Enerji Iletim Hatlari Muhendisligi

ENERJİ İLETİM HATLARI
MÜHENDİSLİĞİ
İLETKEN KESİTİNİN TAYİNİ KORONA KAYIPLARI

HATTIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ
TEL MEKANİĞİ VE İZOLATÖR OFF-SET LERİ
HAZIRLAYAN
ERSİN SOYBERK
ELEKTRİK . Y . MÜH .
GAZİ ÜNİVERSİTESİ MÜH . FAKÜLTESİ
ELEKTRİK BÖLÜMÜ ÖĞRETİM GÖREVLİSİ
2013
ÖNSÖZ
Hazırladığım bu ders notu, Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

Elektrik Bölümünün ders programına seçmeli ders olarak konan ve son sınıf öğ-
rencilerine okuttuğum “Enerji Hatları Mühendisliği” dersinin elektriksel ve me-
kanik hesaplarına ait konuları içermektedir . İki bölümden oluşmaktadır . Birinci
Bölüm Elektriksel hesapları, ikinci bölüm mekanik hesapları ihtiva etmektedir .
Elektriksel hesaplar bölümünde ,önce iletim geriliminin seçimi ile ilet-
ken kesitinin tayin esasları anlatılmıştır . Korona olayı ile demet iletkenlere yer
verilmiştir . Daha sonra İletim hatlarının dört uçlu parametreleri , anlatılmıştır .
Mekanik hesaplar bölümünde , tel eğrisinin denklemi çıkartılmış ,askı
noktalarının koordinatları, tel boyu, gerilme ve sehim ifadeleri verilmiştir .
Değişik haller denklemi düz ve eğik menziller için ele alınmış olup, tel boyunun
Mac-Laurin serisindeki açılımının ilk iki teriminin alınması haline göre, üçüncü
dereceden matematiksel ifadeleri çıkartılmıştır . Daha sonra da değişik haller
denkleminin kot farklı açıklıkları ihtiva eden bir hat bölümüne ait ifadesi ile ger-
çek hiperbolik fonksiyonlu ifadesi çıkartılarak verilmiştir .
380 kV luk bir Enerji iletim hattının hat hesabına ait sayısal bir örnek önce el ile
sonra yazdığım bilgisayar programıyla çözülmüştür .
380 kV luk İstanbul Boğaz Atlama II hattının tel mekanik hesabı ile tahkikleri
de yazdığım bilgisayar programı ile çözülerek çıktıları verilmiştir .
İzolatör off-set lerine de yer verilmiştir . Off-set hesabına ait sayısal örnek de
önce elle sonra tarafımca yazılmış tel çekimine ait bilgisayar programıyla çözül-
müş olup, çıktıları eklenmiştir .
Tel off-set hesapları için TEK Şebeke tesis Müdürlüğünde kullanılan kısa form
metoduna da yer verilmiştir . 380 kV luk Ankara II -Osmanca iletim hattının 2-8
nolu direkler arasındaki hat bölümüne ait kısa form metodu ile tabloda yapılan
off-set hesabı ile aynı hat bölümünün tel çekimi ne ait bilgisayar programımla
çözülen gerilme, sehim ve off-set hesapları çıktıları ilave edilmiştir .
Notun hazırlanmasında yardımlarını esirgemeyen Elektrik Y.Müh
Metin Giray’a teşekkür ederim .
Hazırladığım bu ders notunun öğrencilerime , Enerji iletim ve dağıtım
hatlarının projelendirilmesi ile tesis işlerinde çalışan elektrik mühendislerine ve
tüm teknik elemanlara ışık tutacağını ümit ediyorum . 5.1.2013
Ersin Soyberk
Elektrik Y. Müh.
(İ.T.Ü. 1964)
İÇİNDEKİLER
SAYFA
I.BÖLÜM ELEKTRİKSEL HESAPLAR
ENERJİ İLETİMİ 1
GERİLİM KADEMELERİ 2
İLETİM GERİLİMİNİN TAYİNİ 3
A) HATTIN UZUNLUĞUNA GÖRE İLETİM GERLİMİNİN TAYİNİ 3
B) YAPIM MASRAFINA GÖRE GERİLİMİN TAYİNİ 5
C) NATUREL GÜCE GÖRE HATTIN GERİLİMİNİN TAYİNİ 7
İLETİM HATLARINDAİLETKEN KESİTİNİN BELİRLENMESİ 8
1) ENERJİ KAYBINA GÖRE KESİT TAYİNİ 8
2) ISINMAYA GÖRE KESİT TAYİNİ 9
Radyasyon (ışınım) yolu ile yayılan ısı kaybı 10
Konveksiyon yolu ile yayılan ısı kaybı 10
a) Tabii konveksiyonla yayılan ısı kaybı 10
b) Cebri konveksiyonla yayılan ısı kaybı 11
Solar radyasyonla kazanılan ısı 12
AKIM TAŞIMA KAPASİTELERİ GENEL FORMÜLÜ 12
ÖRNEK ( İletken akım taşıma kapasitesi hesabı) 13
ÖRNEK (Boğaz atlama hattı iletkeni akım taşıma kapasitesi) 13
3) EKONOMİK YÖNTEMLE KESİT TAYİNİ 15
4) MEKANİK MIKAVEMET ESASINA GÖRE KESİT TAYİNİ 19
KORONA OLAYI 20
KORONA KAYIPLARI 23
Peek formülü 23
Peterson formülü 24
DEMET İLETKENLER 26
HAT SABİTELERİ 27
İletim hatlarında direnç 27
İletim hatlarında endüktans 31
Çift devreli üç fazlı hatlarda endüktans 33
Demet iletkenli hatlarda endüktans 35
İletim hatlarında kapasite 36
Örnek 37
HATLARIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ 42
Katsayıların fiziksel anlamı 43
Karakteristik empedans 44
SAYFA
HATLARIN DÖRT UÇLU PARAMETRE MATRİSLERİ 45
T montajlı hat 46
π montajlı hat 47
Uzun hatlarda dört uçlu parametreleri 49
Örnek 54
SERİ BAĞLI İKİ HATTIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ 57
PARALEL BAĞLI İKİ HATTIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ 58
II.BÖLÜM İLETKENLERİN MUKAVEMET HESABI 60
İLETKENLERDE SINIR GERİLMELER 60

SICAKLIK DERECESİ DEĞİŞİMİ 61
İLAVE YÜKLER 62
BUZ YÜKÜ 63
RÜZGAR YÜKÜ 64
BUZ ÜZERİNE RÜZGAR YÜKÜ 65
Buz kılıfı çapının hesabı 65
Buzlu iletken üzerine rüzgar yükü 66
TÜRK YÖNETMELİĞİNE GÖRE BUZ VE RÜZGAR YÜKÜ HESABI 66
Türk Yönetmeliğine göre buz yükü hesabı 66
Türk Yönetmeliğine göre rüzgar yükü hesabı 68
Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği ne göre 69
Türkiye buz yükü bölgeleri haritası 70
TEL EĞRİSİNİN DENKLEMİ 71
İki nokta arasındaki kot farkı 73
Askı noktalarının koordinatları 73
TEL BOYUNUN HESABI 76
SEHİM 78
Düz menzilde sehimin yaklaşık ifadesi 79
Sehimin statik denge kuralları ile bulunması 79
Düz menzildeki sehim ile eğik menzildeki sehim arasındaki bağıntı 80
Tel uzunluğu ile sehim arasındaki bağıntı 80
Eşdeğer düz menzil 80
Tel eğrisi parabol kabul edilirse eğik menzilde sehim 80
Düz menzilde sehimin gerçek ifadesi 82
Örnekler 82
GERGİ ZİNCİR İZOLATÖRLÜ AÇIKLIKLARDA SEHİM 83
Düz menzilde gergi zincir izolatörlü açıklıklarda sehim 83
Eğik menzilde gergi zincir izolatörlü açıklıklarda sehim 85
ZİNCİR İZOLATÖRÜN DÜŞEYLE YAPTIĞI AÇI 86
SEHİM VERME AÇISI 87
Sayısal örnek 90
SAYFA
KONTROL FAKTÖRÜ 91
Sayısal örnek 94
SEHİM VERME YÖNTEMLERİ 95
Target değerleri ve sehim verme açıları ile sehim verme 95
Düz sehim verme 97
Kot düşme yöntemi ile sehim verme 98
Dinamometre ile sehim verme 100
Dalga yöntemi ile sehim verme 100
TELİN HERHANGİ BİR NOKTASINDAKİ GERİLME 101
ASKI NOKTALARINDAKİ GERİLMELER 102
YATAY TEĞETLİ NOKTADAKİ GERİLME 103
Örnek 104
ORTALAMA GERİLME 105
EFEKTİF GERİLME 108
YATAY TEĞETLİ NOKTALAR ARASINDAKİ KOT FARKI 109
TELİN YERDEN ORTALAMA YÜKSEKLİĞİ 111
RULİNG AÇIKLIK 113
DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİ 115
Düz menzil için değişik haller denklemi 115
Eğik menzillerde değişik haller denklemi 118
Eğik açıklıklı hat bölümü için değişik haller denklemi 120
Değişik haller denkleminin gerçek ifadesi (hiperbolik fonksiyonlu) 123
KRİTİK AÇIKLIK 124
Düz menzil için kritik açıklık 124
Eğik menzil için kritik açıklık 125
Kot farklı açıklıkları ihtiva eden hat bölümü için kritik açıklık 126
KRİTİK SICAKLIK 128
Düz menzil için kritik sıcaklık 128
Eğik açıklıklı hat bölümü için kritik açıklık 130
NORMALİN ÜSTÜNDE BUZ YÜKÜNDE GERİLME HESABI 197
İLETİM HATTI HESABINA AİT SAYISAL ÖRNEK 131
AYNI ÖRNEK İÇİN BİLGİSAYAR PROGRAMI HESAP ÇIKTILARI 136
380 kV LUK İSTANBUL BOĞAZ ATLAMA HATTI TEL MEKANİK H 138
TEL ÇEKİMİ VE İZOLATÖR OFF-SETLERİ 142
İzolatör off-setleri 143
Sapma açısı 144
Makaraların düşeye getirilmesi 144
Tel boyundaki uzama miktarı 145
Açıklıkların tel parametreleri 147
Başlangıç eksenine göre yatay teğetli noktaların kotları 150
Yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkı 150
SAYFA
Makaradaki ve klempteki sehimler 151
Off-set miktarları 151
Off-set Hesabına ait sayısal örnek 152
Aynı örneğe ait bilgisayar hesap çıktıları 158
Kısa form metodu 162
380 kV luk Ankara II –Osmanca hattı kısa form off-set H tablosu 162
Aynı hattın sehim ve off-set hesaplarının bilgisayar çıktıları 163
LİTERATÜR
YÜKSEK GERİLİM HAVA HATLARININ MEKANİK HESABI

Prof. Muhittin dilege 1971 İ.T.Ü Kütüphanesi Sayı 821
ENERJİ İLETİM HATLARI Sehim gerilme-offset

Müştak Caymaz 1984
ENERJİ HATLARI MÜHENDİSLİĞİ

Hüsnü Dengiz Elektrik Y.Müh 1982
ELEKTRİKLE ENERJİ TAŞINMASI

Burhan Demirkut İ.D.M.M A Yayınları Sayı 100 1971
GÜÇ İLETİMİ Elekt.Y.Müh. Yetkin Saner 2004
380 kV LUK İSTANBUL BOĞAZ ATLAMA II HATTI

Elektrik Y.Müh Ersin Soyberk
TEİAŞ e Bülteni 2011 (www.teias.gov.tr e bülteni)
ELEKTRİK KUVVETLİ AKIM TESİSLERİ YÖNETMELİĞİ

300 Kasım 2000 tarih ve 24246 sayılı Resmi Gazete
EMO Alstom Elektrik Endüstrisi A.Ş tarafından bastırılmıştır . 2001
1
I BÖLÜM ELEKTRİKSEL HESAPLAR
ENERJİ İLETİMİ
Elektrik santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin tüketim merkezlerine

taşınması yüksek gerilimli ya da çok yüksek gerilimli enerji iletim hatları ile
mümkün olabilmektedir . Enerjinin üretildiği Elektrik santralleri çoğu kez ener-
jinin tüketildiği tüketim merkezlerinden çok uzaktadırlar. Elektrik santralı hidro-
lik bir santral ise santral suyun depolanabildiği baraj yerinde tesis edilecektir .
Elektrik santralı termik bir santral ise yakıt olarak kömür, fuil oil ,doğal gaz vb.
kullanılacağından termik santral yakıtın bulunduğu veya kolayca taşınabileceği
yerde tesis edilecektir . Dolayısı ile üretim merkezleri ile tüketim merkezleri ara-
sında oldukça uzun mesafeler bulunabilecektir . Ayrıca üretim merkezlerinin
birbirlerine iletim hatları ile bağlanarak gözlü şebekeler oluşturularak, enerjinin
enterkonnekte sistem teşkil edilmesi suretiyle iletilmesi uygun bir çözümdür .
Bundan dolayı üretim merkezleri arasında ve üretim merkezleri ile tüketim mer-
kezleri arasında uzun mesafeli enerji iletim hatları tesisine ihtiyaç vardır.
Enerji iletim hatları ; enerjiyi ileten izolasyonsuz çıplak iletkenlerden , ilet-
kenleri taşıyan demir direklerden ve iletkenleri direklere tespit eden izolatör ve
hırdavatlarından oluşur .
Enerji iletim hatlarında genellikle ortasında çelik nüve ve bunun etrafında alü-
minyum iletkenlerden oluşan örgülü çelik alüminyum iletkenler kullanılır . Bazı
özel durumlarda ise yüksek mukavemetli alüminyum alaşımlı iletkenlerin kulla-
nılması gerekebilir . Bakır iletken pahalı olması nedeni ile enerji iletim hatların-
da kullanılmamaktadır. Koruma teli olarak da galvaniz kaplı çelik teller ya da
iletişim sağlamak amacı ile içteki örgülü galvaniz kaplı çelik tellerden bir tanesi-
nin içi tüp şeklinde boş bırakılarak içinden fiber optik kablo geçirilmiş ,dıştaki
örgülü telleri ise alüminyum veya alüminyum alaşımından oluşan OPGW teller
kullanılır . Enerji iletim hatları tek devreli ya da çok devreli olarak inşa edilirler .
Arazi durumu nedeniyle zaruri hallerde kısmi olarak kablolu enerji iletim
hatları tesis edilebilir . Deniz aşırı yerlere enerji iletimi su altı kablosu ile yapıla-
bilir . Kablolu veya su altı kablolu enerji iletim hatları YG kablosunun çok pa-
halı olması nedeniyle ekonomik olmamaktadır . Mecbur kalınmadıkça yer altı
kablosu veya su altı kablosu ile enerji iletimi yapılmaz . Böyle bir durumda ma-
liyet çok yüksek olacağından enerjinin iletilmesi yerine mahallinde kurulacak
yerel bir santral da üretilmesi ve dağıtılması daha uygun ve ekonomik çözüm-
dür . (Gaz türbinli veya dizel alternatör gruplu santral)
Enerji iletiminde hattaki enerji kaybı iletim hattının uzunluğu ile doğru,
gerilimin karesi ve iletkenin kesiti ile ters orantılıdır . Buna göre iletim hattının
uzunluğu arttıkça hattaki enerji kaybı artacak, hattın geriliminin ve iletkenin ke-
sitinin büyütülmesi ise enerji kaybını azaltacaktır . Belli bir gücün uzun bir me-
safeye iletilmesinde enerji kaybının müsaade edilen değerleri aşmaması için ge-
rilimin ya da iletken kesitinin arttırılması gerekir . Gerilimi düşük tutup iletken
2
kesitini büyültmek iletken masrafını çok arttıracağından uygun çözüm değildir .

