İLETİM/DAĞITIM HATLARINDA KULLANILAN İLETKENLER

Özdirenç (r) Öziletkenlik (K) Özgül ağırlık (g)

(ohm.mm2/m) (m/ohm.mm2=1/S) (kg/m.mm2)
Bakır (Cu) 0,017241 56 8,9.10-3
Alüminyum (Al) 0,028277 35 2,7.10-3

• Bakır iletken alüminyuma oranla yaklaşık 2 kat daha ağırdır.

• Ancak aynı gücün taşınması için Cu kesit yerine Al kullanılması istendiğinde, Al kesitin
1,6 kat daha büyük seçilmesi gerekir. İletkenin büyük kesitli seçilmesi, buz ve rüzgar
yükleri bakımından daha büyük kuvvetlere maruz kalmasına neden olmaktadır.
• Ayrıca kopma kuvvetinin küçük olması dolayısı ile bakıra nazaran daha düşük gerilme
ile çekilen Tam (saf) Al iletkenli (AAC-All Aluminium Conductor) hatlarda daha fazla
sehim meydana gelmektedir.
• Bu sebeplerden dolayı Tam Al iletkenler daha ziyade kısa aralıklı hatlarda ve AG’li
dağıtım hatlarında kullanılmaktadır.
1
• OG, YG ve ÇYG hatlarında ise, çelik özlü alüminyum (St-Al) iletkenler kullanılır. St-Al
iletkenlerin yapısında, ortada galvanizli çelik damarlardan oluşmuş bir ya da daha fazla
tabakadan meydana gelen bir kısım vardır ve bunların etrafında da alüminyum damarlar
bulunur. Ortadaki çelik kesit mukavemeti artırır. Böylece iletkenin büyük açıklıklarda kullanımı
mümkün olur.
İletken Kopma gerilmesi
Al 8 kg/mm2
Cu 19 kg/mm2
St-Al 30 kg/mm2
• Araştırmacılar ve firmalar tarafından geliştirilen farklı iletken tipleri de mevcuttur:
- St-Al iletkenlerin orta kısmındaki çelik yerine komposit malzeme kullanımı ACCC)… Ayrıca
bu orta kısımda, haberleşme için fiber kullanımı.
- Tam Alüminyum Alaşım İletkenler (AAAC- All Aluminium Alloy Conductor): Magnezyum (%0,3-
0,5), Silisyum (%0,4-0,7), Demir (%0,3), geri kalanı Alüminyum (aldrey)
- Veya; Bakır (%3-4), Magnezyum (%3 max.), Silicon (%7,5-9,5), Demir (%1,3 max.), Manganez (%0,5
max.), Nikel (%0.5 max.), Çinko(%3 max.), Kurşun(%0,3 max.), Kalay(%0,2 max.), Titanyum(%0,2 max.),
geri kalanı Alüminyum
- Trapez yapılı iletkenler, Low Loss Conductors… vb.
2
 İletken Malzeme Seçiminde Göz Önünde Bulundurulan Hususlar:

a) İletkenlik:
Havai hatlarda kullanılacak iletken malzemenin, çok iyi iletkenliğe sahip
olması gerekir. Çünkü iletim sırasında hatlardaki güç kaybının en az
olması istenir. Eğer, iletkenliği yüksek olan malzemeden yapılan
iletkenler kullanılır ise hatlardaki güç kaybı da o nispette az olur. Bakırın
iletkenliğini %100 kabul edersek, aynı büyüklüğe sahip alüminyumun
iletkenliği % 63 'dür.
b) Özgül Ağırlık:
İletkeni mekanik dayanım yönünden etkileyen en önemli faktörlerden
biri de, iletkenin ağırlığıdır. İletken ağırlığının az olması istenir. Bu
yüzden havai hatlarda, özgül ağırlığı az olan ama iletkenliği de çok zayıf
olmayan iletkenler tercih edilir.

3
c) İletken Çapı:
Bakıra göre daha az iletkenliğe sahip olan iletkenlerin çapı, daha büyük
olur. Çap büyüdüğünde, iletkene gelen buz yükü, rüzgar yükü ve gerilme
kuvveti daha büyük olur. Bu durum, iletkenin mekanik dayanımını
olumsuz etkiler. Mekanik dayanımın azalması, özellikle kar yağışı fazla
olan bölgelerde, iletkenlerin kopmasına ve kısa devrelere neden
olmaktadır. Fakat iletken çapının büyük olmasının bir faydası çapı büyük
iletkenlerde korona kaybının az olmasıdır.
Özgül ağırlıkla çap, iç içe ele alınması gereken hususlardır. İletken çapı,
buz ve rüzgar yüklerinin hesabında bilinmesi gereken özelliklerden
biridir. Çapı büyük olan iletkenlerde daha çok kar ve buz yükü biriktiği
gibi, rüzgar etkisi de büyük olur. Bu yüklerin hesaplanmasında özgül
ağırlığın bilinmesine gerek vardır. Kullanılan iletkenlerin özgül ağırlıkları
ne kadar küçük olursa, direğe gelen çekme kuvveti o kadar az olur.
Böylece direk ve diğer malzemelerde ekonomiklik sağlanır.

4
d) Sehim (Fleş):
Her iletkenin aynı mesafedeki sehimi farklıdır. Bir hava hattı iletkeni, üzerinden geçtiği
yerin özelliğine göre belirli bir mesafeden daha fazla yere yakın olmamalıdır
(Yönetmelik sınırlamalarına dikkat !!).
İçinden geçen akım nedeniyle iletkenin ısınması veya çevresel ısının etkisiyle iletken
boyu uzayabilmektedir. Böylece iletkenin özgül ağırlığı ve çapı nedeniyle oluşan
sehim daha da artmakta ve sonuçta oldukça önemli bir sehim değeri oluşmaktadır.
Sehimi etkileyen faktörler:
 İletkenin kullanıldığı buz yükü bölgesi
 İletkenden çekilecek akım
 Direkler arası mesafe
 İletkenin cinsi

5
e) Mekanik ve Termik Dayanım:
Hava hattı iletkenleri daima dış etkilere ve bunların neden olduğu
yüklere maruz kalırlar. Hava hatlarına gelebilecek yükler (kar, buz,
rüzgar) ve kendi ağırlığı, iletken tarafından güvenli bir şekilde
taşınabilmelidir. Bu taşımada iletkenin, gerilme kuvvetini de
taşıyabilecek bir elastikiyete sahip olması gerekir.
Hava hattı iletkenleri, gerek atmosferik gerekse kısa devrelerde oluşan
akımlardan ve çalışma akımlarından dolayı ısınırlar. Isınmadan dolayı
mekanik dayanımları azalır. İletkenin bu sayılan nedenlerle oluşan ısı
artışlarında, emniyetli bir çalışmaya elverişli olması gerekir. İletkenleri ısı
dayanımları bakımından şöyle sıralayabiliriz; çelik-alüminyum,
aldrey, bakır ve alüminyum.

