve gelişimi etkiler.
Bitkiler tarafından soğurulan ışınım biyokimyasal işlemlerde
>1000
kullanılmaksızın ısıya dönüştürülür.
Çizelge 4.2 Işınım tipi Spektral bölge Güneş ışınımı Bitki üstünde ışınım etkileri
Farklı spektral (nm) (%)
bölgelerdeki ışınımın Isıtma Fotosentez Büyüme
bitki büyümesinde
etkileri, UVR: Morötesi UVR 300 - 380 0,4 Önemsiz Önemsiz Hafif
ışınım, PAR: Fotosentez PAR 400 - 700 21 - 46 Önemli Önemli Önemli
etkili ışınım, IR:
Kızılötesi ışınım, UR: IR 710- 3000 50 - 79 Önemli Önemsiz Önemli
Uzun dalgalı ışınım. UR 3000 - 100.000 - Önemli Önemsiz Önemsiz
Güneş ışınımı bitki üzerinde hangi etkilere sahiptir.

3
IŞIK VE SICAKLIK
Fotosentez
Görünür ışık bitkiler için temel enerji kaynağıdır. Bitkinin ışık enerjisini, kar-
bondioksit ve suyu kullanarak, karbonhidrat (şeker) ve oksijen üretim sürecine
fotosentez adı verilir:
CO2 + H2O + Işık enerjisi " Karbonhidrat (Şeker) + O2
Işık enerjisi CO2’deki oksijenle birleştirilerek karbonhidratta mevcut olan

karbonu indirgemek için kullanılır ve karbonhidrat içinde depolanır. Artık, kar-
bonhidrat fotosentezin oluştuğu yeşil dal ve yaprak hücrelerinden bitkinin diğer
kısımlarına taşınabilir. Karbonhidrat bitkinin ihtiyaç duyduğu aminoasitlere, pro-
tein zincirlerine, yağlara, selüloza, hormonlara ve DNA’ya dönüştürülür. Tüm bu
süreçler bitki büyümesi ve meyve oluşumuyla sonuçlanır.
Bitkiler besinlerin emilimi, proteinlerin oluşumu, hücrelerin bölünmesi, hüc-
re duvarının yapımı için enerjiye gereksinim duyarlar. Fotosentez sonucu olarak
oluşturulan bileşikler parçalandığında bu enerji açığa çıkar. Fotosentez işleminin
tersi olarak gerçekleşen bu sürece solunum işlemi adı verilir:
Karbonhidrat (Şeker) + O2 " CO2 + H2O + enerji
Solunum özümlenen şekerin yanması işlemidir. Solunum sıcaklığın yüksel-

mesiyle artar.
Fotosentez işleminde gelişen birçok biyokimyasal tepkimeler karbonhidrat
yapımı ve enerji depolama özelliğine sahiptir. Fotosentez ışığa bağlı olduğundan
gündüz saatlerinde oluşur. Fotosentez için en uygun ışık yoğunluğu, CO2 kon-
santrasyonu, sıcaklık ve kullanılan su miktarına bağlıdır. Işık yoğunluğu azalırsa,
fotosentez ve büyüme yavaşlar. Optimum seviyeden daha yüksek olan ışık yoğun-
luğunda kloroplastlar zarar görebilir.
Bitkideki tüm biyokimyasal tepkimeler, özellikle solunum süreci, sıcaklığa du-
yarlı olan enzimler tarafından kontrol edilir. Enzimlerin denetlediği tepkimelerin
hızı hava sıcaklığındaki her 10 °C artış için iki kat artar.
Fotosentez solunumu aştığı zaman büyüme oluşur; eşit olduğunda büyüme
durur. Solunum fotosentezi geçerse, bitki canlılığını yitirir ve sonunda ölür. Foto-
sentezin solunumdan fazla olmasını sağlamak için, bitkiler gece serin ortamlarda
tutulmalıdır. Sera bitkileri için genel bir kural olarak, gece periyodu sıcaklıkları
bulutlu günlerde gündüz sıcaklığından 3 - 6°C, bulutsuz günlerde 8°C daha düşük
olmalıdır. Seraya CO2 eklenecekse, gündüz periyodu sıcaklıkları 3°C daha yüksek
olabilir. Sera bitkilerinin gece sıcaklıkları genellikle 7-21°C arasındadır (Nelson,
2003).
Fotosentez hızı sıcaklık, ışık, CO2 ve diğer faktörlerle ilişkilidir. Bulutlu gün-
lerde düşük ışık yoğunluğu fotosentez hızını sınırlar; ek ısı vermenin bir işe ya-
ramayacağını söyleyebiliriz. Bulutsuz günlerde, ışık fotosentez hızını arttırırken,
sıcaklık uygun seviyeye yükseltilemez ise, fotosentez sınırlanabilir. Tüm bitkiler
ancak, uygun bir sıcaklık aralığında verimli yetiştirilebilirler. Işık yoğunluğu yaz
döneminde kıştan daha yüksek olduğundan fotosentez hızının artması beklene-
bilir. Ancak, yaz döneminde sıcaklığın aşırı yükselmesi fotosentezi sınırlayan bir
faktördür. Sera içindeki sıcaklığı yükselten fazla ısının uzaklaştırılması gerekir.
Fotosentez ve sonunum süreçlerini karşılaştırınız.

4
Hava Sıcaklığı
Sıcaklık, bitkilerin hemen tüm büyüme dönemlerinde etkili olan anahtar faktörler-
den biridir. Bitkilerin gelişimi, üretim miktarı, kalitesi, hasat zamanı, genel sağlığı
sıcaklıkla doğrudan ilişkilidir. Bitkiler tarafından gereksinim duyulan sıcaklık tür,
çeşit, büyüme dönemi, mevsim, toplam ışık seviyesi gibi birçok faktöre bağlıdır.
Serada yetiştirilen bitkilerin çoğunluğu sıcak mevsim türleri olup, 10-35°C ara-
sında, 17-27 °C seviyelerindeki ortalama sıcaklıklara uyum sağlamışlardır (Bailey,
2006).
Domates, hıyar, karanfil gibi bitkilerin gece sıcaklıkları gündüz sıcaklıkların-
dan düşük olduğu zaman ürün verimliliği artmaktadır. Gece sıcaklığının daha
az olması hem enerji tasarrufu sağlar, hem de bitki gelişim hızı yavaşladığı için
solunum kayıpları oluşmaz. Bitkinin ürün bağlama verimliliği artar. Çizelge 4.3’de
bazı türler için en uygun gece ve gündüz sıcaklık seviyeleri verilmiştir (Hanan,
1998). Bitki için uygun sıcaklık aralığında, yüksek PAR seviyelerinde fotosentez
etkinliği artar. Seradaki hava sıcaklığının optimum seviyesi bitkinin fotosentez
etkinliğine bağlıdır. Fotosentez hızı maksimuma ulaşana kadar sıcaklığın yüksel-
mesiyle artar; sonra düşer. Bazı bitkiler için sıcaklığa göre fotosentez hızındaki
değişim şekil 4.6’da verilmiştir (Mavi, Tupper, 2004).
Sıcaklık gelişme, çiçeklenme, meyve bağlama, meyve büyüme ve meyve ol-
gunlaşma hızlarını belirler. Meyve bağlama hariç, tüm süreçler yüksek sıcaklıkta
oluşur. Bitki fizyolojisi açısından meyve bağlama için düşük gece sıcaklığı tercih
edilir. Örneğin domates ve biberin optimum meyve bağlama sıcaklıkları sırasıy-
la 19°C ve 18°C’dir (Nederhoff ve Schreuder, 2004). Yüksek sıcaklıkların birçok
sakıncalı sonuçları vardır. Yüksek sıcaklıkta solunum işlemi hızlanır. Daha faz-
la şeker yakılacağından daha düşük meyve gelişimi ve büyümesi oluşur. Sıcaklık
meyve oluşumu ve olgunlaşma süreçlerinde etki olan bir faktördür.
Çizelge 4.3 Sıcaklık °C

Farklı sera bitkileri Bitki
için tavsiye edilen Gündüz Gece Not
hava sıcaklık Begonya 18 - 21 13 - 16 Çimlenme: 18-21°C
değerleri (Hanan,
Karanfil 16 - 22 10 - 13/13 - 16 Kış/Yaz
1998).
Krizantem 17 - 21 16 - 17 Çiçeklenme başlangıcı için 16°C
Gül 21 - 29 16 - 17 CO2 enjeksiyonu
Hıyar 26 - 29 21 Çimlenme: 28°C
Domates 21 - 26 14 - 17 Çimlenme: 29°C
Marul 17 - 24 10 - 12 Bulutlu günler: 17°C, Güneşli: 24°C
Şekil 4.6
Bitkilere göre
optimum sıcaklıklar
ve fotosentez hızı
(Mavi, Tupper,
2004).
Yüksek sıcaklık seviyeleri, meyve bağlama hariç, aşağıdaki büyüme ve gelişim

hızlarını etkiler (Nederhoff ve Houter, 2009):
1. Gelişme hızı,
2. Solunum hızı,
3. Meyve büyüme hızı,
4. Meyve olgunlaşma hızı.
Başarılı bir üretim dönemi boyunca, meyve ve yapraklar arasında denge sağ-
lanmalıdır. Bitkiler sürekli üretim için yeni dallar, yapraklar ve çiçekler yapmaya
gereksinim duyarlar. Bitkinin gövde gelişimi ve yaprak oluşumunun hızlı olduğu
büyüme vejetatif aşamasıdır. Bu nedenle genç bitkiler daha sıcak ortamda tutulur-
lar. Bitkiler yeterli yaprak alanına sahip olunca, jeneratif aşamaya geçerler. Bu dö-
nemde, sıcaklık aşamalı olarak düşürülür ve gelişme hızı yavaşlatılır. Gece sıcak-
lığı azaltılınca, meyve bağlama etkinliği artar. Gündüz sıcaklığı hücre genişlemesi
üzerinde çok büyük etkiye sahiptir. Yüksek gündüz sıcaklığı gövdenin uzamasına,
yaprak alanının artmasına neden olur.
Bitkinin dengeli gelişimi için gerekli olan büyüme aşamaları hangileridir.

5
Serada bitki yetiştiricisi büyümeyi kontrol altında tutmak için sıcaklığı kulla-
nabilir. Sıcaklık tüm bitki gelişim süreçlerinde doğrudan ya da dolaylı bir şekilde
etkili olmaktadır. Bitkinin vejetatif/jeneratif dengesi için farklı sıcaklık paramet-
releri kullanılabilir (Hanan, 1998; Nelson, 2003) :
1. Gündüz sıcaklığı (Tgün),
2. Gece sıcaklığı (Tgece),
3. 24 saatlik ortalama sıcaklık,
4. DIF = Gündüz sıcaklığı - Gece sıcaklığı.

Fotosentez sadece gündüz periyodunda gündüz sıcaklığı koşullarında oluşan te-
mel süreç olup; 18-28°C sıcaklık bandında daha iyi performans gösterir. Düşük ışık
seviyelerinde 18°C ve yüksek ışık seviyelerinde 28°C’lik sıcaklıklar dikkate alınır.
24 saatlik dönemde yüksek ortalama sıcaklık genellikle gelişim hızını, meyve
olgunlaşma hızını ve erken hasat sağlar. Sıcaklığın meyveye şekerin doğru dağı-
tılmasını desteklediği görülür. Örnek olarak, domateste, meyve bağlama aşama-
sından hasat aşamasına gelme süresi 18 °C’de 56 gün alırken, 21 °C’de bu süre
46 günde olmuştur. Bu yüksek sıcaklıkta % 18’lik daha hızlı meyve bağlama hızı
anlamına gelir (Nederhoff ve Houter, 2009). Ancak yüksek 24 saatlik sıcaklık aynı
zamanda solunum hızını da arttırır; meyve boyutunun azalmasına neden olur.
Denge bozulursa toplam meyve üretimi azalabilir. Yüksek gündüz sıcaklığı aşırı
uzamaya, gövde genişlemesine, yaprak alanında artışa neden olur. Gece sıcaklık-
ları yaprak ve gövde genişlemesine neden olmaz. Sıcaklık bitkinin iç dengesi üze-
rinde aşırı vejetatif büyüme ya da aşırı jeneratif büyüme şeklinde önemli etkilere
neden olur. Her iki dönem dengeli olmalıdır (Houter ve Nederhoff, 2006).
Gündüz ve gece sıcaklığı arasındaki fark (DIF) bitki dengesi açısından önem-
lidir. Daha büyük DIF jeneratif tarafa doğru bitkiyi yönlendirmek için kullanılan
etkili bir araçtır. DIF kesme çiçek ve genç sebze bitkilerinde büyüme uzunluğu-
nu kontrol etmek için vejetatif yönlendirme amacıyla kullanılabilir. Burada, -DIF
(Tgece>Tgün) kullanılabilmektedir. Bitki iç dengesini, yani gelişimin vejetatif ya da

jeneratif yönde olmasını yönetebiliriz.
Bitki üzerinde sıcaklığın genel etkileri hangileridir?

6
Bitki Sıcaklığı
Bitki sıcaklığı için genellikle yaprak sıcaklığı kastedilir. Yaprak sıcaklığı ortamın
enerji dengesinin bir sonucudur. Enerji dengesinde belirleyici faktör güneş ışını-
mıdır. Güneş ışınımı arttıkça, çevresel denge koşulları bozulunca, yaprak sıcaklığı
ortamın hava sıcaklığını aşacaktır (Dayıoğlu, 1997).
Yaprak sıcaklığı aşağıda sıralanan birçok faktörden etkilenir:
• Günün zamanı,
• Mevsim değişimleri,
• Bulutlu hava koşulları,
• Bitki üstündeki hava hareketi,
• Direkt güneş ışınımı (bitkilerin güneşli ve gölgeli olma durumu),
• Transpirasyon,
• Yaprak boyutları,
• Yaprağın pozisyonu,
Yaprak alan indeksi (LAI): • Yaprak alan indeksi.
Bitki standında bulunan tüm
yaprak alanlarının, izdüşümü
oldukları toprak alanına
oranıdır.
Normal koşullar altında, yaprak sıcaklığı ortam sıcaklığı ile denge halindedir.
Ancak, güneş ışınımı arttıkça denge bozulur. Denge halinde, yaklaşık 33 °C’de
yaprak ve hava sıcaklığı eşittir. Bu sıcaklığın altında, yapraklar havadan daha sıcak
olma eğilimindedir. Bu sıcaklığın üstünde, transpirasyonla serinleme işlemi nede-
niyle, yapraklar havadan daha soğuktur. Sıcaklık 33 °C’yi aştığı zaman yaprakların
su stresinden olumsuz yönde etkilendiği görülür. Direkt güneş ışınımına maruz
kalan bitkilerin yaprakları ile hava arasında sıcaklık farkı oluşur. Durgun hava-
da transpirasyon yapmayan kalın yapraklı bitkiler havadan birkaç derece daha
sıcaktır. Yoğun güneş ışınımı ve yüksek nem altındaki bitkilerin bazı yaprakları
havadan 10 °C daha sıcak olabilir. Bu durum yapraktan transpirasyon olmadığını
gösterir. Bitkiler susuzluktan olumsuz etkilenmediği sürece, yaprak ve hava ara-
sındaki sıcaklık farkı çok düşüktür (Mavi ve Tupper, 2004).
FOTOSENTEZ VE KARBONDİOKSİT
Sera dışındaki havanın CO2 konsantrasyonu 340 ppm’dir. Ancak, tamamen ka-
palı bir serada, CO2 bitkiler tarafından tüketildiği için 200 ppm seviyesine kadar
düşebilir (Bailey, 2006). CO2 konsantrasyonu arttıkça, fotosentez hızı artar. Bi-
yokimyasal işlemler sıcaklık ve CO2 seviyesi ile doğrudan ilişkilidir. Fotosentez
genellikle 18 - 28 °C sıcaklık bandında iyi sonuç verir. Fotokimyasal işlemlerde
kullanılacak enerji için CO2 emilim hızı yeterli olmalıdır. Bitki susuz kalırsa,
savunma mekanizması gözenekleri kapatacağından CO2 girişi sınırlanır. Bu da
meyve kaybına yol açar.
Modern seralarda çok miktarda kaliteli ürünü erken hasat etmek için, CO2 ba-
kımından zenginleştirme işlemi yapılabilir. CO2 pahalı olduğu için, zenginleştir-
me ürünün piyasada bulduğu fiyata göre yapılabilir. Serada fotosentez açısından
daha etkin bir üretim için gündüz ışık şiddeti arttıkça CO2 seviyesi orantılı olarak
yükseltilebilir. Örneğin, ışık seviyesinin 500 µmol/m2s olduğu koşullarda CO2
konsantrasyonu 340 ppm’den 1000 ppm’e arttırıldığında net fotosentezin % 24,
1500 µmol/m2s PAR seviyesinde ise % 32 oranında arttığı tespit edilmiştir (Şekil
4.7, Heuvelink, 2005). Karbondioksit zenginleştirme; daha hızlı büyüme, erken
hasat, daha iyi kalite, mantar hastalıklarında azalma, daha hızlı kök büyümesi,
çiçek oluşum hızında artış sağlar.
Şekil 4.7
Domates bitki
standında 1500
µmol/m2s PAR
koşullarında (a)
LAI, (b) CO2 ve (c)
sıcaklığın fotosentez
üzerine etkileri
(Heuvelink, 2005).
Işık seviyesinin 1500 µmol/m2s, CO2 seviyesinin 340 ppm olduğu koşullarda,
20 ve 30°C sıcaklık olduğunda fotosentez hızı sabit kalıyorsa, sınırlayıcı faktör
CO2 konsantrasyonudur. Sıcaklığın 20°C ve CO2 konsantrasyonunun 1000 ppm’e
yükseltildiği koşullarda, fotosentez hızı artıyorsa, sınırlayıcı faktör sıcaklık sevi-
yesidir. Gerekli CO2 miktarı; bitkinin gelişme aşamasına, yaprak alanına, ışınım
düzeyine, hava sıcaklığına, hava hızına göre tespit edilir.
TRANSPİRASYON VE BAĞIL NEM

Sera içinde yetiştirilen meyve ve sebzelerin % 85 - 95’i sudan, geri kalanı kuru
maddeden oluşur. Su bitki için birçok işleve sahip hayati bir kaynaktır. Su bitki
hücrelerden organlara kadar birçok yapı içinde yer alır. Su besinlerin taşınma-
sını, yaprakların serinletilmesini sağlar. Bitkinin su emilimi ile su kaybı denge
halinde olmalıdır. Sera bitkilerinde bu durum yetiştirici tarafından kontrol altın-
da tutulabilir. Su kaybı bitkiden transpirasyonla olan buharlaşma işlemidir. Bitki
yapraklarından suyun buharlaşması ve CO2’in emilimi şekil 4.8’de gösterildiği
gibi, yapraklarda stoma denilen gözenekler aracılıyla yapılır. Belirli bir sıcaklıkta
yaprağın iç boşluklarında bulunan su, doygun buhar basıncında buharlaşır; sto-
maları geçerek yaprak yüzeyinden sera havasına geçer. Transpirasyon işlemi sera
havasında nem seviyesinin artmasına neden olur.
Bitkinin transpirasyon ve CO2 emilimi arasındaki dengeyi açıklayınız.

7
Şekil 4.8
Bitkinin H2O, CO2
ve besin taşınımı.
Yaprağın içi ve hava
arasındaki difüzyon
stoma tarafından
ayarlanır.
Bitki yapraklarından suyun buharlaşması nedeniyle, seranın iç ortam havası

dış ortamdan daha nemlidir. Normal bitki gelişmesi için en uygun bağıl nem de-
ğerleri genellikle % 70-85 arasında değişir. Bağıl nem değerinin çok düşük (<% 30)
olması, özellikle güneş ışınımının yüksek olduğu koşullarda bitkilerin solmasına
neden olur. Bağıl nemin düşük olması transpirasyonu artırır. Bağıl nemin yüksek
olması transpirasyonu sınırlar, ürün kalitesi azalır, bitkilerin hastalık ve zararlılara
karşı duyarlılığı artar. Sera ortamında bitkilerin alt kısımlarındaki yapraklar uzun
süre nemli kaldığında, hastalıklar için daha duyarlı duruma gelirler. Bitkilerin üst
kısmındaki yapraklar, güneş ışınımı ve hava akımı nedeniyle daha kurudur.
Bitkiden su buharının taşınmasında buhar basıncı farkı rol oynamaktadır. Sera
havasının bağıl nem seviyesi, buhar basıncı farkını ve sonuç olarak transpirasyo-
nu da etkilemektedir. Yaprak yüzeyinden suyun buharlaşmasında yaprak sıcaklığı
da rol oynamaktadır. Havanın nem seviyesini bağıl nem ile tanımlamak transpi-
rasyon açısından yetersiz kalmaktadır. Transpirasyon bitkinin suyu buharlaştırma
potansiyelini gösterir. Bu nedenle, buhar basıncı farkı yada buhar basıncı açığı
(VPD: Vapour Pressure Deficit) kavramı kullanılır. VPD hem sıcaklık, hem de
bağıl nemin göstergesidir. Aynı nem seviyesinde farklı sıcaklıklarda havadaki su
buhar basıncı değişmektedir (Schulze ve ark. 2005).
Örneğin, % 75 bağıl nemde 15 °C’deki havanın buhar basıncı açığı (VPD) 0,42
kPa, 35 °C’de VPD 1,4 kPa’dır. Diğer bir anlatımla, VPD havadaki su buharının ne
kadar eksik olduğunu tanımlar. VPD 0,1 kPa ise hava çok nemli, VPD 3,0 kPa ise
çok kurudur. VPD sıfır olduğunda hava doygun (RH= %100) haldedir. Domatesin
tozlaşma, meyve büyümesi ve gelişimi için VPD 0,2 - 1,0 kPa arasında olmalıdır.
Transpirasyonu etkileyen faktörler aşağıda sıralanmıştır:
• Güneş ışınımı,
• Yaprak stomasının pozisyonu (açık/kapalı),
• Su buhar basıncı açığı,
• Hava sıcaklığı,
• Bağıl nem,
• Kök bölgesindeki su miktarı,
• Yaprak sıcaklığı,
• Yaprak alanı,
• Hava hızı,
Hava Hareketi
Serada bitki yaprakları ve diğer yüzeyler üzerindeki hava akışı dış koşullara göre
daha sınırlıdır. Yüzeyler ile hava arasındaki bu etkileşim ısı, su buharı ve CO2
difüzyon hızını etkiler. Serada, optimum bitki büyümesi için 0,5-0,7 m/s’lik hava
hızı genellikle uygun olarak kabul edilir. Bitkinin yeterli transpirasyon ve CO2
alımını kolaylaştırmak için, sera içindeki hava hızı 1 m/s’nin üzerine çıkmamalı-
dır. Bitki çevresindeki yapay hava hareketi yaprakları serinletmek ve yüksek bağıl
nemli koşullarda durgun havayı karıştırmak için kullanılabilir.
PSİKROMETRİ
Nemli havada bulunan su buharı karışımlarının fiziksel ve termodinamik özel-
likleri ile ilgilenen bilim dalına psikrometri denir. Nemli hava kuru hava ve su
buharı karışımından oluşur. Hava içindeki su buharı miktarı, havanın sıcaklığına
bağlıdır. Havanın psikrometrik özellikleri matematiksel olarak ya da psikromet-
rik diyagram yardımıyla saptanabilir. Nemli havanın temel özellikleri bilinirse,
psikrometrik parametreler belirlenebilir. Diyagram üzerinde bulunan parametre-
ler aşağıda tanımlanmıştır (Şekil 4. 9):
1. Kuru termometre sıcaklığı (Tdb)
Nemli hava ortamında bulunan termometrenin ölçtüğü sıcaklık, kuru termomet-
re sıcaklığıdır. Hava sıcaklığından söz edildiğinde kuru termometre sıcaklığı anlaşılır.
2. Nem oranı (W)
Hava-su buharı karışımındaki su buharı kütlesinin kuru hava kütlesine oranı-
na nem oranı (kg/kg ya da g/kg) denir.
3. Mutlak nem (Y)
Hava-su buharı karışımındaki su buharı kütlesinin kuru hava hacmine oranı-
na mutlak nem (g/m3) denir.
4. Buhar basıncı (e)
Suyun buhar basıncı 1 ile 5 kPa arasında değişir. Sıcaklığın her değerine kar-
şılık gelen tek bir doygun buhar basıncı vardır. Doygun buhar basıncı sıcaklık
ve atmosfer basıncına bağlı olarak değişir. Nemli hava buhar basıncı (e) doygun
havanın buhar basıncından(es) daha düşüktür.
5. Islak termometre sıcaklığı (Twb)
Nemli hava ortamında haznesi sürekli ıslak kalacak şekilde fitil ile sarılı bulu-
nan termometrenin üzerinden 1,5 m/s hava akımı geçirilerek standart koşullarda
ölçülen sıcaklığa ıslak termometre sıcaklığı denir.
6. Çiğlenme noktası sıcaklığı (Tdp)
Nemli havanın içerdiği su buharı miktarı değişmeksizin doymuş duruma geldi-
ği sıcaklığa, ya da yoğuşmanın oluştuğu sıcaklığa çiğlenme noktası sıcaklığı denir.
7. Bağıl nem (RH)
Nemli havada bulunan su buharı kısmi basıncının, doymuş durumdaki hava-
nın kısmi buhar basıncına oranıdır.
8. Entalpi
Kuru hava-su buharı karışımının içerdiği toplam ısı miktarıdır.
9. Özgül hacim
Hava-su buharı karışımında m3/kg olarak nemli hava hacminin kuru hava
kütlesine oranıdır.
Psikrometrik diyagramı nasıl kullanırız?
Şekil 4.9’da entalpi ve özgül hacim değerleri olmayan, sadeleştirilmiş psikromet-
rik diyagram verilmiştir. Diyagramın yatay eksenine kuru termometre sıcaklığı,
sol dikey eksenine nem oranı, sağ dikey eksenine buhar basıncı yerleştirilmiştir.
Örnek olarak, T noktasında sıcaklığı 25°C olan nemli havanın bazı psikrometrik
özelliklerini belirleyelim:
1. Islak termometre sıcaklığı T-W-B’den Twb = 17,8 °C,
2. Çiğlenme noktası sıcaklığı T-D-P’den Tdp = 13,9 °C,
3. Buhar basıncı sağ dikey ölçekten: e =1,6 kPa,
4. Doygun buhar basıncını T - C ve sağ dikey ölçekten eS = 3,2 kPa,
5. Nem oranını sol dikey ölçekten W=10 g/kg,
6. Doygun nem oranını T - C ve sol dikey ölçekten WS=20 g/kg,
7. Bağıl nemi diyagramdan RH=%50 olarak okuyabiliriz.
8. Bağıl nem % olarak hesaplanabilir: RH=e/eS ya da RH=W/WS.
Şekil 4.9
Sadeleştirilmiş
psikrometrik
diyagram
Baramotrik basınç:
101,325 kPa
Psikrometrik diyagramı kullanarak, hava sıcaklığı 25°C olan serada, RH=%50 ve

RH=%75 için nem oranı ve buhar basıncı değerlerini karşılaştırınız. 8
Psikrometrik diyagramı kullanarak duyulur ısıtma, soğutma, nemlendirme,

nem uzaklaştırma ve ara işlemleri tanımlayabiliriz.
Duyulur Isıtma İşlemi

Duyulur ısıtma, havanın nem içeriği değiştirilmeden ısı eklenmesi işlemidir. Du-
yulur ısıtma, psikrometrik diyagram üzerinde örnek olarak verilen T noktasından
sağa doğru izlenen yatay bir hat boyunca gerçekleşir. Hava ısıtıldığında, nem ora-
nı ve buhar basıncı değişmemesine karşın, bağıl nem değeri azalır. Nemli havanın
duyulur ısıtılması durumunda kuru termometre ve ıslak termometre sıcaklığı ar-
tar, çiğlenme noktası sıcaklığı değişmez.
Duyulur Soğutma İşlemi

Duyulur soğutma sabit nem oranında ısının çekilmesi işlemidir. Nemli hava, baş-
langıçtaki çiğlenme sıcaklığının altındaki bir sıcaklığa soğutulduğunda, içinde-
ki nem, sıvı fazında bu havadan ayrılır. Duyulur soğutma işlemi, psikrometrik
diyagram üzerinde örnek olarak verilen T noktasından sola doğru yatay bir hat
boyunca gerçekleşir. Nemli havanın duyulur soğutulması durumunda kuru ter-
mometre sıcaklığı ve ıslak termometre sıcaklığı azalır, çiğlenme noktası sıcaklığı
ve nem oranı değişmez, bağıl nem artar.
Nemlendirme İşlemi
Kuru termometre sıcaklığı değişmeksizin ortama su buharı eklenmesi işlemidir.
Nemlendirme işlemi, psikrometrik diyagram üzerinde T noktasından yukarı doğ-
ru sabit kuru termometre sıcaklığında gerçekleşir. Nemlendirmede ıslak termo-
metre sıcaklığı, bağıl nem ve nem oranı artar.
Nem Uzaklaştırma İşlemi

Kuru termometre sıcaklığı değişmeksizin ortamdan su buharının çekilmesidir.
Nem alma işlemi, psikrometrik diyagram üzerinde T noktasından aşağı doğru
sabit kuru termometre sıcaklığında gerçekleşir. Nem alma işleminde ıslak termo-
metre sıcaklığı, bağıl nem ve nem oranı azalır.
Ara İşlemler
1. Nemlendirme + Soğutma: Doymamış havaya su buharı eklenirse, hava ve
su buharı arasında ısı ve kütle taşınımı meydana gelir. Isı kaybı ve kazancı
olmayan bir doyma işlemi olup, buna buharlaştırarak serinletme denir.
2. Nemlendirme + Isıtma: Genellikle, hayvan barınaklarında kullanılır.
3. Isıtma + Nem alma,
4. Soğutma + Nem alma.
Problem 4.1: Serada kuru termometre sıcaklığı 30 °C ve ıslak termometre sıcak-

lığı 25 °C olan nemli havaya ilişkin aşağıdaki psikrometrik özellikleri bulunuz.
a. Nem oranı,
b. Doygun nem oranı,
c. Buhar basıncı,
d. Doygun buhar basıncı,
e. Bağıl nem
Çözüm 4.1: Psikrometrik diyagramda 25 °C’den dik çık, C noktası ve Tdb= 30 °C:
a. Nem oranı W= 18 g/kg,
b. Doygun nem oranı Ws= 27 g/kg,
c. Buhar basıncı e= 2,9 kPa,
d. Doygun buhar basıncı es= 4,3 kPa,
e. Bağıl nem RH= % 67 olarak belirlenir.
Problem 4.2: Kuru termometre sıcaklığı 30 °C ve bağıl nemi a) %50 ve b) %80

olan koşullarda çiğlenme noktası sıcaklıklarını (Tdp) belirleyiniz.
Çözüm 4.2: Psikrometrik diyagramda Tdb = 30 °C:

a. RH=%50 ise, çiğlenme noktası sıcaklığı Tdp= 18,5 °C’dir.
b. RH=%80 ise çiğlenme noktası sıcaklığı Tdp= 26 °C’dir.
Problem 4.3: Bağıl nemi % 80 ve kuru termometre sıcaklıkları a) 20 °C ve b) 30

°C olan koşullarda nem oranı ve buhar basıncı açığı değerlerini karşılaştırınız.
Çözüm 4.3: Psikrometrik diyagramda RH=% 80:

a. Tdb =20 °C ise, e= 1,9 kPa, es=2,3 kPa, VPD = 2,3 - 1,9 = 0,4 kPa, W=11,7 g/kg.
b. Tdb =30 °C ise, e= 3,4 kPa, es=4,3 kPa, VPD = 4,3 - 3,4 = 0.9 kPa, W=21,6 g/kg.
Problem 4.4: Bağıl nemi % 80 olan bir serada duyulur ısıtma işlemi sonucunda
sıcaklık 15 °C ‘den 25 °C yükseldiğinde;
a. Bağıl nem ne olur?
b. Nem oranı değişir mi?
Çözüm 4.4: Psikrometrik diyagramda Tdb =15 °C ve RH=% 80 ise;

a. duyulur ısıtma diyagramda sağa doğru olur. Bağıl nem % 80’den % 43’e
düşer.
b. Nem oranı değişmez, W=8,5 g/kg’dır.
Problem 4.5: Serada nemli havanın nem oranı 15 g/kg ve doygun nem oranı 20
g/kg olduğuna göre bağıl nemi hesaplayınız. Bu koşullarda nemli havanın buhar
basıncı ve doygun buhar basıncı değerlerini irdeleyiniz.
Çözüm 4.5: W= 15 g/kg ve Ws= 20 g/kg olduğuna göre, RH=(15/20)x100= %75.

Psikrometrik diyagramdan, nemli havanın buhar basıncı e=2,4 kPa ve doygun
buhar basıncı es=3,2 kPa’dır. Bağıl nem (RH) buhar basıncının doygun buhar ba-
sıncına oranı ile de hesaplanabilir: RH =(2,4/3,2)x100= %75. Ayrıca, buhar basın-
cı açığı VPD=0,8 kPa’dır.
Özet
Bitki gelişimi ve büyümesinde etkili olan çevresel zandığı ve kaybettiği ısı miktarı eşit ise, yaprak
1 koşulları tanımlamak sıcaklığı hava sıcaklığına eşittir. Bitki çevresiy-
Sera içinde çevresel koşullar günün saatlerine, le denge halinde değilse, yaprak havadan daha
bitki büyümesi ile birlikte mevsime göre hem sıcak ya da daha soğuktur. Yapraktaki fazla ısı
yatay hem de dikey olarak değişir. Güneş ışınımı duyulur ısı ve gizli ısı yoluyla uzaklaştırılır. Bu-
örtüden kolayca geçer, ancak bitkiden ve diğer harlaşma sürecinde bitki ısı kaybettiği için soğu-
yüzeylerden yansıyan ısıl ışınım saydam örtü- ma oluşur. Duyulur ısı buharlaşma yoluyla gizli
den geçemez. Sera içinde güneş enerjisini alan ısıya dönüştürülür. Gizli ısı yoğuşma yoluyla du-
bitki, toprak ve diğer tüm nesnelerin sıcaklıkları yulur ısıya dönüştürülür. Yapraktan ısı ve kütle
artar. Bitkiler tarafından soğurulan enerjinin bir transferi eş zamanlı oluşur. Yaprak yüzeyinden
kısmı yaprak yüzeyini soğutmak için buharlaşır. suyun sera havasına taşınması yaprakları soğu-
Sera içindeki yüzeylerde soğurulan enerji ve bit- tur. Transpirasyon sırasında yaprak gözenekle-
kiden buharlaşan su sera içinde tutulur. Serada rinden sera havasına su buharı verilirken bağıl
iç hava ortamı sıcak ve nemlidir. Sera çevresinde nem artar. Açık olan gözeneklerden havadaki
güneş ışınımı, sıcaklık, bağıl nem, karbondioksit CO2 bitki iç hücrelerine difüzyonla girer. Yaprak
konsantrasyonu ve hava hareketi gibi iklim bile- ve sera havası arasındaki su ve CO2 taşınımına
şenleri etkilidir. kütle taşınımı denir. Sera havasında su buharı
ve CO2 seviyeleri kendi aralarında denge ha-
Sera ikliminde duyulur ve gizli ısı kavramlarını linde olmalıdır. Bitki için uygun olan iklim ko-
2 tanımlamak şullarının oluşturulması enerji ve kütle dengesi
Sera havasının sıcak ve nemli olması duyulur kavramı kullanılır. Serada hava sıcaklığı enerji
ısı ve gizli ısının sonucudur. Bitki olmayan sera seviyesine, bağıl nem su buharı miktarına, CO2
çöl iklimi, bitki olan sera nemli yarı tropik ik- konsantrasyonu CO2 difüzyonuna bağlıdır.
lim özelliği gösterir. Sera içindeki bitki ve diğer
yüzeyler ısıtıldığı zaman sıcaklığı artar. Benzer Fotosentez, transpirasyon, ışık, sıcaklık, nem, CO2
şekilde, bu cisimlerden ısı uzaklaştırıldığında 4 seviyelerini belirlemek
sıcaklığı düşer. Bir nesnenin sıcaklığında değişi- Serada yetiştirilen bitkilerin farklı üretim dö-
me neden olan ısıya duyulur ısı adı verilir. Sera nemlerinde gereksinim duyduğu ışık, sıcaklık,
çevresinde gelişen ışıma, konveksiyon ve kon- nem ve CO2 seviyeleri önemli olmaktadır. Bit-
düksiyon mekanizmaları duyulur ısı ve duyulur kilerin gelişiminde güneş ışınımının şiddeti,
soğuma işlemlerini oluşturur. Suyu buhar haline spektral dağılımı ve güneşlenme süresi etkilidir.
dönüştürmek için yeteri kadar ısının eklenmesi Işınımın kalitesi, yani dalga uzunluğu, çiçeklen-
gerekir. Bir maddenin sıcaklığını değiştirmeden meyi, çimlenmeyi ve büyümeyi etkiler. Sıcaklık
durum değişimine neden olan ısıya gizli ısı adı bitki gelişme hızını, çiçeklenme hızını, meyve
verilir. Serada iklimi kontrol altında tutmak için bağlama, meyve büyüme ve meyve olgunlaşma
duyulur ve gizli ısı işlemleri stratejik olarak uy- hızlarını belirler. Bitkinin vejetatif ve jeneratif
gulanır. büyüme dönemleri gece - gündüz farklı sıcak-
lık uygulanarak kontrol altında tutulabilir. Fo-
Enerji ve kütle dengeleri ile sera ikliminin nasıl tosentez genellikle 18 - 28 °C sıcaklık bandında
3 oluştuğunu açıklamak iyi sonuç verir. Modern seralarda çok miktarda

Bitkiler ve sera bileşenleri aralarında enerji kaliteli ürünü erken hasat etmek için, CO2 bakı-
alış-verişi yoluyla etkileşim halindedir. Bitki ve mından zenginleştirme yapılabilir. Normal bitki
çevresi arasındaki enerji dengesi ışıma, kon- gelişmesi için en uygun bağıl nem değerleri ge-
düksiyon ve konveksiyonla olan ısı transferine nellikle %70-85 arasındadır. Transpirasyon bit-
göre kurulur; fazla enerji depolanır. Bitkinin ısı kinin suyu buharlaştırma potansiyelini gösterir.
kapasitesi, yani depolanan kısmı, yaprak sıcaklı-
ğının fonksiyonudur. Bitki enerji dengesinde ka-
Bitki büyümesine ve gelişimine etkili olan temel Psikrometrik diyagramı kullanarak iklimlendirme
faktörler aşağıda özetlenmiştir 5 yöntemlerini açıklamak
(1: zayıf etki, 2: orta etki, 3: kuvvetli etki): Nemli havanın fiziksel ve termodinamik özel-
liklerini pratik şekilde tespit etmemiz için ha-
Bitkinin gelişim zırlanmış grafiğe psikrometrik diyagram denir.
Sıcaklık Işık Nem CO2 Su + besin
süreci Nemli hava kuru hava ve su buharı karışımından
Fotosentez 1 3 1 3 - oluşur. Hava içindeki su buharı miktarı havanın
Solunum 3 - - - - sıcaklığına bağlıdır. Nemli havanın kuru termo-
Su+besin emilimi 1 3 3 1 3 metre sıcaklığı ve bağıl nemi bilinirse, buhar
Transpirasyon 1 3 3 1 2
basıncı, nem oranı, çiğlenme noktası sıcaklığı ve
diğer parametreler belirlenebilir.
Büyüme 3 - - - -
Duyulur ısıtma, havanın nem içeriği değiştiril-
Çiçeklenme 2 2 - 1 -
meden ısı eklenmesi işlemidir. Nemli hava ısı-
Meyve bağlama 2 2 2 1 -
tılınca, kuru termometre sıcaklığı, ıslak termo-
Şeker dağıtımı 3 - - - -
metre sıcaklığı artar. Çiğlenme noktası sıcaklığı
Gövde oluşumu 2 - 1 - 2 ve buhar basıncı değişmez; bağıl nem azalır.
Genişleme 3 2 1 - 1 Duyulur soğutma sabit nem oranında ısının çe-
Meyve
3 2 - - -
kilmesi işlemidir. Nemli hava soğutulunca, kuru
olgunlaşması termometre sıcaklığı ve ıslak termometre sıcak-
lığı azalır. Çiğlenme noktası sıcaklığı ve nem
oranı değişmez; bağıl nem artar.
Nemlendirme, kuru termometre sıcaklığı değiş-
meksizin ortama su buharı eklenmesi işlemidir.
Nemlendirme yapılırken, kuru termometre sı-
caklığı sabit kalır; ıslak termometre sıcaklığı ar-
tar; bağıl nem artar; nem oranı artar.
1. Fotosentez etkili ışınım dalga boyu olarak hangi I. Sıcaklık,
aralıkta yer alır? II. Işık
a. 200 - 1000 nm III. Nem
b. 400 - 700 nm IV. CO2
c. 300 - 3000 nm V. Su + besin
d. 700 - 1000 nm 6. Bitki üretiminde yukarıdaki faktörlerden hangisi
e. 1000 - 3000 nm fotosentez hızını en fazla etkiler?
a. I ve III
2. Sera koşullarında gündüz fotosentez hızını hangi b. I ve V
faktör yavaşlatabilir? c. II ve IV
a. Bağıl nemin %70-80 aralığında değişmesi d. II ve V
b. Hava hızının 0,2-0,4 m/s aralığında değişmesi e. IV ve V
c. CO2 konsatrasyonunun 500 ppm seviyesinde
olması I. Sıcaklık,
d. Fotosentez etkili ışınımın 1000 µmol/m2s sevi- II. Işık
yesinde olması III. Nem
e. Havanın bulutlu olması IV. CO2
V. Su + besin
3. Solunum sürecinde etkili olan faktör aşağıdakiler- 7. Bitki üretiminde transpirasyon hızını etkileyen
den hangisidir? faktörleri büyükten küçüğe doğru sıralaması aşağıda-
a. Işık seviyesi kilerden hangisidir?
b. Sıcaklık a. III - II - IV - V - I
c. Karbondioksit konsantrasyonu b. I - II - III - IV - V
d. Nem seviyesi c. I - IV - II - III - V
e. Su ve besin d. II - III - V - I - IV
e. II - V - IV - I - III
4. Ortalama yeşil bir yaprak için güneş ışınımı ile ilgi-
li olarak aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 8. Kuru termometre sıcaklığı 30°C ve ıslak termomet-
a. %90’ nını soğurur, %10’ unu geçirir, %10’unu re sıcaklığı 20 °C olan nemli havanın bağıl nemi (psik-
yansıtır. rometrik diyagramda) kaçtır?
b. %50’ sini soğurur, %30’ unu geçirir, %20’ sini a. %40
yansıtır. b. %60
c. %75’ ini soğurur, %10’ unu geçirir, %15’ ini yansıtır. c. %75
d. %50’ sini soğurur, %50’ sini yansıtır. d. %80
e. %40’ ını soğurur, %40’ ını geçirir, %20’ sini yansıtır. e. %100
5. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur? 9. Kuru termometre sıcaklığı 25 °C olan serada bağıl
a. Gizli ısı yoğuşma yoluyla buharlaşma ısısına nem %40, buhar basıncı e ve nem oranı W kadardır.
dönüştürülür. Bağıl nem %80 seviyesine yükseltildiğinde buhar ba-
b. Duyulur ısı kondüksiyon yoluyla gizli ısıya dö- sıncı ve nem oranına ilişkin aşağıdaki ifadelerden han-
nüştürülür. gisi doğrudur?
c. Konveksiyon katı ortamda gelişen ısı transfer a. Buhar basıncı değişmez, nem oranı 2W olur.
işlemidir. b. Buhar basıncı 2e, nem oranı 2W olur.
d. Güneş ışınımı uzun dalgalı ışınım olarak etkilidir. c. Nem oranı değişmez, buhar basıncı 2e olur.
e. Duyulur ısı buharlaşma yoluyla gizli ısıya dö- d. Buhar basıncı ve nem oranı aynı kalır.
nüştürülür. e. Buhar basıncı ve nem oranına bakarak bir şey
söyleyemeyiz.
10. Serada duyulur ısıtma işlemi yapılırken aşağıdaki-

lerden hangisi oluşmaz?
a. Bağıl nem azalır.
b. Çiğlenme noktası sıcaklığı değişmez.
c. Islak termometre sıcaklığı artar.
d. Kuru termometre sıcaklığı değişmez.
e. Buhar basıncı değişmez.

1. b Yanıtınız yanlış ise, “Güneş Işınımı” konusunu Sıra Sizde 1
yeniden gözden geçiriniz. Sera çevresinde duyulur ve gizli ısının temel kaynağı
2. e Yanıtınız yanlış ise, “Işık ve Fotosentez” konu- güneş ışınımıdır. Güneş ışınımı bitki tarafından soğu-
larını yeniden gözden geçiriniz. rulduğu zaman yaprağın iç enerjisi ve sıcaklığı artar.
3. b Yanıtınız yanlış ise, “Fotosentez ve Solunum” Yaprak ile hava arasında sıcaklık farkı ve hava hareketi
konularını yeniden gözden geçiriniz. varsa duyulur ısı transferi oluşur. Duyulur ısı buhar-
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Sera İklim Bileşenleri” ko- laşma yoluyla gizli ısıya dönüştürülür. Buharlaşma sü-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. recinde bitki ısı kaybettiği için soğuma oluşur. Gizli ısı
5. e Yanıtınız yanlış ise, “Sera İklim Bileşenleri” ko- yoğuşma yoluyla duyulur ısıya dönüştürülür.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Fotosentez ve Karbondi- Sıra Sizde 2
oksit” konularını yeniden gözden geçiriniz. Yaprakların klorofili gelen yeşil ışığı yansıtır; mavi ve
7. d Yanıtınız yanlış ise, “Transpirasyon ve Bağıl kırmızı ışığı fotosentezde kullanmak için soğurur. Bit-
nem” konularını yeniden gözden geçiriniz. ki yapraklarının yeşil görünmesinin nedeni yeşil ışığı
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Psikrometri” konusunu yansıtmasından kaynaklanır.
yeniden gözden geçiriniz.
9. b Yanıtınız yanlış ise, “Psikrometri” konusunu Sıra Sizde 3
yeniden gözden geçiriniz. Güneş ışınımı bitkilerin temel enerji kaynağıdır. Güneş
10. d Yanıtınız yanlış ise, “Psikrometri” konusunu ışınımı ısıtma, fotosentez ve büyüme açısından bitki
yeniden gözden geçiriniz. üzerindeki birçok etkilere sahiptir. Işınımın PAR kısmı
fotosentez etkisine, PAR ve IR kısmı ısıtma ve büyüme
etkilerine sahiptir.
Sıra Sizde 4
Fotosentez Solunum
Enerjiden şeker üretir. Enerji için şeker yakar.
Enerji depolanır. Enerji açığa çıkar
Sadece kloroplastlı hücrelerde Çoğu hücrelerde oluşur.
oluşur.
Oksijen üretilir. Oksijen kullanır.
Su kullanılır. Su üretilir.
Karbondioksit kullanılır. Karbondioksit üretilir.
Işığa gereksinim duyar. Karanlık ve ışıkta oluşur.
Sıra Sizde 5
Bitkinin dengeli gelişimi için iki büyüme aşaması var-
dır: 1. Vejetatif dönem, 2. Jeneratif dönem. Bitki dengesi
özümlenen sekerlerin bitkinin farklı organlarına dağı-
tılmasına göre değişir. Bitki aşırı uzama yönündeyse,
meyve kaybı oluşur. Vejetatif yönde çalışan bitkiler çok
uzarlar, gövde kalınlaşır ve meyve içinde yeterli şeker
depolayamazlar. Tersi olarak, jeneratif çalışan bitkiler
çok uzamazlar, ince gövde ve küçük yaprak alanı ile ka-
rakterize edilir; özümlenen şeker meyve içine gönderilir.
Bitkinin vejetatif ya da jeneratif yönde olup olmadığını Bailey, B. (2006). Natural and Mechanical Greenhouse
görmek için iyi bir çift göz ve deneyim gerekir. Climate Control, Acta Hort. 710, Proc. IS on
Greenhouses, Environmental Controls & In-house
Sıra Sizde 6 Mechanization for Crop Production in the Tropics
1. Gelişme, and Sub-tropics, 43-54.
2. Karbonhidratın diğer organlara taşınması, Dayıoğlu, M. A. (1997). Sera içi bitki topluluklarının
3. Meyvenin olgunlaşması, mikroklimatolojik modelle ısı ve kütle transfer karak-
4. Solunum. teristiklerinin saptanması, A.Ü. Fen Bilimleri Ensti-
tüsü, Doktora Tezi, Ankara.
Sıra Sizde 7 Hanan, J. J. (1998). Greenhouses: Advanced
Normal koşullar altında, yaprak sıcaklığı ortam sıcak- Technology for Protected Horticulture, CRC
lığı ile denge halindedir. Ancak, güneş ışınımı arttıkça Press, New York.
denge bozulur. Bitkinin transpirasyon mekanizması Heuvelink, E. (2005). Tomatoes. CABI Publishing,
yaprağı soğutmak için devreye girer. Denge sıcaklığı- Cambridge.
nın altında, yapraklar havadan daha sıcak olma eğili- Houter, B. ve Nederhoff, E. (2006). Using greenhouse
mindedir. Denge sıcaklığının üstünde, transpirasyonla temperature for plant control. Grower, 61(10),
serinleme işlemi nedeniyle, yapraklar havadan daha p:49 - 52, New Zelland.
soğuktur. Yaprakların gözeneklerinden su buharı çıkı- Lambers, H., Chapin, F. S., Pons, Thijs L. (2008). Plant
şı ve CO2 difüzyonu uygun ışık, nem, sıcaklık ve CO2 Physiological Ecology, Springer, NewYork.
konsantrasyonuna bağlıdır. Bağıl nem aşırı yükselirse, Mavi, H.S., Tupper, G.J. ( 2004). Agrometeorology :
stomalar kapanır ve CO2 girişi olmaz. Bitkinin susuz principles and applications of climate studies in
kalması da benzer sonuçlara neden olur; savunma me- agriculture, Food Products Press Inc., New York.
kanizması CO2 girişini sınırlar. Bu gibi uygun olmayan Nederhoff, E. ve Houter, B. (2009). Optimal
çevre koşulları meyve kaybına yol açar. temperature control, Practical Hydroponics &
Greenhouses . 49-55, New Zelland.
Sıra Sizde 8 Nederhoff, E. ve Schreuder, R. (2004). Temperature
Tdb=25 °C ve RH=%50 ise, W=10 g/kg ve e=1,6 kPa control, Grower, 59(8), CropHouse Ltd., New
olur. Zelland.
Tdb=25 °C ve RH=%75 ise, W=15 g/kg ve e=2,4 kPa Nelson, P. V. (2003). Greenhouse Operation and
olur. Management. Prentice Hall, New Jersey.
Kuru termometre sıcaklığı değişmeden nem oranı 10 Schulze, E.D, Beck, E., Hohenstein, K.M. (2005). Plant
g/kg’dan 15 g/kg’a, buhar basıncı 1,6 kPa’dan 2,4 kPa’a ecology, Berlin.
yükseltilerek nemlendirme işlemi yapılmış olur.
5
Amaçlarımız
 Havalandırma kavramını ve sistemlerini tanımlayabilecek,
 Serinletme ve gölgelendirme sisteminin çalışmasını açıklayabilecek,
 Nemlendirme sisteminin işlevlerini açıklayabilecek,
 Isıtma sisteminin çalışmasını açıklayabilecek,
 CO2 enjeksiyonu ile birlikte yapay aydınlatmanın işlevlerini özetleyebilecek,
 Sulama ve gübreleme dozaj sistemlerini açıklayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Havalandırma • Karbondioksit
• Soğutma • Yapay aydınlatma
• Isıtma • Fertigasyon
•
Gölgeleme
• Sisleme
İçindekiler
• HAVALANDIRMA SİSTEMİ
• SERİNLETME SİSTEMİ
• PERDELEME SİSTEMİ
• NEMLENDİRME SİSTEMİ
Örtüaltı Üretim Sistemleri Sera Donanımları
• ISITMA SİSTEMİ
• CO2 ENJEKSİYON SİSTEMİ
• YAPAY AYDINLATMA SİSTEMİ
• SULAMA VE GÜBRE DOZAJ SİSTEMİ
Sera Donanımları
HAVALANDIRMA SİSTEMİ
Havalandırma iç ve dış ortamlar arasında hava alış-veriş işlemidir. Bitkiler, serada
30-35°C’yi aşan sıcaklıklarda uzun süreli tutulmamalıdır. Bağıl nem %70-85 ara-
lığında olmalıdır. Serada hava girişi sınırlanırsa, serada bitkiler CO2’i kullandığı
için konsantrasyon 200 ppm’in altına düşer. CO2 eksikliği fotosentezi olumsuz
etkiler ve ürün kaybı oluşabilir.
Serada havalandırmanın amaçlarını aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
• Fazla ısıyı uzaklaştırmak ve sıcaklığı kontrol etmek,
• Nem kontrolünü sağlamak,
• Karbondioksit ve oksijen alış-verişi yapmak.
Havalandırmada genellikle iki yöntem kullanılır:
1. Doğal havalandırma,
2. Zorlanmış havalandırma.
Havalandırma sistemlerinde dikkate alınacak ölçütler şunlardır:
• Hava değişim sayısı [N(1/h)=Vf/Vg],
• Havalandırma oranı [Vr(m3/m2h)=Vf/Ag],
• Havalandırma kapasitesi [Vf(m3/h)],
• İç hava ve dış hava arasındaki sıcaklık farkı, ∆T
• Sera içindeki sıcaklık dağılımının homojen olması,
• Bitki örtüsü içinde ve çevresindeki hava hızı.
Hava değişim sayısı bir saatte sera hacminin (Vg) kaç kere değiştirildiğini ta-
nımlar. Havalandırma oranı havalandırma kapasitesinin sera taban alanına(Ag)
oranıdır. Havalandırma kapasitesi bir saatte değiştirilen hava hacmini tanımlar.
Bitki büyüme ve gelişmesi açısından sera ortamındaki en uygun hava hızı 0,5-
0,7 m/s olmalıdır. Hava hızının 1 m/s’den daha yüksek olması durumunda, bitki
büyümesi yavaşlar.
Doğal Havalandırma
Doğal havalandırma çatı ve/veya yan pencereler açıkken sera içi ve dışı arasın-
daki hava değişimi olarak tanımlanır. Doğal havalandırma sırasında pencereler
üzerinde basınç farklılıkları oluşur. Bu basınç farklılıkları iç-dış hava arasındaki
sıcaklık farkından ve rüzgârın basınç etkisinden kaynaklanır.
Şekil 5.1’de gösterildiği gibi ısınan hava yükselir. Serada ısınan sıcak hava sera
çatı pencerelerinden dışarı çıkarken daha serin hava yan pencerelerinden sera
içine girer. Hava değişim hızı çatı ve yan pencereler arasındaki yükseklik farkıy-
la orantılı olarak artar; buna baca etkisi denir. Ayrıca, nemli hava kuru havadan
daha hafiftir. Sera havasının bağıl nemi arttıkça, sera içinde aşağıdan yukarı doğ-
ru oluşan hava hareketi baca etkisini arttırır. Çatı ve yan pencerelerin açılması ile
sera içinden dışarıya doğru ısı ve kütle taşınımı başlar. Dışarıya doğru duyulur ısı
transferi sayesinde sıcaklık, gizli ısı transferi ile bağıl nem seviyeleri azaltılabilir.
Rüzgâr hızı sera üzerinde farklı basınçların oluşmasına neden olur. Rüzgar ba-
sınçları rüzgar yönüne göre pencerenin pozisyonuna bağlı olarak pozitif yada ne-
gatif olabilir. Rüzgâr yönündeki pencereler üzerinde basma etkisi (pozitif basınç),
ters taraftaki pencerelerde emme etkisi (negatif basınç) oluşur. Seranın doğal yol-
larla havalandırılmasında hem sıcaklık farkı, hem de rüzgâr birlikte etkili olur.
Ancak, rüzgâr hızı 2 m/s ‘nin üstünde ise rüzgâr baskın rol oynar. Rüzgâr hızı
arttıkça havalandırma oranı da doğrusal olarak artar. Rüzgâr tarafı ve ters yöndeki
pencere açıklıkları farklı şekillerde kontrol edilerek en uygun hava değişim rejimi
oluşturulabilir. Burada rüzgâr hızı ve yönü bilgileri kullanılarak sera içinde daha
homojen sıcaklık ve nem sağlanabilir. Hava hızının 4,5 m/s’den daha yüksek olan
hızlarda, bitkiler fiziksel olarak zarar görür. Bu nedenle rüzgârlı ve fırtınalı hava
koşullarında bitkinin ve seranın zarar görmemesi için pencereler kapatılır.
Pencereleri açmak için genellikle iki tip mekanizma kullanılır(Şekil 5.2):
a. Kremayer dişli mekanizması,
b. Makas üstü yataklı ray mekanizması
Şekil 5.1
Serada doğal
havalandırma:
Rüzgâr ve baca
etkileri, duyulur ve
gizli ısı hareketi.
Şekil 5.2
Pencere açma
yöntemleri:
a) Kremayer,
b) yataklı ray
mekanizması
Kremayer dişli mekanizması Venlo tipi cam ve polietilen (PE) örtülü seralarda
yaygın şekilde kullanılmaktadır. Makas üstü ray mekanizması daha çok Venlo tipi
cam seralarda tercih edilmektedir. Mil üzerindeki pinyon dişli, kremayeri ileri-geri
5. Ünite - Sera Donanımları 75
hareket ettirir. Kremayerin bir ucu pencere kanadının açılma kenarına oynak bir maf-
salla bağlı olduğundan, pencere kremayerin hareket yönüne göre açılır ya da kapanır.
Yan havalandırma şekli kanat tipi ya da rulo tipi olabilir. Yan pencerelerde kre-
mayer dişli ve rulo pencere açma-kapama sistemi kullanılabilir (Şekil 5.3).
Şekil 5.3
Yan pencere
a) kremayer dişli
mekanizması,
b) rulo perde
mekanizması
Şekil 5.2 ve 5.3’deki uygulamalarda, milin çift yönde döndürülmesinde redük-

törlü, üç fazlı asenkron elektrik motoru kullanılır. Motor ve mil sera konstrüksi-
yonu üzerine uygun şekilde yataklanır.
Rüzgâr yönüne göre, çatı ve yan pencere açıklıklarına ilişkin farklı havalan-
dırma rejimi oluşturulabilir (Şekil 5.4). Bu konuda yapılan araştırma çalışmaları
dikkat çekicidir. Araştırmalar, kanat ve rulo tipi pencerelerin rüzgâr yönüne göre
açılıp kapanmasının farklı havalandırma oranı sağlayabildiğini göstermiştir. En
iyi havalandırma oranını hem çatı, hem de rulo tip yan pencerelerin açık olması
sağlamıştır. Bitki örtüsü içinde en iyi havalandırma etkinliği (3) ve (8) nolu dü-
zenlemede elde edilmiştir. Havalandırma bitki seviyesindeki sıcaklık dağılımının
homojen olmasını sağlamalıdır (Şekil 5.4, Kacira ve ark. 2004)
Şekil 5.4
Rüzgar yönüne
göre farklı pencere
düzenlemesinin
havalandırma
oranına etkisi
(Kacira ve ark.
2004).
Sera içinde bitki örtüsünün varlığı ve kapladığı hacim, şekil 5.5’de gösterilen
grafikteki gibi, aynı havalandırma oranında farklı sıcaklık farkı olmasına neden
olabilir. Havalandırma oranı 200 m3/m2h olan koşullarda, bitki durumuna göre,
sıcaklık farkı 2 - 5 °C arasında değişebilir (von Zabeltitz, 2011).
Şekil 5.5
Bitki örtüsü
durumuna göre
havalandırma oranı
ve sıcaklık farkı
etkisi
Serada doğal havalandırma aşağıdaki faktörlere bağlıdır:

1. Rüzgâr hızı,
2. Rüzgâr yönü,
3. Rüzgâr tarafındaki pencerelerin pozisyonu,
4. Rüzgâr ters tarafındaki pencerelerin pozisyonu,
5. Havalandırma açıklık alanı,
6. Havalandırma kanatlarının açılma yüzdesi
Hava değişim sayısı rüzgâr hızı, rüzgâr yönü, çatı ve yan pencere havalandırma
şekline, pozisyonuna göre değişir. Serada yeterli hava değişimi için toplam pence-
re alanının taban alanına oranının % 20-45 olması önerilmektedir (Kumar ve ark.
2009, von Zabeltitz, 2011).
Çatı ve yan havalandırma pencereleri ile yeterli sıcaklık kontrolü için hava de-
ğişim sayısının 60 olması üst seviyede hava değişimi sağlayabilmektedir. Ancak,
bu oran rüzgâr hızına ve yönüne bağlı olarak değişkenlik gösterdiğinden, serada
28°C kritik sıcaklık seviyesinin aşılmaması için en az 30 hava değişim oranı sağ-
lanmalıdır. Ayrıca, sera örtüsündeki sızıntılar ve böcek perdeleri hava değişim
hızını etkilemektedir.
Doğal havalandırmada etkili olan faktörler hangileridir?