Gerilimin yükseltilmesi ise izolasyon masraflarını arttırmasına rağmen ekono-
mik ve uygun çözümdür . Bundan dolayıdır ki çok uzun mesafelere enerji iletimi
yüksek ya da çok yüksek gerilimle yapılır . 50-60 km uzunluğundaki kısa mesa-
feli hatlar da ise orta gerilim kademesi kullanılır .
Gerilimin çok yüksek tutulması korona olayı nedeni ile hatta korona ka-
yıplarına sebep olacaktır . Korona gerilimi iletkenin çapı ile orantılı olduğundan
korona olayını bertaraf edebilmek için iletkenin çapını büyültmek gerekecektir .
İletkenin kesitini arttırmadan çapını büyültebilmek için içi boş iletkenler kullanı-
labilir .Veya demet iletkenler kullanılarak (ikili, üçlü ya da çoklu demet ) iletke-
nin fiktif olarak çapı büyültülerek korona kayıpları azaltılır ya da yok edilir .
Enerji iletiminde müsaade edilen enerji kaybı yüzdesi %5 ile %12 arasın-
dadır . Termik santralarda enerji kaybı %8 ’i geçmemelidir . Hidrolik santralarda
yakıt masrafı olmadığından enerji kaybı biraz yüksek tutulabilir ve %12 ye ka-
dar çıkılabilir .
10 MW lık bir gücün %10 kayıpla iletilmesinde iletim hattındaki enerji kaybı 1
MW , %20 kayıpla iletilmesinde hattaki enerji kaybı 2 MW olmaktadır ki, bun-
lar da küçümsenecek miktarlar olmayıp, bir veya birkaç kasaba gücü mertebe-
sindedir . Bu bakımdan Enerji kaybı müsaade edilen sınırları aşmamalıdır .
GERİLİM KADEMELERİ
Enerjinin iletim gerilimi ,iletim mesafesi ile orantılı olarak artacağın-
dan mesafe büyüdükçe gerilimde artacaktır . Az sayıda ve standart gerilim kul-
lanmak için Norm gerilim kademeleri tespit edilmiştir . Gerilim değerleri faz
arası olup , altı çizili olanlar ülkemizde kullanılmış olan gerilim kademeleridir .
ALÇAK GERİLİM KADEMELERİ ( A G )

Enerji dağıtımında kullanılan bir kademedir .
190 V , 380 V , 600 V
ORTA GERİLİM KADEMELERİ ( OG )

Enerji dağıtım hatlarında kullanılan bir kademedir .
VDE : 3 5 6 10 15 20 25 30 35 kV
Amerika : 2,3 3,3 4 4,6 6,6 11 13,2 22 33 kV
YÜKSEK GERİLİM KADEMELERİ ( YG )

Enerji iletim hatlarında kullanılan kademedir .
VDE : 45 60 80 110 150 kV
Amerika : 44 66 110 132 154 kV
ÇOK YÜKSEK GERİLİM KADEMELERİ ( ÇYG )

VDE : 220 380 400 800 kV
Amerika : 220 330 1000 kV
3
İLETİM GERİLİMİNİN TAYİNİ
A) HATTIN UZUNLUĞUNA GÖRE İLETİM GERİLİMİNİN TAYİNİ
ℓ (m)
0————————— 0 Hattın uzunluğu ℓ , kesiti q ve
U (V) q ( mm2) ↓ hattın sonundan çekilen güç P
P(W) olsun .
P = √ 3 . U . I . Cos φ U : Faz arası işletme gerilimi dir .
Hattaki enerji kaybı % olarak
∆P 3.R.I2 ℓ
% Z = —– . 100 = ——————— . 100 R= ——— olduğundan,
P √3 . U . I . Cosφ ς.q
√ 3 . 100 . ℓ . I ς : iletkenlik [ m /Ω .mm2]

% Z = ———————— bulunur .
ς .q . U . Cosφ
Burada iletken kesiti q nun seçilmesi ile gerilim belirlenebilir . Ancak, hat ilet-
kenlerinden geçecek akım, Yönetmeliklerle sınırlandırılmış olduğundan, iletken-
den geçecek akım, akım yoğunluğuna bağlı olarak I = J.q şeklinde ifade edi-
lip yerine konursa hat kesiti akım yoğunluğuna bağlanmış olur .
√ 3 . 100 . J .ℓ
% Z = ———————
ς . U . Cosφ
√ 3 . 100 . J
U = ——————— . ℓ = c.ℓ
ς . % Z . Cosφ
√ 3 . 100 . J
c = ––––––––––––––
ς . %Z . Cosφ
Gerilim,hattın uzunluğu ile doğru orantılı enerji kaybı yüzdesi ile ters orantılıdır.
Burada; c bir parametre olup ,
4
J : Akım yoğunluğu 0,6 – 0,8 A/mm2 St – Al iletkenler için

1,5 – 3 A/mm2 Bakır iletkenler için
ς : İletkenlik 35 m/Ω.mm2 St – Al iletkenler için

56 m/Ω.mm2 Bakır iletkenler için
%Z : Enerji kaybı %5 – %12 Termik santrallarda %8

Hidrolik santrallarda %12
Cosφ = 0,8 – 0.85 alınabilir .
J= 0,7 A/mm2 ς =35 m/Ω.mm2 Cosφ= 0,8 ve enerji kaybının %Z= %5

değeri için c parametresi
c = (√3 . 100 . 0,7) /( 35 . 5 . 0,8) = 0,866 olup,
Enerji kaybının diğer değerleri için de c parametreleri tabloda gösterilmiştir .
%Z c parametresi
––––– ––––––––––––
5 0,866
6 0,722
8 0,541
10 0,433
12 0,361
Şekil 1
c parametresinin St-Al iletkene ait %5 , %8 , %10 , %12 enerji kaybı için

hesaplanan değerlerine tekabül eden U = c.ℓ eğrileri (eğimi c olan doğrular )
görülmektedir . (Şekil 1) Enerji kayıp yüzdesi azaldıkça gerilim büyümektedir .
%Z=%5 enerji kaybında hesaplanan gerilim

100 km lik hat için U = 0,866.100 = 86,6 kV ( Norm 154 kV)
400 km lik hat için U = 0,866.400 = 346,4 kV ( Norm 380 kV)
%Z= %8 enerji kaybında hesaplanan gerilim
100 km lik hat için U = c. ℓ = 0,541 . 100 = 54,1 kV (Norm 66 kV )
500 km lik hat için U = 0,541 . 500 = 271,5 kV (Norm 380 kV)
5
B) YAPIM MASRAFINA GÖRE GERİLİMİNİN TAYİNİ
Bir iletim hattına yapılan toplam masrafın iki ana unsurdan oluştuğunu dü-
şünebiliriz .
Bunlar,
A : Direk ve izolasyon masrafları
B : İletkenlere yapılan masraflar olup,
hattın toplam yapım masrafı bu masrafların toplamı olacaktır . Buna göre bir kW
lık gücün bir km ye iletimi için gerilime bağlı olarak toplam hat yapım masrafı
F yapım (U) = A (U) + B (U) [ TL / kW .km ] olur .
Direk ve izolasyon masrafları gerilimle doğru orantılı , iletkenlerden meydana

gelen masraflar gerilimle ters orantılı olduğundan ve orantı katsayıları da k 1
ve k 2 ise,
A ( U ) = k 1.U
B ( U ) = k 2/ U yazılabilir hatta yapılan toplam yapım masrafı ise,
F yapım = k 1 . U + k 2 / U olur .
Bu yapım masrafını minimum yapan gerilim, A ve B masraf eğrilerinin kesim

noktasına tekabül eden gerilimdir . ( ekonomik gerilim )
Ekonomik gerilimi bulmak için ,toplam masraf eğrisinin gerilime göre türevi alı-
nıp sıfıra eşitlenirse,
dF k2 k2
—– = k 1 – —— = 0 k1 = ——
dU U2 U2
————
k2
U ek = ——— bulunur .
√ k1
Bulunan bu gerilim ,Ekonomik gerilim değeridir . Bu gerilime en yakın norm

gerilim kademesi masraf yönünden uygun gerilimdir . Norm gerilim kademesi
bulunan gerilim değerinden uzaklaştıkça ekonomiklikte o nispette azalacaktır .
Ekonomik gerilime tekabül eden A ve B masraf değerleri ,
6
–––––––––
k2
A = k 1 .U ek = k1. —— = √ k 1 k 2
√ k1
–––––––––
k2 k1
B = –––– = k 2. —— = √k1k2
U ek √ k2
A = B olduğundan ,ekonomik gerilim bu iki masraf eğrisinin kesim noktasına

tekabül eden apsistir . (Şekil 2)
Toplam masraf ise ,
F yapım = A + B = 2 . √ k 1 . k2 olur
Şekil 2 F yapım = f (U) Masraf eğrileri
A : Direk ve izolasyon masrafları eğrisi

B : İletkenlere yapılan masraflar eğrisi
F : Hatta yapılan toplam masraf eğrisi
7
C) NATUREL GÜCE GÖRE HATTIN GERİLİMİNİN TAYİNİ
İletilecek güç iletim hattının naturel gücü olarak alınırsa, hattaki kayıplar
minimum olacaktır . Natürel güç ,
U2
P n = ———— olup , buradan gerilim çekilirse ,iletim hattının gerilimi
Zc
U = √ P n . Zc ifadesinden hesaplanabilir .
Burada ;
L : İletkenin self endüktansı [ Henry ]
C : İletkenin toprağa nazaran kapasitesi [ Farad ] olmak üzere
————
L
ZC = —— Hattın karakteristik empedansıdır .
√ C
YG li iletim hatlarında hattın karakteristik empedansı Z c = 400 Ω civa-

rındadır .
Yukarıda verilen gerilim ifadesinde ;
P n : MW olarak üç fazlı güç

ZC : Ω olarak hattın karakteristik empedansı
U : kV olarak faz arası gerilimdir .
Hesaplanan bu gerilime en yakın norm gerilim kademesi seçilebilir .
100 MW lık bir güç iletimi için bu yöntemle hesaplanan gerilim
U = √ 100 . 400 = 200 kV ( Norm gerilim 380 kV )
300 MW lık güç için,
U = √ 300 . 400 = 346,41 kV ( Norm gerilim 380 kV )

olur .
8
İLETİM HATLARINDA İLETKEN KESİTİNİN

BELİRLENMESİ
İletim hatlarında genellikle örgülü çelik Alüminyum iletkenler ( ACSR)

kullanılır . Özel durumlarda yüksek mukavemetli alüminyum alaşımları kulanı-
labilir . Bakır iletken pahalı olması nedeniyle bugün için kullanılmamaktadır .
İletken kesiti aşağıdaki yöntemlere göre belirlenmelidir .
1) Enerji kaybına göre
2) Isınmaya göre
3) Ekonomik esaslara göre
4) Mekanik mukavemet esasına göre
5) ÇYG li enerji iletim hatlarında kritik korona geriliminden itibaren korona ka-
kayıpları başlayıp gerilim yükseldikçe büyük mertebelere ulaşacağından se-
çilen iletkenin korona yönünden de uygun olması gerekmektedir .
Bütün bu yöntemleri sağlayan en uygun norm iletken kesiti seçilerek ilet-
kenin kesiti belirlenebilir . St-Al iletken kullanılması durumunda Enerji kaybı ve
ısınma gibi elektriksel hesaplarda çelik kısmın iletime katkısı olmadığı varsayı-
larak alüminyum kısmın kesiti kullanılmalıdır . Mukavemet hesaplarında ise
toplam kesit alınmalıdır .
1) ENERJİ KAYBINA GÖRE KESİT TAYİNİ
Uzunluğu ℓ olan bir enerji iletim hattında iletilen aktif güç P , güç katsayı-
sı Cosφ , iletkenin kesiti q , faz arası işletme gerilimi U ise , hattaki enerji kaybı,
tanım gereği % olarak ,
∆P 3.R.I2 ℓ
% Z = —–– . 100 = ———— . 100 dür . R = ———
P P ς.q
P
P = √3 . U. I . Cosφ olduğundan I = ——————
√ 3 . U . Cosφ
P . ℓ .100
% Z = ———————— elde edilir . İletken kesiti enerji kayıp
ς . q . U 2 . Cos 2φ yüzdesine bağlı olarak,
P . ℓ .100
q = —————————— bulunur .
ς . % Z . U 2 . Cos 2φ
9
Burada enerji kaybı yüzdesi için ; % 5 ile % 12 arasında uygun bir değer
alınmalıdır .
Termik santrallerde %8 e hidrolik santrallerde %12 ye kadar çıkılabilir .
Al ve St-Al iletken için ς = 35 m/ Ω .mm2 Cosφ = 0,8 alınabilir .
300 MW lık bir güç 0,8 güç katsayısı ile 380 kV luk gerilimle 200 km lik bir
mesafeye %5 enerji kaybı ile iletilmek istense iletken kesiti ,
P . ℓ .100 300 . 10 6 . 200 . 10 3 . 100

q = —––—————–— = —–—————————— = 370,99 mm2
ς . % Z . U 2 . Cos 2φ 35 . 5 . 380 2 . 10 6 . 0.8 2
Bulunan bu tel kesitinin üstündeki en uygun norm kesit ,