6
7
f) Titreşim Eğilimi:
Enerji nakil hatları, sürekli rüzgara maruz kalır. Rüzgar esmesi, buzların
aniden koparak düşmesi veya ağır kuşların konup-kalkmaları, havai
hatlarda titreşim meydana getirir. Büyük titreşimler hatların kopmasına
neden olabilir. Bu bakımdan seçilen iletkenin titreşim dayanımı da
göz önüne alınmalıdır.
Özellikle büyük açıklıklı hatlarda titreşime karşı gerekli tedbirler
alınmalıdır.

8
g) Koronaya karşı dayanıklılık:
Yüksek gerilimli hava hattı iletkenlerinin etrafında, elektrik alanı
etkisiyle havanın iyonize olması sonucu bazen ışıklı mor halkalar
görülür. Bunu meydana getiren gerilime gelinmeden önce ıslık veya
vızıltı sesi de duyulabilir. Bu olaya korona olayı denir. Havanın iyonize
olduğu gerilim değerine kritik korona gerilimi, iletken etrafında hafif
parlak mor renkte ışık halkasının görüldüğü gerilime ise görünür korona
gerilimi denir. Korona bir enerji kaybıdır. Bu kayıplar ses, ısı, ışık ve
kimyasal olaylar şeklinde ortaya çıkar. Büyük şebekelerde bu kayıplar
oldukça fazladır. Hava şartlarının koronaya etkisi büyüktür. Nemli ve sisli
havalarda bu kayıplar artabilir. Ayrıca frekans, iletkenin yarıçapı ve
iletkenler arası açıklık, hava basıncı, iletken yüzeyinin pürüzlülüğü,
iletken damar sayısı ve işletme gerilimi de koronayı etkileyen
faktörlerdendir.

9
 İletkenlerin Yapılış (İmalat) Şekilleri
1. Masif (İçi dolu, som) İletkenler
• Bu tür iletkenler yalnız bir cins malzemeden yapılır. Dairesel kesitli masif
iletkenlerde maksimum kesit 10 mm2’dir.

• Büyük güçlü generatörler, transformatörler ve bara yapıları gibi bazı özel

durumlarda, dikdörtgen yapıda büyük kesitli masif iletkenler de
kullanılmaktadır.

10
2. Örgülü İletkenler:
Ortadaki damar üzerine diğer damarların helezonik olarak sarılmasıyla oluşturulan iletken tipidir.

f= Büklüm boyu

İletkenlerin birbiri üzerinde bulunarak tabakalar halinde sarılması

esnasında; bir iletkenin, örgünün herhangi bir noktasından itibaren yön
değiştirerek aynı durumdaki noktaya gelinceye kadar (360o dönüşten
sonra) aldığı uzaklığa büklüm boyu (fb) denir. fb=(11-14).D kadardır.

11
Örgülü iletkenlerin önemli üstünlükleri:

a. Esnekliği fazladır.
b. Korona kayıpları azdır.
c. Titreşimlerde askı noktalarındaki zedelenmeler önlenir.
d. Deri olayı (Skin effect) etkisi azalır.
e. Montajı kolaydır.
12
2.1. Örgülü Al ve Cu İletkenler
• 16 mm2 ve daha büyük kesitlerde örgülü iletkenler kullanılır. Bu iletkenlerde
genel olarak ortada bir damar bulunur ve bu damarın etrafına diğer damarlar
sarılır. Bütün damarların yarıçapları eşittir. AAC (All Aluminium Conductor),
bütün damarları alüminyumdan oluşan örgülü iletkendir.
• Sarımların oluşturduğu her tabakada, kat sayısının 6 katı kadar iletken bulunur.
Katmanlardaki iletkenlerin merkezleri aynı bir daire üzerindedir. Buna göre 1.,
2. ve 3. tabakalardaki iletken sayıları aşağıdaki gibi olacaktır:
1+1.6=7 iletken 1 tabakalı
1+1.6+2.6=19 iletken 2 tabakalı
1+1.6+2.6+3.6=37 iletken 3 tabakalı
• Genelleştirme yapılacak olursa, örgülü bir iletkendeki damar sayısı (N),
N  3x 2  3x  1
eşitliği ile hesaplanabilir. Burada x, tabaka (kat) sayısını göstermektedir.
13
2.2. Örgülü St-Al İletkenler
Bunların yapılışları da örgülü iletkenlerde olduğu gibidir. Yalnız
ortadaki çelik damarlar ile akım taşıyan Al damarların çap ve adetleri
birbirinden farklı olabilir. Bu iletkenler, ACSR (Aluminium Conductor Steel
Reinforced) yani çelik ile kuvvetlendirilmiş Al iletken sembolü ile de
gösterilmektedir.

7 Al / 1 St 6 Al / 7 St

• ACSS, ACCC,….

14
15
 Burulmasız İletken yapısı:
Örgülü iletkenler bir yüzeye konulduğu zaman (uçları serbest olarak
bırakılmış ise) tabakaların dönme kuvvetlerinden dolayı, kıvrılarak açılmak
isterler. İletkenlerin kıvrılma eğilimi göstermesinin montaj ve işçiliği
zorlaştıracağı tabiidir. Üst üste gelen tabakaların büklümleri ters yönde
yapılarak, her tabakanın dönme kuvveti karşılıklı olarak zayıflatılmış olur.

16
3. Boru İletkenler
• Belirli bir S kesitine sahip iletkenin, içi boş olmak üzere daha büyük çapta ve daha
geniş bir yüzeye sahip olarak yapılmasıdır. Boru iletkenler, deri olayının (skin efekt)
etkisini azaltarak aynı miktarda kesitten daha fazla akım geçirebilmek amacı ile
yapılırlar. Şöyle ki; bir iletkenden DA geçerse, akım yoğunluğu iletkenin her tarafında
aynı olmaktadır (akım, düzgün dağılımlı). Eğer AA geçerse, frekans arttıkça akım
yoğunluğunun her tarafta aynı olmadığı görülmektedir. “Deri olayı (skin effect)” olarak
isimlendirilen bu olayın etkisi ile iletkenin merkezden yarıçap doğrultusunda
uzaklaştıkça akım yoğunluğu artar. Yani, akımın büyük kısmı iletkenin dış yüzüne yakın
kısmından geçer. Böylece akım geçen etkin kesit azaldığı için direnç artar.
• Sonuç olarak boru iletkenler; iletkenin kenar yüzeyini artırarak, ortadaki işe yaramayan
dolu kısımdan tasarruf sağlayan ve daha geniş yüzey ile daha çok akım taşıyan,
böylece iletkenin daha az ısınmasını sağlayan bir uygulamadır.
• Boru iletkenler, çap büyümesi nedeniyle aynı zamanda korona olayını önleme özelliği
de gösterir. Bu özellikten yararlanmak üzere şalt sahalarında bağlantı iletkenleri
olarak, çoğunlukla boru iletken yapısı kullanılır.

