Kristal Yapılar

1
 Kristal yapı

Kristal yapı, atomların üç boyutta belirli bir geometrik düzene göre yerleştiği yapılardır.

Kristal Yapılar

Amorf yapılı Kristal yapılı

Amorf yapı, düzensiz katılaşmış mikroyapılardır, bütün doğal (kazein selüloz, kauçuk, v.b.) ve yapay
(plastikler) organik bileşimler, bazı anorganik maddeler (cam gibi) amorf yapıdadır.

Kristal yapı, atomların belirli bir düzene göre dizilerek bir hacim merkezi oluşturmasıdır.

Birim hücre

Atomlar uzayda öyle dizililer ki, maddenin birim hacmindeki enerjisi minimum olsun.

Malzeme Bilimi Slaytları 2/26

 Kristal yapı

Doğada yedi değişik kafes sistemi bulunur. Bunlar;

1. Kübik: Basit , hacim merkezli, yüzey merkezli (a=b=c; α=β=γ=90°)

Yüzey
Basit merkezli Hacim
merkezli

Kristal yapılı malzemelerin hacim kafesi oluşturan basit geometrik şekillere birim hücre, atom veya atom gruplarının
bulunduğu yere de kafes noktası denir.

Malzeme Bilimi Slaytları 3/26

 Kristal yapı

2. Tetragonal: Basit , hacim merkezli

3. Ortorombik: Basit, yüzey, merkezli, hacim merkezli, taban merkezli

Malzeme Bilimi Slaytları 4/26

 Kristal yapı

4. Hekzagonal: Basit

5. Rombohedral: Basit, (a=b¥c; α=β=γ¥90°)

Malzeme Bilimi Slaytları 5/26

 Kristal yapı

6. Monoklinik: Basit, taban merkezli

C14H10

7. Triklinik: Basit

Malzeme Bilimi Slaytları 6/26

 Atom sayısı

Birim hücredeki atom sayısının belirlenmesi için aşağıdaki formül kullanılır;

NF NK
N  Nİ  
2 8
Nİ, birim hücre içerisindeki atom sayısı
NF, birim hücre yüzeyindeki atom sayısı
NK, birim hücre köşesindeki atom sayısı

1. Hacim merkezli kübik (HMK) yapı:

0 8
N  1   2
2 8

Malzeme Bilimi Slaytları 7/26

 Kristal yapı

2. Yüzey merkezli kübik (YMK) yapı:

6 8
N  0   4
2 8

3. Hekzagonal (HMK) yapı:

NT N F N K
N  Nİ   
2 2 6

2 0 12
N  3    6
2 2 6

Malzeme Bilimi Slaytları 8/26

 Atomsal dolgu faktörü

Atomsal dolgu faktörü (ADF), kristal kafes yapısındaki doluluk oranını gösterir. Birim
hücredeki atomların toplam hacminin birim hücreye oranıdır. Bu faktör, kristal yapılı
malzemelerin hacim kafesindeki atomların ne kadar sıkı dizildiğini belirlemek için
kullanılır.

Örnek: Yüzey merkezli kübik (YMK) yapı için ADF yi hesaplayınız?

YMK için kafes parametresi ile atom yarıçapı arasındaki ilişki

a
(4R)  a  a  2a
2 2 2 2
R 2
4
4
Vt  R 3 (1 atomun hacmi)
3 4 x 4 2 2a 3  2a 3
Vt   
3 4 x4 x4 6
Vatom  4 xVt (Kafesteki atomların hacmi)

 2a 3
VK  a 3
(Kafes hacmi) ADF  3
 0.74
6a
HMK ve Hekzagonal yapı için ADF’yi hesaplayınız?
Malzeme Bilimi Slaytları 9/26
 Miller indisleri ve düzlemler
A. Kübik Sistemler

Kafes sistemlerinde birim hücrelerin çeşitli yüzeylerinin ve yönlerinin anlatımı için Miller İndisleri denen
koordinasyon sayıları kullanılır. Miller indisleri tam sayılarla ifade edilir. Birim hücrenin bir köşesi koordinat
sisteminin orijin yada başlangıç noktası olarak alınır ve herhangi bir düzlem veya düzlem takımı
bunların eksenlerle kesiştiği noktalara ait koordinatlarının tersi alınarak belirlenir. Bir koordinat
sisteminin birim uzunluğu olarak kristal yapının kafes parametresi alınır. Bir eksene paralel olan
düzlem o ekseni sonsuzda keser. Düzlemler parantez işareti ile gösterilir.