Condor ( Al kesiti : 402,33 mm2 Topl . : 454,48 mm2) Ya da
2 2
Drake ( Al kesiti : 402,58 mm Topl . : 468 mm ) olmaktadır .
2) ISINMAYA GÖRE KESİT TAYİNİ
İletim hattının iletkeninden akan akımın meydana getirdiği enerji kaybı ısı
enerjisi şeklinde etrafındaki atmosfere yayılır . Isı yayılması hava hattı iletken-
leri için Radyasyon ve Konveksiyon yolu ile olur . Ayrıca güneş etkisi dolayısı
ile iletken üzerinde solar radyasyonla kazanılan ısı enerjisi de olacaktır . İletken
üzerinde açığa çıkan ısı enerjisi ile güneşten solar yolla kazanılan ısı enerjisinin
toplamı , Radyasyon ve Konveksiyon yolu ile atmosfere atılan ısı enerjilerinin
toplamına eşit olmalıdır ki denge sağlansın . Kazanılan ısının atılan ısıya eşit ol-
duğu denge durumunda iletkenin eriştiği sıcaklık derecesi artmadan sabit kalır .
İletkenin akım taşıma kapasitesi (Current carrying capacity ) ;
Rac.I 2 + PS . FS = ( P R + PC ) . F
ifadesinden hesaplanacaktır . Burada ;
I : İletkenden akan akım [A]

PR : Radyasyon yolu ile atmosfere yayılan ısı [ W / m 2]
PC : Konveksiyon yolu ile atmosfere yayılan ısı ”
PS : Solar radyasyon yolu ile güneşten kazanılan ısı ”
0
Rac : İletkenin (t + θ) = (25+50) C deki alternatif akım direnci [ Ω / m]
t : Ortam sıcaklığı (20 0C ila 30 0C )
θ : İletkendeki sıcaklık artışı ( 50 0C ila 60 0C )
FS = d.10 – 3 İletkenin bir metresinin güneşe bakan izdüşüm yüzeyi [ m 2 ]
F = π.d.10 –3 İletkenin bir metresinin yüzeyidir [ m2 ]
d : iletkenin çapı [ mm ] olmak üzere ,
10
akım taşıma kapasitesi ;
———————–––——————
( P R + PC ) . F – P S . FS
I = ————————————— [ A]
√ Rac
ifadesinden
bulunacaktır .
RADYASYON (IŞINIM) YOLU İLE YAYILAN ISI KAYBI
Radyasyon yolu ile atmosfere yayılan ısı miktarı Stefan Boltzman kanunu-
nu ile hesaplanır .
PR = S . E . (TC 4 – TA4 ) [ W / m2 ]
Burada ;
S = 5,7.10 – 8 W / m 2 Stefan Boltzman katsayısı

E : İletkenin emisyon faktörüdür . Siyah cisimlerde 1 dir .
Hava hatlarında kullanılan St-Al iletkenler için E = 0,5 alınır .
Yeni bir iletkenin emisyon faktörü 0,23 civarında iken eski ve oksit-
lenmiş bir iletkenin emisyon faktörü 0,9 mertebesine kadar çıkar .
TC = 273 + t + θ [K]
TA = 273 + t [ K]
t : Ortam sıcaklığı ( 20 0C ila 25 0C ) alınır .

θ : Ortam sıcaklığı üstünde iletkendeki kabul edilen ısı derecesi
yükselmesidir . ( 50 0C ila 55 0C ) alınabilir .
KONVEKSİYON YOLU İLE YAYILAN ISI KAYBI
İletim hatlarında iletkenin hava ile temasta olmasından ötürü konveksiyon yo-
lu ile ısı kaybı olur . Konveksiyon yolu ile yayılan ısı iki şekilde incelenebilir .
a) Tabii konveksiyonla yayılan ısı kaybı :

Rüzgar etkisi yok iken iletken yüzeyinde meydana gelen ve konveksiyonla
atmosfere yayılan ısı kaybıdır .
11
Mc ‘Adams tarafından verilen aşağıdaki formülden hesaplanabilir .

——————
θ
–4
Pc = 3,5.10 ——— . θ [W / cm 2]
√ d
Burada d : cm olarak iletken çapı

θ : 500C - 550C iletkendeki ısı derecesi yükselmesidir .
b) Cebri konveksiyonla yayılan ısı kaybı :
Rüzgar etkisi mevcut iken iletken yüzeyinde meydana gelen konveksiyonla

atmosfere yayılan ısı kaybıdır .
Rice tarafından verilen formüle göre ya da Türkiye Elektrik Kurumu (TEİAŞ)
Teknik şartnamelerinde verilen formüllere göre hesaplanabilir .
Rice formülünde iletkenin 1 cm2 lik yüzeyinde konveksiyonla atmosfere ya-

yılan ısı kaybı verilmiştir .
——————
–3
5,72 .10 p .v
Pcv = ——————————— . ——— . θ [W / cm2]
0,123
( 273 + t + θ/2 ) √ d
p : Atmosfer cinsinden hava basıncı ( 1 Atmosfer = 760 mm

cıva sütunu )
v : m /sn cinsinden rüzgar hızı
Japon standardına göre v = 0,5 m/sn
Amerikan ’’ ’’ v = 0,6 m/sn
d : cm cinsinden iletkenin çapı
θ : Ortam ısısı üzerine iletkendeki ısı yükselmesi
θ = 500 C – 550 C
TEİAŞ (TEK) de kullanılan formül de ise ,rüzgar etkisi mevcut iken ilet-
kenin 1 m sindeki konveksiyonla atmosfere yayılan ısı kaybı verilmiştir .
Pcv = 8,55 . θ . ( v . d )0,448 [W / m ] dir
v : m /sn cinsinden rüzgar hızı

d : m cinsinden iletkenin çapı
θ : Ortam ısısı üzerine iletkendeki ısı yükselmesi
θ = 500 C – 550 C
12
SOLAR RADYASYONLA KAZANILAN ISI
İletkenin güneşten solar yolla radyasyonla kazandığı ısı ,
Ps = α . Si [W / m 2 ] formülü ile hesaplanır .
Burada ;
α : Solar radyasyon katsayısıdır . α = 0,6

Si : Solar radyasyon şiddetidir . Si = 840 ~ 1180 W / m 2
İletkenin güneş etkisinde olan yüzeyi için güneşe bakan iz düşüm alanı alı-
nacaktır .
İLETKENLERİN AKIM TAŞIMA KAPASİTELERİ HESABI GENEL

FORMÜLÜ
İletim hattının bir metre uzunluğu için açığa çıkan ısı enerjisi ile güneşten
kazanılan solar enerjinin toplamının radyasyon ve konveksiyon yolu ile iletken-
den atmosfere yayılan ısı enerjileri toplamına eşit olduğu yazılırsa ,
Rac .I 2 + α.Si.d = E . S .π d .( TC 4 – TA 4 ) + 8,55.( TC – TA ).( v.d ) 0,448
E.S.π d.( TC 4 – TA 4 ) + 8,55.( TC – TA ).( v . d ) 0,448 – α .Si . d

I = ———————————————————————————
√ Rac
Rac = Rac 20 .[ 1+λ.( TC – TA ) ] İletkenin 1m sinin ( t + θ) 0C deki AC

direnci
TC = 273 + t + θ [ K]
TA = 273 + t [K]
λ : Direncin sıcaklıkla değişim katsayısı [1/0C ]
St–Al için λ = 0.00403 1/ C , Al-Alloy için λ = 0.0035 1/ C0
E = 0,23 ~ 0,9 Emisyon faktörü olup , St – Al için 0,5 alınabilir .
S = 5,7.10 – 8 W / m 2 Stefan Boltzman katsayısı
α = 0,6 Solar radyasyon katsayısı
Si = 840 ~1180 W / m 2 Solar radyasyon şiddeti ( 900 W / m 2)
alınabilir .
v = 0,5 ~ 0,6 m /sn Rüzgar hızı
d : m cinsinden iletkenin çapı
13
ÖRNEK : 400 MW lık bir güç 0,8 güç katsayısı ve 380 kV luk gerilimle
taşınıyor . Kullanılan iletken Cardinal (d = 30,42 mm , Rac 75 = 0,073 Ω / km ),
ortam sıcaklığı t = 250C ve iletken sıcaklığı 750C , rüzgar hızı v = 0,6 m / sn ,
emisyon faktörü E = 0,5 için iletkenin akım taşıma kapasitesini hesaplayarak
uygun olup olmadığını kontrol ediniz .
Akım taşıma kapasitesi ;
————————————————————————————————————————
E.S.π.d.(TC 4 – TA 4 ) + 8,55.(TC – TA ).( v.d ) 0,448 – α . Si .d
I = —————————————————————––––––
√ R ac
TC = 273 + 25 + 50 = 348 0K
TA = 273 + 25 = 298 0K TC – TA = 348 – 298 = 50
PR = E.S.π.d.(TC 4 –TA 4 ) = 0,5. 5,7.10–8.π. 30,42.10–3. (348 4–298 4)= 18,47 W/m
Pcv = 8,55.(TC – TA ).( v.d ) 0,448 = 8,55 . 50. (0,6 . 30,42.10–3) 0,448 = 71,12 W/m
PS = α . Si .d = 0,6 . 900 . 30,42.10–3 = 16,427 W/m
———————————— ——––——————————————
PR + Pcv – PS 18,47 + 71,12 – 16,427
I = –———————— = ————––––––––––––––– = 1001,11 A
√ Rac √ 0,073 . 10 – 3
olarak bulunur .
İletkenden geçen nominal akım,
p 400 . 10 6
In = ——————— = ————————— = 760,57 A
√ 3 . U . Cosφ 1,73 . 380 .103 . 0,8
I > I n olduğundan iletken kesiti ısınma yönünden uygundur .
ÖRNEK Boğaz atlama hatlarında kullanılan iletkenin akım taşıma kapasitesi-

ni hesaplayalım .
380 kV luk İstanbul Boğaz atlama irtibat hatları üç demet li Cardinal ilet-
kenli olarak tesis edilmiştir . Boğaz atlama kısmında ise, demet iletkenler kulla-
nılmayıp korona yönünden elverişli büyük çaplı örgülü tekli özel Alüminyum –
Alloy iletkenler kullanılmıştır . (Boğaz Atlama II çift devreli, Boğaz Atlama III
dört devreli dir) . İletkenin çelik nüvesi korozyona karşı dayanımlı olması ama-
cıyla alüminyum kaplı çelik örgülerden oluşmuştur . (Şekil 3)
14
İletkenin karakteristikleri
Al-Alloy kesiti :1805,46 mm2

Çelik çekirdeğin kesiti : 227,83 mm2
Toplam kesit : 2033,29 mm2
İletken dış çapı : 58,63 mm
800C deki AC direnci : 0,0249 Ω/km
Şekil 3 : Alüminyum Alloy (AACSR)

iletken
Akım taşıma kapasitesi :
İletkenin akım taşıma kapasitesinin ,80 0 C (40 0 C ortam sıcaklığı + 40 0 C sıcaklık

P P P P P P
artışı) sıcaklık ta ve 1 m/sn lik rüzgar hızında hesaplanması istenmiştir .

Emisyon katsayısı 0,5 solar radyasyon şiddeti 1000 W/m 2 için akım taşıma ka-
P P
pasitesi hesaplanırsa ;
————————————————————————————————————————
E.S.π.d.(TC 4 – TA 4 ) + 8,55.(TC – TA ).( v.d ) 0,448 – α . Si .d
I = —————————————————————––––––
√ R ac
E = 0,5 Emisyon katsayısı
S = 5,7x10- 8 W/m2 Stefan Boltzman katsayısı
α = 0,6 Solar radyasyon katsayısı
Si = 1000 W/m2 Solar radyasyon şiddeti
TC = 273 + 40 + 40 = 353 0K
TA = 273 + 40 = 313 0K
TC– TA = 353 – 313 = 400C
d = 58,63 mm iletken çapı
Rac = 0,0249 . 10– 3 ohm/m iletkenin 800C deki AC direnci
—————————————————————————————————————————————–—
0,5. 5,7.10–8.π .0,05863.(3534–3134) + 8,55.40.(1.0,05863) 0,448 – 0,6 .1000.0,05863
I = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
√ 0,0249 . 10– 3
I = 1921,35 A olarak bulunur .

15
Ortam sıcaklığının 400 C nin altına düşmesi veya rüzgar hızının 1 m/sn nin
üstüne çıkması ya da güneş etkisinin azalması durumunda iletkenlerin akım
taşıma kapasiteleri artacaktır .
3 ) EKONOMİK YÖNTEMLE KESİT TAYİNİ ( MASRAFA GÖRE

KESİT HESABI )
İletim hattı tesisinde iletken malzemeye yapılan masraf oldukça büyük meb-
lağ tutmaktadır . Ekonomiklik açısından bu harcamayı en düşük düzeyde tutmak
esastır . İletken masrafını azaltmak için kesiti küçültüp enerji kaybını arttırmak
ve ısınma sınırlarını aşmak da teknik bakımdan uygun değildir . Hesaplar sonu-
cuna göre teknik şartlar ve ekonomik koşullar arasında tercih de bulunularak
iletken kesiti belirlenmelidir .
İletken malzemeye yatırılan paranın senelik faiz ve amortisman masrafları
tutarı ile iletkende ki senelik enerji kaybı bedelinin toplamını minimum yapacak
bir iletken kesiti hesaplanabilir . Bu kesite ekonomik kesit denir . (Lord Kelvin
yöntemi )
İletim hattından iletilen güç değişken olduğundan hattan çekilen I akımı da
sabit olmayıp değişmektedir . Bir senelik zaman süreci içinde hattan geçen
I 1 , I 2 , I 3 , ….. , I n akımlarının sırasıyla t 1 , t 2 , t 3 , …… , t n zaman-
larında geçtiğini varsayalım
t 1 + t 2 + t 3 + …… + t n = 24 x 365 = 8760 saat olacaktır .
iletim hattındaki bir senelik toplam enerji kaybı :

n
∆W = 3.R.( I 1 2.t 1 + I 2 2 .t2 + I 3 2.t 3 +…..+ I n 2 .t n ) = 3 . R . ∑ I i 2 .t i
i =1
Hattaki senelik toplam enerji kaybını I 0 ortalama akımına ve I hat akımının
(nominal) hattan devamlı olarak t < 8760 süresinde geçtiğini kabul ederek ya-
zacak olursak ,
n
2
∆W = 3 . R . I 0 . 8760 = 3 . R . I . t = 3 . R . ∑ I i 2 .t i
2
olur .
i =1
I 02 t
Buradan λ = —— = ———— kayıp katsayısı tanımlanabilir .
I2 8760
kayıp katsayısı %20 ile %60 arasında değişen bir katsayı olup , I akımı
belli ise , bu katsayıdan yararlanarak I 0 ortalama akımını ve t süresini hesapla-
16
yabiliriz .
I0 = √λ . I t = λ . 8760
Hattaki senelik enerji kaybı masrafı :
M w = 3 . R .I 0 2 .8760 . f olur . f : Enerjinin fiyatıdır . [Wh/TL]
R = ℓ / ς .q olduğundan ς : iletkenlik [m/Ω.mm2]
3.ℓ.I 0 2.8760.f
Mw = –––––––––––––– olacaktır .
ς .q
İletim hattına yatırılan paranın senelik masrafı :
Ms =a.ℓ.(A + 3.q.γ.b)
burada ;
a : Senelik faiz , amortisman , bakım ve tamir masraflarının % lerinin
toplamı
ℓ : İletim hattının uzunluğu [ m ]
A : 1) Hat havai hat ise ,
Direk çukurlarının açılması , direklerin dikilmesi, izolatörlerin
montajı , iletkenlerin çekimi vb işlerin yapılması için ,
2) Hat yer altı kablolu ise ,
Kablo kanallarının kazılması , kabloların yer altına döşenmesi ,
kablo eklerinin vb işlerin yapılması için ,
birim uzunluk başına harcanan para [ TL / m ]
2
q : İletkenin kesiti [ mm ]
γ : İletkenin özgül ağırlığı [ kg / m .mm 2 ]
b : İletken malzemenin birim fiyatı [ TL / kg ] dır .
Senelik toplam masraf :
Senelik enerji kaybı masrafı ile hatta yatırılan sermayenin senelik
masraflarının toplamı , senelik toplam masrafı verecektir .
M=Mw +Ms
3.ℓ.I 0 2.8760.f
M = ———————— + a.ℓ.A + 3.a.ℓ.q.γ.b olur .
ς.q
ς : iletkenlik [ m / Ω . mm 2 ]
Paranın kesite bağlı senelik masraf eğrileri şekil 4 te görülmektedir .