17
4. Demet İletkenler
Bir iletim hattının her bir fazında, aralarında belirli bir açıklık bulunan
birden fazla iletken kullanılması sonucu oluşan iletkenlere denir. Dünyada,
gerilim seviyesine bağlı olarak ikili, üçlü, dörtlü altılı, sekizli ve onikili demet
yapıları kullanılmaktadır.
İkili, üçlü ve dörtlü demet iletken yapıları:
S : Demetteki iletkenler arası açıklık
A : İletken kesiti
r : İletken yarıçapı

18
 Durdurucu direk

Taşıyıcı direk

Çift devreli iletim hattında ikili demet iletken kullanımı

19
 Durdurucu direk

Tek devreli iletim hattında üçlü demet iletken kullanımı 20

Çift devreli iletim
hattında üçlü
demet iletken
kullanımı
(Durdurucu direk)

21
6’lı demet iletken
22
 Faz başına tek iletken kullanılması halindeki kesit ile demet
iletkenlerinin kesitlerinin toplamı eşit olacak şekilde seçilmiş olsun. Aynı
işletme geriliminde, iletkenlerin etrafında meydana gelen elektrik alanı
demet iletken durumunda çok daha küçük ve hat kapasitesi ise biraz daha
büyük olur.
Ayrıca fazların akımı, demetteki her bir iletken eşit olarak bölünmek
suretiyle akar. Bir demetteki iletkenlerde akımların yönü aynı olacağından
her bir iletken etrafında oluşan manyetik alanın etkisi dikkate alındığında,
demet merkezinde alanın değeri sıfır olur. Merkez nokta etrafındaki diğer
noktalarda ise, alan zayıflar. Bu sayede faz hattına ait endüktans değeri
önemli oranda azalmış olur.

23
 Bir iletim hattının taşıyabileceği aktif gücün,
P = U2 / Zc
ile hesaplandığını dikkate alalım. Burada hattın karakteristik empedansını veren
Zc = (Z / Y)1/2
Eşitliğinde, uzun iletim hatları için Z=jwL ve Y=jwC alınmak suretiyle,
Zc = (L / C)1/2
elde edilir. Böylece P değeri hesaplandığında, Zc değerinin demet iletkensiz
duruma göre daha küçük çıkacağı ve dolayısıyla aynı gerilim değeri için hattın
taşıyabileceği aktif gücün daha büyük olacağı anlaşılır.

24
Gerilim Seviyesi Demetteki
(kV) İletken Sayısı (n)

220 2
380 2 veya 3
500 3 veya 4
765 4, 6 veya 8
1100 8 veya 12
1500 12

25
 İletkenlerin Kesit Tanımlaması
1) Cu iletkenlerde: mm2
2) Al ve St-Al iletken kesitleri için iki farklı tanımlama kullanılır:
• CM: (Circular Mil - Dairesel mil)
• AWG: (American Wire Gauge- Amerikan tel ölçüleri).
(a) CM İsimlendirmesi
• Bir CM, çapı 0,001 inch olan dairenin alanıdır:
1 CM= (p.D2)/4=5067.10-7 mm2
1 MCM (Milinary Circular Mil)=1000 CM=0,5067 mm2 ….yaklaşık 0,5 mm2
• Türkiye ulusal elektrik sisteminde; 400 kV’luk hatlarda 954 MCM (Rail ya
da Cardinal) ve 1272 MCM Pheasant,
154 kV’luk hatlarda en çok 797 MCM (Drake), 477 MCM (Hawk) ve
nadiren de 266,8 MCM (Patridge) tipi St-Al iletkenler kullanılır.
26
(b) AWG İsimlendirmesi
• Bu isimlendirme OG ve AG iletkenleri için kullanılır ve kesitler;
0000, 000, 00, 0, 1, 2, 3, ….., 40 AWG
şeklinde rakamlarla gösterilir. 0000 AWG (4/0 AWG) kesiti en büyüktür ve
rakamlar ilerledikçe kesit küçülür.
• AG şebekelerimizde; 4 AWG (Rose), 3 AWG (Lilly), 2 AWG (İris), 1 AWG (Pansy),
1/0 AWG (Poppy), 2/0 AWG (Aster), 3/0 AWG (Phlox), 4/0 AWG (Oxlip) örgülü
Al iletkenleri kullanılır (Gül, zambak, süsen çiçeği, hercai menekşe, …vb çiçek isimleri).
• OG şebekelerimizde; 34,5 kV’luk dağıtım hatlarında çoğunlukla 3 AWG
(Swallow), 1/0 AWG (Raven) ve 3/0 AWG (Pigeon) tipi St-Al iletkenler kullanılır
(Kırlangıç, kuzgun, güvercin…vb kuş isimleri). Bazen 34,5 kV’luk dağıtım hatlarında yük
durumuna göre 266,8 MCM ve 477 MCM tipi iletkenler de kullanılmaktadır.

27
 OG, YG ve ÇYG’li hava hatlarında kullanılan örgülü St-Al iletkenler (ACSR)
Çelik Özlü Al (St-Al) iletkenin
Kesit Mekanik Özellikleri
Kanada Standardındaki Adı
Anma birim
Anma değeri Kesiti Anma çapı Anma kopma
Adı Toplam (mm2) ağırlığı
Al/St (mm2) AWG veya CM (mm) yükü (kg)
(kg/km)
27/4 Swallow 3 AWG 31,14 7,14 1023 107,8
54/9 Raven 1/0 AWG 62,44 10,11 1945 216,2
85/14 Pigeon 3/0 AWG 99,30 12,75 3035 343,9
135/22 Patridge 266800 CM 156,86 16,28 5096 543,8
242/39 Hawk 477000 CM 280,84 21,77 8798 972,0
403/65 Drake 795000 CM 468,00 28,11 14165 1621,9

485/63 Cardinal 954000 CM 547,34 30,42 15589 1829,8

645/82 Pheasant 1272000 CM 726,79 35,11 20383 2423,5

28
 AG’li hava hatlarında kullanılan örgülü Al iletkenler (AAC)

Örgülü Al Akım taşıma Toplam Anma 20 0C’de DC Anma

Kesit Kesit Tel
iletkenin (yüklenebilme) çap kopma direnci ağırlığı
(AWG) (mm2) sayısı
Adı kapasitesi (A) (mm) yükü (kg) (/km) (kg/km)
Rose 4 21,44 110 7 5,88 415 1,3510 57,8
Lily 3 26,66 125 7 6,61 515 1,0720 72,8
Iris 2 33,65 143 7 7,42 640 0,8498 91,8
Pansy 1 42,37 165 7 8,33 775 0,6739 116,4
Poppy 1/0 53,49 193 7 9,36 940 0,5341 146,4
Aster 2/0 67,45 225 7 10,51 1185 0,4236 184,0
Phlox 3/0 84,99 262 7 11,80 1435 0,3360 232,0
Oxlip 4/0 107,30 306 7 13,25 1810 0,2664 293,0

