MAK 205: Malzeme Bilgisi

15/16 Güz Yarıyılı

Dr. Onur SARAY
Ofis: T9
E-posta: onur.saray@btu.edu.tr
DERS KİTABI

MALZEME BİLİMİ VE MÜHENDİSLİĞİ / Materials

Science and Engineering
Yazar(lar) William D. CALLISTER , David D.
RETHWISCH
Çeviren(ler) Ahmet PARASIZ , Kenan GENEL , Cuma
BİNDAL , Mehmet DEMİRKOL, Recep
ARTIR , Mustafa BAKKAL ,
Editör(ler) Kenan GENEL
Barkod 9786051334189
ISBN 978-605-133-418-9
Ebatı 19,5 x 23,5
Sayfa Sayısı 992 sayfa Renkli
Baskı Sayısı 8. Basımdan Çeviri
Baskı Yılı Ekim, 2013
Yayınevi NOBEL Akademik Yayıncılık
METALLERİN KRİSTAL YAPILARI
Atomlar uzayda nasıl bir düzen içerisinde bulunurlar?
METALLERİN KRİSTAL YAPILARI
Atomlar uzayda nasıl bir düzen içerisinde bulunurlar?

Metallerin kristal
yapıları birbirini
tekrar eden birim
kafes yapıların
biraraya gelmesi
ile oluşur.

Bu düzen
nedeniyle,metaller
kristalin yapılıdır
denir.
Hacim merkezli kübik yapı (HMK, BCC): Çelikteki ferrit fazı, W, Ta, Cr

Birim HMK kafeste kaç tane atom bulunur?

Yüzey merkezli kübik yapı (YMK): Al, Cu, Ni, Pt, Au

Birim YMK kafeste kaç tane atom bulunur?

Sıkı düzenli hegzagonal (SDH): Ti, Zn, Cd, Co

Birim SDH kafeste kaç tane atom bulunur?

ATOMSAL DOLGU FAKTÖRÜ (ADF):
Atomlar birim kafes hacmini hangi oranda doldururlar?
 Birim kafesteki atomların hacmi
ADF=
Birim kafesin hacmi
Hacim merkezli kübik yapı (HMK, BCC): ADF

a
a

a 2
a
a
𝑎 3
R=
4
2.
4
𝑅3 8 𝑅3 8 3 3
ADF= 3
3 =  3 = 
𝑎 3 𝑎 3 64

 3
ADF= =0,68
8
Orta sıra önden 2. sağ koltukta oturan arkadaş soruyu tahtada
çözebilir mi?
Yüzey merkezli kübik yapı (YMK):ADF?

𝑎 2
R=
4
4. 3𝑅3
4
16 2 2
ADF= = 
𝑎3 3 64
 2
ADF= = 0,74
6
Sıkı düzenli hegzagonal yapı (SDH):ADF?

𝑎
R=
2
4 𝑎3
6.
4
3
𝑟 3
6. 
3 8
ADF= = 3 3𝑎2
𝑎3 𝑐
2
2..𝑎
ADF=
3 3𝑐
(c/a=1,58 titanyum için ADF:0,77)
KÜBİK KAFES DOĞRULTU VE DÜZLEMLERİ

Kristalografik doğrultuların ifade edilmesi:

1. [uvw] şeklinde ifade edilir

2. Vektörün uç noktasının koordinatlarından başlangıç noktasının koordinatlar çıkarılır.
3. Bunların kesirli olması durumunda en küçük tam sayıya genişletilirek Miller indisleri
elde edilir.
4. Negatif sayıların elde edilmesi durumunda, indisin üzerine çizgi çizilir.
KÜBİK KAFES DOĞRULTU VE DÜZLEMLERİ
Kristalografik düzlemlerin ifade edilmesi:
1. (hkl) şeklinde ifade edilir.
2. İfade edilecek düzlemin eksenler ile kesiştiği noktaların koordinatları belirlenir.
3. Bu koordinatların tersleri alınarak Miller indisleri belirlenir.
4. Kesirli olarak elde edilen indisler, uygun şekilde genişletilerek tam sayı haline getirilir
HEGZAGONAL KAFES YAPIDAKİ DÜZLEMLER:

Kristalografik düzlemlerin ifade edilmesi:

1. Miller-Bravais indisleri ile ifade edilir (h k i l) .
2. i = -(h+k) bağıntısı ile i indisini vermelidir.
3. İfade edilecek düzlemin eksenler ile kesiştiği noktalaraın koordinatları belirlenir.
4. Bu koordinatların tersleri alınarak Miller-Bravis indisleri belirlenir.
5. Kesirli olarak elde edilen indisler, uygun şekilde genişletilerek tam sayı haline getirilir.
c

a3

a2

a1
HEGZAGONAL KAFES YAPIDAKİ DÜZLEMLER:
N M
Kristalografik düzlemlerin ifade edilmesi ÖRNEKLER: R
P L
GKLR düzlemi K
G
a1 a2 a3 c
E ∞ ∞ ∞ 1 E D
1/E 1/∞ 1/∞ 1/∞ 1
F
M-B 0 0 0 1 O C
ABKG düzlemi FAGP düzlemi A B
a1 a2 a3 c a1 a2 a3 c
E 1 ∞ -1 ∞ E 1 -1 ∞ ∞
1/E 1 1/∞ -1 1/∞ 1/E 1 -1 1/∞ 1/∞
M-B 1 0 1 0 M-B 1 1 0 0

BCLK düzlemi RAB düzlemi

a1 a2 a3 c a1 a2 a3 c
E ∞ 1 -1 ∞ E 1 ∞ -1 1
1/E 1/∞ 1 -1 1/∞ 1/E 1 1/∞ -1 1
M-B 0 1 1 0 M-B 1 0 1 1
HEGZAGONAL KAFES YAPIDAKİ DÜZLEMLER:

Kristalografik doğrultuların ifade edilmesi:

1. Orjinden geçen vektörün, uç noktasının a1, a2 ve c eksenlerindeki koordinatları
belirlenir. Bu noktalar u,v ve w değerlerini alır.
2. H, k, i ve l indisleri sırasıyla aşağıdaki bağıntılar ile hesaplanır:

h=2u-v c
k= 2v-u
i= -(u+v)= -(h+k)
l=3w

3. Kesirli olarak elde edilen indisler, uygun şekilde

genişletilerek tam sayı haline getirilir.
a3

a2

a1
HEGZAGONAL KAFES YAPIDAKİ DÜZLEMLER:

Kristalografik düzlemlerin ifade edilmesi ÖRNEKLER:

OA doğrultusu
a1, u a2, v c, w
E 1 0 0
h k i l N M
M-B 2 1 1 0 R
P L
OG doğrultusu
K
G
a1, u a2, v c, w
E 1 0 1 E D
h k i l
F
M-B 2 1 1 3 O C
A B
OP doğrultusu

a1, u a2, v c, w h=2u-v

E 0 -1 1 k= 2v-u
h k i l i= -(u+v)= -(h+k)
M-B 1 2 1 3
l=3w
• Çalışmanız için.......
KRİSTAL HATALARI:

Mükemmel kristallografik dizilime sahip atomlardan oluşan metallerin

teorik olarak sergilemeleri beklenen mekanik özellikler ile,
mühendislik uygulamalarında kullanılmakta olan metaller ve
alaşımların mekanik özellikleri karşılaştırıldığında aralarında önemli
farklılıklar olduğu dikkati çekmektedir.
Ortaya çıkan bu farklılıklar, metallerin kristalografik diziliminde bir
takım hatalar bulunması ile açıklanmaktadır.
Metallerin mekanik özellikleri kristal yapılarında bulunan hatalara
göre önemli oranda farklılıklar sergiler.
Örneğin çeliğin içerisine katılan alaşım elementleri, demir atomlarının
oluşturduğu kristal içerisinde hatalara neden olur. Ancak bu hatalar
çeliğin yüksek mukavemet Sergilemesine ve bunun kontrol
edilebilmesine olanak sağlar.
Bu nedenle, metallerin yapılarında bulunan kristal hatalarını
tanımlamak mekanik özelliklerdeki değişimlerin temellerini kavramak
açısından önem taşımaktadır.
KRİSTAL HATALARI:

Kristal hataları boyutlarına göre kategorilere

ayrılabilir:

1. Noktasal hatalar
2. Çizgisel hatalar
3. Düzlemsel hatalar
4. Hacimsel hatalar
KRİSTAL HATALARI:

1. Noktasal hatalar, tek boyutlu hatalar

1.1 Boş nokta hatası

Kafeste bulunan bir atomik noktanın boş kalması ile ortaya çıkan hatadır.