17
Şekil 4
Senelik toplam masrafın minimum olması için masrafın kesite göre türevinin
sıfıra eşitlenmesi gerekir . Türev alınıp, sıfıra eşitlenirse,
dM I 0 2.8760.f
—— = – ——————— + a.γ.b = 0 olur .
dq ς.q 2
buradan kesit çekilerek ekonomik kesit bulunur .
————————————
8760 . f
q ek = I 0 . —————————— [ mm 2 ]
√ ς.a.γ.b
Ekonomik akım yoğunluğu da bulunabilir .
——————————
I0 ς.a.γ.b
j ek = ——— = —————— [ A / mm 2 ]
q ek √ 8760 . f
I 0 ortalama akımı yerine I akımı ( nominal akım ) alınırsa ,
t
I0 = I. —––— olduğundan yerine konarak ,
√ 8760
18
Ekonomik kesit ,
———————————
t.f
q ek = I . —————————— [ mm 2 ]
√ ς.a.γ.b
ve ekonomik akım yoğunluğu ,
——————————
I ς.a.γ.b
j ek = ——— = —————— [ A / mm 2 ]
q ek √ t.f
Burada t < 8760 olmak üzere I nominal akımının bir yıl süre de
devamlı olarak geçtiği zaman süresidir . Kayıp katsayısı λ=%20 - %60 olmak
üzere t = λ . 8760 dır .
Ekonomik kesiti bulmaya yarayan Lord Kelvin formülü bazı faktörleri içerme-
diğinden tam değildir . İletken kesitleri arttıkça buna bağlı olarak direk, izolatör
ve tel çekimi masrafları da biraz artmaktadır . Kelvin formülünde ise bunların
iletken kesitine bağlı olmadığı kabul edilmektedir .
Ayrıca Kelvin formülüne göre bulunan kesit normlaştırılırken, bulunan kesitin
üstündeki norm kesit alındığından . Bu durum sağlanan ekonomiyi biraz azaltır .
Diğer taraftan Kelvin yöntemi ile bulunan ekonomik kesitin teknik şartlar yö-
nünden yani enerji kaybı, ısınma ve mekanik mukavemet bakımından da isteni-
len şartları yerine getirmesi gerekir. Kelvin formülüne göre bulunan kesit, teknik
şartlar bakımından uygun olan kesitten büyük de çıkabilir . Böyle bir durumda
teknik şartlara göre kesiti belirlemek uygun değildir . Yani teknik şartlar fazla-
sıyla sağlanıyor diye iletken kesitini bulunan ekonomik kesitten küçük ve teknik
şartları sağlayan değerde belirlemek hattı ekonomiklikten uzaklaştırır. Kelvin
formülüne göre bulunan kesit, teknik şartlar yönünden uygun olan kesitten kü-
çük ise, artık ekonomikliğe bakılmaksızın iletken kesiti teknik şartları yerine
getirecek şekilde belirlenmelidir .
Kelvin formülüne göre hesaplanan ekonomik kesit, hat uzunluğuna bağlı de-
ğildir . Ve çoğu kez istenilen teknik koşulları yerine getirememektedir . Böyle
durumlarda teknik koşullar ön plana çıkar .
19
4) MEKANİK MUKAVEMET ESASINA GÖRE KESİT TAYİNİ
Enerji iletim hatları genel olarak havai hat ya da yer altı kablolu veyahut da
zaruret halinde küçük bir bölümü yer altı kablolu diğer büyük bir bölümü de ha-
vai hatlı olarak tesis edilirler . İletim hattının hava hatlı kısmında direkler arası-
na gerilen iletkenler izolasyonsuz çıplak tellerdir .
Enerji kaybı, ısınma ve korona yönünden belirlenen telin kesiti ve cinsi ne
olursa olsun en gayri müsait durumda mukavemet açısından tel müsaade edilen
gerilmeyi aşmayacak şekilde tespit noktaları arasına gerilebilir . Ancak büyük
açıklıklarda sehimin maksimum değeri büyük değerlere ulaşacağından direk
boylarını arttırmak gerekecektir . Hat da tel kendi ağırlığını bile taşıyamayabilir.
Böyle durumlarda iletkenin mukavemetini arttırmak için kesitini büyültmek ye-
rine cinsini değiştirip daha mukavemetli iletken kullanılması uygun olur .
Enerji iletim hatlarında tel mekanik hesapları başlı başına ayrı bir konu
olup, ileriki bölümlerde detaylı olarak ele alınacaktır . Burada telin mekanik mu-
kavemet hesabı yönünden müsaade edilen çekme zorlanmaları verilecektir .
İletkenler direkler arasına gerilirken öyle bir cer gerilmesi seçilmelidir ki en
gayri müsait durumda iletkenin gerilmesi, iletkenin kopma gerilmesinden ol-
dukça düşük olsun .
Türk Kuvvetli akım tesisleri Yönetmeliğine göre ;

1 ) Hava hatlarında kullanılacak iletkenlerin en büyük çekme zorlanmaları ilet-
kenin kopma dayanımının %45 ini geçmemelidir . Buna göre iletkenler için mü-
saade edilen maksimum cer gerilmeleri ,
İletken Kopma gerilmesi Max gerilme ( σmax) Emniyet katsayısı

——————— ——————————— ————————————— ———————————
Bakır 40 kg /mm 2 18 kg /mm 2 2,22

Alüminyum 16 ’’ 7 ‘’ 2,28
St – Al 25 ’’ 11 ’’ 2,27
Aldrey 30 ’’ 14 ’’ 2,14
2 ) Büyük aralıklı hatlarda – 5 oC de iletken üzerinde iki misli buz yükü alına-
rak askı noktalarında iletkenin en büyük gerilmesinin kopma dayanımının
%70 ini aşmaması sağlanmalıdır .
3 ) Hava hatlarında kullanılacak iletkenlerin +15oC de rüzgarsız durumda
çekme zorlanmaları iletkenin kopma dayanımının %15 ini geçmemelidir .
Ancak titreşimi söndürücü önlemler alındığı takdirde bu değer %22 ye kadar
arttırılabilir .
4 ) İletkenler üzerine +5oC sıcaklıkta yatay ve hatta dik yönde rüzgar estiği
varsayılacaktır .
5 ) İletkenler üzerinde – 5oC sıcaklıkta sadece buz yükü mevcut olduğu varsa-
20
yılacaktır . Ancak 380 kV ve daha büyük gerilimli hatlarda normal buz yükü
üzerine hatta dik yönde 20 kg /m 2 basıncında rüzgar estiği varsayılacaktır .
6 ) En düşük ortam sıcaklığında iletken üzerinde buz ve rüzgar yükü olmadığı
varsayılacaktır . Gerilmesi ise, kopma dayanımının %25 ini geçmeyecektir .
7 ) Buz yükünün – 5oC de ,rüzgar yükünün +50C de olduğu varsayılacaktır .
KORONA OLAYI
Enerji iletim hatlarında gerilimin belirli bir değerinden itibaren iletken

yüzeyinde iyonizasyon başlar . Gerilim bu değerden itibaren yavaş yavaş arttırı-
lırsa , iletkenlerin etrafında mor renkte ışıklı silindirler oluşur . Gerilim arttırıl-
maya devam edilirse, bu ışıklı silindirler genişler ve birbirlerine değdiği anda
delinme meydana gelir .
İyonizasyonun başladığı andaki iletkenler arasındaki gerilime KRİTİK
KORONA gerilimi denir ( U kr ) . İletkenlerin etrafındaki mor ışıklı silindirlerin
oluştuğu ve belirgin halde görüldüğü yani deşarjın devamlı bir şekilde kendini
beslediği andaki gerilime de GÖRÜNÜR KORONA gerilimi adı verilir ( U k ) .
İletkenler arasındaki uzaklık 15 iletken yarıçapından küçük ise , görünür korona
dan önce delinme meydana gelir .
Korona gerilimine tesir eden faktörler ; iletkenlerin çapı , iletkenler ara-
sındaki ortalama uzaklık ( geometrik) , hava koşulları (sıcaklık ,basınç, nem, sis,
yağmur, kar, vs … ) dir .
Korona olayı ile birlikte hatta ilave kayıplar ortaya çıkar. Bu kayıplara korona
kayıpları denir . Kayıplar kritik korona gerilimi ile başlar gerilim arttırıldıkça
hızla artar . Korona kayıpları ısı, ışık ve gürültü şeklinde etrafa yayılır .
Görünür korona gerilimi :

İki iletken arasındaki gerilim U ,iletkenler arasındaki uzaklık a ve iletken yarıça-
pı r ise , maksimum alan şiddeti
U
E max = —————— ifadesi ile hesaplanır .
2. r . ln ( a/ r )
Bir fazlı sistem için faz iletkeni ile toprak (nötr) arasındaki gerilim Uf ile göste-
rilirse, Uf = U /2 olacağından, (Şekil 5)
21
Şekil 5
Uf = Emax .r. ln ( a / r ) olur .

Burada a iletken ile görüntüsü arasındaki uzaklıktır . Korona olayının gözle gö-
rülür hale geldiği anda
Emax = E k , U = Uk , Uf = Uf k olacağından,
Uf k = E k .r. ln ( a / r ) yazılabilir .
Görünür korona gerilimi ile kritik korona gerilimi ve alan şiddetleri arasındaki
bağıntılar rölatif hava yoğunluğuna bağlı olarak Peek tarafından deneysel sonuç-
lara göre ,formüle edilmiş olup, aşağıda ifadeleri verilmiştir .
0,3 0,3
U k = U kr . δ. ( 1 + ——— ) E k = E kr . δ. ( 1 + ——— )
√ r.δ √ r.δ
Buna göre görünür korona gerilimi (faz-toprak arası ) ;
0,3 a
Uf k = E kr . δ. ( 1 + ——— ) . r . ln ( —— ) olur .
√ r.δ r
Havanın delinme mukavemeti ( 25oC de ve 1 atm basınç altında )

Emax = 29,8 kV / cm olup , alternatif akımda bunun eşdeğeri kullanılacaktır .
E eff = 29,8 / √ 2 = 21,1 kV / cm dir . Tam korona deşarjının başladığı anda
E kr = 21,1 kV / cm olacaktır . Ayrıca iletken yüzeyindeki pürüzler ve pislikler
de alan şiddetini yer yer arttırır . Uzun süre işletmede olan iletkenlerde yüzeyde-
ki pürüzler oksitlenme nedeniyle azalacağından korona ya karşı daha iyidirler .
İletkenin pürüzlülüğü de bir faktör olarak (m) ifadeye sokulursa, üç fazlı hat için
U k = √ 3 .U f k olduğundan ,
Görünür Korona gerilimi (üç fazlı hat için ) :
22
0,3 a
U k = √ 3 . 21,1 . r . m . δ . ( 1 + ——— ) . ln ( —— ) olur .
√ r.δ r
Kritik korona gerilimi ise ,

Uk
U kr = ————–———— olduğundan,
0,3
δ. ( 1 + ——— )
√ r.δ
a
U kr = √ 3 . 21,1 . r . m . ln ( —— ) ifadesinden hesaplanacaktır .
r
U k : İyonizasyonun ışıklı hale geldiği andaki fazlar arası görünür korona

gerilimi [kV ]
U kr : İyonizasyonun başladığı andaki fazlar arası kritik korona gerilimi
[ kV ]
a : Fazlar arasındaki geometrik ortalama uzaklık ( GMD ) [ cm ]
r : İletkenin geometrik eşdeğer yarıçapı (GMR ) [ cm ]
δ : Rölatif hava yoğunluğu
İdeal halde ( 25o C sıcaklıkta ve 1 atm = 760 mm Hg sütunu basınç-
da ) δ = 1 dir . Herhangi bir sıcaklıkta ve basınç da ise ,aşağıdaki
ifadeden hesaplanacaktır .
273 + 25 o P P
.
δ = —————— —— = 0,392 . ————
273 + t o 760 273 + t o
P : Hava basıncı [ mm Hg ]
t : Ortam sıcaklığı [ 0C ]
m : Pürüzlülük faktörü
İletkenin durumu Pürüzlülük faktörü m
Parlatılmış iletkenler 1
Düz ve yeni iletkenler 0,8 – 0,93
Örgülü eski alüminyum iletkenler 0,9
Örgülü yeni alüminyum iletkenler 0,87
İçi boş üstü düz örgülü iletkenler 0,90
Ayrıca hava koşullarından nem , yağmur , kar , vs gibi faktörlerin etkilerini