1
Zorlanmış Havalandırma
Rüzgâr hızının yeterli olmadığı bölgelerde pencere sistemine ek olarak, zorlama-
lı havalandırma sistemi de kullanılabilir. Havalandırma fanı yapay olarak basınç
farkı yaratır ve hava akımı sağlar. Zorlamalı havalandırmada ısınan hava, meka-
nik olarak çalıştırılan fan ile dışarıdaki daha serin havayla yer değiştirilir. Seranın
bir duvarı boyunca fanlar, karşı duvarına da hava panjurları yerleştirilir. Fanların
çalışması aspiratör ya da vantilatör şeklinde olabilir. Şekil 5.6’da görüldüğü gibi,
aspiratör negatif basınçla içerideki havayı emerek dışarı boşaltır; vantilatör pozitif
basınçla dışarıdan temiz havayı alır. Her iki yöntemde de, hava giriş/çıkış nokta-
larında sıcaklık ve nem farklılıkları oluşur. Hava girişi ve çıkışı arasındaki mesafe
40 metreyi geçmemelidir.
Şekil 5.6
Zorlanmış
havalandırmada
fan kullanımı:
a) Aspiratör,
b) Vantilatör.
Yaz mevsiminde havalandırmanın asıl amacı, sera iç ortam sıcaklığının aşırı

yükselmesini önlemektir. Sera iç ortamına fazla miktarda güneş ışınımı ulaştı-
ğında, ortam havasının sıcaklığı yükselir. Sera iç ortam sıcaklığını azaltmak için,
havalandırma sistemi sera içerisinde iyi bir hava dolaşımı sağlamalıdır. Ayrıca,
çatı pencereleri oransal açılarak fan ile birlikte çalıştırılırsa hava karışım etkinliği
arttırılabilir. Yazın sıcaklık kontrolü için hava değişim sayısı en az 60 olmalıdır.
Havalandırma oranı artırıldığında, iç ve dış ortam arasındaki sıcaklık farkı azal-
masına karşın, havalandırma sisteminin işletme giderleri artar.
Örnek olarak, dış hava sıcaklığının 35°C ve güneş ışınımının 700 W/m2 oldu-
ğu koşullarda, iki farklı bölge (kuru: RH=%15 ve nemli: %75) için hava değişim
sayısı ile sıcaklık arasındaki ilişkiler şekil 5.7’de grafik olarak verilmiştir. Bağıl
nemi düşük olan bölgelerde, nem azaldıkça artan transpirasyon nedeniyle yap-
rak sıcaklığı da düşer. Hava değişim sayısı 10 1/h altına düşerse, yaprak sıcaklığı
hızla artarak hava sıcaklığına yaklaşır. Nemli olan bölgelerde transpirasyon hızı
daha yavaş olduğu için enerji kaybı daha çok duyulur ısı değişimiyle gerçekleşir.
Bitki soğutma mekanizması yüksek hava değişimi sağlansa bile, uygun bir ortam
yaratamayacaktır. Kuru bölgeler daha fazla suya gereksinim duyar (Hanan 1998).
Şekil 5.7
Kuru ve nemli iklim
koşullarında hava
değişim sayısının
hava ve yaprak
sıcaklıklarına etkisi
(Hanan 1998).
Serada farklı hava hızları ve havalandırma oranları hız kademeli fanlar kulla-
nılarak sağlanabilir. Ayrıca, soğuk dönemlerde daha az sayıda fan çalıştırılarak da
havalandırma oranı azaltılabilir. Seralara fanlar ile hava giriş ve çıkış açıklıkları
arasında, çok az basınç farkı yaratarak fazla miktarda hava akışı sağlayabilir. Ge-
nellikle, seralarda hava akış kapasitesi 12.000 ve 44.000 m3/h olan aksiyal negatif
basınçlı fanlar kullanılır (Şekil 5.8). Zorlamalı havalandırmada havalandırma et-
kinliği daha fazladır. Ancak, ilk yatırım maliyeleri ve işletme maliyetleri yükselir.
Şekil 5.8
Aksiyal aspiratör
(Munters), negatif
basınç üretir. Kanat
çapı: 1270 mm,
devir sayısı: 437
min-1, hava akış
kapasitesi: 42.125
m3/h @0 Pa, özgül
performans: 28 m3/
Wh, güç: 1,1 kW
(380 V).
Sera içerisinde sıcaklık, bağıl nem ve CO2 seviyelerinin her yerde aynı olması-
nı sağlamak için hava karıştırılmalıdır. Serada yeterli hava hareketinin sağlanma-
sında iki yöntem uygulanılır:
1. Sirkülasyon fanı ile hava dolaşımı (Şekil 5.9.a),

2. Delikli plastik (PE) kanallar ile hava dolaşımı (Şekil 5.9.b).
Sirkülasyon fanlarının sera içine yerleştirilme konumları ve havayı yönlendir-
me doğrultuları, şekil 5.9.a’da gösterilmiştir. Bu fanlar, seranın uzunlama eksenine
10-15° açı oluşturacak şekilde yerleştirilir. Delikli PE kanallar 0,45 - 0,75 m ça-
pında olup, seranın üst kısmına şekil 5.9.b’deki gibi yerleştirilir. Bu kanallar hem
ısıtma hem de havalandırma amacıyla kullanılabilmektedir. Fanların oluşturacağı
hava hızı 0,2-1 m/s arasında olmalıdır. Hava dolaşımında vantilatör, yani pozitif
basınçlı fanlar kullanılır (Fotoğraf 5.1).
Serada zorlanmış havalandırmada, havalandırma oranına doğrudan etkili olan fak-

tör hangisidir? 2
Şekil 5.9
Sera hava dolaşım
yöntemleri:
a) Sirkülasyon fanı,
b) Delikli PE hava
kanalı
Fotoğraf 5.1
Sirkülasyon fanı:
Kanat çapı: 650mm,
devir sayısı: 900
min-1, hava akış
kapasitesi: 10.300
m3/h, özgül
performans: 10.5
m3/Wh, güç: 0,37
kW (220 yada 380
V).
SERİNLETME SİSTEMİ
Yaz mevsiminde yoğun güneş ışınımı nedeniyle serada sıcaklığın aşırı yükselme-
si ve buhar basıncı açığının artması bitkinin stresini arttırır. Sonuç olarak, ürün
miktarı azalır, meyve kalitesi düşer. İyi havalandırılan seralarda bile, yazın güneşli
sıcak günlerde bitki sıcaklığı hava sıcaklığından 5-10°C daha yüksek olabilir. Se-
rada ortalama en büyük sıcaklık 28°C’yi aşarsa, yapay soğutma sistemleri kullanı-
lır. Serada sıcaklık kontrolü buharlaştırmalı (evaporatif) serinletme sistemleriyle
sağlanabilir. Hava ve su buharı arasında ısı ve kütle taşınımı meydana gelir. 1 kg su
buharlaşırken, havadan yaklaşık 2,4 MJ duyulur ısı alınır ve ortama gizli ısı verilir.
Buharlaştırarak serinletme, esas olarak ısı kaybı ve kazancı olmayan (adyabatik)
bir doyma işlemidir. Buna buharlaştırarak serinletme adı verilir ve üç yöntem kul-
lanılır: 1. Islak yastık, 2.Yüksek basınçlı sisleme, 3. Düşük basınçlı sisleme.
Yüksek ve düşük basınçlı sistemlerin soğutma etkinliği düşük olup, bunların
nemlendirme etkinliği daha fazladır.
Fan-Petek Serinletme Sistemi

Fan-Petek sistemi ıslak yastık (ped) sistemi olarak da adlandırılmaktadır. Islak yas-
tıklar suyun ve havanın içinden geçmesine izin veren oluklu yapıda olup, selülozdan
imal edilmiştir. Petekler seraya iki farklı şekilde yerleştirilebilir: 1. Dikey (şekil 5.10),
2. Yatay. Dikey petek uygulamada daha yaygın olarak kullanılmaktadır.
Dikey uygulamada, şekil 5.10’da gösterildiği gibi, su pompası peteğin üstünde-
ki delikli boruya suyun iletilmesini sağlar. Petekleri ıslatmak için kullanılan suyun
buharlaşmayan kısmı, aşağı doğru süzülerek alt tarafa yerleştirilen oluktan depo-
ya akar. Toplanan suyun sürekli yastığın ıslatılması için pompayla sisteme geri
basılır. Buharlaşan su şamandıralı su girişinden tamamlanır. Sıcak günlerde birim
petek yüzeyinden 30-40 litre su buharlaşabilir.
Fan-petek serinletme sistemi aşağıdaki parçalardan oluşur (Şekil 5.10-Şekil
5.11):
• Negatif basınçlı egzoz fanları (şekil 5.8),
• Petek (yastık),
• Su dolaşım pompası,
• Su deposu,
• Dağıtma boruları
Şekil 5.10
Serinletme
sisteminde
dikey petek
uygulaması.
Şekil 5.11’de gösterildiği gibi, fan ve petek karşılıklı yan duvarlara yerleştirilir.
Fan petek sistemi çalıştırılırken tüm pencereler kapatılır. Petek içinden kuru hava
1,5 m/s hızda emilebilirse, hava ıslak termometre sıcaklığına kadar soğutulabilir.
Peteklerin tüm yüzeyleri eşit şekilde ıslatılırsa soğutma etkinliği artar. Ancak, pe-
tek ile fan arasında sıcaklık gradyenti oluşur, yani peteğe yakın hava daha soğuk,
fana yakın bölge daha sıcaktır.
Şekil 5.11
Seraya fan-petek
buharlaştırmalı
serinletme
sisteminin yerleşimi.
Uygulamada, petek soğutma etkinliği aşağıdaki eşitlikle hesaplanır:
Bu eşitlikte, To dış hava sıcaklığı, Twb dış havanın ıslak termometre sıcaklığı,
Tp petek’den çıkan havanın sıcaklığıdır. Bu eşitliğe göre petek çıkış sıcaklığı ne
kadar ıslak termometre sıcaklığına yaklaşırsa, petek verimliliği artar.
Sera dışındaki kuru havanın peteğe giriş sıcaklığı 36°C, petek çıkış sıcaklığı 25°C’dir.
Dış havanın ıslak termometre sıcaklığı 22°C olduğuna göre, serinletme sisteminin 3
petek soğutma etkinliğini bulunuz.
Fan-petek sistemi suyun buharlaşırken sahip olduğu soğutma etkisini kullanır.

Diğer bir ifadeyle, sera içindeki havaya su buharı eklenirken havanın duyulur ısı-
sının bir kısmı gizli ısıya dönüştürülür; bir kısmı fan yardımıyla dışarı atılır. Ünite
4’de psikrometrik diyagramın 1 ile tanımlanmış bölgesinde ıslak termometre çizgisi
boyunca adyabatik nemlendirme ve soğutma işlemi fan-petek sistemiyle sağlanır.
Yazın bağıl nemi düşük olan bölgelerde fan-petek sistemi etkili serinletme sağlaya-
bilir. Eğer sera dışındaki havanın ıslak termometre sıcaklığı ölçülebilirse, ortamın
ne kadar serinletebileceği konusunda bize fikir verebilir. Kuru ve ıslak termometre
sıcaklıkları yakın olan nemli bölgelerde sistemin performansı düşük olduğu için
fan-petek sistemi kullanılmaz. Gölgeleme oranı %50 olması istenen uygulamalarda
havalandırma oranının en az 150 m3/m2h seviyesinde olması gerekir.
PERDELEME SİSTEMİ
Değişen dış koşullara bağlı olarak, serada bitki için uygun ışık, sıcaklık ve nem
koşullarını yaratmak için perdeleme sistemi kullanılır. Perde kullanımının dört
nedeni vardır: 1. Karartma, 2. Gölgeleme, 3. Enerji tasarrufu, 4. Çevresel kontrol.
Şekilde 5.12’de şematik olarak gösterildiği gibi, gölgeleme perdesi kısa dalgalı
ışınımı belirli oranlarda geçmesine izin vermesine karşın, ısı perdesi uzun dalgalı
ışınımı geri yansıtarak ısı tasarrufu sağlar.
Gölgeleme Perdesi
Gündüz saydam örtüyü geçerek sera içine giren güneş ışınımı bitki ve diğer çevre
bileşenlerinin ısınmasına neden olur. Gölgeleme perdesinin şekil 5.13’deki gra-
fikte görüldüğü gibi, sera hava sıcaklığının azaltılmasında önemli katkısı vardır.
Seranın serinletilmesi için kullanılan fan-petek sisteminin etkin çalışması için
mutlaka gölgeleme sistemi olmalıdır. Gölgelendirmede direkt ve difüz ışınımın
geçişi oransal olarak azalır. Ancak toplam güneş ışınımıyla birlikte PAR da azalır.
Bitkinin iklim ve fotosentez dengesi gözetilerek gölgeleme yapılmalıdır.
Şekil 5.12
Gölgeleme ve ısı
perdelerinin işlevleri
Aşırı güneşli koşullarda bitkinin gölgelenmesi ve serinletilmesi için güneş ışı-

nımını belirli oranlarda yansıtabilen özel perdeler imal edilmiştir (şekil 5.14.a).
Gölgeleme perdeleri yeşil renkli plastik esaslı örtülerdir. Ayrıca, polyester-alümin-
yum örgülü perdeler güneş ışınımını %10’dan %90’a kadar yansıtabilme özelliğine
sahiptir. Kullanılacak perde malzemesi, ışığı çeşitli oranlarda geçirecek şekilde se-
çilebilir. Ayrıca, karartma perdeleri gün uzunluğunu kısaltarak seraya giren ışığı
önlemek için kullanılır. Bu perdelerde ışık geçişi %10’un altındadır.
Ülkemizde yapılan en ucuz gölgelendirme uygulaması, sera örtü malzemesi-
nin dış yüzeyine kireç sürülerek yapılır. Kireç uygulaması kalıcı gölgeleme etkisi
oluşturduğundan kontrol altına alınamaz.
Şekil 5.13
Güneşli bir günde
gölgeleme perdesinin
sıcaklığın düşmesine
etkisi (Svensson,
XLS14 F: Güneş
ışınımı geçirgenliği
direkt: %59,
difüz:%56. Enerji
tasarrufu:%20).
Şekil 5.14
Perdenin
a) gölgeleme,
b) ısı koruma ve
c) nem geçirme
özellikleri.
Isı Perdesi
Gündüz güneşten alınan enerji depolanır ve gece boyunca bu enerji uzun dalgalı
ışınım şeklinde yukarıya doğru transfer edilir. Uzun dalgalı ışınım, şekil 5.14.b’de
şematik olarak gösterildiği gibi, ısı perdesini geçemez; aşağıya bitkiye ve toprak
yüzeyine doğru geri yansıtır. Isı perdesi, gece uzun dalgalı ışınımını yansıtarak ve
seranın hacmini küçülterek ısı tasarrufu sağlar. Isı perdelerinin özelliklerine göre
%20-%70 oranında enerji tasarrufu sağlanabilir.
Gerek gölgeleme, gerekse ısı tasarrufu açısından esas amaç iklimin kontrol
altında tutulmasıdır. Perdeler nem geçişine uygun yapıda olup (şekil 5.14.c), yo-
ğuşma nedeniyle oluşan suyun bitki üstüne damlaması engellenmiştir. Pencere
ve serinletme sistemleri dışında, perde kullanarak sera içinde daha iyi sıcaklık
ve nem dağılımı sağlanabilir. Günümüzün örme ve alüminyum şeritli polyester
teknolojisi gölgeleme, ısı koruma ve nem geçirme özelliklerini tek perdede birleş-
tirerek pratik çözümlerin üretilmesini sağlamıştır. Ancak, bu perdeler pahalıdır.
Perdeler kullanım tarzına göre sabit, yarı sabit ve hareketli sistem olarak ku-
rulabilir. Modern seralarda hareketli tip perdeler tercih edilmektedir. Hareketli
perdeler sera içine yada sera dışına kurulabilir. Hareketli tam otomatik sistem-
lerde perdenin serilmesi ve toplanmasında genellikle iki mekanizma kullanılır: 1.
Çelik halatlı makara mekanizması (şekil 5.15.a), 2. Kremayer mekanizması (şekil
5.15.b). Her iki mekanizma hem gölgeleme hem de ısı perdesinin kontrol edilme-
sinde kullanılabilir.
Şekil 5.15
Perde
mekanizmaları:
a) Çelik balat-
makara
mekanizması,
b) Kremayer
mekanizması.
Gölgeleme ve ısı perdesinin işlevlerini karşılaştırınız.

4
NEMLENDİRME SİSTEMİ
Bitki yapraklarından suyun buharlaşması nedeniyle, seranın iç ortam havası dış
ortamdan daha nemlidir. Ancak, güneş ışınımının yüksek olduğu koşullarda, sera
ortamında da nem seviyesi düşer. Bağıl nemin düşük olması transpirasyonu ve
su tüketimini artırır. Ayrıca, seradaki hava çok kuru ise, stoma transpirasyonu
azaltmak, nemi korumak için kapanacaktır. Stomanın kapanması CO2 girişini de
engellediği için bitki büyümesi geriler ve ürün kaybı oluşur. Strese giren bitkilerin
üretim miktarı ve kalitesi azalabilir. Bitki türüne göre değişmekle birlikte, nor-
mal bitki gelişmesi için en uygun bağıl nem değerleri % 70-85 arasında olmalı-
dır. Gerekli olan nem seviyesi yapay nemlendirme sistemleri ile sağlanabilir. Sera
bitkiden olan su kaybının önlenmesi, yetişme koşullarını iyileştirilme, kalitenin
arttırılması için nemlendirilir.
Yapay nemlendirme için 4 yöntem kullanılır:
1. Islak yastık ile nemlendirme,
2. Çift akış memeli sisleme,
3. Düşük basınç memeli sisleme (Fotoğraf 5.2),
4. Yüksek basınç memeli sisleme (Fotoğraf 5.3).
Fotoğraf 5.2
Düşük basınç
memeli sisleme.
Fotoğraf 5.3
Yüksek basınç
memeli sisleme.
Islak yastık nemlendirmeye ilişkin ayrıntılar serinletme sistemi bölümünde

anlatılmıştır. Suyun çok küçük damlalar halinde havaya hemen buharlaşacak
şekilde püskürtülmesine sisleme adı verilir. Düşük basınçlı ve yüksek basınçlı
sisleme yöntemlerinde oluşan sis, parçacık çapına göre tanımlanmaktadır. Yük-
sek basınçlı uygulamalarda oluşan sis çapı 35 µm’den küçüktür. Serada istenen
sis damla çapı genellikle 10 µm’dir. Düşük basınçlı sistemlerde üretilen sis damla
çapı 50-100 µm arasındadır. En küçük sis parçacığı hemen buharlaşır. Sis çapı
küçüldükçe buharlaşması daha kısa sürede olur. Sis çapı büyüdükçe ağırlığı artar;
buharlaşması daha uzun zaman alır. Bu nedenle, sera içindeki sis damlacık çapı ve
hava akımı yaprakları ıslatmayacak seviyede olmalıdır. Islanan yapraklarda hasta-
lık oluşma etkisi daha fazladır.
Çift akış memeli sisleme yönteminde hava 2-2,5 bar ve su 3-5 bar basınç aralıkla-
rında çalışan memeler kullanılır. Bu yöntemle, 30-60 µm çapında damlacıklar üretile-
bilir. Bu yöntemde gerekli basınçta hava kompresörle sağlanır ve ikinci bir boru hat-
tıyla memelere iletilir. Bu durum, sistem maliyetini ve işletme giderlerini yükseltebilir.
Düşük basınç memeli sislemede döner memeler kullanılmakta olup; su, dö-
ner bir diskin merkezine bırakılır. Su, merkezkaç kuvvet etkisiyle diskin çevresine
doğru itilerek püskürtülür. Bu teknikle, 4 bar basınçta 7-14-21-28 l/h memeler
kullanılarak 55-90 µm çapında damlacıklar üretilebilir.
Yüksek basınçlı memeli sisleme tekniğinde kullanılan özel memeler için 50-70
bar seviyesindeki basınca gereksinim duyulur. Yüksek basınçlı memelerin orifis
çapı çok küçük olduğu için kullanılan su hassas filtre sisteminden geçirilir. Me-
meler basınca dayanıklı özel borulara bağlıdır. Damla çapı 5-15 µm arasındadır.
Yüksek basınçlı sisleme yönteminin nemlendirme ve serinletme etkinliği daha
yüksektir. Bu sistemde hassas filtre grubu, alçak basınç borusu, yüksek basınç
boru hattı, basınç ayar valfi, 5-15 µm’lik memeler kullanılır (Şekil 5.16).
Şekil 5.16
Yüksek basınç
memeli sisleme
(Normist)
Yüksek ve düşük basınçlı nemlendirmede arasında ne fark vardır?

5
Yüksek ve düşük basınçlı nemlendirme uygulamalarında memeler genellikle

oluk altı yüksekliğinde bitkilere damlama olmayacak şekilde yerleştirilir. Nem-
lendirme sistemleri doğal ve zorlanmış havalandırmayla birlikte çalıştırılırsa, sı-
caklık ve nem dağılımları daha homojendir. Bu nedenle, seradaki hava akışı ve
kullanılacak su miktarının tespiti seranın bulunduğu bölgenin iklim koşullarına
göre yapılmalıdır. Ayrıca, fanlı yüksek basınçlı sisleme makineleri nemlendirme
için kullanılabilir.
Sislemede serinletme etkinliği aşağıdaki eşitlikle belirlenebilir:
Bu eşitlikte, Ti sisleme olmadığında sera iç sıcaklığı, Tsis sisleme sırasındaki

sıcaklık, Twb-sis sisleme sıcaklığındaki ıslak termometre sıcaklığıdır.
Örnek olarak, şekil 5.17’de hava değişim sayısına göre, gölgeleme durumu ile
sislemenin iç-dış sıcaklık farkına etkileri gösterilmiştir. Grafik, sera içinde yoğun
bitki (LAI=3) varken, güneş ışınımının 900 W/m2, dış hava sıcaklığının 35°C ve
nemin %40 olduğu koşulları karakterize eder. Hava değişim sayısı 20 1/h’nin al-
tındayken, gölgeleme sislemeden daha fazla etkiye sahiptir. Hava sıcaklığı sisleme
sayesinde dış hava sıcaklığından 6°C kadar aşağı düşürülebilir. Hava değişim sayı-
sı 45 1/h’nin üstünde serinletme etkisi yaklaşık sabit kalır. Ayrıca, sisleme ve göl-
gelemenin birlikte uygulaması serinletme etkinliğini arttırır (von Zabeltitz 2011).
Örnek olarak, oluk altı yüksekliği 3,45 m, mahya yüksekliği 5,36 m olan
6,4x11m araştırma serasında, yüksek basınçlı sisleme sisteminin sıcaklık ve bağıl
nem değişimi şekil 5.18’de grafik olarak gösterilmiştir. Sistem 15 saniye aralıklarla
dış sıcaklık ve bağıl nem değerlerine göre çalıştırıldığında hava sıcaklığı 4°C dü-
şerken, bağıl nem %26 oranında artmıştır (Li ve ark. 2006).
Şekil 5.17
Hava değişim
sayısına göre,
gölgeleme durumu
ile sislemenin iç-dış
sıcaklık farkına
etkileri (von
Zabeltitz 2011).
Sislemede buharlaşma etkinliği sisin buharlaşma hızının sisleme hızına oranı-

dır. Sis buharlaşma hızı havalandırma oranı, iç ve dış mutlak nem ve transpiras-
yon hızının fonksiyonudur.
Şekil 5.18
Serada yüksek
basınçlı sisleme
sisteminin sıcaklık
ve bağıl nem
değişimi (Li ve ark.
2006).
ISITMA SİSTEMİ
Üreticiler sağlıklı, kaliteli ve çok miktarda ürün yetiştirmek istiyorlarsa, sera
içindeki uygun iklim koşullarını sağlamalıdırlar. Sıcaklığın bitki için düşük ol-
duğu tüm çevresel koşullarda sera ısıtılmalıdır. Ortalama en düşük dış sıcaklığı
10°C’nin altındaysa ısıtmaya gereksinim duyulur. Isıtma daha hızlı büyüme ve
erken hasat sağmasına karşın, enerji pahalı bir girdidir. Isıtmayla, sera içi nem
artışı ve hastalığın ortaya çıkma tehlikesi daha kolay kontrol altında tutulabilir.
Hastalık nedeniyle kimyasal ilaç kullanımı azaltılabilir. Üretilen ürünler daha sağ-
lıklı ve çevreci olur. Isıtma sisteminin seçimi enerji gereksinimi üzerinde önemli
bir etkiye sahiptir.
Seranın ısıtılmasında aşağıdaki enerji kaynakları kullanılabilir:
• Fosil yakıtlar (gaz, fueloil, kömür, vd.)
• Biyokütle (biyogaz, tarımsal atıklar, odun, vd.)
• Jeotermal enerji,
• Sanayiden atık ısı,
• Güneş enerjisi.
Seranın ısı gereksinimini, diğer bir ifadeyle, ısıtma sistemi kapasitesini belirle-
mek için seranın enerji dengesini dikkate almak gerekir. Isıtma kapasitesi, enerji
dengesinde tanımlanan ışınım, konveksiyon ve kondüksiyon ısı kayıplarını karşıla-
yacak seviyede olmalıdır. Seranın ihtiyaç duyduğu ısıtma kapasitesine ısıtma yükü
adı verilir. Isıtma yükü ısı kaybına göre hesaplanır. Isı kaybı örtü özelliklerine, hava
değişim oranı, sera yapısı ve şekli, iç-dış sıcaklık farkı ve rüzgâr hızına bağlıdır:
Q = AcU(Ti - T0) - (ta) I0Ag
Bu eşitlikte, Ac toplam saydam örtü yüzey alanı, Ag sera taban alanı, U toplam
ısı kayıp katsayısı (W/m2°C), Ti gerekli sera iç sıcaklığı, To sera dışı en düşük or-
talama sıcaklığı, (ta) ışık geçirgenlik faktörü, Io (W/m2) sera dışında yatay yüzeye
gelen toplam güneş ışınımıdır.
Seralarda gerekli ısı dört sistemle sağlanabilir: 1. Merkezi buhar kazanı, 2.
Merkezi sıcak su kazanı, 3. Sera içi sıvı/gaz yakıtlı hava ısıtıcı, 4. Radyant ısıtıcı.
Buharlı ısıtma sistemleri bir pompaya gerek duymadan buhar akışı sağlayabi-
lirler. Sistem bileşenleri boşaltma ya da doldurma olmadan değiştirilebilmesine,
onarılabilmesine karşın, bazı sakıncalı yönleri nedeniyle seralarda sıcak sulu ve
hava ısıtmalı sistemler daha fazla yaygınlaşmıştır.
Isıtma sistemi aşağıdaki bileşenlerden oluşur:
• Sıcak su kazanı,
• Sirkülasyon pompası,
• Genleşme tankı
• Dağıtım boruları,
• Radyatörler,
• Sıcaklık ve basınç sensörleri,
• Vana ve kontrol cihazları
Seracılığın endüstri olarak gelişmesiyle birlikte en fazla kullanılan ısıtma sis-
temleri şekil 5.19’da gösterilmiştir. Sera içinde ısıtılan sıcak su ve havanın dağıtımı
borularla yapılır.
Şekil 5.19
Seraya uygun olan
ısıtma sistemleri
(von Zabeltitz
2011).
Sıcak sulu ısıtma sistemlerinde, Fotoğraf 5.4’de görüldüğü gibi, genellikle çapı
51 mm olan çelik borular kullanılır. Borular sera çevresi boyunca yan duvarlara,
yağmur oluk altına ve bitki sıra aralarına zemine 100 mm kalacak şekilde yerleş-
tirilir. Bitki sıra arasına yerleştirilen borular iki sıra halinde olup, kasaların taşın-
masında ray olarak işlev görür. Domates, hıyar ve biber sıra aralarında 9,6 m bir
blok için 51 mm çapında toplam 12 adet boru kullanılır. Ayrıca, çiçek ve marul
gibi zemine yayılı bitkiler üste asılan ısıtma borularıyla ısıtılır. Masada yetiştirilen
bitkiler için masa altı ısıtma boruları kullanılır. Sıcak su sistemlerinde su en az 0,9
m/s hızda sürekli dolaşımda tutulur.
Fotoğraf 5.4
Sıcak sulu ısıtma
borularının sıra
aralarına yerleşimi.
Sera içinde homojen sıcaklık dağılımı ve enerji ekonomisi için motorlu 3-yollu
yada 4-yollu karışım vanaları kullanılır. Üç yollu karışım vanası üç yönlüdür: 1. Sıcak
su girişi, 2. Soğuyan su girişi, 3. Karışmış su çıkışı. Soğuk akışkanın giriş ucu kapalıy-
ken sirkülasyon yapılmaz; ısıtma işlemi yapılır. Sıcak akışkan giriş ucu kapalıyken ısıt-
ma yapılmaz; sirkülasyon yapılır. Her iki giriş açıksa, ısıtma ve sirkülasyon bir arada
yapılır. Üç yollu karışım vanaları kazandan ısıtılacak bölgeye sıcak su akışını kontrol
ederek, farklı hatlardaki ısıtma borularının sıcaklığını ayarlar (Şekil 5.20).
Şekil 5.20
Serada 3-yollu motorlu
karışım vanasının
çalışması. Hat-1
(Sirkülasyon yok+ısıtma
var):Vananın sıcak
su girişi ve çıkışı açık,
soğuyan su girişi kapalı,
Hat-2(Sirkülasyon
var+ısıtma yok):Vananın
sıcak su girişi kapalı,
soğuyan su girişi ve çıkışı
açık, Hat-3 (Sirkülasyon
var+ısıtma var):Vananın
giriş ve çıkış noktaları
açık.
Sıcak sulu ısıtma sistemlerinde 3-yollu vana ne amaçla kullanılır.

6
Seralarda plastik boru teknolojisindeki gelişmeler sayesinde ince kenarlı boru-
lar ısıtmada kullanılabilmektedir (Şekil 5.21). Esnek oluklu 20-25 mm çapındaki
plastik borular ısı enerjisinin dağıtımında kullanılabilir. Plastik borular zemin
üzerine uzunlamasına ya da halka şeklinde yerleştirilebilir. Boru uzunluğu sıcak
suyun giriş sıcaklığına bağlıdır. Polipropilenden yapılan borular 60° C’ye kadar
sıcak suyun geçmesine uygundur.
Şekil 5.21
Plastik borulu
ısıtma sistemi.
Isı transferi bir sıcak yüzeyden geçen hava hızının artışına bağlı olarak artar.
Hava ısıtma sistemlerinde fan aracılığıyla ısının yer değiştirmesi sağlanabilir. Isın-
mış hava, sera iç ortamına iki şekilde verilebilir: 1. Fanla doğrudan hava dağıtımı,
2. Hava dağıtım kanalları. Havalı sistemlerde serada homojen ısı dağılımı için
delikli PE kanalların kullanımı daha uygundur. Şekil 5.22’de sıvı/gaz yakıtlı hava
ısıtıcı ve plastik delikli boru dağıtım sistemi verilmiştir. Dağıtım kanalları sera ze-
minine yada sera üst seviyesine yerleştirilebilir. Delikli plastik PE kanallar ile hem
havalandırma hem de ısıtma yapılabilir. Bitki sıra araları veya yetiştirme masaları
altında hava dağıtma şebekesi bulunan merkezi iklimlendirme ünitelerinden ya-
rarlanılabilir. Hava ısıtma sisteminin en önemli üstünlüğü, otomatik kontrol için
tepkisinin hızlı olmasıdır.
Şekil 5.22
a) Sıvı/gaz yakıtlı
hava ısıtıcı,
b) plastik delikli
boru dağıtım
sistemi.
Radyant ısıtıcılar kızıl ötesi ışınımın ısıtma etkisinden yararlanır. Radyant ısı-
tıcılar seranın üst bölümüne yerleştirilir. Doğal gaz yada LPG ile ısıtıcıdaki çelik
boru ısıtılarak, yayılan kızılötesi ışınım, borunun üst kısmına tutturulan bir yansı-
taç aracılığıyla ürün üzerine doğru yönlendirilir. Soğurulan ışınım ısıya dönüşür.
Bu yöntemle, serada yetiştirilen bitki ve toprak yüzeyi doğrudan ısınır. Isıtıcının
bitki örtüsüne uzaklığı en az 2.5m olmalıdır.
Seralarda enerji dönüşüm etkinliği ısı pompası kullanılarak arttırılabilir. Dışa-
rıdan enerji verilerek, düşük sıcaklıktaki kaynaktan çektiği ısıyı yüksek sıcaklıktaki
kaynağa aktaran makinaya ısı pompası adı verilir. Bu işlem sırasında, transfer edi-
len enerjiden daha az enerji tüketilir. Doğal koşullarda ısı geçişi her zaman yüksek
sıcaklıktan düşük sıcaklığa doğru olur. Bu işlemin tersi kendiliğinden gerçekleşe-
mez. Düşük sıcaklıktaki bir ortamdan yüksek sıcaklıktaki bir ortama ısı geçişi ısı
pompası ile sağlanır. Şekil 5.23’de gösterildiği gibi, kışın ısıtma maksadı ile kulla-
nılan ısı pompası, yazın da soğutma için kullanılabilir. Isı pompası genel olarak
kompresör, yoğuşturucu, genleşme vanası, buharlaştırıcı gibi bileşenlerden oluşur.
Şekil 5.23
Isı pompasının
ısıtma ve soğutma
çevrimi
KARBONDİOKSİT ENJEKSİYON SİSTEMİ

Bitkiler fotosentez sırasında karbondioksit kullanırlar. Serada yoğun bitki oldu-
ğunda, iyi havalandırma yapılsa bile, iç ortamdaki CO2 konsantrasyonu dışarıda-
ki seviyeden daha düşüktür. CO2 konsantrasyonu kış dönemlerinde 200 ppm’in
altına inebilir. Fotosentez süresince CO2 ve su birleşerek, karbonhidrat ve oksije-
ne dönüşür. Deniz seviyesinde dış ortamdaki havada yaklaşık % 0.034 oranında
veya 340 ppm CO2 vardır. Birçok bitki 1000-1500 ppm CO2 konsantrasyonuna
kadar pozitif tepki gösterirler. Çoğu bitki türleri için CO2 konsantrasyonunda
azalma üretilen meyve miktarını olumsuz etkiler. Bitki büyümesi ve üretiminde
optimum CO2 konsantrasyonunun 700-900 ppm arasında olduğu tespit edilmiş-
tir (De Pascale ve Maggio 2008). CO2 ile zenginleştirme daha iyi bitki büyümesi,
erken hasat ve yüksek kalite sağlamaktadır. Bu nedenle, CO2 enjeksiyonuna CO2
gübrelemesi adı da verilir.
Karbondioksit zenginleştirme işlemi için farklı yöntemler kullanılmaktadır:
• Sıvı (Saf) karbondioksit kullanmak,
• Sera içi gaz yakıtlı hava ısıtıcının egzoz gazını kullanmak (Şekil 5.22),
• Sera içi CO2 enjeksiyon ünitesi kullanmak (Şekil 5.24),

• Sera dışında merkezi yakma ünitesi kullanmak (Şekil5.25).
Petrol ve kömür kazanlı ısıtma sistemlerinin egzoz gazları kükürt diok-
sit içerdiği için kullanılmamalıdır. Sıvılaştırılmış petrol gazları (propan, bütan,
propan+bütan) ve doğal gaz CO2 enjeksiyonu için kaynak olarak kullanılabilir.
Sera içi gaz yakma ünitesi şekil 5.24’deki gibi yanma ürünü olan gazlar ve sıcak
hava fan ile sera içine dağıtılır. Sera dışı merkezi yanma ünitesi ile üretilen CO2
gazı şekil 5.25’de görüldüğü gibi, sera içine delikli plastik borularla dağıtılır. Bu
sırada üretilen ısı gerektiğinde kullanılmak üzere depolanır.
Şekil 5.24
Sera içi CO2
enjeksiyon ünitesi
Genel olarak havalandırma yapılmayan bir seradaki CO2 konsantrasyonunun

azalmaması için en az 5 g/m2h eklenmesi tavsiye edilmektedir (Nederhoff 2004).
Örneğin, 10 dönüm seraya CO2 uygulamasında 50 kg/h sıvı CO2, 27,8 m3/h doğal
gaz, 27,8 l/h propan kullanılmalıdır. 1 m3 doğal gaz yakılınca 1000 litre CO2 (1,8
kg) ve 1,4 litre su üretir.
Modern seralarda, piyasa değeri yüksek olan ürünlerde 20 g/m2h seviyesi-
ne kadar çıkılabilir. Ucuz CO2 kaynaklarıyla zenginleştirme ve havalandırmanın
birlikte kontrolü ekonomik olarak geçerli bir sonuç verebilir. Ayrıca, CO2 pahalı
bir girdi olduğu için, zenginleştirme işlemi ürünün piyasada bulduğu fiyata göre
yapılmalıdır.
Kışın ışık seviyesinin düşük olduğu dönemlerde, bulutlu hava koşullarında
CO2 enjeksiyonundan etkili sonuç almak için yapay aydınlatma uygulanabilir.
Şekil 5.25
Sera dışı merkezi
yanma ve CO2
enjeksiyon ünitesi
YAPAY AYDINLATMA SİSTEMİ

Bitkiler fide-vejetatif- jeneratif olmak üzere tüm üretim dönemi boyunca ışık se-
viyesinden ve ışığın spektral dağılımından etkilenirler. Sera içi ışık seviyesinde
gün uzunluğu, güneş ışınımının gelme açısı, atmosferin bulutlu olması, bitki yo-
ğunluğu, sera yapısı ve örtü malzemesinin kombine etkisi söz konusudur. Yapay
aydınlatma iki amaca ulaşmak için yapılır: 1. Fotosentez, 2. Foto-periyot.
Yapay aydınlatmanın şiddeti ve kalitesi için aşağıdaki faktörler göz önüne alınır:
• Serada yetiştirilen türlerin ışık gereksinimi,
• Gün uzunluğu,
• Güneşlenme süresi,
• Güneş açısı ve ışınım yoğunluğu (Enlem ve hava koşulları),
• Yapısal gölgeleme seviyesi.
Ortalama güneşlenme süresi 4,5 saatten daha kısa olan bölgelerde yapay ay-
dınlatma uygulaması pozitif sonuçlar vermektedir. Seraya giren güneş ışınımı
oranı konstrüksiyona, kullanılan örtüye ve kirlilik durumuna göre %35-75 ara-
sında değişmektedir.
Işık kaynakları üç kategoride sınıflandırılabilir: 1. Akkor-telli lamba, 2. Flüorı-
şıl lamba, 3. Deşarj lambası. İlk ikisi sera için verimli değildir. Seralarda kullanıla-
bilecek deşarj lambalarının üç tipi vardır: 1.Civa buharlı lamba, 2. Metal halojen
lamba, 3. Sodyum buharlı lambalar.
Seralarda kullanılacak fotosentez lambaları için aşağıdaki faktörler dikkate
alınmalıdır:
1. Işık kalitesi,
2. Işık yoğunluğu,
3. Aydınlatma süresi.
Elektrik enerjisini kullanarak güneş ışınımına tamamen uyumlu bir aydınlat-
ma kaynağı oluşturmak olanaksızdır. Bu nedenle, sera için yapay aydınlatma sis-
temleri için bazı noktaların dikkate alınması gerekir: Lamba etkinliği, kullanım
ömrü, ışık yoğunluğu, spektral kalitesi, fiyatı ve elektrik tüketimi. Işık kalitesi ve
lamba etkinliği dikkate alındığında yüksek basınçlı sodyum buharlı (HPS) ve se-
ramik metal halojen (CMH) lambaların uygun olduğu saptanmıştır. Seralar için
özel olarak geliştirilen fotosentez armatürleri elektromanyetik yada elektronik ba-
lastlı olup; besleme gerilimlerine göre 230V ve 400V, farklı güçlere göre 400W,
600W, 750W ve 1000W olarak sınıflandırılmıştır. Lamba armatürü optimum ışık
dağılımı sağlayabilmesi için reflektörle donatılmıştır (Fotoğraf 5.5).
Fotoğraf 5.5
Yüksek basınç
sodyum buharlı
(HPS) fotosentez
armatürü.
Bitkisel üretimde ışık yoğunluğu lamba tipi belirtilmeksizin foot-candle yada lux
değerleri kullanılarak yanlış tanımlanmaktadır. Doğal ışık ve farklı lamba tipleri-
nin karşılaştırılmasında µmol/m2s olarak ölçülen fotosentez akı yoğunluğu (PAR)
kullanılmalıdır. Sera içinde yıl boyunca başarılı bir üretim yapabilmek için 100-250
µmol/m2s seviyesindeki ışık yoğunluğunun yeterli olacağı tespit edilmiştir.
Bitkisel üretimde kullanılan diğer bir kavram da günlük ışık integralidir. Gün-
lük ışık integrali bir gün boyunca 400-700 nm dalga uzunluğu arasında alınan
fotonların sayısıdır. Bitkilere ulaşan günlük fotosentez etkili ışınımın integrali
günlük üretilen kuru madde miktarıyla ilişkilendirildiği zaman iyi bir yaklaşım
sağlamaktadır:
Bu eşitlikte Ip fotosentez ışık integrali, t zaman, PAR l dalga uzunluğunda ge-

len fotosentez etkili akı yoğunluğudur. İyi kalite bitkisel üretim için günlük ışık
integrali değerleri bitki türüne göre en az 8-20 mol/m2gün arasında olmalıdır. Kış
dönemlerinde serada bitkiler için gerekli olan toplam ışık miktarı yapay aydınlat-
mayla tamamlanır.
SULAMA VE GÜBRE DOZAJ SİSTEMİ

Su ve gübre bitkisel üretimin en önemli girdileridir. Bitkilerin ihtiyaç duydukla-
rı kimyasal gübreler, sulama suyuna katılarak damla sulama yöntemi ile bitkilere
ulaştırılmaktadır. Bu amaçla bitkilere verilecek besin çözeltisinden 100 yada 200 kat
daha yoğun olan konsantre stok çözeltiler hazırlanır. Damla sulama sistemine uy-
gun olacak şekilde gübrenin sulama suyuna seyreltilerek katılması için bazı dozaj
düzenekleri geliştirilmiştir. Dozajlama için dört yöntem kullanılabilir: 1. Venturi
enjektör, 2. Hidrolik enjektör, 3. Manyetik pompa, 4. Pistonlu mekanik pompa.
Enjektör sulama sistemi ve yetiştirilecek bitkiye uygun kapasite ve özelliklere
sahip olmalıdır. Venturi uygulamasında kesit daraldığı için akış hızı artar, basınç
düşer ve stok çözeltiden emme işlemi oluşur. Venturiyi geçtikten sonra sulama
suyu ile gübreli su karışır. Venturi yöntemi enerji gerektirmediği, basit, ucuz ve
otomasyona uygun olduğu için yaygın şekilde kullanılmaktadır.
Hidrolik enjektör pozitif yer değiştirme esasına göre suyun geliştirdiği me-
kanik enerjiyle çalışır. Pahalı olmasının dışında hassas dozaj kontrolü sayesinde
uygulamada kullanım alanı bulmuştur. Şekil 5.26’da gösterilen düzenekte iki ma-
nometre arasına dozaj birimi olarak venturi ya da oransal pompa bağlanabilir.
Hidrolik ve mekanik pompalar düşük güçlü olup elektrik enerjisiyle çalıştırılır ve
hassas dozajlama sağlar (Fotoğraf 5.6).
Fertigation: Fertilization + En az iki dozaj birimiyle gübreli stok çözelti suyla karıştırılarak damla sulama
Irrigation kelimelerinin ilk ve
son hecelerin birleşiminden borularıyla iletilir. Su ve bitki besin maddelerinin aynı anda toprağa yada bitki
türetilmiştir. kök bölgesine iletilmesi işlemine fertigasyon (fertigation) adı verilmiştir.
Şekil 5.26
Enjektör yöntemiyle
stok çözeltinin
dozajı: Venturi
enjektör(1”, 300
l/h), Hidrolik
enjektör: 100 l/h-to
4.5 m3/h, Çalışma
basıncı: 0.5-5.0 bar,
dozaj oranı: 1:200 -
1:33, dozaj oranı=
%0.5 - 3.0.
Fotoğraf 5.6
Hidrolik dozaj
pompası: 1-12 bar,
0-500 l/h (sol),
Pistonlu mekanik
pompa: 0.37kW,
1-8 bar, 200-750 l/h
(sağ).
Fertigasyon uygulamasında venturi, hidrolik, manyetik ya da mekanik pom-

palar kullanılarak farklı tip makineler geliştirilmiştir (Çizelge: 5.1):
1. Karışım tanklı fertigasyon makinası (Fotoğraf 5.7),
2. Hat üstü karışım yapan fertigasyon makinası (Fotoğraf 5.7),
3. Yandan geçişli ve hat üstü karışım yapan fertigasyon makinası (Fotoğraf
5.7).
Fotoğraf 5.7
Fertigasyon
makinaları:
a) Karışım tanklı,
b) Hat üstü,
c) Yandan geçişli.
(By pass)
Çizelge 5.1 Fertigasyon Q (m3/h) Basınç (bar) Venturi (l/h) EC/pH ölçer
Fertigasyon 1 9-35 2,5-3 30-300 (3 adet) var
makinalarının teknik
özellikleri 2 0,5-20 3-6 30-300 (3 adet) var
3 20-120 3-6 350 (6 adet) var
Hat üstü ve yandan geçişli fertigasyon makinalarında venturi enjektörleri şekil

5.27’deki gibi sulama suyuna konsantre stok çözeltiyi karıştırır.
Fertigasyon sistemi aşağıdaki parçalardan oluşur (Şekil 5.28):
1. Sulama pompası, çevrim pompası
2. Stok çözelti tankları,
3. Venturi enjektörleri (dozaj pompaları),
4. Çek valf, geri tepme valfi,
5. EC - pH ölçer ve akış ölçer (F),
6. Damla sulama hattı,
7. Drenaj tankı,
8. Dezenfeksiyon birimi,
9. Solenoid valfler,
Şekil 5.27
Venturi enjektörlü
hat üstü fertigasyon
makinalarında
stok çözeltilerin
karıştırılması.
Fertigasyon sisteminde sulama suyuna verilecek gübre miktarı ayarlanabilme-

lidir:
• Uygulanan miktar,
• Uygulama süresi,
• Gübrelerin oranı,
• Başlama ve bitiş zamanı
Fertigasyon uygulamasıyla su ve gübre tasarrufu sağlanırken bitki verimliliği
ve kalitesi artar. Ancak, bu sistemin ilk yatırım maliyetleri yüksek olup; işletilme-
sinde teknik bilgiye gerek vardır. Özellikle topraksız üretim ve fertigasyon sistem-
leri en az 25 dönüm olan modern seralarda kurulmalıdır. Topraksız üretimde iki

önemli faktöre dikkat edilmelidir: 1. Su kalitesi, 2. Su miktarı.
Şekil 5.28
Karışım depolu
fertigasyon sistemi.
Seranın bulunduğu bölgedeki su mutlaka analiz edilmelidir. Yeterli kapasitede

kaliteli temiz su kaynağının olması çok önemlidir. Örneğin, 50 dönüm topraksız
domates üretiminde bitkinin günlük su gereksinimi 500 m3’e kadar çıkabilir. Ka-
liteli sulama suyu için çizelge 5.2’de verilen temel sulama suyu kalite rehberine
bakmalıyız.
Problem Çizelge 5.2

Karakteristik Sulama suyu kalite
yok giderek artıyor var rehberi
EC, mS/cm <0,75 0,75 → 3 >3.0
pH 5-6 6,5 → 7,5 >8
TDS, mg/l <480 480 → 1920 >1920
Sodyum, Na, mg/l <50 55 → 70 >70
SAR değeri <3 3→9 >9
Klor, mg/l <70 70 → 345 >345
Boron, mg/l <1 1→2 >2
NH4 ve NO3, mg/l <5 5 → 30 >30 Elektriksel iletkenlik (EC):
Standart SI birim sisteminde
Bikarbonat, mg/l <40 40 → 520 >520 elektriksel iletkenliğin birimi
Alkalilik CaCO3 eşd., mg/l <40 40 → 150 >150 Siemens (S)’dir. Eski elektriksel
iletkenlik birimi elektriksel
direnci tanımlayan ohm’un
Sulama suyu ve gübreli suyun çevriminde üç faktör çok önemlidir: 1. Elektrik- tersi mho ‘dur. 1 S = 1000
miliSiemens (mS)=1.000.000
sel iletkenlik (EC), 2. pH, 3. Alkalilik. mikroSiemens (µS). Deniz
Sulama suyunun elektriksel iletkenliği (EC) suda çözünmüş minerallerin suyu: 50 mS/cm, gübreli
drenaj suyu: 4,5-9 mS/cm,
miktarını gösterir. Gübreli sulama suyu: 2-3,5
Toplam çözünmüş katı miktarı (TDS) çözeltideki tuz miktarını mg/l (ppm) mS/cm. Saf su: 0 mS/cm.
Kireçli kuyu suyu: 2,5 mS/cm.
olarak gösterir. 1 mS/cm 640 ppm’dir. Tarımsal amaçlı EC 100 µS - 10
mS arasında ölçülebilmelidir.
pH: (asit) pH=0 < pH = 7 pH sudaki hidrojen iyon konsantrasyonunun göstergesidir. pH 1 birim düşürül-
(nötr) < pH =14 (bazik)
düğünde çözeltideki H konsantrasyonu 10 kat artar. Topraksız üretimde bitkilerin
kök bölgesinden besin emilimini artırmak için pH 5,4-6,2 aralığında olmalıdır.
Bitkisel üretimde temelde iki besin grubu vardır:
1. Makro-besinler: Azot, Fosfor, Potasyum, Kalsiyum, Magnezyum, Kükürt.
2. Mikro-besinler: Demir, Manganez, Çinko, Bakır, Molibden, Klor, Bor, Sod-
yum, Kobalt.
Besin eksikliği durumunda eksikliği tamamlamak yerine eksikliğin nedenini
aşağıdaki gibi araştırmalıyız:
1. Sulama planı: Aşırı sulama (oksijen eksikliği - Fe eksikliği),
Yetersiz sulama (tüm besinlerin eksikliği),
2. Besinler arasında karşıt (antagonizm) etkileşimler (Çizelge 5.3).
3. pH: Besinlerin varlığı üzerinde önemli rol oynar.
4. Anyon - katyon dengesi.
Bitkiler anyon-katyon dengesinin ve kök bölgesindeki pH’nın fonksiyonu ola-
rak besin maddelerini alırlar. Katyon-anyon dengesi bir bitkiye alınan besinler-
deki pozitif yüklü iyonların toplam sayısının negatif yüklü iyonların sayısıyla eşit
olmasıdır. Denge olmaz ise, bitki elektriksel olarak yüklenecektir. Bu durum bir
besin maddesi alınırken diğerinin emilimine engel olabilecektir.
Çizelge 5.3 Fazla ise Eksikliği oluşabilir.

Besinler arasında • Azot • Potasyum
karşıt (antagonizm)
etkileşimler • Potasyum • Azot, Kalsiyum, Magnezyum
• Sodyum • Potasyum, Kalsiyum, Magnezyum
• Kalsiyum • Magnezyum, Bor
• Magnezyum • Kalsiyum
• Demir • Manganez
• Manganez • Demir
Kalsiyumlu gübrelerle fosforik asit karıştırılmaz. Karıştırılırsa, kalsiyum fos-

fatlı bileşikler oluşur. Kalsiyumlu gübrelerle fosfatlar, sülfatlar karıştırılmaz.
Herhangi fosfatlı ya da sülfatlı gübre kalsiyum nitratla karıştırılmaz. Aynı tankta
amonyum sülfat ve potasyum klorürün karışımı sonucu potasyum sülfatı oluştur-
ması çözünürlüğü azaltır. Di/Mono amonyum fosfatla magnezyum sülfat karıştı-
rılmaz. Demir, çinko, bakır ve manganez sülfatla fosforik asit karıştırılmaz.
Yukarıda ifade edilen kimyasal etkileşimler nedeniyle fertigasyon uygulamasında
çizelge 5.4’deki en az üç tank (A-B-C) kullanılır. Bu tankların ikisinde stok çözeltiler,
diğerinde asit bulunur. A tankında kalsiyumlu gübrelerin, B tankında fosfatlı ve sül-
fatlı gübrelerin stok çözeltileri bulunur. Örneğin karıştırma depolu sistemde, A ve B
tankından alınan çözeltiler karıştırma tankındaki temiz suyla uygun EC seviyesine
göre seyreltilir. Besin çözeltisinin pH seviyesi asit yada baz eklenerek ayarlanır.
Çizelge 5.4 Stok Çözelti Stok Çözelti Asit
Stok çözeltiler ve asit A B C
tankları
Kalsiyum Nitrat Potasyum Sülfat pH ayarı
Amonyum Nitrat Mono Potasyum Fosfat Nitrik asit
Potasyum Nitrat Magnezyum Sülfat Fosforik asit
Magnezyum Nitrat Manganez Sülfat
Demir şellat Çinko şellat Bakır Sülfat
Amonyum Molibdat
Özet
Havalandırma kavramını ve sistemlerini tanım- CO2 enjeksiyonu ile birlikte yapay aydınlatmanın
1 lamak 5 işlevlerini özetlemek
Havalandırma iç ve dış ortamlar arasında hava CO2 enjeksiyonuna CO2 gübrelemesi adı da
alış-veriş işlemidir. Serada havalandırma fazla verilir. Bitki büyümesi ve üretiminde optimum
ısıyı uzaklaştırmak ve sıcaklığı kontrol etmek, CO2 konsantrasyonunun 700-900 ppm arasında
nem kontrolünü sağlamak, karbondioksit ve olduğu belirlenmiştir. Karbondioksit zenginleş-
oksijen alış-verişi yapmak amacıyla yapılır. Ha- tirme işlemi için sıvı CO2, doğal gaz ve LPG yan-
valandırmada genellikle iki yöntem kullanılır: 1. ma ürünü CO2 kullanılabilir. CO2 enjeksiyonu
Doğal havalandırma, 2. Zorlanmış havalandır- doğal ışıkta yada gündüz yapay aydınlatma ya-
ma. Doğal havalandırmada çatı ve yan pencere- pılırken uygulanır. Aydınlatma fotosentezi art-
ler, zorlanmış havalandırmada fanlar kullanılır. tırmak ve bitkilere foto-periyot uygulamak için
yapılır.
Serinletme ve gölgelendirme sistemlerinin çalış-
2 masını açıklamak Sulama ve gübreleme dozaj sistemlerini açıklamak
Yaz mevsiminde yoğun güneş ışınımı nedeniyle 6 Su ve bitki besin maddelerinin aynı anda topra-
serada sıcaklığın aşırı yükselmesi ve buhar ba- ğa yada bitki kök bölgesine iletilmesi işlemine
sıncı açığının artması bitkinin stresini arttırır. fertigasyon adı verilir. Bitki besin maddeleri-
Bitkiler, serada 30-35°C’yi aşan sıcaklıklarda nin sulama suyuna karıştırılmasında hat üstüne
uzun süreli tutulmamalıdır. Serada ortalama en yada depoya karışım yapan fertigasyon maki-
büyük sıcaklık 28°C’yi aşarsa, yapay soğutma naları kullanılır. Sulama suyu ve gübreli suyun
sistemleri kullanılır. Serada sıcaklık kontrolü çevriminde elektriksel iletkenlik, pH, alkalilik,
gölgeleme perdeleri ile birlikte buharlaştırmalı besin akış hızı ve süresi önemli olmaktadır. Ma-
(evaporatif) serinletme sistemleriyle sağlanabi- kinanın çalışmasında sulama planı, besinler ara-
lir. Yazın nem seviyesi yüksek olmayan bölgeler- sında karşıt etkileşim, pH, EC ve anyon/katyon
de (RH<%40) fan-petek sistemi etkili soğutma dengesi gözetilir.
sağlar.
Nemlendirme sisteminin işlevlerini açıklamak

3
Normal bitki gelişmesi için en uygun bağıl nem
değerleri % 70-85 arasındadır. Seraların nem-
lendirilmesi ıslak yastık, çift akış memeli sis-
leme, düşük basınç memeli sisleme ve yüksek
basınç memeli sisleme yöntemleri kullanılarak
yapılabilir.
Isıtma sisteminin çalışmasını açıklamak

4
Ortalama en düşük dış sıcaklığı 10°C’nin altın-
daysa ısıtmaya gereksinim duyulur. Isıtma daha
hızlı büyüme ve erken hasat sağmasına karşın,
enerji pahalı bir girdidir. Seralarda gerekli ısı
dört sistemle sağlanabilir: 1. Merkezi buhar ka-
zanı, 2. Merkezi sıcak su kazanı, 3. Sera içi sıvı/
gaz yakıtlı hava ısıtıcı, 4. Radyant ısıtıcı. Sera
içinde homojen sıcaklık dağılımı ve enerji eko-
nomisi için motorlu 3-yollu yada 4-yollu karışım
vanaları kullanılır. Gece serada ısının korunma-
sında ısı perdeleri önemli tasarruf sağlar.
1. Güneşli-sıcak bir günde aşağıdakilerden hangisi sı- 6. Dış hava sıcaklığı 30°C’deyken, sisleme yapılma-
caklığın düşürülmesinde en etkili uygulamadır? dığında sera hava sıcaklığı 32°C yükselirken, sisleme
a. Çatı pencerelerini açmak sırasında kuru termometre sıcaklığı 28°C ‘ye düşüyor.
b. Nemlendirme sistemini çalıştırmak Bu sırada ıslak termometre sıcaklığı 25°C ise sisleme-
c. Gölgeleme perdelerini sermek nin serinletme etkinliği aşağıdakilerden hangisidir?
d. Isı perdelerini toplamak a. %32
e. Gölgeleme+sisleme yapmak b. %45
c. %57
2. Havalandırma ile ilgili olarak aşağıdakilerden han- d. %78
gisi doğrudur? e. %87
a. Rüzgar hızı ve yönü havalandırma rejimini etki-
lemez. 7. Hat üstü fertigasyon makinasında venturinin işlevi
b. Hava değişim sayısı sera hacminin bir saatte kaç aşağıdakilerden hangisidir?
kere değiştirildiğini tanımlar. a. Basınç ayarı yapar.
c. Havalandırma oranında çatı pencereleri önemli b. Su debisini ayarlar.
bir rol oynamaz. c. Stok çözeltiyi karıştırır.
d. Nemli hava kuru havadan daha ağırdır. d. Stok çözeltiyi depolar.
e. Isı geçişi her zaman yüksek sıcaklıktan düşük e. Gübre enjeksiyonu yapar.
sıcaklığa doğru olur.
8. Besin eksikliği durumunda aşağıdakilerden hangisi
3. Yazın sıcak bir günde seranın hava değişim sayısı yanlış bir çözüm sağlar?
en az kaç olmalıdır? a. Fertigasyon makinasında elektriksel iletkenlik
a. 10 ve pH yeniden ayarlanır.
b. 30 b. Sulama planına bakarız.
c. 60 c. Besin etkileşimine bakarız.
d. 150 d. Hat üstünde ve kök bölgesinde besin çözeltisi-
e. 200 nin pH seviyesine bakarız.
e. Anyon-katyon dengesine bakarız.
4. Fan-petek sisteminde peteğin soğutma verimini et-
kilemeyen faktör aşağıdakilerden hangisidir? 9. Fotosentez amaçlı yapay aydınlatma ne zaman ça-
a. Kuru termometre sıcaklığı lıştırılır?
b. Dış havanın bağıl nemi a. Güneş battıktan sonra - gece boyunca açık kalır.
c. Rüzgar hızı b. Gece açılır, sabah kapatılır.
d. Islak termometre sıcaklığı c. Sabah erken saatlerde açılır, ışık eksiği tamam-
e. Nem oranı. lanınca kapatılır.
d. Öğleden sonra açılır, akşam kapatılır.
5. Sera ısıtma yükünün tespitinde aşağıdakilerden e. Akşam açılır, gece yarısı kapatılır.
hangisi etkili rol oynar?
a. CO2 konsantrasyonu, 10. 10 dönüm sera için 30 m3/h doğal gaz yakılarak
b. Bağıl nem CO2 üretilmiştir. Seraya enjekte edilen CO2 g/m2h ola-
c. Sera iç-dış sıcaklık farkı rak ne kadardır?
d. Çiğlenme noktası sıcaklığı a. %3,8
e. Islak termometre sıcaklığı b. %4,2
c. %5,4
d. %6,4
e. %9,5
Kendimizi Sinayalim Yanit Anahtari

1. e Yanıtınız yanlış ise, “Gölgeleme ve Sisleme” ko- Sıra Sizde 5
nularını yeniden gözden geçiriniz. Düşük basınçlı ve yüksek basınçlı sisleme yöntemle-
2. b Yanıtınız yanlış ise, “Havalandırma Sistemi” rinde oluşan sis, parçacık çapına göre tanımlanmak-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. tadır. Yüksek basınçlı uygulamalarda oluşan sis çapı
3. c Yanıtınız yanlış ise, “Havalandırma Sistemi” meme özelliklerine göre 35 µm’dan daha küçüktür. Sis
konusunu yeniden gözden geçiriniz. damla çapı yüksek basınçlı sistemlerde 5-15 µm, düşük
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Soğutma Sistemi” konusu- basınçlı sistemlerde 50-100 µm arasındadır. Pompa ba-
nu yeniden gözden geçiriniz. sınç değerleri sırasıyla 70 bar ve 4 bardır.
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Isıtma Sistemi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 6
6. c Yanıtınız yanlış ise, “Nemlendirme Sistemi” Sıcak sulu ısıtma sistemlerinde kullanılan 3-yollu vana
konusunu yeniden gözden geçiriniz. sera içinde homojen sıcaklık dağılımı ve enerji ekono-
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Sulama-Gübreleme Siste- misi sağlar. Üç yollu karışım vanaları kazandan ısıtıla-
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. cak bölgeye sıcak su akışını kontrol ederek, farklı hat-
8. a Yanıtınız yanlış ise, “Sulama-Gübreleme Siste- lardaki ısıtma borularının sıcaklığını ayarlar.
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise, “Yapay Aydınlatma Siste-
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yararlanılan Kaynaklar
10. c Yanıtınız yanlış ise, “CO2 Enjeksiyon Sistemi” De Pascale, S.T., Maggio, A. (2008) Plant stress ma-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. nagement in semiarid greenhouses. Acta Hortic.
797:205-215.
Hanan, J. J. (1998). Greenhouses: Advanced Techno-
logy for Protected Horticulture, CRC Press, New
York.
Kacira, M., Sase, S. and Okushima, L. (2004). Opti-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı mization of vent configuration by evaluating the
Sıra Sizde 1 greenhouse and plant canopy ventilation rates
Doğal havalandırmada rüzgâr hızı, rüzgâr yönü, rüzgâr under wind inducedventilation. Trans. ASAE.
tarafındaki pencerelerin pozisyonu, rüzgâr ters tarafın- 47:2059-2067.
daki pencerelerin pozisyonu, havalandırma açıklık ala- Kumar, K.S., Tiwari, K.N., Madan, K. (2009). Design
nı ve havalandırma kanatlarının açılma yüzdesi etkili and technology for greenhouse cooling in tropi-
olan faktörlerdir. cal and subtropical regions, Energy and Buildings,
41 (2009) 1269-1275.
Sıra Sizde 2 Li, S., Willits, D.H., Yunker, C.A., (2006). Experimen-
Serada zorlanmış havalandırmada, havalandırma ora- tal Study of a High Pressure Fogging System in
nına doğrudan etkili olan faktör fanın hava akış kapa- Naturally Ventilated Greenhouses, Acta Hort.
sitesidir. 719, 393-400.
Nederhoff , N. (2004). Energy and CO2 enrichment.
Sıra Sizde 3 Energy in grenhouses. CropHouse Ltd., New Zel-
Peteğin soğutma etkinliği %78,6’dır. land.
Von Zabeltitz, C. (2011). Greenhouse Systems for
Sıra Sizde 4 Mild Climates: Climate Conditions, Design,
Gölgeleme perdesi kısa dalgalı ışınımı belirli oranlarda Construction, Maintenance, Climate Control,
geçmesine izin vermesine karşın, ısı perdesi uzun dal- Springer, Berlin.
galı ışınımı geri yansıtarak ısı tasarrufu sağlar. Gölgele-
me perdesi gündüz, ısı perdesi gece serilir.
6
Amaçlarımız
 Mekanizasyon ve otomasyon kavramlarını tanımlayabilecek,
 Elektronik ölçme tekniği, analog ve dijital sinyal kavramlarını açıklayabilecek,
 Ölçüm sistemi ve karakteristikleri ile sensör teknolojisi konularını açıklayabilecek,
 Otomatik kontrol, kontrol yöntemleri ve kumanda cihazlarını tanımlayabilecek,
 Endüstriyel kontrol sistemlerini açıklayabilecek,
 Modern seralarda tümleşik sistem yönetimi ve hiyerarşik yapıyı özetleyebilecek
Anahtar Kavramlar
• Otomasyon • SCADA
• Bilişim • PLC
• Sensör • Gerçek Zamanlı Kontrol
• Analog-Dijital Sinyal • Dağıtılmış Gömülü Kontrol
• Veri Yolu

İçindekiler
• MEKANİZASYON VE OTOMASYON
• ELEKTRONİK ÖLÇME TEKNİĞİ
• SENSÖRLER
Seralarda Bilişim ve • OTOMATİK KONTROL
Örtüaltı Üretim Sistemleri
Otomasyon Teknolojisi • ENDÜSTRİYEL KONTROL SİSTEMLERİ
• MODERN SERALARDA TÜMLEŞİK
SİSTEM YÖNETİMİ
Seralarda Bilişim ve
Otomasyon Teknolojisi
MEKANİZASYON VE OTOMASYON
19. yüzyılda, Büyük Britanya’daki endüstri devrimi sırasında birçok parçanın üre
timini hızlandırmak için makinalar geliştirildi. Üretim ve iletim proseslerinde in
sanın yaptığı birçok işi aşamalı olarak makinalar yapmaya başladı; mekanizasyon Mekanizasyon:
kavramı ortaya çıktı. Mekanizasyon insan kas gücünün makine gücüyle yer de Kısa zamanda işlerin
tamamlanması ve yüksek
ğiştirmesine olanak sağladı. Böylece, sanayi dünyanın önemli bir sektörü haline kapasiteli mekanik gücün
geldi. İnsanın yaptığı işleri makinalar yapmaya başlayınca, endüstriyel kontrol ve üretilmesi için operatörün
otomasyon teknolojisi her geçen gün gelişti. ile makinanın aktif olarak
Endüstriyel otomasyon mekanizasyondan farklıdır. Mekanizasyonda opera katıldığı işlemlerin tümüne
mekanizasyon adı verilir.
törler makinayı çalıştırır. Ancak, otomasyonda, işin çoğunu bilgisayarlar, kontrol
cihazları yada robotlar yapar. Otomasyon mekanizasyonun bir ileri aşamasıdır.
Otomasyonda yeterli bilgi birikimine sahip olmayan işgücü yerine, kalifiye iş
gücüne gereksinim duyulur. Mekanizasyonda insan önemli bir faktör olmasına Otomasyon: Otomasyon
karşın, otomasyon tüm üretim sürecinde insanın duyu ve zihinsel katkısını bü (automation) kelimesi
yük oranda azaltır. Sistemde yer alan donanım ve makinaları kullanarak, önceden Yunanca “automatos”
kelimesinde türetilmiş olup,
tanımlanmış bir dizi işlemi insan müdahalesi olmadan kontrol altında tutma iş kendi kendine (otomatik)
lemlerine otomasyon denir. Otomasyona otomatik kontrol adı da verilmektedir. çalıştırma anlamına gelir.
Otomasyon endüstriyel tesislerde aşağıda sıralanan faydaları sağlayabilir:
1. Üretkenliği arttırma, üretim zamanını kısaltma,
2. Üretim maliyetlerini azaltma,
3. Ürün kalitesini ve hassasiyetini iyileştirme,
4. Üretim planları ve esnek üretimde performansı arttırma,
5. Üretim güvenliğini arttırma,
6. Üretimden kaynaklanan sera gazı salınımını, çevre kirliliğini kontrol etme,
7. Enerjinin daha etkin kullanımı ile enerji tasarrufu sağlama.
Endüstriyel üretimde otomasyonun temel amacı bilgi akışını tanımlamak, be
lirli bir üretime ilişkin optimum materyal ve enerji akışını kontrol etmektir.
Endüstriyel üretim sistemlerinde otomasyon üç temel faktör üzerine kurulur:
1. Materyal akışı,
2. Enerji akışı,
3. Bilgi akışı.
Modern teknolojili seralar, yılın hemen her mevsiminde, çok miktarda kaliteli
ürünü yetiştirebilmesi için geniş alana kurulmuş endüstriyel tesislerdir. Bu tesisler
de bitkiler için uygun iklim ve yetiştirme koşullarını sağlayacak şekilde otomasyo
na uygun birçok makine ve teçhizat kullanılır. Üretim dönemi boyunca seradaki
bitki ihtiyaçları (ışık, sıcaklık, nem, CO2, su, gübre, diğer besin maddeleri) değiş
kenlik gösterir. Seralar da bir endüstriyel tesis gibi değişken materyal, enerji ve bilgi
akışına göre yönetilmelidir. Sera, bitkisel üretimin endüstriyel olarak yapıldığı fab
rikalardır. Çoğunlukla tüm proseslerinde teknolojiyi kullandığı için sera endüstrisi
olarak ifade edilmektedir. Sera otomasyon sisteminin aşağıda sıralanan fonksiyon
ları yerine getirmesi gerekir:
1. Ölçme,
2. Kumanda,
3. Denetleme,
4. Veri depolama,
5. Veri alışverişi,
6. Görüntüleme,
7. Alarm.
ELEKTRONİK ÖLÇME TEKNİĞİ
Elektrik Akımı Nasıl Oluşur?