29
 Tablolardan görüldüğü gibi, OG ’de kullanılan örgülü St-Al iletkenleri ile
AG ’de kullanılan örgülü Al iletkenleri, AWG normunda
tanımlanmışlardır. OG veya AG ’de kullanılan farklı iletkenlere aynı AWG
numarası verilmiş olabilir. Bu durumda, AWG ile belirtilen kesitin,
sadece iletkenin Al kısmını tanımlamak için kullanıldığına dikkat etmek
gerekir. Mesela OG ’de kullanılan Swallow ile AG ’de kullanılan Lily
iletkenlerinin her ikisi de 3 AWG ile gösterilir. Swallow ’un çelik kısmı
hariç tutulduğunda, her iki iletken için de Al kesitin 26,60 mm2 olduğu
görülür.
• Peki hangi hesaplamalarda hangi kesitleri kullanacağız? Neden?
• Bu iletkenlerin akım taşıma kapasiteleri?
30
4. İLETİM HATLARINDA ÇAPRAZLAMA (TRANSPOSITION)
Üç fazlı iletim hatlarında, iletkenlerin bir eşkenar üçgenin köşelerini
oluşturacak şekilde yerleştirilmesi halinde, fazların kapasiteleri aynı olur.
Dolayısıyla fazların reaktansları da birbirine eşit olur.
İletkenlerin eşit aralıklı olarak tesis edilmesi, pratikte birtakım
güçlükler ortaya çıkarır ve çoğu zaman bu tarz yerleştirme mümkün olmaz.
Ancak başka türlü yerleştirmelerde ise reaktansların eşitliği bozulur ve daha
birçok sorun ortaya çıkar.
Dolayısıyla, fazlar arası mesafelerin eşit olmadığı üç fazlı uzun iletim
hatlarında, hat başı ile hat sonu arasındaki hat bölümü bir bütün olarak ele
alındığında;

31
a) Fazların endüktans ve kapasitelerinin birbirine eşit olmadığı,
b) Hat sonunda faz gerilimlerinin birbirine eşit olmadığı,
c) Her bir fazın, farklı reaktif güçlerle dengesiz yüklendiği,
d) Tek eşdeğer devre yardımıyla çalışma yapılamayacağı,
e) Çevrede bulunan haberleşme sistemlerini daha fazla etkilediği,
görülür.
Bu olumsuz etkileri ortadan kaldırmak amacıyla, her bir faz ait
endüktans ve kapasite değerlerinin eşitlenmesini sağlayan bir uygulama
olarak, faz iletkenlerinin güzergah boyunca konumları yer değiştirilir.
Hattın her 1/3’lük bölümünde uygulanan bu yer değiştirme işlemine
çaprazlama denir.
32
 Çaprazlama işlemi, üç farklı teknikle yapılır:
 türü çaprazlama, sadece tek devreli hatlarda,
 ve g türü çaprazlamalar ise, hem tek devreli ve hem de çift devreli hatlarda,
uygulanır. Çaprazlama sonrasında, bağlantı noktalarındaki faz sıralarının aynı
olmasına dikkat edilmelidir.

 türü çaprazlama
33
34
 Çaprazlama noktalarında özel
durdurucu direklerden yararlanılır.
35
 KABLOLAR
Kablolar; elektrik tesislerinin üretim, iletim ve dağıtım gibi tüm
aşamalarında kullanılırlar. Ancak, hava hatlarına göre pahalı olmaları
nedeniyle enerjinin çok uzak mesafelere taşınmasında kullanılmazlar.
Ayrıca kapasitif etki ve kaçak akımlarının hava hatlarına göre oldukça
büyük olması ve dolayısıyla trafo ve generatörleri sürekli kapasitif yük ile
yüklemeleri, tercih edilmemelerine yol açmaktadır. Ancak;
• Hatlarla enerji iletiminin güç ve tehlikeli olduğu yerlerde,
• Kalabalık yerleşim bölgelerinde görünümün ön planda olduğu ve can
güvenliğinin söz konusu olduğu yerlerde,
• Boğaz, göl ve akarsu geçişlerinde, adalar arasında vb. yerlerde,
kabloların kullanımı zorunlu olmaktadır.
36
• Bir kablo;
• Akım taşıyan bir veya birden fazla damardan oluşan iletken,
• Uygulanan gerilime (dolayısıyla elektrik alan şiddetine) dayanan ve onu
sınırlayan yalıtkan (dielektrik malzeme),
• Kablo yalıtkanını zorlayan elektrik alanını düzgün (homojen) hale
getirmek ve enerji kablolarının haberleşme tesislerine etkisini azaltmak
amacıyla eş-eksenli yapıda ekran,
• Kabloyu mekanik darbelere ve zorlanmalara karşı korumak üzere metal
siper,
• Kablo elemanlarını diğer dış etkenlerden korumak üzere kapsayıcı dış
kılıftan oluşur.
37
Kablonun genel yapısını gösteren örnek görünüşler aşağıda verilmiştir:

38
• Damar: Kablonun yalıtılmış her bir iletkenidir. İletken kısım ile bunu
çevreleyen yalıtkandan oluşur.
• Yarı İletken: Damar iletkeni ile yalıtkan kılıf arasına ve yalıtkan kılıfın
üzerine gelen, ayrı iletken maddeden yapılmış bir kılıf veya tabakadır.
• Yalıtkan Kılıf (Ana Yalıtkan): Çıplak iletkenleri yalıtan ilk kılıftır. Bu kılıfta
kullanılan malzemenin cinsine bağlı olarak kablo, PVC izolasyonlu, XLPE
izolasyonlu, lastik (kauçuk) izolasyonlu olarak adlandırılır.
• Ekran: Yüksek gerilime karşı korumak veya enerji kablolarının
haberleşme tesislerine etkisini azaltmak amacı ile kullanılan metal
sargıdır. Genellikle her damar üzerine helisel şekilde sarılan bakır
şeritlerden oluşur.