23
de nazarı dikkate almak gerekir . Nem %80 den büyük olursa korona kayıpları
artar . Siste daha da büyük değerler alır . Yağmurun korona gerilimine etkisi uy-
gun bir faktörle ( my) nazarı itibara alınabilir . Büyük kesitli hatlarda , yağmurda
korona deşarjı daha küçük gerilimlerde başlar . Kötü hava şartlarında ki korona
kayıpları 50-100 kat artabilir . İyi hava şartlarındaki ve kötü hava şartlarındaki
korona kayıpları arasında kesin bir matematiksel bağıntı da kurulamamıştır .
Görüldüğü gibi, fazlar arasındaki geometrik ortalama uzaklık ( GMD ) ,
rölatif hava yoğunluğu ve pürüzlülük faktörü aynı kalmak üzere Korona gerili-
mini arttırabilmek için iletkenin geometrik eşdeğer yarıçapını (GMR ) yi büyült-
mek gerekir . İletkenin kesitini arttırmadan eşdeğer yarıçapını büyültebilmek
için önceleri içi boş iletkenler (Şekil 6) daha sonra da demet iletkenler kullanıla-
rak iletken çapı fiktif olarak büyültülür . Bu suretle korona kayıpları azaltılmaya
veya yok edilmeye çalışılır .
Şekil 6 İçi boş iletkenler
KORONA KAYIPLARI
Korona kayıplarını hesaplayabilmek için tam bir matematiksel formül yok-

tur . Deneysel değerlere dayanılarak birçok ampirik formül geliştirilmiştir . Bu-
rada Peek ve Peterson tarafından verilen ifadelere göre korona kayıpları hesapla-
nacaktır .
PEEK FORMÜLÜ :
Peek’e göre korona kayıpları, iyonizasyonun başladığı yani kritik korona gerili-
minde başlar . İşletme gerilimi ile kritik korona gerilimi arasındaki farkın karesi
ile orantılı olarak artar . Üç fazlı hat için hattın bir km sinda meydana gelen ko-
rona kaybı ;
U U kr
( —— – —— ) 2
√3 √3
.
PK = 3 ————————— [ kW / km ]
RK
24
R K korona radyasyon direnci olup,
––––––––––
δ 1 GMD
. . .
RK = —— ———— ——— 10 5 [Ω / km.faz ]
241 ( f + 25 ) √ GMR
Yerine koyarsak , üç fazda meydana gelen korona kaybı ;
––––––––––
241 GMR
.
PK = —— ( f + 25 ) ——— . ( U – U kr )2 . 10 – 5 [ kW / km]
δ √ GMD
olur . Burada,
U : Fazlar arası işletme gerilimi [ Kv ]

U kr: İyonizasyonun başladığı andaki fazlar arası kritik korona geri-
limi [ kV ]
GMD : Üç fazlı hatlarda iletkenler arası geometrik ortalama uzaklık
[ cm ]
GMR : İletkenin geometrik eşdeğer yarıçapı [ cm ]
δ : Rölatif hava yoğunluğu
f : Frekans [ Hertz ]
Peek formülü ile hesaplanan korona kayıplarının; işletme geriliminin kritik ko-
rona geriliminin 1,8 katından büyük (U > 1,8 Ukr ) olması halinde doğru netice
vermediği saptandığından bu durumda Peterson formülü tercih edilmelidir .
PETERSON FORMÜLÜ :
Peterson ’a göre ,üç fazlı bir hatta hattın bir km sinde meydana gelen ko-
rona kaybı ,
2,09 . 10 – 5 . f . U 2
.
PK = ————————— F [ kW / km ] dir .
GMD
[ log ( ——— ) ] 2
GMR
Bu ifadede F bir faktör olup , ( U / Ukr ) oranına bağlı olarak aşağıdaki

tablo da verilmiştir .
25
F FAKTÖRLERİ TABLOSU
U / Ukr F U / Ukr F U / Ukr F

————— —————— —————— —————— —————— ——————
1,00 0,037 1,34 0,200 1,68 3,42

1,02 0,039 1,36 0,228 1,70 3,70
1,04 0,042 1,38 0,26 1,72 3,97
1,06 0,045 1,40 0,30 1,74 4,23
1,08 0,048 1,42 0,38 1,76 4,48
1,10 0,052 1,44 0,48 1,78 4,72
1,12 0,057 1,46 0,60 1,80 4,95
1,14 0,063 1,48 0,74 1,82 5,17
1,16 0,069 1,50 0,90 1,84 5,39
1,18 0,075 1,52 1,10 1,86 5,60
1,20 0,082 1,54 1,33 1,88 5,81
1,22 0,092 1,56 1,59 1,90 6,01
1,24 0,105 1,58 1,88 1,92 6,21
1,26 0,120 1,60 2,20 1,94 6,41
1,28 0,136 1,62 2,52 1,96 6,61
1,30 0,154 1,64 2,83 1,98 6,81
1,32 0,176 1,66 3,13 2,00 7,00
Kritik korona gerilimi ,Peterson ’a göre,
GMD
2/3
Ukr = √ 3 . 21,1 . r . m . δ . ln ( —––— )
r
ifadesinden bulunacaktır .
Rölatif hava yoğunluğu ise ortam sıcaklığına göre değil iletken sıcaklığına göre
hesaplanacaktır . Buna göre , Rölatif hava yoğunluğu ,
273 + 25 o P P
.
δ = —————— —–— = 0,392 . ———––———
273 + ( t o + θ) 760 273 + ( t o + θ )
t o ortam sıcaklığı ,θ iletkendeki OC cinsinden sıcaklık artışıdır .
Enerji iletim hatlarında normal hava koşullarında km başına ortalama

0,5 – 0,7 kW değerinde korona kaybı olacağı kabul edilebilir . Daha büyük de-
ğerde bir korona kaybına müsaade etmek mümkün olsa bile korona nın radyo
alıcıları üzerindeki parazit etkisi de göz ardı edilmemelidir . Korona yı besleyen
deşarj akımının yüksek harmonikleri bulunur . Bunlarda iletim hattının yakınla-
rında radyo parazitleri oluştururlar . Rutubetli havalarda etkisi çok fazla olur .
26
DEMET İLETKENLER
Bir yüksek gerilimli enerji iletim hattının faz iletkenleri ,tek iletken ye-
rine iletkenler birbirlerine paralel bağlanmak suretiyle çok iletkenli olarak tesis
edilebilir . Birden fazla iletkenin oluşturduğu iletkenler grubuna demet iletken-
ler denir . Demet iletken sayısına göre de isimlendirilirler . (ikili demet , üçlü de-
met , dörtlü demet vb . gibi ) Demet iletkenlerin arasında birbirlerine değmeleri-
ni önlemek amacı ile ara tutucular (spacer) kullanılır . Ara tutucular arasında en
çok 50 m açıklık bulunmalıdır .
Her fazda demet iletkenler yerine, kesiti demet iletkenlerin kesitlerinin toplamı-
na eşit tek bir iletken kullanılması durumunda, aynı işletme gerilimi için iletken-
lerin etrafındaki elektrik alanı demet iletkenli durumda daha küçük olur . Bu su-
retle aynı maksimum elektrik alanı için demet iletkenli durumda hattın işletme
gerilimi daha yüksek seçilebilir .
Korona olayı yönünden demet iletken kullanılması durumunda kritik ko-
rona gerilimi büyümekte ve korona kayıpları azalmaktadır . Kritik korona gerili-
mi işletme geriliminden büyük olacak şekilde demet iletken sayısı belirlenirse,
korona kayıpları ortadan kaldırılabilir .
Ayrıca demet iletken kullanılması durumunda hattın self endüktansı ve
buna bağlı olarak reaktansı ( X = ω.L ) küçülür . Buna karşın toprağa nazaran
kapasitesi ve buna bağlı olarak da admitansı ( Y= ω.C ) büyür . Bu suretle hattın
karakteristik empedansı da küçülür .
Karakteristik empedans , Z C = √ Z / Y olduğundan hattın naturel gücü

P = U2/ZC büyüdüğünden iletim hattının enerji taşıma kapasitesi de artar .
DEMET İLETKENLER ARASI AÇIKLIK :
Demetdeki iletkenler etrafında meydana gelen maksimum alan şiddeti

demetdeki iletken sayısına bağlı olarak,
U 2.r
E max = ———————— . (1 + B.——— ) ifadesi ile verilmiştir .
r.ln (4.h 2 / r.D ) D
Burada,
h : İletkenlerin topraktan ortalama yüksekliği
r : İletken yarıçapı
D : Demetteki iletkenlerin merkezleri arasındaki açıklık
B : Demet iletken sayısına bağlı bir faktör olup ,
İkili demette B= 1
Üçlü demette B = 1,73
Dörtlü demette B = 2,12 alınacaktır .
27
E max ın minimum olduğu açıklık için , D ye göre türev alınıp , sıfıra

eşitlenerek D çözülürse demet iletkenler arasındaki uzaklık hesaplanabilir .
U ( D + B.2.r )
E max = —— . ————————
r D.ln (4.h 2 / r.D)
z = ln u z′ = 1 / u olduğundan
2
y = ln (4h / r.D ) y′ = (r.D /4.h2 ).(– 4h2 /r.D2 ) = – 1/D olur .
türev alınıp sıfıra eşitlenerek ,
dE max U D.ln (4.h 2 / r.D) – (D + B.2.r).[ ln (4h 2 / r.D) + D.(– 1/D) ]

—— = –––.{ —–————————————————————––—— } = 0
dD r D 2. ln 2( 4.h 2 / r.D )
D.ln (4.h 2 / r . D ) – (D + B.2.r).ln (4h 2 / r.D) +(D + B.2.r) = 0 olur .
4.h 2
D + B.2.r – B.2.r . ln ( ––––– ) = 0 denklemi elde edilir .
r.D
Bu logaritmik denklemin çözümünden demet iletkenler arasındaki D 0 açıklığı

hesaplanır . İletim hatlarında demet iletkenler arasındaki D0 açıklığı için,
İletken cinsi ikili demet üçlü demet

Cardinal 400 mm 457 mm
Pheasant 500 mm alınır .
HAT SABİTELERİ
İletim hatlarının elektriksel hesaplarında kullanılan sabiteler hattın
direnci, endüktansı, toprağa nazaran kapasitesi ve kaçak geçirgenliğidir . Kaçak
geçirgenlik iletim hatlarında çok küçük olduğu için nazarı itibara alınmayarak
ihmal edilebilir .
İLETİM HATLARINDA DİRENÇ

İletim hatlarında kullanılan iletkenlerin doğru akımdaki direnci,
ℓ
R = ——— [Ω] ifadesinden hesaplanacaktır .
ς.q
28
Burada ; ℓ iletkenin m cinsinden uzunluğunu , ς m/ Ω.mm2 cinsinden iletken-

liğini , q ise mm2 cinsinden kesitini göstermektedir . İletim hatlarında genellikle
örgülü çelik alüminyum iletkenler kullanıldığından ve iletkenin ortasındaki çelik
kesitin alüminyuma nazaran iletkenliğinin (5,8 m/ Ω.mm2 ) çok düşük olması
nedeniyle iletime katkısı olamayacağı düşünülürse, elektriksel hesaplarda sadece
alüminyum kesiti kullanılmalı mekanik hesaplarda ise,toplam kesit alınmalıdır .
İletkenlik sıcaklığa göre değişmekte olup, sıcaklığa göre iletkenlik değerleri aşa-
ğıda verilmiştir .
ς0 (00) ς20 (200) ς25 (250) ς50 (500) ς80 (800)
────── ─────── ──────── ─────── ───────
%100 iletkenliğe sahip tavlı bakır 62,920 58,001 56,857 51,859 46,913
%97,5 ’’ ’’ bakır 61,218 56,526 55,463 50,697 45,958
%61 ’’ ’’ Alüminyum 38,464 35,364 34,665 31,549 28,478
İletkenlik değeri ; Bakır iletken için 56, Alüminyum iletken için 35, Al-Alloy
iletken için 30 [ m/ Ω.mm2] alınabilir
Ayrıca bu iletkenlerin damarları spiral şekilde sarılarak imal edilmiş olduğundan
akım iletkenin içinde damarlar arasında oksitlenme nedeni ile bir hat boyunca
akamayıp, spiral sarılmış damarlar içinden geçecektir . Bu da akım yolunu bü-
yüttüğünden iletkenin direnci biraz artacaktır . Bundan dolayı bu tip iletkenlerin
kullanılması halinde iletkenin hesapla bulunan direnci %2 kadar arttırılabilir .
İletkenlerin direnci sıcaklığa bağlı olarak değişmektedir . t 1 sıcaklığındaki
direnç R 1 ise herhangi bir t sıcaklığındaki doğru akım direnci,
R = R1.[1 +λ t1.(t – t 1)] ifadesinden hesaplanacaktır .

λ t1 : direncin t1 C de ki sıcaklıkta ısı değişim katsayısıdır . [ 1 / C0 ]
0
İletkenlerin 200C deki direnci R20 ve bu sıcaklıktaki ısı değişim katsayısı λ 20 ise,
herhangi bir t sıcaklık derecesindeki doğru akım direnci,
R = R20 . [ 1 + λ 20.( t – 20 )] ifadesinden bulunur .
İletkenlerin dirençlerinin ısı değişim katsayıları da sıcaklıkla değişir .
λ 0 (00C) λ20 (200) λ50 (500) λ80 (800)

───────── ──────── ──────── ─────────
%100 iletkenliğe sahip tavlı bakır 0,00427 0,00393 0,00352 0,00318

%97,5 ’’ ’’ bakır 0,00415 0,00383 0,00344 0,00312
%61 ’’ ’’ Alüminyum 0,00438 0,00403 0,00360 0,00325
İletkenin direnci, ısı derecesinin artmasıyla artar . Isı derecesinin düşmesi ile de
azalır . Direncin ısı derecesi ile lineer şekilde değiştiği kabul edilerek, ısı derece-
sinin düşürülmesi ile öyle bir sıcaklık derecesi bulunabilir ki bu sıcaklıkta iletke-
nin direnci sıfır olur . Bu durumdaki iletkene süper iletken denir .
29
İletken direncinin sıfır olduğu sıcaklık derecesini T0 ile gösterirsek yukarıdaki

ifade de t =T 0 koyarsak, bu sıcaklıkta R =0 olacağından,
0 = R1 . [ 1 + λ t1.( T0 – t1 )]
0 = 1 + λ t1.( T0 – t1 ) buradan
1
0
– T0 = –––– – t 1 C bulunur .
λ t1
%100 iletkenliğe sahip bakır için direnç ısı katsayısı λ 20 = 0,00393 1/0C
%97,5 iletkenliğe sahip bakır için direnç ısı katsayısı λ 20 = 0,00383 1/0C
%61 iletkenliğe sahip Alüminyum için direnç ısı katsayısı λ 20 = 0,00403 1/0C
olduğuna göre direncin sıfır olduğu sıcaklık dereceleri hesaplanırsa,
%100 Bakır için T0 = – ( 1 / 0,00393 – 20 ) = – 234,450 C