Bir maddenin iletkenliğini belirleyen en önemli faktör, atomlarının son yörünge
sindeki (Valans) elektron sayısıdır (e):
• İletken (0<e <4): Altın, gümüş, bakır.
• Yalıtkan (e>8): Plastik, porselen, cam, tahta,
• Yarıiletken (e=4): Silisyum, germanyum.
Elektronların çoğunlukta olduğu bir noktadan azınlıkta olduğu bir noktaya
doğru akışı elektrik akımını meydana getirir. Bir elektrik akımının gelişmesi için
gerilim kaynağına ihtiyaç vardır. Şekil 6.1’de görüldüğü gibi, bir iletkene gerilim
uygulandığında elektronlar negatiften pozitife doğru hareket ederken, elektrik
akımının yönü pozitif yüklü uçtan negatif yüklü uca doğrudur.
Şekil 6.1
Basit bir elektrik
devresi: R: Direnç,
C: Kondansatör,
V: Voltmetre,
A: Ampermetre,
Ohm Yasası: V=IR,
P=IV.
Şekil 6.1’de verilen devre ile ilgili olarak aşağıdaki tanımlamalar yapılabilir:
• Elektik akımı: Bir elektrik devresinde bir saniyede akan elektrik yük miktarıdır.
• Akım şiddeti (I): İletkenin kesitinden bir saniyede 1 Coulomb elektrik yü
kü (6,25x1018 elektron) geçiyorsa bu akımın şiddetine 1 Amper (A) denir.
Akım şiddeti birimleri: Amper (A), miliamper (mA) ve mikroamper (µA).
• Doğru akım (DC): Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişmez.
6. Ünite - Seralarda Bilişim ve Otomasyon Teknolojisi 105
• Alternatif akım (AC): Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değişir.

• Frekans: Saniyedeki çevrim sayısıdır. Hertz (Hz) olarak ölçülür: 50 Hz.
• Emf (elektromotor kuvveti, V): Akım şiddeti (I) ile direncin (R) çarpımıdır.
• Gerilim farkı birimleri: Volt (V), milivolt (mV) ve mikrovolt (µV).
• Gerilimi ölçmek için voltmetre, akım şiddetini ölçmek için ampermetre
kullanılır. Ampermetre devreye seri, voltmetre paralel olarak bağlanır.
• Direnç birimleri: Ohm (W), kiloohm (kW), megaohm (MW).
• Direnç elektrik enerjisini ısı enerjisine dönüştürür.
• Elektriksel güç (P): Dirençten geçen akım ile gerilim farkının çarpımıdır.
• Bir devrede kondansatör elektriksel yükü depolamak amacıyla kullanılır.
Kondansatörü şarj edilebilir bir pile benzetebiliriz. 1 F’lık bir kondansatörün
plakalarına 1 V gerilim uygulandığı zaman 1 Coulomb’luk yük depolayabi
lir. Kapasitans birimleri: Mikrofarad (µF), nanofarad (nF), pikofarad (pF).
Şekil 6.1’deki devreye göre, R=100 W (ohm), gerilim kaynağı V=5 Volt ise, dirençten ÖRNEK 1
geçen akım şiddetini ve direncin tükettiği gücü hesaplayınız?
Çözüm: Akım şiddeti: I=0,05 A = 50 mA, Güç: P=5x0,05=0,25 W=250 mW.
Doğada bulunan ölçülebilir büyüklükler (zaman, sıcaklık, yön vd.) analog
özellik taşımaktadır. Bu büyüklüklerin değerlerini öğrenmek isteriz. Örneğin, za
manı ölçmek için 24 saatlik zaman ölçeğini kullanırız. Akrep ve yelkovanın ko
numu, bize saati analog olarak gösterir. Dijital saat analog bilgiyi dijital bilgiye
dönüştüren elektronik bir cihazdır. Ölçüm devrelerinde algılanan büyüklükler
gerilim veya akım olarak elektriksel sinyallere dönüştürülür (Şekil 6.2).
Elektronik devrelerde ve bilgi iletişiminde iki tip sinyal kullanılır (Şekil 6.3):
Analog sinyaller, 2. Dijital sinyaller (Dunn 2005).
Şekil 6.2
Analog ve dijital
bilgi.
Şekil 6.3
Analog ve dijital
bilginin zamanla
değişimi
Analog Devreler
Yönü ve genliği zamanla değişen sinyallere analog sinyaller denir (Şekil 6.3). Ana
log sinyaller 4-20 mA DC, 1-5V DC, 0-5 V DC ve 0-10 V DC yada AC aralıkla
rında tanımlanır. Sinyal girişi ve çıkışı sürekli değişen devreler analog devre ola
rak tanımlanır. Analog sinyaller amaca uygun şekilde kuvvetlendirme, filtreleme,
doğrusallaştırma, dijitale çevirme işleminden geçirilebilir.
Dijital Devreler
Dijital elektronik devrelerin girişi ve çıkışı iki mantık seviyesine göre sınırlanmış
tır. Yüksek (high) yada düşük (low) sinyal seviyelerine göre kesikli olarak değişen
sinyallere dijital sinyaller denir (Şekil 6.3). İkili sayı sisteminde kullanılan mantık
0 (low) ve 1 (high) tanımlamaları kullanılır. Mantık 1 seviyesi 2-5 V arasıdır. 1-2 V
arası tanımlanmamış bölgedir. Yani, 1 V altındaki herhangi bir gerilim 0 (low), 2 V
üstündeki bir gerilim 1(high) olarak alınır. Dijital bilgiyi arka arkaya dizilmiş tren
vagonu gibi düşünebiliriz.
Ölçme tekniğinde analog ve dijital devreler genellikle birlikte kullanılır. Analog
sinyaller için analog-dijital çevirici (A/D Converter), dijital sinyaller için dijital-
analog çevirici (D/A Converter) kullanılır. Elektronik cihazlar, mikroişlemciler ve
bilgisayarlar hesaplamada “1” ve “0” olan ikili (binary) sayı sistemini kullanır. Her
“1” ya da “0” dan oluşan bilgiye 1 bit, 8 bit’lik bilgiye 1 bayt (byte) adı verilir. 2 byte
16 bit’lik bilgidir. Ayrıca,16 bit 1 word olarak adlandırılır. İki tabanlı sayılar onda
lık sayılara 2n ile dönüştürülür. Örneğin, ikilik tabanda “11111111” olan 8 bitlik
bir bilgi 255 (= 27+26+25+24+23+22+21+20) sayısına eşittir. Örneğin, “10000001”
olan bilgi 129 sayısına eşittir. Analog bir sinyalin büyüklüğü dijital bir sayı ile gös
terilebilir. 8, 10, 12 bitlik dijital bilgiler sırasıyla 0-255, 0-1023, 0-4095 arasında ta
nımlı sayılarla gösterilebilir. Analog gerilim yada akım 1/255 (0,4%) hassasiyetle
gösterilebilir. Dijital gösterimde bit sayısının artması hassasiyeti arttırır.
Analog ve dijital sinyalleri karşılaştırınız.

1
SENSÖRLER
En basit ölçüm sisteminin yapısı şekil 6.4’de şematik olarak gösterilmiştir. Ölçüm
sistemine fiziksel yada kimyasal nicelik olarak giriş yapan sinyale ölçülen büyük
lük adı verilir. Elektriksel olmayan fiziksel yada kimyasal bir büyüklüğü elektrik
sel sinyale dönüştüren elemana transdüser adı verilir. Son yıllarda algılama ve
elektriksel dönüştürme işlemini bir arada yapan elemanlara sensör adı verilmek
tedir. Sensörün dönüştürdüğü elektriksel sinyaller işlenerek göstergeye aktarılır.
Sinyal işleme filtreleme, kuvvetlendirme, dijitale çevirme gibi işlemler uygulanır.
Devrenin ana işlemcisi çevrilen sinyalin görüntülenmesini ve iletilmesini sağlar.
Şekil 6.4
Ölçüm sisteminin yapısı.
Gözlemlenebilir bir X fiziksel büyüklüğü sensörün giriş sinyalidir. Sensör bu gi Ölçüm: Seviyesi bilinmeyen
riş sinyaliyle orantılı olarak değişen işlenebilir bir çıkış sinyali üretir. Bu çıkış sinyali bir nicel büyüklüğü standart
bir ölçekle karşılaştırma
amaca uygun şekilde elektronik olarak işlenebilir ve göstergeye aktarılabilir. Ölçüm işlemine ölçüm adı verilir.
sisteminde X sensöre giriş sinyali, V sensörün elektriksel çıkış sinyali, P işlenmiş
sinyal ve M göstergeden okunan ölçüm büyüklüğüdür. X fiziksel büyüklüğüne kar Kalibrasyon: Ölçülecek X
değişkeni ve sensörün V çıkış
şılık gelen M ölçüm büyüklüğü belirlenmiş olur. Ölçüm sistemine büyüklüğü bili sinyali arasında matematiksel
nen fiziksel sinyaller uygulanarak kalibrasyon işlemi yapılır. Sensörün giriş ve çıkış ilişkinin belirlenmesi işlemine
sinyali arasında V=f(X) fonksiyonu bulunur (Şekil 6.5). Her sensör için imalatçı kalibrasyon denir.
firma tarafından belirtilen periyotlarda kalibrasyon işlemi yapılmalıdır.
Şekil 6.5
Sensörün giriş
ve çıkış sinyali
arasında
kalibrasyon
fonksiyonu: V=f(X)
Sensör Karakteristikleri
1. Giriş aralığı: Ölçülecek fiziksel büyüklüğün en küçük ve en büyük aralığıdır.
2. Hassasiyet: Ölçüm sistemi tarafından ölçülen büyüklüğün doğru değe
re yakın sonuç verme yeteneğidir. Hassasiyet ölçeğin yüzdesi olarak yada
mutlak değer olarak tanımlanabilir. Mutlak hassasiyet sayısal olarak ölçtü
ğü değerin doğru değerden sapması olarak ifade edilir (Şekil 6.6).
3. Çözünürlük: Çıkışta algılanabilir bir değişim elde etmek için girişte gerekli
olan en küçük değişim miktarıdır.
4. Kararlılık: Ölçüm sisteminin eşit koşullarda aynı büyüklüğü ölçerken aynı
sonucu verme yeteneğini gösterir.
5. Duyarlılık: Kalibrasyon eğrisinin eğimidir.
6. Histerizis: Sensörün izlendiği sinyal çıkış yörüngesinde aynı giriş sinyaline
karşılık gelen iki çıkış değeri arasındaki farktır (Şekil 6.7).
7. Doğrusallık: Ölçülen değişkenin gerçek değeri ile cihazın çıkış sinyalinin
orantılı değişme ölçüsünü gösterir.
8. Hata: Hassasiyet terminolojisinde sistematik hata, rastgele hata, toplam ha
ta terimleri kullanılır (Şekil 6.6.c)
Örneğin iki kişinin dart tahtasına okları atışını yorumlayabiliriz (Şekil 6.6.a,b):
• Hangisi daha hassas atış yapmıştır (a, b ?).
• Hangisi daha kararlı atış yapmıştır (a, b ?).
• Dart okunun tahta üzerinde bıraktığı iz çözünürlüğe karşılık gelir.
Şekil 6.6
Sensör ölçümünde hassasiyet kavramı.
Şekil 6.7
Histerizis.
ÖRNEK 2 Bir sıcaklık ölçüm cihazı 0 ile 50 °C arasında ±0,5 °C hassasiyetle ölçüm yapabiliyor.
Tam skalada (FSD) hassasiyeti yüzde olarak belirleyiniz?
Çözüm:
Bir terazi %±1 hassasiyetle 200 kg kadar ölçüm yapabiliyor. 50 ve 100 kg ölçümlerin
2 deki sapma ne kadardır. Tam ölçekte (FSD) mutlak hassasiyet ne kadardır?
Bir prosesin kontrol edilebilmesi için gerekli bilgi akışı birçok değişkenin öl
çülmesiyle sağlanır. Ölçüm yada bilgi işleme sisteminin temel fonksiyonları şun
lardır (Şekil 6.8):
1. Algılama,
2. Sinyal işleme,
3. İşlenmiş bilgiyi gösterme,
4. Bilgi kaydetme/saklama,
5. Bilgi iletme.
Şekil 6.8
Ölçüm ve bilgi işleme sistemin genel yapısı.
Sıcaklık Sensörleri
Sıcaklık ölçümü proses içinde ısı transferi sonucu oluşan yeni koşulların algılana
bilmesi esasına dayanır. Bu nedenle, prosese özgü uygun sensörlerin kullanılması
gerekir. Endüstride iki tip sıcaklık sensörü vardır: 1. Temaslı, 2. Temassız.
Temas tipi sensörler daha yaygın olup; beş çeşidi vardır (Fotoğraf 6.1):
1. Direnç tipi sıcaklık detektörü (RTD),
2. Termistör,
3. Isıl-çift (thermocouple).
4. Analog sensör,
5. Dijital sensör.
Fotoğraf 6.1
a) Isıl-çift,
b) NTC termistör,
c) Pt500,
d) PTC termistör,
e) Pt1000,
f) LM35 analog
sensör,
g) Paslanmaz çelik
sensör kılıfı,
h) DS18B20 dijital
sensör.
Saf metallerin elektriksel direnci sıcaklıkla orantılı olarak arttığı için elektrik
sel direnç tipi sensörler sıcaklık ölçümünde yaygın şekilde kullanılmaktadır. RTD
tipi sensörlerde direnç ve sıcaklık değişimi aşağıdaki eşitlikle tanımlanmıştır:
R2 = R1 [1 + b (T2 - T1)]
Bu eşitlikte, R1ve R2 sırasıyla T1 ve T2 sıcaklıklarındaki dirençlerdir. b metal
direncin sıcaklık katsayısıdır. Uygulamada genellikle platin tipi RTD kullanılır:
Pt100, Pt500, Pt1000. Örneğin, platin RTD için b = 0,00385 W/°C’dir. 0°C’de 100
W olan Pt100 ‘ün direnci R(T) = 100 + 0,385 T eşitliğinden hesaplanabilir (Şekil
6.9.a). Bu sensörlerle -100 ile +650°C arasındaki sıcaklıklar ölçülebilir.
Termistör yarıiletken metal oksit malzemeden imal edilmiş direnç tipi sıcaklık
sensörüdür. İki tip termistör vardır: 1. Negatif sıcaklık katsayılı (NTC) ve 2. Pozi
tif sıcaklık katsayılı (PTC). Termistörler -50 ile +300°C sıcaklık aralığında kulla
nılabilmektedir. Şekil 6.9.b’de görüldüğü gibi, NTC termistörün sıcaklığı arttıkça,
direnci üstel olarak düşer.
Şekil 6.9
a) Pt100 sıcaklık direnç değişimi, b) NTC termistörün sıcaklık direnç değişimi.
Isıl-çift, iki farklı metal telin uçları bir elektriksel devresi oluşturacak şekilde
bağlanmasıyla elde edilir. Şekil 6.10’da gösterilen elektriksel devrenin ölçüm ucu
ve referans ucu farklı sıcaklıklarda tutulursa, ikisinin arasında küçük bir gerilim
üretilir. Sıcaklıkla orantılı olan, bu gerilime elektromotor kuvveti (emf) adı verilir.
Şekil 6.10
Isıl-çift
(thermocouple) ile
sıcaklık ölçüm devresi,
J tipi ısıl-çift (0-1000
°C), Constantan:
bakır-nikel alaşımı
(%60 Cu-%40 Ni).
Temassız tip sıcaklık ölçümünde kızılötesi ve akustik teknolojisi kullanılır. Kı

zılötesi ışınımla sıcaklık ölçümünde kullanılan cihazlara pirometre (pyrometer)
adı verilir. Kızılötesi pirometre bir cismin sıcaklığını belirlemek için yayılan rad
yant enerjiyi ölçer. Akustik ile sıcaklık ölçümünde ses hızı kullanılır.
Nem Sensörleri
Hava nem içeriği bağıl nem, mutlak nem ve çiğlenme noktası ile ifade edilir. Bağıl
nemin ölçümünde kullanılan yöntemler şunlardır:
• Higrometre,
• Islak ve kuru termometre (psychrometer),
• Direnç tipi sensörler,
• Kapasitif sensörler.
Nem içeriğinden dolayı
Şekil 6.11
materyallerin fiziksel ya da
elektriksel özelliklerindeki Higrometre:
değişimleri algılayan cihaza a) Helis şeklinde
higrometre adı verilir. Eski kıvrılmış ağaç talaşı,
b) saç teli
den nem seviyesini algılamak
için saç teli, ince membran,
ince tabaka helis şeklinde
kıvrılmış ağaç talaşı gibi ne
mi soğurabilen materyaller
kullanılırdı (Şekil 6.11). Bu
cihazlarla %20-90 bağıl nem
aralığında %±5 hassasiyetle
ölçüm yapılabiliyordu.
Şekil 6.12
Psikrometre:
a) Elle çevirmeli tip,
b) Zemberekli yada
motorlu tip
Psikrometre bağıl nemi ölçmek için buharlaşma gizli ısısını kullanır. Eğer kuru
ve ıslak termometre sıcaklıkları ölçülebilirse, psikrometrik diyagram kullanılarak
bağıl nem, su buhar basıncı, ısı içeriği, havadaki su buharı miktarı saptanabilir.
Buharlaşma hızı arttıkça, ıslak termometre sıcaklığı denge noktasına kadar düşer.
Bu denge noktası bağıl nem seviyesine bağlıdır. Islak termometrenin ucuna fitil
takılır ve ıslatılır. Termometre üzerinde hava hareketi sağlanarak fitildeki suyun
buharlaşması sonucu termometre sıcaklığı düşer.
İki tip psikrometre kullanılır: 1. Elle çevirmeli psikrometre (Şekil 6.12.a), 2.
Fanlı psikrometre (Şeki 6.12.b).
Günümüzde, elektronik ve sensör teknolojisi sayesinde analog ve dijital sensör
ler geliştirilmiştir. Direnç tipi nem sensörü şekil 6.13.a’da gösterildiği gibi epoksi
levha üzerine yerleştirilmiş tarak şeklinde birbirine girişim yapan iki elektrottan
oluşur. Bu elektrotlar higroskopik (Lityum Klorit) bir materyalle kaplanmıştır.
Elektrotlar arasındaki higroskopik materyal nem seviyesine göre iletkenlik sağ
lar. Elektriksel olarak, nem direncin fonksiyonudur. Alternatif olarak, elektrotlar
polimer film tabakasıyla kaplanabilir. Bu sensöre 1 kHz alternatif akım uygulan
dığında, % 2- 98 arasındaki bağıl nem, direnç 10 MW’dan 1kW’a değiştirir. Nem
sıcaklık değişiminden etkilenir (Şekil 6.13.b).
Şekil 6.13
a) Direnç tipi nem
sensörü,
b) Nem ve direnç
değişimi.
Bağıl nem ölçümünde kullanılan diğer sensör tipi kapasitif nem sensörüdür.
Silikon taban üzerine yerleştirilen üst tarafı gözenekli platin elektrotlar arasına
polimer kullanılarak imal edilmiştir (Şekil 6.14.a). Üst tabaka ısıyla sertleştiril
miş polimer olduğu için toz, kir ve yağdan etkilenmez. Platin iki elektrot arasına
yerleştirilen ince film polimerin dielektrik sabiti nem seviyesiyle orantılı olarak
değişir. Örnek olarak, Honeywell firmasının HIH3610 serisi nem sensöründe, ka
pasitif algılama elemanı ve tümleşik sinyal işleme birimi vardır. Bu sensörün farklı
sıcaklıklardaki sinyal çıkışı şekil 6.14.b’de verilmiştir.
Şekil 6.14
a) Kapasitif nem
sensörü,
b) HIH 3610
sensörü çıkış grafiği.
Sıcaklık ve bağıl nemi tek modül içerisinde dijital olarak ölçebilen sensörler de
vardır (Şekil 6.15). Örneğin, SHT15 modülünün içinde sıcaklık ve nem sensörü,
analog dijital çevirici (ADC), kalibrasyon hafızası, dijital çıkış birimi bulunur. Bu
tümleşik sensör modülünde sıcaklık sensörü 14 bit ve nem sensörü 12 bit üzerin
den ölçüm yapabilir; dijital çıkış birimi ile veriler bir mikroişlemciye aktarılabilir.
Şekil 6.15
a) SHT15 dijital
sıcaklık-nem
sensörü,
b) 25°C’de SHT15
dijtal çıkış sinyali.
Karbondioksit Sensörü
Bazı kimyasal maddeler belirli dalga uzunluklarındaki kızılötesi ışınımı soğurma
özelliğine sahiptir. Lambert-Beer yasası ile tanımlanan bu özellik hava içindeki
CO2 gazı için uygulanabilir (Şekil 6.16). CO2 gazı dalga uzunluğu 4,26 µm olan
kızılötesi ışını soğurma özelliğine sahiptir. Örneklenen gazın içinden geçirilen ışı
nın geçirgenliği CO2 konsantrasyonu arttıkça azalır. Gazın konsantrasyonu soğu
rulan ışın miktarıyla doğru orantılıdır.
Gaz konsantrasyonunun ölçümünde genellikle üç yöntem kullanılır:
1. Optik dalga yönlendirmesiz kızılötesi ışın analizörü (DIR),
2. Optik dalga yönlendirmeli kızılötesi ışını soğurma (NDIR, Şekil 6.17),
3. Fiber optik ışın yönlendirme.
Şekil 6.16
CO2 gazı dalga
uzunluğu 4,26
µm olan kızılötesi
ışını ayırtedilebilir
seviyede soğurur.
Şekil 6.17
b) Optik dalga
yönlendirmeli
kızılötesi ışın
yöntemiyle CO2
konsantrasyon
ölçümü (NDIR).
Seralarda kullanılan CO2 ölçüm ve kontrol cihazları ile sensörleri fotoğraf

6.2’de gösterilmiştir.
Fotoğraf 6.2
a ve b) CO2 sensör
kafası,
c) CO2 ölçüm
cihazı,
d) Elektronik sensör
kartı,
e) CO2 ölçüm/
kontrol cihazı.
Işınım Sensörleri
Güneş ışınımının ölçümünde üç farklı ölçüm cihazı kullanılabilir (Fotoğraf 6.3):
a. Toplam ışınım ölçer (310-2800 nm, 0-2000 W/m2±5%, 10 µV/ Wm-2),
b. Toplam ışınım ölçer (400-1100 nm, 0-1750 W/m2±5%, 1 mV/ Wm-2),
c. PAR ölçer (Quantum sensor: 400-700 nm, 0-2000±5%, 1mV/µmolm-2s-1).
Fotoğraf 6.3
Farklı güneş ışınımı
ölçüm cihazları.
Güneş ışınımının ölçümünde sensörlerin spektral davranışı şekil 6.18’deki

grafikle gösterilmiştir.
Şekil 6.18
a) Dalga
uzunluklarına göre
termoelektrik ışınım
ölçer, fotovoltaik pil
ve görünür ışığın
bağıl tepkileri,
b) İdeal Quantum
ile Quantum
PAR sensörünün
davranışı.
Basınç Sensörleri
Basınç birim alandaki kuvvet olarak tanımlanır ve psi (pounds per square inch),
pascal (Pa=N/m2) yada bar (kg/cm2) olarak ölçülebilir. 1 bar 100.000 Pa (=100
kPa) değerine eşittir. Basınç seviyesi mekanik, elektriksel yada her ikisinin de kul
lanıldığı farklı yöntemlerle ölçülebilmektedir. Atmosfer basıncının ölçümünde
barometre, sıvı basıncının ölçümünde manometre en yaygın kullanılan cihazlar
dır. Elektriksel basınç ölçümü uzama pulu (strain gauge), piezoelektrik, kapasi
tans, doğrusal mesafe ölçer (LVDT), optik olmak üzere farklı yöntemlerle yapıla
bilmektedir. (Fotoğraf 6.4). Sensörlerin elektriksel sinyal çıkışı, 0-10 V, 1-5 V yada
4-20 mA endüstriyel standartlara uygundur.
Fotoğraf 6.4
Farklı tip basınç
sensörleri:
Manometre, Analog
sensör, Dijital
sensör.
Seviye Sensörleri
Seviye ölçümü iki şekilde yapılabilir: 1. Sürekli ölçüm, 2. Referans noktası tespi
ti. Sürekli ölçüm yönteminde genellikle metre birimi kullanılır. Ancak, teknoloji
düzeyine ve ölçülen büyüklüğe göre değişen birçok yöntem vardır (Fotoğraf 6.5):
Ultrasonik, Radar, Basınç (hidrostatik), Ağırlık (uzama pulu), İletkenlik, Kapa
sitif. Seviye algılanır ve orantılı uygun bir sinyale dönüştürülür. Referans noktası
tespitinde iletkenlik ve kapasitif yöntemler daha yaygın kullanılır.
Fotoğraf 6.5
Seviye sensörleri:
a) Hidrostatik
b) Ultrasonik,
c) Şamandıra,
d) Basınç farkı.
Toprak Nem Sensörü

Topraktaki suyun varlığı su potansiyeli yada hacimsel su içeriğine göre tanım
lanır. Toprak su potansiyeli genellikle negatif basınç birimleriyle (MPa=10 bar,
1 bar=100 kP) yada enerji seviyesi (1 bar=J/kg) olarak gösterilir. Ancak su içe
riği ile su potansiyeli aynı şeyi ifade etmez. Su potansiyeli toprak yoğunluğu ve
toprak tekstürü gibi toprak karakteristiklerine bağlıdır. Toprak su potansiyelinin
ölçümünde toprak tansiyometresi, alçı blokları ve toprak psikrometresi kullanılır.
Toprak su potansiyeli toprağın su içeriğinin tespitinde yetersiz kalmaktadır.
Toprak su içeriğinin saptanmasında dört yöntem kullanılır:
1. Gravimetrik nem ölçümü,
2. Lizimetre: Topraktaki su hareketi olduğu yerde tartılarak ölçülür.
3. Radyolojik teknikler: Nötron probu,
4. Toprağın dielektrik özellikleri.
Gravimetrik yöntem otomasyona uygun değildir. Topraktaki suyun miktarı

nın tespitinde ortamın dielektrik özellikleri pratik olarak kullanılabilir. Toprak
taki su miktarı toprağın dielektrik geçirgenliğini etkiler. Çünkü suyun dielektrik
sabiti (80), toprağı oluşturan mineral toprak (4), organik toprak (4) ve hava (1)
gibi materyallerden 20 kat daha büyüktür. Su içeriğinin ölçümünde iki yöntem
kullanılır (Fotoğraf 6.6):
1. TDR yöntemi (Time-domain reflectometry): Ortamda elektromanyetik
dalganın yansıma hızı dielektrik sabiti ile ilişkilendirilir.
2. FDR yöntemi (Frequency-domain reflectometry): Toprağın dielektrik ge
çirgenliğini ölçmek için kondansatör olarak işlev gören (kapasitif) sensör
kullanılır. Topraktaki su miktarı değiştiği zaman, sensör kapasitansı değişir.
TDR yöntemi çok pahalı olup, özel bilgi birikimi gerektirir. FDR daha ucuz ve
kullanımı pratiktir. FDR sensörü toprak neminin ölçümü için geliştirilen bir cihaz
dır. Cihaz osilasyon yapan bir devreye sahip olup, sensörün algılayan kısmı topra
ğın içine gömülüdür. Çalışma frekansı toprağın dielektrik sabitine bağlıdır. FDR
sensörleri toprak ve topraksız üretime uygun yetiştirme ortamlarında kullanılabi
lir. Farklı yetiştirme ortamlarına uygun kalibrasyon eşitlikleri kullanılmalıdır.
Fotoğraf 6.6
a) ve b) Kapasitif
FDR (osilatör
frekansı:70 MHz,
hassasiyet: ±3%),
c) Kapasitif
FDR (osilatör
frekansı:80 MHz
hassasiyet:±3%),
d) Kapasitif FDR,
EC ve sıcaklık
sensörü (osilatör
frekansı:70 MHz,
hassasiyet:±3%),
e) Direnç tipi
toprak su potansiyel
sensörü,
f) Endüktif TDR
(hassasiyet :±1%).
Elektriksel İletkenlik (EC) - pH - Akış Sensörleri

Topraksız üretimde çok miktarda su ve gübre kullanıldığı için pH ve EC seviyele
rinin üç aşamada bilinmesi gerekir:
1. Sulama suyu kalitesi,
2. Bitkilere ulaşmadan önce,
3. Bitki kök bölgesinde yetişme ortamı (substrat).
Üretilen bitkiye bağlı olmakla birlikte, topraksız üretimde tüm besinlerin emi
limi için pH’nın 5,4-6,2 aralığında kalmasına dikkat edilmelidir (Şekil 6.19).
Şekil 6.19
Topraksız yetiştirme
ortamında makro
ve mikro besinlerin
pH ya etkileri
pH sudaki hidrojen iyon konsantrasyonunun göstergesidir. pH 1 birim düşü

rüldüğünde çözeltideki H konsantrasyonu 10 kat artar. Su hem hidrojen iyonla
rından hem de hidroksil iyonlarından oluşur. Hidrojen iyonlarının fazla olması
suyun asidik (pH<7), hidroksil iyonlarının fazla olması bazik (pH>7) olmasına
neden olur. pH=4 ise, hidrojen iyonları konsantrasyonu 25 °C’de 0,0001 g/l olur.
Ayrıca, sulama suyunun alkaliliği de önemlidir. Asit katıldığı halde, pH’daki
değişimlere direnç gösteren sudaki çözünmüş karbonat ve bikarbonat miktarına
alkalilik denir. Sulama suyundaki alkalilik, suyu nötralize edecek asit miktarını
tespit etmemizi sağlar. Yüksek pH lı sulama suyu zamanla yetiştirme ortamındaki
pH nın artmasına neden olur.
Elektriksel iletkenlik (EC: miliSiemens-mS yada mikroSiemens-µS) suda çö
zünmüş minerallerin miktarını gösterir. Bitkilere ulaşmadan önce, bitki istekleri
ne ve çevresel koşullara göre, EC genellikle 2-5 mS/cm arasında tutulmaya çalışılır.
Kullanım amacına göre iki tip pH ve EC ölçüm cihazı vardır: 1. El tipi, 2. Hat
üstü (Fotoğraf 6.7). El tipi cihazların ölçüm aralıkları, hassasiyet ve çözünürlük
gibi özellikleri için pH (0-14, ±0,05 pH, 0,01pH), EC (0-20 mS/cm, ±2%, 0,01mS/
cm), sıcaklık (0-60°C, ±0,5°C, 0,1°C) olması önerilir. Hat üstünde boruya bağla
nabilen pH ve EC sensörleri otomasyona uygun elektriksel sinyal çıkışlı sensörler
dir (Fotoğraf 6.8). Bu sensörler fertigasyon sisteminin en önemli ölçüm eleman
larıdır. Fertigasyon makinaları sulama hattı üstündeki pH ve EC sensörlerinden
alınan verilere göre çalışır. Ayrıca, bitki kök bölgesinde tuz birikimi belirli peri
yotlarda substrat tipi EC sensörleriyle ölçülür.
Gübreli su akış debisi hat üstünde hacimsel akış, toplam akış ve kütlesel akış
olarak ölçülebilir. Ölçüm cihazının seçimi akışkan özelliklerine göre (gaz, sıvı, sı
caklık, viskozite) yapılmalıdır.
Fotoğraf 6.7
El tipi pH ve EC
ölçüm cihazları, hat
üstü pH/EC kontrol
cihazı.
Fotoğraf 6.8
Boruya takılan hat üstü
sensörler:
a) pH, b) EC,
c) Akış sensörü,
d) Substrat ve toprak
tipi Nem-Sıcaklık-EC
sensörü,
e) Manyetik akış sensörü.
Sera iklim kontrolü için örnek bir ölçüm sistemi tanımlayınız. ÖRNEK 3
Çözüm:
Ölçülen Büyüklük Sensör Tipi Ölçüm Aralığı Hassasiyet Çözünürlük

Sıcaklık Termistör 5-50°C ±0,5°C 0,1°C
Bağıl nem Dijital kapasitans 5-100 % ± 2 % RH 0,1 % RH
CO2 Kızılötesi diyot 0-2000 ppm ±3% 1 ppm
Toplam ışınım Silikon fotodiyot 0-1750 W/m2 ±5 % 2 W/m2
PAR Silikon fotodiyot 0-2000 µmol/m2s ±5 % 2 µmol/m2s
Analog kapasitans 0,1 % VWC
Toprak nemi 0- % VWC ±3 % VWC
(70MHz) 0,25 %
Rüzgar hızı Anemometr 0-209 km/h ±5 % 0,45 m/s
Rüzgar yönü Rüzgar gülü 0-360° ±7° 1°
OTOMATİK KONTROL
Eskiden sistemlerin kontrolünde insan önemli işlevlere sahipti (şekil 6.20.a). Bu
sistemlerin kontrol fonksiyonları bir operatör tarafından manüel olarak icra edili
yordu. Prosesin ayarlanan sınırlar içinde tutulması için, manüel ayar vanası kulla
nılırdı. Bugünün standartlarına göre otomasyonun başarısı çok zayıftı ve operatö
rün deneyimine, tepkisine ve yeteneklerine bağlıydı. Operatör prosesin işleyişini
ölçmek için görme, işitme, koklama, dokunma duyularını kullanırdı.
Üretim süreci basit ya d a karmaşık yapıda birçok prosesten oluşabilir. En basit

otomatik kontrol sisteminin blok diyagramı şekil 6.20.b’de gösterilmiştir. Prosesin
önceden tanımlanmış bir işi yapabilmesi için bir girişinin ve bir çıkışının olması
gerekir. Eğer sistemin bir girişi ve bir çıkışı varsa, bu kontrol sistemine bir girişli
ve bir çıkışlı sistem denir. Bu sinyaller çok sayıda ise çok girişli ve çok çıkışlı sis
tem tanımı yapılır. Burada giriş ve çıkış terimleri sisteme herhangi bilgi, enerji ya
da materyal akışını göstermek için kullanılır. Prosesin kontrol edilebilen giriş sin
yalleri ayarlanabilir. Kontrol edilemeyen giriş sinyalleri ise ayarlanamaz. Bu sin
yallere dış kaynaklı bozucu sinyaller adı verilir.
Modern sistemlerde, operatörün kontrol fonksiyonu denetleyici ile yer değiştir
miştir (şekil 6.20.b). Denetleyici prosesi istenen sınırlar arasında kalmasını sağlamak
için ayar değeri ile ölçülen değeri sürekli karşılaştırır ve otomatik olarak bir çıkış sinya
li üretir. Sensör çıkışa bağlanır, kontrol edilen büyüklüğü ölçer. Sensör sinyali elektrik
sel sinyale dönüştürülür; sinyal yeterli büyüklüğe yükseltilir. Sensör çıkışında işlenmiş
sinyal denetleyiciye gönderilir. Denetleyici sinyali çözümler; kontrol vanasına ayar
sinyali gönderir. Kontrol vanası istenen çıkış büyüklüğü sağlayacak şekilde akış mik
tarını ayarlar. Operatör sadece ayarlanan aralık içinde denetleyicinin çalışmasını izler.
Şekil 6.20
a) Manüel kontrol,
b) Otomatik kontrol
(Battikha 2007).
Proses çıkışı sensörle ölçüldükten sonra bilgiyi geri besleyerek prosesin den
gede kalmasını sağlayacak şekilde kumanda cihazının çalıştırılmasına otomatik
kontrol denir. Denetleyici geri beslenen bilgiyi alır; ayar değeriyle karşılaştırır;
dengeyi kurmak için kontrol sinyali üretir. Kontrol sinyali prosesin giriş sinyali
dir. Prosesin çıkışında kontrol edilen büyüklük ölçülür. Bu işlem denge kurulana
kadar otomatik olarak tekrarlanır.
Kontrol edilen ve ayarlanan değişkenler arasındaki fark nedir?

3
Kontrol Stratejileri
Prosesin yönetilmesinde karar verici olarak denetleyici kullanılır. Denetleyicinin
görevleri tanımlanarak farklı kontrol formları türetilebilir.
İki tip kontrol stratejisi vardır:
1. Açık çevrim kontrol: Şekil 6.21’de gösterildiği gibi, girişteki kontrol sinyali
çıkıştan (kontrol edilen büyüklükten) bağımsızdır. Çıkış, girişin bir fonksi
yonudur. Proses değişkenlerinin sabit kaldığı bir sistemde hassasiyet gerek
tirmeyen monoton işlerin yapılmasında kullanılabilir. Zamana göre işlem

yapan her sistem açık çevrimdir. Örnek olarak trafik sinyalizasyonu, mer
diven otomatiği, bulaşık makinası verilebilir.
2. Kapalı çevrim kontrol: Şekil 6.22’de gösterildiği gibi, kapalı çevrimde çıkış
sinyali ölçülür; bilgi denetleyiciye gönderilir. Denetleyici bilgiyi ayar değeriyle
karşılaştırır; hatayı hesaplar; kumanda cihazına kontrol sinyali gönderir. Ku
manda cihazı aldığı komuta göre proses girişini ayarlar. Kapalı çevrime geri
beslemeli çevrim adı da verilir. Diğer bir değişle bu tip sistemlerde çıkış, girişi
denetlemektedir. Sera iklim kontrolünde kapalı çevrim kontrol kullanılır.
Şekil 6.21
Açık çevrim kontrol sistemi blok diyagramı
Açık ve kapalı çevrim arasındaki fark geri besleme etkisidir. Açık çevrim ile
kapalı çevrimi bir örnekle karşılaştırırsak, konu daha iyi anlaşılabilir. Gözle
ri bez bantla kapatılmış ve gözleri açık iki kişinin otomobil kullandığını düşü
nelim. Gözleri görmeyenin otomobili kullanması açık çevrime örnektir. Çünkü
herhangi çevresel algılama olmadan, otomobili sezgilerine göre kullanır. Gözleri
açık olanın otomobili kullanması kapalı çevrime örnektir. Çünkü görsel algılama
yeteneğini kullanır. Bilgiyi geri beslemeli olarak işleyerek otomobili en doğru şe
kilde yönetebilir. Geri beslemeli çevrim daha hassas olduğu için otomatik kontrol
proseslerinde yaygın şekilde kullanılmaktadır.
Şekil 6.22
Kapalı çevrim kontrol sistemi blok diyagramı. a) Sera ısıtma sistemi blok diyagramı.
ÖRNEK 4 Sera sıcak su ısıtma sisteminde borudan geçen sıcak su miktarını ayarlayarak boru
sıcaklığını kontrol eden kapalı çevrim blok diyagramı oluşturunuz.
Çözüm: Isıtma prosesinin giriş değişkeni sıcak su akız hızı, çıkış değişkeni boru
sıcaklığıdır. Bozucu sinyal dış hava sıcaklığı ve güneş ışınımıdır. Denetleyici hata de
ğerine göre kumanda cihazına kontrol sinyali gönderir. Motorlu vana oransal olarak
sıcak su akışını kontrol eder. Prosese ilişkin blok diyagramı şekil 22.a’da verilmiştir.
Akışın kontrol edilmesinde kullanılan pnömatik valfin kapalı döngü blok di
yagramı şekil 6.23’de verilmiş; tanımlamaları aşağıda sıralanmıştır (Dunn 2005):
Şekil 6.23
Kapalı çevrim
akış ayarlı kontrol
sistemi. PLC:
Programmable
Logic Controller,
Kumanda cihazı:
Pnömatik valf.
Pnömatik kumanda
cihazını çalıştırmak
için havaya
gereksinim duyulur.
• Sensör: Proseste kontrol edilecek sıcaklık, ışık, nem, basınç, akış, hareket
gibi fiziksel büyüklükleri ölçebilen elektriksel sinyal çıkışlı elemanlardır.
• Transdüser: Bir enerji formundan diğerine dönüşüm sağlayabilen cihaz
lardır. Sensör algılama ve dönüştürme işlemini yapan bir transdüserdir.
• Transmiter: Ölçülen bilginin uzun mesafelerde iletilmesini sağlayacak şe
kilde sinyali işleyen ya da kuvvetlendiren cihazlardır. İletilen sinyaller ana
log akım-gerilim, dijital gerilim gibi farklı formatlarda olabilir.
• Kumanda cihazı (Actuator): Prosesin giriş değişkenini alarak, denetleyi
ciden gelen sinyale göre kontrol işlemini yapan cihazlardır. Denetleyiciden
alınan elektriksel sinyalin büyüklüğüne göre basıncı ya da akışı kontrol
edebilir. Kumanda cihazlarına bazı örnekler verilebilir: Pnömatik valf, so
lenoid valf, manyetik röleler, motorlu vanalar.
• Denetleyici (Controller): Prosesde önceden tanımlanmış programa gö
re kumanda cihazını çalıştırma ve kontrol etme işlevini sağlar. Denetleyici
bir hafızaya ve ayar değeri ile ölçülen değeri karşılaştırma özelliği bulunan
bir mikroişlemciye sahiptir. İşlemci ayar değerine göre hata sinyalini tespit
eder; kumanda cihazının çalışmasını düzenler. Denetleyici olarak mikroiş
lemcili, bilgisayarlı yada programlanabilir mantıksal denetleyiciler (PLC:
Programmable Logic Controllers) kullanılabilir.
• Ayarlanan değişken: İşlemciden kumanda cihazına gönderilen kontrol
sinyali ile müdahale edilen prosesin giriş değişkenidir. Giriş değerinin de
ğişmesiyle, ölçülen değer kontrol edilebilir.
• Ölçülen değişken: Bir prosesin monitörlenen çıkış değişkeni olup, belirli

sınırlar içinde tutulur.
• Ayar değeri: Sensörle monitörlenen prosesin çıkışında olması istenen de
ğeridir. Ayar değerinden sapma hata sinyali üretir.
• Hata sinyali: Ölçülen değer ve ayar değeri arasındaki fark olarak tanımlanır.
• Düzeltme sinyali: Proses giriş değişkeninin seviyesini ayarlamak için ku
manda cihazını kontrol etmek amacıyla kullandığı sinyali tanımlar.
• Geri-besleme döngüsü: Prosesin çıkışı sürekli görüntülenir; ayar değeri ve
ölçülen çıkış parametresi arasındaki hata sinyali belirlenir. Düzeltme sinya
linin prosesin girişine gönderilmesine geri besleme denir.
Kontrol Yöntemleri
Endüstriyel bir prosesi ayar değeri çevresinde kontrol altında tutmak için hata
değerini (proses değişkeni-ayar değeri) azaltmaya yönelik basitten karmaşığa bazı
kontrol yöntemleri kullanılır (Dunn 2005):
1. On/Off kontrol: İki pozisyonlu kontrol adı verilir (şekil 6.24),
2. Oransal kontrol (P): Kontrol değişkeni çıkıştaki sinyal ile orantılı olarak
değiştirilir.
3. Oransal Integral kontrol (PI): Kontrol değişkeni belirli bir zaman dilimi ara
lığında toplam hata değeri ve çıkıştaki sinyalle orantılı olarak değiştirilir.
4. Oransal-Integral-Türev kontrol (PID): Kontrol değişkeni belirli bir zaman
dilimi aralığında toplam hata, hata değişim hızı ve çıkıştaki sinyalle orantılı
olarak değiştirilir.
Şekil 6.24
On/Off kontrol:
Ayarlama için
ayar değeri ve
kontrol bant aralığı
tanımlanır.
Kumanda Cihazları
Kumanda cihazları enerji kaynağına göre sınıflandırılır: Elektrikli, manyetik,
pnömatik, hidrolik kumanda cihazları. Bunlar motor, vana, pompa, fanın çalışma
rejimlerini (start/stop) kontrol eder. Kumanda cihazları açık (NO) pozisyondan
kapalı (NC) pozisyona getirilmesinde kullanılır. Kumanda cihazının tepki hızı ve
elektriksel özellikleri uygun olmalıdır.
Uygulama özelliklerine göre, farklı tip cihazlar kullanılabilir (Fotoğraf 6.9):

a. Röle,
b. Pnömatik valf,
c. Solenoid valf,
d. Kontaktör.
Röle, bobinine enerji verildiğinde kontakları açıp-kapatan ve düşük güçteki
elektrikle çalışan bir anahtardır. Kontaktör motoru çalıştırmak ve durmak için
yüksek gerilim ve akım seviyeli elektriksel gücün kontrolünde kullanılır.
Fotoğraf 6.9
Kumanda cihazları:
a) Röle,
b) Pnömatik valf,
c) Solenoid valf,
d) Kontaktör.
Kontrol valfleri kimyasal akışkan, su yada gaz geçişine uygun, yapısal, işlevsel ve
boyut özelliklerine göre seçilmektedir. Vanalar on/off, akış kontrol, yön kontrol, ol
mak üzere farklı işlevlerde kullanılabilir. Şekil 6.25’de farklı valf örnekleri verilmiştir:
a. Üç yollu karışım valfi,
b. Tek geçişli sürgülü valf,
c. Çift geçişli sürgülü valf,
d. Döner tip kelebek valfi.
Şekil 6.25
Farklı valf örnekleri:
Üç yollu karışım
valfi (a),
Tek geçişli sürgülü
valf (b),
Çift geçişli sürgülü
valf (c).
Döner tip kelebek
valfi (d).
Elektrik Motorları
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dönüştüren makinalara elektrik motoru adı
verilir. Elektrik motorları kullanılan enerji kaynağına göre doğru akım (DC) ve al
ternatif akım (AC) motorları olarak sınıflandırılır. Fotoğraf 6.10’da üç fazlı asen
kron motor, servo-motor ve adım motoru örnek olarak gösterilmiştir. Seraların ha
valandırma pencere ve gölgeleme sistemlerinde redüktörlü üç fazlı (RST) asenkron
motor kullanılır. Asenkron motorun dönen kısmına rotor, sabit kısmına stator adı
verilir. Üç fazlı asenkron motorlarda faz sargıları (U-W-V), aralarında 120°’lik açıy
la statora yerleştirildiğinden döner manyetik alan meydana gelir. Bu döner alanın
etkisi altında kalan rotor sargıları üzerinde alternatif gerilim üretilir. Rotor döner
alanı ile stator döner alanının karşılıklı etkileşimi sonucunda rotor dönmeye başlar.
Sera için redüktörlü üç fazlı asenkron motor özellikleri çizelge 6.1’de verilmiştir.
Parametre Büyüklük Çizelge 6.1

Redüktörlü üç fazlı
Çalışma gerilimi 380 V asenkron motor
Çıkış devir sayısı 2,6 devir/dakika özellikleri.
Güç 0,75 kW
Tork 800 Nm
Ağırlık 40 kg
Sınır anahtar Redüktör üstünde
Mil bağlantı çapı 1”
Fotoğraf 6.10
a,b) Üç fazlı
asenkron motor,
c) Step motor (adım
motoru),
d) Servo motor
ENDÜSTRİYEL KONTROL SİSTEMLERİ

Elektronik, iletişim ve yazılım teknolojilerindeki gelişmelerin sonucu olarak, bil
gisayarlı kontrol sistemlerinde denetlenecek prosese özel donanım ve yazılım tek
ünite halinde birleştirilmiştir. Bu nedenle bilgisayarlı kontrol sistemleri için artık
gömülü kontrol sistemleri adı kullanılmaktadır. Gömülü kontrolün iki tipi vardır:
1. Gerçek zamanlı kontrol, 2. Dağıtılmış kontrol (Zhang 2010).
Gerçek zamanlı kontrol sisteminde en önemli işlem tüm işlemlerin zaman üze
rinden yürütülmesidir. Bu nedenle tüm sistem bileşenleri işlemlerini zamanında
tamamlayabilmelidir. Bilgisayar ile kontrol cihazı arasına D/A (dijital-analog) çe
virici, sensörle bilgisayar arasına A/D çevirici bağlanır. Şekil 6.26’da dijital gerçek
zamanlı kontrol şeması verilmiştir. Burada bilgisayar dijital denetleyici olarak ça
lışır. Analog ve dijital giriş çıkış sinyalleri kontrol algoritmasına göre denetlenir.
Şekil 6.26
Dijital gerçek
zamanlı kontrol
sistemi:
D/A: Dijital/Analog
çevirici,
A/D: Analog/Dijital
çevirici,
SCADA: Merkezi
denetim ve veri
toplama sistemi.
Dağıtılmış kontrol sisteminin (DCS) temel alt yapısı veri yoluna (Fieldbus) da
yanır. Şekil 6.27’de gösterildiği gibi, veri yolu, operatör panelinden verilerin mo
nitöre iletilmesi, saklanması ile ana bilgisayar ve diğer ağ bileşenleri arasında ha
berleşmeyi sağlar. Bu sistemde hiyerarşik yapı sunucu bilgisayar üzerine kurulur.
Dağıtılmış kontrol sistemi ağ yapısına uygundur. Bu kontrol sistemi içinde LAN
(Local Area Network), SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) ve
PLC (Programmable Logic Controller) ağları bulunur (Zhang 2010).
Şekil 6.27
Dağıtılmış kontrol
sistemi: Protokol:
TCP/IP, Modbus,
OPC, DDE,
Bağlantı: VAST,
LAN, WAN,
Kablosuz Radyo.
Gelişmiş endüstriyel kontrol sistemleri özel amaçlı sayısal denetleyici ve bil

gisayarlar üzerinden gömülü ağları kullanır. Sunucu bilgisayar çok sayıda sensör
ve kumanda cihazıyla etkileşim halinde olup; işlemler dağınık noktalar arasında
kurulan iletişimle denetleyiciler ve bilgisayarlar tarafından yürütülür.
Gömülü ağ yapısına uygun olan ağlar şunlardır (Zhang 2010):
• CAN (Controller Area Netwok),
• SCADA(Supervisory Control and Data Acquisition),
• Endüstriyel Ethernet,
• DeviceNet,
• HART Field (Highway Addressable Remote Transducer),
• Endüstriyel LAN.
Seralarda SCADA ve PLC teknolojileri bir arada kullanılarak gelişmiş endüs
triyel otomasyon sistemleri, akıllı kontrol sistemleri oluşturulabilir (Şekil 6.28).
PLC tek görev üslenmiş sürekli aynı işi yapan genellikle monitörü, klavyesi, faresi
olmayan bir bilgisayardır. Makine yada sistem PLC’deki programla doğrudan ile
tişim halindedir. PLC’den tesisin durumuna ilişkin bilgi SCADA sistemi ve in
san-makine ara yüzleri (HMI) kullanılarak erişilebilir. Seralarda kullanılabilecek
endüstriyel sistemlere uygun PLC kontrol ağının şematik gösterimi şekil 6.28’de
verilmiştir.
Şekil 6.28
PLC kontrol ağının
şematik gösterimi.
MODERN SERALARDA TÜMLEŞİK SİSTEM YÖNETİMİ

Dünya nüfusunun artışıyla orantılı olarak, yılın her mevsiminde kaliteli taze seb
ze ve meyve gereksinimi sürekli artmaktadır. Dünyada sera sektörü bugünün ge
lişmiş yapısına uzun bir dönemde ulaşmış ve bu gelişim süreci hâlâ devam et
mektedir. Sera teknolojisinin gelişiminde, konstrüksiyon maliyetini azaltma ile
birlikte yeterli yapısal dayanım, düşük enerji tüketimi, yüksek ışık geçirgenliği,
yeterli havalandırma - serinletme yeteneği ve işletme maliyetini azaltma gibi özel
likler önemli rol oynamaktadır.
Modern seraların gelişim sürecinde dört evre dikkat çekmektedir:
1. evre (1950 - 1973) deneme ve yanılmayla yapısal gelişmeler sağlanmış;
2. evre (1974 - 1978) araştırma deneyimi kazanılmış;
3. evre (1979 - 1999) modern sera geliştirmeye yönelik çalışmalar yapılmış;
4. evre (> 2000) sera teknolojisine fonksiyon kazandırma konusunda çalışma
lar devam etmektedir.
Modern seranın iki önemli özelliği vardır:
1. Saydam ve yüksek hacimli yapı olması,
2. Bitkiden optimum verimi almak için yeterli donanımla tesis edilmiş olması.
Modern seralar, alan büyüklüğü, kullanılan donanım, makine, cihaz ve sistem Modern seralar: Yılın
ler bakımından, endüstriyel tesis olarak kabul edilmektedir. Ancak, endüstriden hemen her mevsiminde,
yüksek verimli kaliteli ürünleri
farklı olarak seralar fiziksel ve biyolojik olmak üzere iki farklı bölümden oluşmakta yetiştirebilmek için uygun
dır. Fiziksel bölüm sera konstrüksiyonundan donanımlarına kadar sera içi ve dışını iklim ve yetiştirme koşullarını
kapsayan tüm çevresel bileşenleri kapsar. Biyolojik bölüm fotosentez ve solunum yaratacak şekilde makina-
teçhizatla donatılmış, tüm
yapan bitki, kök bölgesi, üretimi olumsuz etkileyen böcek ve hastalık etmenlerin proseslerinde otomasyona
den oluşur. Fiziksel bölüm biyolojik bölüm üzerinde birçok etkiye sahiptir. Ayrıca, sahip olan yapılardır.
biyolojik sistemin de sera çevresi üzerinde sayısız etkileri vardır. Genel olarak, bitki
üretiminde fiziksel sistem hızlı tepki vermesine karşın, biyolojik sistem daha yavaş
tepki verir. Sera içinde çevresel koşullar günün saatlerine, bitki büyümesi ile birlik
te mevsime göre, hem yatay hem de dikey yönde dinamik olarak değişir.
Yetiştiricinin temel amacı kâr etmektir. Eskiden, piyasada bir malın fiyatı;
maliyet artı kâr olarak belirleniyordu. Ancak bugün, kâr eşittir malın piyasada
ki fiyatı eksi maliyettir. Bugünün rekabet ortamında her işletmenin sürdürüle
bilir, esnek ve piyasa dinamiklerinden olumsuz etkilenmeyen tarzda yönetilmesi
gerekmektedir. Serada optimum enerji, su, gübre, işgücü kullanımı ile kaliteli ve
çok miktarda ürün alınması hedeflenmektedir. Serada girdileri etkin kullanarak,
maliyetleri azaltmak, zaman ve paradan tasarruf etmek için otomasyon gereklidir.
Büyük ölçekli modern seralarda çok miktarda enerji, su-gübre, işgücü kullanı
larak çok miktarda ürün elde edilmektedir. Bu girdi akışının piyasa dinamiklerine
göre yönetilmesi karlılık açısından önemlidir. Bu nedenle sera endüstriyel bir tesis
olarak yönetilmelidir. Bu amaçla serada tümleşik sistem yönetim kavramı ve ku
ralları uygulanabilir (Şekil 6.29).
Şekil 6.29
Serada tümleşik
sistem yönetimi
kavramı.
Seralar için geliştirilen tümleşik sistem yönetimi aşağıdaki bileşenleri kapsar:

• Enerji yönetimi,
• İklim yönetimi,
• Su-gübre yönetimi
• Bitki yönetimi,
• Kalite ve hastalık yönetimi
Modern seralarda sürdürülebilir işletme yapısı için endüstriyel tesislerde uy
gulanan hiyerarşik kontrol mimarisi kullanabilir (Şekil 6.30). Sera yönetim kade
mesinde kısa ve uzun dönem hedefler planlanır. Planlama iklimdeki değişimlere,
bitki tepkilerine ve piyasadaki fiyat dalgalanmalarına duyarlı olacak şekilde yapı
lır (Hanan 1998).
Hiyerarşik kontrol modeli iki katmandan oluşur ve iki kontrol bileşenine ayrılır:
• Katman 1: İklim kontrolü,
• Katman 2: Bitki büyüme ve kalite kontrolü.
Hiyerarşik kontrol modelinde iki farklı zaman ölçeği kullanılır (çizelge 6.2):
1. Kısa dönem zaman ölçeği (saniye/dakika)
2. Uzun dönem zaman ölçeği (saat/gün/hafta/ay/yıl).
Kontrol İşlemi Zaman Ölçeği Çizelge 6.2

Kontrol işlemi ve
Üretim ortamı ve zaman kontrolü Büyüme dönemi/yıl zaman ölçeği
Bitki büyümesi ve üretimin kontrolü Saat/gün/hafta
Sera klimasının kontrolü Dakika
Isıtma-havalandırma-sulama-fan-solenoid valf- motor kontrolü Saniye/dakika
Şekil 6.30
İki katmalı hiyerarşik kontrol mimarisi.
Serada iklim kontrolünde etkili olan bozucu değişkenler hangileridir?

4
Hiyerarşik yapıyla kontrol edilen bir serada sensör ağı, kumanda cihazları ve
donanım katmanları sera bilgisayarına ve merkezi bilgisayara ağ üzerinden bağla
nabilir (Şekil 6.31). Bu serada kullanılabilecek ölçüm ve kumanda cihazları listesi
çizelge 6.3’de verilmiştir.
Hiyerarşik kontrol modeli ekonomik ölçütlere dayalı olarak optimum bitki bü
yümesi üzerine kurulur. İkinci katmanda, beklenen hasat zamanına göre ürünün
satış fiyatı ve üretim maliyetlerini kapsayan bir optimizasyon modeli tanımlanır.
Bu optimizasyon problemi iklimsel değişkenlere göre tanımlanan amaç fonksiyo
nunda kârı maksimize edecek şekilde çözülür. Bu, ancak üretim dönemi boyunca
iklim çıktıları ayar değerlerine yakın seyrederse sağlanır. Birinci katmandaki de
netleyici, ikinci katmanın hesapladığı ayar değerlerine göre hata değerlerini azalt
maya çalışır. Ayarlamada gece gündüz geçişleri, mevsim geçişleri, enerji fiyatları
(elektrik, yakıt), ürünün piyasada bulduğu fiyat, piyasa dinamiklerine göre hasat
edilecek ürün miktarı belirleyici faktörlerdir.
Şekil 6.31
Endüstriyel sera
otomasyon sistemi.
Akıllı sera teknolojisi için sisteme özel sensör, iletişim ve yazılım teknolojileri ile
sera donanımlarının gömülü ağ yapısıyla birleştirildiği dağıtılmış kontrol sistemi
tercih edilebilir. Uzman sistem yönetimi daha az sera gazı salınımını, daha az ilaç
kullanımını, daha az çevresel atığı, atık su kaynaklarını değerlendirmeyi amaçlar.
Akıllı sera teknolojisi aşağıdaki özelliklere sahiptir (Şekil 6.32):
• Uzman sistem yönetimi,
• Enerji yönetimi,
• Sera iklim bilgisayarı,
• Fertigasyon bilgisayarı,
• Atık yönetimi,
• Alternatif enerji kaynakları kullanımı,
• Isı enerjisi depolama,
• Farklı üretim sistemlerine entegrasyon,
• Gelişmiş otomasyon sistemi,
• Gelişmiş sensör ağı,
• Kablolu - kablosuz iletişim sistemi
• Hastalık belirtilerini monitörleme,
• Alarm sistemi.
Faktör Ölçüm Cihazı Kumanda Cihazı Çizelge 6.3

Sera çevresel
Güneş ışınımı Toplam ışınım sensörü Gölgeleme motoru, kontaktör, faktörlere göre
(W/m2) röle, yapay aydınlatma ölçüm ve kumanda
PAR (µmol/m2s) PAR sensörü Gölgeleme motoru, kontaktör, cihazları.
röle, yapay aydınlatma
Sıcaklık (°C) Termistör, Pt100, Pt500, Ter Kazan, fan, fan-petek, hava
mokupl Analog yada dijital sirkülasyon fanı, ısı perdesi,
sensör egzoz fanı, 3-yollu valf
Nem (%, kPa, g/kg) Kapasitans yada direnç tipi Sisleme-solenoid valf, çatı
sensör, dijital sensör pencere motoru, ısıtma sistemi
CO2 (ppm, Pa) Kızılötesi gaz analizör, NDIR CO2 enjeksiyon valfi, kontak
CO2 sensör tör, röle
Rüzgar hızı Anemometre Çatı/yan pencere motoru-
(km/h, m/s) kontaktör-röle
Rüzgar yönü Açı ölçer Çatı/yan pencere motoru
(derece)
Yağış (mm) Direnç tipi yada optik sensör Çatı pencere motoru, kontak
tör, röle
Substrat/toprak su Akış sensörü, toprak nem Sulama pompası, fertigasyon
içeriği (m3/m3) sensörü pompası, kontaktör, röle
pH seviyesi Akış sensörü,pH ve EC ölçer Fertigasyon pompaları, sole
Elektriksel iletkenlik noid valf, kontaktör, röle
Şekil 6.32
Akıllı sera teknolojisi.
Serada endüstriyel seviyede otomasyon neden gereklidir?

5
Özet
Mekanizasyon ve otomasyon kavramlarını ta Otomatik kontrol, kontrol yöntemleri ve kumanda
1 nımlamak 4 cihazlarını tanımlamak
Kısa zamanda işlerin tamamlanması ve yüksek Prosesin önceden tanımlanmış bir işi yapabil
kapasiteli mekanik gücün üretilmesi için opera mesi için bir girişinin ve bir çıkışının olması
törün ile makinanın aktif olarak katıldığı işlem gerekir. Prosesin giriş değişkenini denetleyecek
lerin tümüne mekanizasyon adı verilir. Sistem şekilde çıkış sinyalinin ölçülmesi, ayar değeriyle
de yer alan donanım ve makinaları kullanarak, karşılaştırılması ve geri beslenme sinyaline gö
önceden tanımlanmış bir dizi işlemi insan mü re kumanda cihazının çalıştırılmasına otomatik
dahalesi olmadan kontrol altında tutma işlemle kontrol denir. Denetleyiciden kumanda cihazı
rine otomasyon denir. Endüstriyel üretimde oto na gönderilen bir sinyal ile ayarlanan değişken,
masyonun temel amacı bilgi akışını tanımlamak, kontrol edilen prosesin giriş değişkenidir. En
belirli bir üretime ilişkin optimum materyal ve düstriyel proses için On/Off, oransal (P), PI ve
enerji akışını kontrol ederek maliyetleri azalt PID bazı kontrol yöntemleri kullanılır. Kuman
mak ve kaliteyi arttırmaktır. da cihazları enerji kaynağına göre sınıflandırılır:
Elektrikli, manyetik, pnömatik, hidrolik kuman
Elektronik ölçme tekniği, analog ve dijital sinyal da cihazları ile motor, vana, pompa, fanın çalış
2 kavramlarını açıklamak ma rejimleri (start/stop) kontrol edilir.
Elektronik devrelerde ve bilgi iletişiminde ka
rakteristiği analog ve dijital olan iki tip sinyal Endüstriyel kontrol sistemlerini açıklamak
5
kullanılır. Yönü ve genliği zamanla değişen sin Elektronik, iletişim ve yazılım teknolojilerindeki
yale analog sinyal denir. Analog sinyaller genel gelişmelerin sonucu olarak gerçek zamanlı ve da
likle 4-20 mA DC akım ve 0-5 V DC gerilim ğıtılmış olmak üzere iki tip gömülü kontrol siste
aralıklarında tanımlanır. İki seviyeli (low-high) mi kullanılmaktadır. Bu tip kontrol sistemlerin
sinyal seviyelerine göre kesikli olarak değişen de özel amaçlı sayısal denetleyici ve bilgisayarlar
sinyale dijital sinyal denir. İkili sayı sisteminde gömülü ağlar üzerinden çalışır. Sunucu bilgisayar
kullanılan mantık 0 (low) ve 1 (high) tanımla çok sayıda sensör ve kumanda cihazıyla etkileşim
maları kullanılır. Elektronik cihazlar, mikroiş halinde olup; işlemler dağınık noktalar arasında
lemciler ve bilgisayarlar hesaplamada “1” ve “0” kurulan iletişimle denetleyiciler ve bilgisayarlar
olan ikili (binary) sayı sistemini kullanır. tarafından yürütülür. Gömülü ağ yapısına göre
CAN (Controller Area Netwok), SCADA (Super
Ölçüm sistemi ve karakteristikleri ile sensör tek visory Control and Data Acquisition), Endüstri
3 nolojisi konularını açıklamak yel Ethernet, DeviceNet, HART Field (Highway
Elektriksel olmayan fiziksel yada kimyasal bir Addressable Remote Transducer), LAN (Local
büyüklüğü elektriksel sinyale dönüştüren elek Area Network) gibi ağlar seralarda kullanılabilir.
tronik elemana sensör adı verilir. Sensörden
alınan sinyaller filtreleme, kuvvetlendirme, di Modern seralarda tümleşik sistem yönetimi ve hi
jitale çevirme şeklinde işlenebilir. Devrenin ana 6 yerarşik yapıyı özetlemek
işlemcisi çevrilen sinyalin görüntülenmesini ve Modern seralarda sürdürülebilir işletme yapısı
iletilmesini sağlar. Ölçüm yada bilgi işleme sis için endüstriyel tesislerde kullanılan hiyerarşik
temi algılama, sinyal işleme, işlenmiş bilgiyi kontrol mimarisini kullanabilir. Hiyerarşik kon
gösterme, bilgi kaydetme/saklama, bilgi iletme trol modeli iklim kontolü ve bitki büyüme kon
işlevlerine sahiptir trolü üzerine kurulur. Hiyerarşik kontrol mode
linde ekonomik ölçütlere dayalı olarak optimum
bitki büyümesi tanımlanır. İki katmanda bek
lenen hasat zamanına göre ürünün satış fiyatı
ve üretim maliyetlerini kapsayan optimizasyon
modeli çözülür.
1. Bir sıcaklık sensörü 0 ile 100°C arasındaki sıcaklık 6. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?
ları ölçebiliyor. Mutlak hassasiyet ±1°C olduğuna göre a. Açık çevrim kontrol sistemlerinde geri besleme
tam skalada (FSD) yüzde hassasiyet ne olur? yapılarak hassasiyet arttırılır.
a. ±0,5 % b. Gömülü kontrol sistemlerinde prosese özel do
b. ±1,5 % nanım ve yazılım birleştirilir.
c. ±1,0 % c. Denetleyici prosesin çıkışına kontrol sinyali
d. ±2,0 % gönderir.
e. ±0,75 % d. Otomatik kontrolde prosesin girişi ölçülerek
geri beslemeli çevrim uygulanır.
2. Bir basınç sensörü 25-125 kPa aralığında ±2 % has e. Sera iklim prosesinde açık çevrim kontrol stra
sasiyetle ölçüm yapabiliyor. Ölçüm skalasına göre mut tejisi kullanılır.
lak hassasiyeti belirleyiniz.
a. ±2.0 kPa 7. Kapalı çevrim kontrol için doğru blok diyagram di
b. ±1,5 kPa zilişi oluşturunuz?
c. ±1,0 kPa I. Sisleme prosesi,
d. ±0,5 kPa II. RH sensör,
e. ±2,5kPa III. Kumanda cihazı,
IV. Denetleyici
3. Sıcaklık sensörü 10°C’de 100 mV çıkış veriyorsa, bu a. IV-II-I-III
sensörün duyarlılığı nedir? b. I-II-III-IV
a. 15,0 c. II-III-IV-I
b. 12,5 d. III-I-IV-II
c. 17,5 e. IV-III-I-II
d. 20,0
e. 10,0 8. Ölçülen bilgiyi geri besleyerek prosesin dengede
kalmasını sağlayacak şekilde kumanda cihazının çalış
tırılmasına ne ad verilir.
4. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
a. proses
a. Elektronlar negatiften pozitife doğru hareket
b. ölçme
eder.
c. kapalı çevrim
b. Elektrik akımının yönü pozitif yüklü uçtan ne
d. otomatik kontrol
gatif yüklü uca doğrudur.
e. açık çevrim
c. Analog sinyaller 0-5 V arasında sürekli değişen
lik gösterir.
9. Bir otomasyon sisteminde kumanda cihazı,
d. Mutlak hassasiyet tam skalada yüzde olarak ve
a. ölçüm cihazının girişine bağlanır.
rilir.
b. denetleyicinin girişine bağlanır.
e. Dijital sinyaller 0-5 V genlikte kesikli olarak de
c. prosesin girişine bağlanır.
ğişir.
d. ölçüm cihazının çıkışına bağlanır.
e. prosesin çıkışına bağlanır.
5. Değeri “101100101” olan 9 bit’lik dijital bilginin sa
yısal değerini bulunuz. 10. Sera nemlendirme prosesinde ayar değeri 75% ve
a. 255 On/Off bandı = ±10 %’dur. Bağıl nem RH=80% olarak
b. 357 ölçüldüğüne göre,
c. 222 a. sisleyici %85 olana kadar çalışır.
d. 1023 b. sisleyici %65 olunca kapanır.
e. 555 c. sisleyici %75 olunca kapanır.
d. sisleyici ortam doygun olana kadar çalışır.
e. sisleyici %90 kadar çalışır.