39
• Ortak Kılıf: Çok damarlı kablolarda damarları kaplayan yalıtıcı ve
doldurucu kılıftır. Damar demetine istenilen çevre biçimini vermeye
yarayan kılıftır. Yalıtkan kılıfın üstüne gelen ikinci bir kılıftır.
• Konsantrik İletken: Bir damarlı kablolarda yalıtkan kılıfın, çok damarlı
kablolarda ortak kılıfın üzerine gelen, bakır tellerden yapılmış, bir örgü ya
da bakır tel şeritlerin oluşturduğu, kablo boyunca devam eden helisel
biçimli bir sargıdır. Bu sargı nötr iletkeni olarak kullanılır.
• Zırh (Metal Siper): Kabloyu mekaniki etkilerden koruyan, yuvarlak tel
veya yassı metal şeritlerden yapılmış örgü veya sargıdır. Ortak kılıf üzerine
sarılır.
• Yalıtkan Dış Kılıf: Kabloyu dış etkilere karşı koruyan ve kablonun en
dışında bulunan kılıftır. Dış kılıf düzgün, pürüzsüz, sert ve kablonun en
büyük iletme sıcaklığın uygun yapılır. 40
• Ana Yalıtkan; İletkeni elektriksel bakımdan yalıtmak, mekanik ve kimyasal
etkilerden korumak amacıyla kullanılan, iletkeni ve damarları içine alan bir
gömlektir. Kablolarda ana yalıtkan olarak kullanılan malzemeler şunlardır:
• Termoplastik Yalıtkan: Poly Vinyl Chloride (PVC) veya Poly Ethylen (PE)
bazlı yalıtkan polimer (plastik) maddedir. Termoplastik yalıtkanlar, belirli bir
sıcaklık aralığında tekrarlanabilir olarak soğuma ile sertleşir, ısınma ile
yumuşar ve yumuşadığında, dış etki olmaksızın şekil değiştirmez ve
yalıtkanlık özelliğini korur. AG ve OG kablolarında kullanılır.
• Termoset Yalıtkan: Yüksek yalıtım özelliğine sahip saf PE’nin çeşitli
yöntemler uygulanarak çapraz bağlanmasıyla (XLPE, PROTOTHEN-X) elde
edilen, mekanik özellikleri geliştirilmiş termoset yalıtkan malzemelerdir.
Termoset yalıtkanlar yüksek sıcaklıklarda erimez ve deforme olmazlar. OG,
YG ve ÇYG kablolarında kullanılırlar.
41
• Protolon (EPR-Ethylene Propylene Rubber): Ethylene Propylene Diene
Monomer (EPDM)’den imal edilmiş ozona, oksijene, havaya ve ışığa
dayanıklı düşük sıcaklıklarda esnekliğini koruyan, sıcaklıkla şekil
değiştirmeyen yüksek yalıtım özelliği gösteren çapraz bağlı elastomer tip
yalıtkandır.
• Protofirm: Kloropren bazlı bir elastomer (lastik) yalıtkandır. Sentetik veya
doğal kauçuğa veya bunların karışımına bazı katkı maddeleri katılması ile
elde edilen hamurun vulkanize edilmiş halidir (Vulkanizasyon: Kauçuk ve
benzer polimerlere, kükürt ilavesiyle daha dayanıklı malzemelere
dönüştürülmesi). Kablolarda dış kılıf olarak kullanılan bu yalıtkan yüksek
mekanik ve elektriksel değerlere sahiptir. Protofirm; ozona, kimyevi ve
mekanik etkilere, yağa ve aleve karşı dayanıklı yumuşak bir yalıtkan
malzemedir.
42
 Kabloların Sınıflandırılması
Güç (Enerji) kabloları, kendi içerisinde çeşitli şekillerde sınıflandırılır.
İşletme Gerilimine Göre:
• Alçak Gerilim Kabloları (1 kV’a kadar)
• Orta Gerilim Kabloları (1 kV – 40 kV)
• Yüksek Gerilim Kabloları (>40 kV)
İletkenine Göre:
• Bakır İletkenli Kablolar
• Alüminyum İletkenli Kablolar (<=154 kV)
Kullanım Yerine Göre:
• Hava Hattı Kabloları
• Yeraltı Kabloları

43
 Yalıtkanına Göre:
• Kağıt (yağ emdirilmiş-emprenye edilmiş kağıt) Yalıtkanlı Kablolar
• PVC Yalıtkanlı Kablolar
• XLPE (Çapraz bağlı polietilen) Yalıtkanlı Kablolar
• Kauçuk (Lastik) Yalıtkanlı Kablolar
• Gaz Yalıtkanlı Kablolar

Soğutmalı ve Basınçlı Özelliğine Göre:

• Gazlı Kablolar (a. SF6, b. Azot)
• Sıvılı Kablolar (a. Yağlı akışlı, b. Sıvı azotlu)

44
• Bu sınıflandırmalara ilave olarak Özel Kablolar, Güç Kabloları arasında
önemli bir yere sahiptir. Bunlar; Nükleer Kablolar, Gemi Kabloları,
Demiryolu Kabloları, Otomotiv Kabloları, Solar Kablolar, Lastik Yalıtkanlı
Kablolar, Yanmaz (Halogen Free) Kablolar, Asansör ve Pist Aydınlatma
Kabloları şeklinde gruplandırılabilir.
• Kabloların tanıtımına ilişkin olarak üretici firmalar tarafından genel
kabul görmüş isimlendirme standartları kullanılmaktadır (Cenelec
HD361, VDE, CEI-Unel 35011, TSE gibi).
• İsimlendirmede uluslararası birlik sağlanması amacıyla Harmonize
Kablo Sembolleri geliştirilmiştir.

45
46
47
• H05V-U1,5 : H: Harmonize standarda uygun, 05: Anma gerilimi 300/500 V,
V: PVC yalıtkan kılıf, U: Tek damarlı tek telli iletken, 1,5: İletken kesiti 1,5
mm2
• H05VVC4V5-K : H: Harmonize standarda uygun, 05: Anma gerilimi 300/500
V, VV: PVC iç yalıtkan ve PVC dış kılıf, C4: Kalay kaplı bakır örgü, V5: Yağa
dayanıklı dış kılıf, K: Çok telli
• H03VV-F, H03VVH2-F: H: Harmonize standarda uygun, 03: Anma gerilimi
300/300 V, VV: PVC iç yalıtkan ve PVC dış kılıf, H2: Ayrılamayan yassı kablo,
F: İnce çok telli, (Çok damarlı, izin verilen işletme sıcaklığı 70 0C. Mekanik
zorlamaların az olduğu kapalı ve kuru yerlerde hareketli bağlantı kablosu
olarak kullanılırlar.)
Ağır işletme şartlarına dayanıklı ve yeraltında kullanmaya uygun güç
kabloları Y tipi olarak isimlendirilir. Bu tip kablolar kabloların özelliklerini
gösteren semboller Türk Standartları tarafından belirlenmiş olup, aşağıdaki
çizelgede verilmiştir.

48
Sembol SEMBOL AÇIKLAMASI
Y Ağır işletme şartlarına dayanıklı, sabit tesislerde kullanılan kablo
A İletken malzemesi alüminyum. Harf yoksa kablo bakır iletkenlidir.
V PVC Yalıtkan kılıf
U Yarı iletken malzemeden yapılmış kılıf veya sargı
S Bakır ekran (Screen)
H Her damar üzerinde
M Konsantrik iletken
E3 XLPE yalıtkan
Ş Galvanizli yassı çelik tellerden yapılmış zırh
O Galvanizli yuvarlak çelik tellerden yapılmış zırh
Ç Çelik tutucu şerit
s Sektör kesitli
ş Sıkıştırılmış iletken
ç Çok telli iletken
t Sıcağa dayanıklı
k Korozyona dayanıklı
49
v Aleve dayanıklı
YVV : Y-tipi enerji kablosu, V: PVC iç yalıtkan ve PVC dış kılıf, anma gerilimi 0,6/1 kV.
YVŞV : Y-tipi enerji kablosu, V: PVC iç yalıtkan, Ş: Galvanizli yassı çelik tellerden zırh,
V: PVC dış kılıf
YE3SV: Y-tipi enerji kablosu, E3: Çapraz bağlı polietilen, S: Bakır ekran, V: PVC dış kılıf,
anma gerilimi 20,3/35 kV.
YE3SHŞV: Y-tipi enerji kablosu, E3: Çapraz bağlı polietilen, SH: Her damar üzerinde
bakır ekran, Ş: Galvanizli yassı çelik tellerden zırh, V: PVC dış kılıf, anma gerilimi
20,3/35 kV.
YE3S(Al)E 89/154 (170) : Bir damarlı, örgülü bakır iletkenli, XLPE yalıtkanlı, elektrik
alanı homojenleştirici içi ve dış yarı iletken tabnakalı, yüksek kısa devre akımlarına
karşı uygun kesitte ve bakır ekranlı, suda şişen bant tabakalı, alüminyum koruyucu
kılıflı ve PE dış kılıflı yüksek gerilim enerji kablosu (Ekran eksenel ve radyal yönde
su sızdırmazdır. İzin verilen işletme sıcaklığı 90 0C, İzin verilen kısa devre sıcaklığı
2500C (Ik<=5s için)).