%97,5 Bakır için : T0 = – ( 1 / 0,00383 – 20 ) = – 241,090C
Alüminyum için : T0 = – ( 1 / 0,00403 – 20 ) = – 228,140C bulunur .
Direncin ısı ile lineer değiştiği kabul edilirse T0 sabit bir değer olmaktadır .
Buna göre, T0 ifadesinden λ t1 değeri çekilip direncin sıcaklıkla değişim ifade-
sinde yerine konursa,
λ t1 = 1/ (t1 – T0)
R = R 1.[1 + λ t1.(t – t1)]
R t– t1 t1 –T0 + t – t1 t –T0
–––– = 1 + –––––– = ––––––––––––– = –––––– olur .
RI t1 – T0 t1 – T0 t1 – T0
Bu suretle herhangi bir t sıcaklığındaki direnç değeri ,ısı derecesine gö-

re değişmekte olan λ ısı katsayılarına lüzum kalmadan,
t – T0
R = R1 . ––––––––– ifadesinden de bulunabilir .
t1 – T0
Direncin hesaplanacağı ısı derecesi düşük yüklerde ve ılımlı havalarda 200C alı-
nabilir . Büyük yüklerde yaz aylarında bu ısı derecesi (80-100)0C arasındadır .
Dağıtım ve iletim hatlarının doğru akım direncinin hesabında ortalama bir ısı de-
30
recesi olan 500C nin kullanılması uygundur . Özel durumlarda iletkenin ısınma
yönünden müsaade edilen sıcaklık derecesindeki (800C) direncinin kullanılması
istenebilir . (380 kV luk İstanbul Boğaz atlama hatlarında 800C alınmıştır . )
Skin effect olayı :

İletkenlerin alternatif akımdaki dirençleri, Skin effect olayı nedeni ile doğru
akımdaki direnç değerlerinden farklı olup, frekansa bağlı olarak artmaktadır .
Dağıtım ve iletim hatlarında 50-60 Hz gibi alçak frekanslarda iletkenin
doğru ve alternatif akımdaki dirençleri arasında büyük bir fark yoktur .Frekansın
artması ve kesitin büyümesi ile iletkenin alternatif akımdaki direnci ile doğru
akımdaki direnci arasındaki fark büyür .
Akımın iletken içinde birbirine paralel akım yollarından aktığı düşünülürse ,al-
ternatif akımda merkeze yakın paralel akım yolları dıştakilerden daha fazla mag-
netik akı halkalayacaklarından merkezdeki akım yollarının reaktansları daha bü-
yük olacaktır . Bundan dolayı akım endüktif reaktansı küçük olan dış çevreye
yakın akım yollarını tercih edeceğinden akım, iletkenin dış çeperine yığılacak-
tır . Bu yığılma olayına Skin effect denir . Skin effect nedeni ile iletken kesiti
akım taşıma yönünden zahiri olarak küçülmüş gibi olacağından, iletkenin alter-
natif akımdaki direnci doğru akımdakinden büyük olur .
Som iletkenlerin çapları büyüdükçe Skin effect etkisini daha fazla gösterir . Bu
sebepten ve fleksibilite yönünden som iletkenler 10 mm2 den daha büyük kesit-
lerde imal edilmezler . Daha büyük kesitler için örgülü iletkenler kullanılır .
Direncin alternatif akımdaki değerini bulmak için birçok formül geliştirilmiştir .
Pratikte çok kullanılan Arnold yöntemi ile Hospitalier yöntemi verilecektir .
ARNOLD yöntemi : Bu yöntemde X bir katsayı olmak üzere
––———————— —————————
4 .ω 8 .π . f
X = ————— = –––––––––– ifadesinden bulunacaktır .
9
√ R DC . 10 √ R DC . 10 9
İletkenin alternatif akımdaki direnci,
X < 3 için
X4
R AC = 0,5.R DC.(1 + 1 + ——— ) [ Ω / cm ]
√ 48
ifadesinden hesaplanacaktır .
31
X > 3 için ise,
X
R AC = R DC . (——–— + 0,26 ) [ Ω / cm ]
2.√ 2
HOSPİTALİER yöntemi :
Bu yönteme göre iletkenin doğru akım direnci R DC ise ;Skin effect olayı
nedeni ile alternatif akımda ki direnci için,
ℓ
R AC = h.R DC = h . ——— formülü verilmiştir .
ς.q
h : Hospitalier katsayısı olup , f [ hertz ] olarak hattın frekansı ve d [ cm ]
olarak iletkenin çapı olmak üzere f.d 2 ye göre aşağıdaki tablodan alınacaktır .
f.d 2 h f.d 2 h
——— ———— ——— ————
0 1,0 1620 1,8628
20 1,0 2000 2,0430
80 1,0001 2420 2,2190
180 1,0258 2880 2,3937
320 1,0805 5120 3,0956
500 1,1747 8000 3,7940
720 1,3180 18000 5,5737
980 1,4920 32000 7,3250
1280 1,6778
İLETİM HATLARINDA ENDÜKTANS
İletkenlerin örgü biçimi ve faz iletkenlerinin birbirlerine göre konumu

iletim hattının endüktansı na etki eden faktörlerdendir . Üç fazlı bir iletim hattı-
nın faz iletkenleri simetrik tertiplenmiş ise, üç faza ait iletkenlerin her birisinin
merkezi bir eşkenar üçgenin köşelerinde bulunur . Bu durumda iletkenlerin mer-
kezleri arasındaki d mesafeleri birbirinin aynı olup, iletkenler de aynı cins ve ke-
sitte olduklarından r yarıçapları da birbirine eşittir . Böyle tertiplenen ve her fazı
bir iletkenden meydana gelen simetrik bir trifaze hattın her faz iletkeninin en-
düktansı birbirine eşit olup, LR = L S = L T = L dir .
Simetrik tertiplenmiş üç fazlı bir hattın faz başına endüktansı,
32
d
L = [ 2.ln( –—) + 0,5].10 – 7 H / m.Faz
r
ifadesinden hesaplanacaktır . Bir fazlı hatlar için de aynı ifade geçerlidir .
Fazlar arası mesafeler birbirinden farklı ve iletkenlerin eksenleri bir eşkenar üç-
genin köşelerinden geçmiyorsa,(Şekil 7) fazlar arası mesafeler birbirinden fark-
lı (d 12 ≠ d 13 ≠ d 23) olacağından, her bir faz iletkeninin endüktansı birbirinden
farklı olur . Bu durum her faz endüktif reaktansının ( X= ωL) farklı olmasına, bu
ise fazlarda meydana gelen gerilim düşümlerinin aynı olmamasına sebep olur .
Dolayısı ile hat başında aynı değerlerde olan fazlar arasındaki gerilimler hat so-
nunda birbirlerinden farklı değerlerde olurlar . Bunun önlenmesi için 50 km den
uzun hatlarda tam transpozisyon yapılarak reaktans dengesizliği giderilmeye ça-
lışılır . Simetrik tertiplenmemiş üç fazlı hatlarda self endüktans hesabında, tam
transpozisyon yapılması koşulu ile d mesafesi
için geometrik ortalama uzaklık alınmalıdır .
3
d = GMD = √ d 12 . d 13 . d 23
Şekil 7
Transpozisyon, hattın ℓ /3 ve 2ℓ /3 ündeki durdurucu direklerde faz iletkenle-
rinin yerlerini değiştirerek yapılır . (Şekil 8)
Şekil 8 Üç fazlı bir hatta tam transpozisyon

Self endüktans ifadesinden görüleceği üzere, endüktans d/r oranına bağlı
olarak artmakta veya azalmaktadır . d mesafesi büyüdükçe ve iletkenin r yarı ça-
pı küçüldükçe L endüktansı büyümektedir . Hatlarda gerilim düşümü nedeniyle
reaktansın ve dolayısıyla L endüktansının küçük olması arzu edilir . Bunun için
de geometrik ortalama uzaklık (GMD) nin küçük, iletken yarıçapının ve buna
bağlı olarak da kesitinin büyük olması enerji kaybı ve gerilim düşümü yönünden
iyi bir çözüm şeklidir . Ancak geometrik ortalama uzaklık iletkenlerin salınımla-
rı sonucu birbirlerine müsaade edilen mesafeden fazla yaklaşmamaları için, hat-
tın işletme gerilimine, direkler arası açıklığa ve sehime bağlı olarak belirlenen
değerlerden daha küçük tutulamamaktadır . Diğer taraftan iletken kesitinin çok
büyütülmesi de hattı ekonomiklikten uzaklaştırır .
33
Örgülü iletkenler ve St–Al iletkenler için gerçek yarıçap kullanılarak yu-

karıda ki ifadeden hesaplanan L endüktans değeri asıl değerinden daha küçük
bulunmaktadır . Damar sayısı büyüdükçe yapılan hata azalmakta ,damar sayısı
azaldıkça da yapılan hata büyümektedir .
Örgülü veya St–Al iletkenlerin kullanılması durumunda r iletken yarıçapı için,
bu iletkenlerin damar sayılarına göre hesaplanan ve listelerde verilen geometrik
ortalama yarıçap GMR (r′) alınmalıdır .
Örgülü alüminyum iletkenlerin geometrik ortalama yarıçap (GMR) değerleri,
Örgülü iletkendeki Geometrik ortalama yarıçap

toplam damar sayısı r′ (GMR)
–––––––––––––––––––––– –––––––––––––––––––––––––––––––––
3 0,68.r
7 0,726.r
19 0,758.r
37 0,768.r
61 0,772.r
91 0,774.r
127 0,776.r
Yuvarlak kesitli som iletkenler 0,788.r
Çelik–Alüminyum iletkenlerin geometrik ortalama yarıçap (GMR) değerleri,
Kat adedi ve Geometrik ortalama yarıçap

damar sayısı r′ (GMR)
————————————— ————————————————————
Tek katlı iletkenler ( 0,35 – 0,70 ).r

İki katlı ve 26 damarlı ( 26 Al+7 St ) 0,809.r
İki katlı ve 30 damarlı ( 30 Al+7 St ) 0,826.r
Üç katlı ve 54 damarlı ( 54 Al+7 St ) 0,810.r
ÇİFT DEVRELİ ÜÇ FAZLI HATLARDA ENDÜKTANS
Çift devreli Simetrik olmayan üç fazlı hatlarda da yani üç faza ait iletken-
lerin her birisi bir eşkenar üçgenin köşelerinde bulunmuyorsa, bu durumda ilet-
kenlerin merkezleri arasındaki d mesafeleri birbirinden farklı olacağından, her
faz iletkeninin endüktansı da farklı olacaktır . Simetrik olmayan üç fazlı hatlarda
yapıldığı gibi çift devreli üç fazlı hatlarda da tam transpozizyon yapılarak her
iletkene ait self endüktansın aynı olması sağlanır . Üç fazlı ve birbirine göre si-
metrik olan çift devreli bir hat için tam transpozisyon (şekil 9) da görülmektedir.
Her devrenin faz iletkenleri bir eşkenar üçgenin köşelerinde olacak şekilde ter-
tiplenmediğinden, faz iletkenleri arasındaki d mesafeleri de birbirine eşit değil-
lerdir .
34
Şekil 9
Tek devreye ait faz iletkenleri arasındaki uzaklıklar d12 d13 d23 olmak üzere
geometrik ortalama uzaklık aynen tek devreli üç fazlı sistemde olduğu gibi
3
d = GMD = √ d 12 . d 13 .. d 23 ifadesinden hesaplanacaktır .
Devrelerin iletkenleri arasındaki mesafeler d12' d13' d23' d11' d22' d33' olmak
3
üzere çapraz mesafeler için, d' = GMD' = √ d 12' . d 13' . d 23'
3
doğru mesafeler için, d'' = GMD'' = √ d 11' . d 22' . d 33'
bu bulunan geometrik ortalama uzaklıklar yardımıyla çift devreli simetrik olma-

yan üç fazlı hatlar için self endüktans tam transpozisyon yapılması koşuluyla,
d.d'
L = [ 2.ln( –⎯⎯—) + 0,5].10 – 7 H / m.Faz
d''. r
ifadesinden hesaplanabilecektir . Bu ifadenin tek devreli sisteme ait ifadeden

farkı, d' ( çapraz aralık geometrik ortalama uzaklığı), d'' ( doğru aralık geometrik
ortalama uzaklığı) değerlerinin ifadeye girmiş olmasıdır . Çift devreli sisteme
göre hesaplanan self endüktans değeri, tek devreli sisteme göre hesaplanan self
endüktans değerinden %10 ila %15 daha fazla olmaktadır .
Tam transpozisyon peryodunun her üçte biri peryotlarında ikinci devrede tam
transpozisyonların yapılması halinde ikinci devrenin birinci devreye self etkisi
ortadan kalkar . Bu suretle çift devre tek devreye eşdeğer olur ve self hesabı da
tek devreli sistem gibi hesaplanabilir .
35
DEMET İLETKENLİ HATLARDA ENDÜKTANS

Demet iletkenli hatlarda faz başına endüktans,
GMD
L = 2. ln [ —————————— ] . 10 – 7 H /m.Faz
( n . GMR . R n – 1 ) 1/ n
ifadesi ile hesaplanacaktır . Burada ,

n : Demet iletken sayısı
R : Demet dairesinin yarıçapı
GMD : Faz iletkenleri arasındaki geometrik ortalama uzaklık
GMR : Her bir fazı oluşturan demet iletkenlerin geometrik yarıçapı
(eşdeğer yarıçap)
r′ : Demetteki her bir iletkenin geometrik ortalama yarıçapı (GMR′ )
D 0 : Demetteki iletkenlerin merkezleri arasındaki açıklık
2π/n
D0 = 2.R.Sin ––––––– olup, (Şekil 10)
2
Demet dairesinin yarıçapı,
D0
R = –––––––––– olur .
2.Sin π/n
Şekil 10
Her bir fazı oluşturan demet iletkenlerin geometrik yarıçapı (eşdeğer yarıçap)
–––––––––––––––––
n
n.r′
GMR = R eşd = R. –––––––– ifadesinden hesaplanacaktır .
√ R
Demet iletkenli hatlar da demet dairesinin yarıçapı ile eşdeğer yarıçap (GMR)
değerlerini hesaplayalım .
İki demet iletkenli hat için ,

D0 D0
Demet dairesinin yarıçapı : R = ————— = ———
2.Sin π / 2 2
–––––––––––
2.r ′
Eşdeğer yarıçap : GMR = R eşd = R . ——— = √ 2.R.r ′ = √ D 0 .r ′
√ R
36
Üç demet iletkenli hat için,