1. c Yanıtınız yanlış ise “Sensör ve Hassasiyet” ko Sıra Sizde 4
nularını yeniden gözden geçiriniz. Sera çevresinde dış kaynaklı sıcaklık, güneş ışınımı,
2. a Yanıtınız yanlış ise “Sensör ve Hassasiyet” ko nem, rüzgar hızı ve yönü, yağmur ile birlikte iç kaynak
nularını yeniden gözden geçiriniz. lı bitki yaprak sıcaklığı ve bitki büyümesini karakterize
3. e Yanıtınız yanlış ise “Sensör ve Duyarlılık” ko eden yaprak alan indeksi gibi bozucu değişkenler iklim
nularını yeniden gözden geçiriniz. kontrolünde önemlidir.
4. d Yanıtınız yanlış ise “Elektronik Ölçüm Tekniği ve
Hassasiyet” konularını yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 5
5. b Yanıtınız yanlış ise “Dijital Devreler” konusunu Serada optimum enerji, su, gübre, işgücü kullanımı ile
yeniden gözden geçiriniz. kaliteli ve çok miktarda ürün alınması hedeflenmekte
6. b Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Kontrol Sis dir. Serada girdileri etkin kullanarak, maliyetleri azalt
temleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mak, zaman ve paradan tasarruf etmek için endüstriyel
7. e Yanıtınız yanlış ise “Otomatik Kontrol” konu seviyede otomasyon gereklidir.
sunu yeniden gözden geçiriniz.
8. d Yanıtınız yanlış ise “Otomatik Kontrol” konu
sunu yeniden gözden geçiriniz.
9. c Yanıtınız yanlış ise “Otomatik Kontrol” konu Yararlanılan Kaynaklar
sunu yeniden gözden geçiriniz. Battikha, N., E., (2007). The Condensed Handbook of
10. a Yanıtınız yanlış ise “Otomatik Kontrol” konu Measurement and Control, ISA, North Carolina.
sunu yeniden gözden geçiriniz. Dunn, W., C. (2005). Fundamentals of Industrial Ins
trumentation and Process Control, McGraw-Hill,
New York.
Hanan, J. J. (1998). Greenhouses: Advanced Techno
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı logy for Protected Horticulture, CRC Press, New
Sıra Sizde 1 York.
Yönü ve genliği zamanla değişen sinyallere analog sin Zhang, P., (2010). Advanced Industrial Control Tech
yaller denir. Analog sinyaller 4-20 mA DC, 1-5V DC, nology, Elsevier Inc., Oxford.
0-5 V DC ve 0-10 V DC yada AC aralıklarında tanım
lanır. Yüksek (high) yada düşük (low) sinyal seviyeleri
ne göre kesikli olarak değişen sinyallere dijital sinyaller
denir. İkili sayı sisteminde kullanılan mantık 0 (low) ve
1 (high) tanımlamaları kullanılır.
Sıra Sizde 2
50 kg’daki sapma: ±(50x1/100)kg= ±0,5 kg
100 kg’daki sapma: ±(100x1/100)kg= ±1 kg.
200 kg FSD mutlak hassasiyet= ±(200x1/100)kg= ±2 kg.
Sıra Sizde 3
Ayar sınırları içinde kontrol edilmesi gereken bir pro
seste kontrol edilen değişken, ölçülen çıkış değişkeni
dir. Denetleyiciden kumanda cihazına gönderilen bir
sinyalle ayarlanan değişken, kontrol edilen prosesin gi
riş değişkenidir. Giriş değişkeni kontrol edilerek çıkış
değişkeni ayar sınırları içinde tutulur.
7
Amaçlarımız
 Seracılığın Dünya’da ve Türkiye’de gelişimini açıklayabilecek,
 Türkiye’de seracılığın önemli sorunlarını açıklayabilecek,
 Sertifikalı üretimin ortaya çıkışını ve nasıl yapıldığını açıklayabilecek,
 İyi tarım uygulamalarını ve kullanım amaçlarını tanımlayabilecek,
 İyi tarım uygulamalarına göre serada sebze üretiminde dikkat edilecek konuları
açıklayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Seracılık • Hazır fide
• Sertifikalı üretim • Aşılı fide
• İyi tarım uygulamaları • Askıya alma
• Entegre ürün yönetimi • Budama
• Yeşil gübreleme • Tozlaşma
• Tuzluluk • Döllenme
• Toprak dezenfeksiyonu • Bombus arısı

İçindekiler
• SERACILIĞIN GELİŞİMİ
• TÜRKİYE’DE SERACILIK
Seralarda Üretim
Örtüaltı Üretim Sistemleri • SERTİFİKALI ÜRETİM
Teknikleri I • İYİ TARIM UYGULAMALARI (İTU)
• SERALARDA İYİ TARIM UYGULAMALARI
Seralarda Üretim
Teknikleri I
SERACILIĞIN GELİŞİMİ
Örtüaltı tarımı konusunda daha ayrıntılı bilgileri bu kitabın 1. ünitesinde bulabilirsiniz.
Örtüaltı tarımı içinde “seracılık” üretici açısından en kârlı olan yetiştiricilik şekli Seracılık: Seralar, bitkilerin
mevsimleri dışında
dir. Gelişimi iklim koşullarına göre farklılık göstermiştir. Özellikle enerji maliyet yetiştirilmesine olanak
lerindeki artışlar seracılığın gelişimini etkilemiş ve ticari seracılığın ortaya çıktığı sağlayan yapılardır; seracılık
soğuk iklim kuşağı ülkeleri olan Kuzey Avrupa ülkelerinde farklı, iklim koşulları seralarda yapılan tarımsal
üretim faaliyetleridir.
bakımından avantajlı ülkelerde (ılıman iklim kuşağı ülkeleri: Akdeniz Havzası)
farklı gelişme göstermiştir.
Soğuk iklim kuşağındaki ülkelerde, ki bu ülkeler arasında en önemli ve tipik
örnek ülke Hollanda’dır, seralar yüksek yatırım gerektiren, yüksek teknoloji ve
enerji girdilerinin kullanıldığı iklim kontrollü yapılardır. Sıcak iklim kuşağındaki
ülkelerle karşılaştırıldığında, verim ve kalite bakımından ürün performansı çok
Pestisit: Tarım ilacı.
daha yüksek olup, üretim çevre dostu üretim teknikleri ile gerçekleştilir yani güb
re, pestisit gibi girdilerin kullanımı çok daha kontrollü ve azdır.
Ülkemizinde içinde bulunduğu ılıman iklim kuşağı ülkelerinde bitkisel üretim
basit yapılar altında, iklim koşullarına bağımlı olarak ve düşük teknoloji kullanı
mı ile yaygınlaşmıştır. Bu nedenle üretim planlaması yapılamaz, verim ve meyve
kalitesi daha düşüktür ve özellikle bitki büyüme maddeleri, gübre, tarım ilacı gibi
kimyasalların kullanımı fazladır.
Soğuk iklim kuşağı ülkelerinde seracılığın gelişiminde önemli kilometre taşları:
• Kuzey Avrupa ülkelerinde ortaya çıkışı, 20. yüzyılın başlangıcı.
• Venlo tipi cam seralar, 1935.
• CO2 gübrelemesi, 1960.
• Enerji krizinden sonra tasarruf önlemleri, 1970’li yıllar.
• Bilgisayarlı iklim kontrolu, 1980’li yıllar.
Ilıman iklim kuşağı ülkelerinde seracılığın gelişiminde önemli kilometre taşları:

• Plastiğin örtü materyali olarak kullanılmaya başlaması, 1960’lı yıllar.
• Plastik örtü materyalindeki gelişmeler (1970, EVA, IR-katkılı; 1980 damlama
yapmayan ve birden fazla katkının birlikte ilavesi; 1990, foto selektif).
• Çok çatılı ve yüksek yapılar, 1980’li yıllar.
• Çatı havalandırmalı yüksek yapılar, 1990’lı yıllar.
TÜRKİYE’DE SERACILIK
Türkiye’de seracılık konusundaki istatistiki bilgileri bu kitabın 1. ünitesinde bulabilirsiniz.
Türkiye, Akdeniz Havzasında sera alanı bakımından İspanya ve İtalya’dan sonra 3.

sırada yer almakta, sebze yetiştirilen sera alanı bakımından ise İspanya’dan sonra
2. sırada bulunmaktadır. Türkiye’de seracılığın gelişiminde önemli kilometre taş
ları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• Plastiğin örtü materyali olarak kullanılmaya başlaması, 1960’lı yıllar.
• Dünya enerji krizi, plastik seracılığın yaygınlaşması, 1970’li yıllar.
• Sera örtü materyallerindeki gelişmeler, 1980’li yıllar.
• Sera yatırımlarına ve serada yetiştiriciliğe uygulanan %25’lik kaynak kulla
nımı ve destekleme fonu teşviki, 1990-95.
• Yüksek teknolojinin kullanıldığı modern seraların ve topraksız tarımın gi
rişi, 1990’lı yıllar.
• Sürdürülebilir üretim tekniklerinin ve danışmanlı/sertifikalı üretimin yay
gınlaşmaya başlaması, 2000’li yıllar.
Seracılığımızın özellikleri ve önemli bazı gelişmeler şöyle özetlenebilir:
• Seracılık iklimin uygun olduğu sahil kuşağımızda, özellikle Akdeniz Böl
gesinde, yaygındır. Üretim genelde diğer Akdeniz ülkelerinde olduğu gibi
ve sadece anti-don amaçlı ısıtma ve/veya korumanın olduğu, basit yapılar
altında gerçekleştirilmektedir.
• Basit önlemlerle sera içerisinde homojen bir ısı dağılımı sağlanamamakta
dır. Ayrıca, gün içerisindeki sıcaklık dalgalanması (gece/gündüz), geceleri
yükselen sera içi nisbi nemi, ilkbahar/yaz aylarında aşırı yükselen sera içi
sıcaklıkları da seralarda çeşitli sorunlara yol açmaktadır.
• Seraların çoğundaki yetersiz havalandırma oranı sera içi neminin aşırı
yükselmesine neden olmaktadır.
• Seraların 3/4’ünden fazlası plastik örtü materyali ile kaplıdır.
• Seralarımızda yetiştirilen türlerin büyük bir çoğunluğunu (%96) sebzeler
oluşturmaktadır. Ayrıca, kesme çiçek ve iç mekân bitkileri (%3) ile meyve
türlerinin de (muz, çilek, asma gibi) seralarda yetiştiriciliği yapılmaktadır.
• Sera işletmeleri, teknoloji kullanımlarına, yapısal özelliklerine ve büyük
lüklerine göre iki gruba ayrılmaktadır: Geleneksel yetiştirme tekniklerinin
kullanıldığı küçük aile işletmeleri ve yüksek teknolojinin uygulandığı mo
dern büyük işletmeler.
• Türkiye’de işletmelerin büyük çoğunluğu küçük aile işletmeleri şeklindedir.
• Seracılık yatırımları, özellikle iklim kontrollü modern işletmelerin kuru
luşu, jeotermal enerji gibi alternatif kaynakların bulunduğu bölgelere kay
maktadır.
• Küçük aile işletmelerinde üretim geleneksel şekilde toprakta gerçekleşti
rilmektedir. Modern işletmelerde topraksız tarım teknikleri kullanılmaya
başlanmıştır.
• Bitkisel üretim materyali ile ilgili olarak hibrit tohumluk temininde dışa
bağımlılığımız sürmektedir.
• Fide üretimi iklim kontrollü seralarda, sadece bu üretime özelleşmiş işlet
melerde yapılmakta olup; hazır fide kullanımına talep giderek artmaktadır.
• Seralarda meyve tutumunu sağlamak amacıyla arı kullanımı yaygınlaşmaktadır.
7. Ünite - Seralarda Üretim Teknikleri I 139
• Seralarımızın tamamında damla sulama sistemi kullanılmakta, genellikle

kimyasal gübreler de üretim dönemi boyunca damla sulama sistemi ile uy
gulanmaktadır.
• Özellikle iklim kontrolü yapılmayan seralarda hastalık ve zararlılarla savaş
ta en çok kullanılan yöntem kimyasal savaştır.
• Üretici örgütlenmesi etkin değildir.
• Sahil seracılığının yanında “Yayla seracılığı”nın hızla gelişmekte olduğu gö
rülmektedir. Yayla olarak tanımlanan rakımı yüksek, biraz daha sahilden
iç kesimlerde ilkbaharın son ayları ile yaz mevsimini kapsayan dönemde
seracılık faaliyetleri hızla yayılmaktadır.
Türkiye, uygun iklimsel ve coğrafi koşullar, pazar ülkelere yakınlık, ucuz işgü
cü, sulama suyu miktarı ve kalitesi, alternatif yenilenebilir enerji kaynaklarının
varlığı gibi nedenlerle seracılık açısından önemli avantajlara sahiptir. Bununla
birlikte özellikle teknoloji kullanımının çok sınırlı olduğu küçük ölçekli aile işlet
melerinde insan sağlığı ve çevre açısından tehlike oluşturan sentetik kimyasallar
(pestisit, gübre ve bitki büyüme maddeleri) bilinçsiz olarak kullanılmaktadır.
Elde edilen ürünün pazarlanması açısından küçük işletmeler ve modern işletmeler

arasında fark var mıdır? 1
SERTİFİKALI ÜRETİM
Yoğun ve bilinçsiz girdi kullanımı ürünlerde kalıntı sorunu, toprağın fiziksel ya
pısının bozulması, tuzlanma, çoraklaşma gibi önemli çevre sorunlarını da berabe
rinde getirmekte; toprak ve yer altı sularında kirlilik ortaya çıkmaktadır. Nitekim
ülkemizde de ürünlerde kalıntı sorunlarına, tuzluluk, toprak ve su kirliliği ile ilgili
sorunlara sıklıkla rastlanmaktadır.
2001’de Fransa’ya gönderilen biberlerde tarımsal ilaç kalıntısı bulunması; Al Nitrat kalıntısı: Vücut
ağırlığının her bir kg’ı için
manya’ya 2002 yılında ihraç edilen biberlerin geri dönmesi; Rusya’nın 2008 yılında 20 mg nitrit azotu bünyede
domates, patates, patlıcan, üzüm ve limon ithalatını, pestisit ve nitrat kalıntısı ge zehir etkisi göstermektedir.
rekçesiyle durdurması; Antalya-Kumluca’da yürütülen bir çalışmada suları analiz Bu nedenle bitkilerin nitrat
dolayısıyla nitrit kapsamının
edilen kuyuların %50’sinin nitrat içeriğinin Dünya Sağlık Örgütü sınırının üzerin yüksek oluşu sonucu bazı
de bulunması ve sera topraklarındaki tuzluluğun artışı mevcut üretim sisteminin ülkelerde hayvanlarda
nitrit zehirlenmesinden
olumsuzlukları ile ilgili ülkemizden verilebilecek örneklerdir. sık sık söz edilmektedir.
Gıda güvenliği ve çevre ile ilgili olarak ortaya çıkan sorunlar tüketici bilincini İnsanlarda görülen ve
methemoglobinemia adı
artırmış, piyasadaki ürünlerin kalitesi ve güvenliği sorgulanır hale gelmiştir. Tü verilen hastalığın da nitritin
ketici satın aldığı ürünün güvenliğinden ve kendi sağlığı ve çevre açısından risk kandaki hemoglobin ile
birleşmesi sonucu meydana
taşımadığından emin olmak istemektedir. geldiği bildirilmektedir.
Ulusal ve uluslararası platformda, tüketici endişelerine cevap vermek, ürün
kalitesini ve ürüne karşı güveni artırmak, ürünlerin izlenebilirliğini sağlamak,
çevreyi korumak, çalışma şartlarını sorgulamak amacıyla “İyi Uygulama”lara
dayalı çeşitli standartlar ve sertifikasyon sistemleri ortaya çıkarılmıştır. Her ne
kadar üreticiler için denetim ve sertifikasyon zorunlu değilse de, üreticiler ürün
lerini ulusal ve/veya uluslararası yönetmelik ve standartlar çerçevesinde sertifika
landırmayı tercih etmektedir, çünkü sertifikalı ürünler tüketici tarafından talep
edilmektedir. Sertifikası olan bir ürünün; insan sağlığı açısından zararlı kimyasal,
mikrobiyolojik, fiziksel kalıntılar içermediği; çevreyi kirletmeden veya doğal den
geye zarar vermeden üretildiği, üretimi sırasında üretimle ilgili insanların veya
diğer canlıların olumsuz olarak etkilenmediği, üretimi sırasında tüketicinin bu
lunduğu ülkenin tarımsal mevzuatı ve ürünün yetiştirildiği ülkenin tarımsal mev
zuatına uygun işlemler yapıldığı anlaşılır.
Tarımsal üretimle ilgili olan dünyada en yaygın kullanım alanı bulan sertifikas
yon standardı GlobalGAP’tir. Avrupa’da tarımsal gıda endüstrisi sektöründeki lider
perakendecilerin bir araya gelerek oluşturdukları kâr amacı gütmeyen bir oluşum
olan EUREP, Avrupa Perakendecileri Ürün Çalışma Grubu (Euro Retailer Produ
ce Working Group), tarım ve bahçe ürünleri sektöründeki uygulamalarının sertifi
kasyonu için İyi Tarım Uygulamaları’nı (Good Agricultural Practices, GAP) 2001
yılında bir üretim standardı (EUREPGAP Protokolü) olarak yürürlüğe sokmuştur.
2002 yılında iyi tarım uygulamaları, Dünya Gıda Teşkilatı FAO tarafından Dünya
GlobalGAP ve İTU:
Sürdürülebilir Kalkınma Zirvesinde Tarım ve Kırsal Kalkınma prensibi olarak be
Ürünün geriye dönük nimsenmiş, ardından Dünya Ticaret Örgütü, Eurep-GAP standartlarını tüm üyesi
olarak izlenebilmesine ve olan ülkeler için referans ilke olarak ortaya koymuştur. 2007 yılında EurepGAP pro
tüketiciye ulaşım sürecinin
takip edilebilmesine olanak tokolunun adı GlobalGAP olarak değiştirilmiştir. AB ülkeleri iyi tarım uygulama
sağlayan belgelendirilmiş larını içeren EurepGAP/GlobalGAP protokolü çerçevesinde, dışalımını yaptıkları
bir takip sistemidir. Tarladaki
üretime odaklanan, sebzelerin kontrollü ve sertifikalı olarak üretilmesi şartını getirmiştir. GlobalGAP
entegre tarım prensiplerini uluslararası ticarette aranan bir belge iken, İyi Tarım Uygulamaları (İTU) iç pazar
benimseyen, gıda güvenliği
ve kalite açısından HACCP da sağlanması gereken bir belge olarak karşımıza çıkmaktadır. İTU ve GLOBAL
ve ISO 9001; çevre yönetimi GAP belgelendirme faaliyetleri birbirlerine paralel olarak gerçekleştirilebilir. İTU
açısından ISO 14001 ve iş ve/veya GLOBALGAP sertifikası talep eden bir üretici, Gıda, Tarım ve Hayvancılık
sağlığı ve güvenliği açısından
OHSAS 18001 standartları Bakanlığı tarafından yetkilendirilmiş bir sertifikasyon kuruluşuna başvuruda bulu
ile de paralellik gösteren nur. Bunun dışında özellikle büyük market zincirlerinin geliştirdikleri kendilerine
sistemlerdir.
özel standartlar da bulunmaktadır.
İyi Tarım Uygulamaları ile ilgili belgelere, yönetmeliğe ve desteklere “http://iyi.ta

rim.gov.tr/”, EurepGAP/GloablGAP ile ilgili dokümanlara “http://www.globalgap.
org” adresinden ulaşılabilir.
Sertifikasyon seçenekleri nelerdir?

2
İYİ TARIM UYGULAMALARI
İyi Tarım Uygulamaları (İTU) “tarımsal üretimde sosyal, ekonomik ve çevresel sür
dürülebilir işlemleri esas alan ve kaliteli ve güvenilir ürün elde edilmesini sağlayan
uygulamalardır” (FAO, 2003). İTU, çevre, insan ve hayvan sağlığına zarar verme
yen bir tarımsal üretimin yapılmasını, doğal kaynakların korunmasını, tarımda
izlenebilirliği ve sürdürülebilirliği ve gıda güvenliğinin sağlanmasını amaçlar.
İTU, entegre ürün yetiştiriciliği (Integrated Crop Management, ICM) ilkelerini
esas alır (Şekil 7.1).
İyi Tarım Uygulamaları, tarımsal faaliyetlerin çevreye ve doğaya en az zarar ve

recek şekilde yapılması ve dolayısıyla tüketicilere ‘güvenilir ve izlenebilir’ ürünleri
sunmak amacıyla getirilen minimum şartlardır.
Şekil 7.1
Entegre ürün
yönetiminde
bütünsel yaklaşım.
İTU’nun üreticiye getireceği faydalar, ürününün tercih nedeni olması, rekabet

şansını artırması, perakendeci/tüccarla daha iyi anlaşma olanağı sağlaması ve kâr
lılığını artırma şansı vermesidir. İTU, ürünlerdeki riskleri azaltarak, kaliteli ve gü
venilir gıda talebini karşılayarak ve izlenebilirliği sağlayarak tüketici açısından da
fayda sağlar. Tarımın çevreye olan olumsuz etkilerinin azaltılması, doğal yaşamın
ve biyolojik çeşitliliğin korunması da İTU’nun çevreye olan etkileridir.
SERALARDA İYİ TARIM UYGULAMALARI
Toprak Hazırlığı
Topraksız tarım son yıllarda modern seralarda uygulama alanı bulmuşsa da, ge
nelde seralarımızda üretim geleneksel şekilde toprakta gerçekleştirilmektedir.
Yüksek verim ve kalite için toprak yönetimi, özellikle sera topraklarının organik
madde içeriğinin artırılması, tuzluluk ve/veya alkaliliğin düzeltilmesi, dengeli
gübreleme ve dezenfeksiyon özen gerektirir.
Organik Madde İçeriğinin Artırılması

Sera topraklarının organik madde içeriğinin %5’in üzerinde olması önerilmekte
dir; oysa ılıman iklim kuşağı seralarının hemen hemen %75’inde organik madde
içeriği düşüktür (%1.7-3.4). Yüksek sıcaklığın neden olduğu hızlı mineralizasyon Mineralizasyon: Organik
organik madde kaybını arttırır. Örneğin serada domates yetiştiriciliğinden sonra bileşiklerin ayrışarak
salıverilmesi.
toprağın organik maddesi yaklaşık %3 oranında azalmaktadır. Bu nedenle her yıl
toprağa organik madde ilavesi gereklidir. Organik madde kaynağı olarak yanmış
gübre (C/N : 20/1), yeşil gübre bitkileri veya kompost (1.5 t/da) kullanılabilir.
Yeşil gübreleme, toprakta gerekli organik maddeyi sağlamak amacıyla yetiş
tirilen, bol vegetatif aksam meydana getiren bitkilerin, gelişmelerinin belli bir
devresinde (toprak üstü organlarının tam oluştuğu devrede, baklagillerde çiçek
lerin 1/10 açıldığında) toprak altına gömülmesidir. Yeşil gübreleme toprağı orga
nik madde yönünden zenginleştirir. Ayrıca toprak mikroorganizmalarına besin
kaynağı sağlaması nedeniyle, toprakta mikroorganizmaların nicelik ve işlevleri
üzerine de olumlu etki yapar. Bir bitkinin yeşil gübre bitkisi olabilmesi için; hızlı
gelişmesi, bol miktarda vejetatif organ oluşturması ve fakir topraklarda bile iyi ye
tişebilmesi gerekir. Bu amaçla yeşil gübre bitkileri; baklagil ve baklagil olmayanlar

olmak üzere iki gruba ayrılır. Seralarda yazlık yeşil gübreleme için mısır ve soya
fasulyesi, kışlık yeşil gübrelemede bezelye ve adi fiğ önerilebilir.
Tuzluluğun Giderilmesi
Yoğun gübre kullanımı, drenaj sisteminin yetersizliği, sahil şeridinde yer altı suyu
na aşırı yüklenme, sulama suyu kalitesinin düşük olması ve deniz suyunun yer altı
suyuna nüfuz etmesi gibi nedenlerle sera topraklarında tuzluluk sorunu ortaya çı
kar. Ayrıca, sera topraklarının yağışlarla yıkanamaması ve seralarda yüksek sera sı
caklıkları nedeniyle toprak yüzeyinden buharlaşma ile su kaybının fazla olması da
sera topraklarında tuz konsantrasyonunun artışına neden olan diğer faktörlerdir.
Sera toprakları tuzlanmış ise (>%0.35) yaz aylarında bol su uygulanarak yı
kanır. Suyun az olduğu yerlerde sulamanın küçük hacimlerde yapılması, toprak
işleme ve malçlama ile tuz birikimi önlenebilir.
Toprak pH’sının Düzeltilmesi

Sera sebzeleri 5.5-7.0 pH dereceleri arasında iyi gelişmektedir. Toprağın pH’sı bu
sınırlarda değil ise toprak pH’sını yükseltmek için kireç, düşürmek için kükürt
ilave edilebilir.
Toprak Dezenfeksiyonu
Sera topraklarının iklim olaylarına (yağış, don gibi) açık olmayışı, ardı ardına ay
nı veya akraba türlerin yetiştirilmesi (monokültür) sonucunda toprak kaynak
lı hastalıklar ve nematodlar hızlı bir şekilde çoğalmaktadır. Bu nedenle toprağın
dezenfekte edilmesi gerekmektedir. Toprak dezenfeksiyonu fiziksel veya kimyasal
yolla yapılabilir. Kimyasal dezenfeksiyondan olabildiğince kaçınılmalıdır. Fiziksel
dezenfeksiyon, toprak sıcaklığının yükseltilmesi esasına dayanır. Sera toprakları
nın fiziksel dezenfeksiyonu buharla veya güneş enerjisi ile (solarizasyon) yada bi
ofumigasyon şeklinde gerçekleştirilmektedir. Buharla toprak dezenfeksiyonunun,
masraflı olması ve özel düzenler gerektirmesi nedeniyle, kullanımı sınırlıdır. Biofu
migasyon, toprağa uygulanan organik maddenin, toprakta parçalanması sırasında
toprak sıcaklığını yükseltmesi ve ayrışma esnasında gaz haline geçerek toprak pa
tojenlerine toksik etki yapması işlemidir. Bu amaçla genelde yanmamış sığır gübre
si (5-7 ton/da), tavuk gübresi (2 ton/da) veya bitkisel atıklar (6-8 ton/da) kullanılır.
Akdeniz havzasında yaygın bir şekilde kullanılan solarizasyon, PE örtü altın
daki nemli toprakta güneş radyasyonunun oluşturduğu ısısal, kimyasal ve biyolo
jik değişim olarak tanımlanabilir (Fotoğraf 7.1). Solarizasyon ile pek çok patojen
fungusun ve nematodların kontrol altına alınabildiği bildirilmektedir. Ayrıca so
larizasyon toprakta bazı mineral maddelerin alınabilir miktarlarını artırmaktadır.
Solarizasyon uygulaması yılın en sıcak dönemine (Temmuz, Ağustos) denk
getirilmelidir ve uygulama süresi 4-6 (en az 4) hafta olmalıdır. Solarizasyon ön
cesi toprak iyice işlenmiş ve suyla doyurulmuş olmalıdır. Toprak yüzeyi çok ince
(25-30 μ) şeffaf PE ile örtülmelidir. PE örtü ile toprak arasında boşluk kalmamalı,
örtünün etekleri sıkıca kapatılmalıdır. Uygulama esnasında gerekli ise toprağa su
verilmelidir, bunun için PE örtünün altına damla sulama sistemi kurulur ise su
uygulaması kolayca yapılabilir.
Fotoğraf 7.1
Solarizasyon
Üretim Materyali
Bitkisel üretime temiz tohum ve sağlıklı bitkisel materyal ile başlamak esastır. Bazı
hastalık etmenleri tohumla taşınabileceğinden, tohum güvenilir bir kaynaktan temin
edilmelidir. Hastalık-zararlı kontrolü amaçlı tohum ilaçlaması yapılabilir. İyi Tarım Uy
gulamalarının genel ilkeleri gereğince tohum sertifikasının saklanması tavsiye edilir.
Çeşit seçiminde hedeflenen pazar -iç veya dış- ve bu pazarın tercihi, çeşitlerin örtü
altındaki performansları ve hastalık ve zararlılara dayanımları dikkate alınmalıdır.
Serada sebze yetiştiriciliğinde, doğrudan tohum ekimi yerine seraya fide diki
mi ile üretime başlandığından kaliteli fide üretimi yetiştiricilikte başarı sağlamak
için çok önemlidir. Fideler, üreticinin kendisi tarafından üretilebilir ya da hazır
fide firmalarından temin edilmelidir.
Fide üretici tarafından üretilecekse şu hususlara dikkat edilmelidir:
• Bir önceki üretim döneminin hastalıklı ve/veya zararlı bulaşmış bitkileri
bir sonraki döneme yetiştirilen fideler için önemli bir enfeksiyon kaynağı
olacağından, fide üretimi ayrı seralarda yapılmalıdır.
• Fide harcı olarak torf kullanılmalıdır. Fide yetiştirme kabı olarak kolay ta
şınabilmesi ve az miktarda harç kullanılması nedeniyle çok gözlü plastik
saksılar tercih edilmelidir. Tohum ekimi çok gözlü saksıların her bir gözüne
bir tohum gelecek şekilde yapılır, şaşırtma yapılması önerilmez.
• Fide kapları serada 1m yükseklikteki tezgâhlara veya yoksa zemine serilen
temiz polietilen örtülerin üzerine yerleştirilmelidir.
• Fide gelişim döneminde aşırı sulamalardan kaçınılmalı, kök bölgesinde
fazla suyun birikimi mutlaka engellenmelidir.
• Fide yetiştirilen seranın havalandırma açıklıkları, zararlıların girişini engelle Agryl Örtü: Bitki etrafında
mek üzere böcek neti (50 mesh) ile kapatılmalı veya fidelerin üzeri Agryl ile mikroklima yaratmak ve
bitkileri zararlı saldırısından
örtülmelidir. korumak amacıyla doğrudan
Üretici koşullarında fide üretiminin zorluğu nedeniyle, kontrollü koşullarda bitki üzerine serilen, kimyasal
üretilen fidelerin (hazır fide) kullanımı tavsiye edilir. Hazır fide üretiminin başlı kullanımını azaltarak çevreye
duyarlı; geri dönüşümlü, hafif,
ca avantajları şunlardır: %100 polipropilenden üretilen
• İklim koşullarının kontrol edilebilmesi, örtülerdir.
• Hastalık ve zararlılardan ari, temiz fide elde edilmesi,
• Homojen bitki gelişimi sağlanması,
• Alan, enerji ve işçilik tasarrufu,

• Aşılı fide üretilmesi.
Türkiye’de hazır fide işletmelerinin mevcut durumu nedir?

3
Hazır fide üretimi, iklim kontrollü seralarda yapılır; zararlı bulaşmalarını ön
lemek amacıyla tüm açıklıklar böcek neti ile kapatılır ve hijyenin sağlanması ve
korunması özel önem taşır. Tohum ekimi (harcın doldurulması, ekim, kapak at
Viyol: Çok gözlü fide ma, sulama) el değmeden özel makinelerle yapılır ve fide viyolleri çimlenme baş
yetiştirme tepsisi.
langıcına kadar çimlenme odalarında tutulur. Çimlenmeyi takiben seraya alına
rak gelişmeleri tamamlanır. Üreticiye teslim edilen fidelere yapılan uygulamaların
kaydı tutulur. Üretim optimum koşullarda gerçekleştirildiğinden fideler aynı boy
da ve bol saçak köklüdür (Fotoğraf 7.2), istenilen yere nakledilebilir.
Fotoğraf 7.2
Kontrollü
koşullarda fide
gelişimi.
Hazır fide kullanımının en önemli avantajlarından birisi de aşılı fidenin hazır

lanmasıdır. Aşılı fide özellikle, sera sebze yetiştiriciliğinde önemli sorunlara ne
den olan toprak kaynaklı hastalıklar ve nematodlara karşı benimsenen ve gittikçe
yaygınlaşan bir uygulamadır. İyi Tarım Uygulamalarında kimyasal toprak fumi
gasyonundan mümkün olduğunca kaçınılması gerektiğinden aşılı fide kullanımı
iyi bir alternatif oluşturmaktadır.
Benzer organik yapıya sahip iki bitki parçasının kesilip birleşerek, tek bir bit
kiymiş gibi büyümelerine devam etmesini sağlayan vejetatif çoğaltım şekline “aşı
lama”, bu şekilde elde edilmiş sebze fidelerine ise “aşılı fide” adı verilmektedir. Aşılı
bitkilerde bitkinin toprak üstü kısmını oluşturan bitki parçasına “kalem, çeşit ya
da üst”, az bir gövde parçası ile kök kısmını oluşturan parçasına da “anaç” adı ve
rilmekte ve kalem ile anacın birleşme yeri “aşı noktası” olarak adlandırılmaktadır.
Aşılı fide üretimi domates, karpuz, hıyar, patlıcan, biber ve kavun türlerinde
gerçekleştirilmektedir (Şekil 7.2). Aşılı fidelerin fiyatı, aşısız fidelerin yaklaşık 3-4
katı olmaktadır.
Şekil 7.2
Aşılı fide üretimi
Aşılı fide üretiminde bugün en çok kullanılan yöntem “Tek Taraflı Yanaştırma
Aşı (Eğimli Kesik Aşı)” olarak adlandırılan tek gövdeli aşılama şeklidir. Domates,
biber, patlıcan aşılamasında bu aşı yöntemi “Tüp Aşı” yöntemi olarak da adlandı
rılmaktadır. Aşı tutma oranının yüksek olduğu bu aşılama tekniğinde kalem ve
anaçların tohumları 5-7 gün arayla ekilirler, anacın gelişme hızına göre anaç to
humları kalem tohumlarından önce (örn. domates) yada sonra (örn. karpuz) eki
lebilir. Tohum ekiminden 15-20 gün sonra aşılama için anacın tepesi aşı yapılacak
yerin altında yaklaşık 3-3.5 cm gövde kalacak şekilde, aşağı doğru yaklaşık 45°
açıyla eğimli bir şekilde kesilir. Kalemde ise aşı yapılacak yerin üstünde 1-1.5 cm
gövde kısmı kalacak şekilde anaçtaki eğime ters yönde aynı kesit ve açıyla kesim
yapılır. Aşılama için kesme işlemi bittikten sonra, gövde kalınlığına bağlı olarak
çapları ve büyüklükleri değişebilen klipslere önce anaç, sonra da kalem yerleştirilir.
Birleşme yeri ve kesiti klips açıklığından görülmelidir. Klipsin yuvarlak olan boşlu
ğuna ise aşı çubuğu takılarak, aşılı fidenin dik durması desteklenmiş olur. Aşılanan
bitkiler su kaybını önlemek için su ile nemlendirilerek, hemen kaynaştırma ünitesi
altına konulur. Sıcaklığı, oransal nemi ve ışıklanması kontrol altında olan bu üni
telerde aşılı fideler yaklaşık 10 gün tutulur. Bu süre içinde 3 gün kapalı tutulan fi
deler, 4. ve 5. gün 40 dakika havalandırılır, 6. günden itibaren her gün 10 cm açılan
yan PE örtüler 10. gün sonunda 50 cm açıklığa ulaşır, 10. günden sonra adaptasyon
serasına alınan fideler aşılamadan yaklaşık 20-25 gün sonra satılmaktadır.
Aşılı fideler anacın genotipine bağlı olarak Fusarium, Verticillium ve kök man
tarlaşması, nematod gibi biyotik stres koşullarına ve düşük sıcaklık, yüksek sıcak
lık, kuraklık, su fazlalığı ve tuzluluk gibi abiyotik stres koşullarına dayanıklılık
sağlayarak; güçlü ve yoğun kök yapıları ile topraktan daha fazla su ve besin mad
deleri alarak bitki verimini, kalitesini, gelişmesini, su kullanım etkinliğini, hasat
süresini arttırırlar; erkencilik sağlarlar. Aşılı fide kullanımıyla, toprak dezenfeksi
yonu ve bitki korumada kullanılan kimyasalların azalması, topraktaki bitki besin
maddelerinin daha iyi alınması sonucu gübre kullanımının azalması ile çevreye
verilebilecek zarar da azaltılmaktadır.
Dikim
Dikim sıklığı yetiştirilecek olan tür ve çeşide, yetiştirme döneminin uzunluğuna, ikli
min mevsimsel değişimine, bitkiye verilen terbiye şekline ve budamasına bağlı olarak
değişir. Sık dikim toplam verimi artırsada kaliteyi ve bitki başına verimi azaltmasının
yanısıra yetersiz havalandırma nedeniyle hastalık ve zararlı çıkışını teşvik eder. Özel
likle uzun dönem yetiştiriciliklerde sık dikim yapılmamalıdır (Çizelge 7.1).
Tek ürün1 Sonbahar2 İlkbahar2 Gövde sayısı Çizelge 7.1

Farklı yetiştirme
Domates 2.5 3-3.5 3-3.5 Tek dönemlerinde bitki
Biber 2-2.5 2.5-3.5 3-4 sıklığı (bitki/m2).
Hıyar 2.7 3.3 3.3 Tek
Patlıcan 1.5-2.2 2.5 2-3
Kavun 2.5 Tek
Kabak 1.5 1.5 Tek
1Tek ürün yetiştiriciliği (uzun dönem yetiştiriciliği), bir üretim yılında tek üretimin
gerçekleştirilmesidir.
2Sonbahar ve ilkbahar dönemi yetiştiriciliği: Bir üretim yılında sonbahar ve ilkbahar
dönemlerinde iki kez yetiştiricilik yapılmasıdır.
Askıya Alma ve Budama

Seralarda domates, hıyar, kavun, patlıcan, fasulye, kullanılan çeşide bağlı olarak
biber askıya alınarak yetiştirilir. Askıya almanın nedenleri şöyle özetlenebilir:
• Bitkilerin ışık gören yüzeyini artırmak,
• Bitkiler arasında hava hareketi sağlamak,
• Bitkileri ayakta tutmak,
• Birim alandaki bitki sayısını artırmak,
• Bitki bakım işlemlerini kolaylaştırmak,
• Hastalık ve zararlı kontrolünü kolaylaştırmak,
• Verim ve kaliteyi yükseltmek.
Aşısız hıyar ve domates bitkileri tek gövdeli olarak yetiştirilir. Aşılı bitkilerde
birim alanda daha az fide kullanarak aşılı fide maliyetini düşürmek için genelde
çift gövdeli yetiştiricilik tercih edilir ve bu durumda iki gövde ayrı olarak askıya
alınır. Patlıcan ve askıya alınarak yetiştirilen blok biber çeşitleri de genellikle iki
gövdeli olarak yetiştirilir ve bitkinin üzerinde bırakılan her bir gövde ayrı olarak
askıya alınır.
Budamalar yetiştirilen türün isteklerine göre zamanında yapılmalı, budama
larda gecikilmemeli, bitkilerin üzerinde yara açılmamalıdır. Budama sırasında,
hastalık etmenlerinin bitkiden bitkiye bulaşmasını engellemek üzere budama
aletlerinin ve gerekli görülür ise işçilerin ellerinin dezenfekte edilmesi gerekir.
Her bitkiden sonra, işçiler budama aletlerini çamaşır suyu emdirilmiş süngerle
temizlemelidir, pratik olarak dezenfektan emdirilmiş sünger işçiler tarafından
plastik bir kabın içerisinde taşınabilir. Budamadan sonra, bitki artıkları toplana
rak, sera dışında yok edilmelidir.
Meyve Tutumuna Yardım

Meyvesi tüketilen sebze türlerinde çiçeğin meyveye dönüşümü döllenme sonucun
da veya serada yetiştirilen hıyar çeşitlerinde olduğu gibi partenokarpi ile gerçek
leşir. Serada hava hareketinin azlığı ve oransal nemin yüksek olması, ayrıca böcek
faaliyetinin olmayışı nedeniyle; döllenme sonucu meyve bağlayabilen domates, bi
ber, patlıcan gibi sebze türlerinde çiçek tozlarının dişicik tepesi üzerine taşınmasına
(tozlaşma) yardımcı olunmalıdır. Bu amaçla seraya arı (Bombus terrestris) kovanı
yerleştirilir. Bombus arıları iri yapıları, uzun-kabarık tüyleri, siyah-sarı renkte halka
ları, uzun dilleri ve kendilerine has sesleriyle diğer türlerden ayrılırlar (Fotoğraf 7.3).
Fotoğraf 7.3
Bombus arısının
domates çiçeğini
ziyareti (solda),
ziyaret edilmiş
ve edilmemiş iki
domates çiçeği
(sağda).
Bombus arılarının bal arılarına kıyasla en önemli üstünlükleri şöyle özetlene

bilir: 4-5 °C gibi düşük sıcaklıklarda aktiftir, düşük ışık yoğunluğunda çalışabilir,
gelişmiş iletişim sistemleri yoktur, UV ışınımına ihtiyaçları yoktur, bütün bir yıl
boyunca aktiftir, daha ağırdır, dilleri daha uzundur, daha fazla sayıda çiçeği düzen
li olarak ziyaret eder, tozlanma açısından daha iyidir, verim ve kalite artışı sağlar.
Bombus arıları üreticiye sertleştirilmiş karton izolasyonlu kovanlarla pazar
lanmaktadır. Standart kovanların aktif ömrü 6-8 hafta olup, domates yetiştiricili
ğinde 1-3 dekar, biber yetiştiriciliğinde 5 dekar için 1 adet standart kovan konulur.
Kovanlar çiçeklenme başlangıcında, ısıtıcılardan en az 3-5 m uzaklıkta; serin, göl
ge, sakin ve doğrudan güneş almayan 50-60 cm yükseklikte bir yere yerleştirilme
lidir. Kovanda 1 kraliçe arı, 50-60 işçi arı ve aynı sayıda larva bulunur. Bir uçuşta,
bir işçi arı 400 çiçeğe konarak ve 1 dakikada 8-20 çiçeği ziyaret ederek çiçek toz
larını taşır. Arıların başarısı serada yeterli çiçek tozu üretiminin varlığıyla, yani
çiçek tozu canlılığı ve sayısını etkileyen sera içi sıcaklık dereceleri ile yakından
ilişkilidir. Aktif ömrü biten kovanlar yenileri ile değiştirilmelidir.
Arı kullanılan seralarda pestisit kullanımında dikkatli olunmalıdır. Bu açıdan
pestisitler; kullanımında sakınca bulunmayanlar, koşullu olarak kullanılanlar,
kullanılması sakıncalı olanlar olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. Arıların temin
edildiği firmadan pestisit kullanımı ile ilgili bilgi talep edilmelidir.
Bitki Besleme
Yetiştiricilik esnasında toprak/yaprak analizleri esas alınarak yapılacak bir gübre
leme hem kullanılan kimyasal gübre miktarının aşırı olmasını önleyecek, hem de
gereksinim duyduğu bitki besin maddeleri sağlanmış bitki daha sağlıklı olacaktır.
Yaprak analizi yapılarak bitkilerin yeterli beslenip beslenmediğine karar veri
lebilir. Analizde kullanılacak yaprakların büyüme ucuna yakın olgun yapraklar
olması gerekir. Domateste büyüme ucundan itibaren 4.-5., hıyarda 3. yapraklar
(yaklaşık 10 cm çaptaki yapraklar) örnek olarak kullanılabilir.
Analiz öncesi, yaprak yüzeyindeki toz vb. yi uzaklaştırmak için yapraklar akan
su altında yıkanır ve silkelenerek fazla suları alınır. Kurutularak analize gönderi
lir veya taze yaprak örnekleri alındıkları gün laboratuara götürülür. Sağlıklı bir
yorumlama yapabilmek için normal gelişim gösteren bitkilerden ayrı, beslenme
sorunu olduğundan şüphe edilen bitkilerden ayrı örnek alınmalıdır.
Sulama
Sulamanın amacı, varolan koşullara göre bitkide verim ve kalite azalması olmaksı
zın uygun zaman ve miktarlarda sulama suyunu bitki kök bölgesine depolamaktır.
Bunun yanı sıra, kontrolsüz ve aşırı sulama uygulamalarının bitkiye ve toprağa za
rarlı olduğu, sulama ile bitkiye verilen suyun bitki tarafından tüketilmeyen bölü
münün yetersiz drenaj koşullarında bitki köklerinin oksijensiz kalmasına, yeterli
drenaj koşullarında ise yeraltına suyuna karışarak çeşitli kirlilik sorunlarına yol
açacağı unutulmamalıdır.
Sera sebze yetiştiriciliğinde damla sulama yöntemi tercih edilmelidir. Bu yön
temde bitki gelişimi için gerekli olan sulama suyu bitki kök bölgesine diğer yön
temlere göre daha kontrollü ve homojen uygulanır, başta su olmak üzere işgücü
ve enerji tasarrufu sağlanır. Ayrıca, isteğe bağlı olarak kolaylıkla ve az bir yatırımla
otomasyonu da yapılabilir.
Sulama zamanının saptanmasında ve bir sulamada uygulanacak sulama su
yunun belirlenmesinde sistematik olarak ürünün su gereksinimini belirleyecek
yöntemlerin kullanılması tavsiye edilmektedir.
Sulama zamanının saptanmasında bitkiye, toprağa ve sera içi iklimine bağlı
olarak çok sayıda yöntem kullanılabilir. Bunlar, bitki ve toprak izleme teknikleri
ile su bütçesi hesaplamaları olarak sayılabilir. Bitkilerin izlenmesi bunların ara
sında en doğru yaklaşım olarak kabul edilmesine karşın bitki görünüşüne göre
yapılan sulamaların kişisel beceri ve deneyim gerektirmesi, diğer gözlemler için
kullanılan yöntem veya gerekli cihazların sera sulaması yönünden çiftçi koşulla
rında sınırlılıkları bulunması nedeniyle toprağa dayalı izleme teknikleri (tansiyo
metre, kap buharlaşması, vb) önem kazanmıştır.
Damlatıcıların tıkanmasını engellemek için, dönem sonunda damlatıcılar asit
li su ile yıkanır. Bu amaçla nitrik asit, fosforik asit, sülfürik asit kullanılabilir. Asit
ilavesi suyun pH’sı 2-4 arasında olacak şekilde yapılır. Asitli su uygulama süresi
30-60 dakika arasındadır. Asitli su ile yıkamadan sonra sistem 24 saat kapatılmalı,
daha sonra bol su ile yıkama yapılmalıdır.
İyi Tarım Uygulamalarında sulama suyu kullanımı ile ilgili kayıt tutulması,
sulama suyu kaynağının yılda en az bir kez mikrobiyal, kimyasal ve mineral kirle
ticiler bakımından analiz edilmesi tavsiye edilmektedir.
Malçlama
Toprak yüzeyinin organik (sap, saman gibi) ya da inorganik (plastik örtüler gibi)
materyallerle örtülmesidir. Başlıca önemli avantajları toprağın fiziksel özelliklerini
iyileştirmesi, toprak sıcaklığını artırması, toprak nemini muhafaza etmesi, yabancı
ot kontrolü, erkencilik, verim ve kalite artışı, meyvelerin toprağa temasını önleme
si olarak sayılabilir. Bu etkiler kullanılan materyale bağlı olarak değişiklik gösterir.
Entegre Hastalık ve Zararlı Yönetimi

Entegre mücadele: İyi Tarım Uygulamaları, özellikle tarım ilaçlarının bilinçsiz kullanımının yol açtı
Kültür bitkilerinde zarar
oluşturan etmenlerin ğı sorunları ortadan kaldırmaya yönelik olarak geliştirildiğinden, ilkeleri arasında
populasyon dinamikleri ve bitki korumaya ilişkin zorunlu veya tavsiye niteliğinde çok sayıda uygulama yer
çevre ile ilişkilerini dikkate almaktadır. Esas olarak Entegre Mücadele tekniklerinin kullanımı zorunludur.
alarak uygun tüm savaşım
yöntemlerini ve tekniklerini IPM (Integrated Pest Management), Entegre Zararlı Yönetimi olarak ifade edilmek
uyumlu bir şekilde kullanarak, tedir. IDM (Integrated Disease Management), Entegre Hastalık Yönetimi hastalıkların
bunların populasyonlarını
ekonomik zarar eşiğinin kontrolünde temel ilke olarak hastalıkların çıkışını engellemeyi benimsemektedir.
altında tutmayı amaçlayan Entegre savaşın ortaya çıkışının en önemli nedeni tarımsal ilaç kullanımının
bir hastalık - zararlı yönetim
sistemidir. azaltılmasıdır. Entegre savaşta, zararlı populasyonlarının ekonomik zarar seviye
sinin altında tutulması amaçlanır ve doğal düşmanların korunması ve desteklen
mesi büyük önem taşır.
Entegre savaşta dayanıklı çeşit seçimi, kültürel, fiziksel, biyolojik, biyotekno
lojik ve mekanik kontrol yöntemleri kullanılır. Kimyasal savaş, entegre mücadele
programlarında en son başvurulması gereken yöntemdir.
Entegre Hastalık Yönetimi

Entegre üretim, hastalıkların kontrolünde temel ilke olarak hastalıkların çıkışını
engellemeyi benimsemektedir. Bunun için alınabilecek kültürel önlemler aşağıda
özetlenmiştir:
• Drenaj,
• Sera yapısının iyileştirilmesi,
• Sıcaklığın ve oransal nemin kontrolü,
• Solarizasyon,
• Toprak kaynaklı hastalıklara karşı topraksız tarım tekniklerini kullanma,
• Hastalıklara dayanıklı veya toleranslı çeşitlerin kullanılması,
• Üretime sağlıklı üretim materyali ile başlanması,
• Aşılı fide kullanımı,
• Birim alandaki bitki sayısının azaltılması,
• Bakım işlemlerinin dikkatli yapılması,

• Aşırı sulama ve azotlu gübrelemeden kaçınmak,
• Üretimde kullanılan aletlerin uygun bir yöntemle dezenfekte edilmesi,
• Virüs hastalıklarını taşıyabilecek zararlıların seraya girişini engellemek,
• Seradaki hastalıklı bitkilerin ve bitki artıklarının yok edilmesi,
• Her türlü bitki artığının sera çevresinden uzaklaştırılması,
• Seraya girişlerin kontrollü olması ve hijyen kurallarına dikkat edilmesi
(Fotoğraf 7.4).
Fotoğraf 7.4
Sera girişlerinin kontrol altına alınması.
Entegre Zararlı Yönetimi

Entegre zararlı yönetimi, zararlı populasyonunu azaltmak amacı ile uygun teknik
leri kullanan ve zararlı populasyonunu ekonomik zarar eşiğinin altında tutan bir
sistem olarak tanımlanmıştır. IPM programlarında kullanılabilecek değişik yön
temler bulunmaktadır (Çizelge 7.2).
Çizelge 7.2 Engelleyici önlemler Azaltacak önlemler

Zararlı
populasyonunu • Seraların hastalık ve zararlılar açısından • Kültürel uygulamalar (rotasyon)
azaltacak ya da yüksek risk taşıyan yerlerde kurulmasın
• Dayanıklı ya da tolerant çeşit seçimi
engelleyecek önlemler. dan kaçınmak,
• Serayı kapalı bir ortam olarak tutmak • Aşağıdaki kontrol yöntemlerinden birini
(böcek tülü kullanımı gibi), ya da birden fazlasını uygulamak:
• Karantina ve kontrollerde yeni zararlı - Solarizasyon

girişini engellemek, - Mekanik kontrol (zararlıların mekanik
• Temiz tohum ve bitki materyali ile üreti olarak yok edilmesi),
me başlamak, - Tuzaklar,
• Çevredeki ürünlerden bulaşmaları en - Biyolojik kontrol,
gellemek.
- Uygun kimyasal kontrol.
Hastalıkların kontrolünde olduğu gibi, zararlıların kontrolünde de ilk yapıla

cak zararlıların seraya girişini engellemektir. Bunun için:
• Örtü malzemesi olarak zararlıların görme yeteneğini bozan anti-virüs kat
kılı PE örtü kullanılabilir,
• Sera girişine kabin yapılır,
• Havalandırma açıklıkları böcek teli ile kapatılır,
• Sera çevresinde, zararlılara konukçuluk edebilecek yabancı otlar yok edilir,
İkinci aşamada ise,
• Sera içinde, zararlılara konukçuluk edebilecek yabancı otların gelişmesine
izin verilmez.
• Zararlılar ile bulaşan alt yapraklar toplanarak yok edilir.
• Sera içerisine 10 m2’ ye 1 adet olmak üzere sarı yapışkan tuzaklar asılır. Sarı
yapışkan tuzaklar bitki büyüme ucuna yakın asılmalı, bitki büyüdükçe tu
zaklar da yukarı kaldırılmalı ve gerektiğinde yenileri ile değiştirilmelidir.
• Biyolojik savaş etmenleri kullanılır (Çizelge 7.3).
Nematodların kontrolünde ise
• Dayanıklı veya toleranslı çeşitlerin kullanılması,
• Aşılı fide kullanmak,
• Solarizasyon uygulamaları,
• Topraksız tarım, etkili olabilir.
Çizelge 7.3 Zararlı Doğal düşmanı

Bazı zararlılar ve
doğal düşmanları Beyazsinek Encarsia formosa, Verticillium lecanii, Macrolophus sp., Cyrtopeltis tenius
Kırmızıörümcek Phytoseiulus persimilis
Coccinella septempunctata, Chrysoperla carnea, Verticillium lecani, Ap

Yaprakbiti
hidoletes aphidimyza, Aphidius spp.,
Yaprak galeri sineği Dacnusa sibirica, Opius pallipes, Diglyphus isae

Trips Amblyseius cucumeris, A. degenerans, Orius spp.
Hastalıklara ve zararlılara karşı yukarıda özetlenen tedbirler yeterli olmamış ise,

İyi Tarım Uygulamalarının genel ilkeleri doğrultusunda seçilecek kimyasal ilaçlar
kullanılabilir. Bütün pestisit uygulamalarının kayıtlarda yer alması zorunludur. İlaç
uygulaması yapıldıktan sonra önerilen bekleme zamanından önce ürünler hasat
edilmemelidir.
Özet
Seracılığın dünyada ve Türkiye’de gelişimini İyi tarım uygulamalarını ve kullanım amaçlarını
1 açıklamak 4 tanımlamak
Seracılık her ne kadar 2. Dünya Savaşı’ndan son Tarımsal üretimin çevreye, insan ve hayvan sağ
ra gelişmeye başlamışsa da, yaygınlaşması plas lığına zarar vermeden yapıldığı, doğal kaynakla
tiğin tarımda kullanılmaya başlamasıyla olmuş rın korunduğu, gıda güvenliğinin sağlandığı, iz
tur. 1970’li yıllarda yaşanan enerji krizleri ısıtma lenebilir ve sürdürebilir tarımsal üretim şeklidir.
masraflarını yükseltince, farklı iklim koşulla Başlıca amaçları, tüketici için güvenli ve kaliteli,
rındaki ülkelerde seraların gelişmeleri de farklı çevreye duyarlı ve sorumlu bir üretimin sağlan
lık göstermiştir. Soğuk iklim kuşağındaki kuzey masıdır.
Avrupa ülkelerinde iklim kontrollü, teknolojinin
kullanıldığı seracılık gelişirken, ülkemizin de İyi tarım uygulamalarına göre serada sebze üreti
içinde bulunduğu ılıman iklim kuşağında seracı 5 minde dikkat edilecek konuları açıklamak
lık iklime bağımlı olarak gelişme göstermiştir. Bu
• Toprak hazırlığı: Mümkün olabildiğince az top
nedenle üretim basit yapılar altında, sadece don
rak işleme, toprak organik maddesinin artırıl
zararını önlemek amacıyla önlem alınmak sure
ması, dengeli ve uygun dozlarda analiz sonuç
tiyle gerçekleştirilmektedir. Ancak son yıllarda
larına dayalı gübreleme, tuzluluğun kontrolü,
gerek sera, gerekse de üretim teknolojilerinde
toprak dezenfeksiyonu.
iyileştirmeler olmaktadır.
• Çeşit seçimi ve fide üretimi,
• Sık dikimden kaçınmak,
Türkiye’de seracılığ ın önemli sor unlar ını açık
• Bitkilerin askıya alınması ve düzenli budama,
2 layamak
• Meyve tutumuna yardım amacıyla tozlaşmada
Başlıca sorunlar, seraların yapısal özellikle
arı kullanımı.
ri (örn. yetersiz havalandırma), seralarda iklim
• Entegre hastalık ve zararlı yönetimi.
kontrolunun olmaması nedeniyle sıcaklık ve
nem dalgalanmaları, aynı türlerin yetiştiricili
ği, aşırı kimyasal gübre ve tarım ilacı kullanımı,
çiftçilerin alışkanlıkları ve ekonomik güçlükler
olarak sayılabilir.
Sertifikalı üretimin ortaya çıkışını ve nasıl yapıl

3 dığını açıklamak
Sertifikalı üretimin ortaya çıkışında gıda güvenli
ği ile ilgili çıkan sorunların rolü olmuştur. Tüke
tici bilincinin artması özellikle Avrupa’da pera
kendecilerin biraraya gelmesine neden olmuş ve
bazı protokollerin (EurepGAP/GlobalGAP gibi)
ortaya çıkışına neden olmuştur. Sertifika almak
isteyen üreticiler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Ba
kanlığı tarafından yetkilendirilendirilmiş bir serti
fikasyon kuruluşuna başvuruda bulunarak işlemi
başlatır.
1. Aşağıdakilerden hangisi ılıman iklim kuşağı seracı 6. Aşağıdakilerden hangisi hazır fide kullanımının
lığının özelliği değildir? avantajlarından değildir?
a. Seracılık ekolojik koşullara bağlı olarak gelişmiştir. a. Temiz fide
b. Üretim basit yapılar altında sürd ürülmektedir. b. Homojen gelişim
c. Havalandırma yeterli değildir. c. Enerji tasarrufu
d. En yaygın mücadele entegre savaştır. d. Çeşit seçimi
e. Verim, soğuk iklim kuşağı ülkelerinden azdır. e. Üretim planlaması
2. Türkiye’de seracılığın en yoğun olduğu bölge 7. Aşağıdakilerden hangisi serada bitkilerin askıya
hangisidir? alınma nedeni değildir?
a. Ege a. Üreticinin tercihi
b. Akdeniz b. Topraktan daha etkili yararlanma
c. Marmara c. Bitkiler arasında etkin hava geçişi
d. Güney-Doğu Anadolu d. Bakım işleri
e. Karadeniz e. Bitkilerin izlenme kolaylığı
3. Sertifikalı tarımın ortaya çıkışında aşağıdakilerden 8. Tek ürün domates yetiştiriciliğinde 30 da serada
hangisi daha önemli rol oynamıştır? üretim süresince kaç kovana gereksinim vardır?
a. Toprak kirliliği a. 10
b. Su kirliliği b. 20
c. Tüketici bilincindeki artış c. 30
d. Yoğun girdi kullanımı d. 40
e. Çoraklaşma e. 50
4. Aşağıdakilerden hangisi sera topraklarında tuz 9. Aşağıdakilerden hangisi serada hastalıkların ortaya
konsantrasyonunun artışına neden olmaz? çıkışını önlemek amacıyla yapılacaklar arasında değildir?
a. Bilinçsiz gübre kullanımı a. Dayanıklı çeşit seçimi
b. Sulama suyu kalitesinin düşük olması b. Aşılı fide kullanımı
c. Drenaj yetersizliği c. Birim alandaki bitki sayısının azaltılması
d. Toprak yüzeyinden su kaybı d. Doğal düşmanların salınması
e. Solarizasyon e. Havalandırmaların net ile kapatılması
5. Akdeniz Havzasında sera toprak dezenfeksiyonu 10. 20 da serada üretime başlarken asılacak sarı yapış
için en uygun yöntem aşağıdakilerden hangisidir? kan tuzak sayısı nedir?
a. Buharla dezenfeksiyon a. 500
b. Kimyasal dezenfeksiyon b. 1000
c. Solarizasyon c. 1500
d. Biyofumigasyon d. 2000
e. Kimyasal dezenfeksiyon + Biyofumigasyon e. 2500

1. d Yanıtınız yanlış ise “Seracılığın Gelişimi” konu Sıra Sizde 1
sunu yeniden gözden geçiriniz. Geleneksel sera işletmelerinden elde edilen ürünler ge
2. b Yanıtınız yanlış ise “Türkiye’de Seracılık” konu nelde iç pazarda satılmaktadır. Modern sera işletmele
sunu yeniden gözden geçiriniz. rinde ise ürün kalitesi daha yüksektir, sertifikalı tarım
3. c Yanıtınız yanlış ise “Sertifikalı Üretim” konusu yapılır ve elde edilen ürünlerin büyük bir kısmı yurt
nu yeniden gözden geçiriniz. dışına ihraç edilir.
4. e Yanıtınız yanlış ise “Tuzluluğun Giderilmesi”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
5. c Yanıtınız yanlış ise “Toprak Dezenfeksiyonu” Sertifikasyon için başvuru yapabilecek üreticiler üç
konusunu yeniden gözden geçiriniz. grupta toplanabilir: Bireysel sertifikasyon, Grup serti
6. d Yanıtınız yanlış ise “Üretim Materyali” konusu fikasyonu ve Benchmarking (Eşdeğerlik).
nu yeniden gözden geçiriniz.
7. a Yanıtınız yanlış ise “Askıya Alma ve Budama” Sıra Sizde 3
konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2009 yılı itibariyle fide üretim belgesi alan işletme sa
8. d Yanıtınız yanlış ise “Meyve Tutumuna Yardım” yısı 79’a, üretim alanı 110 hektara ulaşmıştır. Hazır fi
konusunu yeniden gözden geçiriniz. de işletmelerinin yaklaşık olarak %65’i Antalya ilinde
9. d Yanıtınız yanlış ise “Entegre Hastalık Yönetimi” bulunmaktadır. Bursa (%13.6), Mersin (%8) ve İzmir
konusunu yeniden gözden geçiriniz. (%8) ile birlikte bu faaliyet Muğla, Adana, Denizli gibi
10. d Yanıtınız yanlış ise “Entegre Zararlı Yönetimi” farklı illere de yayılmıştır. Son yıllarda bu firmalarda
konusunu yeniden gözden geçiriniz. üretilen fide sayısının 3 milyar adedin üzerinde oldu
ğu tahmin edilmektedir. Aşılı fide üretimine 1998 yı
lında başlanmış olup 2008 yılında; 36 milyon adet aşılı
karpuz, 35 milyon adet aşılı domates fidesinin satıldı
ğı tahmin edilmektedir. Yine 2008 yılında Ege Bölge
si’nde 1 milyon adet aşılı hıyar fidesi satışı yapılmıştır.
Gül, A., Tuncay, Ö., Tüzel, Y., Okur, B., Tüzel, İ.H., Gü Tüzel, Y., Gül, A. (2008). Seralarda İyi Tarım Uygula
müş, M., Madanlar, N., Onoğur, E., Örümlü, E.A., maları. Tibyan Yayıncılık, İzmir.
Türküsay, H., Yoldaş, Z., Engindeniz, S. (2000). Se Tüzel, Y., Gül, A., Daşgan, H.Y., Öztekin, G.B., Engin
rada Organik Domates Yetiştiriciliği. (Editör: Y. deniz, S., Boyacı, H.F., Ersoy, A., Tepe, A., Uğur, A.
Tüzel & E. Onoğur). TÜBİTAK TARP Yayınları. (2010). Örtüaltı Yetiştiriciliğinin Gelişimi, VII.
FAO (1990). Protected Cultivation in the Mediterra Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi Bil
nean Climate. FAO Plant Production and Protecti diriler Kitabı, Cilt 1: 559-578, Ankara.
on, Paper 90.
FAO (2003). Development of a Framework for Good
Agricultural Practices. COAG paper. 31 March-4
April, Rome.
Hanafi, A., Papasolomontos, A. (1999). Integrated
Production and Protection under Protected Cul
tivation in the Mediterranean Region. Biotechno
logy Advances 17: 183-203.
Kaplan, M., Sönmez, S., Tokmak, S. (1999). Antalya-
Kumluca Yöresi Kuyu Sularının Nitrat Içerikleri.
Tr. J. of Agriculture and Forestry 23:309-313.
Kijchavengkul, T., Auras, R., Rubino, M., Ngouajio, M.,
Fernandez, R.T. (2008). Assessment of aliphatic-
aromatic copolyester biodegradable mulch films.
Part II: Laboratory simulated conditions. Che
mosphere Vol. 71, Issue 9: 1607-1616.
Morra, L., Pagano, L., Iovieno, P., Baldantoni, D., Al
fani, A. (2010). Soil and vegetable crop response
to addition of different levels of municipal waste
compost under Mediterranean greenhouse con
ditions. Agronomy for Sustainable Development.
Vol. 30; No:3:701-709.
Sevgican, A. (2002). Örtüaltı Sebzeciliği (Topraklı
Tarım). Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları
No:525, Bornova, İzmir.
Sönmez, İ., Kaplan, M. (2004). Demre Yöresi Serala
rında Toprak ve Sulama Sularının Tuz İçeriğinin
Belirlenmesi. Akdeniz Üniversitesi Ziraat Fakülte
si Dergisi, 17(2),155-160, Antalya.
Titiz, S. (2004). Modern Seracılık: Yatırımcıya Yol
Haritası. Ansiad, Antalya.
Torrento, M.S., Oriol, T.F. (2002). Organic Wastes As
a Resource for Mediterranean Soils. Workshop
Biological Treatment of Biodegradable Waste. 8-10
April, 2002. Brussels.
Tüzel, Y., Gül, A., Eltez, R.Z. (2005). Seracılıkta Çev
re Dostu Üretim Teknikleri. Bahçe Bitkileri Tarı
mında Çevre Dostu Üretim Teknikleri (Ed. A. Gül),
Meta Basım, 111-140. Bornova-İzmir.
8
Amaçlarımız
 Topraksız tarımı ve kullanım amaçlarını tanımlayabilecek,
 Farklı topraksız tarım tekniklerinin temel prensiplerini açıklayabilecek,
 Topraksız tarımda bitki beslemenin nasıl gerçekleştirildiğini ifade edebilecek,
 Besin çözeltisi hazırlığı ve uygulamasında dikkat edilecek konuları açıklayabilecek,
 Topraksız tarımın çevreye etkilerini belirtebilecek
Anahtar Kavramlar
• Topraksız tarım • Besin çözeltisi
• Su kültürü • Açık sistem
• Substrat kültürü • Kapalı sistem