Bu hatanın oluşması ile,

Boş noktanın etrafındaki atomlar birbirlerine olması gerekenden daha
fazla yaklaşarak kafesin belli oranda çarpılmasına neden olur.
KRİSTAL HATALARI:
1. Noktasal hatalar, tek boyutlu hatalar
1.2 Arayer Hatası

Kafeste bulunan atomlar arasındaki boşluklara, atomik yarıcapı çok küçük olan:
Karbon(C), Azot(N), Oksijen(O), Bor (B), Hidrojen (H) gibi atomların yerleşmesi ile
ortaya çıkar.

Bu hatanın oluşması ile,

Arayerlere yerleşen yabancı atomlar etrafındaki atomları iterek
birbirlerinden uzaklaşmalarına ve bu nedenle de kafesin çarpılmasına
neden olurlar.
KRİSTAL HATALARI:
1. Noktasal hatalar, tek boyutlu hatalar
1.2 Yeralan hatası

Metallerin birbirileri içeresinde çözünmesi ile ortaya çıkan kafes hatasıdır. Çözünme
sırasında çözünen element atomları, çözen element atomlarının yerlerini alır. Bunun
gerçekleşmesi için çözünen ve çözen atomların atomik çaplarının birbirine yakın
değerlerde olması gerekmektedir. Yer alan atomlar ana kafes sistemi atomlarından
küçük yada büyük olabilir.

Dçözen< Dçözünen Dçözen> Dçözünen

Çözen element atomlarına baskı Çözünen element atomlarına
kuvveti oluşturur çekme kuvveti oluşturur

Çözen element
atomları

Çözünen element
atomları
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar:
2.1 Dislokasyonlar
DİSLOKASYON:
Bir kristalin mükemmel iki bölümü arasında
yapısal düzeni bozan bir bölge olması
anlamına gelmektedir.

Dislokasyon Türleri:
1. Kenar dislokasyonu
2. Vida disloksayonu
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
2.1.1. Kenar dislokasyonu:

Kenar dislokasyonu
mükkemmel bir kafese
tam olmayan bir atom
düzleminin yerleşmesi ile
ortaya çıkar.
Yandaki şekildeki
yeşil renkli atom
sırası gibi….

Kenar dislokasyonu
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
2.1.1. Kenar dislokasyonu:
2. Burgers vektörü
Dislokasyonların iki temel
büyüklüğü bulunmaktadır:
1. Dislokasyon çizgisi
Fazlalık atom düzleminin
kenarını gösterir
2. Burgers vektörü,
dislokasyonun büyüklüğünü
ifade eder.

Dislokasyon çizgisi,
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
2.1.1. Kenar dislokasyonu:

2.1.1. Vida dislokasyonu:

KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
Dislokasyon
2.1.1. Vida dislokasyonu: çizgisi

Dislokasyonların iki temel

büyüklüğü bulunmaktadır:
1. Dislokasyon çizgisi
Fazlalık atom düzleminin
kenarını gösterir
2. Burgers vektrü,
dislokasyonun büyüklüğünü
ifade eder.
Burgers vektörü
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
Karışık dislokasyon
KRİSTAL HATALARI:
2. Çizgisel hatalar: Dislokasyonlar
2.1.1. Elektron mikroskobundaki görünümleri
KRİSTAL HATALARI:
3. Yüzeysel hatalar: Tane sınırları
KRİSTAL HATALARI:
3. Yüzeysel hatalar: Tane sınırları
KRİSTAL HATALARI:
3. Yüzeysel hatalar: Tane sınırlarının mikroskoptaki görünümleri

TANE

TANE SINIRI

50 mm
KRİSTAL HATALARI:
3. Yüzeysel hatalar: Tane sınırlarının, ortalama tane boyutu

Ortalama
tane Kontrol çizgisi boyu
=
boyutu Tane sayısı

Ortalama 510 mm
tane =
boyutu
7
Ortalama
tane = 72,9 mm
boyutu