Z
(111)

x y z
Eksenlerle kesişme noktası 1 1 1

Koordinatların tersi 1/1 1/1 1/1

Miller indisleri 1 1 1
Y

Kafeste her kafes düzlemi ve yönü atomlarla aynı sıklıkta donatılmamıştır. Bu nedenle mekanik özelliklerde yönlere ve
düzlemlere göre değişir.

Malzeme Bilimi Slaytları 10/26

1
 Miller indisleri ve düzlemler

Z
(100)
x y z (010)
Eksenlerle kesişme noktası 1 ∞ ∞

Koordinatların tersi 1/1 1 1

 
Miller indisleri 1 0 0
Y

Z
(110)
X

x y z

Eksenlerle kesişme noktası 1 1 ∞

Y
Koordinatların tersi 1/1 1/1 1

Miller indisleri 1 1 0
X

Malzeme Bilimi Slaytları 11/26

 Miller indisleri ve düzlemler

Z _
(0 1 0) x y z
Eksenlerle kesişme noktası ∞ -1 ∞

Koordinatların tersi 1 -1/1 1

 
_
Miller indisleri 0 0
1
Y
Z Z’
O _ _
O1
(0 1 2) O2 Y

Y’

x y z
Eksenlerle kesişme noktası ∞ -1 -1/2
X’ O
1 O1
Koordinatların tersi -1/1 1/(-1/2)

_ _
Miller indisleri 0 1 2 X

Malzeme Bilimi Slaytları 12/26

 Miller indisleri ve düzlemler

Z
(112)

x y z
Eksenlerle kesişme noktası 1 1 1/2
Koordinatların tersi 1/1 1/1 1/(1/2)
Y
Miller indisleri 1 1 2

_ _ __ _ _ _ _ _
Ödev: (131), (001), (222), (221), (220), (0 3 2), (11 2), (01 0), (2 2 2) miller indisler ile belirtilen
düzlemlerin xyz eksenlerini kestiği noktaları bularak, birim küp üzerinde gösteriniz?

Miller indisleri ile düzlem gösterilirken bütün düzlemler birim küp içerisinde gösterilir.

Malzeme Bilimi Slaytları 13/26

 Düzlemsel atom yoğunluğu

Düzlemsel atom yoğunluğu, belirlenen düzlemdeki atom sayısının o düzlemin alanına oranıdır ve
aşağıdaki bağıntıyla belirlenir.

Düzlemdeki atom sayısı

Düzlemsel atom yoğunluğu =
Düzlem yüzey alanı

Yüzey merkezli bir yapıda atom sayısı (110) düzlemi için;

Z
(110)

1 1
a
N  2x  4 x  2atom
2 4
Y
2 1.41
a 2 Düzlemsel yoğunluk   [atom /  A 2 ]
a2 2
2
a

Malzeme Bilimi Slaytları 14/26

 Düzlemsel atom yoğunluğu

Hacim merkezli kübik yapıda (110) düzlemi için;

Z
(110)

Y
a 2

1 2 1.41
N  1  4x  2atom Düzlemsel yoğunluk   [ atom /  A 2
]
a2 2
2
4 a

_ _ __ _ _ _ _ _
Ödev: (131), (001), (222), (221), (220), (0 3 2), (11 2), (01 0), (2 2 2) düzlemlerinin düzlemsel
atom yoğunluğunu bulunuz?

Malzeme Bilimi Slaytları 15/26

 Miller indisleri ve doğrultu

Doğrultular koordinat sisteminin orijin noktasından geçen vektörler ile gösterilir.