İçindekiler
• TOPRAKSIZ TARIMIN GELİŞİMİ
• TOPRAKSIZ TARIM TEKNİKLERİ
Örtüaltı Üretim Sistemleri Seralarda Üretim Teknikleri II • BESİN ÇÖZELTİSİ HAZIRLIĞI VE
UYGULAMASI
• TOPRAKSIZ TARIMIN ÇEVREYE ETKİLERİ
Seralarda Üretim Teknikleri II
TOPRAKSIZ TARIMIN GELİŞİMİ

Topraksız tarım, bitki gelişiminde toprağın işlevlerinin bilinçli bir şekilde
karşılanması esasına dayalı bir yetiştiricilik şeklidir. Su ve besin maddeleri
gereksinimleri karşılandığında, ayakta durmaları için destek sağlandığında
bitkileri toprak olmadan da yetiştirmek mümkündür. Bazı yayınlarda topraksız
tarım ve hidroponik terimleri eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Hidroponik: (İngilizce
Topraksız yetiştiricilik 17. yüzyıldan günümüze bitkilerin nasıl geliştiğini açıklamak hydroponics). Laboratuar
dışında ilk topraksız bitki
üzere gerçekleştirilen çalışmalarda kullanılmaktadır, bitki besleme konusundaki mevcut yetiştiriciliği Amerika Birleşik
bilgi düzeyine bu çalışmalar sayesinde ulaşılmıştır. Topraksız yetiştiriciliğin laboratuar Devletleri’nde besin çözeltisi
dışına çıkarılması 1930’lu yıllarda Amerika Birleşik Devletleri’nde gerçekleştirilmiştir. içinde domates yetiştirilerek
Büyük çaptaki ilk uygulama ise II. Dünya savaşı yıllarına rastlamaktadır, bu dönemde gerçekleştirilmiştir. Çalışmayı
yapan araştırıcı (Gericke)
Pasifik Okyanusundaki adalarda konuşlanan askerlerine taze sebze sağlamak amacı ile bu tekniği Yunanca su
Amerikan ordusu topraksız yetiştiricilik yöntemlerini kullanmıştır. (hydro) ve çalışma (ponos)
Topraksız tarımın seralarda ticari üretimde kullanımı özellikle Kuzey Avrupa anlamına gelen iki kelimeden
oluşan hidroponik olarak
ülkelerinde 1970’li yıllardan itibaren yaygınlaşmıştır. Bu duruma yol açan en isimlendirmiştir.
önemli neden topraksız tarımın seralarda toprak dezenfeksiyonu gereğini ortadan
kaldırmasıdır. Sera topraklarında hastalık etmenleri ve nematodların artış
göstermesi seralarda üretimin sürdürülmesi için toprak dezenfeksiyonunu gerekli
hale getirmektedir. Toprak dezenfeksiyonu fiziksel veya kimyasal yolla yapılabilir.
Fiziksel dezenfeksiyon, toprak sıcaklığının yükseltilmesi esasına dayanır. Sera
topraklarının fiziksel dezenfeksiyonu buharla veya güneş enerjisi ile (solarizasyon)
gerçekleştirilmektedir. Buharla toprak dezenfeksiyonu etkili olmasına karşın güç
ve pahalıdır. 1970’li yıllarda ortaya çıkan dünya enerji krizi nedeniyle buharla
toprak dezenfeksiyonu maliyetinin artması Kuzey Avrupa ülkelerinde topraksız
tarımın yaygınlaşmasına neden olmuştur. Kimyasal toprak dezenfeksiyonu
ise çevre ve insan sağlığı açısından bazı riskler taşımaktadır. Kimyasal toprak
dezenfeksiyonunda dünyanın farklı ülkelerinde uzun yıllar kullanılan metilbromitin
(MeBr) ozon tabakasına zarar verdiği; toprak, su ve yetiştirilen ürünlerde brom
kalıntısına yol açtığı belirlenmiştir. Bu nedenlerle Montreal Protokolü uyarınca Montreal Protokolü:
gelişmiş ülkelerden başlayarak kullanımı yasaklanmaktadır. Türkiye’de de toprak Ozon tabakasına zarar veren
ürünlerin üretim ve ticaretinin
dezenfeksiyonu amaçlı olarak kullanımı 2007 yılından itibaren yasaklanmıştır. kontrol altına alınması
MeBr kullanımındaki yasaklar seralarda toprak dezenfeksiyonuna alternatif amacıyla hazırlanan ve 1987
arayışlarını gündeme getirmiştir, bu uygulamalar arasında özellikle modern yılında imzalanan belge
seralarda topraksız tarım ilk sırada yer almaktadır.
Ülkemizde ilk topraksız tarım işletmeleri seracılığın merkezi olan Antalya’da

1995 yılında kurulmuştur. Yüksek verim ve kaliteye ulaşmak için sera
iklimlendirmesi şart olduğundan, topraksız tarım işletmeleri jeotermal alanlara
(İzmir, Denizli, Aydın, Manisa, Afyon vd.) yönelmiştir. Türkiye’de topraksız tarım
yapan modern sera işletmelerinde domates üretimi yaygındır.
Topraksız tarımın geleneksel tarzda toprakta yapılan yetiştiricilikten üstün
yönleri şöyle açıklanabilir:
• Toprağın bitkisel üretime uygun olmadığı yerlerde (çöller, kayalık alanlar,
jeotermal alanlar) bitki yetiştiriciliği yapılabilir.
Su kullanım etkinliği: Birim • Su kullanım etkinliğini arttırır.
su karşılığında üretilen ürün • Bitkiler kontrollü bir şekilde beslenir, sonuçta verim ve kalite artar.
miktarını ifade etmektedir.
• Toprak dezenfeksiyonuna gerek kalmaz.
Ticari üretimin yanı sıra topraksız tarım evlerde veya ofislerde hobi amaçlı
kullanılmaktadır.
Topraksız tarım ile ilgili değişik bilgilere http://en.wikipedia.org/wiki/Hydroponics

adresinden ulaşabilirsiniz.
TOPRAKSIZ TARIM TEKNİKLERİ

Topraksız tarım su kültürü ve substrat kültürü olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.
Su kültürü besin çözeltisinin uygulanışına dayalı olarak sınıflandırılmaktadır.
Bitki kökleri besin çözeltisinin içinde gelişir (durgun su kültürü) veya besin
çözeltisi bitki kökleri boyunca akıtılır (akan su kültürü) ya da besin çözeltisi
bitki köklerine sis şeklinde uygulanır (aeroponik). Substrat kültüründe ise
bitkiler organik, inorganik veya sentetik materyaller içerisinde yetiştirilmekte;
bitkilerin su ve besin gereksinimlerini karşılamak için genellikle besin çözeltisi
kullanılmaktadır.
Su Kültürü
Durgun Su Kültürü
Bu teknikte besin çözeltisi ışık geçirmeyen, yaklaşık 15 cm derinliğe sahip kapların
içine konur. Kapların üzeri hem ışık geçirmeyecek hem de bitkileri ayakta tutmaya
Şekil 8.1
yarayacak bir malzemeyle kapatılır
(Şekil 8.1). Besin çözeltisi seviyesi
Durgun su kültürü belli aralarla kontrol edilerek eksilen
miktar tamamlanır ve bitkinin gelişme
dönemine bağlı olarak çözeltinin belli
aralarla (7-14 gün) değiştirilmesi
gerekir. İyi bir bitki gelişimi için
çözelti havalandırılmalıdır.
o
Ticari üretimde kullanımı yetiştirme
dönemi kısa olan türler (salata-marul,
yeşillikler) ile sınırlıdır. Bu amaçla
bitkiler derinliği yaklaşık 30 cm olan
havuzlar içindeki besin çözeltisinde
serbest olarak bırakılan hafif bir
materyalin (köpük levhalar) üzerinde
yetiştirilmektedir ve bu yöntem “yüzen
su kültürü” olarak adlandırılmaktadır.
8. Ünite - Seralarda Üretim Teknikleri II 159
Akan Su Kültürü
Bu tekniğin temel prensibi; yeterli su, besin maddeleri ve havalanmayı sağlamak
üzere bitkilerin kökleri boyunca besin çözeltisinin ince bir tabaka halinde (1
cm’den az) dolaştırılmasıdır (Şekil 8.2).
Bu yetiştirme tekniği;
(1) İçinde bitki köklerinin geliştiği kanalların ve besin çözeltisinin sisteme
verildiği ve tekrar döndüğü besin çözeltisi tanklarının kullanımına,
(2) Kullanılan besin çözeltisinin gerektiğinde değiştirilmesine dayalıdır.
Şekil 8.2
Akan su kültürü
Kanallar besin çözeltisinin yerçekimine bağlı olarak akabilmesi için eğimli (en
az 1/100) olarak hazırlanır. Kanallar doğrudan sera zeminine yerleştirilebileceği
gibi iskelet üzerine de yerleştirilebilir. Kanal uzunluğu 20-30 metreyi geçmemelidir.
Meyvesi tüketilen sebze türlerinin yetiştiriciliğinde, taban genişliği 25-30 cm olan
kanallar kullanılmaktadır. Salata-marul yetiştiriciliği için ise kanal genişliğinin
10 cm olması yeterlidir. Fideler kanallara dibi ve yanları kafes şeklinde olan
saksılarla veya kayayünü bloklarıyla yerleştirilir. Tanktan pompalanan besin
çözeltisi kanalların üst ucundan 2-4 litre/dakika akış oranı ile verilir, eğime bağlı
olarak kök bölgesi boyunca akarak alt uçtan tanka geriye döner. Besin çözeltisi
uygulaması sürekli veya kesintili olarak gerçekleştirilir. Kesintili uygulamada
çözelti akışı zamanlayıcı kullanılarak veya solar radyasyon değeri esas alınarak
programlanmaktadır. Zamanlayıcı kullanımı basit ve ucuz bir yöntemdir, girilen
zaman aralığına göre pompa belli süre ile çalışır ve durur.
Birim alandaki bitki sayısını artırmaya yönelik olarak katlı akan su kültürü
sistemleri kurulabilir. Bu sistemler salata-marul ve çilek gibi türlerin ticari
üretiminde, evlerde ve ofislerde hobi amaçlı sebze veya süs bitkileri yetiştiriciliğinde
kullanılabilmektedir.
Aeroponik
Bu yöntemde besin çözeltisi çıplak bitki köklerine sis halinde uygulanmaktadır,
bu nedenle çözeltinin oksijen içeriğinin azalması sorunu ile karşılaşılmamaktadır
(Şekil 8.3). Tekniğin uygulanabilmesi için ışık geçirmeyen bir kaba, besin çözeltisi
tankına ve sisleme düzenine gereksinim vardır. Aeroponik tekniği birim alandaki
bitki sayısını artırmaya yönelik olarak da kullanılabilmektedir.
Şekil 8.3
Aeroponik
Dikkat ettiyseniz su kültürü tekniklerinin hepsinde “Bitki köklerinin ışık geçirme-

1 yen bir kapta bulunması gerekir” uyarısı yapıldı. Bunun nedenini açıklayınız.
Substrat Kültürü
Ticari bitki yetiştiriciliğinde substrat kültürü daha yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bunun nedeni:
1. Su kültürü sistemleri daha ayrıntılı teknik donanım ve kesintisiz elektrik
enerjisi gerektirmektedirler.
2. Sıcak bölgelerde yaz aylarında besin çözeltisi sıcaklığının 35°C’nin üzerine
çıkması bazı hastalık etmenlerinin çözeltide çoğalmasına ve sonuçta
köklerin ölümüne yol açmaktadır.
Topraksız tarımda kullanılan substratlar (yetiştirme ortamları) organik,
inorganik ve sentetik olarak gruplandırılmaktadır (Çizelge 8.1).
Çizelge 8.1 İnorganik

Topraksız tarımda Organik Sentetik
kullanılan substratlar Doğal İşlem görmüş
Torf Kum Perlit Poliüretan köpük
Hindistan cevizi
Çakıl Kayayünü
torfu
Talaş Volkan tüfü
Ağaç kabuğu
Çeltik kavuzu
Substratlar “inert substratlar” ve “kimyasal olarak aktif substratlar” olarak

da sınıflandırılmaktadır. İnert olan substratlar kimyasal olarak tesirsizdir, yani
besin çözeltisi ile tepkimeye girmezler. Kimyasal olarak aktif substratlar ise
besin elementlerini tutabilir veya ortama besin elementi verebilirler. İnorganik
materyaller genelde kimyasal olarak tesirsizdir. Ancak zeolit ve vermikulit gibi
katyon değişim kapasitesi yüksek olan bazı inorganik ortamlar kimyasal olarak
aktiftir. Organik ortamlar ise az veya çok kimyasal olarak aktiftirler.
Topraksız yetiştirme ortamının rolü, bitkilere su ve besin maddesi sağlamak,

bitkilerin ayakta durmasına yardımcı olmaktır. İdeal bir yetiştirme ortamının
aşağıdaki özelliklere sahip olması gerekir:
• Bitkileri ayakta tutabilmeli,
• Hacim ağırlığı düşük olmalı,
• Gözenekliliği %75-80’den az olmamalı,
• Hava ve su oranı yeterli olmalı,
• pH’sı 5.0-6.5 arasında olmalı veya kolaylıkla ayarlanabilmeli,
• Tuz içeriği düşük olmalı,
• Tercihen kimyasal olarak inert olmalı,
• Özellikleri zaman içerisinde değişmemeli,
• Hastalık ve zararlılar ile bulaşık olmamalı,
• Üretim sonrası atık sorunu olmamalı,
• Ucuz olmalı.
Kullanılan topraksız yetiştirme ortamları ülkelere bağlı olarak değişiklik
göstermektedir. Ülkemizde ticari üretimde perlit, kayayünü ve Hindistan cevizi
torfu kullanılmaktadır.
Perlit ülkemizde bol bulunan volkanik kökenli bir kayaçtır, kırılarak
milimetrik boyutlara getirildikten sonra 800-1000°C arasında ısıl işleme tabi
tutulur, bu işlemin sonucunda hacminin 20 katına kadar genleşir. Genleşme
sonucu elde edilen düşük yoğunluktaki gözenekli materyal farklı sektörlerde
kullanılmaktadır. Tarımda kullanılan perlitin tanecik çapı 0-6 mm arasında
değişmektedir. Topraksız ortam olarak en önemli olumlu özellikleri hafif ve steril
oluşu, havalanma kapasitesinin yüksek olması, su ve besin maddelerini bitkilerin
kolayca alabileceği şekilde tutması, inert olması ve pH’sının nötr olması şeklinde
özetlenebilir. Atık sorunu yoktur.
Kayayünü bazalt, kireçtaşı ve kok kömürü karışımından elde edilmektedir. Bu
karışım yaklaşık 1500°C sıcaklıkta eritilir, elde edilen eriyik çok hızlı bir şekilde
dönen silindirlerden geçirilerek ince liflere dönüştürülür, preslenir ve genelde
plastik ambalajlı olarak pazarlanır. Kullanım amacına (tohum ekimi, fide üretimi
ve serada bitki yetiştirme) bağlı olarak farklı boyutlarda üretilmektedir. Hafif bir
materyaldir, kimyasal olarak aktif değildir, sterildir. Ancak topraksız tarım sonrası
atık sorunu bulunmaktadır.
Hindistan cevizi torfu, Hindistan cevizi meyvelerinin kabuk kısmından Hindistan cevizi torfu:
elde edilmektedir. Hindistan cevizi bitkisinin yetiştirildiği Sri Lanka, Filipinler, İngilizcesi cocopeat, coir.
Endonezya, Hindistan ve Latin Amerika ülkeleri tarafından üretilmektedir.
Nakliye kolaylığı sağlamak üzere genelde sıkıştırılmış bloklar halinde satılmaktadır,
kullanım öncesi su ile şişirilir. Ürünün kaynağına ve üretim sırasında gördüğü
işlemlere bağlı olarak özellikleri değişebilir. Atık sorunu yoktur, topraksız tarım
sonrası toprak düzenleyici olarak kullanılabilir.
Substratlar yatak, torba veya saksılar (Fotoğraf 8.1) içerisine yerleştirilerek
kullanılmaktadır. Kayayünü, Hindistan cevizi torfu, ağaç atıklarından elde edilen
lifler genelde yatay torbalara benzer şekilde paketli satılmaktadır.
Fotoğraf 8.1
Substrat kültürü
Yataklarda Yetiştiricilik
Yataklar genelde domates, biber, hıyar gibi meyvesi tüketilen sera sebzelerinde çift
sıralı dikim için genişliği 30-40 cm, derinliği 15 cm ve uzunluğu 30 m olacak şekilde
hazırlanır ve yataklar arasında 100 cm mesafe bırakılır. Salata-marul, taze soğan gibi
sık dikilen türlerin yetiştirilmesi düşünülüyor ise, yukarıda verilen ölçülere kıyasla,
yatak genişliği arttırılır, yataklar arasında bırakılan mesafeler ise azaltılır.
Yataklar farklı şekillerde ve farklı malzemeler kullanılarak hazırlanabilir.
Genelde sera zeminine %0.5 eğim verildikten sonra, yataklar yerden yüksekte
olacak tarzda bir iskeletin üzerine veya doğrudan sera zemininin üzerine
yerleştirilir. Ortamdan drene olan çözelti eğimin alt ucundan toplanmaktadır.
Yataklarda yetiştirilen bitkilere besin çözeltisi iki bitki sırasının arasından
geçirilen bir damla sulama borusu ile verilebilir veya bir yatağa bitki sıralarına
paralel olarak iki sıra damla sulama borusu yerleştirilir.
Bu tekniğin olumlu ve olumsuz yönleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:
Olumlu yönleri
• Geleneksel tarzda toprakta yapılan yetiştiriciliğe benzerliği en fazla olan
topraksız tarım yöntemidir.
• Yataklarda yapılan yetiştiricilikte torba veya saksılarda olduğu gibi özel
damlatıcıların kullanılması gerekli değildir.
• Taze soğan, salata-marul ve yeşillikler gibi sık ekilen/dikilen bitkilerin
yetiştiriciliğine uygundur.
• Topraksız tarıma yeni başlayan küçük üreticiler için daha uygun bir
sistemdir.
• Tuğla veya gazbeton benzeri malzeme kullanılarak sabit yataklar
hazırlandığında, torba kullanımına kıyasla atılan plastik miktarı azalmaktadır.
Olumsuz yönleri
• Üretim dönemi sonunda kullanılan substratın değiştirilmesi ve yatakların
yeni substratla doldurulması güç ve zaman alıcıdır.
• Torba veya saksılarda yetiştiriciliğe göre bitki başına kullanılan ortam
hacmi genelde daha fazladır.
Torbalarda Yetiştiricilik UV katkılı bir tarafı siyah

diğer tarafı beyaz renkli
Torba hazırlığında uzun süre dayanabilmesi için UV katkılı bir tarafı siyah diğer plastik: Ultraviyole ışınım
tarafı beyaz renkli polietilen kullanılmaktadır. Torbaların uzunluğu 80-120 cm plastik örtünün yapısını bozar,
arasında değişmektedir. Torbalarda yapılan yetiştiricilikte de, torbalardan drene bunu önlemek için plastiğe
üretim aşamasında UV
olan çözeltinin nasıl toplanacağı dikkate alınmalıdır. Torbaları taşıyan kanal %0.5 ışınlarını tutacak katkılar ilave
eğimle hazırlanan iskelet üzerine veya doğrudan sera zeminine yerleştirilmektedir edilmektedir. UV katkısı plastiğin
(Fotoğraf 8.2). ömrünü uzatır. Yumuşak
plastikler bir yüzü siyah diğer
Torbalar çift sıralı dikime olanak verecek tarzda hazırlanır veya tek sıralı dikim yüzü beyaz olacak şekilde
için hazırlanmışsa da çift sıralı dikime olanak verecek şekilde yerleştirilir. Besin üretilebilmektedir. Beyaz olan
çözeltisi damla sulama borusundan her bitkiye bir kılcal boru ile taşınır. Dikim yüzey torbanın dışını oluşturur,
burada amaç serada ışınımı
öncesi yetiştirme ortamına bol miktarda besin çözeltisi uygulanır, ertesi gün artırmaktır. Siyah olan yüzey ise
maket bıçağı ile torbaların tabanında drenaj açıklıkları oluşturulur. Dikimden torbanın iç kısmını oluşturur,
önce torbadan çıkarılan kılcal sulama boruları, dikimden sonra her bitkinin amaç substratın içinde alg
gelişimini engellemektir.
yanına tekrar sabitlenir.
Fotoğraf 8.2
Torbalarda
yetiştiricilik: Sera
zeminine (solda)
ve iskelet üzerine
yerleştirilen (sağda)
torbalar.
Saksılarda Yetiştiricilik
Substratlar saksılara yerleştirilerek de bitki yetiştiriciliğinde kullanılabilir. Bu
durumda da yetiştirme ortamından drene olacak çözeltinin nasıl toplanacağı
planlanmalıdır. Bu amaçla genelde ayaklı saksılar kullanılmakta olup bu saksıların
tabanında drenaj açıklıkları bulunmaktadır. Sera zeminine yaklaşık %0.5 eğim
verilir ve plastik örtü ile kaplanır. Saksı sıralarının altına drenaj çözeltisini
toplamak üzere plastik borular (saksılardan drene olacak çözeltinin toplanabileceği
şekilde üzerlerinde delikler bulunan) ve üzerlerine saksılar yerleştirilir. Saksılarda
yetiştirilen bitkilere de besin çözeltisi her bitkiye bir kılcal boru ile verilir.
Dikkat ettiyseniz torbalarda veya saksılarda yapılan substrat kültüründe “Besin çö-
zeltisi her bitkiye bir kılcal boru ile verilmelidir” uyarısı yapıldı. Bunun nedenini 2
açıklayınız.
Dikey Torbalarda Yetiştiricilik

Substrat kültürü de birim alandaki bitki sayısını artırmaya yönelik olarak
planlanabilmektedir. Bu yöntem salata-marul ve çilek yetiştiriciliği için uygundur.
Yaklaşık 2 m uzunluğunda ve çapı 15 cm olan torbaların üzerinde 3 sıra halinde bitkiler
yetiştirilebilmektedir (Şekil 8.4). Sera yapısına aşırı yük bindirmemek için

hafif ortamlar kullanılmalıdır. Besin çözeltisi dağıtımı için her torba sırasının
üzerinden bir damla sulama borusu geçirilir ve besin çözeltisi her torbaya farklı
yüksekliklerde sabitlenen kılcal borular ile iletilir. Fazla suyun ortamdan drenajını
sağlamak üzere, torbaların dibinde delikler açılmaktadır.
Şekil 8.4
Dikey torbalarda
yetiştiricilik
BESİN ÇÖZELTİSİ HAZIRLIĞI VE UYGULAMASI
Besin çözeltisi hazırlığı konusunda ayrıntılı bilgiler için Topraksız Tarım (Ayşe Gül,
Hasad Yayıncılık, 2008) adlı kitaba bakabilirsiniz.
Topraksız tarımda bitki besleme, aşağıda belirtilen nedenlerle geleneksel

Katyon değişim kapasitesi: tarzda toprakta yapılan yetiştiricilikten farklıdır:
Pozitif elektrik yüklü iyonları • Topraksız tarımda bitki başına kullanılan ortam hacmi çok azdır.
tutma yeteneğidir. Ca++,
Mg++, K+, NH4+, Zn++, • Toprakta kil minerallerinin katyon değişim kapasitesi nedeniyle besin
Fe++, Mn++, Cu++ olarak elementleri tutulabilir. Topraksız ortamların ise genelde katyon değişim
belirtilen katyonlar bitkilerin kapasitesi düşüktür.
beslenmesi için önemlidir.
• Toprakta yapılan yetiştiricilikte genelde mikro element gübrelemesi
yapılmaz. Topraksız tarımda bitki gelişimi için gerekli tüm elementlerin
yetiştirme ortamına ilave edilmesi gerekmektedir.
• Toprakta bitki kökleri geniş bir alana yayılmakla birlikte kök bölgesinde
yarayışlı element miktarı topraksız ortamlardaki kadar yüksek değildir.
• Topraksız tarımda kaliteli gübrelerin kullanılması gerekir.
• Topraksız tarımda bitkilerin gübrelemeye tepkileri çok hızlıdır. Doğru veya
hatalı uygulamaların sonuçları hızlı bir şekilde ortaya çıkar.
• Topraksız tarımda kök bölgesinin kontrolü mümkündür.
• Topraksız tarımda bitki beslemenin doğru bir şekilde yönetimi bilgi ve
tecrübe gerektirir.
Su Varlığı ve Kalitesi
İşletmenin günlük su gereksinimi bitkilerin su tüketimi dikkate alınarak
hesaplanmalıdır. Su tüketimi bitki türüne, bitkinin büyüklüğüne ve iklim
koşullarına (solar radyasyon, oransal nem, hava hareketi) bağlı olarak değişecektir.
Ülkemiz koşullarında topraksız tarım işletmelerinin su gereksiniminin 9 L/m2/
gün’e ulaşabileceği hesaplanmaktadır.
Topraksız tarımda su kaynağının kalitesi önemlidir. Suyun EC (Elektriki
geçirgenlik) ve pH değeri ile sodyum (Na+), klor (Cl-), kalsiyum (Ca+2),
magnezyum (Mg+2), sülfat (SO4-2), bikarbonat (HCO3-) ve bor (B) içeriğinin
bilinmesi gerekir. EC değerinin 0.5 mS/cm, sodyumun 35, klorun 50, sülfatın 50,
bikarbonatın 250, borun 0.5 mg/L’yi geçmemesi istenir. 5.0-7.0 pH değerine sahip
sular besin çözeltisi hazırlamada rahatlıkla kullanılabilir. Bazı durumlarda suyun
kalsiyum ve magnezyum içeriği yüksek olabilir, besin çözeltisini hazırlarken suyun
kalsiyum ve magnezyum içeriği dikkate alınarak eksik kalan miktarı karşılayacak
kadar gübre ilave edilir.
Besin Elementlerinin Uygulanma Dozları

Besin çözeltisi bitki gelişimi için mutlaka gerekli olan 16 elementten CO2
ve sudan sağlanan karbon, hidrojen ve oksijen dışındaki 13’ünü içermelidir.
Bununla birlikte klor sularda doğal olarak bulunduğundan çözeltiye ilave edilmez.
Besin çözeltisinin element içeriği aşağıda belirtilen hususlar dikkate alınarak
belirlenmektedir:
• Bitki türü veya çeşidi
• Bitkinin gelişme dönemi
• İklim koşulları
• Kullanılan substrat veya topraksız tarım tekniği
Çizelge 8.2’de topraksız tarımda besin elementlerinin genel olarak dozları
ve kullanılan kimyasal kaynaklar, Çizelge 8.3’de ise örnek olarak domates
yetiştiriciliğine uygun besin çözeltisi reçetesi verilmiştir. Besin çözeltisi
hazırlığında kullanılacak gübrenin saflık yüzdesinin ve suda eriyebilirliğinin
yüksek olması, tuz indeksinin ise düşük olması gerekir.
Çizelge 8.2 Element Sembolü İyon formu Doz (mg/L) Kimyasal kaynak
Topraksız tarımda
Kalsiyum nitrat
besin çözeltisinde
Potasyum nitrat
bulunması gereken
elementler. Azot1 N NO3-, NH4+ 150-250 Nitrik asit
Amonyum nitrat
Monoamonyum fosfat
Monoamonyum fosfat
Diamonyum fosfat
Fosfor P H2PO4-, HPO4-2 30-50 Monopotasyum fosfat
Dipotasyum fosfat
Fosforik asit
Potasyum nitrat
Potasyum sülfat
Potasyum K K+ 250-350
Monopotasyum fosfat
Dipotasyum fosfat
Kalsiyum Ca Ca+2 150-200 Kalsiyum nitrat
Magnezyum sülfat
Magnezyum Mg Mg+2 50
Magnezyum nitrat
Kükürt2 S SO4-2 50
Fe-EDTA
Demir Fe Fe+2, Fe+3 2-3 Fe-DTPA
Fe-EDDHA
Mangan Mn Mn+2 0.5 Mangan sülfat
Çinko Zn Zn+2 0.05-0.1 Çinko sülfat
Bakır Cu Cu+2 0.01-0.10 Bakır sülfat
Bor B BO3-3 0.3 Borik asit
Molibden Mo MoO- 0.05 Amonyum molibdat
1Besin çözeltisinde ideal NH
4-N’u oranı toplam N’un %10-15’idir. NH4-N’u oranının yüksek
olması amonyum zehirlenmesine yol açar.
2Potasyum, magnezyum veya azot kaynağı olarak sülfat içeren gübreler kullanıldığından
besin çözeltisine ayrıca kükürt ilavesi gerekli olmamaktadır.
Çizelge 8.3 Dikim öncesinde Dikimden 4.-6. haftadan

Besin
İnert ortamlarda ortamın itibaren 4-6 hasat dönemine Hasat dönemi
domates elementi
nemlendirilmesi hafta süreyle kadar
yetiştiriciliğinde
N 201 238 200 203
kullanılabilecek besin
çözeltisinin element P 40 40 40 40
içeriği (mg/L) K 253 370 370 390
Ca 190 190 190 190
Mg 48 48 48 48
Fe 2 2 2 2
Mn 0.75 0.75 0.75 0.75
Zn 0.50 0.50 0.50 0.50
B 0.40 0.40 0.40 0.40
Cu 0.10 0.10 0.10 0.10
Mo 0.05 0.05 0.05 0.05
Çözeltinin Hazırlanışı
Besin çözeltisinin hazırlanmasına yönelik olarak gübre miktarlarının
hesaplanmasında aşağıdaki hususlar dikkate alınmalıdır:
• Besin elementlerinin uygulanma dozları,
• Kullanılacak kimyasal kaynaklar,
• Kullanılacak suyun element içeriği,
• Çözeltinin pH’sını ayarlamak üzere kullanılacak asit ve miktarı.
Bitkilere uygulanacak çözeltinin, besin elementlerini istenen dozlarda
içermesi için kullanılması gereken gübre miktarları aşağıda belirtilen şekilde
hesaplanabilir:
Kullanılacak gübrenin % olarak element içeriği biliniyorsa:
G: Besin çözeltisinin içermesi gereken gübre miktarı, (mg/L)

Ek: Elementin dozu (mg/L)
Gei: Gübrenin element içeriği (%)
1 mg/L = 1 g/1000 L olduğu dikkate alınır ise yukarıdaki formüle göre belirlenecek
gübre miktarları (mg/L), 1000 L hacmindeki çözeltinin g olarak içermesi gereken
miktarlara (g/1000 L) eşdeğerdir.
Kullanılacak gübrenin moleküler ağırlığı biliniyorsa:
G: Besin çözeltisinin içermesi gereken gübre miktarı (mg/L)=(g/1000 L)

Gma: Gübrenin moleküler ağırlığı
Ea: Elementin atom ağırlığı
Kullanılan gübreler birden fazla element içeriyorsa, birinci elemente göre
kullanılması gereken gübre miktarı hesaplandıktan sonra, bu kullanım ile diğer
elementin hangi dozda ilave edildiği belirlenmelidir. Örneğin potasyum nitrat
(KNO3) hem K hem N içermektedir. Potasyum nitrat, esasen K kaynağı olarak
seçilmiş ise, önce istenen K dozunu sağlamak üzere kullanılması gereken KNO3
miktarı belirlenir. Daha sonra kullanılan KNO3’tan gelen N miktarı hesaplanır.
E2k : İkinci elementin dozu (mg/L)

G1 : Kullanılan gübre miktarı (mg/L veya g/1000 L)
Gei2: Gübrenin ikinci element içeriği (%)
E2k: İkinci elementin dozu (mg/L)

G1 : Kullanılan gübre miktarı (mg/L veya g/1000 L)
Ea : Elementin atom ağırlığı

Gma : Gübrenin moleküler ağırlığı
Stok çözelti: Yoğun olarak Ticari topraksız tarım işletmelerinde, besin çözeltisi hazırlığında önce stok
hazırlanan ve bitkilere çözeltiler hazırlanır ve bitkilere uygulanacak çözelti bu stok çözeltilerin belli bir
seyreltilerek uygulanan oranda seyreltilmesi yolu ile elde edilir. Hesaplama kolaylığı nedeniyle, genelde
çözelti.
1:100 veya 1:200’lük seyreltme oranları kullanılır. Stok çözelti hazırlığında
kullanılacak gübre miktarları aşağıdaki şekilde hesaplanabilir.
G: Stok çözelti tankına ilave edilecek gübre miktarı (g)

Gei: Gübrenin element içeriği (%)
SO: Seyreltme oranı
TH: Stok çözelti tankının hacmi (L)
G: Stok çözelti tankına ilave edilecek gübre miktarı (g)

Gma: Gübrenin moleküler ağırlığı
SO: Seyreltme oranı
TH: Stok çözelti tankının hacmi (L)
Besin çözeltisinin pH’sını ayarlamak üzere asit -genelde nitrik asit (HNO3) ve/
veya fosforik asit (H3PO4)- ilavesi gerekmektedir. Çözeltide element dengesini
korumak için, pH’yı ayarlamak üzere kullanılan asitten gelen element miktarının
dikkate alınması gerekir.
Ek: İlave edilen asitten gelen element dozu (mg/L)

Aök: Asidin özkütlesi (Ağırlık/Hacim) (g/mL= kg/L)
As: Asidin saflığı
Akm: Kullanılan (besin çözeltisine ilave edilen) asit miktarı (mL/1000 L)
Ama: Asidin moleküler ağırlığı
Stok çözeltilerin hazırlığı için en az iki tank kullanılmalıdır. Çünkü kalsiyum
içeren gübre sülfat ve fosfat içeren gübreler ile aynı tanka konmamalıdır. Aksi
takdirde kalsiyum, fosfat ve sülfat ile tepkimeye girerek çökelti oluşturur.
Bitkilere uygulanacak çözeltinin 300 mg/L potasyum (K) içermesi için, aşağıdaki
3 bilgileri kullanarak stok çözelti tankına ilave edilmesi gereken potasyum nitrat
(%13 N, % 46 K2O) miktarını hesaplayınız. Bu durumda çözeltiye ne kadar azot
(mg/L) ilave edilmektedir, belirtiniz.
Stok çözelti tankının hacmi: 200 L
Seyreltme oranı: 1:100
Atom ağırlığı: K: 39, O:16, N: 14.
Bitkilere Uygulanacak Çözeltinin Özellikleri

Bitkilere uygulanacak çözeltinin elektriksel geçirgenliği, pH’sı ve sıcaklığı
önemlidir. Elektriksel geçirgenlik, besin çözeltisindeki eriyebilir tuzların miktarını
göstermektedir. Besin çözeltisinin EC’si bitki gelişimi, verimi ve kalitesini
etkilemektedir ve yetiştirilen bitki türüne ve bitkinin gelişme dönemine göre
ayarlanmalıdır. Domates yetiştiriciliğinde besin çözeltisinin EC değeri genelde
2.0-2.5 mmhos/cm, hıyarda ise 1.5-2.5 mmhos/cm arasında değişmektedir. Düşük
ışık ve sıcaklık koşullarında yüksek EC, yüksek ışık ve sıcaklık koşullarında ise
düşük EC uygulaması gerekir.
Sera ürünleri için besin çözeltisinin pH’sının genellikle 5.5-6.0 arasında tutulması
uygundur. pH bir çözeltinin 1 litresindeki hidrojen iyonları konsantrasyonunun eksi
logaritmasıdır, çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini tarif eder. Eğer H+ derişimi
OH- derişiminden fazla ise çözelti asidik; yani pH değeri 7’den düşüktür. Eğer OH-
derişimi H+ derişiminden fazla ise çözelti bazik; yani pH değeri 7’den büyüktür.
Eğer OH- ve H+ iyonlarından eşit miktarlarda mevcutsa, çözelti 7 pH değerine
sahip olmak üzere nötrdür. Çözeltinin pH’sını düşürmek için asit, yükseltmek için
ise alkali kullanılır. pH’yı düşürmek için genelde nitrik asit (HNO3) veya fosforik
asit (H3PO4-) ya da nitrik asit + fosforik asit kullanılmaktadır. Nitrik asit, pH’nın
kontrolünde fosforik asitten daha etkilidir.
Besin çözeltisinin sıcaklığı su ve besin elementlerinin alınımını, kök gelişimini
etkilemektedir. Topraksız tarımda optimum çözelti sıcaklığı 23-26°C’dir.
Çözeltinin Uygulanışı
Kullanılan topraksız tarım tekniğine bağlı olarak besin çözeltisi uygulaması
değişmektedir. Su kültüründe bitkiler uygulanan besin çözeltisinden belli bir süre
faydalanmaktadırlar (kapalı sistem). Durgun su kültüründe bitki kökleri besin
çözeltisinin içinde gelişir iken akan su kültüründe besin çözeltisi bitki kökleri boyunca
akıtılmakta ya da aeroponik tekniğinde bitki köklerine sis şeklinde uygulanmaktadır.
Çözelti seviyesi kontrol edilerek eksilen miktar su ve stok çözelti ilavesi ile
tamamlanmakta belli bir süre sonra çözelti yenilenerek üretime devam edilmektedir.
Substrat kültüründe bitkilerin su ve besin gereksinimlerini karşılamada en
fazla benimsenen uygulama bitki gelişimi için gerekli besin elementlerini içeren
besin çözeltilerinin kullanımıdır. Besin çözeltisinin uygulanışına göre, substrat
kültürü açık ve kapalı sistemler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Açık sistemde
bitki kök bölgesinden drene olan çözelti atılır, kapalı sistemde ise drene olan
çözelti toplanarak sistemde tekrar dolaştırılmaktadır. Açık sistemde, sürekli yeni
hazırlanan besin çözeltisi kullanıldığından bitkilere uygulanan besin çözeltisinin
element içeriği istenen düzeylerde olacaktır. Kapalı sistemde ise çözeltinin
element içeriğinde hedeflenen dozlara kıyasla farklılıklar ortaya çıkabilmektedir.
Bu nedenle kapalı sistemlerde, besin çözeltisinin ve yetiştirme ortamının dikkatli
bir şekilde izlenmesi ve gerekli düzeltmelerin yapılması şarttır.
Kapalı sistemlerin, açık sistemlere göre, olumlu ve olumsuz yönleri aşağıdaki
gibidir:
Olumlu yönleri:
• Su ve gübre tasarrufu sağlar
• Atılan çözelti miktarı azaldığından bu yolla çevreyi kirletme riski de azalmaktadır.
Olumsuz yönleri:
• Besin çözeltisinde element dengesini korumak güçleşir. Besin çözeltisindeki
değişimler nedeniyle verim ve meyve kalitesi azalabilir.
• Çözeltinin hastalık etmenleri ile bulaşma riski vardır.

Kapalı sistemler, su ve gübre tasarrufundan çok çevre koruma açısından
önemlidirler. Ayrıca kapalı sistemde yukarıda belirtilen dezavantajların en aza
indirilmesi mümkündür. Ortamdan drene olan besin çözeltisinin EC değerinin sürekli
izlenmesi ve 4-6 hafta arayla element analizlerinin yapılması yoluyla besin çözeltisinde
element dengesi bitki gelişimini olumsuz etkilemeyecek şekilde korunabilir.
Çözeltinin hastalık etmenleri ile bulaşma riski dezenfeksiyon ile önlenebilir. Çözelti
dezenfeksiyonu filtrasyon, pastörizasyon, kimyasal uygulaması ve çözeltinin UV
lambaların altından geçirilmesi gibi farklı yöntemler ile gerçekleştirilebilir. Ticari
sistemlerde bu amaçla en yaygın yöntem UV lambaların kullanılmasıdır.
Substrat kültüründe besin çözeltisi uygulaması iki şekilde yapılır:
• Damla sulama sistemi ile besin çözeltisinin yetiştirme ortamına üstten verilmesi,
• Besin çözeltisinin yetiştirme ortamına alttan verilmesi.
Substrat kültüründe özellikle ticari sistemlerde, besin çözeltisi genelde damla
sulama sistemi ile verilir (Fotoğraf 8.3). Besin çözeltisi, kullanılan ortamın
özellikleri ve hacmi ile bitkinin gelişme dönemi ve iklim koşulları dikkate alınarak
günde birkaç kez, verilen çözeltinin yaklaşık % 20’si drene olacak şekilde uygulanır.
Damlatıcılar seçilen substrat tekniğine uygun olmalıdır, torba veya saksılarda
yapılan yetiştiricilikte çözeltinin çıktığı noktadan damlaması gerekir. Damlatıcıların
debilerinin 1-3 litre/saat arasında olması uygundur. Büyük işletmelerde su ve stok
besin çözeltilerinin karıştırılması belli bir EC ve pH değerine göre otomatik olarak
yapılmaktadır. Bunun yanı sıra dozlama işini belli bir seyreltme oranına göre
gerçekleştirmek de mümkündür. Otomatik sulama-gübreleme ünitesi olmayan
Kapilarite: Kılcallık etkisi. Bir küçük üreticiler veya hobi ya da deneysel amaçlı uygulamalarda su ve stok çözeltiler
sıvının yükselme eğilimidir. bir tankın içerisinde karıştırılarak da aynı işlem yapılabilir.
Valf: Koşula bağlı olarak açılıp Dipten sulama yöntemi hobi amaçlı kullanım için daha uygundur. Bu
kapanan çıkış ögesidir. yöntemde besin çözeltisi yetiştirme ortamına dipten uygulanmakta ve ortam
içinde kapilarite ile yükselmektedir. Besin çözeltisi tankı, saksılar ve üzerinde
valf bulunan saksı altlıklarına gereksinim vardır. Besin çözeltisi tanktan saksı
altlıklarına valflerin açılıp kapanması ile iletilmektedir (Şekil 8.5).
Dipten sulama yöntemi neden hobi amaçlı kullanım için daha uygundur, araştırınız.
4
Fotoğraf 8.3
Damla sulama
Şekil 8.5
› Kapilar sistem.
TOPRAKSIZ TARIMIN ÇEVREYE ETKİLERİ

Toprak dezenfeksiyonu gereğini ortadan kaldırması nedeniyle, topraksız tarım
çevre dostu üretim şekli olarak gündeme gelmiştir. Ancak, dikkat edilmediği
takdirde topraksız tarımın da çevreye olumsuz etkileri olabilir. Topraksız tarımda
atılan besin çözeltileri, atılan plastikler (yer örtüsü olarak kullanılan, yetiştirme
yerlerinin hazırlığında kullanılan plastikler vb) ve atılan yetiştirme ortamları
(kayayünü) çevre kirliliğine yol açmaktadır. Kirlilik unsurlarının oluşumu
kullanılan topraksız tarım tekniğine bağlı olarak değişmektedir. Örneğin su
kültüründe atık substrat sorunu bulunmamaktadır. Substrat kültüründe de atılan
besin çözeltisi miktarı, kullanılan sistemin açık ve kapalı olmasına bağlı olarak
değişmektedir. Ayrıca, geri dönüşüm açısından substratlar arasında farklılıklar
bulunmaktadır.
Topraksız tarımın çevreye olumsuz etkilerini en aza indirmek için aşağıdaki
önlemlerin alınması gerekmektedir.
• Atılan çözelti miktarını azaltmak için kapalı sistem kullanılmalıdır.
• Atılan substrat miktarını azaltmak üzere substratların bir üretim
döneminden fazla kullanılması tercih edilmelidir. Denemeler pek çok
topraksız ortamın 4-5 yıl süreyle kullanılabileceğini ortaya koymuştur.
• Kullanım sonrası arazi ıslahında veya inşaat sektöründe kullanılabilmeleri
nedeniyle geri dönüşümü kolay olan yetiştirme ortamları tercih edilmelidir.
• Plastikler de kullanım sonrasında çevreye atılmamalı, toplanarak geri
dönüşümü sağlanmalıdır.
Özet
Topraksız tarımı ve kullanım amaçlarını tanım- süre sonra çözelti yenilerek üretime devam edil-
1 lamak mektedir.
Topraksız tarım, bitki yaşamı için gerekli su ve Besin çözeltisinin uygulanışına göre, substrat
besin elementlerinin gereken miktarlarda kök or- kültürü açık ve kapalı sistemler olmak üzere
tamına verilmesi esasına dayalı bir yetiştiricilik ikiye ayrılmaktadır. Açık sistemde bitki kök böl-
şeklidir. Bitki besleme ile ilgili denemelerde, sera- gesinden drene olan çözelti atılır, kapalı sistem-
larda ticari amaçlı sebze ve süs bitkileri üretimin- de ise drene olan çözelti toplanarak su ve stok
de, evlerde veya ofislerde hobi amaçlı bitki yetiş- çözeltilerin ilavesinden sonra sistemde tekrar
tiriciliğinde kullanılmaktadır. Topraksız tarımın dolaştırılmaktadır. Kapalı sistemler su ve gübre
seralarda yaygınlaşmasının en önemli nedeni top- tasarrufu sağlar, atılan çözelti miktarı azaldığın-
rak kökenli hastalık etmenleri ve nematodlardır. dan çevreyi kirletme riski daha azdır. Substrat
Topraksız tarım sayesinde, seralarda toprak dezen- kültüründe besin çözeltisi genelde damla sulama
feksiyonuna gerek olmadan bitki yetiştiriciliği ya- sistemi ile uygulanır.
pılabilmektedir. Ülkemizde ilk topraksız tarım iş-
letmeleri seracılığın merkezi olan Antalya’da 1995 Besin çözeltisi hazırlığı ve uygulamasında dikkat
yılında kurulmuştur; bununla birlikte daha sonra- 4 edilecek konuları açıklamak
ki yıllarda ısıtma harcamalarını azaltmak amacıyla Besin çözeltisi hazırlığı ve uygulamasında su var-
topraksız tarım işletmeleri jeotermal alanlara yö- lığı ve kalitesi, besin elementlerinin uygulanma
nelmiştir. dozları, kullanılacak kimyasal kaynaklar, stok
çözeltilerin hazırlanması ve seyreltme oranları,
Farklı topraksız tarım tekniklerinin temel pren- bitkilere uygulanacak çözeltinin elektriksel geçir-
2 siplerini açıklamak genliği, pH’sı ve sıcaklığı dikkate alınmalıdır. Besin
Topraksız tarım su kültürü ve substrat kültürü ol- elementlerinin uygulanma dozlarına yetiştirilecek
mak üzere ikiye ayrılmaktadır. Su kültürü besin bitki türüne göre karar verilir, ayrıca bitkinin ge-
çözeltisinin uygulanışına dayalı olarak sınıflandı- lişme dönemi, iklim koşulları ve kullanılan top-
rılmaktadır. Bitki kökleri besin çözeltisinin içinde raksız tarım tekniğine göre düzeltmeler yapılabilir.
gelişir (durgun su kültürü) veya besin çözeltisi Kullanılacak gübre miktarlarının hesaplanmasın-
bitki kökleri boyunca akıtılır (akan su kültürü) ya da sulama suyunun element içeriği ile çözeltinin
da besin çözeltisi bitki köklerine sis şeklinde uy- pH’sını ayarlamak üzere kullanılacak asit ve mik-
gulanır (aeroponik). Substrat kültüründe ise bit- tarı dikkate alınmalıdır. Stok çözeltilerin hazırlığı
kiler organik, inorganik veya sentetik materyaller için en az iki tank kullanılmalı, kalsiyum içeren
içerisinde yetiştirilmekte; bitkilerin su ve besin gübre ile sülfat ve fosfat içeren gübreler aynı tanka
gereksinimlerini karşılamak için genelde besin konmamalıdır.
çözeltisi kullanılmaktadır.
Topraksız tarımın çevreye etkilerini açıklamak
5
Topraksız tarımda bitki beslemenin nasıl gerçek- Topraksız tarımda toprak dezenfeksiyonu ge-
3 leştirildiğini açıklamak rekmediğinden, bu yolla çevrenin olumsuz et-
Topraksız tarımda bitkilerin su ve besin gereksi- kilenme riski ortadan kalkmaktadır. Bununla
nimleri, bitki gelişimi için mutlaka gerekli besin birlikte, dikkat edilmediği takdirde topraksız
elementlerinin tümünü içeren besin çözeltisinin tarımın da çevreye olumsuz etkileri olabilir.
uygulanması ile karşılanır. Besin çözeltisi bitki Topraksız tarımda atılan besin çözeltileri, atılan
gelişimi için mutlaka gerekli olan 16 elementten plastikler (yer örtüsü olarak kullanılan, yetiştir-
CO2 ve sudan sağlanan karbon, hidrojen ve oksi- me yerlerinin hazırlığında kullanılan plastikler
jen dışındaki 13’ünü içermelidir. Bununla birlikte vb.) ve atılan yetiştirme ortamları (kayayünü)
çözeltiye klor ve kükürt ilavesi gerekli değildir. çevre kirliliğine yol açmaktadır. Topraksız tarı-
Kullanılan topraksız tarım tekniğine bağlı olarak mın çevreye olumsuz etkilerini en aza indirmek
besin çözeltisi uygulaması değişmektedir. Su kül- için kapalı sistem kullanılmalı, atık substrat ve
türünde bitkiler uygulanan besin çözeltisinden plastiklerin geri dönüşümü sağlanmalı, atılan
belli bir süre faydalanmaktadırlar (kapalı sistem), substrat miktarını azaltmak üzere substratların
çözelti seviyesi kontrol edilerek eksilen miktar su bir üretim döneminden fazla kullanılması tercih
ve stok çözelti ilavesi ile tamamlanmakta belli bir edilmelidir.
1. Aşağıdakilerden hangisi topraksız tarımın seralarda 6. Aşağıdakilerden hangisi perlit ortamına uygundur?
ticari üretimde yaygınlaşmasının en önemli nedenidir? a. Kimyasal olarak aktif
a. Kolay uygulanabilmesi. b. Organik
b. Ucuz olması. c. Isıl işlem sonucu elde edilir
c. Toprak dezenfeksiyonu gereğini ortadan kaldırması. d. Ağır
d. Aşılı fide kullanımına olanak tanıması. e. Atık sorunu var
e. Yaprak hastalıkları ve zararlıları ile mücadeleyi
kolaylaştırması. 7. Katlı veya dikey topraksız tarım sistemleri aşağıdaki
bitki türlerinden hangisinin yetiştiriciliğine uygundur?
2. Besin çözeltisinin bitki köklerine sis şeklinde uygu- a. Domates
lanmasının en önemli katkısı nedir? b. Hıyar
a. Sulama kolaylaşır. c. Çilek
b. Çözelti uygulaması için elektrik enerjisi gerekli d. Biber
değildir. e. Patlıcan
c. Çözeltinin oksijen içeriği azalmaz.
d. Ucuzdur. 8. Topraksız tarımda besin çözeltisinin pH değeri
e. Besin çözeltisinin element içeriğini istenen dü- hangi sınırlarda tutulur?
zeylerde tutmak kolaydır. a. 4.5-5.0
b. 7.0-7.5
3. Aşağıdakilerden hangisi ticari bitki yetiştiriciliğin- c. 4.0-4.5
de substrat kültürünün daha fazla kullanılmasının ne- d. 5.5-6.0
denidir? e. 6.5-7.5
a. Substrat kültüründe atık sorununun az olması.
b. Substrat kültüründe sulamanın kolay olması. 9. Aşağıdakilerden hangisi açık sistem tanımına uy-
c. Substrat kültüründe birim alanda yetiştirilen gundur?
bitki sayısının fazla olması. a. Bitkilere sürekli yeni çözelti uygulanır.
d. Su kültüründe çözeltide bazı hastalık etmenleri- b. Bitkiler açıkta yetiştirilir.
nin çoğalma riski. c. Besin çözeltisinin element içeriğini istenen dü-
e. Seranın su kültürüne hazırlanmasının daha zor zeylerde tutmak zordur.
olması. d. Daha az su kullanılır.
e. Atılan çözelti miktarı azalır.
4. Türkiye’de seracıların en fazla tercih ettiği substrat-
lar hangileridir? 10. Aşağıdakilerden hangisi çevreye olumsuz etkileri
a. Perlit / Kayayünü / Torf azaltmaya yönelik olarak topraksız tarıma özel bir ön-
b. Perlit / Kum / Torf lem değildir?
c. Perlit / Ağaç kabuğu / Kayayünü a. Substratların bir üretim döneminden uzun süre
d. Perlit / Hindistan cevizi torfu / Kum kullanılması
e. Perlit / Kayayünü / Hindistan cevizi torfu b. Geri dönüşümü kolay olan substratların tercih
edilmesi
5. Aşağıdakilerden hangisi kayayününün özelliklerin- c. Besin çözeltisinin kapalı sistemde uygulanması
den değildir? d. Boşalan tarım ilacı ambalajlarının toplanması
a. Steril olması e. Substrat ambalajı olarak kullanılan plastik atık-
b. Sentetik olması ların geri dönüşümü
c. Atık sorunu olması
d. İnert olması
e. Hafif olması

1. c Yanıtınız yanlış ise “Topraksız Tarımın Sıra Sizde 1
Gelişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Su kültüründe bitki kökleri ışık geçirmeyen bir kapta
2. c Yanıtınız yanlış ise “Aeroponik” konusunu ye- bulundurulmalıdır. Aksi takdirde besin çözeltisin-
niden gözden geçiriniz. de alg gelişir. Bitkilerin kök gelişimi ve element alımı
3. d Yanıtınız yanlış ise “Substrat Kültürü” konusu- için solunuma dolayısıyla oksijene ihtiyaçları vardır.
nu yeniden gözden geçiriniz. Çözeltide gelişen mikroorganizmalar oksijen için bit-
4. e Yanıtınız yanlış ise “Substrat Kültürü” konusu- ki kökleri ile rekabete girmektedir. Çözeltide oksijenin
nu yeniden gözden geçiriniz. azalması durumunda kök ve bunu takiben bitki ölüm-
5. b Yanıtınız yanlış ise “Substrat Kültürü” konusu- leri görülür. Bu sorunu engellemek için besin çözeltisi-
nu yeniden gözden geçiriniz. nin ışık görmesi engellenmelidir.
6. c Yanıtınız yanlış ise “Substrat Kültürü” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
7. c Yanıtınız yanlış ise “Akan Su Kültürü” ve Torbalarda ve saksılarda özel damlatıcıların kullanıl-
“Dikey Torbalarda Yetiştiricilik” konusunu ye- ması gerekir. Dikkat edilmezse besin çözeltisi saksı veya
niden gözden geçiriniz. torbaların aralarına ya da torbalarda plastiğin üzerine
8. d Yanıtınız yanlış ise “Bitkilere Uygulanacak damlayabilir, sonuçta bitkiler besin çözeltisinden fayda-
Çözeltinin Özellikleri” konusunu yeniden göz- lanamaz. Bu sakıncaları ortadan kaldırmak için nokta-
den geçiriniz. sal kaynaklı (suyun çıktığı noktadan damlamasını sağ-
9. a Yanıtınız yanlış ise “Çözeltinin Uygulanışı” ko- layan) damlatıcılar kullanılır ve damlatıcıların üzerine
nusunu yeniden gözden geçiriniz. kılcal borular takılarak besin çözeltisinin her bitkinin
10. d Yanıtınız yanlış ise “Topraksız Tarımın Çevreye kök bölgesine ulaşması garanti altına alınır.
Etkileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Sıra Sizde 3
Kullanılacak potasyum nitrat (% 13 N, % 46 K2O) miktarı
K2O
Atom ağırlığı Moleküler ağırlığı
K=39 2 K= 78
O=16 O =16
+________
94
94 K2O = 78 K
X = 300 K
X=361.5 mg/L K2O gerekmektedir.
Stok çözelti tankına ilave edilmesi gereken KNO3 mik-

tarı (g):
KNO3’tan gelen N miktarı (mg/L):

SONUÇ: Belirtilen stok çözelti tankına 15717 g Gül, A. (2008). Topraksız Tarım, İstanbul: Hasad Ya-
(=15.717 kg) potasyum nitrat ilave edilmelidir. Bu du- yıncılık.
rumda çözeltiye 300 mg/L potasyumun yanı sıra yak- Gül, A., Tüzel, İ.H., Okur, B.,Tuncay, Ö., Aykut, N.,
laşık 102 mg/L azot ilave edilmektedir. Engindeniz, S. (2000). Serada Topraksız Tarım
Tekniği ile Hıyar Yetiştiriciliği. TÜBİTAK TARP
Sıra Sizde 4 Yayınları.
Bu yöntemde yetiştiricinin besin çözeltisi uygulama- Jones, Jr.J.B. (1983). A Guide for the Hydroponic &
sını programlamasına (çözelti uygulama zamanı ve Soilless Culture Grower. Oregon: Timber Press.
uygulama miktarını belirlemesine) ve çözelti dağıtımı Papadopoulos, A.P. (1991). Growing Greenhouse To-
için pompaya gerek yoktur. Ancak besin çözeltisi or- matoes in Soil and in Soilless Media. Agriculture
tamdan drene olmamaktadır, buna bağlı olarak ılıman Canada Publication 1865/E.
bölgelerde zamanla bitki tarafından alınmayan ele- Papadopoulos, A.P. (1994). Growing Greenhouse Se-
mentlerin substratta birikerek tuz etkisi yaratması ve edless Cucumbers in Soil and in Soilless Media.
sonuçta verimi olumsuz etkileme riski bulunmaktadır. Agriculture and Agri-Food Canada Publication
Kullanımının kolay olması ve amatörler için verim dü- 1902/E.
şüklüğünün çok önemli olmayışı nedeniyle bu yöntem Resh, H.M. (1991). Hydroponic Food Production.
amatörler için daha uygundur. California: Woodbridge Press Publication.
Savvas, D., Passam, H. (Editörler) (2002). Hydroponic
Production of Vegetables and Ornamentals. At-
hens: Embryo Publications.
9
Amaçlarımız
 Domates bitkilerinin botanik özelliklerini tanımlayabilecek,
 Serada domates yetiştiriciliğinin temel prensiplerini açıklayabilecek,
 Hıyar bitkilerinin botanik özelliklerini tanımlayabilecek,
 Serada hıyar yetiştiriciliğinin temel prensiplerini sıralayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Tek ürün yetiştiriciliği • Ginoik
• Çift ürün yetiştiriciliği • Partenokarp
• Tek sıralı dikim • Askıya alma
• Çift sıralı dikim • Budama
• Domates • Fizyolojik bozukluk
• Hıyar • Tozlaşma
• Hazır fide • Döllenme
• Aşılı fide • Bitki büyüme düzenleyicileri
• Erselik • Bombus arısı

İçindekiler
• GİRİŞ
Örtüaltı Üretim Sistemleri Serada Sebze Yetiştiriciliği • SERADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ
• SERADA HIYAR YETİŞTİRİCİLİĞİ
Serada Sebze Yetiştiriciliği
GİRİŞ
Dünyada olduğu gibi, ülkemizde de sera sebze yetiştiriciliği giderek büyüyen
önemli bir sektör haline gelmiştir. Bunun nedeni tüketicilerin sebzeleri mevsim-
leri dışında da sofralarında görmek istemeleridir. Gerek yurtiçi ve gerekse yurtdışı
talepler nedeniyle sera alanlarımızın büyük bir kısmında sebze üretimi yapılmak-
tadır. 2008 yılı verilerine göre 360893 dekar olan sera alanlarımızın %96’sında
sebze yetiştiriciliği gerçekleştirilmektedir. Toplam sebze sera alanının %61.2’sinde
domates, %23.4’ünde hıyar, %8.4’ünde biber ve %3.5’inde patlıcan yetiştirilirken
geriye kalan %3.5’lik dilimde ise kabak, kavun, fasulye ve marul-salata yetiştirici-
liği yapılmaktadır.
Ülkemizde seracılık, iklimin uygun olduğu sahil kuşağında sadece dona karşı
ısıtılan küçük ölçekli ve basit yapılar şeklinde yaygınlaşmıştır. Ancak son yıllarda
ülkemizde de iklim kontrollü büyük sera işletmeleri kurulmakta olup, bu işletme-
ler için jeotermal alanlar tercih edilmektedir.
Seralarda sebze üretimi tek ürün yetiştiriciliği yada çift ürün yetiştiriciliği şek-
linde gerçekleştirilir. Tek ürün (uzun dönem) yetiştiriciliği, üretim yılı içersin-
de tek bir üretim anlamına gelir, bu üretim şeklinde ısıtma yapmak gerekir. Çift
ürün (kısa dönem) yetiştiriciliği ise bir üretim yılında sonbahar ve ilkbahar olmak
üzere iki kez yetiştiricilik yapılması anlamına gelir. Isıtma giderlerinden tasar-
ruf sağlamak amacıyla tercih edilen bu yetiştiricilik şeklinde çok soğuk aylarda
sera boş bırakılmakta; sonbahar üretiminde üretimin sonlarına doğru, ilkbahar
üretiminde ise üretimin başlarında seradaki bitkileri dona karşı korumak gerekli
olabilmektedir.
Sera sebzeleri tek yada çift sıralı olarak yetiştirilmekte ve dikim mesafeleri
buna göre değişmektedir. Tek sıralı dikimde sıra araları eşit mesafede tutulmakta-
dır. Çift sıralı dikimde ise dar ve geniş sıra arası mesafeler söz konusudur, bitkiler
güneş ışınımından daha iyi faydalanabilmektedir. Bu yöntemde bitki bakım iş-
lemleri için işçiler sadece geniş aralarında dolaşabilmektedir (Şekil 9.1).
Şekil 9.1
Tek (A) ve çift sıralı
(B) dikim şekli.
SERADA DOMATES YETİŞTİRİCİLİĞİ