50
51
 Kablo Seçiminde Temel Kriterler
1) Kablonun anma gerilimi:
U0/U şeklinde verilir. Burada,
U0: Faz ile toprak arasındaki gerilim,
U : Fazlar arası gerilim,
300/500 V, 450/750 V, 3,5/6 kV, 89/154 (170),…. kV gibi.

2) Kablonun Akım Taşıma Kapasitesi:

1 kV’a kadar yer altı kablolarının (normal şartlarda) yüklenebilecekleri
akım değerleri aşağıdaki tabloda verilmiştir.

52
İletken Bir iletkenli İki iletkenli 3 ve 4 iletkenli
kesiti kablo kablo kablo
(mm2) Cu (A) Al (A) Cu (A) Al (A) Cu (A) Al (A)

1.5 35 --- 30 --- 25 ---

2.5 50 --- 40 --- 35 ---
4 65 52 50 40 45 36
6 85 68 65 52 60 48
10 110 86 90 72 80 64
16 135 125 120 96 110 88
25 200 160 155 125 135 110
35 250 200 185 150 165 130
50 310 250 235 190 200 160
70 380 305 280 225 245 195
95 460 370 335 270 295 235
53
120 535 430 380 305 340 270

150 610 490 435 350 390 310

185 685 550 490 390 445 355

240 800 640 570 455 515 410

300 910 730 640 510 590 470

400 1080 865 760 610 700 560

500 1230 985 --- --- --- ---

625 1420 1140 --- --- --- ---

800 1640 1310 --- --- --- ---

1000 1880 1500 --- --- --- ---

54
3) Kablonun Farklı Sıcaklık Değerlerinde Taşıyacağı Akım Değerleri
Kablonun döşendiği yerdeki ortam sıcaklığı 20 0C’den farklı ise;
kablonun normal anma akımı, aşağıdaki tabloda verilen redüksiyon katsayıları
ile çarpılarak kablonun yüklenebileceği yeni akım değeri belirlenir.
Bu katsayıların anlamı şudur:
• 20 0C’den küçük sıcaklıklarda kablo kesiti anma akımının üstünde
yüklenebilir.
• 20 0C’den büyük sıcaklıklarda ise, kablo iletkeninin taşıyabileceği akım, kablo
yalıtkanının ısı sınırlaması nedeni ile anma akımının altına iner.
Buna göre, sıcaklık katsayısı «k» ile gösterilirse, farklı sıcaklık değerleri
için kablodan geçmesine müsaade edilecek akım değeri,
I’ = I * k ile hesaplanır.
55
Tablo: Çevre ısısına bağlı ortam katsayıları (k )

Çevre ısısı
5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
(0C)

Yeraltındaki
1.15 1.10 1.05 1.00 0.95 0.89 0.84 0.77 0.71 0.63
kablolar

56
4) Kabloda Oluşan Enerji Kayıpları
4.1) İletken kısımlarda oluşan kayıplar (iletkenlik kayıpları veya akım kayıpları):
İletken, metal kılıf, ekran, zırh gibi metalik elemanlarda ısı enerjisi olarak
kendini gösteren akım kayıplarıdır. Akıma bağlı kayıplar sistemin metalik
elemanlarında Joule kanununa göre oluşan ısı enerjisidir. Bu kayıplara Joule
kayıpları (P=I2.R) da denilmektedir.
4.2) Yalıtkan kısımlarda oluşan kayıplar (yalıtkanlık kayıpları veya dielektrik
kayıplar veya gerilim kayıpları):
Kablolar enerjilendiğinde, uygulanan gerilime bağlı olarak oluşan elektrik
alanı etkisiyle dört tür yalıtkanlık kaybı meydana gelir:
• İletim kaybı
• Histerezis kaybı
• Kutuplanma (Polarizasyon) kaybı
• İyonlaşma kaybı
57
 Dielektrik malzemenin iletim kaybı, yalıtkanın paralel eşdeğer
devresi yardımıyla hesaplanır:
PK = w.C.U2.tan d
Burada;
w = 2.p.f (f: frekans)
C : Kablonun kapasitesi (mF/km)
U : İşletme gerilimi (kV)
tan d : Kayıp faktörü
olup, kayıp faktörünün hesabı için tand=1/(w.R.C) eşitliğinden yararlanılır
(R, yalıtkanın direnci).

58
Bazı malzemeler için kayıp faktörü (tan d) değerleri aşağıdaki tabloda
verilmiştir.
Malzeme tan d
Yüksek gerilim kondansatörleri 0,006
Ortak metal kılıflı kablolar 0,015
Üç metal kılıflı ve H kablolar 0,01
Yağlı ve basınçlı kablolar 0,005
Yeni yalıtkan yağ 0,5
İşletmedeki (kullanımdaki) yalıtkan yağ 10-50

59
5) Kablolarda İzin Verilen İşletme Sıcaklığı ve Kısa Devre Dayanımı
• Kablo yalıtkanlarının, sürekli işletme durumunda ve kısa devre
halinde (kısa süreli) sıcaklık dayanımları önemlidir.
• Kablodan elektrik akımı geçmeye başladığı andan itibaren, oluşan
kayıplar sebebiyle kablo ısınmaya başlar. Bu ısınmanın temel kaynağı,
kablo iletkeninin elektriksel direncinde oluşan kayıp güçtür (iletim
kaybı). İlave olarak, diğer yalıtkanlık kayıplarının etkisidir.
• Kablolar, kullanılacağı şebekelerde oluşacak kısa devre akımlarına
dayanmalıdır. Kabloların kısa devre dayanımı hesap yoluyla
gösterilmelidir.

60
Kabloların ısınma sınırları, aşağıdaki tabloda verilmiştir. Bu sınır değerlerin
aşılması halinde yalıtkan tahrip olur ve kablo kullanılamaz hale gelir.
İletken Sıcaklığı (0C) Elektriksel Özellikler
Malzeme
Sürekli Kısa Devrede er tg d
İşletmede

Kağıt 65 250 3,5 0.003-0,01

Sert Kauçuk 85 250 3-4 0,05-80

PVC 70 140-160 4-8 0,09

PE 70 150 3 0,01

XLPE 90 250 2,4 0,004

61
Kablo Kapasitesi:
Yeraltı kablosunun kapasitesi, aynı uzunluktaki hava hattı
kapasitesinden çok büyüktür. Bunun nedeni; kablo damarlarının birbirine
yakın olması, damarlar arasındaki yalıtkanın dielektrik sabitinin
(permitivitesinin) havanın dielektrik sabitinden büyük olması ve madeni
kılıfın topraklanmasıdır.
ZD = 3 . ZY = 3 . (1 / jwC2 ) = 1 / (jwC2 / 3)
ZY = 3 . ZD = 1/3 . [1 / jw (C1 C2 /3)] = 1 / jw (3.C1 C2 )
Şu halde, bir kablonun faz başına kapasitesi,
Cn  3.C1  C2

62
63
 OG/YG/ÇYG için üretilmekte olan kabloların kapasiteleri (0,1-0,3)
mF/km arasında değişmektedir.
64
Kabloların Döşenmesi:
1) Yer altı kablolarının döşendikleri yerler kimyasal, mekanik ve ısıl
etkilerden olabildiğince uzak ya da bunlara karşı korunmuş olmalıdır.
2) Yapı girişlerinde kablolar boru içine alınmalı, kablo ile boru
arasındaki boşluk elastik silikon ya da benzeri bir madde ile
doldurulmalıdır. Bu amaçla çimento kullanılmaz. Mekanik darbelerin
oluşabileceği durumlarda çelik borular kullanılmalıdır. Çelik borular nerede
kullanılırsa kullanılsın üç faz aynı borudan geçirilmelidir. Tek damar olması
durumunda anti manyetik malzeme kullanılmalıdır.
3) Kablo ekleri mutlaka özel ek aksesuarları veya ek kutularında
yapılmalıdır. Ekler, mekanik bakımdan güvenilir, içine su ve nem sızmasını
önlemeli ve iyi bir elektrik iletkenliğini sağlamalıdır.