Doğrultuyu belirlemek için orijinden çizilen vektörün eksenler üzerindeki bileşenleri yani uç
noktasının koordinatları bulunur. Koordinatların kesirli olması durumunda ise bunlar en
küçük payda ile çarpılarak orantılı en küçük sayılara çevrilir. Doğrultu, [uvw] şeklinde
gösterilir.
[111] doğrultusunun gösterimi;

Z Z

___ O3
[111] [001] [111]

[010]
Y Y

[100]

X X

Doğrultu gösterilirken 1’den büyük sayılar için yeni birim küpler eklenir.
Malzeme Bilimi Slaytları 16/26
 Miller indisleri ve doğrultu

[121] doğrultusunun gösterimi;

Z Z
Veya

[121]
[121]
Y Y

X
X

Uyarı: Burada x, y, ve z ekseni sırası ile ½, 1, ½ ‘de kesildiğine dikkat edin.

x y z
Eksenlerle kesişme noktası 1/2 1 1/2

Payda eşitleme 2x1/2 2x1 2x1/2

Doğrultular 1 2 1

Malzeme Bilimi Slaytları 17/26

 Doğrusal atom yoğunluğu

Doğrusal atom yoğunluğu, belirli bir doğrultu üzerindeki birim uzunluğa düşen atom sayısı olarak
tanımlanır ve atom sayısı/birim uzunluk bağıntısı ile hesaplanır.

a 3

a
[111]

Y
a 2

1
X 1  2x
Doğrusal yoğunluk  2  2 (atom /  A)
a 3 a 3

Ödev: [111] doğrultusuna ait doğrusal atom yoğunluğunu YMK yapı için hesaplayınız?

Plastik şekil değiştirme mekanizmalarının en yaygın olanı kayma, atom yoğunluğunun en yüksek olduğu düzlem ve
doğrultuda meydana gelir.
Malzeme Bilimi Slaytları 18/26
 Miller indisleri ve düzlemler
B. Hekzagonal Sistemler
Hekzagonal sistem 4 lü eksen takımıyla gösterilir. Bu
eksenlerde a, b ve c birbiri ile 120° lik açı yapar ve xy eksen
takımında yer alır. Miller indisleri h, k, i ve l ile gösterilir.
d (0001)
Farklı olan i indisi; i = - (h+k) bağıntısı ile belirlenir.

_
Kübik sistemde geçerli olan bütün işlemler burada da
geçerlidir.
(10 1 0)
a b c d
Eksenlerle kesişme noktası ∞ ∞ ∞ 1

Payda eşitleme 1/∞ 1/∞ 1/∞ 1/1

c
Doğrultular 0 0 0 1

b a b c d
Eksenlerle kesişme noktası 1 ∞ -1 ∞
O
Payda eşitleme 1/1 1/∞ 1/(-1) 1/∞
_
a Doğrultular 1 0 0
1

Malzeme Bilimi Slaytları 19/26

 Hekzagonal kafeste doğrultu

Hekzagonal sistemde doğrultu, kübik sistemde olduğu gibi başlangıç noktası eksen takımının orijin noktası
olarak alınan vektörlerle gösterilir. Bunun için önce doğrultuya ait vektörün eksenler üzerindeki bileşenleri
bulunur ve gerekiyorsa bunlar sonradan orantılı en küçük tam sayılara çevrilir. Başka bir deyişle, eksen
takımının orijin noktasından çizilen vektörün uç noktasının a, b ve d eksenleri üzerindeki
izdüşümleri veya koordinatları belirlenir.
d
İlk önce üçlü eksen takımının [uvw] olarak belirtilen doğrultu,
hekzagonal sistemde Miller-Bravais indisleri ile gösterilir. Bunun
için doğrultuya ait u, v ve w bulunduktan sonra;

h=2u-v k=2v-u i=-(u+v) l=3w bağıntıları kullanılır.