Sinonim (Eş anlamlılık): Seralarımızda yetiştirilen sebze türleri arasında ilk sırada yer alan domates, Sola-
Canlıların bilimsel isimlerinin naceae (Patlıcangiller) familyasındandır. Bilimsel olarak “Lycopersicon esculentum
birden fazla olması
durumunda isimlerin her biri. Mill. (sinonim: Lycopersicon lycopersicum L. veya Solanum lycopersicum L.) olarak
adlandırılmaktadır. Anavatanı Güney Amerika ve Meksika olarak bildirilmektedir.
Botanik Özellikleri
Kök
Çimlenme sonucu ilk çıkan kökler uzayarak kazık kökü meydana getirir ve bu
kökler etrafında derine giden saçak kökler oluşmaya başlar. Sera topraklarında
düzenli sulama ve gübrelemenin de etkisiyle bitki köklerinin büyük bir kısmı top-
rağın ilk 30 cm’lik kısmında dağılır. Toprak özelliğine, sıcaklığa ve yetiştirme za-
manına bağlı olarak saçak köklerin 40-100 cm derine indikleri ve 40-60 cm etrafa
yayıldıkları görülmektedir.
Yaprak
Tek tepeli bileşik yaprak formundadır, 7-9 yaprakçıktan oluşur. Sarmal diziliş gös-
terirler. Yaprak orta damardan kenarlara doğru hafif aşağı, dışa doğru kıvrılır.
Yapraklar tüylüdür. Bu tüyler domatese özgü kokuyu verirler ve sıvı içerdikleri
için dokunulduğunda ellerin yeşile boyanmasına neden olurlar.
Gövde
Otsu gövde yapısına sahip olan bitkinin, başlangıçta yani fide devresinde yuvar-
lak, tüylü ve yumuşak olduğu; gelişme ilerledikçe gövdenin sert ve köşeli bir şekil
aldığı görülmektedir. Gövde üzeri yeşil rengi veren tüylerle kaplıdır. Her yaprağın
gövdeye bağlandığı yerden yani yaprak koltuklarından “koltuk sürgünü” olarak
adlandırılan yan sürgünler meydana gelir.
Domates bitkisi gövde büyümesine göre “Sınırlı büyüme gösteren (Bodur)” ve
“Sınırlı büyüme göstermeyen (Sırık)” olmak üzere ikiye ayrılır. Bodur domates çe-
şitlerinde bitki büyüme ucu çiçek salkımına döner ve büyüme durur. Seralarda
sırık domates çeşitlerinin yetiştirilmesi tercih edilir. Sırık çeşitlerde büyüme ucu
alınmadığı takdirde bitki büyümeye devam eder ve bitki gövdesi kendi başına dik
duramadığından askıya alınması gerekir.
Çiçek
Çiçekleri salkım şeklinde oluşur. İlk çiçek salkımları, çeşide bağlı olarak 5. veya
Erselik çiçek (Erdişi çiçek): 6. yapraktan sonra, diğerleri ise genelde gövde üzerinde 3 yaprakta bir ve üst yap-
Erkek ve dişi organın aynı
çiçekte bulunması durumudur. rağa yakın bir yerde oluşur. Salkımlardaki çiçek sayısı çeşitlere göre değişmekle
birlikte genelde 4-16 arasında değişir ve 30’a kadar çıkabilir. Domates çiçeği, biyo-
lojik bakımdan “erselik” çiçek yapısına sahiptir. Çiçeklerde 5 parçalı yeşil renkli
çanak yaprak, 5 parçalı sarı renkli taç yaprak, 5 adet sarı renkli erkek organ ve 1
adet dişi organ bulunur. Çiçekler açık olarak 1-2 gün kalırlar.
Meyve
Üzümsü meyve yapısına sahiptir. Başlangıçta renk yeşildir ve bu dönemde zehirli
bir alkoloid olan solanin içerir. Meyve irileşip normal büyüklüğünü alınca yeşil
renk açılır, karotenoidler likopene dönüşerek meyve esas rengi olan kırmızıya dö-
9. Ünite - Örtüaltı Üretim Sistemleri 179
ner. Domates meyvesi kırmızı yanında, turuncu, pembe, sarı, siyahımsı kırmızı,
kırmızı üstüne siyah çizgili renklerde olabilmektedir. Meyvenin rengini, kabuk
ve et renkleri birlikte oluşturur. Kabuk şeffaf yada sarı renkli olabilir. Döllenme
ve meyve bağlamadan sonra, meyve olgunlaşıncaya kadar 45-70 günlük bir süre
gerekir. Domates meyvelerinde büyüklük, çeşit ve tohum sayısı ile ilgilidir ve or-
talama meyve ağırlığı 2-3 g’dan 800-1000 g’a kadar değişir.
Tohum
Domateste tohumlar, meyve içinde karpel loplarında ve çimlenmesini engelle-
yen peltemsi bir sıvı içindedir. Tohumlar 1 mm kalınlığında, 2-4 mm çapında
bir disk şeklindedir ve üzerleri tüylerle (hav) örtülüdür. Seracılıkta yaygın olarak
kullanılan hibrit çeşitlerin büyük bir kısmı havsızdır. Domates tohumlarının 1000
dane ağırlığı 2.7-3.3 gram, 1 gramda bulunan tohum sayısı 250-430 adet arasında
değişir. Tohumlar uygun saklama koşullarında çimlenme güçlerini 4-5 yıl korur.
İklim İstekleri
Sıcak iklim sebzesi olan domatesin mevsimi dışında seralarda başarılı bir şekilde
yetiştirilmesi için birbirleri ile ilişkili olan sıcaklık, nem, ışık, hava hareketi ve sera
atmosferinin karbondioksit düzeyi gibi iklim faktörlerinin düzenlenmesi önem
taşır.
Sıcaklık
Domates sıcaktan hoşlanan ancak aşırı sıcağı sevmeyen bir bitkidir. Gelişmesinin
farklı evrelerinde farklı sıcaklıklara ihtiyaç duyar. Domates tohumlarının çim-
lenmesi için en uygun sıcaklık 16-29°C’dir. Fide döneminde hava sıcaklığı ışık
yoğunluğuna bağlı olarak gece 12-15°C, gündüz 18-20°C arasında olmalıdır. Bu
devrede düşük sıcaklıklar gelişmeyi yavaşlatır, ilk çiçek salkımı oluşumu da geci-
kir; yüksek sıcaklıklar ise az ışık varsa boya kaçmış, kuvvetsiz fide elde edilmesi-
ne yol açar. Domates yetiştiriciliğinde özellikle tozlaşma ve döllenme olaylarının
yani meyve tutumunun meydana gelebilmesi için sıcaklık kritik bir faktördür ve
yeterli sayıda ve canlılıkta çiçek tozunun oluşması için sıcaklık 10°C’nin altına
düşmemelidir. Ayrıca bu dönemde sera içi gece ve gündüz sıcaklıkları arasında
6-7°C’den fazla olmamak şartıyla sıcaklık farkı istenir. Sera domates yetiştirici-
liğinde meyve tutumu aşamasında ideal gece sıcaklığı 13-18°C, gündüz sıcaklı-
ğı 19-24°C olmalıdır. Sıcaklığın alt ve üst sınırı gece 10-20, gündüz 18-30°C’dir.
Meyvede rengi oluşturan likopen 21-24°C’de oluşur. Likopen 10°C’nin altında ve
30°C’nin üzerinde sentezlenmediği için meyvelerde homojen bir kızarma görül-
mez, meyveler sarı renkte kalırlar.
Serada sebze yetiştiriciliğinde gece sıcaklığının gündüz sıcaklığından düşük tutul-

masının nedeni nedir? 1
Işık
Domates gün uzunluğuna duyarlı bir bitki değildir. Işık, özellikle kış aylarında ye-
tiştiriciliği etkileyen bir faktördür. Gereksinim duyulan ışık yoğunluğu 10000 lux
dolayındadır. Işığın yetersiz olduğu durumlarda; ince zayıf bir gövde gelişmesi,
soluk yapraklar, çiçek sayısı az zayıf salkımlar ve zayıf bir kök gelişmesi ile karşı
karşıya kalınır.
Sonbahar ve kış aylarında ışık şiddetinin az olduğu dönemlerde yüksek sıcak-

lıklardan kaçınılmalıdır. Işığın fazla olduğu dönemlerde (Mayıs-Eylül) ise ışığı
düşürücü tedbirler (gölge perdesi kullanma, sera örtüsüne üstübeç vb. atma gibi)
alınarak sera içi sıcaklığının yükselmesi engellenmelidir.
Oransal Nem
Sera içersindeki oransal nem domates bitkisinin gelişmesi, meyve bağlama ve
meyve kalitesi, su ihtiyacı, hastalık ve zararlı çıkışı ile kontrolü üzerinde etkili bir
faktördür. Sera oransal neminin domates yetiştiriciliğinde %50-60 olması istenir.
Oransal nemin istenilen seviyenin altında veya üstünde olması pek çok sorunu
da beraberinde getirir: Sera içi oransal nemi % 50’nin altında ise; çiçek tozları ve
çiçeğin dişicik tepesi kurur, çiçek tozları çimlenemez, sonuçta tozlaşma-meyve
bağlama arzu edilen seviyede olmaz. Bitkiler gün içersinde çok su kaybeder. Bunu
sulama ile telafi etmeye çalışmak bitkiyi strese sokar. Oransal nemin düşük olması
özellikle sıcak zamanlarda kırmızı örümcek zararlısının ortaya çıkmasına ve ya-
yılmasına neden olur.
Oransal nem istenilen seviyenin üstünde ise; çiçek tozları fazla nem nedeniy-
le topaklaşır ve dağılamaz. Bunun sonucunda tozlaşma-meyve bağlama istenilen
seviyede olmaz. Oransal nemin yüksek olması durumunda, hastalık etmenleri ge-
nelde yüksek nemde geliştiğinden çeşitli hastalıklar ortaya çıkar ve ciddi zararlara
neden olur. Oransal nem istenilen seviyenin üstünde seyrediyorsa ısıtma ve hava-
landırma yardımıyla nem düşürülmelidir.
Sera İçi Hava Hareketi

Sera içi hava hareketinin 1-4 m/sn arasında olması istenir. Bu çok hafif hava ha-
reketi bitkilerin hafifçe sallanmasına sebep olur ve çiçek tozlarının dişicik tepesi
üzerine taşınmasını (tozlaşma) arttırır. Sera içindeki sıcaklığın ve nemin homojen
dağılımını sağlar ve bitki üzerinde kalıcı bir nem olmasını engelleyerek hastalık
çıkışını azaltır. Aynı zamanda seranın içindeki üst tarafta bulunan karbondioksi-
tin yapraklara daha kolay ulaşmasını sağlar.
Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi

CO2 gübrelemesi ilk gerçek yaprağın görülmesinden itibaren havalandırmaların
sürekli açık kalması nedeniyle CO2 gübrelemesinin imkânsız hale geldiği döneme
kadar sera atmosferinde CO2 düzeyi 1000 ppm olacak şekilde yapılabilir.
Toprak İstekleri
Domates toprak istekleri açısından seçici değildir, her türlü toprakta yetişebilmek-
tedir. Bununla beraber en iyi sonucu organik maddelerce zengin, su tutma gücü
yüksek ve besin maddelerince zengin tınlı topraklarda verir. Toprak pH’sı 5.5-7
arasında olmalıdır. Ayrıca toprakta iyi bir drenaj sağlanmalı ve toprağın hastalık
ve zararlılarla bulaşık olmamasına dikkat edilmelidir. Kuvvetli bir bitki gelişimi
için ideal toprak sıcaklığı 20°C’dir.
Üretim Takvimi
Sera domates yetiştiriciliğinde üretim takvimi; üretimin tek ürün veya çift ürün
olmasına göre değişir (Çizelge 9.1).
Üretim dönemi Tohum ekimi Dikim İlk hasat Son hasat Çizelge 9.1
Sera domates
15 Temmuz 1 Eylül 15 Kasım 30 Haziran yetiştiriciliğinde
Tek ürün
15 Ağustos 15 Eylül 15 Aralık 15 Temmuz üretim tarihleri.
15 Temmuz 15 Ağustos 15 Kasım 1 Ocak
Sonbahar
15 Ağustos 1 Eylül 30 Kasım 1 Şubat
Çift ürün
1 Aralık 15 Şubat 1 Nisan 30 Haziran
İlkbahar
1 Ocak 1 Mart 15 Nisan 15 Temmuz
Çeşit Seçimi
Domates yetiştiriciliğinde çeşit seçerken özellikle pazar talebi ve yetiştirme dö-
nemi dikkate alınmalıdır. Bunların yanında kullanacağımız çeşidin hastalık ve
zararlılara karşı dayanıklılığı/toleransı da önem taşımaktadır.
Meyve özellikleri (renk, şekil, irilik) bakımından piyasada değişik özelliğe sahip
çok sayıda domates çeşidi bulunmaktadır. Meyve hasadı iki farklı şekilde gerçek-
leştirilir. Olgunlaşan meyveler tek tek toplanır veya bazı çeşitlerde salkım şeklinde
hasat yapılır. Meyve iriliği bakımından da farklılıklar mevcuttur (Çizelge 9.2).
Meyve ağırlığı (g) Çizelge 9.2

Meyve ağırlığına göre
Kiraz (cherry) 10-25 domates tipleri.
Kokteyl 25-65
Orta küçük 65-100
Orta 100-140
Orta büyük 140-180
İri 180-220
Çok iri 220
Fide Üretimi
Sera domates yetiştiriciliğinde üretime fide dikimi ile başlanır. Üreticiler kendi
fidelerini kendileri yetiştirebilirler ya da özel fide firmalarından kontrollü koşul-
larda üretilmiş “hazır fide” alabilirler. Eğer üreticinin serasında özellikle toprak
kökenli hastalık veya nematod sorunu varsa fide firmalarından aşılı fide temin
etme şansı da vardır.
Tohum ekilir, fide dikilir.
Fide üretimi konusunda daha ayrıntılı bilgileri bu kitabın 7. ünitesinde bulabilir-

siniz.
Tohum ekiminden 30-45 gün sonra fideler dikime hazır hale gelir. Dikime ha-
zır bir fidede ilk çiçek salkım tomurcuğu belirmiş durumdadır, 4-5 gerçek yaprak-
lıdır, yaprak renkleri koyu yeşil ve parlaktır, gövde esnektir.
Dikim
Serada toprak hazırlama işlemi tamamlandıktan sonra toprak son bir kez sulanır,
tava geldiğinde işlenir ve dikim yerlerinin hazırlanması işlemine geçilir. Dikim
aralıkları tek veya çift sıralı dikim uygulamalarına; bırakılmak istenen gövde sayı-
sına, üretim şekline ve bitkilerde bırakılmak istenen salkım sayısına göre düzen-
lenir. Dikim mesafesi olarak tek sıralı “dikimlerde sıra arası x sıra üzeri 100x50
cm, 80x40 cm veya 70x40 cm; çift sıra dikimlerde geniş sıra arası x dar sıra arası
x sıra üzeri 100x50x50 cm, 90x50x40 veya 80x40x40 cm mesafeler önerilir. Tek
gövdeli yetiştiricilikte m2’deki bitki sayısı 3-3.5; aşılı fideler ile yapılan çift gövdeli
yetiştiricilikte m2’deki bitki sayısı 2-2.5 arasında değişir. Eğer tek ürün yetiştirici-
liği yapılıyorsa m2’deki bitki sayısı 2-2.5; çift ürün yetiştiriciliği yapılıyorsa 3-3.5
olmalıdır. Bitkide bırakılmak istenen ortalama salkım sayısı ise çift ürün yetişti-
riciliğinde 7-8; tek ürün yetiştiriciliğinde küçük aile işletmelerinde 12, topraksız
tarım yapan modern işletmelerde 20-24’dür.
Bakım İşlemleri
Askıya Alma ve Sardırma

Seraya dikimden 7-10 gün sonra bitkiler askıya alınır. Bitkiler dikim sıralarının
üstünden paralel olarak geçirilen askı tellerine plastik iplerle bağlanarak askıya
alınır. Askı iplerinin uzunluğu tek ürün ya da çift ürün yetiştiriciliği yapılması-
na dolayısı ile bitki boyuna göre hesaplanır. Askı ipi, bitki gövdesine gerçek yap-
rakların altından ve ileride gövdenin kalınlaşacağı da göz önüne alınarak gövde
ile ip arasına bir parmak girecek şekilde bol bağlanır veya askı klipsi yardımıyla
gövdeye sabitlenir. Eğer bu boşluk bırakılmazsa bitki gövdesi askı ipi tarafından
boğulur ve iletim demetleri zarar görür (Fotoğraf 9.1). İpler askı teline çözülebilir
şekilde bağlanır veya bu amaç için üretilmiş tel veya plastikten yapılmış ip asma
masuralarından yararlanılır (Şekil 9.2).
Bitkiler askı ipine elle sardırılarak veya klipsler ile tutturularak ve daima saat
yelkovanı yönünde sardırılır. Sardırma sırasında askı ipinin çiçek salkımlarına za-
rar vermemesine dikkat etmek gerekir ve haftada en az bir defa sardırma işlemi
yapılmalıdır. Aşılı fideler ile yapılan çift gövdeli yetiştiricilikte gövdelerin her biri
ayrı ayrı askıya alınır ve sardırılır.
Fotoğraf 9.1
Askı ipi tarafından
sıkıştırılmış
gövde (solda),
askıya alınırken
bırakılması gereken
büyüme payı
(sağda).
Şekil 9.2
Bitkilerin
sardırılması
(solda), masura ile
üstten askıya alma
(ortada) ve değişik
masura tipleri
(sağda)
Budama
Sera domateslerinde yapılan budamalar şöyledir:
Sürgün Budaması: Bitki üzerinde ana gövdeden başka sürgün olmamalıdır. Koltuk sürgünü: Yaprakların
Vegetatif ve generatif gelişmenin dengeli olması amacıyla yaprak koltuklarından, gövdeye birleştiği yerden
çıkan sürgünler.
çiçek salkımlarından, yaprak ayalarından ve kök boğazından çıkmış sürgünler
temizlenmedir. Bu sürgünler içersinde en çok görüneni koltuk sürgünleridir
(Şekil 9.4). Eğer bitkinin koltuk sürgünleri alınmadan büyütülürse bitkiler çalı
görünümü alır, besin maddeleri yan sürgünler tarafından kullanıldığı için gene-
ratif gelişme yavaşlar, ışıklanma ve hava hareketi azalır, hastalık ve zararlı üremesi
kolaylaşır ve kültürel işlemler güçleşir. Koltuk alma işlemi sabah saatlerinde bitki-
nin turgor kapasitesi yüksek iken (kırma işlemi kolay olur) ve 4-5 cm boyda iken
yapılmalıdır. Koltuk alma sürgünü elle sağa sola devirerek kopartmak şeklinde
yapılır. Haftada en az bir kez bitkiler dolaşılıp koltuklar alınmalıdır.
Domates bitkilerinde koltuk adıverilen yan sürgünlerden başka dip sürgün-
leri de çıkabilir. Bazen nemli şartlarda, kuvvetli gelişen bitkilerde salkım ucunda
sürgünler gözükür (Fotoğraf 9.2). Bu sürgünlerin de uzamasına fırsat verilmeden
temizlenmesi gerekir.
Fotoğraf 9.2
Koltuk sürgünü
(solda), dip sürgünü
(ortada), salkım ucu
sürgünü (sağda).
Yaprak Budaması: Domates bitkileri yaklaşık 120 cm boylandığında toplam

yaprak alanı, transpirasyon ve fotosentez bakımından en yüksek etkinliğe ulaş-
mış olur. Bu boydan sonra alttaki yaşlı ve ışıktan yararlanamayan yaprakların
temizlenmesi fotosentezi olumsuz yönde etkilemeyeceği için; ayrıca olgunlaşan
meyvelerin kızarmasını hızlandırmak ve hava hareketini sağlamak için düzenli
olarak temizlenmesi gerekir. Temizleme işlemi keskin bir makasla yaprak sapının
gövdeyle birleştiği yerden çıkıntı (tırnak) bırakmadan yapılmalıdır. Aksi takdirde
bırakılan yaprak sapı kısmından hastalık etmenleri giriş yapabilir. Elle budama
yapılacaksa, yaprak tutulup hızla aşağı çekilerek gövdeye birleştiği yerden koparı-
lır. Bu yöntemde yaprak koparılırken bitkinin gövdesinin sıyrılmamasına dikkat
edilmelidir. Elle yaprak budamasında, kullanılan kesici aletlerin bitkiden bitkiye
hastalık etmenlerini bulaştırma riski ortadan kaldırılır.
Alt yapraklar dışında birbirine gölge yapan, salkımların ışık görmesini engel-
leyen, hava hareketini kısıtlayan yapraklar da alınabilir. Bu işlem sözkonusu yap-
rakların tamamen veya yarısından kesilerek alınması şeklinde yapılır.
Salkım (Çiçek ve Meyve) Budaması: Çiçek-meyve budaması salkımlar üze-
rindeki meyve sayısını azaltarak pazarlanabilir meyve sayısını arttırmak amacıyla
yapılır. Bir salkımda, iri meyveli çeşitlerde genelde 4-5, salkım olarak hasat edi-
len domates çeşitlerinde 6 meyve bırakılır. Bu işlem meyve bağlama aşamasında
(meyveler fındık büyüklüğünü aldığında) yapılır ve salkım üzerinde bırakılmak
istenen meyveler dışındaki meyveler kesilerek çıkarılır.
Uç (Tepe) Alma: Domates bitkisinin büyüme ucunun kesilip büyümenin dur-

durulmasına uç alma denir. Domates yetiştiriciliğinde uç alma üretimi sonlan-
dırmak ve birim alanda istenen salkım sayısını sağlamak amacıyla yapılmaktadır.
Üretimin bitirilmesi istenen tarihten 2 ay önce bitkinin büyüme ucu son salkım
üzerinden 2 yaprak bırakılarak kesilir. Bırakılan bu yapraklar hem son salkımı
güneş yanığından korur hem de besler. Böylece vegetatif gelişme sonlandırılıp,
meyvelerin olgunlaşması sağlanır.
Meyve Tutumuna Yardım

Domates çiçekleri erselik çiçek yapısına sahiptir. Doğal şartlarda kendine dölle-
nen bir yapıya sahip olmasına rağmen; seranın kapalı bir ortam olması, böcek faa-
liyetinin olmaması nedeniyle tozlaşma ve döllenme yetersiz olmaktadır. Özellikle
yüksek oransal nem ve yetersiz hava hareketi çiçek tozlarının topaklaşmasına, da-
ğılmamasına neden olmaktadır. Bu nedenle sera şartlarında yetişen domateslerde
tozlaşmaya yardım etmek gerekir. Bu amaçla;
Vibrasyon yapılabilir: Vibrasyon elle veya “vibratör” adı verilen, pille çalışan
titreşimli bir aletle yapılabilir. Haftada 2-3 kez, saat 10.00-15.00 arasında, sera sı-
caklığı 17°C’yi bulduğunda bitkileri yada çiçekleri sarsma şeklinde uygulanmalı-
dır. Vibrasyon bitkileri sarsarak, askı iplerini sallayarak ya da bir sopa yardımı ile
askı tellerini sarsarak yapılabilir. Vibratör kullanıldığında aletin ucu çiçek salkım-
larına 1-2 saniye dokundurularak sarsılır.
Bombus Arısı (Bombus terrestris) kullanılır: En etkili çözümdür. Bombus arıla-
rı özel firmalar tarafından üretilip, 24x30x20 cm boyutlarındaki, üzerinde arıların
giriş çıkışlarını sağlayan delikleri bulunan sertleştirilmiş karton kutulu kovanlar-
la pazarlanır. Seranın büyüklüğüne göre kovan sayısı ve kovandaki koloni bireyi
saptanır. Standart kovanların ömrü 6-8 hafta olup, 800 m2’nin üstündeki kapalı
alanlar için kullanılır. Domates yetiştiriciliğinde 1-3 dekara 1 adet kovan konul-
malıdır. Bombus kovanları çiçeklenmenin başlangıcında, ısıtıcılardan en az 3-5 m
uzaklıkta, serin, gölge, sakin ve doğrudan güneş almayan 50-60 cm yükseklikte
bir yere yerleştirilmelidir. Ömrü biten kovanlar üretim süresine göre gerekirse
yenileri ile değiştirilmelidir.
Bombus arısı konusunda daha ayrıntılı bilgileri bu kitabın 7. ünitesinde bulabilir-

siniz.
Domateste meyve tutumunun olabilmesi için çiçek tozlarının oluşması, serbest

hale geçerek dağılması, dişicik tepesi üzerinde çimlenmesi ve dişicik borusunda
ilerleyerek yumurtalığa ulaşması ve döllenme olayının gerçekleşmesi gerekir. Ye-
terli sayıda ve canlılıkta çiçek tozu oluşumu için sera sıcaklığının 10°C’nin altına
düşmemesine dikkat edilmelidir. Oysa iklim kontrolü yapılmayan seralarda özel-
likle kış döneminde düşük sıcaklıklar ve yaz aylarında yüksek sıcaklıklar nedeni
ile yeterli sayıda ve canlılıkta çiçek tozu oluşamadığından, çiçekleri meyveye dö-
nüştürmek için “bitki büyüme düzenleyicileri” kullanılır. Bitki büyüme düzen-
leyicileri kullanımı uygulamada yer bulmasına rağmen, meyve kalitesini olumsuz
etkilemesi ve çevreye olası riskleri nedeniyle önerilen bir uygulama değildir.
Pazardan aldığınız domates meyvelerinin bitki büyüme düzenleyiciler kullanılarak

2 üretilip üretilmediğini ayırt edebilir misiniz?
Gübreleme ve Sulama
Uygulanacak gübre miktarları toprak analiz sonuçlarına göre belirlenmelidir. Se-
rada 20 ton/da verim için domatesin topraktan 68 kg N, 17 kg P2O5, 140 kg K2O,
90 kg CaO ve 19 kg MgO kaldırdığı bilinmektedir. Üretim döneminin uzunluğu-
na göre hedeflenen verim düzeyi dikkate alınarak gübreleme programı oluşturul-
malıdır. Sulama yöntemi olarak damla sulama yöntemi kullanılmalıdır. Böylece
bitkinin su gereksiniminin karşılanmasının yanı sıra üretim dönemi boyunca
gübreler de suda erimiş halde uygulanabilir.
Sulama konusunda daha ayrıntılı bilgileri bu kitabın 7. ünitesinde bulabilirsiniz.
Hasat, Verim ve Muhafaza

Sera domateslerinde hasat ideal şartlarda tohum ekiminden yaklaşık 4.5-5 ay son-
ra başlar. Elde edilen verim değerleri yetiştirme döneminin uzunluğu, çeşit, iklim
koşulları ve ısıtma yapılıp yapılmamasına bağlı olarak 10-25 ton/da arasında de-
ğişir. İklim kontrollü seralarda tek ürün yetiştiriciliğinde ise 30 ton/da’ın üzerine
çıkmaktadır.
Meyve hasat olgunluk kriteri pazarın uzaklığına, yol durumuna ve alıcı istekle-
rine bağlı olarak değişmektedir. Hasat mümkün olduğunca sabah erken saatlerde
yapılmalı ve toplanan meyveler hızlı bir şekilde paketleme binasına taşınmalıdır.
Aksi takdirde hasat edilmiş meyveleri serada bekletme süresi uzarsa meyvelerin
raf ömrü azalır.
Açık yeşil olumda hasat edilmiş meyveler 12.5-15.0°C sıcaklıkta olgunlaşma-
dan 2 hafta kadar saklanabilirler. Pembe olumda hasat edilenler ise 10.0-12.5°C
sıcaklıkta 10 gün kadar olgunlaşma olmaksızın depolanabilmektedirler. Oysa tam
olgun domateslerde depolama süresi, 7-10°C sıcaklıkta 3-5 gündür. Depolama es-
nasında domates meyveleri etilen üreten kaynaklarla beraber saklanmamalıdır.
Fizyolojik Bozukluklar
Sera domates yetiştiriciliğinde karşılaşılan ve meyve kalitesini düşüren en önemli Fizyolojik Bozukluk: Bitki
gelişimi sırasında görülen,
sorunlardan biri de fizyolojik bozuklukların görülmesidir. hastalık ve zararlıların neden
Çiçek Burnu Çürüklüğü: Çiçek burnu çürüklüğü meyvenin uç kısmında mey- olduğu bozukluklar dışında,
kültürel işlemler ve çevre
dana gelen başlangıçta beyazımsı sarı renkte köşeli halka biçiminde, daha sonra şartlarının etkisiyle meydana
kahverengi-siyah renginde görülen kuru ve basık çürümedir. Belirtiler bazen sa- gelen; pazarlanabilir meyve
verimi ve kalitesini azaltan
dece meyve içersinde olabilir, dışta herhangi bir belirti olmayabilir. Çiçek burnu problemlerdir.
çürüklüğünün meyvede kalsiyum noksanlığından kaynaklandığı bildirilmektedir.
Meyvedeki bu eksikliğin sebebi yetiştirme ortamındaki kalsiyum noksanlığı ola-
bilir, ya da serada yüksek nem şartlarından bitki transpirasyonunun yavaş olması
meyvelere kalsiyum taşınmasının yetersiz olmasıdır. Yetiştirme ortamında veya
sulama suyundaki aşırı tuz seviyesinden, düzensiz sulamadan kaynaklanan su
stresinden, yüksek amonyum azotu, magnezyum ve potasyum seviyesinden, kök-
lerin zarar görmesinden de kaynaklanabilir. Acil önlem olarak meyvelere %0.75-
1.00 oranında kalsiyumnitrat çözeltisi püskürtülebilir.
Kedi Yüzü: Özelikle iri meyveli domates çeşitlerinde, meyve tutumu sırasında
sıcaklıkta meydana gelen ani değişiklikler, özellikle düşük sıcaklıklar nedeniyle
meyvelerin çiçek burnu kısmında yara dokuları ve mantarımsı yapıda delikler
oluşur. Meyve irileşmeye devam ettiğinde, bozuk şekilli olduğu görülür.
Lekeli Olgunlaşma: Gelişen yeşil meyvede lekeli, kahverengimsi gri, yassılaşmış
alanlar görülür. Meyve olgunlaştıkça bu alanlar gri kalır veya sararır, ancak olgun-
laşmazlar. Meyve bıçakla kesildiğinde koyu kahverengi dokular görülür. Yüksek

azot, düşük potasyum uygulaması, yüksek toprak nemi, yüksek oransal nem ve
sıcaklık değişimleri, düşük ışık yoğunluğu, toprağın sıkı ve sert bir yapıya sahip
olması lekeli olgunluğa neden olur. Meyvelerdeki bu bozukluk, yukarıda söz ko-
nusu edilen faktörlerin en aza indirilmesi, dayanıklı çeşit kullanımı ile önlenebilir.
Güneş Yanıklığı: Bitkinin güneşe bakan, yapraklar ile korunmayan tarafında
ve doğrudan güneş ışığı ile temas eden bölgelerinde olgun veya yeşil domates
meyvelerinin üzerinde, derimsi bir yapı şeklinde ölü dokulardan oluşmuş güneş
yanıkları meydana gelebilir. Güneş yanıklığını engellemek için aşırı yaprak buda-
ması yapılmamalıdır.
Boylamasına (Radyal) Meyve Çatlaması: Genelde sıcak mevsimlerde ortaya
çıkar. Meyve, sapından çiçek burnuna doğru boylamasına çatlar. Çatlama meyve
kabuğunun gücüne ve esneme yeteneğine de bağlıdır. Bu yüzden çeşit faktörü
önemlidir. Zayıf gelişen, az yapraklı çeşitlerde çatlama eğilimi daha fazladır. Bitki-
lere fazla ve düzensiz su verilmesi, aşırı azotlu gübreleme, kalsiyum ve fosfor nok-
sanlığı da bu tür çatlamaya neden olur. Çözüm olarak, sulamaya özen gösterilir.
Ani sıcaklık değişimlerinden uzak durmak, serayı öğlen saatlerinde mümkün ol-
duğu kadar serin tutmak gerekir. Sıcak mevsimlerde gölgelemeye önem verilmeli
kalsiyum ve fosfor gübrelemesine dikkat edip, aşırı azotlu gübre kullanılmamalı-
dır. Dayanıklı çeşit seçmek gerekir.
Meyve Sapı Tarafında Dairesel Çatlamalar: Düzensiz sulamalar, ani sıcaklık
değişimleri, gece ve gündüz sıcaklık farkının fazla olması, yüksek sıcaklık ve nem-
de aşırı hızlı meyve gelişimi ve çeşit özelliğine göre görülebilen dairesel çatlamalar
boyuna, çatlamanın giderilmesinde alınabilecek önlemler ile giderilebilir.
Salkım Kırılması: Bazı çeşitlerde vegetatif gelişme devresinde yüksek sıcaklık
ve düşük ışık şiddetinin nedeni ile bazen meyve salkımlarının sap kısmında, sal-
kımın gövdeye bağlandığı yerin hemen önünden kırılmalar görülür. Salkım ve sap
tutucular ile bu bozukluk giderilebilir.
Hastalık ve Zararlılar
Sera domates yetiştiriciliğinde görülen en önemli hastalıklar kurşuni küf (Botrytis
cinerea), solgunluk (Fusarium oxysporium f.sp. lycopersici), kök çürüklüğü (Fusa-
rium oxysporium f.sp.radicis-lycopersici), bakteriyel solgunluk (Ralstonia solanace-
arum), bakteriyel kanser (Clavibacter michiganensis), mildiyö (Phytophthora in-
festans), külleme (Leveillula taurica), yaprak küfü (Cladosporium fulvum) ve erken
yaprak yanıklığı (Alternaria solani); zararlılar ise kırmızı örümcek (Tetranychus
urticae, Tetranychus cinnabarinus), beyazsinek (Trialeurodes vaporariorum, Bemi-
sia tabaci), yaprak bitleri (Macrosiphum euphorbiae, Myzus persicae) ve ülkemizde
son 1-2 yıldır görülen domates güvesi (Tuta absoluta)’dir; ayrıca kök ur nematod-
ları (Melodoigyne spp.) da önemli bitki kayıplarına neden olmaktadır.
Domates Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele, Domates Güvesi konusundaki bilgile-

re http://www.kkgm.gov.tr/genel/birimfaal.html adresinden ulaşabilirsiniz.
SERADA HIYAR YETİŞTİRİCİLİĞİ

Ülkemizde seralarda domatesten sonra en çok üretimi yapılan tür olan hıyar, Cu-
curbitaceae (Kabakgiller) familyasındandır. Bilimsel adı Cucumis sativus alan hı-
yarın anavatanının Hindistan olduğu düşünülmektedir.
Botanik Özellikleri
Kök
Hıyar küçük ve yüzeysel bir kök yapısına sahiptir. 5-10 cm civarında kazık köke
sahip olan hıyar bitkisinin normalde 30-50 cm kadar derinliğe ve 20-50 cm yan-
lara giden saçak kökleri vardır. Seralarda köklerin %60-70’i 10-20 cm derinlikte
bulunur.
Gövde
Toprak üzerinde yayılıcı, tırmanıcı veya sarılıcı özellik gösteren hıyar gövdesi
kendi haline bırakıldığında dik duramaz. Gövde boğum ve boğum aralarından
oluşur. Boğum sayısı 50-60’a, gövde uzunluğu 5-6 metreye kadar çıkabilir. Gövde
üzerinde yaprak koltuklarından çıkan “sülükler” bitkinin bir yere tutunmasını ve
böylece tırmanıcı özellik kazanmasını sağlar. Gövde üzerindeki ikinci sürgünler
yaprakların gövdeye birleştiği yerden çıkan yan sürgünlerdir. Bu yan sürgünler
üzerinden üçüncü yan sürgünler gelişir. Yan sürgün verme özelliği çeşitlere bağlı
olarak değişir. Ana gövde üzerinde çıkan yan sürgünler ışıklanma ve havalanmayı
engellediğinden ve budama işçiliği gerektirdiğinden çok az yan sürgün oluşturan
veya hiç yan sürgün oluşturmayan multi çeşitler geliştirilmiştir.
Yaprak
Yapraklar basit yaprak formundadır, 3-5 lobludur. Yaprak kenarları düz veya dişli-
dir. Sülükler de botanik bakımdan dumura uğramış (körelmiş) yapraklardır.
Çiçek
Günümüzde seralarda yetiştirilen hıyar çeşitleri ginoik veya yoğun dişi çiçekli çe-
şitlerdir. Ginoik çeşitlerde bitkinin üzerinde sadece dişi çiçekler bulunur, yoğun
dişi çiçekli çeşitlerde ise bitkinin üzerinde genelde dişi çiçekler ancak az sayıda
erkek çiçek bulunur. Erkek çiçek oluşumu bakımından ginoik çeşitler çevre koşul-
larından etkilenmez. Ancak yoğun dişi çiçekli çeşitlerde çevre koşullarının etkisi
görülür ve yüksek sıcaklık (>27°C ), uzun gün (>14saat), aşırı azot gübrelemesi ve
sulama erkek çiçek oluşumunu teşvik eder.
Dişi çiçeklerde çiçeğin dip kısmında minyatür hıyar meyvesi görülür. (Fotoğraf 9.3).
Fotoğraf 9.3
Hıyar bitkisinde
dişi (solda) ve erkek
(sağda) çiçekler.
Meyve
Partenokarpi: Döllenme Hıyar meyvesi üzümsü meyve yapısındadır. Meyve büyüklüğü çeşitlere göre fark-
olmadan tohumsuz meyve lılık gösterir. Meyve rengi koyu yeşil, yeşil, açık yeşil veya sarı olabilir. Kabuk ya-
oluşumunun gerçekleşmesidir. pısı çeşitlere göre değişir, düz veya hafif olukludur. Meyve üzerinde diken veya
siğiller de olabilir. Partenokarp çeşitlerde meyve tohumsuzdur. Serada yetiştirilen
çeşitler partenokarp çeşitlerdir. Arızi olarak erkek çiçek oluşmuş ise, bunlar gö-
rülür görülmez toplanmalıdır. Aksi takdirde döllenme sonucu pazar değeri olma-
yan şekli bozuk meyveler oluşur.
Sera hıyar üretiminde Bombus arısı kullanımına gerek var mıdır?

3
Hıyar meyvelerinde acılığın sebebi Cucurbitacin maddesidir. Yapılan ıslah ça-
lışmaları ile acılık elimine edilmiştir. Günümüz sera hıyar çeşitlerinde artık acı-
laşmaya rastlanılmamaktadır.
Tohum
Bir gramdaki tohum sayısı 25-38 arasında değişir. 1000 dane ağırlığı ortalama 28
gram civarındadır. Tohumlar uygun saklanma koşullarında çimlenme güçlerini 4
yıl süreyle korurlar, ama geçen her sene çimlenme oranını düşürmektedir. Sera-
larda kullanılan hıyar tohumları hibrit çeşitler olduğu için oldukça pahalıdırlar.
İklim İstekleri
Sıcaklık
Hıyar yetiştiriciliğinde hava sıcaklığı vejetatif gelişmeyi, çiçek oluşumunu, meyve
gelişmesi ve kalitesini etkileyen çevresel faktörlerin en önemlisidir. Sıcağı seven
bir bitki olan hıyar, 0.5°C ile 5°C arasında üşür, -2°C’de donar. Hıyar tohumları-
nın çimlenmesi 12°C’de başlasa da optimal çimlenme için sıcaklık 27°C olmalıdır.
Düşük sıcaklıklarda çimlenme süresi uzamaktadır, 35°C’den yüksek sıcaklıklar da
çimlenmeyi olumsuz etkilemektedir (Çizelge 9.3).
Çizelge 9.3 Çimlenme Fide dönemi-Dikim Dikim-Hasad dönemi Hasad Dönemi

Sera hıyar
yetiştiriciliğinde farklı Gece 27 19 19 16
gelişme dönemleri Gündüz 27 21 21 19
için ideal sıcaklıklar
(°C).
Hıyar yetiştiriciliğinde kök ortamı sıcaklığı 15°C’den az olmamalıdır. İdeal kök
ortamı sıcaklığı 20-21°C’dir. Bu sıcaklık derecesinde kök gelişmesi kuvvetli olur
ve köklerin su ve besin maddelerinden faydalanması artar.
Işık
Optimal ışık gereksinimi 15000 lux’dur ve ışıklanma ihtiyacı 14 saattir. Tüm sera
ürünlerinde olduğu gibi hıyar yetiştiriciliğinde ışık sıcaklık ilişkisi önemsenmeli,
ışık az olduğu dönemlerde sıcaklık düşürülmeli, ışığın fazla olduğu dönemlerde
yükseltilmelidir.
Oransal Nem
Hıyar bitkileri geniş yaprak alanına ve bunun tersi küçük kök yapısına sahip ol-
dukları için oransal nem ihtiyaçları fazladır. Yetiştirme esnasında %70-90 oransal
nem olması idealdir. Hıyar yetiştiriciliğinde hiçbir zaman oransal nemin %50’nin
altına düşmesine izin vermemek gerekir. Eğer oransal nem düşük seviyelerde ise
bitkiler geniş yaprakları ile çok su kaybeder. Bu kayıp su, yetiştirme ortamına su-
lama yoluyla verilmek istense bile bitki bu sudan küçük kök yapısı ile yeterince
faydalanamaz. Ayrıca çok kuru hava bitkilerin zayıflamasına, solmasına, mey-
velerin kıvrılmasına ve kırmızı örümcek salgınına neden olur. Suyun yapraklar
üzerinde yoğunlaşmasına neden olan çok yüksek hava nemi de mildiyö gibi has-
talıkların gelişimini artırdığından tehlikelidir.
Sera İçi Hava Hareketi

Sera içerisinde 0.5 m/saniye’lik hava hareketi, bitkinin üzerinden fazla nemin
uzaklaştırılması açısından faydalıdır.
Karbondioksit (CO2) Gübrelemesi

Optimum CO2 dozu 1000 ppm’dir. CO2 gübrelemesi yapılarak sera atmosferinde
CO2 seviyesi arttırılabilir.
Toprak İstekleri
Hıyar bitkisi organik maddece zengin, iyi drene edilmiş, su tutma kapasitesi yük-
sek sıcak ve havadar toprakları sever. Asitliğe duyarlı olan hıyar bitkisi nötr ya
da hafif alkali yapıdaki topraklardan hoşlanır. Optimum toprak pH’sı isteği 6.0-
6.5’tur. Tuzluluğa çok hassastır.
Üretim Takvimi
Hıyar yetiştiriciliği ülkemiz seracılığında; sonbahar, ilkbahar, tek ürün, geç son-
bahar, erken ilkbahar veya yaz yetiştiriciliği şeklinde seranın bulunduğu bölgenin
iklim yapısına, seranın yapısına ve ısıtılmasına göre değişik dönemlerde yapıl-
maktadır (Çizelge 9.4). Genellikle serada hıyar yetiştiriciliği uzun (tek ürün) veya
kısa dönem (sonbahar/ilkbahar) üretimi şeklinde gerçekleştirilir. Uzun dönem
yetiştiriciliği çok yaygın değildir.
Üretim Dönemi Tohum ekimi Dikim İlk hasat Son hasat Çizelge 9.4
Ülkemiz sera hıyar
Tek Ürün* 1 Ekim-15 Ekim 1 Kasım-15 Kasım 15 Aralık-1 Ocak 30 Haziran-15 Temmuz yetiştiriciliğinde
Sonbahar 1 Ağustos-1 Eylül 1 Eylül-1 Ekim 1 Ekim-1 Kasım 1 Ocak-1 Şubat üretim periyotları.
İlkbahar 1 Ocak-15 Ocak 15 Şubat-1 Mart 1 Nisan-15 Nisan 1 Temmuz- **
* Akdeniz sahil şeridindeki mikroklima bölgeleri ve ısıtılan seralar için uygundur.
** Ege bölgesi gibi yaz sıcaklığının sorun olmadığı yerlerde çeşitte uygun ise üretim devam edebilir.
Ülkemiz seracılığında son yıllarda yazları çok sıcak olmayan bölgelerde, gölge-
leme önlemleri de alınarak yaz yetiştiriciliği de gündeme girmiştir. Bu yöntemde
erken ilkbahar dikimi yapılır, sıcakların aşırı yükselmesiyle bitki ve meyve şekilleri
bozulmaya başlandığında (Temmuz sonu-Ağustos başı) bitkiler sökülür, arkasın-
dan tekrar ikinci bir dikim yapılarak üretim Aralık ayına kadar sürdürülmektedir.
Çeşit Seçimi
Serada hıyar yetiştiriciliğinde çeşit seçerken yetiştirme dönemi yanında çeşitlerin
verimlilik, erkencilik, hastalık ve zararlılara dayanıklılık durumları ve pazar istek-
leri de etkili olur.
Sera hıyar yetiştiriciliğinde sadece dişi çiçek oluşturan partenokarp çeşitlerin kul-
lanımı uygundur.
Gelişme ve meyve verme özelliğine göre hıyar çeşitleri 3’e ayrılır:

Tekli meyve veren çeşitler: Boğumdan 1 meyve verir. Bu çeşitler kuvvetli ge-
lişme özelliğine sahiptir.
Yarı multi çeşitler: Boğumdan 2-3 meyve verir. Bitki gelişimi tekli meyve ve-
renler ile multi çeşitler arasındadır.
Multi çeşitler: Boğumdan 2-3 veya daha fazla meyve verir. Genelde az koltuk
sürgünü meydana getirirler.
Tekli meyve veren çeşitler uzun dönem, multi çeşitler ise kısa dönem yetiştiriciliği-
ne daha uygundur.
Meyve uzunluğuna göre çeşitler aşağıdaki gibi sınıflandırılmaktadır:

Uzun meyveli çeşitler (Langa): Meyve uzunluğu 25-40 cm’dir. İhracata yönelik
yetiştiriciliği vardır. Avrupa pazarı düşünüldüğünde bu tip çeşitler tercih edilme-
lidir.
Kısa meyveli çeşitler (Mini hıyarlar): Meyve uzunluğu 8-12 cm’dir.
Orta uzunlukta meyveli çeşitler (Beith Alpha tipi): Meyve uzunluğu 15-20
cm’dir. Türkiye’de yetiştirilen 200’e yakın hıyar çeşidinden 6’sı uzun meyveli, 5’i
kısa meyvelidir. Çeşitlerin %95’i Beith Alpha tipindedir.
Fide Üretimi ve Dikim

Üreticiler ya ticari fide firmasından hazır fide alabilirler ya da fidelerini kendileri
üretebilirler. Eğer üreticiler çok gözlü plastik/köpük tepsilerde (viyol) fidelerini ken-
dileri üretmişlerse, fideler 2 gerçek yaprağa sahip olunca bekletilmeden dikilmelidir.
Fide üretimi konusunda daha ayrıntılı bilgileri bu kitabın 7. ünitesinde bulabilir-

siniz.
Hıyar yetiştiriciliğinde dikim, zeminden 15-20 cm yüksekliğinde hazırlanan

toprak setlerin üzerine yapılırsa daha iyi bir bitki gelişmesi gözlenir. Bitki sıraları-
nın yönü bitkilerin ışıktan daha iyi faydalanması için mutlaka kuzey-güney istika-
metinde olmalıdır. Dikim sıklığı yetiştirme mevsimine ve çeşide göre değişir. İyi
bir ışıklanma ve hava hareketi için metrekaredeki bitki sayısının 2’yi geçmemesi
tavsiye edilmekle beraber, ülkemiz seracılığında tek ürün yetiştiriciliğinde dekara
2000-2200 fide, çift ürün yetiştiriciliğinde dekara 3000-3500 fide kullanılır. Genel
kural olarak söyleyebiliriz ki; verimin soğuk zamanlara denk geleceği üretimlerde
sera içerisine az bitki sokmak, ışıklanma ve havalandırmayı arttırır, hastalık kont-
rolü daha kolay olur.
Dikimler tek sıra veya çift sıra dikim şeklinde yapılabilir. Dikim tek sıra-
lı üretimde 100x30 cm veya 100x50 cm; çift sıralı üretimde 100x50x50 cm veya
90x70x40 cm mesafeler ile yapılır. Dikimler sırasındaki en önemli nokta; sera top-
rağının yeterli nemde (tavında) olmasıdır ve dikimler kotiledon yapraklar toprak

üzerinde kalacak şekilde yapılmalıdır. Fideler yetiştirme kaplarından harcı ile bir-
likte çıkarılarak dikilir. Eğer aşılı fide kullanılıyorsa, fide harcı toprak seviyesinden
biraz yukarıda kalacak şekilde dikim yapılmalıdır. Dikimden sonra verilecek can
suyu kök boğazına değmemelidir. Bu özellikle soğuk zamanlarda yapılan dikim-
lerde daha önemlidir. Sıcak zamanlarda (sonbahar üretiminde) dikim akşamüzeri
havanın serinlediği saatlerde yapılarak fidelerin seraya uyumu kolaylaştırılmalı-
dır. Dikim sonrası, fide harcı ile yetiştirme ortamı arasındaki hava boşluklarını
gidermek üzere can suyu verilir.
Bakım İşlemleri
Askıya Alma ve Sardırma

Dikimden yaklaşık bir hafta sonra gövde üzerindeki sülükler uzamaya başlar ve
sarılacak bir yer aramaya başlar. Bitki artık toprağa kök salmaya başlamıştır. Bu
aşamada hakiki yapraklar da çıktığı için kotiledon yapraklarının görevi bitmiştir
ve yapraklar tırnak ile kopartılarak temizlenir. Eğer temizlenmez ve bitki üzerinde
kalırlarsa ileride kuruyacaktır ve hastalıklara yataklık yapabilir. Temizleme işle-
minden sonra askıya alma işlemi yapılır.
Askıya alma işlemi için UV katkılı naylon ipler kullanılır. Hıyarın gövdesi ol-
dukça gevrek ve kırılmaya meyilli olduğu için askıya almada dikkatli olmak ge-
rekir. Hıyar bitkilerinin askıya alınması için önce bitki sıralarına paralel yerden
10-15 cm yükseklikten bir tel veya kalın ip çekilir ve her bitkiye bir askı ipi bu
telle yukarıdaki askı teli arasına bağlanır ve bitkiler bu ipe sardırılarak büyütülür.
Hıyar bitkisi büyüdükçe sülükleri vasıtası ile askı ipine tutunsa da bu yeter-
li değildir, bitki büyüdükçe sardırma işlemi gerekir. Hıyar bitkisinin gövdesinin
uzaması hızlı olduğu için domatese göre daha çok sardırma iş gücü gerektirir.
Hıyar yetiştiriciliği eğer soğuk zamanlara denk geliyor ise haftada iki kez, sıcak
dönemlere denk geliyorsa gün aşırı aksatılmadan sardırmanın yapılması gerekir.
Eğer sardırma zamanında yapılmazsa çok hızlı büyüyen hıyar bitkisini daha son-
ra sardırmak oldukça zordur, bitkinin çiçeklerine ve meyvelerine zarar verilebi-
lir, büyüme ucu kırılabilir. Sardırma sırasında sardırma ipini dolarken ana gövde
üzerinde bulunan çiçek ve meyvelerin varsa bırakılan yan sürgünlerin kırılma-
masına, askı ipinin arasına sıkışmamasına dikkat etmek gerekir. Sardırma saat
yönünde yapılmalıdır.
Budama
Budama yetiştirme mevsimi ve çeşitlere bağlı olarak yürütülür. Budama işlemle-
rinde dikkat edilecek noktalar ve işlemlerin yapılışı şöyledir:
• Hıyar yetiştiriciliğinde sürgün ve meyve budamasında amaç kuvvetli bir bit-
ki gelişimi, dolayısı ile çok, kaliteli ve düzenli meyve almaktır. Ana gövde
üzerinde toprak seviyesinden itibaren 30 cm’ye kadar tüm meyve ve yan sür-
günler temizlenir. Bu şekilde bitkinin başlangıçta verime yatmadan kuvvetli
bir şekilde büyümesi sağlanır. Eğer bu budamalar yapılmayıp erken meyve
alınmaya kalkılırsa ileriki dönemlerde meyve silkmesi denilen beslenemeyip,
büyüyemeyen meyvelere rastlamak kuvvetle muhtemeldir (Şekil 9.6).
İlk 30 cm’de yapılan budamada yan sürgünler, çiçekler ve meyveler alınırken yap-
raklar bitkinin üzerinde bırakılmalıdır.
• Eğer kullanılan çeşit yan sürgün oluşturan bir çeşit ise; çıkan yan sürgün-
lerin ucu 2 meyve üzerinde bir yaprak bırakılarak veya 1 meyve üzerinde 1
yaprak bırakılarak alınır (Şekil 9.3).
• Yukarıda askı iplerinin bağlandığı tele ulaşan bitkinin ucu aşağıya sarkıtı-
lıp, yine aynı şekilde budamaya devam edilir. Yan sürgün veren çeşitlerde
ise istenirse bitkinin büyüme ucu tele ulaştığında alınarak, bitkinin 2-3 sür-
gününün uzamasına da izin verilebilir.
• Avrupa pazarı için üretilen uzun tipli meyvelere sahip çeşitlerde ise sürgün
budaması farklı olup, 60-70 cm kadar ana gövde üzerindeki meyveler ve
gövde üzerindeki tüm yan sürgünler askı teline kadar temizlenir. İlk önce
ana gövde üzerinde meyveler elde edilir, askı telinden sonra 3 gövdenin bü-
yümesine izin verilip, aşağıya doğru sarkıtılıp, yine bu üç gövde üzerindeki
meyveler toplanır.
• Hıyarda yaprak budaması sadece hastalıklı, zarar görmüş, yaşlı ve sararmış
yaprakların alınması şeklinde yapılır. Bu tip yapraklar keskin bir bıçakla
yaprak sapı ile birlikte gövdeyle birleştiği yerden kesilerek alınır. Gövde
üzerinde yaprak sapı bırakmamaya özen göstermek gerekir (Fotoğraf 9.4).
Özellikle nemli ve soğuk zamanlarda bu tip bırakılan yaprak sapları yumu-
şayıp, çürüyerek hastalıklara yataklık yapar.
• Yan sürgün veren çeşitlerde meyveler toplandıktan sonra, ana gövde üze-
rinde boşalan yan sürgünler yine dipten kesilip temizlenmelidir. Böylece
bitki içersinde hava hareketinin iyi olması sağlanır.
• Pazar değeri olmayan meyveler -çeşitli nedenlerle ortaya çıkan eğri mey-
veler, birleşik meyveler- görüldüğü zaman hemen toplanmalıdır. Bunların
büyümeye bırakılması boşu boşuna besin kaybı demektir.
• Seralarda yetiştirilen hıyar çeşitleri sadece dişi çiçek veren çeşitlerdir ve
meyve gelişimi için döllenme gerekli değildir. Ancak bazen çok az sayıda
da olsa erkek çiçek görülmektedir. Bunlar görüldüğünde hemen toplanma-
lıdır. Aksi halde erkek çiçeklerin neden olduğu döllenme sonucu gelişen ve
pazar değeri olmayan şekli bozuk meyveler oluşur.
Şekil 9.3 Fotoğraf 9.4
Hıyar Yaprak
bitkisinin budamasının
budanması. yanlış ve doğru
şekli.
Gübreleme ve Sulama
Hıyar gübrelemesi için mutlaka toprak analizi yapılıp, buna göre taban gübresi
ve üst gübreleme programı hazırlanmalıdır. Hıyar bitkisinin 1 ton meyve üretimi
için: 1050 g N, 916 g P2O5, 2340 g K2O, 139 g Mg, 58 g S, 1.91 g Fe, 1.21 g Zn, 0.98
g Mn, 0.87 g B, 0.52 g Cu’a ihtiyacı vardır.
Hıyar bitkisinin su ihtiyacı oldukça fazladır, yüksek sıcaklık ve ışık şartlarında
metrekareden 2.5-4 litre su tüketir. Sudan hoşlanan bir sebze olmasına rağmen,
küçük bir kök yapısına sahip olması nedeniyle fazla su vermek köklerin boğul-
masına, havasız kalmasına neden olur. Hıyar bitkileri için ideal sulama sistemi
damla sulama sistemidir. Sulamalar günlük olarak yapılmalıdır. Hıyar tuza karşı
çok hassastır. Bu yüzden kullanılacak sulama suyunun tuz içeriğinin bilinmesinde
yarar vardır. Hıyar bitkisi organik ve inorganik malçlamaya iyi tepki verir. Toprak
suyunun buharlaşma yoluyla kaybına engel olan malç, suyu seven hıyar bitkisinin
sudan yararlanma oranını arttırır.
Hasat, Verim ve Muhafaza

Hıyar meyveleri çeşide özgü irilik-uzunluk ve rengi aldıklarında derhal toplan-
malıdır. Meyve gelişimi çok hızlı olduğundan hasatta gecikme bu meyvelerin
pazar değerini düşüreceği gibi aynı bitki üzerindeki diğer meyvelerin gelişimini
de geciktirir. Ancak meyvelerin erken dönemde küçük toplanması da istenmez.
Çünkü bu meyveler hasat sonrasında, vaktinde toplananlara kıyasla, çok çabuk
bozulmaktadır. Hasat keskin bir bıçakla veya makasla, meyve sapının küçük bir
kısmı da meyve ile kalacak şekilde meyve sapından kesilerek veya meyve elle tu-
tulup yukarı doğru kaldırılarak meyve sapının gövdeye bağlandığı yerden kopar-
tılmak suretiyle yapılır. Meyve aşağıya doğru çekilerek kopartılmamalıdır. Aksi
takdirde bitkiye zarar verilir ve meyve sapı ile kopmaz, meyvenin dip kısmından
kopma olur bu da meyve kalitesinin düşmesine neden olur. Haftada en az 2 defa
hasat yapılmalıdır. Hasat sabah erken saatlerde hava ısınmadan yapılmalı, hasat
edilen ürünler güneşte bekletilmeden depolara taşınmalıdır.
Plastik serada tek ürün yetiştiriciliğinde 1 dekar seradan 14-25 ton, çift ürün
yetiştiriciliğinde ilkbahar döneminde 11-20 ton, sonbahar döneminde 8-10 ton
ürün alınabilmektedir.
Meyvelerin raf ömrü üzerine etkili faktörlerin başında sıcaklık gelmektedir.
25°C’nin üzerindeki sıcaklıklarda saklanan meyveler hızlı bir şekilde bozulmak-
tadır. Hıyarda raf ömrü üzerine bitkilerin yetişme koşullarının da etkisi büyüktür.
Aşırı azot, yetersiz potasyum gübrelemesi meyvelerin raf ömrünü azaltır. Açık
renkli meyvelerin raf ömrünün koyu renkli olanlara göre daha kısa olduğu bildi-
rilmektedir. Hıyar meyveleri 10-15°C sıcaklıkta ve %90-95 oransal nemde 10-15
gün süre ile saklanabilir. Hıyar meyveleri, domates ve elma gibi etilen salgılayarak
hasat sonrasında olgunlaşmaya devam eden ürünler ile aynı yerde bulundurul-
mamalıdır. Aksi takdirde bu ürünlerin olgunlaşması sırasında açığa çıkan etilen
hıyar meyvelerinin erken yaşlanmasına sebep olarak raf ömrünü kısaltır.
Fizyolojik Bozukluklar
Meyve Dökümü (Silkme): Partenokarp çeşitlerde bazen her çiçek meyve bağla-
maz. Meyveler ufak iken yumuşayıp, sararır ve kurur. Üreticiler arasında “meyve
silkmesi” meyve boğulması” diye tanımlanan bu durumun sebebi besin maddesi
dengesizliği (aşırı azot) veya çok düşük/çok yüksek sıcaklıklardır.
Meyve Yarılmaları (Mantarlaşma): Sera şartlarında yetiştirilen hıyar meyvele-

rinde sıcaklık stresinden kaynaklanan eğri şekilli veya boyuna uzanan açık kahve-
rengi ve meyvenin tümü veya bir yüzeyinde gelişen mantarlaşmış yarıklar görü-
lür. Soğuk hava cereyanı, kısa süreli düşük sıcaklıklar, örtü yüzeyinin iç kısmında
oluşan soğuk su damlacıklarının genç meyvelerin üzerine damlaması ile oluşur.
Hastalık ve Zararlılar
Sera hıyar yetiştiriciliğinde görülen en önemli hastalıklar mildiyö (Pseudoperonos-
pora cubensis) ve külleme (Erysiphe cichoracearum ve Sphaerotheca fuliginea)’dir.
Kök ur nematodları (Meloidogyne spp.) ile üst aksamda kırmızı örümcek (Tetrany-
chus spp), beyazsinek (Trialeurodes vaporariorum, Bemisia tabaci), yaprak bitleri
(Macrosiphum euphorbiae, Myzus persicae) yaprak galeri sineği (Liriomyza spp.)
ve trips (Frankliniella occidentalis, Thrips tabaci) gibi zararlılar önemli sorunlara
yol açmaktadır.
Hıyar Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele konusundaki bilgilere http://www.kkgm.

gov.tr/genel/birimfaal.html adresinden ulaşabilirsiniz.
Özet
Domates bitkilerinin botanik özelliklerini tanım- budaması (koltuk, dip ve salkım ucu sürgünle-
1 lamak ri), çiçek-meyve budaması ve olgunlaşan mey-

Domates Solanaceae (Patlıcangiller) familya- velerin kızarması için düzenli olarak yapılması
sının türü olup, bilimsel olarak Lycopersicon gerekli olan yaprak budaması ve üretimi sonlan-
esculentum Mill. olarak adlandırılmaktadır. dırmak amacı ile yapılan uç alma işlemidir.
Domates bitkisi gövde büyümesine göre “Sınır-
lı büyüme gösteren (Bodur)” ve “Sınırlı büyüme Hıyar bitkilerinin botanik özelliklerini tanımlamak
göstermeyen (Sırık)” olmak üzere ikiye ayrılır. 3 Hıyar Cucurbitaceae (Kabakgiller) familyasın-
Seralarda sırık domates çeşitleri yetiştirilir ve dandır. Bilimsel adı Cucumis sativus’dur. Gövde
bu çeşitlerde büyüme ucu alınmadığı takdirde boğum ve boğum aralarından oluşmakta, gövde
bitki büyümeye devam eder ve bitki gövdesi uzunluğu 6 metreye kadar çıkabilmektedir. Göv-
kendi başına dik duramadığından askıya alın- de üzerinde yaprak, meyve, sürgün ve sülükler
ması gerekir. Çiçekleri salkım şeklinde oluşur yer almaktadır. Seralarda yetiştirilen çeşitler ya
ve erselik yapıdadır. İlk çiçek salkımları, çeşide üzerinde tamamı dişi çiçek olan ginoik çeşitler-
bağlı olarak 5. veya 6. yapraktan sonra, diğerleri dir ya da üzerinde genelde dişi çiçekler ancak az
ise genelde gövde üzerinde 3 yaprakta bir ve üst sayıda erkek çiçek bulunduran yoğun dişi çiçekli
yaprağa yakın bir yerde oluşur. Meyve özellikleri çeşitlerdir. Serada yetiştirilen çeşitler parteno-
(renk, şekil, irilik) bakımından değişik özelliğe karp çeşitlerdir, çiçeğin meyveye dönüşümü için
sahip çok sayıda domates çeşidi (kiraz, kokteyl, döllenme gerekli değildir.
iri...vs) bulunmaktadır. Meyve hasadı iki farklı
şekilde gerçekleştirilir. Olgunlaşan meyveler tek Serada hıyar yetiştiriciliğinin temel prensiplerini
tek toplanır veya bazı çeşitlerde salkım şeklinde 4 sıralamak
hasat yapılır.
Hıyar sıcağı seven bir bitkidir. Serada üre-
tim esnasında sıcaklık, gece 16-19°C, gündüz
Serada domates yetiştiriciliğinin temel prensiple- 19-21°C’ler arasında tutulmalıdır. Oransal nem
2 rini açıklamak %70-90 arasında olmalıdır. Hıyar bitkisi organik
Domates sıcaktan hoşlanan ancak aşırı sıcağı maddece zengin, iyi drene edilmiş, su tutma ka-
sevmeyen bir bitkidir. Yeterli sayıda ve canlılık- pasitesi yüksek, sıcak ve havadar toprakları se-
ta çiçek tozunun oluşması için sıcaklık 10°C’nin ver. Optimum toprak pH’sı isteği 6-6,5’tur. Tuz-
altına düşmemelidir. Ayrıca bu dönemde sera içi luluğa çok hassastır.
gece ve gündüz sıcaklıkları arasında 6-7°C’den Dekara tek ürün yetiştiriciliğinde 2000-2200,
fazla olmamak şartıyla sıcaklık farkı istenir. Sera çift ürün yetiştiriciliğinde 3000-3500 fide diki-
domates yetiştiriciliğinde meyve tutumu aşa- lir. Serada yetiştirilen hıyar bitkileri dikimden
masında ideal gece sıcaklığı 13-18°C, gündüz sonra askıya alınmalı ve haftada iki defa askı ipi-
sıcaklığı 19-24°C’dir. Sera içinde oransal nemin ne sardırma ve budama işlemleri yapılmalıdır.
%50-60, hava hareketinin 1-4 m/sn arasında ol- Orta uzunlukta meyveye sahip çeşitlerde (Beith
ması istenir. Organik maddelerce zengin, pH’sı Alpha tipi) başlangıçta kuvvetli bir bitki gelişi-
5.5-7 arasında olan, su tutma gücü yüksek ve bemi elde etmek için ana gövde üzerinde toprak
sin maddelerince zengin tınlı topraklarda en iyi seviyesinden itibaren 30 cm’ye kadar tüm çiçek/
gelişmeyi gösterir. meyve ve yan sürgünler temizlenir. Daha sonra
Seraya dikim mesafesi; çift sıra dikimde ana gövdede oluşan meyvelerin gelişimine izin
100x50x50 cm veya 80x40x40 cm, tek sıra di- verilir, yan sürgünler ise bitkinin gelişme kuvve-
kimlerde ise 100x50 cm veya 80x40 cm’dir. Do- tine göre 1-2 meyveden sonra ucu alınarak dur-
mates sera üretiminde askıya alınarak yetiştirilir. durulur. Üretici durumundan tüketici durumu-
Askıya alınan bitkiler düzenli olarak haftada bir na geçmiş, zarar görmüş veya yaşlı yapraklar ile
defa askı ipine sardırılmalıdır. Domates yetişti- üzerlerindeki meyvelerin hasadı tamamlanmış
riciliğinde yapılan budamalar sırasıyla, sürgün yan sürgünler temizlenir.
1. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de seralarda yetiş- 6. Domateslerde yapılmayan budama aşağıdakiler-
tirilen sebzelere ait doğru sıralamayı göstermektedir? den hangisidir?
a. Domates/hıyar/patlıcan/biber a. Yaprak budaması
b. Domates/hıyar/kavun/biber b. Yan sürgün budaması
c. Domates/hıyar/biber/patlıcan c. Salkım budaması
d. Domates/hıyar/kabak/taze fasulye d. Sülük budaması
e. Domates/biber/patlıcan/hıyar e. Tepe alma
2. Aşağıdakilerden hangisi seralarda çift ürün yetişti- 7. Hıyarda yapılmayan budama aşağıdakilerden han-
riciliğinin nedenidir? gisidir?
a. Serada aynı dönemde iki sebze türü yetiştirmek a. Yaprak budaması
b. Isıtma masraflarını azaltmak b. Yan sürgün budaması
c. Talebin fazla olduğu zamanda pazara ürün gön- c. Salkım budaması
dermek d. Tepe alma
d. Serada bitkileri farklı sıra arası mesafelerde ye- e. Erkek çiçek budaması
tiştirmek
e. Serada bitkileri çift sıralı yetiştirmek 8. Meyvede kalsiyum eksikliği sonucunda oluşan fiz-
yolojik bozukluk hangisidir?
3. Domates bitkisinin çiçek yapısı aşağıdakilerden a. Lekeli olgunlaşma
hangisidir? b. Çiçek burnu çürüklüğü
a. Monoik c. Çatlama
b. Dioik d. Kedi yüzü
c. Erselik e. Meyve dökümü
d. Ginoik
e. Andromonoik 9. Sera hıyar yetiştiriciliğinde, toprak seviyesinden 30
cm’ye kadar yapılan budamada aşağıdaki bitki kısımla-
4. Tek ürün domates yetiştiriciliğinde fide dikim tari- rından hangisi alınmaz?
hi ne zamandır? a. Çiçekler
a. Mayıs-Haziran b. Meyveler
b. 1-15 Temmuz c. Yan sürgünler
c. Ekim- Kasım d. Kotiledon yaprakları
d. Aralık- Ocak e. Yapraklar
e. 15 Ağustos -15 Eylül
10. Sera hıyar yetiştiriciliğinde kök ortamı sıcaklığı en
5. Hıyarda kısa dönem yetiştiriciliği için hangi çeşit- az kaç °C olmalıdır?
lerin kullanılması daha uygundur? a. 25
a. Tekli meyve veren çeşitler b. 15
b. Multi çeşitler c. 10
c. Kuvvetli gelişen çeşitler d. 7
d. Aşılı çeşitler e. 5
e. Standart çeşitler