65
 4) Kabloların en küçük kıvrılma yarıçapı (R), kablonun dış çapı D olmak
üzere aşağıdaki tablo değerlerine uygun tesis edilmelidir.

Kablo kıvrılma yarıçapı (R)

Kablo damar XLPE ve PVC XLPE ve PVC

sayısı yalıtkanlı yalıtkanlı Zırhlı kablolar

Üç damarlı 12xD 15xD 15xD

Bir damarlı 15xD 15xD 15xD

66
 5) Kablolar duruma göre toprak içinde, kablo kanallarına ya da duvarlara
tutturulan delikli tavalara veya merdiven raflara döşenmelidir. Deliksiz yapılmış
tavalarla kablo döşemesi tavsiye edilmez. Toprak içinde yerleştirilen kabloların
altında ve üstünde yaklaşık 10 cm kalınlıkta elenmiş kum bulunmalıdır. Kablonun
üzerindeki kum üzerine aynı kanala döşenen AG ve YG kabloları arasına tüm
kablo boyunca dolgu tuğla veya en az 6 cm kalınlıkta beton plaka, plastik vb.
malzemelerden yapılmış koruyucu elemanlar yerleştirilmelidir. Bu koruyucunun
yaklaşık 30 cm üzerine ise en az 10 cm genişliğinde polietilenden yapılmış uyarı
şeridi konulmalıdır.
6) Yer altına döşenecek kablolar, sokak ve alanlarda en az 80 cm derinliğe
gömülmelidir. Bu yerlerin dışında en az 60 cm olmalıdır. Bu derinlik zorunlu
durumda özel koruyucu önlemler alınarak 20 cm dolaylarında azaltılabilir.

67
 7) Bir enerji kablosu ile başka bir enerji kablosu ya da kumanda kablosu
arasındaki en küçük açıklık 7 cm’den az olmamak koşulu ile kablo çapı kadar
olmalıdır. Kumanda kabloları arasında açıklık gerekmez.
8) Bir enerji kablosu ile telekomünikasyon, demiryolu, otoyol vb. ile ilgili
kabloların birbirlerine yaklaşmaları ya da birbirlerini kesmeleri durumunda,
aradaki açıklık en az 30 cm olmalıdır. Bu açıklık daha küçük olduğunda kablolar
yanmayan gereçlerden yapılan levha, yarım büz ya da borularla korunmalıdır.
9) Demiryolu, su kanalı gibi üzerinden taşıt geçen yolların altından geçirilecek
kablolar çelik, HDPE (High Density Poly Ethylene) ya da beton muhafazalı PVC
boruların veya beton kablo kanallarının içine döşenmelidir. Bu boru ve kanalların
üst kenarları, ray alt kenarlarından ve yol yüzeylerinden en az 1 m aşağıda
olmalıdır.

68
 Alternatif Akımda iletken Direncinin Hesabı
• Bir iletkenin doğru akıma karşı gösterdiği direncin değeri
RDA= r.l/A = l/K.A
eşitliğinden hesaplanır. Burada r iletken malzemenin özdirenci
(.mm2/m), K iletken malzemenin öziletkenliği (m/.mm2) , l iletkenin
uzunluğu (m) ve A iletkenin kesiti (mm2) dir.
• Cu iletken için 200C ortam sıcaklığında özdirenç, rCu=0.017241 .mm2/m
(Öziletkenlik KCu=1/rCu=56 m/.mm2)
• Al iletken için 200C’deki özdirenç, rAl=0.028264 .mm2/m
(Öziletkenlik KAl=1/rAl=35 m/.mm2)

69
 Bir iletkenin DA direnci, AA direncinden farklıdır. Etkin (efektif) direnç
olarak da isimlendirilen AA direnci iki şekilde belirlenebilir:
1.1. Ölçme Yoluyla: Bir iletkenden geçen I akımı nedeniyle açığa çıkan ısı gücü
(PK) ölçme yoluyla belirlenebilir. Bu ısı kaybı PK=I2.R ile hesaplandığından,
ölçülen PK değeri yerine yazılarak eşitlikten R değeri bulunur. Bu R değeri,
iletkenin AA direncidir.
1.2. Hesap Yoluyla: iletkenin karakteristikleri ve tesis edilen hattın yapısal
özellikleri yardımıyla hesaplanabilir. Bunun için aşağıda belirtilen ve direnç
değerini artıran etkiler, iletkenin DA direncine eklenerek AA direnci
bulunur:
• İletkenin örgülü yapısının etkisi (spirality effect)
• Isı etkisi (thermal effect)
• Deri etkisi (skin effect)
• Yakınlık etkisi (proximity effect)
70
1.2.1. İletkenin örgülü yapısının etkisi (spirality effect)
Hava hatlarında kullanılan iletkenler örgülü bir yapıya sahip
olduğundan, damarlar eksene paralel olmayıp, spiral şeklinde bir yol takip
ederler. Böyle bir iletkenin herhangi bir damarı açılarak uzatılırsa, bu
damarının boyunun, spiral şeklinde sarılı durumdaki iletken boyundan
daha uzun olduğu görülür. Bu nedenle örgülü bir iletkenin DA direnci
(dolayısıyla AA direnci), aynı kesitli som iletkene göre %2 daha fazla alınır.
1.2.2. Isı etkisi (thermal effect)
İçerisinden akım geçen bir iletken ısınır ve direnci değişir. İletkenlerin
özdirenç değeri 20 0C ortam sıcaklığına ait standart değer olarak
verildiğinden, farklı ortam sıcaklığında çalışan iletkenlerin direnç
hesabında, bu sıcaklığın etkisinin hesaba katılması gerekir.