D0 D0
2.Sin π / 3 √3
––––––––––
3
3.r ′ 3 3
Eşdeğer yarıçap : GMR = R eşd = R . ——— = √ 3.R 2 .r ′ = √ D 02. r ′
√ R
Dört demet iletkenli hat için,
D0 D0
2.Sin π/4 √2
––––––––––
4 ––––––––––––––––
4.r′ 4 4
Eşdeğer yarıçap : GMR = R eşd = R . ——— = √ 4.R 3.r ′ = √ √ 2 .D 0 3 . r ′
√ R
İLETİM HATLARINDA KAPASİTE
Üç fazlı bir iletim hattında faz başına kapasite,
1
C = ——————————
GMD F /m.Faz
9
18 . 10 . ln ——— ifadesinden hesaplanır .
r
Demet iletkenli hatlarda ise ,
1
C = ———————————————— F /m.Faz
GMD
9
18 . 10 . ln [ ———————— ] ifadesinden hesapla-
( n . r . R n–1) 1/n nacaktır .
Burada,
n : Demet iletken sayısı
r : İletkenin gerçek yarı çapıdır .
R : Demet dairesinin yarı çapı
37
ÖRNEK : 380 Kv luk Cardinal (d = 30,42 mm, q Al = 484,53 mm2 , 3 katlı 54

damarlı ) iletkenli iletim hattında iletkenin 75 0 C deki AC direncini, tek iletken-
li ve iki demetli olmasına göre reaktansını , kritik ve görünür korona gerilimleri-
ni hesaplayınız . Alüminyum kesiti bakımından Cardinal iletkenin yarısına eşde-
ğer olan Hawk ( d = 21,77 mm , q Al = 241,65 mm 2 , iki katlı 26 damarlı ) ilet-
kenli iki demetli hattaki kritik ve görünür korona gerilimlerini hesaplayarak tek
Cardinal iletkenli hattın korona gerilimleri ile karşılaştırınız .
Cardinal iletkenin 200C deki ve 750C deki DC direnci,
1000 (örgülerin spiral sarılma-

RDC 20 = 1,02 . ————— = 0,0601 Ω / km sından direnç %2 arttı-
35 . 484,53 rılmıştır .
RDC 75 = 0,0601 .[1 + 0,00403 (75 – 20 )] = 0,0734 Ω / km
İletkenin alternatif akımdaki direnci, Arnold yöntemine göre hesaplanırsa;

——————— —————————————
8.π.f 8 .π . 50
X = ———— = ––––––––––––––– = 1,308
9
√ RDC.10 √ 0,0734 .10 – 5 . 10 9
X < 3 olduğuna göre ,

—————————
4
X
RAC = 0,5 . RDC .( 1+ 1 + ——— ) [ Ω / cm ] ifadesinden,
√ 48
——————————
4
1,308
–5
RAC 75 = 0,5. 0,0734.10 . (1 + 1 + ——— ) = 7,45.10 – 7 Ω / cm
√ 48
İki demetli Cardinal iletken kullanılması durumunda demet iletkenler arasındaki

açıklık,
4.h 2
D + B.2.r – B.2.r . ln ( ––––– ) = 0 ifadesinden bulunacaktır .
r.D
B = 1 ( İkili demet için )
h = 25 m ( hat boyunca iletkenlerin topraktan ortalama yüksekliği ) alınırsa,
30,42 4.25 2.10 6

D + 2. ——— – 30,42 . ln ( –––————– ) = 0
2 15,21.D
38
2500.10 6
D + 30,42 – 30,42 . ln ( ––———— ) = 0
15,21.D
Deneme yanılma yöntemi ile bu logaritmik denklemi çözelim .
D = 350 mm için ifadenin aldığı değer → – 16,85

D = 370 mm ” ” ” ” → 4,83
D = 365 mm ” ” ” ” → – 0,578
D = 366 mm ” ” ” ” → 0,505
Demet iletkenler arası açıklık D 0 = 366 mm = 36,6 cm olarak bulunur .
D0 = 40 cm alınmaktadır . Buna göre,
D0 D0 400
Demet dairesinin yarıçapı : R = ————— = —— = —— = 200 mm
2.Sin π / 2 2 2
Fazı oluşturan demetin geometrik ( eşdeğer ) yarıçapı ;

——————
n
n.r ′ r ′ = 0,810.r = 0,810.15,21 = 12,32 mm
GMR = R eşd = R. ——— (3 katlı 54 damarlı iletken)
√ R
———————
2 . 12,32
GMR = 200 . ———— = 70,20 mm
√ 200
8m 8m
Fazlar arası geometrik uzaklık ; |————————————–––—
3
d =GMD= √ d 12.d 13.d 23 O–––O O–––O O–––O
3 D0 D0 D0
GMD = √ 8 . 8 . 16 = 10,08 m |
————
L Self endüktans,
Şekil 11
GMD
L = 2.ln [ —————————— ].10 – 7 H /m.Faz
( n.GMR.R n – 1 ) 1/ n
10,08 . 10 3
L = 2.ln [ ————————— ].10 – 7 = 8,19.10 – 7 H /m.Faz
( 2 . 70,20 . 200 ) 1/ 2
39
x 0 =ω.L=2.π.f.L= 2.π. 50. 8,19.10 – 7 = 2572,96.10 – 7 Ω / m = 0,257 Ω / km
Görünür korona gerilimi,

0,3 GMD
U k = √ 3 . 21,1 . GMR . m . δ . ( 1 + —––––—— ) . ln ( —––— )
√ GMR . δ GMR
δ Rölatif hava yoğunluğu (750 mm Hg basıncında ve t = 30 o C için hesap-

lanacaktır .)
P 750
δ = 0,392 . ———— = 0,392 . ———— = 0,970
273 + to 273 + 30
Pürüzlülük faktörü m = 0,9 alınacaktır .
İkili demet için görünür ve kritik korona gerilimleri ,

0,3 10,08 .102
U k = √ 3 . 21,1 . 7,02 . 0,9 . 0,97 . (1 + —––––—––— ) . ln ( —–––––— )
√ 7,02 . 0,97 7,02
U k = 1240,36 kV
Uk 1240,36
U kr = ————–——— = ———————————— = 1146,87 kV
0,3 0,3
δ.( 1 + ——— ) 0,97.(1 + —————––– )
√ r.δ √ 7,02 . 0,97
Kritik korona gerilimi işletme geriliminden büyük olduğundan hatta korona kay-
bı yoktur .
Tek Cardinal iletken için reaktans ile görünür ve kritik korona gerilimleri,
d
L = ( 2.ln —— + 0,5 ).10 – 7 [ H / m.Faz ]
r'
10,08
L = ( 2.ln —————— + 0,5).10 – 7 = 13,914.10 – 7 H / m.Faz
12,32 .10 –3
x 0 = ω.L = 2.π.50.13,914.10 – 7 = 0,437 . 10 – 3 Ω / m = 0,437 Ω / km
0,3 10,08 .10 3

U k = √ 3 . 21,1 . 1,232 . 0,9 . 0,97 . (1 + —––––—––— ) . ln ( —–––––— )
√ 1,232 . 0,97 12,32
40
U k = 335,98 kV
Uk 335,98
U kr = ————–———— = ———————————— = 271,78 kV
0,3 0,3
δ.( 1 + ——— ) 0,97.( 1 + —————––– )
√ r.δ √ 1,232 . 0,97
İşletme gerilimi kritik korona geriliminden büyük olduğundan hatta korona kay-
bı olacaktır .
İki demetli Hawk iletken durumunda ; Demet iletkenlerin merkezleri arasındaki

uzaklık,
21,77 4 . 25 2 . 10 6
D + 2.——— – 21,77 . ln ( –––————– ) = 0
2 10,885 . D
2500.10 6
D + 21,77 – 21,77 . ln ( ––———— ) = 0
10,885.D
Deneme yanılma yöntemi ile bu logaritmik denklemin çözümünden,
Demet iletkenler arası açıklık D 0 = 275 mm = 27,5 cm bulunur .
D0 D0 275
Demet dairesinin yarıçapı : R = ————— = —— = –—— = 137,5 mm
2.Sin π / 2 2 2
Fazı oluşturan demetin geometrik ( eşdeğer ) yarıçapı ;
——————
n
n.r′ r ′ = 0,809.r = 0,809.10,885 = 8,81 mm
GMR=R eşd = R . ——— ( 2 katlı 26 damarlı iletken )
√ R
———————
2 . 8,81
GMR = 137,5 . ———— = 49,22 mm
√ 137,5
Görünür ve kritik korona gerilimleri ,

0,3 10,08 .10 3
U k = √3 . 21,1 . 4,922 . 0,9 . 0,97 . (1 + —––––—––— ) . ln ( —–––––— )
√ 4,922 . 0,97 49,22
U k = 950,49 kV
41
Uk 950,49
U kr = ————–——— = ———————————— = 861,59 kV
0,3 0,3
δ.(1 + ——— ) 0,97.(1 + –––———––– )
√ r.δ √ 4,922 . 0,97
Tek bir cardinal iletken kullanılması durumunda kritik korona gerilimi

271,78 kV olup, işletme gerilimi 380 kV tan oldukça küçük olduğundan korona
kayıpları yönünden bu iletken uygun değildir . Bunun yerine kesit bakımından
hemen hemen aynı değerde olacak şekilde iki Hawk iletkeni demet yapılarak
kullanılırsa, kritik korona gerilimi 861,59 kV olmakta ve korona kayıpları orta-
dan kalkmaktadır. Tek iletken yerine çift iletken kullanılması ilave bir masraf
getirerek ( ikili demet hırdavatı ve ara tutucular vs masrafları) hattın maliyetini
biraz arttırırsa da koronadan dolayı enerji kayıpları masrafı olmayacağından hat
kısa bir sürede kendini amorti edecektir .
Demet iletken kullanılması halinde hattın reaktansı da küçülmektedir .
İstanbul 380 kV luk Boğaz atlama hatları iletkeninde kritik korona gerilimi
İletken : Al-Alloy (d=58,9 mm , GMD = √ 11.11.22 = 13,86 m )
a
U kr = √ 3 . 21,1 . r . m . ln ( —— ) ifadesinden,
r
5,89 1386
U kr = √3 . 21,1 . (–––––) . 0,9 . ln ( –––––– ) = 596 kV bulunur .
2 5,89/2
İşletme gerilimi kritik korona geriliminden küçük olduğundan bu iletken korona

yönünden uygundur .
elektrik alanını bulmak için ,kritik korona gerilimi ifadesinden havanın delinme
mukavemeti 21,1 kV/cm ye tekabül eden max alan şiddetini çekersek,
Ukr
E max = ———————— ifadesi elde edilir . Ukr= 380 kV koyarsak,
√ 3 . r .m . ln ( a/ r )
İşletme geriliminde Bu özel iletkenin etrafındaki alan şiddeti,
380
E = –––––––––––––––––––––––––––––– = 13,47 kV/cm < 17 kV/cm olduğun-
√ 3 . (5,89/2) . 0,9 . ln (1386/2,945) dan iletken uygundur .
42
HATLARIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ
Bir enerji iletim hattı ya da OG hattı bir dört uçlu gibi düşünülebilir . Şe-
kil 12 . Bu durumda hat başı gerilimi V 1 ve akımı I 1; hattın A, B, C, D dört uçlu
parametreleri cinsinden hat sonu gerilimi V 2 ve I 2 akımına bağlı olarak bulu-
nabilir .
V•1 = A•.V•2 + B•.I•2

I•1 = C•.V•2 + D•.I•2
Şekil 7
Şekil 12
Bu ifadeleri matrisel biçimde yazacak olursak,
– – –
V•1 A •
B•
V2 •
= . olur .
I•1 C•
D • •
I2
–
I 2 akımının referans yönü ters yönde alınırsa I 2 (–) alınacaktır .

Burada boyutları farklı olan A , B , C , D katsayıları birer komplex sayı
olup, ABCD parametreleri veya zincir parametreleri adını alırlar .
A ve D parametreleri boyutsuz, B [Ω] , C [1/Ω] boyutundadır .
Hat sonu gerilim ve akımı da aynı parametreler cinsinden hat başı gerilim ve
akımına bağlı olarak bulunabilirler . Yukarıdaki matrisel ifadeden hat sonu ge-
rilimi ve akımı çözülürse,
– – – – – –
V•2 1 D• – B• V•1
= —————— . . olur .
I•2 A•.D• – B•.C• –C •
A •
I•1
– – –
A,B,C,D parametreleri arasında,
A•.D• – B•.C• = 1 bağıntısı mevcuttur .
Bu bağıntının mevcut olması dört parametreden 3 tanesinin bağımsız ,dördüncü-

nün diğer üçüne bağımlı olduğunu gösterir . Yani parametrenin bir tanesi diğer
üç parametre belli ise hesapla bulunabilir .
Hat sonu gerilim ve akımı ; A•.D• – B•.C• = 1 olması koşulu ile
V•2 = D•.V•1 – B•.I•1

I•2 = – C•.V•1 + A•.I•1 bağıntılarından bulunur .
43
KATSAYILARIN FİZİKSEL ANLAMI :
1 ) Hat sonu açık devre I2 = 0 olup,
V•1 = A•.V•2 + B•.I•2 V•1 = A•.V•2

I•1 = C•.V•2 + D•.I•2 I•1 = C•.V•2 olur .
V•1 A•
Z•01 = —— = —— Hat başından görülen boştaki
I•1 I2 = 0 C• empedans
V•2 1
Z•21 = —— = —— Hat sonu açık iken ileri doğru geçiş
I•1 I2 = 0 C• empedansı
V•2 1
—— = —— Hat sonu açık iken ileri doğru
V•1 I2 = 0 A• gerilim kazancı
2 ) Hat sonu kısa devre V2 = 0 olup,
V•1 = B•.I•2
I•1 = D•.I•2 olur .
V•1 B•
Z•c1 = —— = —— Hat başından görülen kısa devre
I•1 V2 = 0 D• empedansı
I•2 1
Y•21 = —— = —— Hat sonu kısa devre iken ileri doğru
V•1 V2 = 0 B• geçiş admitansı
I•2 1
—— = —— Hat sonu kısa devre iken ileri doğru
I•1 V2 = 0 D• akım kazancı
3 ) Hat başı açık devre I1 = 0 olup,

44
V•1 = A•.V•2 + B•.I•2

0 = C•.V•2 + D•.I•2
V•2 D•
Z•02 = —— = – —— Hat sonundan görülen boştaki
I•2 I1 = 0 C• empedans
4 ) Hat başı kısa devre V1 = 0 olup,
0 = A•.V•2 + B•.I•2
I 1 = C•.V•2 + D•.I•2
V•2 B•
Z•c2 = —— = – —— Hat sonundan görülen kısa devre
I•2 V1 = 0 A• empedansı
Sonuç : Giriş ve çıkış uçlarında ölçülen boştaki empedansların oranı ,gene aynı
uçlarda ölçülen kısa devre empedanslarının oranına eşittir .
Z•01 Z•c1
——— = ———
Z•02 Z•c2
KAREKTERİSTİK EMPEDANS
Hat sonuna Z•C empedansı bağlandığında hat başından ölçülen empedans da

aynı Z•C empedans değerini alıyorsa bu Z•C empedansına karakteristik empe-
dans denir . Şekil 13
V•1 / I•1 = V•2 / I•2 = Z•c
Şekil 13
V•1 = A•.V•2 + B•.I•2 V•1 A•.V•2 + B•.I•2