1. c Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden Sıra Sizde 1
gözden geçiriniz. Serada sebze yetiştiriciliğinde gece ve gündüz sıcaklık-
2. b. Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeniden ları arasında yaklaşık 6 °C fark bırakılır. Bunun teme-
gözden geçiriniz. linde yatan gerçek fotosentez ve solunum olaylarıdır.
3. c Yanıtınız yanlış ise “Serada Domates Yetiştiri- Bitkilerde gece fotosentez olayı durmasına karşın so-
ciliği: Botanik Özellikleri” konusunu yeniden lunum olayı devam eder. Fotosentez, organik madde
gözden geçiriniz. yapımı ve birikimi; solunum ise bunun tam tersi yani
4. e Yanıtınız yanlış ise “Serada Domates Yetiştiri- organik madde parçalanması olarak tanımlanır. Solu-
ciliği: Üretim Takvimi” konusunu yeniden göz- num hızını düşürmek için gece sera sıcaklığı gündüz
den geçiriniz. sıcaklığından daha düşük tutulur.
5. b Yanıtınız yanlış ise “Serada Hıyar Yetiştiriciliği: Çe-
şit Seçimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 2
6. d Yanıtınız yanlış ise “Serada Domates Yetiştiri- Domateste çiçeğin meyveye dönüşümü için döllenme
ciliği: Bakım İşlemleri” konusunu yeniden göz- gereklidir. Döllenme sonucu gelişen domates meyvele-
den geçiriniz. ri tohum içermektedir. Oysa bitki büyüme düzenleyi-
7. c Yanıtınız yanlış ise “Serada Hıyar Yetiştiricili- cilerin kullanımı ile domateste yapay partenokarpi teş-
ği: Bakım İşlemleri” konusunu yeniden gözden vik edilir, bu yolla elde edilen meyveler tohum içermez
geçiriniz. veya az sayıda tohum oluşur. Pazardan alınan domates
8. b Yanıtınız yanlış ise “Serada Domates Yetiştirici- meyveleri kesilerek tohum gelişimine bakılıp hangi
liği: Fizyolojik Bozukluklar” konusunu yeniden yolla (büyüme düzenleyicilerin kullanımı, Bombus
gözden geçiriniz. arısı kullanımı gibi) çiçeğin meyveye dönüşümünün
9. e Yanıtınız yanlış ise “Serada Hıyar Yetiştiricili- sağlandığı konusunda karar verilebilir.
ği: Bakım İşlemleri” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. Sıra Sizde 3
10. b Yanıtınız yanlış ise “Serada Hıyar Yetiştiriciliği: Seralarda yetiştirilen hıyar çeşitlerinde bitkilerin üze-
İklim İstekleri” konusunu yeniden gözden ge- rindeki çiçeklerin tamamı dişi çiçektir, erkek çiçek
çiriniz. oluşumu az sayıda arızi olarak gerçekleşir. Bu çeşitler-
de çiçeğin meyveye dönüşümü partenokarpi yoluyla
sağlanır. Bu nedenle tozlaşma aracı olarak kullanılan
Bombus arılarının sera hıyar yetiştiriciliğinde kullanı-
mına gerek yoktur.
Alan, N.M. (2005). Domates Üretim Teknikleri, Has- Snyder, R. G. (2007). Greenhouse Tomato Handbook.
talık ve Zararlıları, Besin Eksiklikleri. Meta Ba- Mississippi State Univ. Extension Service. http://
sım Matbaacılık Hizmetleri, Bornova-İzmir. msucares.com/pubs/publications/p1828.pdf.
Anonim (1983). Cucumbers. Grower Guide No:15. Talay, R., Çetinkaya, Ş. (1991) . Örtüaltında Domates.
Grower Books, London. Seri-D, No:2. Seracılık Araştırma Enstitüsü, Antal-
Anonim (1990). Tomatoes. Grower Publications Ltd., ya.
London. Titiz, S. (2004). Modern Seracılık-Yatırımcıya Yol
Anonim (1990). Protected Cultivation in the Medi- Haritası. ANSİAD Yayınları, Antalya.
terranean Climate. FAO Plant Production and Tüzel, Y., Gül, A. (2008). Seralarda İyi Tarım Uygula-
Protection Paper 90. Rome. maları. Tibyan Yayıncılık, İzmir.
Anonim (2007). Greenhouse Tomato. h t t p : / / Tüzel,Y., Gül, A., Daşgan, H.Y., Öztekin, G.B., Engin-
oregonstate.edu deniz, S., Boyacı, H.F., Ersoy, A., Tepe, A., Uğur, A.
Aybak, H.Ç., Kaygısız, H. (2004). Hıyar Yetiştiriciliği, (2010). Örtüaltı Yetiştiriciliğinin Gelişimi. VII.
Hasad Yayıncılık, İstanbul. Türkiye Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi Bil-
Blancard, D., Lecoq, H., Pitrat, M. (1995). Kabakgiller diriler Kitabı, Cilt 1: 559-578, Ankara.
Hastalıkları. Çeviren: H. Kaygısız, Hasad Yayıncı-
lık. İstanbul.
Gül, A. (1998). Serada Sebze Yetiştiriciliği. Ziraat
Mühendisleri Odası İzmir Şubesi, İki Aylık Yayın
Organı, Ocak-Şubat, İzmir.
Gül, A., Tüzel, İ.H., Okur, B., Tuncay, Ö., Aykut, N.,
Engindeniz, S. (2000). Serada Topraksız Tarım
Tekniği ile Hıyar Yetiştiriciliği. TÜBİTAK, TARP
Yayınları.
Gül A., Tuncay Ö., Tüzel Y., Okur B., Tüzel İ.H., Gümüş
M., Madanlar N., Onoğur E., Örümlü E.A., Tür-
küsay H., Yoldaş Z., Engindeniz S. (2000). Serada
Organik Domates Yetiştiriciliği. TÜBİTAK TARP
Yayınları.
Günay, A. (1992). Serler. Özel Sebze Yetiştiriciliği, Cilt
II. Çağ Matbaası. Ankara.
Magein, H. (1992). Bioclimatological Requirements
for Selected Priority Vegetable and Flower Crops
in Antalya. Expert Consultation Workshop on
Greenhouses in the Antalya Region. Greenhouse
Crop Research Inst. 13-17, January, Antalya.
Papadopoulos, A.P. (1991). Growing Greenhouse To-
matoes in Soil and in Soilless Media. Agriculture
and Agri-Food Publication 1865/E.
Papadopoulos, A.P. (1994). Growing Greenhouse Se-
edless Cucumbers in Soil and in Soilless Media.
Agriculture and Agri-Food Publication 1902/E.
Sevgican, A. (2002). Örtüaltı Sebzeciliği (Topraklı
Tarım), Cilt I. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Ya-
yınları No:528, Bornova-İzmir.
10
Amaçlarımız
 Örtüaltında bağcılığın nedenlerini açıklayabilecek,
 Örtüaltında bağcılığın temel prensiplerini tanımlayabilecek,
 Ülkemiz koşullarında hangi meyve türlerinin örtüaltında yetiştirilebileceğini
açıklayabilecek,
 Örtüaltında meyve yetiştiriciliğinin temel prensiplerini tanımlayabilecek
Anahtar Kavramlar
• Sera • Kayısı
• Tünel • Muz
• Üzüm • Yenidünya
• Şeftali • Çilek
• Nektarin

İçindekiler
• ÖRTÜALTINDA BAĞCILIK
Örtüaltı Üretim Sistemleri Örtüaltında Bağcılık ve Meyvecilik • ÖRTÜALTINDA MEYVECİLİK
Örtüaltında Bağcılık ve
Meyvecilik
ÖRTÜALTINDA BAĞCILIK
Son verilere göre bağ alanı (101.155 ha) ve üzüm üretimi (677.079 ton) bakımın-
dan tarım bölgelerimiz arasında Ege’den sonra ikinci sırada yer alan Akdeniz
Bölgesi diğer meyve ve sebze türlerinde olduğu gibi üzümde de Türkiye’nin en
erkenci bölgesidir. Bölge üzüm üreticisinin Haziran başlangıcı-15 Temmuz tarih-
leri arasındaki dönemde iç ve özellikle dış piyasada başta Almanya, Avusturya,
Rusya Federasyonu, Hollanda, Suudi Arabistan, Kuveyt ve İngiltere olmak üzere
diğer Avrupa ve Asya ülkelerine üzüm pazarlama şansı çok yüksektir. Çünkü bu
dönemde önemli düzeyde bir pazar boşluğunun olduğu belirtilmektedir. Bölge
üreticisi erken yetişen ürününü gerek iç, gerekse dış pazarda yüksek fiyatla sata-
bildiğinden erken üzüm yetiştirmeye ilgi duymaktadır.
Açıkta üzüm yetiştiriciliğinde erkenci çeşitlerde olgunlaşma haziran ayının
ilk haftasından itibaren gerçekleşir. Örtüaltı üzüm yetiştiriciliği yapıldığında ise
hasat tarihinin ısıtma yapmaksızın mayıs ayı, ısıtma yapılabildiğinde nisan ayı
başlarına kadar çekilebilmesi mümkündür.
Ülkemizde örtüaltında yetiştirilen üzümlerin pazarlanma olanakları hakkında in-

celeme yapınız. 1
Ülkemizde asmaları dolu ve kuş zararı ile geç olgunlaşan üzüm çeşitlerinde
yağmur ve bundan kaynaklanan gri küf hastalığı tehlikesinden koruma ve daha
geç hasat amaçlı örtü kullanımı da olmakla birlikte örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde
daha çok erken olgunlaşma amaçlanmaktadır.
Bağcılık alanında değişik yükseklikte plastik tüneller veya plastik sera kullanı-
larak ülkemizde yürütülen çalışmalarda 30-45 güne kadar değişen sürelerde daha
erken olgunlaşmanın sağlandığı ve bunun kazançlı olduğu ortaya konulmuştur.
Elde edilen sonuçlardan, Mersin ilinin Merkez ve Tarsus ilçeleri başta olmak üze-
re, Adana ve batı Akdeniz sahil kuşağını temsil eden Antalya ilinin örtü altında
üzüm yetiştiriciliği yönüyle de çok iyi şekilde değerlendirilebileceği anlaşılmıştır.
Son yıllarda ısıtma yapabilen üreticilerin daha erken kış budaması, erken örtme ve
gerektiğinde ısıtma ile olgunluğu mayıs ayı başlangıcına kadar çekebildikleri belir-
lenmiştir. Mersin Merkez, Tarsus ve Silifke ilçelerinden örtü altında Mayıs ayı - 15
Haziran başlangıcı aralığında çıkan üzüm oldukça yüksek fiyatla satılmıştır.
Yapılan ekonomik analizler, örtü altındaki yetiştiricilikte, açıktakine göre ka-

zancın en azından 3-5 kat daha fazla olduğunu göstermektedir. İç pazar fiyatlarına
göre durum böyle iken, ihracat olanaklarının iyileştirilmesi ile üzüm üreticisinin
çok daha iyi ve istenilen düzeyde bir kazanç elde etmesi mümkün olabilecektir.
Sofralık üzüm üretimi bakımından dünyanın bağcı ülkeleri arasında yaklaşık
1,5-2 milyon ton üretim ile 2. sırada yer alan Türkiye’den ihraç edilen sofralık
üzüm miktarı son yıllarda 150.000-200.000 ton olarak gerçekleşmiştir. Dünya
sofralık üzüm ihracat kapasitesinin yaklaşık iki milyon ton kadar olduğu dikka-
te alındığında Ülkemizin erkenci sofralık üzüm potansiyelini değerlendirmesi
önemlidir. Örtüaltı üzüm üreticiliğinden özellikle dışsatım yoluyla yüksek ka-
zanç, bu üretim şeklinden pazarlanabilir kalitede ve yüksek miktarda ürün elde
edilmesi ile mümkündür. Ülkemiz bağcılığında örtüaltı yetiştiriciliğin potansiyel
illeri Antalya, Mersin, Adana ve Hatay illeridir.
Örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde;
• Uygun çeşitlerin, uygun sera veya tünel tiplerinin, örtü materyallerinin,
uygun dikim sıklıklarının, uygun terbiye ve budama şekillerinin seçimi
önemlidir. Bu yetiştiricilikte açıkta yetiştiricilikten farklı olarak sulama zo-
runlu bir uygulama olarak karşımıza çıkmaktadır.
• Gübreleme ile hastalık ve zararlılarla mücadele gibi, üzüm verim ve kalite-
sini doğrudan etkileyen konuların üzerinde de önemle durulması gerekir.
Örtü altında üzüm yetiştiriciliğinde çeşit ve anaç seçimi önemlidir. Erken ol-
gunlaşma çok erkenci veya erkenci çeşitler kullanılarak sağlanmaktadır. Bu amaç-
la öncelikli olarak önerilen en erkenci çeşitler Yalova İncisi, Trakya İlkeren, Early
Cardinal; bunları takiben önerilen erkenci çeşitler ise Cardinal, Perlette ve Ergin
Çekirdeksizi’dir. Trakya İlkeren, Yalova İncisi ve Ergin Çekirdeksizi yerli üzüm çe-
şitleridir. Ergin Çekirdeksizi ve Perlette çekirdeksiz beyaz çeşitlerdir. Yalova incisi
beyaz, verimli bir çeşittir, ülkemizde diğerlerinden daha çok tercih edilmektedir.
Amerikan asma anacı:
Bağcılıkta filoksera ve
Trakya ilkeren siyah, Early Cardinal ve Cardinal morumtırak kırmızı renkleri ve
nematod zararına karşı verimleri ile bu çeşidin ardından önerilebilir (Fotoğraf 10.1).
kullanılan anaçlara Örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde erkencilik etkisi olan 41 B ve 5 BB gibi Ameri-
denilmektedir. kan asma anaçları önerilmektedir.
Fotoğraf 10.1
Yalova İncisi
(solda), Early
Cardinal (ortada)
ve Trakya İlkeren
(sağda) üzüm çeşidi
salkımları.
Örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde 2-3 m yükseklik ve 3-6 m genişlikte plastik (PE-

Polietilen) tünellerin veya 3-4 m yükseklikte ve yeterli genişlikte cam veya plastik
seraların kullanılması mümkündür (Fotoğraf 10.2). Tünel veya sera tipinin rahat
çalışmayı sağlayacak yükseklikte yan duvarlara sahip olması ve kirişlerin engel
oluşturmaması esastır. Değişik boyutlardaki tünellerde yapılan çalışmalarda yeterli
düzeyde erkenciliğin sağlandığı belirtilmektedir. Mevcut bağ tesislerinde sıraların
yüksek plastik tüneller veya seralar içine alınması yoluyla da örtüaltı yetiştirici-
lik mümkün olabilmektedir. Kullanılan plastiklerin kalınlığı kullanma süresine ve
10. Ünite - Örtüaltında Bağcılık ve Meyvecilik 203
amacına bağlı olarak 0,2 mm - 0,35 mm kalınlığında; normal, UV, IR, antifog
veya UV+IR+antifog katkılı olabilmektedir. Plastik örtünün uzun süre kullanıla-
bilmesi ve yüksek ışık geçirgenliği göstermesi önemlidir, gergin çekilmesine özen
gösterilmelidir. Plastik seraların en uygun örtme zamanları 1 Ocak-15 Şubat’tır.
Antalya, Mersin ve Adana’ da yapılan çalışmalar bunu doğrulamaktadır. Daha
erken kapatmada asmalar soğuklama ihtiyacını yeterince karşılayamadıklarında,
uyanmada ve tane tutumunda anormallikler görülebilir.
Normal PE: Ömrü kısadır, ancak 1 yıl dayanabilir. IR ışınlarını geçirir ve iç yüzeyinde
yoğunlaşan su damlacıkları oluşturur.
UV katkılı PE: Ömrü 2-3 yıldır.
IR katkılı PE: IR ışınlarını daha az geçirme özelliğine sahiptir. Bu nedenle seradan ısı
kayıplarını azaltır.
Antifog katkılı PE: Örtünün iç yüzeyinde yoğunlaşan suyun damlacıklar halinde de-
ğil, ince bir film gibi yayılmasını sağlama özelliğine sahiptir.
UV+IR+Antidrop katkılı PE: Ömrü 2-3 yıldır, IR ışınlarını daha az geçirme özelli-
ğine sahiptir, örtünün iç yüzeyinde yoğunlaşan suyun damlacıklar halinde değil, ince bir
film gibi yayılmasını sağlama özelliğine sahiptir.
Fotoğraf 10.2
Asma yetiştirilen
plastik tüneller
(solda ve ortada) ve
plastik sera (sağda).
Plastik seralar ilk yıldan sonra, plastiklerin değişimine kadarki sürede yan du-
var açıklıklarının ve kapıların tamamen kapatılması yoluyla örtülmektedir. De-
ğişme yılında plastiklerin, üzüm hasadından sonra kaldırılmaları ve yağışlardan
sonra önerilen zamanlarda kapatılmaları uygun olacaktır. Asmaların örtülü oldu-
ğu süre içinde gerektiği kadar suyun verilmesi esastır.
Yüksek plastik tünellerde yanlardan toprağa sızan su nedeniyle yağmur sula-
rından bir miktar yararlanılması mümkündür. Bu yapılarda örtme işleminin öne-
rilen tarihlerde yapılması ve hasattan sonra yeniden örtmeye kadar örtünün kal-
dırılması ile asma için daha doğal bir büyüme ortamı yaratılması söz konusudur.
Uygun toprak koşullarında, çeşitlerin gelişme gücüne göre sık (1 m x 1,5 m)
veya normal aralıklı (2m x 3 m) dikim yapılarak örtüaltında birim alandan alı-
nacak üzüm miktarı ve elde edilecek kazanç düzenlenebilir. Dikim sıklığının bağ
alanının büyüklüğüne, çeşidin gelişme gücü, kullanılacak alet ve donanım ile uy-
gulanacak budama ve terbiye şekillerine göre ayarlanması gerekir. Aksi halde dar
aralıklarda yetersiz güneşlenme ve havalanma; geniş aralıklarda ise alanın ekono-
mik kullanılmaması nedeniyle üzüm verimi ve kalitesi düşmektedir.
Bakım koşulları iyi olduğunda asmanın ekonomik ömrü 40-50 yıldır. Asmalar-
dan yeterli ürün, ancak asmalara şekil verme (terbiye) işi tamamlandıktan sonra
alınır. Terbiye şekli seçiminde iklim koşulları, üzüm çeşidinin özellikleri (gelişme
gücü, budama isteği), mekanizasyon ve ekonomiklilik dikkate alınmaktadır. Bağ-

cılıkta çok değişik isimler altında uygulanan terbiye sistemleri bulunmaktadır.
Sistemlerin birbirinden farklılığı; gövde, kollar ve çubuklara verilen şekil yanında
yaz sürgünlerine uygulanan büyüme yönlerine bağlı olarak güneşlenme ve hava-
lanma koşullarının farklılığından kaynaklanmaktadır.
Örtüaltı yetiştiricilikte gerekli önlemler alındığında açıkta yetiştiricilikte as-
malara verilen Kordon, Guyot, Çardak veya Goble, şekilleri ile kısa, orta, uzun
ve karışık budama şekillerinin kullanılması mümkündür (Şekil 10.1).
Terbiye: Asmanın gövdesi, kolları ve yıllık dalları ile yazlık sürgünlerin oluşturduğu
şekle terbiye şekli denilmektedir.
Kordon: Bir gövde, bir veya iki koldan ve kollar üzerinde 15-20 cm aralıklarla yerleş-
tirilmiş baş denilen kısımlardan oluşan bir şekildir.
Guyot: Bir gövde ile her asmada bir veya iki kısa kalın kol üzerinde ikişer adet kısa
ve uzun budanmış dalların bulundurulduğu bir şekildir.
Çardak: Yüksek (1,5-2 m) bir gövde ile çardak denilen yatay bir düzlem üzerine uza-
tılmış 2-4 koldan oluşan bir şekildir.
Goble: Ortalama 30-60 cm yüksekliğinde bir gövde ve 3-5 koldan oluşan telsiz bir
şekildir.
Kısa budama: Asmanın bir yıllık dallarının 1-3 göz üzerinden kesilmesidir.
Orta budama: Asmanın bir yıllık dallarının 4-7 göz üzerinden kesilmesidir.
Uzun budama: Asmanın bir yıllık dallarının 8 ve daha fazla sayıda göz üzerinden
kesilmesidir.
Karışık budama: Asmada kısa budanmış dallar yanında, orta veya uzun budanmış
dalların da birlikte bulunmasıdır.
Şekil 10.1
Goble (solda) ve
kordon (sağda)
şeklinin şematik
görünüşü
(Ergenoğlu ve
Tangolar, 2000).
Örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde yaz budaması uygulamalarına gereken özen

gösterilmelidir. Yaz budaması asmaların yapraklı olduğu aktif büyüme dönemin-
de yapılmaktadır. Bu budama ile asmanın kök, gövde, kollar ve yıllık dalları ile
oluşturduğu kapasitesinin büyümesi istenen organlar (sürgünler, yaprak ve sal-
kımlar) üzerinde yoğunlaştırılması, rüzgâr kırılmalarının önlenmesi, asma içinde
iyi havalanma ve güneşlenme koşullarının sağlanması hedeflenmektedir. Buna
yönelik olarak asmalarda dip sürgünü, obur, koltuk sürgünü, uç ve yaprak alma
yapılmakta, bazen de verimsiz yaz sürgünlerinin tamamı veya bir kısmı alınmak-
tadır. Ürün yükünün kapasitenin üzerinde olduğu durumlarda tane ve salkım
seyreltmesi de yapılmaktadır.
Örtüaltı üzüm yetiştiriciliğinde açıktakinden farklı olarak, geniş tünel veya se-
ralarda sulama yapılması zorunlu bir uygulamadır. Çünkü örtme sonrasında yağ-
mur sularından yararlanılamamaktadır. Bu nedenle toprak neminin kontrol edil-
mesi ve toprak suyunun tarla kapasitesi seviyesinde tutulması gereklidir. Sulamada
damla sulama yönteminin kullanılması uygundur. Damla sulama sistemi mümkün
olduğunca bağ tesisi sırasında kurulmalı ve asmaların dikimden itibaren bu yön-
temle sulanmaları sağlanmalıdır. Laterallerin, elle veya rotovatör gibi aletlerle sıra
üzeri toprak işlemesini engellemeyecek bir yükseklikten çekilmesinde yarar vardır.
Yapılan araştırmalar ile bir dekar bağdan alınan bir ton ürünün budama artık-
larıyla birlikte yaklaşık olarak 6-8 kg N, 1,5-2 kg P2O5 ve 7-8 kg K2O kaldırdığı
belirlenmiştir. Asmadan kaybedilen besin elementleri miktarı ve biraz daha faz-
lası toprağa gübreleme ile yeniden verilmelidir. Aksi halde toprağın besin mad-
desi içeriğinin ve verimliliğinin giderek azalması sonucu asmanın büyümesinde
anormallikler, gelişmede noksanlık ve verim azlığı görülür. Birim alandan yeterli
miktarda ve iyi kalitede ürün alınabilmesi için, asmaların ihtiyaç duydukları besin
elementlerinin uygun yöntemle, zamanında ve dozunda verilmesi gerekmektedir.
Bağların gübrelenmesinde serpme, banda uygulama ve damla sulama siste-
miyle gübreleme (fertigasyon) ile yapraktan gübreleme yöntemleri tercih edil-
mektedir. Serpme yönteminde gübreler el veya makine yardımıyla toprak yüze-
yine dağıtılmaktadır. Azotlu gübreler bu şekilde uygulanabilir. Banda uygulama
yönteminde bağlarda sıra üzerinde veya arasında ya da asmaların çevresine daire
şeklinde açılan çizilere özellikle fosforlu ve potasyumlu gübreler verilebilmekte-
dir. Bağlarda üre, potasyum nitrat ve diğer suda çözünebilir gübre formlarının
verilmesinde en çok kullanılan yöntem damla sulama sistemi ile gübre uygula-
masıdır. Asmaların suda çözünmüş haldeki besin maddeleri ile doğrudan veya
tarımsal savaş ilaçları ile karıştırılarak yapraktan gübrelenmesi de mümkündür.
Bağ hastalık ve zararlılarıyla mücadelede tünel veya seraların iyi havalandı-
rılması kültürel önlem olarak çok önemlidir. Bu yapılarda doğal havalandırma
tercih edilmelidir. İyi bir havalandırma ile tünel veya sera içi sıcaklığının, dış sı-
caklığın 2-3∞C üstüne kadar düşürülmesi mümkündür. Havalandırma yapılarak
sıcaklık yanında, oransal nem ile CO2 ve O2 konsantrasyonu da düzenlenir. Sera
veya tünel içerisinde biriken fazla nem, güneş ışınlarının girmesini engellemesi
yanında fungal hastalık riskini de artırmaktadır. Bu risk iyi bir havalandırma ile
ortadan kaldırılır. Havalandırma açıklıkları sera taban alanının %16-25’i arasın-
da değişmelidir. Yan duvar havalandırmasında yan duvarın tamamen açılması
önemlidir. Sürekli yan duvar havalandırmasında yan duvarın düz olması kolaylık
sağlamakta ve plastiğin bir boruya sarılarak kontrol edilmesi mümkün olmakta-
dır. Plastik örtü ile kapatılmış tesislerde ve özellikle tünellerde iyi havalanma için
tünel uzunluğunun 100 m’yi geçmemesi gereklidir.
Örtüaltında üzüm yetiştiriciliğinde mildiyö, külleme, ölükol, gri küf gibi bağ
hastalıkları ve başta salkım güvesi olmak üzere bağ zararlıları ile mücadele etmek
gerekir. Yaz budamalarının iyi uygulanmaması ile birlikte havalanma da yapılmaz
ise fungal hastalıklarla mücadele güçleştiği gibi, üzümlerde renklenme ve olgun-
laşma ile sürgünlerde odunlaşma beklenen düzeyde olmamaktadır. Ayrıca bağ-
larda kuş zararı önemli olmaktadır, örtüaltında yan havalandırma açıklıklarının
tülle kapatılması yoluyla bu zarar kolayca önlenebilir.
Bağ Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele konusundaki bilgilere http://www.kkgm.

Örtüaltında yetiştirilen üzümler açıktakilere göre 1-1,5 ay kadar daha erken

olgunlaşmaktadır. Üzümler hasattan sonra olgunlaşmayan meyve grubunda yer
aldıklarından tam yeme olgunluğunda hasat edilmelidir. Hasat sırasında çeşide
özgü tat ve aromanın, rengin, yeterli tane büyüklüğünün kazanılmış olması ge-
rekir. Üzümlerde tane kabuğu üzerindeki pus (mum, kütin) tabakası, taneyi su
kaybı ve gri küf gibi hastalık etkisine karşı korumaktadır. Bu tabaka aynı zamanda
renkli sofralık çeşitlerde tanenin çekiciliğini artırdığından hasat sırasında silin-
memesine özen gösterilmelidir. Hasatta üzüm salkımlarını sapından tutarak ve
tanelere fazla dokunmadan küt uçlu makaslar veya bıçaklarla kesmelidir. Sofralık
üzüm yetiştiriciliğinde dekara 2-4 ton dolayında pazarlanabilir kalitede ürün elde
edilmesi hedeflenmelidir. Erken olgunlaşan üzümlerin toptancı hal fiyatlarının
açıkta çıkan ilk turfanda üzümlere göre 3-5 kat daha yüksek olduğu görülmüştür.
ÖRTÜALTINDA MEYVECİLİK
Örtüaltında meyve yetiştiriciliği çok eskiden beri yapılmaktadır. Bu konudaki ilk
uygulamalar Fransa ve İngiltere krallıklarına dayanmaktadır. O dönemde örtüaltı
yetiştiriciliğinin, soğuğa hassas ağaçların büyük saksılar içerisinde soğuk dönem-
lerde ısıtılan bir seraya, ilkbaharda ise dışarı taşınması şeklinde olduğu görülmüş
ve böylece çok soğuk yerlerde portakal ve hurma ağaçlarının yetiştirilebildiği ra-
por edilmiştir. 1904 yılında, İngiltere’de sera koşullarında saksılar içerisinde ticari
meyve yetiştiriciliğinin yapıldığı bildirilmiştir. Serada ağaç yetiştiriciliği, ağaç bo-
yutları nedeniyle problem yaratmıştır. Ağaç boyutlarının bodur anaçlarla küçül-
tülmesindeki son gelişmelerle (özellikle şeftalilerde) verimli küçük meyve ağaçları
oluşturulmuş ve örtüaltı meyve yetiştiriciliği için yeni olanaklar doğmuştur.
Örtüaltında yetiştiricilik meyve gelişimine olumlu etkiler sağlamakta ve açık-
ta yetiştiricilikten daha erken meyve elde edilmektedir. Ancak bu durum sadece
ağaç ve meyve gelişimi için hava sıcaklığının optimumun altında olduğu zaman-
lar için geçerlidir. Bu da genellikle kış sonu, ilkbahar aylarında çiçeklenen çeşit-
ler için geçerli olmaktadır. Örtüaltındaki yetiştiricilikte bazı ılıman iklim meyve
türlerinin önce soğuklama gereksinimlerinin karşılanması sonra örtüaltı koşul-
larından yararlanmaları anlamına gelmektedir. Ilıman iklim meyveleri arasında
örtüaltı yetiştiriciliğinin 1970’li yıllardan sonra, raf ömrü kısa olması nedeniyle
sert çekirdekli meyvelere odaklandığı görülmektedir. Yumuşak çekirdekli mey-
ve türlerinin soğuk hava depolarında uzun süre depolanabilmeleri nedeniyle yıl
boyunca bulunabilmeleri mümkün olduğundan örtüaltı yetiştiriciliği konusu çok
fazla geliştirilmemiştir. İsrail’de yapılan çalışmalarda, şeftali ve nektarinlerin so-
ğuklama gereksinimlerini karşıladıktan sonra, sera koşullarına alınması 1 ay veya
daha fazla bir erkencilik sağlamıştır.
Örtüaltı tarımı deyince cam ve plastik seralar ile alçak ve yüksek tüneller al-
tındaki üretim akla gelmektedir. Örtüaltı bitki yetiştiriciliği ile açıkta yetiştiricilik
arasında bitkilerin gelişmesi, çiçeklenme zamanı ve meyve olgunlaşma zamanları
bakımından önemli farklar vardır. Örtüaltı yetiştiriciliğindeki en önemli amaç;
dış ortam koşullarının uygunsuzluğunu ortadan kaldırmaktır. Bu durumda ör-
tüaltı yetiştiriciliğindeki hedeflerden en önemlisi erkenciliktir. Böylece meyve
olgunlaşması daha erken olmakta bu da hem yurtiçi hem de yurtdışı fiyatlarına
yansımaktadır. Bir ürünün piyasada yoğun olarak bulunmadığı dönemde piya-
saya arz edilmesi onu fiyat bakımından çok avantajlı hale getirmektedir. Örtüaltı
yetiştiricilikte kullanılan örtü materyallerinin meyvenin rengine, aromasına ve
albenisine önemli katkılar sağladığı bilinmektedir. Dünya’da örtüaltı meyve yetiş-
tiriciliği en fazla İtalya’da çilek ve üzüm yetiştiriciliğinde yapılmaktadır.
Meyveler nasıl gruplanır?

2
Ülkemizde Örtüaltında Yetiştirilen Meyveler
Ülkemizde örtüaltında yetiştiriciliği yapılan meyve türleri deyince akla muz ve
çilek gelmektedir. Örtüaltında meyvecilik en çok Akdeniz bölgesinde yapılmak-
tadır (Çizelge 10.1). Bu bölgede son yıllarda sert çekirdekli meyve türlerinden
bazılarının da örtüaltında yetiştirilme çabaları vardır. Bunlar henüz istatistiklere
yansıyacak boyutlara ulaşmamıştır.
2009 Çilek (ton) Muz (ton) Çizelge 10.1

Çeşitli örtüaltı
250 1. Antalya " 228 420 1. Antalya " 420 yetiştiricilik
Cam Sera
2. Mersin " 22 sistemlerinde illere
göre çilek ve muz
1. Mersin " 600 1. Mersin " 135.305 üretim değerleri
Plastik Sera 1.003 145.368
2. Adana " 230 2.Antalya " 9.865 (TUİK., 2009).
1. Mersin " 52.000 - -
Yüksek Tünel 109.993 2. Aydın " 32.648
3. Antalya "23.800
1. Mersin " 7.820 - -
Alçak Tünel 10.486 2. Antalya " 2.116
3. Muğla " 484
Sert Çekirdekli Meyveler

Dünya’da ve ülkemizde örtüaltında sert çekirdekli meyve yetiştiriciliği konusunda
en önemli türler şeftali, nektarin ve kayısılardır (Fotoğraf 10.3 ve Fotoğraf 10.4).
Fotoğraf 10.3
Örtüaltında
şeftali, nektarin
yetiştiriciliği
Fotoğraf 10.4
Örtüaltında kayısı
yetiştiriciliği
Örtüaltında sert çekirdekli meyve yetiştiriciliğinde en önemli konular; ağaç

boyutlarını düzenlemek, bitkinin ihtiyaç duyduğu soğuklama gereksinimini sağ-
lamak ve örtüaltına özgü oluşabilecek hastalık ve zararlılarla mücadele etmektir.
Ağaç boyutlarını düzenlemek için prensip bodur veya çok bodur anaç materyali
üzerine aşılanan tür ve çeşitlerle yetiştiricilik yapmaktır. Buna ilave olarak özel ter-
biye şekilleri (Spindle bush, V şekli, Y şekli) ile de ağaç boyutlarının kontrol altı-
na alınması desteklenmelidir. Örtüaltında meyve yetiştiriciliğinde bazı ağaçların
çiçek açabilmek için ihtiyaç duydukları soğuklama gereksinimlerini karşılamaları
gerekmektedir. Bu tip ağaçların soğuklama ihtiyaçları karşılanmazsa tomurcuklar
açmadan dökülür ve verim çok azalır veya hiç verim alınamaz. Bu yüzden soğuk-
lama ihtiyacının karşılanması ve dinlenmenin kesilmesi amacıyla bazı uygulama-
lar yapılabilir. Plastik ya da cam seraların kışın bitkilerin soğuğunu almaları bakı-
mından açık bırakılmaları ve bu tip bitkilerin tam olarak soğuklama ihtiyaçlarını
karşılamalarından sonra kapatılmaları en pratik çözümdür. Bununla birlikte diğer
bazı uygulamalar da yapılabilir. Bu uygulamaların bazıları; yaprakların sıyrılma-
sı, hidrojen siyanamid, potasyum nitrat, dinitro orto krezol içeren yağlar vb. gibi
maddelerin ağaçlara püskürtülmesi veya buharlaştırarak serinletme (evaporative
cooling) yapılabilir. Buharlaştırarak serinletme tekniğinde su ağaçların üzerinden
ince zerreler halinde püskürtülür. Bu şekilde ağaçların üzerinde serinleyen tomur-
cuklar soğuklamasını almış olurlar. Sert çekirdekli meyve türleri arılarla tozlan-
maktadır. Bu nedenle serada çiçekler açtığı zaman arı kovanı bulundurulması veya
açıktan örtüaltına arıların kolayca ulaşmalarının sağlanması bu bitkilerin meyve
bağlamaları bakımından çok önemlidir. Örtüaltı meyve yetiştiriciliğinde ağaçlar
arasındaki dikim aralığı, verilecek terbiye şekli, ağaç sayısı ve kullanılacak anaçlar
iyi belirlenmelidir. Ayrıca sera özel bir atmosfer oluşturduğundan nem ve sıcak-
lık yüksekliği bazı hastalık ve zararlıların artışını teşvik edebileceğinden meydana
gelebilecek hastalık ve zararlılar için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.
Örtüaltında ve açıkta yapılan yetiştiricilikte elde edilen verimler arasında önemli
bir farklılık olmamasına karşın, örtüaltının belli dönemlerde ısıtılıp ısıtılmamasına
ve ekolojik şartlara göre meyveler yaklaşık 2-4 hafta erken olgunlaşmaktadır. Bu
durum fiyatları etkilemektedir. Mersin’in Tarsus ilçesinde soğuklamasını aldıktan
sonra ısıtılan bir plastik serada kayısılar üzerinde yapılan yetiştiricilikte açıktaki
bahçelere göre yaklaşık 1 aylık bir erkencilik sağlanmıştır. Bu ürünler yurt dışına
pazarlanarak çok önemli gelir sağlanmaktadır. Bu erkenciliğin nedeni, örtüaltında
yetiştirilen sert çekirdekli meyve türlerinin daha erken uyanması, pembe tomur-
cuk, ilk çiçeklenme, tam çiçeklenme ve çiçeklenme sonu gibi aşamalara daha erken
ulaşmalarından kaynaklanmaktadır. Bunun sonucunda meyve tutumunun ardın-
dan meyvede hızlı bir büyüme gerçekleşmekte ve olgunlaşmaya ulaşılmaktadır.
Yumuşak Çekirdekli Meyveler

Örtüaltı yumuşak çekirdekli meyve türleri yetiştiriciliği konusunda elma türü
üzerinde çalışmalar yapılmıştır. Elmalar üzerindeki çalışmada bodur ağaç oluş-
turması bakımından M-9 anacı kullanılmış ve bunun üzerine Mondial Gala,
Anna, Golden Dorset ve Vistabella elma çeşitleri aşılanmıştır. Bu meyvelerin ör-
tüaltında, açıkta yetiştiriciliğe göre 10 -15 gün erken olgunlaştıkları, meyve verim
ve kalitesinin de iyi olduğu saptanmıştır. Ticari boyutta bu meyvelerin yetiştirici-
liği çok sınırlı olup deneme çalışmaları yapılmaktadır.
Meyvecilikte bodur anaç kullanımının avantajları nelerdir ve hangi meyve türleri-

nin yetiştiriciliğinde bodur anaçlar kullanılmaktadır, araştırınız. 3
Akdeniz Meyveleri
Ülkemizde, örtüaltı Akdeniz meyve türleri yetiştiriciliği konusunda muz ve ye-
nidünya üzerinde çalışmalar yapılmıştır (Fotoğraf 10.5). Isıtılan cam serada bo-
dur anaç olarak ayva kullanılmış ve bu anacın üzerine Gold Nugget ve Tanaka
yenidünya çeşitleri aşılanmıştır. Bu şekildeki yetiştiricilikten elde edilen meyve-
lerin, açıktaki yetiştiriciliğe göre yaklaşık 1 ay önce olgunlaştıkları saptanmıştır.
Ülkemizde ticari boyutta örtüaltında yenidünya yetiştiriciliği çok sınırlı kalmıştır.
Oysa İspanya ve Japonya’da örtüaltında ticari boyutta yenidünya yetiştiriciliği ya-
pılmaktadır.
Akdeniz meyvelerinden muz üzerinde, Ülkemizde ve Dünya’da örtüaltı yetişti-
riciliği konusunda çeşit, sulama, gübreleme, malçlama vb konularda oldukça fazla
sayıda çalışma yapılmıştır. Ülkemizde ticari olarak örtüaltında muz yetiştiriciliği
başarılı bir şekilde yapılmaktadır. Bu yetiştiricilik; ısıtılmayan, kritik günlerde ısı-
tılan ve tam kontrollü modern seralarda olmak üzere değişik örtüaltı materyalleri
kullanılarak yapılmaktadır.
Muz bitkisi, ülkemize ilk defa süs bitkisi olarak, Mısır’dan Alanya’ya getiril-
miştir. Daha sonrasında muz bitkisinin meyve verdiği anlaşılınca, 1930’lu yıllar-
dan sonra meyvesi için ticari amaçla yetiştirilmeye başlanmıştır. 1990’lı yıllara
kadar ülkemizde muz yetiştiriciliği genellikle açıkta yapılmasına rağmen, 1990’lı
yıllardan sonra özellikle Anamur ve Bozyazı ilçelerinde taban arazilerde örtüaltı
muz yetiştiricilik alanlarında önemli artışlar olmuştur. Son yıllarda toplam muz
üretiminin yaklaşık %70’i örtüaltı yetiştiriciliğinden sağlanmaktadır (Çizelge
10.2, Fotoğraf 10.6). Bu artışta, örtüaltı muz yetiştiriciliğinin açığa göre daha karlı
olmasının payı büyüktür. Bununla birlikte, örtüaltı muz üretiminin toplam üre-
timdeki payı yıldan yıla artmaktadır. Ülkemizde daha önceleri çoğunlukla Dwarf
Cavendish muz çeşidi yetiştirilirken, günümüzde özellikle Grand Nain çeşidi ye-
tiştirilmektedir.
Yıllara Göre Muz Üretim Değerleri (1000 Ton) Çizelge 10.2

Ülkemizde yıllara
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
göre örtüaltı muz
Toplam üretimi (ton) ve
95 110 130 150 178 189 201 205
Üretim bunun toplam muz
Örtüaltı üretimindeki payı
67 67 91 101 130 135 146 146 (%) (TUİK, 2011).
Üretim
% 71 61 70 67 73 71 73 71
Fotoğraf 10.5
Örtüaltında
muz (solda) ve
yenidünya (sağda)
yetiştiriciliği.
Fotoğraf 10.6
Örtüaltında muz
yetiştiriciliği
Dünyada ve Türkiye’de ticari meyve üretimini araştırınız.

4
Muz, örtüaltında yetiştirildiğinde, açıkta yetiştiriciliğe göre düşük sıcaklık ve
sıcaklık dalgalanmalarından daha az etkilenmektedir. Bunun yanı sıra rüzgar-
dan bitkilerde kırılmalar ve yapraklarda yırtılmalar olmamakta, vejetasyon süresi
kısalmakta, su tüketimi daha az olmakta ve sera içinde sıcaklık ve oransal nem
açığa göre daha yüksek olduğundan fotosentez oranı artmaktadır. Örtüaltı muz
yetiştiriciliğinin yaygınlaşmasının en önemli nedeni verimin açığa göre yüksek
olmasıdır. Gerek dünyada gerekse ülkemizde yapılan çalışmalarda örtüaltında
muz yetiştiriciliğinde, açıkta yetiştiriciliğe göre verim %28 ile %100 oranında art-
maktadır. Hatta Dünya’da açıkta muz yetiştiriciliği bakımından iklimi uygun bazı
yerlerde yaprakların yırtılmaması, bu nedenle fotosentez alanındaki bütünlük ve
buna bağlı verim artışı nedeniyle örtüaltı muz yetiştiriciliği tercih edilmektedir.
Muz meyvesi, insan sağlığı ve beslenmesi açısından oldukça önemli bir besin
içeriğine sahiptir. Yüksek miktarda B6 vitamini, potasyum, folik asit ve yüksek
oranda lif içermektedir. Antioksidan kapasitesi yüksek olup sindirimi kolaydır. Bu
nedenle muz her yaşta insanın her mevsim tüketebileceği karbonhidratça zengin
bir meyvedir. 100 gr muz meyvesinde 70-76 g su, 20-25 g toplam karbonhidrat bu-
lunmaktadır. Muz ayrıca potasyum, magnezyum, sodyum ve fosforca da zengindir.
Muz bitkisi yarı otsu yarı odunsu yapıda olup çok yıllık bir bitkidir. Kökleri
yüzlek olup, aynı kalınlıktadır. Gerçek ve yalancı gövde olarak iki tip gövdesi var-
dır. Gerçek gövde, toprak altındaki çok yıllık yumru olup rizom adını alır. Rizom,
yedek besin görevi görür. Yalancı gövde ise toprak üstünde yaprak saplarının üst
üste sıralanmasından oluşur. Muz yaprakları çok büyüktür. Rüzgara karşı oldukça
hassastır. Rüzgarlı havada yaprağın ortasındaki ana damara dik olarak yırtılabilir.
Yeni yapraklar yalancı gövdenin orta kısmından çıkarlar. Çiçekler salkım şeklin-
dedir. Salkım üzerinde dişi, erdişi (erkek ve dişi organ aynı çiçekte) ve erkek çiçek-
ler bulunur. Yapraklar yeterli sayıya ulaştıktan sonra meyve salkımı rizomdan ve
yalancı gövdenin ortasından ilerler ve yer çekiminin etkisiyle yere doğru kıvrılır.
Yediğimiz muz meyveleri sadece dişi çiçeklerden tozlanma döllenme olmaksızın
partenokarpik olarak meydana gelir. Erdişi ve erkek çiçekler salkım üzerinde ku-
ruyup kalırlar ve bunlar yenmezler. Bir muz bitkisi, sadece bir salkım oluşturur.
Salkım veren muz bitkisi kesilir ve rizomun sürmesiyle oluşan yeni yavru bitkiler
büyütülerek yetiştiriciliğe devam edilir (Şekil 10.2).
Muz salkımına hevenk denir. Salkım ağırlığı dişi çiçek sayısına, o da sıcaklı-
ğa bağlı olup, sıcak aylarda artarken soğuk aylarda azalmaktadır. Çiçeklenmeden
derime (hasat) kadar 6-7 ay geçmektedir. Salkımda bulunan her muz meyvesine
parmak denir. Salkımlar taraklardan oluşmuştur. Taraklar üzerinde bulunan par-
maklar çift sıralıdır. İlk taraklarda parmak sayısı fazla ve meyveler iridir. Sakımın
ucuna doğru gidildikçe taraklardaki meyvelerin sayısı azalır ve meyveler küçülür-
ler. İyi bakımlı bir muz bahçesi 50-60 yıl yaşayabilir.
Muz, nemli, tropik iklim bitkisidir. Ekvatorun 30° güney ve 30° kuzey enlem
dereceleri arasında kalan bölgede yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bununla birlikta
Ülkemizde olduğu gibi bazı subtropik iklim bölgelerinde de yetiştirilebilmekte-
dir. Yıl boyunca aylık ortalama 26-27°C sıcaklık ister. 15-16°C’nin altında gelişme
gerilemekte, 2-3°C de zararlanma olmaktadır. 0°C ve hemen altındaki sıcaklıklar-
da toprak üstü kısım ölmektedir. Sıcaklık kısa bir süre için -1,5 ile -2°C dereceye
düşerse şiddetli zararlanmalar görülür. Bu nedenle subtropik iklim koşullarında
sıcaklık çok büyük önem arz etmektedir. Örtüaltı muz yetiştiriciliğinde bu dere-
celere çok dikkat edilmeli ve gerektiğinde ısıtma yapılmalıdır.
En ideal toprak derinliği 2 m olup organik maddece zengin, geçirgen, hafif
bünyeli, hafif alkali, killi, tınlı, kumlu karakterdeki topraklar muz yetiştiriciliği
için uygundur. Bir muz bahçesinden yılda hektardan 50 ton ürün alındığında,
yaklaşık olarak topraktan 1500 kg K, 450 kg N, 60 kg P2O5, 215 kg Ca, 140 kg
Mg, 12 kg Mn, 5 kg Fe, 1,5 kg Zn, 1,25 kg B, 0,5 kg Cu kaldırmaktadır. Bu nedenle
kaybolan besin maddelerinin toprağa geri kazandırılması gerekir.
Muzun özellikle, dikim zamanı, yavru bitki dönemi, hevenk oluşumu ve geliş-
me dönemlerinde besin maddelerine olan ihtiyacı fazladır. Muz yetiştiriciliğinde,
yavru bitkilerin göründüğü ve büyümenin başladığı ilk 3 ay içerisinde özellikle azot
çok önemlidir. Hevenk gelişme döneminde ise potasyum büyük önem kazanmak-
tadır. Azot, yavru bitki dönemi, salkım oluşum dönemi ve salkım gelişme dönemi
olmak üzere üç farklı dönemde uygulanmaktadır. Muz bitkisinin fosfor gereksini-
mi, azot ve potasyuma göre az olmasına rağmen, kök gelişimi ve hevenk oluşumu
bakımından önemlidir. Fosforun sağlıklı bir şekilde alınabilmesi için toprakta ye-
terli miktarda su ve organik madde bulunmalıdır. Bitki besin maddelerinin büyük
çoğunluğu bitki büyüme ve gelişme döneminde, yaklaşık %35-36’sı da meyveler
tarafından tüketilmektedir. Kullanılan besin maddeleri ilave edilmediği takdirde
ise çeşitli bitki besin maddesi noksanlıklarıyla karşılaşılır. Muz yetiştiriciliğinde
yanmış çiftlik gübresi rizom bölgesini sıcak tutması ve K alımını teşvik etmesi ba-
kımından önem taşımaktadır. Özellikle ısıtılmayan veya sadece kritik zamanlarda
ısıtılabilen seralarda soğuğa karşı yanmış çiftlik gübresi kullanımı yaygındır.
Bahçenin ilk tesisinde toprak analizi ve ileri aşamalarda ise yaprak analizleri, uy-
gulanacak gübreleme programında büyük önem taşımaktadır. Bitki besin maddesi
düzeylerini belirlemek amacıyla yaprak örnekleri, 3. yaprağın orta kısmından 10
cm’lik karşılıklı iki şerit alınarak belirlenir (Şekil 10.2). Bu amaçla yaprak örnekleri,
hevenkler oluştuktan ve erkek çiçeklerin görüldüğü zamanda alınmalıdır. Alınan
yaprak örneklerinde belirlenen makro ve mikro besin element düzeyleri çalışmalar-

la belirlenmiş referans değerlerle karşılaştırılarak gübreleme programı oluşturulur.
Muzlar, 3/4’ü dolgun hale geldiğinde, kabuk rengi koyu yeşilden açık yeşile
döndüğünde, salkımdaki taraklar birbirine yaklaştığında, erdişi ve erkek çiçek-
ler kuruyup döküldüğünde olgun hale gelmiş olur. Bu durumdaki salkımlar yeşil
halde olup muz meyveleri klimakterik özellikte (bitkiden ayrıldıktan sonra mey-
velerin olgunlaşması) olduğundan derimden sonra olgunlaştırılırlar. Muzlar, eti-
len, asetilen ve karpit gibi maddelerle olgunlaştırılır. Yapılan çalışmalara göre en
iyi olgunlaştırma, etilen gazı ile sağlanmıştır. Muzlar 18-22°C sıcaklıkta, %90-95
hava oransal neminde, 1000 ppm etilen uygulaması ile olgunlaştırılır. Bu işlem
özel olarak olgunlaştırma odalarında yapılır. Bu işlemden yaklaşık 7-10 gün sonra
meyve kabuğundaki klorofil parçalanır ve meyveler sarı bir renk alır; yine mey-
ve etindeki nişasta da şekere dönüşür. Muzlar, potasyum permanganat (KMnO4)
emdirilmiş vermikülit blokların bulunduğu depolarda, 12°C sıcaklık ve %90-95
oransal nemde yaklaşık 70 gün süreyle yeşil olarak muhafaza edilebilirler.
Muz zararlıları, muz hortumlu böceği, güve, trips, muz afidi, coleopter, mısır
koçan kurdu, prodenya, yeşil kurt, yaprak bitleri, fare, nematod, kırmızı örümcek,
pas böcüsüdür. Hastalıkları ise, yaprak leke hastalığı, yaprak benek hastalığı ve
Panama hastalığıdır. Örtüaltı yetiştiriciliğinde kırmızı örümcek, nematod ve Fu-
sarium en fazla karşılaşılan problemlerdir.
Şekil 10.2
Muzda yaprak
örneği alma şekli ile
fide tipleri
Üzümsü Meyveler
Farklı toprak ve iklim koşullarında ekonomik olarak yetiştirilebilmesi, çilek yetiş-
tiriciliğinin önem kazanmasında çok önemli bir rol oynamaktadır. Çilek, pazarda
taze meyvenin az olduğu dönemde olgunlaştığı için iyi bir pazar avantajına sahiptir.
Çilek taze tüketiminin yanı sıra reçel, pasta, marmelat, meyve suyu olarak da tüke-
tilmektedir. Küçük aile işletmeciliğine de uygundur. Ülkemizin hemen hemen her
bölgesinde çilek yetiştiriciliği yapılabilmektedir. Ülkemizde modern anlamda çilek
yetiştiriciliği ancak 1970’li yıllardan sonra başlamıştır. Çilek üretimi her yıl artmak-
tadır. Bu üretimin bir kısmı ise örtüaltında yapılmaktadır. Örtüaltı çilek yetiştirici-
liği, ısıtmalı ve ısıtmasız cam ve plastik seralar ile yüksek ve alçak tünellerde yapıl-
maktadır. Nitekim ülkemizde, örtüaltı çilek üretiminin toplam çilek üretimindeki
payı 2004 yılında %53’e çıkmıştır (Çizelge 10.3). Ülkemizde örtüaltı çilek yetiş-
tiriciliği üretim miktarı bakımından sırasıyla; Antalya ve Mersin’de cam serada;
Mersin, Adana, İzmir, Aydın, Muğla, Manisa ve Hatay’da plastik serada; Mersin,
Aydın, Antalya, İzmir, Bursa, Manisa, Muğla ve Erzurum’da yüksek tünelde; Mer-
sin, Antalya, Muğla, Kırklareli, İzmir, Aydın, Manisa ve Düzce’de ise alçak tünelde
yapılmaktadır.
Yıllara Göre Çilek Üretim Değerleri (1000 Ton) Çizelge 10.3

Ülkemizde yıllara
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
göre çilek üretimi
Toplam ile örtüaltı üretimin
145 150 155 200 211 250 261 292
Üretim toplam çilek
Örtüaltı üretimindeki payı
44 57 82 93 98 109 106 122 (TUİK, 2011).
Üretim
% 30 38 53 46 46 44 41 42
Çilek meyvesi, insan sağlığı ve beslenmesinde büyük öneme sahiptir. Özellikle

C vitamini ve ellajik asit içeriği birçok meyvedekinden fazladır. Ayrıca çilek, sin-
dirimin kolaylaştırılmasında önemli bir rolü olan selüloz bakımından da zengin-
dir. 100 g çilek meyvesi, % 89,9 su, 59 mg vitamin C, protein, yağ, karbonhidrat,
Ca, Fe, Na, K, vitamin A içermekte ve 37 cal enerji sağlamaktadır.
Çilek, çok yıllık bir bitkidir. Ancak ticari yetiştiricilikte çoğunlukla tek yıllık
yetiştiricilik yapılır. Alçak boylu, yüzeysel saçak köklü ve otsudur. Kökler, kök
gövdesinden çıkar. Ana köklerin sayısı 20-30 arasında değişir. Kökler iyi drenajlı,
süzek kumlu topraklarda 60-70 cm derinliğe kadar inebilir. Ayrıca çilek bitkisin-
de stolon denilen kollar vardır. Stolonlar toprağa değdikleri yerde köklenip yeni
bir bitki oluştururlar. Bu bitkiler genetik olarak ana bitkinin aynısıdır. Yapraklar
tüylü, kenarları testere dişli üç yaprakçıktan (trifoliat) oluşur. Her yaprağın 1-3
ay ömrü vardır. Çiçekler beyaz renkli ve yaprak koltuğundan çıkan sapın üstün-
de salkım şeklindedir. Ticari yetiştiricilikte erselik çiçekli çeşitler tercih edilir. Bu
çiçeklerde 5 çanak yaprak, 5 taç yaprak, 20-25 erkek organ ve 200-400 kadar pis-
til (dişi organ) vardır. Çileklerde çiçeklenmeden olgunlaşmaya kadar geçen süre,
iklim koşullarına ve yetiştirilen çeşide göre değişir. Çilek meyvesi gerçek bir mey-
ve değildir. Yenen kısmı çiçek tablasıdır. Gerçek meyveler (akenler) ise yalancı
meyvenin üzerinde bulunur. Meyve ağırlığı 4-100 gr, bitki başına düşen verim
35-3000 gr arasında değişir. Çileğin soğuklama ihtiyacı kısa olup çeşitlere göre
değişir. Bazı çeşitlerde +7,2°C altında 400-500 saattir. Çilek açıkta -10°C’ ye kadar
özel bir önlem almadan yetiştirilebilir. 5°C’de büyüme durur. Optimum sıcaklık
isteği gündüzleri 18-22°C, geceleri 10-13°C’dir. 15˚C - 20°C arası sıcaklıklarda
çiçek gelişimi, 20°C - 30°C arası sıcaklıklarda vejetatif büyüme hızlanır.
Çilek, süzek, kumlu tınlı, organik maddesi iyi, yeterli besin elementi içeren,
pH’sı 5,5-6,5 ve tuzluluk sorunu olmayan toprakları sever. Çilek, demir noksanlı-
ğına ve tuza hassastır. Çilek suyu sever fakat fazla sulama çilekte bazı sorunlara yol
açabilir. Bu yüzden kısa aralıklarla düzenli sulamalar yapılmalıdır.
Çilek fidesi üretimi, kollardan ve doku kültürü yolu ile yapılabilmektedir. Çilek
yetiştiriciliğinde, yaz dikimi, sonbahar-kış dikimi ve ilkbahar dikimi olmak üzere
üç farklı dikim zamanı bulunmaktadır: Yaz dikimi; Akdeniz bölgesinde Ağustos’da,
daha serin bölgelerde Haziran - Temmuz ortasında frigo fideler kullanarak yapılan
dikimdir. Frigo fideler, sonbaharda kol bitkilerinin sökülüp, yaprak ve köklerinin

budanmasından sonra ortalama -2°C’de soğuk depolarda dikim zamanına kadar
bekletilmesiyle elde edilirler. Frigo fideler, çok hızlı bir gelişme gösterirler, verim
ve kalite yüksektir. Dikimden 5-8 ay sonra ürün alınmaktadır. Yaz dikimi yapıl-
dıktan sonra, fideler hemen çiçek açarlar. Bitkilerin iyi gelişmesi için bu çiçeklerin
koparılması gerekir. Sonbahar-kış dikimi; kışları ılık geçen yerler için uygundur.
Çünkü bu dikimler soğuk bölgelerde fidelerin zarar görmesine neden olur. Ge-
nelde taze fideler kullanılır. Dikimler iklime göre Eylül-Ekim veya Kasım-Aralık
aylarında yapılır. Ayrıca örtüaltında frigo fide kullanarak da sonbahar-kış dikimi
yapılabilmektedir. İlkbahar dikimi; taze kol fideleriyle, ilkbaharda yapılan dikim-
dir. Özellikle kışları sert geçen bölgelerde uygulanır. Aynı dönem içerisinde çiçek
açma ve meyve verimi gerçekleşmektedir.
Yaprak leke hastalığı, yaprak yanıklığı, Botrytis meyve çürüklüğü, külleme,
Verticillium solgunluğu, kırmızı kök çürüklüğü, gövde çürüklüğü, Antraknoz
önemli çilek hastalıklarıdır. Kırmızı örümcek, yaprak bitleri ve nematodlar ise
başlıca çilek zararlılarıdır.
Çilek Hastalık ve Zararlıları ile Mücadele konusundaki bilgilere http://www.kkgm.