71
 Bir iletkenin herhangi bir t sıcaklığındaki direnci,
Rt=R0.(1+0.t) eşitliğinden hesaplanır.
Burada;
R0: 0 0C’deki direnç,
0: 0 0C’deki iletken malzemesinin direnç ısı katsayısı
İletken ısısının t1 derecesinden t2 ’ye çıkması halinde ise direnç,
Rt2=Rt1.[1+t1.(t2-t1)]
ile hesaplanır.
t1: t1 0C’deki iletken malzemesinin direnç ısı katsayısı

72
 Tablo: Bazı iletkenlerin  katsayılarının sıcaklıkla değişimi
İletken
0 20 25 50 75 80 100
Malzemenin Cinsi

%100 geçirgenliğe
0,00427 0,00393 0,00385 0,00352 0,00325 0,00318 0,00299
sahip bakır

%97,5
geçirgenliğe sahip 0,00415 0,00383 0,00376 0,00344 0,00316 0,00312 0,00293
bakır

%61 geçirgenliğe
0,00438 0,00403 0,00395 0,00360 0,00330 0,00325 0,00305
sahip alüminyum

73
 Normal işletme şartlarında ortam sıcaklıkları çok büyük aralıklarda
değişmediğinden, iletken direncinin sıcaklığa bağlı değişimi pratik olarak
doğrusal kabul edilir.
Direnç

R2
R1

o
-to -T 0o t1 t2 +t

74
• Direncin sıcaklıkla değişimi, önceki sayfada verilen grafik yardımıyla
R1/(T+t1) = R2/(T+t2) eşitliğinden hesaplanabilir. Yani, R2/R1 = (T+t2)/(T+t1).
Burada T=(1/t)-t ile belirlenir.
• 200C’deki %100 geçirgenlikli enternasyonal tavlı bakırın direnç ısı katsayısı
20=0,00393 1/0C (tablodan) olduğundan, T=234,5 0C bulunur.
• Hava hatlarında %61 geçirgenlikli Al iletken kullanılır. Bu iletken için
20=0,00403 1/0C olduğundan, T=228,1 0C bulunur.

75
1.2.3. Deri etkisi (skin effect)
DA taşıyan bir iletkende akım yoğunluğu sabit olup, yüzeyin her tarafında
birim kesit alanından eşit miktarda akım geçer. Ancak AA taşıyan bir iletkende
durum farklıdır. Frekansa bağlı olarak iletken kesitinin merkezinde akım
yoğunluğu çok düşük olup, dış kenara doğru gittikçe akım yoğunluğu artar. Yani
akım, daha çok dış yüzeye yakın kısımlardan akar. Buna deri etkisi denir. Böylece
akım taşıyan kesit küçülmüş olur ve direnç büyür. Bunun sonucu olarak iletkenin
AA direnci, frekans etkisiyle daima DA direncinden daha büyük olur.
a) Deri etkisiyle değişen direnç değerini hesaplamak için araştırmacılar
tarafından çeşitli amprik formüller geliştirilmiştir. Bunlardan önemli biri, Arnold
formülüdür:
x=(4.w/RDA.109)1/2 olmak üzere (RDA ,  /cm olarak…),
0<=x<=3 ise; RAA= RDA. K1 K1= (1/2). [1 + (1 + (x4 / 48)) 1/2 ]  /cm
x>3 ise; RAA= RDA. K2 K2= [x / (2.2 1/2) + 0,26]  /cm
76
 b) IEC 60287-1-1 standardına göre, AA direncinin hesabında deri etkisi
şu şekilde dikkate alınır:
RAA= RDA.(1 + ys) ( /m) Burada ys , deri etkisi katsayısı olup;
xs 2 = 8.p.f.10-7.ks / RDA t eşitliği yardımıyla,
ys = xs2 / (192 + 0,8.xs4 ) şeklinde hesaplanır.
Bu eşitliklerde,
f: frekans (Hz)
ks: iletken yapısına bağlı bir katsayı (dairesel, sektör kesitler… için 1 alınır)
RDA t : iletkenin t işletme sıcaklığındaki DA direnci

77
1.2.4. Yakınlık etkisi (proximity effect)
Her bir faz iletkeninin komşu iletkene olan manyetik alan etkisi
nedeniyle ortaya çıkan dirençtir.
Hava hatlarında faz iletkenleri arasındaki mesafe yeteri kadar büyük
olduğundan (D>>2.r), yakınlık etkisine bağlı direnç artışı küçük olur ve
genellikle ihmal edilir.
Eğer hesaplanmak istenirse, IEC 60287-1-1 standardında gerekli
denklemler verilmiştir.

78
Örnek:
80 km’lik bir enerji iletim hattında işletme akımı 500 A ve frekans 50 Hz
olup, faz iletkenleri olarak 795 MCM’lik Drake iletkeni kullanılmıştır. Bu
iletkenin anma kesiti (Al/St) 403/65 mm2, gerçek kesiti ise (Al) 402,56 mm2 ve
(St) 65,44 mm2 ’dir. Bu hattın bir faz iletkenine ait 37 0C sıcaklıktaki AA direncini
hesaplayınız.
Çözüm:
St-Al iletkenlerden oluşan bir hattın gerilim düşümü, güç kaybı gibi
elektriksel hesaplamalarında, sadece akım taşıyan Al kesit dikkate alınır.
Buna göre, hattın 1 km’sinin 200C’deki DA direnci,
RDA= l/K.A = 1000/35.402,56 = 0,071 /km

79
 Birinci etki: Örgülü yapı etkisi (spirality effect)
RDA= 0,071 . 1,02 = 0,0724 /km
 İkinci etki: Isı etkisi (thermal effect)
37 0C’deki DA direnci (Al iletkenin 200C’deki direnç ısı katsayısı dikkate alınarak),
Rt2=Rt1.[1+t1(t2-t1)]
R37=R20.[1+20(t2-t1)] = 0,0724.[1+0,00403.(37-20)] = 0,07736 /km
veya
R2/R1 = (T+t2)/(T+t1) yardımıyla;
T = (1/t) – t = (1 / 0,00403) – 20 = 228,1 0C olarak,
R2 / 0,0724 = (228,1+37) / (228,1+20)=0,07736 /km elde edilir.

80
 Üçüncü etki: Deri etkisi (skin effect)
• Arnold formülüne göre, x = 1,274 hesaplanır. Buna göre,
0 <= x <= 3 olduğundan,
K1= (1/2).[ 1 + (1 + (x4 / 48)) ½] formülünden,
K1= 1,014 ve RAA = RDA. K1= 0,0784 /km bulunur.
• IEC 60287-1-1’e göre;
xs2 = 8.3,14.50. 10-7 / 0,07736.10-5 = 162,44 ve ys = 0,00763 olur.
RAA= RDA.( 1 + ys ) = 0,07736 . ( 1 + 0,00763) = 0,078 /km

81
80 km için, RDA = 80*0,07736=6,189 
80 km için, RAA = 80*0,0784=6,272 
 Değerlendirme:
a) Hattın direnci sadece RDA alınsaydı, 3 faz iletkeninde meydana
gelecek toplam joule kaybı:
PT=3.I2.RDA = 3.5002.6,189=4,64 MW olurdu.
b) Hattın RAA direncine bağlı toplam joule kaybı:
PT=3.I2.RAA = 3.5002.6,272=4,70 MW olurdu.
Şu halde DA direnci dikkate alınarak hesap yapılsaydı, ısı kaybı
yaklaşık %1,3 daha az çıkacaktı. Halbuki gerçek kayıp AA direncine bağlı
olarak ortaya çıkar ve DA direncine bağlı kayıptan 60 kW daha fazladır.
82