Örnek: Üçlü eksen takımında (uvw) [100] insileri ile gösterilen

doğrultuyu hekzagonal sistemde gösteriniz? c

h=2*1-0=2 __
__
k=2*0-1=-1 [2 11 0] veya [100] b
[2 11 0]
i=-(1+0)=-1
O
l=3*0 =0

Malzeme Bilimi Slaytları 20/26

 Hekzagonal kafeste doğrultu

_
[111] [321] d
d

_
[111] [321]
c
c

1/3
b
b
O
O

a
a 2/3

Başlangıçta en büyük ortak katsayıya bölünür

Malzeme Bilimi Slaytları 21/26

 Kafes yapılarının incelenmesi

X-Işını Difraksiyonu
Kafes yapısının bilinmesinde iki önemli büyüklük olan kafes parametresi ve atom düzlemleri arasındaki
mesafe X-ışını vasıtasıyla belirlenir.

X-ışını nasıl ortaya çıkar?

Isıtılan bir filamentten ısı tahriki ile yayılan elektronlar K kabuğundan

çıkarılan elektron Gelen hızlı
elektromanyetik bir alan içerisinde hızlandırılırlar. Hızlandırılarak elektron
yüksek enerji kazandırılan bu elektron demeti bir anoda
çarptığında, elektronlar anot malzemesinin kabuklarına girerler.
Yüksek enerjili elektron demeti çekirdeğe yakın olan K
kabuğundaki bir elektrona çarparak onu yerinden çıkartırsa, bir Çekirdek
elektronunu kaybeden atom oldukça karasız bir duruma geçer.
K kabuğunda boş kalan elektronun yeri enerji seviyesi yüksek
olan bir kabuktaki, örneğin L kabuğundaki bir elektron ile
doldurulur. Yani L kabuğundaki bir elektron K kabuğunda boş K L MN
olan yere atlar. Elektronun iki konumu (K ve L kabukları)
arasındaki enerji farkı bir elektromanyetik dalga veya X-ışını
fotonu olarak yayınırlar. L kabuğundaki elektronun K kabuğuna
geçmesi veya atlaması durumunda, Kα olarak bilinen
karakteristik X ışını yayınır.

Malzeme Bilimi Slaytları 22/26

 Kafes yapılarının incelenmesi

X-ışını difraksiyonu, kristal yapılı bir malzeme üzerine gönderilen X-ışınlarının kristalin atomlarına
çarparak kırınıma uğraması olayıdır.

Diffraksiyon her zaman oluşmaz. Bunun için; difraksiyon veya kırınıma uğrayan yani atom
düzleminden yansıyan X-ışınlarının aynı fazda olması gerekir. Çünkü difraksiyon esnasında X-ışınları
ile atomlar arasında meydana gelen yeni bir etkileşim değil, bir saçılma olayıdır. Saçılan X-ışınları aynı faz
içerisinde değillerse birbirini iptal ederler ve sonuçta difraksiyon olayı gerçekleşmez.

X-ışını demetinin atom düzlemlerine Bragg açısı (θ) olarak bilinen belirli bir açı ile çarpması durumunda
ise yansıyan ışınlar tarafından alınan yol, dalga boyunun (λ) tam katlarına eşit olacağından ışınlar aynı
faza sahip olurlar. Difraksiyon elde edebilmek için X-ışınlarının atom düzlemlerine çarpma açısı (θ),
düzlemler arasındaki uzaklık (d) ve gelen X-ışınlarının dalga boyu arasında belirli bir bağıntının
bulunması gerekir.

Bragg Kanunu

Ödev: Bragg Kanunu bağıntısını çıkarınız?

Malzeme Bilimi Slaytları 23/26

Malzeme Bilimi Slaytları 24/26
 Kafes yapılarının incelenmesi

Kübik sistemlerde atomlar arası uzaklık;

a
d ( hkl)  d: Düzlemler arası mesafe
(h 2  k 2  l 2 a: Kafes parametresi

Örnek: HMK yapıya sahip Cr örneği üzerinde dalga boyu 1.542°A olan X-ışını demeti gönderildiğinde,
22.2° lik Bragg açısında (110) düzlemine ait bir difraksiyon çizgisi elde edilmektedir. Buna göre Cr kafes
parametresini bulunuz?

2d sin   n 2d sin(22.2)  1*1.542 d  2.04 A

a a
d ( hkl)  2.04 
(h 2  k 2  l 2 (12  12  02 a  2.88 A

Malzeme Bilimi Slaytları 25/26