Meyve toplama günün erken saatlerinde ve tırnak ucu ile meyve sapı 0,5cm
kalacak şekilde kopartılıp avuç içine düşürülerek yapılmalıdır. Çilek meyveleri
+2°C’de 1 hafta kontrollü atmosfer koşullarında saklanabilir.
Dikimden önce çilek yetiştiriciliği yapılacak toprak sürülerek kesekler parçala-
nır. Daha sonra solarizasyon yapılarak toprak hastalık ve zararlılardan temizlenir.
Çilek dikimi için seddeler oluşturulur. Bunu takiben damla sulama boruları serilir
ve toprak yüzeyi malçlanır. Çok çeşitli malç çeşitleri (polietilen, saman, çakıl vs.)
olmasına rağmen, yabancı ot çıkışını önlemesi, meyvenin toprakla temasını en-
gellemesi, toprak kaynaklı hastalık ve zararlıların meyve ve yapraklara bulaşması-
nı önlemesi, toprağı sıcak tutması, topraktan nem kaybını azaltması bakımından
daha çok siyah plastik malç kullanılmaktadır. Malçlamadan sonra, her seddede
iki sıralı olacak şekilde 30x35cm dikim aralığı işaretlenir ve dikim çukurları açılır.
Çilek fidesi, gövdesi toprak altında ve kökler ise toprak üzerinde kalmayacak, yani
büyüme ucu toprak üstünde olacak şekilde dikilmelidir. Dikimde köklerin kıvrıl-
mamasına dikkat edilmelidir (Şekil 10.3).
Şekil 10.3
Solda, çilek
yetiştiriciliğinde
kullanılan seddeler
ve dikim mesafeleri;
sağda, A: doğru,
B: derin, C:yüzlek
dikim.
Alçak tünelde çilek yetiştiriciliğinde açığa göre yaklaşık bir aylık bir erkencilik
sağlanmaktadır. Fakat bu sistemde, arı faaliyetinin sınırlı olmasından dolayı toz-
lanma - döllenme noksanlığına bağlı bozuk şekilli meyve oluşumu ve çiçeklerin
donması riski dikkat edilmesi gereken konulardır. Ayrıca yüksek tünel ve sera içi-
ne de alçak tüneller kurularak bitkilerin daha iyi gelişmesi sağlanabilir. Böylece
daha erken ürün elde edilir. Yüksek tünelde, açıktaki yetiştiriciliğe göre 45 gün,
hatta içerisine alçak tüneller kurarak 60-75 günlük erkencilik sağlanabilir. Yüksek
tünelde alçak tünele oranla daha rahat çalışılır (Fotoğraf 10.7). Seralar, yüksek
tünellere oranla daha ekenci olup daha rahat çalışma imkânı vardır. Ayrıca hava-
lanma daha iyi sağlanmakta ve bitki gelişimi daha iyi olmaktadır. Ancak alçak ve
yüksek tünellere göre pahalıdır. Son yıllarda topraklı fide anlamına gelen tüplü
fide ile dikim, örtüaltında topraksız çilek tarımı ve yüksekte çilek yetiştiriciliği
gibi yeniliklikler vardır (Fotoğraf 10.8).
Fotoğraf 10.7
Örtüaltı çilek
yetiştiriciliği (Solda
yüksek tünel; sağda
alçak tünel)
Fotoğraf 10.7
Örtüaltında
topraksız ve
yüksekte çilek
yetiştiriciliği
Özet
Örtüaltında bağcılığın nedenlerini açıklamak Örtüaltında meyve yetiştiriciliğinin temel
1

Türkiye, içinde bulunduğu enlem dereceleri 4 prensiplerini tanımlamak
nedeniyle bağcılık için son derece uygun iklim Örtüaltında meyve yetiştiriciliğinde en önemli
koşullarına sahiptir. Akdeniz bölgesinin kıyı konu, ağaç boyutlarını düzenlemektir. Meyve
kesimleri ülkemiz bağcılığında erken olgunla- ağaçları genellikle yüksek boylu olduklarından
şan üzüm çeşitlerinin yetiştiriciliği bakımından bunların örtüaltına alınabilmeleri için hem
önem taşımaktadır. Bölgenin bu özelliğinin ör- boylarının kısa olmasını sağlayan bodur anaç-
tüaltında bağcılık yönüyle de değerlendirilmesi lar üzerinde yetiştirilmeye hem de özel terbiye
bölge üreticisi için önemli bir ayrıcalıktır ve ka- şekilleri ve budamalarla ağaç boyutları kontrol
zanç kaynağıdır. Örtüaltında yetiştiricilik ayrıca altına alınmaya ihtiyaçları vardır. Ayrıca, yapra-
küçük bağ alanlarının daha yüksek gelir elde ğını döken ılıman iklim meyve türlerinin ihtiyaç
edilecek şekilde etkin kullanımını mümkün kıl- duyduğu soğuklama gereksinimini sağlamak ve
ması nedeniyle de önemlidir. örtüaltına özgü oluşabilecek hastalık ve zarar-
lılarla mücadele etmek de gerekmektedir. Ağaç
Örtüaltında bağcılığın temel prensiplerini boyutlarını düzenlemek için prensip bodur veya
2 tanımlamak çok bodur anaç materyali üzerine aşılanan tür ve
Örtüaltında bağcılıkta erkenci çeşitlerin kulla- çeşitlerle yetiştiricilik yapmaktır. Buna ilave ola-
nılması esastır. Örtüaltında nem kontrolu ile gü- rak özel terbiye şekilleri (Spindle bush, V şekli,
neşlenmeye ve havalandırmaya dikkat edilmesi Y şekli) ile de ağaç boyutlarının kontrol altına
gerekir. Bunun için çeşidin gelişme gücü ve as- alınması desteklenmelidir. Ağaçların soğuklama
maya verilen şekil dikkate alınarak uygun tünel ihtiyaçları karşılanmazsa tomurcuklar açmadan
veya sera tipi ve yüksekliği seçilmeli, aşırı sula- dökülür ve verim çok azalır veya hiç verim alı-
madan kaçınılmalı, kış budaması dengeli ve yaz namaz. Bu yüzden soğuklama ihtiyacının kar-
budaması uygulamaları da özenle yapılmalıdır. şılanması ve dinlenmenin kesilmesi amacıyla
bazı uygulamalar yapılabilir. Plastik ya da cam
Ülkemiz koşullarında hangi meyve türlerinin seraların, kışın bitkilerin soğuklama ihtiyaçları-
3 örtüaltında yetiştirilebileceğini açıklamak nı karşılamaları bakımından açık bırakılmaları
Ülkemizde örtüaltında en fazla yetiştiriciliği ya- ve bu tip bitkilerin tam olarak soğuklama ihti-
pılan meyve türleri muz ve çilektir. Ülkemizin yaçlarını karşılamalarından sonra kapatılmaları
toplam muz üretiminin %70’i, çilek üretiminin en pratik çözümdür. Bununla birlikte kimyasal
yaklaşık %40’ı örtüaltı yetiştiriciliğinden sağlan- uygulamalar da yapılabilir. Muz gibi soğuklama
maktadır. Son yıllarda Akdeniz bölgesinde sert ihtiyacı olmayan bitkilerde ise sıcaklığın bitki-
çekirdekli meyve türlerinden bazılarının da ör- nin soğuktan zararlanmayacağı derecelerde tu-
tüaltında yetiştirilme çabaları vardır. Bunlardan tulması mümkünse büyüme için istediği sıcaklık
kayısı, şeftali ve nektarin yetiştiriciliği yapılmak- derecelerine dikkat edilmesi gerekmektedir. Çi-
ta ve buradan açıktaki yetiştiriciliğe göre olduk- lek gibi soğuklama ihtiyacı çok kısa olan türlerde
ça erken elde edilen ürünler ihraç edilmektedir. örtüaltına alma zamanın düzenlenerek bu ihti-
Ayrıca Akdeniz bölgesinde çok düşük düzeyde yaç kolaylıkla karşılanabilir.
örtüaltında yenidünya yetiştiriciliğine de rast-
lanmaktadır.
1. Aşağıdaki yapılardan hangisinde örtüaltında mey- 6. Ülkemizde örtüaltında meyve yetişticiliği en fazla
ve yetiştiriciliği yapılamaz? aşağıdaki bölgelerden hangisinde yapılmaktadır?
a. Plastik seralar a. Karadeniz Bölgesi
b. Yüksek tüneller b. Akdeniz Bölgesi
c. Paketleme evleri c. Güney Doğu Anadolu Bölgesi
d. Alçak tüneller d. İç Anadolu Bölgesi
e. Cam seralar e. Doğu Anadolu Bölgesi
2. Aşağıda verilen hangi meyve türünde hem gerçek 7. Örtüaltı kayısı yetiştiriciliğinde aşağıdakilerden
hem de yalancı gövde bulunur? hangisinin önemi yoktur?
a. Çilek a. Bodur anaç kullanımı
b. Elma b. Çeşidin soğuklama ihtiyacının karşılanması
c. Kayısı c. Örtüaltında arı olmasının sağlanması
d. Muz d. Özel terbiye şekilleri
e. Yenidünya e. Bitkiye yapılan aşılama şekli
3. Aşağıdakilerden hangi meyve türü kollarla çoğaltılır? 8. Aşağıdakilerden hangisi örtüaltı için önerilen be-
a. Muz yaz renkli yerli bir üzüm çeşididir?
b. Çilek a. Perlette
c. Yenidünya b. Cardinal
d. Elma c. Yalova İncisi
e. Kayısı d. Uslu
e. İlkeren
4. Ülkemizde aşağıdakilerden hangi meyve türü örtü-
altında yetiştirilmemektedir? 9. Aşağıdakilerden hangisi örtüaltında bağcılık için
a. Muz önerilen terbiye şekli değildir?
b. Çilek a. Goble
c. Papaya b. Kordon
d. Şeftali c. Guyot
e. Kayısı d. Palmet
e. Çardak
5. Ülkemizde toplam üretiminin %70’den fazlasını
örtüaltı yetiştiriciliğinden sağlancan meyve türü aşağı- 10. Aşağıdakilerden hangisi örtüaltı bağ hastalığı de-
dakilerden hangisidir? ğildir?
a. Yenidünya a. Pas böcüsü
b. Çilek b. Külleme
c. Muz c. Mildiyö
d. Elma d. Ölü kol
e. Kayısı e. Gri küf

1. c Yanıtınız yanlış ise, “Örtüaltında Meyvecilik” Sıra Sizde 2
konusunu yeniden gözden geçiriniz Meyve türleri, meyve özelliklerine göre (meyve ve çe-
2. d Yanıtınız yanlış ise, “Akdeniz Meyveleri” konu- kirdek yapısı) yumuşak çekirdekli (elma, armut, ayva,
sunu yeniden gözden geçiriniz alıç, muşmula, üvez, kuşburnu), sert çekirdekli (kiraz,
3. b Yanıtınız yanlış ise, “Üzümsü Meyveler” bölü- vişne, kayısı, şeftali, erik, kızılcık, iğde), sert kabuklu
münü tekrar gözden geçiriniz (badem, ceviz, kestane, fındık, antepfıstığı), üzümsü
4. c Yanıtınız yanlış ise, “Ülkemizde Örtüaltında (üzüm, çilek, ahududu, böğürtlen, dut, incir), turunç-
Yetiştirilen Meyveler” konusunu yeniden göz- giller (limon, portakal, mandarin, turunç, altıntop),
den geçiriniz Akdeniz meyveleri (muz, zeytin, hurma, incir, Trabzon
5. c Yanıtınız yanlış ise, “Akdeniz Meyveleri” konu- hurması, yenidünya) ve keyif bitkileri (çay, kakao, kah-
sunu yeniden gözden geçiriniz ve) olmak üzere 7 gruba ayrılmaktadır. Öte yandan ik-
6. b Yanıtınız yanlış ise, “Ülkemizde Örtüaltında lim özelliklerine göre ise meyveler, ılıman iklim (elma,
Yetiştirilen Meyveler” konusunu yeniden göz- armut, kayısı, şeftali, ayva, erik, badem, vişne, kiraz,
den geçiriniz ceviz, kestane, üzüm, çilek, ahududu, fındık, antepfıs-
7. e Yanıtınız yanlış ise, “Sert Çekirdekli Meyveler” tığı), subtropik iklim (limon, portakal, altıntop, man-
konusunu yeniden gözden geçiriniz darin, çay, nar, yenidünya, zeytin, incir, hurma), tropik
8. c Yanıtınız yanlış ise, “ Örtüaltında Bağcılık” ko- iklim (muz, papaya, Hindistan cevizi, mango, ananas)
nusunu yeniden gözden geçiriniz meyve türleri olmak üzere 3 grupta incelenebilirler.
9. d Yanıtınız yanlış ise, “ Örtüaltında Bağcılık” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. Sıra Sizde 3
10. a Yanıtınız yanlış ise, “Örtüaltında Bağcılık” ko- Bodur anaç kullanımıyla ağaçlar daha erken yaşta ve-
nusunu yeniden gözden geçiriniz rime yatar. Her yıl daha düzenli ürün alınır. Budama,
ilaçlama ve hasat gibi işlemler daha ucuz ve kolay yapı-
lır. Bahçede hastalık ve zararlıların kontrolü daha holay
ve etkili yapılabilir. Kaliteli meyve oranı artar ve daha
yüksek kâr elde edilir. Son yıllarda geliştirilen anaçlar-
Sıra Sizde Yanıt Anahtarı la yumuşak çekirdekli meyve türleri ile sert çekirdekli
Sıra Sizde 1 meyve türlerinde bodur ve çok bodur anaç kullanımı
Erken olgunlaşan üzümün iç pazarda ve başta Alman- yaygınlaşmıştır.
ya, Avusturya, Rusya Federasyonu, Hollanda ve İngil-
tere olmak üzere Türkiye’den yüksek enlem derecele- Sıra Sizde 4
rinde yer alan diğer bütün Avrupa ve Asya ülkelerine Dünya’da ticari olarak 45 meyve türünün üretimi ya-
üzüm pazarlama şansı yüksektir. Çünkü bu ülkeler- pılmaktadır. Dünya meyve üretim alanı yaklaşık 55
de ve Türkiyenin iç kesimlerinde Nisan-15 Temmuz milyon hektar olup meyve üretimi 2009 yılı rakamları-
arasında önemli bir pazar boşluğu bulunmaktadır. na göre yaklaşık 587 milyon tondur. Dünya meyve üre-
15 Haziran -15 Temmuz arası boşluk Akdeniz ve Ege timinde muz 95 milyon tonluk üretim miktarı ile ilk
Bölgelerinin kıyı kesimlerinde açıkta yetişen üzümle sırayı almaktadır. Bunu 71 milyon ton ile elma üretimi;
doldurulabilirken, diğer zamanlar için iç ve dış pazarda 67 milyon ton ile portakal üretimi izlemektedir.
örtüaltında yetişen üzüm ön plana çıkmaktadır. Ülke- Türkiye’de tarım alanlarının % 4,69’unu meyve alan-
mizde henüz sınırlı miktarda yetişen örtüaltı üzümün ları kaplamaktadır. Türkiye’de yaklaşık 30 meyve türü
iç pazar talebini karşılaması dahi zor görünmektedir. ticari olarak yetiştirilmektedir. Türkiye’de 2009 yılı ra-
Konunun önemi, illerimizdek toptancı halleri ile, ih- kamlarına göre yaklaşık olarak 14 milyon ton meyve
racatçı birlikleri ve TÜİK verilerinin incelenmesinden üretilmektedir. Türkiye meyve üretiminde yaklaşık 4
de anlaşılabilecektir. Dış satım söz konusu olduğunda milyon tonluk üretimle üzüm ilk sırayı almakta, bunu
rakip olabilecek ülkeler; İsrail, Suriye, Irak, İran, Kuzey 2,7 milyon tonluk üretimle elma ve 1,6 milyon tonluk
Afrika ülkeleri gibi Türkiye’den daha aşağı enlem dere- üretim ile portakal izlemektedir.
cesinde yer alan ülkelerdir.
Ağaoğlu, Y.S., Çelik, H., Çelik, M., Fidan, Y., Gülşen, Y., Küden A., Küden A.B., Bayazit, S., İmrak, B., Çömlek-
Günay, A., Halloran, N., Köksal, A.İ., Yanmaz., R. çioğlu, S., Tümer, M.A.(2007). Örtüaltında sert
(1995). Genel Bahçe Bitkileri. Ankara Üniversite- çekirdekli meyve yetiştiriciliğinin erkencilik
si Ziraat Fakültesi Eğitim, Araştırma ve Geliştirme üzerine etkileri. Türkiye V. Ulusal Bahçe Bitkileri
Vakfı Yayınları No:4. Kongresi, Erzurum; 702-706.
Ağaoğlu, Y.S. (1977). Sofralık Üzüm Yetiştiriciliğinde Özkan, B., Uzun, H.İ., Elidemir, A.Y., Bayır, A., Kara-
Plastik Örtülerden Yararlanma İmkanları. Anka- deniz, C.F. (2005). Örtüaltı ve açıkta üzüm üre-
ra Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları: 660. Der- timinin ekonomik analizi. Akdeniz Üniversitesi
lemeler,15. Ziraat Fakültesi Dergisi, 18 (1): 77-85.
Anonim (2007). Bahçecilik. Sera YapımTekniği. T.C. Paydaş, S.(2011). Subtropik İklim Meyveleri, Ilıman
Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara. İklim Meyveleri, Üzümsü Meyveler Ders Notları.
Anonim (2011). Muz Yetiştiriciliği. www.gaptarim. Tangolar, S., Çevik, B., Tangolar, S.G., Özdemir, G.,
com Bilir, H. (2002). Plastik örtü altında yetiştirilen
Çelik, H., Ağaoğlu, Y.S., Fidan, Y., Marasalı, B, Söyle- perlette üzüm çeşidinde farklı su düzeylerinin
mezoğlu, G. (1998). Genel Bağcılık. Sunfidan A.Ş. erkencilik, verim ve kalite üzerine etkileri. V. Bağ.
Mesleki Kitaplar Serisi: 1. Ankara. ve Şarap. Simp.: 183-190.
Erez, A., Yablowitz, Z., Korcinski, R., Zilberstaine, M. Tangolar, S., Ergenoğlu, F., Gök, S.(1996). Üzüm Çeşit-
(2000). Greenhouse-growing of Stone Fruits. leri Kataloğu. Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakül-
Acta Hort. 513: 417-425. tesi Yardımcı Ders Kitapları Yayın No: 29.
Ergenoğlu, F., Tangolar, S. (2000). Bağcılık İçin Pratik Uzun, H.İ. (2004). Bağcılık El Kitabı. Hasad Yayın-
Bilgiler. TÜBİTAK TARP Yayınları. cılık.
Ergenoğlu, F., Tangolar, S., Orhan, E., Tangolar, S. G., Yılmaz, H.(2009). Çilek. Hasat Yayınları.
Büyüktaş, N. (1999). Bazı sofralık üzüm çeşitleri-
nin farklı zamanlarda plastik örtü altına alınma-
sının verim ve kalite üzerine etkileri. Türk Tar. ve
Orm. Dergisi, 23 (4): 899-908.
Gerçekçioğulları, R., Bilgener, Ş., Soylu, A.(2008). Ge-
nel Meyvecilik. Nobel Yayınları No:1280.
Gübbük, H. (1999). Bazı Önemli Muz Klonları-
nın Doku Kültürü Yöntemi ile Çoğaltılması ve
Klonlar Arasındaki Farklılıkların Biyoteknolo-
jik Yöntemlerle Saptanması Üzerinde Araştır-
malar. Akdeniz Üniversitesi Fen Bilimleri Ensti-
tüsü Doktora tezi.
İmrak, B., Küden, A., Sarıeroğullarından, A., Küden,
A.B. (2009). Subtropik koşullarda örtüaltında
elma yetiştiriciliği. Research Journal of Agricultu-
re Sciences TABAD, 1. Ulusal Elma Sempozyumu
Cilt: 2 Sayı: 1, 187-193.
Kafkas, E., Koşar, M., Paydaş, S., Kafkas, S., Başer
K.H.C. (2007). Quality characteristics of straw-
berry genotypes at different maturation stages.
Food Chemistry 100: 1229-1236.
Kozak, B. (2003). Muz Yetiştiriciliği. ISBN: 975-
92476-0-7.
Sözlük 221
Sözlük
A Barometre: Atmosferik basıncın ölçümünde kullanılan cihaz.
Açık çevrim kontrol: Bir prosesin girişindeki kontrol sin Bilişim: Bilginin ölçülmesi, toplanması, işlenmesi, depo
yalinin çıkış sinyalinden bağımsız olarak kontrolü. lanması ile ağlar aracılığıyla bir yerden bir yere iletil
Açık sistem: Topraksız tarımda bitki kök bölgesinden drene mesi, bilgisayar ve yazılım teknolojilerinin tümü.
olan çözeltinin tekrar kullanılmayarak atılması esasına Binary: İki tabanlı sayı sistemi.
dayalı çözelti uygulama şekli. Bitki büyüme düzenleyicileri (Bitki büyüme maddeleri): Bit
ADC: Analog gerilim yada akımı dijital sinyale dönüştüren ki bünyesinde sentezlenmeyen, bitkilere dışarıdan uygu
analog-dijital çevirici. landığında hormon etkisi gösteren sentetik maddeler.
Adyabatik işlem: Isı kaybı ve kazancı olmayan işlem. Bluetooth: Prosesin uzaktan monitörlenmesi, kontrolü ve
Akım şiddeti: İletkenin kesitinden bir saniyede geçen birim sensör ağ uygulamaları için IEEE 802.15.1 protokolü
elektrik yükü, Amper. nü kullanan 2,4 GHz radyo frekans bandında kısa me
Akdeniz meyveleri: Muz, zeytin, hurma, incir, Trabzon safe kablosuz ağ standardı.
hurması, yenidünya. Bodur anaç: Üzerine aşılanan ağacın küçük boylu gelişme
Alternatif akım: Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti de sine neden olan anaç.
ğişen akım. Bombus arısı: Seralarda tozlaşmayı sağlamak üzere kulla
Amerikan asma anacı: Bağcılıkta filoksera ve nematod za nılan arılar (Bombus terrestris).
rarına karşı kullanılan anaçlar. Buharlaştırıcı: Isı pompasının soğutma çevriminde soğu
Amper (A): Akım yada elektron akışının birimi. tucu akışkanın sıvı olarak girip buharlaşarak gaz ola
Antagonizm: Kimyasal maddeler arasındaki karşıt etkileşim rak çıktığı bölüm, iş yapan akışkanın kaynayarak bu
Anyon-katyon dengesi: Bir bitkiye alınan besinlerdeki po harlaştığı soğutucu bölüm.
zitif yüklü iyonların toplam sayısının negatif yüklü Buhar basıncı: Belirli bir havanın hacminde su buharı mo
iyonların sayısıyla eşit olması durumu. lekülleri tarafından uygulanan basınç.
Analog sinyal: Yönü ve genliği zamanla değişen sinyal. Buhar basıncı açığı: Doygun buhar basıncı ile buhar basın
Artezyen: İçerdiği su seviyesi yeraltındaki su katmanının cı arasındaki fark.
en üst seviyesinden yüksek olan ve sınırlandırılmış su Byte: İki tabanlı sayı bilgisinin sekiz biti.
katmanı olarak adlandırılan su katmanını burgu ile
delerek açılan ve suyu yükseğe fışkırtan kuyu. C-Ç
Asenkron motor: Stator sargılarında oluşan manyetik alanın CAN: Bir sunucu bilgisayar olmadan sahadaki kumanda ve
dönme hızı ile rotorun dönme hızı farklı olan motor. mikro-denetleyici cihazları arasında iletişim kurmayı
Aspiratör: Sera içindeki havayı dışarı atan fan tipi, egzoz fanı sağlayan mesaj yapısına dayalı standart ağ.
Aşık: Çatı üzerindeki yükleri mertek aracılığıyla makaslara Çek Valf: Suyun tek yönlü akışına olanak sağlayan düze
taşıyan ve kafes kirişlere mesnetlenen taşıyıcı eleman. nekler.
Aşılı fide: Yetiştirilmek istenen çeşidin biotik veya abiotik Çift akış memeli sisleme: Suyun hava etkisi ile püskürtme
stres koşullarına dayanıklı bir anaç üzerine aşılanması sini sağlayan nemlendirme işlemi.
yoluyla elde edilen fide. Çift ürün yetiştiriciliği: Seralarda kısa dönem yetiştiriciliği
Ayar değeri: Prosesin çıkışında olması istenen değer. şeklinde bir üretim yılında iki kez yetiştiricilik yapılması.
Ayarlanan değişken: İşlemciden kumanda cihazına gönde Çiğlenme noktası sıcaklığı: Nemli havanın içerdiği su buha
rilen kontrol sinyali ile müdahale edilen prosesin giriş rı miktarı değişmeksizin yoğuşmanın oluştuğu sıcaklık.
değişkeni. Çözünürlük: Çıkışta algılanabilir bir değişim elde etmek
için girişte gerekli olan en küçük değişim miktarı.
B
Baca etkisi: Serada çatı ve yan pencereler arasındaki yük D
seklik farkı nedeniyle hava değişiminin olmasını sağ DAC: Dijital sinyalleri analog gerilime yada akıma dönüş
layan etki. türen dijital-analog çevirici.
Bağıl nem: Nemli havada bulunan su buharı kısmi basıncı Dağıtılmış gömülü kontrol: Prosesi kontrol etmek için sa
nın, doymuş durumdaki havanın kısmi buhar basın haya dağıtılmış çok sayıda cihazın kendi yazılımı ve do
cına oranı. nanımı ile planlanmış amaca uygun şekilde denetimi.
Denetleyici: Giriş kanalları, mikroişlemcisi ve hafızası ile Enerji akısı: Birim zamanda bir sisteme verilen (alınan)
proses değişkeninin hatasını hesaplayan, çıkış kanalla enerji miktarı.
rı ile düzeltme işlemini başlatan kontrol cihazı. Enerji dengesi: Bir sistemde kazanılan, kaybedilen, üretilen
DeviceNet: Otomasyon endüstrisinde kullanılan kumanda ve depolanan enerjinin matematiksel ifadesi.
cihazları arasında iç bağlantı aracılığıyla veri alış verişi Entalpi: Kuru hava-su buharı karışımının içerdiği toplam
sağlayan CAN mimarisine dayalı ağ sistemi. ısı miktarı.
Dielektrik sabiti: Bir birim gerilim uygulandığında ma Entegre ürün yönetimi: Kimyasal uygulamalara alternatif
teryalin elektrostatik enerjiyi depolama yeteneğini ta olarak hastalık ve zararlılardan kaçınmak veya zararları
nımlayan elektriksel özellik, bir malzemenin üzerinde nı azaltmak için alınabilecek tarımsal, fiziksel, biyolojik
yük depolayabilme yeteneğini ölçmeye yarayan katsa ve teknik uygulamalar öncelikli tarımsal üretim modeli.
yı, yalıtkanlık sabiti. Erselik çiçek: Erkek ve dişi üreme organlarına sahip çiçek.
DIF: Gündüz ve gece sıcaklığı arasındaki fark. Evaporatif: Buharlaşma etkili.
Difüz ışınım: Atmosferde bulunan su buharı, CO2 ve diğer
partiküller ve bulut tarafından dağıtılan ışınım. F
Dijital sinyal: Yüksek (high) ya da düşük (low) sinyal sevi Fan-petek sistemi: Buharlaştırma etkili serinletme sistemi,
yelerine göre kesikli olarak değişen sinyal. ıslak yastık (ped) sistemi.
Direkt ışınım: Güneşten doğrudan yeryüzüne ulaşan ışınım. Farad: Kapasitans birimi.
Direnç tipi sensör: Ölçülecek fiziksel büyüklükle direnci FDR: Toprak ya da kök bölgesindeki suyun miktarını ha
değişen sensör. cimsel olarak belirlemek için kondansatörün dielek
Doğal havalandırma: Çatı ve/veya yan pencereler açıkken trik özelliğini kullanan ölçüm yöntemi.
sera içi ve dışı arasındaki hava değişimi işlemi. Fertigasyon: Su ve bitki besin maddelerinin aynı anda top
Doğru akım: Zamana bağlı olarak yönü ve şiddeti değiş rağa yada bitki kök bölgesine iletilmesi işlemi.
meyen akım. FieldBus: Gerçek zamanlı dağıtılmış kontrol için kullanılan
Doğrusallık: Ölçülen değişkenin gerçek değeri ile cihazın endüstriyel bilgisayar ağının tümüne verilen ortak isim.
çıkış sinyalinin orantılı değişme ölçüsü. Fizyolojik bozukluk: Bitkilerde hastalık ve zararlıların ne
Döllenme: Erkek ve dişi gametlerin birleşmesi. den olduğu bozukluklar dışında, kültürel işlemler ve
Duyarlılık: Kalibrasyon eğrisinin eğimi. çevre şartlarının etkisiyle meydana gelen arazlar.
Duyulur ısı: Bir nesnenin sıcaklığında değişime neden olan ısı. Foot-candle: Eski aydınlatma şiddeti birimi, lumen/ft2, 1
Düşük basınç sisleme: 4 bar basınçta 50-100 µm çapında ft-c= 10,764 lux.
damlacık üretebilen nemlendirme işlemi. Fotodiyot: Işık akısını ölçmek için kullanılan sensör.
Düzeltme sinyali: Proses giriş değişkeninin seviyesini ayar Fotosentez: Diğer adıyla ışılbireşim, klorofil (kromozom
lamak için kumanda cihazını kontrol etmek amacıyla larda) taşıyan canlılarda ışık enerjisi kullanılarak orga
kullandığı sinyal. nik bileşiklerin üretilmesi olayı. Bitkinin ışık enerjisi
ni, karbondioksit ve suyu kullanarak karbonhidrat ve
E oksijen üretim işlemlerinin tümü.
Elektrik akımı: Bir elektrik devresinde bir saniyede akan Fotosentez akı yoğunluğu: 400-700 nm dalga uzunluğun
elektrik yük miktarı. da µmol/m2s olarak ölçülen ışık şiddeti.
Elektrik motoru: Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dö Fotosentez etkili ışınım: Bitkilerin gelişiminde kullanılan
nüştüren makina. görünür ışınımın 400 – 700 nm aralığındaki kısmı
Elektriksel direnç: Elektrik akımının akışına direnç göste Frekans: Saniyedeki çevrim sayısı.
ren devre elemanı, elektrik enerjisini ısı enerjisine dö Frigo fide: Fidelikten Aralık-Ocak aylarında sökülerek
nüştüren devre elemanı. -2°C’de muhafaza edilen ve yaz dikiminde kullanılan
Elektriksel güç: Birim zamanda harcanan enerji miktarı, çilek fideleri.
dirençten geçen akım ile gerilim farkının çarpımı.
Elektriksel iletkenlik: Elektrik akımı uygulanan katı, sıvı, G
gaz gibi maddelerin elektriği iletme yeteneği, elektrik Genleşme vanası: Soğutucu akışkanın buharlaştırıcıya gel
sel direncin tersi. meden önce yüksek basıncın düşürüldüğü bölüm,
Elektromotor kuvveti: Birim yükün sağladığı elektrik genleşme valfi.
enerjisi, emk, akım şiddeti ile direncin çarpımı.
Sözlük 223
Gerçek zamanlı kontrol: Prosesin gerçek zamanlı işletim Isı perdesi: Gece uzun dalgalı ışınımını yansıtma ve sera
sistemini ve amaca uygun yazılım yada yazılımları nın hacmini küçültme özelliği ile ısı tasarrufu sağlayan
kullanarak veri takibi ve saha cihazlarının denetimi. alüminyum şeritli polyester perde.
Geri-besleme: Düzeltme sinyalinin prosesin girişine gön Isı pompası: Dışarıdan enerji verilerek düşük sıcaklıktaki
derilmesi. kaynaktan çektiği ısıyı yüksek sıcaklıktaki kaynağa ak
Ginoik çiçek: Sadece dişi üreme organına sahip çiçek (dişi taran makina, hem ısıtma hem soğutma işlevinde kul
çiçek). lanılabilen makine.
Gizli ısı: Bir maddenin katı-sıvı-gaz gibi faz değişimi sıra Isıtma: Sera havasının uygun sıcaklık seviyesine yükseltil
sında sıcaklığını değiştirmeksizin durum değişimine mesi işlemi.
neden olan ısı. Isıtma yükü: Seradan ışıma, konveksiyon ve kondüksiyon
Gölgeleme perdesi: Güneş ışınımı geçişini oransal olarak yoluyla oluşan ısı kayıplarını karşılamak için gereksi
azaltan plastik perde. nim duyulan ısıtma kapasitesi.
Görünür ışınım: Güneş ışınımının 380 – 760 nm aralığın Islak yastık: Buharlaşma etkili serinletme sistemindeki pe
daki kısmı. tek, ped.
Gradyent: Değişim ölçüsü, sıcaklık gradyenti. Islak termometre sıcaklığı: Haznesi sürekli ıslatılan termo
Gün uzunluğu: Güneşin doğuşundan batışına kadar geçen metrede tam buharlaşma sırasında ölçülen sıcaklık.
süre. Işıma: Elektromanyetik dalgalar formunda tüm cisimler
Güneşlenme süresi: Direkt güneş ışınımının gün boyunca den yayılan enerji.
geldiği süre. Işınım şiddeti: Birim zamanda birim alana düşen radyant
Günlük ışık integrali: Bir günde 400-700 nm dalga uzunlu enerji miktarı.
ğunda mol/m2 olarak alınan toplam ışık miktarı. İyi tarım uygulamaları: Üretimin çevre, insan ve hayvan
sağlığına zarar vermeyecek şekilde yapılması; doğal
H kaynakların korunması; tarımda izlenebilirlik, sürdü
HART: Gelişmiş özelliklere sahip saha kontrol cihazlarıy rebilirlik ile gıda güvenliğinin sağlanması ilkelerine
la standart iletişim kurulmasını amaçlayan yeni dijital dayalı tarımsal üretim modeli.
iletişim protokolü.
Hassasiyet: Ölçüm sistemi tarafından ölçülen büyüklüğün J
doğru değere yakın sonuç verme yeteneği. Jeotermal: Yer kabuğunun iç kısımlarında ısınan sıcak su
Hata: Doğru değer ile ölçülen sinyal arasındaki fark. veya bunlardan elde edilen enerji.
Hava değişim sayısı: Bir saatte sera hacminin değişim sayısı.
Havalandırma: Doğal yada mekanik olarak yapılan sera içi K
ve dışı arasındaki hava değişimi işlemi. Kâgir: Taş ve tuğladan yapılmış olan yapı.
Havalandırma kapasitesi: Bir saatte değiştirilen hava hacmi Kalibrasyon: Ölçülen değişken ile sensör çıkış sinyali ara
Havalandırma oranı: Havalandırma kapasitesinin sera ta sında matematiksel ilişkinin belirlenmesi işlemi.
ban alanına oranı. Kapalı çevrim kontrol: Prosesin çıkış sinyalinin ölçülerek
Hazır fide: Ticari fide üretim firmalarından temin edilen fide. kumanda cihazının denetleyiciden aldığı komuta göre
Hertz (Hz): Saniyedeki çevrim sayısı olarak frekansın ölçüsü. denetimi, geri beslemeli kontrol.
Hevenk: Muz salkımı. Kapalı sistem: Topraksız tarımda bitki kök bölgesinden
Hidrolik enjektör: Pozitif yer değiştirme esasına göre suyun drene olan çözeltinin toplanarak tekrar bitkilere uygu
geliştirdiği mekanik enerjiyle çalışan dozaj pompası. lanması esasına dayalı çözelti uygulama şekli.
Histerizis: Sensör terminolojisi: Sensörün sinyal çıkış eğrisinde Kapasitans: Bir kondansatörün elektriksel yükü depolaya
aynı giriş sinyaline karşılık gelen iki çıkış değeri arasındaki bilme yeteneğinin ölçüsü.
fark; kontrol terminolojisi: On/Off kontrol aralığı. Kapasitif sensör: Metal veya metal olmayan cisimlerin die
lektrik özelliklerini kullanarak çevresel büyüklükleri
I-İ algılayan sensör.
Ilıman iklim meyveleri: Elma, armut, kayısı, şeftali, ayva, Kapilar: Toprak içerisinde var olan ince kılcal borular.
erik, badem, vişne, kiraz, ceviz, kestane, üzüm, çilek, Kararlılık: Ölçüm sisteminin eşit koşullarda aynı büyüklü
ahududu, fındık, antepfıstığı. ğü ölçerken aynı sonucu verme yeteneği.
Karbondioksit enjeksiyonu: Sera kapalı hacminde azalan Mekanizasyon: İşlerin kısa zamanda tamamlanması ve yük
CO2 konsantrasyonunu arttırma ya da zenginleştirme sek kapasiteli mekanik gücün üretilmesi için operatö
işlemi. rün ile makinanın aktif olarak katıldığı işlemlerin tümü.
Kısa dalgalı ışınım: Yer yüzeyine ulaşan güneş ışınımının Mertek: Örtü malzemesinin yükünü aşıklara ileten yapı ele
300 ve 3000 nm dalga uzunluklarında alınan enerji. manı.
Kızıl ötesi ışınım: Güneş ışınımının 760 – 3000 nm aralı Mil: Hareketi iletmek için kullanılan makine parçası.
ğındaki kısmı. Morötesi ışınım: Güneş ışınımının 300 – 380 nm aralığın
Kompresör: Havayı veya diğer gazların hacmini azaltarak daki kısmı.
atmosfer basıncından daha yüksek basınçlara sıkıştır Motorlu karışım valfi: Sıcak su ısıtma sisteminde sirkülas
mak için kullanılan makina. yon ve ısıtma işlemlerini yapacak şekilde üç yada dört
Kondansatör: Elektrik yükü depolama özelliğine sahip yönlü akış kontrolü sağlayan vana, üç yolu- dört yollu
elektrik ve elektronik devre elemanı. karışım vanası.
Kondüksiyon: Katı ortamların içinde molekülden molekü Mutlak nem: Hava-su buharı karışımındaki su buharı küt
le ısının iletilmesi işlemi. lesinin kuru hava hacmine oranı.
Kontaktör: Elektrik motorlarını, devrelerini açıp kapatan Nem oranı: Hava-su buharı karışımındaki su buharı kütle
uzaktan kumanda edilebilmeye uygun büyük güçteki sinin kuru hava kütlesine oranı.
elektromanyetik anahtar.
Konveksiyon: Farklı yüzeylerde hava hareketiyle enerjinin O-Ö
taşınması işlemi. Obur: Çok yıllık bitkilerin yaşlı kısımlarından çıkan sürgünler.
Kremayer: Pencerelerin, gölgeleme-ısı perde sisteminin Ohm yasası: Bir elektrik devresinde iki nokta arasındaki
açılıp kapanmasında kullanılan dişli mekanizma. iletken üzerinden geçen akımın potansiyel farkı ile
Kullanılabilir Su Tutma Kapasitesi: Bitkilerin suyu top doğru orantılı, dirençle ters orantılı olmasını tanım
raktan en kolay alabildiği ve alamayıp solmaya başla layan fizik yasası.
dığı aralıkta var olan su değeri. On/Off kontrol: İki pozisyonlu kontrol işlemi.
Kumanda cihazı: Denetleyiciden alınan sinyale göre prose Oransal kontrol: Denetleyicinin ölçülen ve ayar değerleri
sin giriş değişkenini kontrol altında tutan cihaz. ne göre tespit ettiği hata sinyaliyle doğru orantılı ola
Kuru termometre sıcaklığı: Nemli hava ortamında bulu rak kumanda cihazını çalıştırması işlemi.
nan termometrenin ölçtüğü sıcaklık ya da karbondi Otomasyon: Sistemde yer alan donanım ve makinaları kul
oksit miktarının matematiksel ifadesi. lanarak, önceden tanımlanmış bir dizi işlemi insan
Kütle dengesi: Bir sistemde kazanılan, kaybedilen, üretilen müdahalesi olmadan otomatik olarak kontrol altında
ve depolanan su buharı. tutma eylemlerinin tümü.
Otomatik kontrol: Proses çıkışı sensörle ölçüldükten sonra
L bilgiyi geri besleyerek prosesin dengede kalmasını sağ
LAN: Aynı yerel ağ içinde en az iki bilgisayarın iletişimde layacak şekilde kumanda cihazının çalıştırılması işlemi.
bulunduğu ağ. Ölçüm: Seviyesi bilinmeyen bir nicel büyüklüğü standart
Lambert-Beer yasası: Dalga uzunluğu 4,26 µm olan kızı bir ölçekle karşılaştırma işlemi.
lötesi ışınımı CO2 konsantrasyonuyla doğru orantılı Ölçülen değişken: Bir prosesin çıkışında sensörün ölçtüğü
olarak soğurmasını tanımlayan fizik yasası. değişken.
Lateral: Suyu yan borudan alıp bitkiye götüren ve üzerinde Özgül hacim: Hava-su buharı karışımında nemli hava hac
damlatıcılar bulunan 16, 20 mm çaplarındaki yumu minin kuru hava kütlesine oranı.
şak polietilen borular.
Lux: Eski aydınlatma şiddeti birimi, lumen/m2. P
Parmak: Salkımda bulunan her bir muz meyvesi.
M-N Partenokarpi: Döllenme olmadan tohumsuz meyve oluşumu.
Manometre: Gaz ve sıvıların basıncının ölçümünde kulla pH: Bir çözeltideki hidrojen iyonlarının aktivitesini tanım
nılan cihaz. lamak için kullanılan gösterge.
Malç: Toprağın korunması, toprak neminin tutulması, ya PlD kontrol: Prosesin denetimi sürecinde hata sinyalinin
bancı ot mücadelesi amacıyla toprak üzerine serilen değişim hızına ve toplam hataya göre türev ve integral
ışık geçirmez organik veya inorganik materyaller. işlemi yapabilen oransal kontrol stratejisi.
Sözlük 225
Piezoelektrik: Kristal gibi bazı malzemelere uygulanan me Servo motor: Belirli komutlara göre geri besleme, hassas
kanik stres, basınç sonucunda elektrik potansiyel ya hız ve pozisyon ayarı yapabilen endüstriyel motor tipi.
ratma yeteneği. Sıcaklık: Bir maddenin ısıl seviyesini gösteren nitel fiziksel
PLC: Programlanabilir mantıksal denetleyici. büyüklük.
Ppm: Milyonda bir bölüm. Siemens: Elektriksel iletkenlik birimi, 1 S = 1000 miliSie
Proses: Bir sistem içinde önceden belirlenmiş tekrarlanan mens (mS)=1.000.000 mikroSiemens (µS).
işleri yapmak için girdileri alıp işleyerek çıktılara dö Sirkülasyon fanı: Serada yeterli hava hareketinin sağlan
nüştüren işlemlerin tümü, aktivite, operasyon. masında kullanılan vantilatör.
Psikrometri: Nemli havada bulunan su buharı karışımla Sisleme: Sera havasına su buharı püskürtme işlemi.
rının fiziksel ve termodinamik özellikleri ile ilgilenen Soğuklama ihtiyacı: Ilıman iklim kuşağında yetiştirilen
bilim dalı. çok yıllık bahçe bitkilerinin, ilkbaharda normal geliş
Psikrometrik diyagram: Nemli havada bulunan kuru hava melerine başlayabilmeleri için belirli bir sıcaklık dere
su buharı karışımının fiziksel ve termodinamik özel cesinin altında kalma isteği.
liklerinin belirlenmesinde kullanılan diyagram. Solenoid valf: Bir proseste sıvı ya da gaz akışını kontrol et
Psikrometre: Kuru - ıslak termometre kullanarak, havada mek için bobinine akım verildiğinde açılıp kapanan
bulunan su buharı karışımlarının bağıl nem ve bazı elektromekanik vana.
termodinamik özelliklerin tespitinde kullanılan cihaz. Solunum: Bitkilerin karalık ortamda oksijen ve karbonhid
ratı kullanarak karbondioksit, su ve enerji açığa çıkar
R ması işlemi.
Radyant: Elektromanyetik ışınım yayan. Spektrum: Bir kaynaktan çıkan elektromanyetik ışınımın
Radyant ısıtıcı: Kızıl ötesi ışınımın ısıtma etkisini kullanan dalga uzunluğuna göre ifadesi.
ısıtıcı. Step motor: Programlanan aralıklara göre, belirli adımlarla
Redüktör: Elektrik motorlarının yüksek olan devir sayıları hareket ederek rotorun açısal konumunu değiştirebi
nı düşürmek için kullanılan dişli kutusu. len endüstriyel motor tipi, adım motoru.
Röle: Bobinine verilen küçük akım ve gerilimlerle kontak Stok çözelti: Fertigasyon uygulamasında kullanılan kon
ları açılıp-kapanarak daha büyük akım ve gerilimlerin santre besin çözeltisi.
kontrolünü sağlayan elektromanyetik anahtar. Stolon: Çilekte bir yaprağın koltuğundan çıkan, toprak yü
Rüzgâr etkisi: Seranın rüzgâr yönündeki pencereler üze zeyine yatık olarak büyüyen özelleşmiş gövde (kol).
rinde basma (pozitif basınç), ters taraftaki pencereler Strain gauge: Bir malzeme üzerindeki mekanik gerilme ve
de emme (negatif basınç) şeklinde oluşan etki. burkulmaları içsel yer değiştirme şeklinde ölçen uza
ma pulu, mekanik gerilim-ölçer.
S Su kültürü: Katı yetiştirme ortamı kullanılmadan gerçek
SCADA: Tümleşik veri takibi ve kontrol sistemi. leştirilen topraksız tarım.
Sedde: Toprak set. Substrat kültürü: Katı yetiştirme ortamı kullanılarak ger
Sensör: Farklı fiziksel büyüklükleri algılayan ve elektriksel çekleştirilen topraksız tarım.
sinyallere çeviren elektronik eleman. Subtropik iklim meyveleri: Limon, portakal, altıntop,
Sera: Yıl boyunca yüksek kalite ve miktarlarda üretim yapa mandarin, çay, nar, yenidünya, zeytin, incir, hurma.
bilecek uygun iklim ve yetiştirme koşullarını sağlayan
ışık geçirgen yapı. T
Sera çevresi: Dış hava, saydam örtü, iç hava, bitki örtüsü ve Tarak: Muz salkımının üzerindeki meyve grupları.
toprak tabakalarından oluşan sistem. TDR: Topraktaki su miktarının tespitinde gönderilen ve alı
Serinletme: Sera havasının uygun sıcaklık seviyesine düşü nan dalga formlarının kullanıldığı ölçüm tekniği.
rülmesi işlemi. TDS: Toplam çözünmüş katı miktarı, çözeltideki mg/l
Sert çekirdekli meyve türleri: Kiraz, vişne, kayısı, şeftali, (ppm) olarak tuz miktarı.
erik, kızılcık, iğde. Tek ürün yetiştiriciliği: Seralarda uzun dönem yetiştiriciliği
Sertifik
alı üretim: Üretimin ilgili mevzuata uygun olarak şeklinde bir üretim yılında bir kez yetiştiricilik yapılması.
gerçekleştirilmesi ve bunun belgelendirilmesi esasına Thermocouple: Emk üreten ısıl-çift, endüstriyel sıcaklık ölçer
dayalı tarımsal üretim modeli. Tınlı toprak: Yarıdan fazlası kum ve % 30–50 arası da kil
den meydana gelen topraklar.
Toprak dezenfeksiyonu: Toprağın hastalık etmenleri ve za Yoğuşturucu: Isı pompası gibi makinalarda iş gören akışka
rarlılardan arındırılması. nın gaz olarak girdikten sonra ısısını çevreye vererek
Tozlaşma: Çiçek tozunun dişicik tepesi (stigma) üzerine ta sıvı hale geçtiği bölüm.
şınması. Yumuşak çekirdekli meyve türleri: Elma, armut, ayva, alıç,
Transdüser: Elektriksel olmayan fiziksel ya da kimyasal bir muşmula, üvez, kuşburnu.
büyüklüğü elektriksel sinyale dönüştüren elektronik Yüksek basınç sisleme: 70 bar basınçta 5-15 µm çapında
devre, cihaz. damlacık üretebilen nemlendirme işlemi.
Transmiter: Ölçülen bilginin uzun mesafelerde iletilmesini
sağlayacak şekilde sinyali işleyen ya da kuvvetlendiren Z
cihaz. Zigbee: Prosesin uzaktan monitörlenmesi, kontrolü ve sen
Transpirasyon: Bitkinin kök bölgesindeki suyun önce yap sör ağ uygulamaları için IEEE 802.15.4 protokolünü
raklara taşınması ve yaprak gözeneklerinden havaya kullanan 2,4 GHz radyo frekans bandında düşük güç
buharlaşması işlemi. tüketimine sahip kısa mesafe kablosuz ağ standardı.
Tropik iklim meyveleri: Muz, papaya, Hindistan cevizi, Zorlanmış havalandırma: Mekanik olarak fan desteği ile
mango, ananas. yapılan havalandırma işlemi.
Tümleşik sistem yönetimi: Serada piyasa dinamiklerine
göre enerji, iklim, su-gübre, bitki, hastalık ve kalite yö
netimi gibi birçok uygulamayı birleştiren düşük mali
yetli, kaliteli ürün yetiştirmeyi amaçlayan üretim şekli.
U-Ü
Üzümsü meyveler: Üzüm, çilek, ahududu, böğürtlen, dut,
incir.
V-W
Valans: Son yörünge.
Valf: Vana.
Vantilatör: Sera içine hava basan fan, üfleç.
Venturi enjektör: Fertigasyon sisteminde dışarıdan enerji
verilmeden gübre karışımını sağlayan kesiti daraltıl
mış dozaj borusu.
Veriyolu: Prosesi yönetmek için saha cihazları, denetleyici
leri, bilgisayarları ve kontrol alt sistemleri arasındaki
iletişimi sağlayan kablo hattı.
Wi-Fi: Prosesin kablosuz olarak internete bağlanmasını
sağlayan IEEE 802.11a, IEEE 802.11b, IEEE 802.11g ve
IEEE 802.11n standartlarına göre 2,4 GHz radyo fre
kans bandında kısa mesafe iletişim teknolojisi.
Y
Yapay aydınlatma: Bitkilerin kalite ve verimliliğini arttır
mak için fotosentez ve foto-periyot eksiklerini tamam
lamak amacıyla yapılan aydınlatma işlemi.
Yaprak alan indeksi (LAI): Bitki standında bulunan tüm
yaprak alanlarının, izdüşümü oldukları toprak alanı
na oranı
Yatak: Milin uygun şekilde dönebilmesi için bağlantı noktası
Yazılım: Prosesi yönetmek için özel olarak tasarlanmış bilgi
işleme-denetim özelliğine sahip program, prosedür ve
yönergelerine verilen ortak isim.
Dizin 227
Dizin
A Bölmesiz blok sera 16
Açık çevrim kontrol 120, 121, 133 Budama 9, 145, 146, 151, 183, 186, 191, 192, 195, 201-205,
Açık sistem 173 216
Adyabatik 81 Buhar basıncı 61-66, 68, 80, 99, 112
Ahşap sera 16 Buharlaştırıcı 91
Ahtapot tipi damlatıcı 42, 43 Büyük sera 16, 177
Akıllı sera teknolojisi 130 Byte 106
Akım şiddeti 104, 105
Alçak tavalar 35, 48 C-Ç
Alçak tünel 5 Cam sera 5, 10, 17, 19, 24, 25, 74, 137, 207-209, 213, 216
Alternatif akım 105, 112, 124 CO2 enjeksiyonu 72, 91, 92, 99
Alüminyum sera 17 Controller area netwok 126, 132
Amerikan asma anacı 202 Çatı iskeleti 22
Analog devre 106 Çatı makası 14, 20, 22, 39, 40
Analog-dijital çevirici 106 Çatı pencereleri 73, 77
Araştırma sera 15, 28, 86 Çek valf 40, 96
Artezyen 8 Çelik sera 17
Asenkron motor 124, 125 Çift akış memeli sisleme 84, 85, 99
Askıya alma 146, 153, 182, 191 Çift eğimli sera 17
Aspiratör 76, 78 Çift sıralı dikim 31, 162, 163, 176, 177, 181
Aşık 22 Çift ürün yetiştiriciliği 177, 182, 190, 193, 195
Aşılı fide 144, 145, 146, 148, 150, 152, 173, 181, 191 Çiğlenme noktası sıcaklığı 63-65, 66, 68
Ayar değeri 120, 122, 123 Çilek 5, 138, 159, 163, 206, 207, 212-216
Ayarlanan değişken 120, 122, 132 Çözünürlük 107, 118, 119
Baca etkisi 74
D
B Dağıtılmış gömülü kontrol 102
Bağıl nem 51, 52, 53, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 73, 74, 78, 84, Damla sulama yöntemi 41, 42, 44, 46, 94, 147, 185, 205
86, 87, 99, 111, 112, 133 Damlatıcı 41-46, 148, 162, 170
Bağlantılı blok sera 16 Denetleyici 120-122, 125, 126, 130, 132
Bank sistemi 30, 36, 47 Depremin dinamik yükü 19, 20, 27
Basamaklı masalar 34 Dielektrik sabiti 112, 117
Basınç regülâtörlü damlatıcı 41 Dijital devre 106
Basınç sensörleri 116 Dijital-analog çevirici 106
Basit çatılı sera 17 Direnç tipi sensör 110, 111
Basma etkisi 74 Doğal havalandırma 25, 73, 76, 99, 205
Besin çözeltisi 156, 158, 159, 160, 162, 163, 164, 165, 168, Doğru akım 104, 124
169, 170, 171, 172 Doğrusallık 107
Binary 106, 132 Domates 5, 18, 20, 26, 43, 58, 59, 61, 62
Bireysel sera 47 Döllenme 136, 146, 176, 179, 184, 188, 192, 195, 211, 215
Bitki büyüme düzenleyicileri 184 Duyulur ısı 52, 53, 67
Bitki sıcaklığı 56, 60, 80 Duyulur ısıtma işlemi 66
Bitki yetiştirme rafları 34 Duyulur soğutma işlemi 65
Bitki yükü 19, 20, 27
Bodur anaç 206, 208, 209, 216 E
Bombus arısı 136, 146, 176, 184, 188 Elektromanyetik spektrum 55
Bölmeli blok sera 16 Emme etkisi 21
Enerji akısı 53 Hıyar 5, 11, 18, 20, 26, 43, 47, 58, 89, 144, 146, 147, 153, 162,
Enerji ve kütle dengesi 50, 52, 53, 67 169, 173, 176, 177, 186- 195
Entalpi 63 Hidrolik dozaj pompası 95
Entegre ürün yönetimi 136, 141 Histerizis 107
Erselik 176, 178, 184, 195, 213 Hiyerarşik kontrol modeli 129, 132
F I-İ
Fotosentez 7, 50, 54-61, 67 Ilık seralar 18
Fotosentez etkili ışınım 54, 56 Isı perdesi 83
Fizyolojik bozukluk 176, 185, 193 Isı pompası 91
Frigo fide 213, 214 Isıtma 18, 65, 72, 87, 88, 99, 122, 177
Isıtma sistemi 72, 87, 88, 99
G Isıtma yükü 88
Genleşme vanası 91 Islak termometre sıcaklığı 63, 64
Gerçek gövde 210 İşçi ağırlığı 20
Gerçek zamanlı kontrol 102, 125 Işık 7, 24, 57, 61, 93, 179, 188
Geri-besleme 123 Işıma 52
Ginoik 176, 187, 195 Işınım 55, 56, 67, 114
Gizli ısı 50, 52-54, 67, 74, 80, 81, 112 Işınım sensörleri 114
Gölge evi 6, 12 Işınım şiddeti 55
Gölgeleme 6, 7, 11, 18, 21, 22, 26, 28, 35, 72, 81, 82, 83, 86, İyi tarım uygulamaları 140
93, 99, 124, 131, 186, 189
Gölgeleme perdesi 81, 82, 101 J
Görünür ışınım 54, 55 Jeotermal 9, 87, 138, 158, 172, 177
Güneş ışınımı 51, 52, 54-56, 60, 62, 67, 77, 80, 82, 84, 86,
88, 93, 99, 177 K
Güneşlenme süresi 55, 67, 93 Kalibrasyon 107, 113, 117
Günlük ışık integrali 94 Kanat ve rulo tipi pencere 75
Kapalı çevrim kontrol 121
H Kapalı sistem 169-172
Hareketli seralar 18 Kapasitans 105, 116, 117
Hareketli yükler 19, 21, 27 Kapasitif sensör 111
HART 126, 132 Kapılar 21, 26, 27, 37, 203
Hassasiyet 103, 106-108, 111, 118- 120, 133 Kapilar sulama 45, 46
Hata 11, 107, 121-123, 130, 165, 202, 213 Kar yükü 19, 20
Hava değişim sayısı 73, 76, 77, 86, 100 Kararlılık 107
Hava dolaşım yöntemleri 79 Karbondioksit 52, 56, 61, 67, 73, 91, 99, 113, 179, 180, 189
Hava hareketi 52, 60, 63, 67, 74, 78, 112, 146, 165, 179, 180, Karbondioksit sensörü 113
195 Kayısı 207, 208, 216
Hava ısıtma sistemi 90 Kısa dalgalı ışınım 54, 81
Hava sıcaklığı 53, 57, 58, 60, 61, 63, 65, 67, 77, 80-82, 86, Kızılötesi ışınım 55, 91, 110, 113
100, 122, 179, 188, 206 Kondansatör 105, 117
Havalandırma kapasitesi 73 Kondüksiyon 52, 53, 67, 88
Havalandırma oranı 73-79, 86, 100, 138 Kontaktör 124
Havalandırma penceresi 14 Konveksiyon 52, 67, 88
Havalandırma sistemi 76, 77, 101 Kremayer dişli mekanizması 74
Hazır fide 136, 138, 143, 144, 152, 176, 181, 190 Kule sera 16
Hendek tavaları 35, 48 Kumanda cihazı 120-123, 126, 132
Hevenk 211 Kuru termometre sıcaklığı 63, 65, 66, 68
Dizin 229
L PH sensörleri 118, 119

LAI 60, 61, 86 PID kontrol 123
Lambert-Beer yasası 113, 114 Piezoelektrik 116
Lateral 39-42, 205 Plastik borulu ısıtma sistemi 90
Local Area Network 126, 132 Plastik sera 5, 201-203, 207
Plastik tünel 3
M-N PLC 102, 122, 126, 127
Makas üstü yataklı ray mekanizması 74 Portatif sera 18
Malç 6, 193, 214 Proses 103, 104, 108, 109, 119-121, 123, 132
Manometre 94, 116 Psikrometre 111, 112
Masa genişliği 33 Psikrometrik diyagram 50, 63-66, 68, 81, 112
Masa sistemi 30, 47 Psikrometrik parametreler 63
Masa yüksekliği 33, 37 Rakım 7, 8, 10, 139
Mekanizasyon 27, 102, 103, 132, 204 Rizom 210, 211
Mertek 19, 22, 23 Röle 122, 124, 131
Modern seralarda tümleşik sistem yönetimi 102, 132 Rulo pencere 75
Morötesi ışınım 54, 56 Rüzgar yönü 74, 75, 119, 131
Mutlak nem 63, 86, 111 Rüzgârlık 14, 22, 23
Muz 5, 26, 138, 200, 207, 209-212, 216
Nektarin 200, 206, 207, 216 S-Ş
Nem oranı 63-66, 68 Sabit seralar 18
Nemlendirme işlemi 65 Sabit sistem 39, 46
Nemlendirme sistemleri 84, 86 Saksıda yetiştiricilik 36, 46
Nemli hava 63-66, 68, 74 SCADA 102, 125, 126, 132
Sedde 214
O-Ö Sensör 102, 106-109, 112-114, 117, 119, 120, 122, 126, 129,
Obur 204 130, 132
Ohm yasası 104 Sentetik malzemeli sera 17
Oluklar 22, 23, 45 Sera çevresi 51, 52, 54, 67, 89, 127, 149, 150
On/Off kontrol 123 Sera genişliği 14, 18, 22, 25, 26, 31, 38-40
Oransal kontrol 123 Sera iskeleti 17, 19, 27, 54
Otomasyon 39, 94, 102-104, 117-119, 126, 130-132, 147 Sera tipleri 15, 16, 17, 18
Otomatik kontrol 90, 102, 103, 120, 121, 132 Sera uzunluğu 26, 48
Ölçülen değişken 107, 123 Sera yapı elemanları 3, 4, 7, 18, 19, 21, 52
Ölçüm 102, 105-119, 129, 132 Sera yeri 2, 7, 8, 9, 10
Ölçüm ve bilgi işleme sistemi 109 Sera yüksekliği 26
Ölü yükler 19 Serinletme sistemleri 83
Örtü malzemesi 9, 14, 17, 19-25, 27, 54, 82, 93, 150 Sertifikalı üretim 136, 138, 151
Özgül hacim 63 Sıcak seralar 18
Sıcak sulu ısıtma sistemleri 89, 90, 101
P-R Sıcaklık sensörleri 109
Par 54-56, 58, 61, 70, 82, 94, 114, 115, 131 Siemens 97
Partenokarpi 146, 197 Sirkülasyon fanı 79
Pencere açma yöntemleri 74 Sisleme 84, 85, 86, 87, 99, 133, 159
Perde mekanizmaları 83 Sofralık üzüm 219
Perdeleme sistemi 81 Soğuk seralar 18
Petek 80-82, 131 Soğuklama ihtiyacı 213, 216
Petek soğutma etkinliği 81 Soğutma 5, 8, 12, 18, 65, 68, 77, 80, 81, 91, 99
Solunum 57, 58, 59, 69, 127, 197
Step motor 125 Yük taşıma kapasitesi 9

Stok çözelti 94, 96, 168, 169, 172 Yüksek basınçlı sisleme 80, 85-87
Stolon 213 Yüksek tünel 5, 206, 213, 215, 217
Strain gauge 116
Su kaynağı 7, 8, 10 Z
Su kültürü 156, 158-160 169, 171, 172 Zorlanmış havalandırma 73, 76, 77, 79, 86, 99
Substrat kültürü 156, 158, 160, 163, 169, 170, 171, 172
Sulama suyu kalitesi 39, 42, 117, 142, 152
Sulama ve gübre dozaj sistemi 94
Sulama ve gübreleme dozaj sistem 72
Sulama ve gübreleme dozaj sistemleri 99
Sürekli yükler 14, 19, 27
Şeftali 206, 207, 216
T
Tabla sistemi 32
Tarak 112, 211, 212
TDR 117
Tek sıralı dikim 163, 176, 177
Tek ürün yetiştiriciliği 145, 177, 182
Temeller 21
Thermocouple 109, 110
Toprak dezenfeksiyonu 32, 142, 145, 157, 158, 171, 172
Torbada yetiştiricilik 37
Tozlaşma 62, 146, 151, 179, 180, 184
Transdüser 106, 122
Transmiter 122
Transpirasyon 50, 52, 54, 56, 60-63, 67, 77, 84, 86, 183, 185
Tuzluluk 139, 141, 142, 145, 213
Tünel tipi seralar 17
U-Ü
Uzun dalgalı ışınım 54, 83
Üç yollu karışım vanası 89
Üstten yağmurlama 39, 40, 46
Üzüm 139, 178, 188, 201-206, 212, 216
V-Y
Vantilatör 76, 79
Venturi enjektör 94, 96
Yağmurlama sulama 39
Yalancı gövde 210, 211
Yapay aydınlatma 72, 92, 93, 94, 99
Yapı iskeleti 19
Yaprak sıcaklığı 53, 60, 62, 67, 77, 134
Yastık 31, 38, 40- 42, 46, 80, 84, 99
Yay çatılı sera 18
Yenidünya 200, 209, 216
Yeşil gübreleme 136, 141

Örtüalti Üreti̇m Si̇stemleri̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Örtüalti Üreti̇m Si̇stemleri̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2275

ÖRTÜALTI ÜRETİM SİSTEMLERİ

Copyright © 2011 by Anadolu University

Grafik Tasarım Yönetmenleri

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Örtüaltı Üretim Sistemleri

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

Örtüaltı Tarımı................................................................................ 2 1. ÜNİTE

Sera Tipleri ve Yapı Elemanları.... ................................................. 14 2. ÜNİTE

3. ÜNİTE Sera Tabanının Düzenlenmesi ve Sulama.................................... 30

4. ÜNİTE Se­ra İk­lim­len­dir­me Tek­ni­ği........................................................... 50

Sera Donanımları .......................................................................... 72 5. ÜNİTE

Seralarda Bilişim ve Otomasyon Teknolojisi............................... 102 6. ÜNİTE

Kontrol Stratejileri......................................................................................................... 120

7. ÜNİTE Seralarda Üretim Teknikleri I........................................................ 136

8. ÜNİTE Seralarda Üretim Teknikleri II..................................................... .. 156

Serada Sebze Yetiştiriciliği ........................................................... 176 9. ÜNİTE

10. ÜNİTE Örtüaltında Bağcılık ve Meyvecilik.............................................. 200

Sözlük ....................................................................................... 221

• ÖRTÜALTI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TANIMI,

ÖR­TÜ­AL­TI YE­TİŞ­Tİ­Rİ­Cİ­Lİ­Ğİ­NİN TA­NI­MI, ÖNE­Mİ VE TA­RİH­SEL

Se­ra­lar ile al­çak plas­tik tü­nel­ler ara­sın­da­ki fark­lar ne­ler­dir?

ar­tır­mak ge­rek­mek­te­dir. Bi­rim alan­dan el­de edi­len ürün mik­ta­rı­nı ar­tır­ma­da en

Ti­ca­ri an­lam­da se­ra ye­tiş­ti­ri­ci­li­ği 19’un­cu yüz­yı­lın son­la­rın­da baş­la­mış ve

Gü­nü­müz­de se­ra­cı­lı­ğın 30-40’ın­cı en­lem­ler ara­sın­da ka­lan ül­ke­ler­de ya­yıl­ma­sı­nın

Ül­ke­miz­de se­ra ta­rı­mı­nın baş­lan­gı­cı di­ğer ül­ke­ler­le kar­şı­laş­tı­rıl­dı­ğın­da ol­duk­

Ül­ke­miz­de ge­le­nek­sel se­ra iş­let­me­le­ri­nin ya­nın­da, son yıl­lar­da bü­yük ka­pa­si­

Toprak Üzerine Serilen Örtüler

Bitkilerin Üzerine Serilen Örtüler

SE­RA YE­Rİ SE­Çİ­Mİ

Bir se­ra iş­let­me­si­nin ba­şa­rı­sı­nı et­ki­le­yen yer se­çim kri­ter­le­ri ne­ler­dir?

Çizelge 1.1 Kim­ya­sal Güb­re Kul­la­nıl­ma­sı Du­ru­mun­da

Bit­ki­le­rin tez­gâh­lar, sak­sı­lar ve­ya özel ye­tiş­tir­me or­tam­la­rın­da ye­tiş­ti­ri­me­si

Kul­la­nı­la­bi­lir İş­gü­cü Var­lı­ğı

Kul­la­nı­lan tüm ör­tü tip­le­ri­ni sıralamak

Ken­di­mi­zi Sı­na­ya­lım Ya­nıt Anah­ta­rı Sı­ra Siz­de Ya­nıt Anah­ta­rı

SERALARIN SINIFLANDIRILMASI VE SERA TİPLERİ

Kullanım Amacına Göre Sera Tipleri

Kuruluş Şekillerine Göre Sera Tipleri

Büyüklüğüne Göre Sera Tipleri

Neden farklı büyüklükte sera kurulur?

Örtü Malzemelerine Göre Sera Tipleri

Çatı Şekillerine Göre Sera Tipleri

Sera genişliği 5-8 m ara-

Hareket Edebilme Özeliklerine Göre Sera Tipleri

İklimlendirme Sistemlerine Göre Sera Tipleri

SERA YAPI ELEMANLARININ PLANLANMASI

PLANLAMADA ETKİLİ YÜKLER

Askıya Alınan Bitki Yükü

Sera Üzerinde Çalışan İşçi Ağırlığı

Depremin Dinamik Yükü

Sera planlamada hangi yükler daha çok önemsenmelidir?

SERA YAPI ELEMANLARI

Kolonlar ve Sera Duvarı

Kolon ve diğer yapı elemanlarının projelendirilmesinde uygulanan yöntemler hak-

Sera duvarı, temel üzerinde aynı doğrultuda sıralanmış kolonlar ve kolonlar

Çatı ve Çatı İskeleti

Cam örtülü seralarda T profil çelikleri kullanılarak oluşturulan mertekler, örtü

Çizelge 2.1 Örtü malzemesi Işık geçirgenliği (%)

Sera örtü malzemelerini uygulanabilme olanakları yönüyle değerlendiriniz?

Sera boyutlandırılmasında hangi konular önem kazanmaktadır?

4. ÜNİTE Sera İklimlendirme Tekniği........................................................... 50

ÖRTÜALTI YETİŞTİRİCİLİĞİNİN TANIMI, ÖNEMİ VE TARİHSEL

Seralar ile alçak plastik tüneller arasındaki farklar nelerdir?

artırmak gerekmektedir. Birim alandan elde edilen ürün miktarını artırmada en

Ticari anlamda sera yetiştiriciliği 19’uncu yüzyılın sonlarında başlamış ve

Günümüzde seracılığın 30-40’ıncı enlemler arasında kalan ülkelerde yayılmasının

Ülkemizde sera tarımının başlangıcı diğer ülkelerle karşılaştırıldığında olduk

Ülkemizde geleneksel sera işletmelerinin yanında, son yıllarda büyük kapasi

SERA YERİ SEÇİMİ

Bir sera işletmesinin başarısını etkileyen yer seçim kriterleri nelerdir?

Çizelge 1.1 Kimyasal Gübre Kullanılması Durumunda

Bitkilerin tezgâhlar, saksılar veya özel yetiştirme ortamlarında yetiştirimesi

Kullanılabilir İşgücü Varlığı

Kullanılan tüm örtü tiplerini sıralamak

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

SERA TABANININ DÜZENLEMESİ

Sera Doğal Zemini Üzerinde Yetiştiricilik

(Fotoğraf 3.2). Taban düzenlemesinde öncelikle servis yolu genişlikleri belirlenmeli,

Masa (Tabla) Sistemi

olabilir. Bu durumda, sera toprağının iyileştirilmesi gerekir. Ancak, sera toprağı

Masa yüksekliği, işçinin fazla eğilmeden çalışmasını sağlayacak biçimde dü

Neden masada yetiştiricilik yapılır?

ha kullanıldığında, plastiğin taşıma gücü dikkate alınmalıdır. Ahşap malzemenin

Raflar ve Çatı Kirişlerinde Yetiştiricilik

Basamaklı rafların ve masaların geniş Fotoğraf 3.6

Alçak Tavalar (Hendek Tavaları)

Hendek tavaların düzenlenmesindeki amaç, yetiştirilecek bitki isteklerine uy

Saksı ve Torbalarda Yetiştiricilik

Sera İçi Yollarının Düzenlenmesi

Ara yolların genişliği, masa yüksekliği 65 cm’den az ve taşıyıcı eleman kulla

Yol şekli ve boyutlarını belirlemede etkili faktörler nelerdir?

Yağmurlama Sulama Yöntemi

de yer alan başlıklardan sulama kesildikten sonra su damlamaya devam edebilir.

Hareketli üstten yağmurlama sistemi (Fotoğraf 3.12-b) geniş yüzeylerin aynı

Üstten yağmurlama sulama yöntemi hangi bitkilerin sulanmasına uygundur?

yağmurlama başlıkları toprak yüzeyinden belirli yükseklikte ya da toprak üzerine

Yoğun vejetatif aksama sahip bitkilerin sulanmasında bu yöntem uygulana

Damla Sulama Yöntemi

Saksı yetiştiriciliğinde ise ahtapot ya da kılcal boru adı verilen damlatıcılardan

Kapilar (Mat) Sulama Yöntemi

Saksılar son yıllarda doğrudan yetiştirme tablasına konulmak yerine, delikli

tırılmalı, damlatıcı sayısının az ve debisinin düşük olması koşulunda ise sulama