I•1 = C•.V•2 + D•.I•2 —— = ——————— = Z•C
I•1 C•.V•2 + D•.I•2
45
Pay ve paydayı I•2 ye bölerek V•2 / I•2 = Z•C koyarsak,
A•.Z•C + B•
Z•C = ——————— içler dışlar çarpımı yapılıp Z•C ye göre
C•.Z•C + D• düzenlenirse ,
C•.Z•C 2 + ( D• – A• ).Z•C – B• = 0 Bu denklemin çözümünden
Karakteristik empedans
A• – D• ± √ ( D• – A• ) 2 + 4.B•.C•
Z•C = —————————————————
2.C•
olarak bulunur .
HATLARIN DÖRT UÇLU PARAMETRE MATRİSLERİ
Hattın sadece bir empedanstan ibaret olması :

Hat iletkenlerinin toprağa nazaran kapasiteleri nazarı itibara alınmazsa hattın
empedansı Z• = R+jωL olmak üzere eşdeğeri şekil 14 de görülmektedir .
V•1 = V•2 + Z•.I•2

I•1 = I•2 olduğundan,
Şekil 14
bu ifadeler matrisel biçimde yazılırsa ,
– – – – – –
V•1 1 Z• V•2
= . olur .
I•1 0 1 I•2
– – – – – –
Hattın sadece bir admitanstan ibaret olması :

Hat iletkenlerinin sadece toprağa nazaran kapasiteleri nazarı itibara alınıp,
empedansı yok farz edilirse , Y• = JωC olmak üzere hattın eşdeğeri şekil 15 de
görülmektedir .
V•1 = V•2
I•1 = Y•.V•2 + I•2 olduğundan,
46
Şekil 10 ifadeler matrisel biçimde yazılırsa
Şekil 15
– – – – – –
V•1 1 0 V•2
= . olur .
I•1 Y •
1 I•2
– – – – – –
T MONTAJLI HAT
Hattın toplam empedansının bir kısmının hattın başında diğer bir kısmının da
hattın sonunda olduğu, toprağa nazaran toplam kapasitesinin ise arada toplandığı
varsayılırsa,(şekil 16) T montajlı hat elde edilir .
Z• = R+jωL = Z•1+Z•2 Y• = jωC dir .
Şekil 16
T montajlı hat, Z1 ve Z2 empedanslı iki hattın arasına Y admitanslı bir hattın seri
bağlanmasına eşdeğer olmaktadır . Dört uçlu parametre matrislerinin çarpılma-
sıyla ;
– – – – – – – – – –
V•1 1 Z•1 1 0 1 Z•2 V•2
= . . .
I•1 0 1 Y •
1 0 1 I•2
– – – – – – – – – –
– – –
V•1 1 + Z•1.Y• Z•1+Z•2 + Z•1.Z •.Y• V•2
= .
I•1 Y •
1 + Z•2.Y • I•2
–
elde edilir .
47
T montajlı bir hattın dört uçlu parametreleri ;
A• = 1 + Z•1.Y• B = Z•1 + Z•2 + Z•1.Z•2.Y• C• = Y• D• = 1 + Z•2.Y•
olur .
Simetrik T montajında (Şekil 17) Z•1 = Z•2 = Z•/2 olacağından
hattın dört uçlu parametreleri,
Z• = R+jωL Y• = jωC
Şekil 17
Z•.Y• Z•2.Y•
A• = D• = 1 + ——— B• = Z• + ——— C• = Y•
2 4
olur .
π MONTAJLI HAT
Hattın toprağa nazaran toplam kapasitesinin bir kısmının hattın başında diğer
bir kısmının hattın sonunda olduğu, empedansının ise arasında toplandığı varsa-
yılırsa π montajlı hat elde edilir . (Şekil 18) Z• = R + jωL Y• = jωC = Y• +Y•2
Şekil 18
Dört uçlu parametre matrislerinin çarpılmasıyla,
– – – – – – – – – –
V•1 1 0 1 Z• 1 0 V•2
= . . .
I•1 Y•1 1 0 1 Y•2 1 I•2
– – – – – – – – – –
48
– – – – – –
V•1 1 + Z•.Y•2 Z• V•2
= .
I•1 Y•1 + Y•2 + •
Z .Y • •
1.Y 2 1 +Z •
.Y•1 I•2
– – – – –
elde edilir .
π montajlı bir hattın dört uçlu parametreleri ;
A• = 1+Z•.Y•2 B• = Z• C• = Y•1+Y•2 + Z•.Y•.Y•2 D• = 1+ Z•.Y•1
olur .
Simetrik π montajında (Şekil 19) Y•1 = Y•2 = Y•/2 olacağından, bunlar

yukarıdaki ifadelerde yerine konursa,
hattın dört uçlu parametreleri,

Şekil 19
Z•.Y• Z•.Y• 2
A• = D• =1+ ——— B• = Z• C• = Y• + ——— olur .
2 4
Orta gerilim hatlarında veya 50 – 60 km ye kadar uzunluktaki kısa hatlarda

hattın toprağa nazaran kapasitesi yani kapasitif akım ihmal edilebilir . Böyle bir
durumda hat sadece empedanstan ibaret olur .
Orta uzunluktaki enerji iletim hatlarında hattın toprağa nazaran kapasitesinin
yaklaşık olarak dikkate alınması kafidir . Bu hesap yönteminde kapasitenin toplu
olarak hat üzerinde belli noktalarda toplandığı varsayılır . Tamamının hattın her-
hangi bir yerinde olduğu düşünülürse T montajı , ortasında olduğu düşünülürse
simetrik T motajı , tamamının bir kısmının hattın başında geri kalan kısmının
hattın sonunda olduğu düşünülürse π montajı , yarısının hattın başında diğer ya-
rısının da hattın sonunda olduğu düşünülürse simetrik π montajı kullanılabilir .
Veyahut da birkaç T ya da π montajı ard arda seri bağlanarak değişik kombine-
zonlar teşkil edilebilir .
Uzun enerji iletim hatlarında ise, hattın toprağa nazaran kapasitesinin
gerçeğe uygun şekilde hat boyunca yayılmış biçimde nazarı dikkate alınması
gerekir . Uzun enerji iletim hatlarında T ve π montajı ile yapılan hesaplar tam
gerçeğe uymaz . Bu bakımdan hattın toprağa nazaran kapasitesinin ve empedan-
sının da hat boyunca muntazam bir şekilde yayılmış olduğu düşünülmelidir .
49
UZUN HATLARDA GENEL DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ
Hattın çok küçük bir dx uzunluğundaki parçasını ele alalım . (Şekil 20)
Bu parça çok küçük olduğundan T veya π montajı olmasının bir önemi yoktur .
Birim uzunluk başına hattın empedansı Z•0 = R0 +jωL0 ,admitansı Y•0 = g0 +ωC0
ve geçirgenliği g0 olsun . dx uzunluğundaki
bu hat parçasındaki gerilim düşümü,
di
∆V = R0.dx.i + L0 .dx. ——
dt
∆V di
—— = R0.i + L0.—— olur .
dx dt Şekil 20
dv
dx uzunluğundaki hat parçasındaki akım ise, i = C —— olduğundan,
dt
dv ∆i dv
∆i = g0 .dx.v + C0.dx.—— —— = g0 .v + C0 . —— olur .
dt dx dt
Gerilim fazörü V•, akım fazörü I• ile gösterilmek üzere, türev operatörü yerine de
d/dt = jω koyarak bu diferansiyel denklemleri gerilim ve akım fazörleri cinsin-
den yazacak olursak,
dV•
——— = R0.I• + jωL0 .I• = ( R0 + jωL0 ).I• = Z0•.I•
dx
d I•
——— = g0.V• + jωC0 .V• = ( g0 + jωC0 ).V• = Y0•.V• olur .
dx
Hattın herhangi bir noktasındaki gerilimi ve akan akımı bulmaya yarayan
diferansiyel denklemleri elde etmiş oluruz . Bu denklemlerin dx e göre türevle-
rini alalım .
d2 V• d I•
——— = Z0• . ——— = Z0•.Y0•.V•
dx2 dx
d 2 I• dV•
——— = Y0• . ——— = Z0•.Y0•.I•
dx2 dx
50
Bu ikinci dereceden diferansiyel denklemlerin ikisinin de çözümleri aynı biçim-

dedir ve denklemlerin çözümleri, üstel biçimde A.er x şeklinde olacaktır .
d2 V•
——— – Z0•.Y0 •.V• = 0 Çözümü V• = A.er x
dx2 I• = B.er x olup,
türevleri V•′ = r . A . er x
V•′′ = r 2 . A . er x dir .
d 2 I•
——— – Z0•.Y0 •.I• = 0
dx2
Yukardaki çözümü ilk diferansiyel denklemde yerine koyarsak,
r 2. A .e r x – Z0•.Y0•. A .e r x = 0
r 2. A – Z0•.Y0•. A = 0 karakteristik denklem olup, bunun çözümünden
r 1,2 = ± √ Z0• .Y0• bulunur . İkinci mertebeden bir diferansiyel denklemin

tam çözümünde iki adet katsayı bulunur .
Buna göre gerilim,
V• = A1. e√ Z Y .X
0 0 + A 2 . e – √ Z0 Y 0 . X olur .
Akımın çözümü de aynı biçimdedir . sadece ilk şartlardan tayin edilecek katsayı-
ları farklıdır .
I• = B1. e √ Z0 Y0 .X
+ B2 . e – √ Z0 Y 0 . X
İlk şartlardan diferansiyel denklemlerdeki katsayılar hesaplanabilir . Hat sonu

gerilimi V2• ve akımı I2• ise, x = 0 için V• = V2• , I• = I2• alınırsa ,
dV•
—— = Z0• . I2•
X=0
dx
dI•
—— = Y0• . V2•
X=0
dx olduğundan,
gerilim denkleminde x = 0 için V• = V2• yapılıp, denklemin türevi alınıp, türe-

vin x=0 daki değeri için Z0•. I2• yazılırsa,
51
A 1 + A 2 = V2•
√ Z0•.Y0• . A 1 – √ Z0•.Y0• . A 2 = Z0• . I 2• elde edilir .
Bu iki bilinmeyenli iki denklemin çözümünden, katsayılar
V2• Z0•
A1 = —— + —————– . I2•
2 2.√ Z0• . Y0•
V2• Z0•
A2 = —— – —————– . I2•
2 2.√ Z0• . Y0• bulunur .
Aynı şekilde akım için,
B1 + B2 = I2•
√ Z0•.Y0• . B 1 – √ Z0•.Y0• . B 2 = Y0• . V2• denklemlerinin

çözümünden
I 2• Y0•
B1 = —— + —————– . V2•
2 2.√ Z0• . Y0•
I 2• Y0•
B2 = —— – —————– . V2•
2 2.√ Z0• . Y0• bulunur .
Böylece hattın sondan başa doğru x uzaklığındaki herhangi bir noktasındaki ge-
rilim ve akım değerleri,
V2• Z0• V2• Z0•

V • = ( —— + ————— I2• ) .e k X + ( —— – ————— I2• ) .e –k X
2 2.√ Z0•.Y0• 2 2.√ Z0•.Y0•
I2 • Y0• I2• Y0•

I • = ( —— + ————— V2• ) .e k X + ( —— – ————— V2• ) .e –k X
2 2.√ Z0•.Y0• 2 2.√ Z0•.Y0•
elde edilirler .
Burada k = √ Z0•.Y0• Propogasyon sabitidir .
52
İfadeleri V2• ve I2• ye göre sıralayarak düzenleyelim .
ekx + e –kx √ Z0• / Y0• . ( e k x – e – k x )

V• = ——————— . V2• + ———————————––––– . I•2
2 2
√ Y0• / Z0• . ( e k x – e – k x ) ( e kx + e –kx )

I• = ———————––––––––––– . V2• + –—————––––– . I•2
2 2
Bulunan bu denklemler,
e x +e – x e x – e –x
Cosh x = ———— Sinh x = ————
2 2
olduğu nazarı dikkate alınarak yazılırsa,
Z0•
V• = Cosh (√ Z0•.Y0• . x ) . V2• + ——— . Sinh ( √ Z0•.Y0• . x ) . I2•
√ Y0•
Y0•
I• = ——— . Sinh (√ Z0•.Y0• . x ) . V2• + Cosh (√ Z0•.Y0• . x ) . I2•
√ Z0•
elde edilir . Bu ifadeler sayesinde hattın sonundan başa doğru x uzaklığındaki

herhangi bir noktasındaki gerilimi ve hattan akan akımı bulmak mümkün olmak-
tadır . Hattın uzunluğu ℓ ise, ifadelerde x = ℓ konularak , hattın başındaki V1•
geriliminin ve I1• akımının değerleri de, hat sonu gerilim ve akımı cinsinden bu-
lunurlar . x = ℓ için hat başı gerilim ve akım değerleri,
Z0•
V1• = Cosh (√ Z0•.Y0• . ℓ ) . V2• + –—— . Sinh ( √ Z0•.Y0• . ℓ ) . I2•
√ Y0•
Y0•
I1• = ——— . Sinh (√ Z0•.Y0• . ℓ ) . V2• + Cosh ( √ Z0•.Y0• . ℓ ) . I2•
√ Z0•
olur .
53
Hattın dört uçlu parametreleri,
A• = D• = Cosh (√ Z0• .Y0• . ℓ )
Z0 •
B•= —— . Sinh (√ Z0•.Y0• . ℓ )
√ Y0•
olur .
Y0•
C•= —— . Sinh ( √ Z0•.Y0• . ℓ )
√ Z0•
Z• = Z0•. ℓ Y• = Y0•.ℓ olmak üzere Mac- Laurin serisine açılırsa,
x2 x4 x6
....
Cosh x = 1 + –––– + –––– + –––– +
2! 4! 6!
x x3 x5 x7
....
Sinh x = ––– + –––– + –––– + –––– + olduğundan,
1 3! 5! 7!
Z•.Y• Z•2.Y•2 Z•3.Y•3

A• = D• = 1 + ——— + ———— + ———— + ……
2 24 720
Z•2.Y• Z•3.Y•2 Z•4.Y•3

B• = Z• + —–—– + ——–— + ——–— + …… olur .
6 120 5040
Z•.Y•2 Z•2.Y• 3 Z•3.Y• 4

C• = Y• + —–—–– + ———–– + —––—— + .…..
6 120 5040
54
Seriye açılmış ifadelerde, 500 -600 km ye kadar uzunluktaki hatlar için

dört uçlu parametrelerinin ilk iki veya üç terimi alınmak suretiyle hesap yapıla-
bilir . Bu ifadelerde,
ℓ : m olarak hattın toplam uzunluğu
•
Z0 = R0 +jωL0 : Ω/m olarak hattın birim uzunluğunun empedansı
Y0• = jωC0 : 1 /Ω.m olarak hattın birim uzunluğunun admitansı
• •
Z = Z0 .ℓ : Ω olarak hattın toplam empedansı
• •
Y = Y0 .ℓ : 1 /Ω olarak hattın toplam admitansı
• •
k = √ Z0 .Y0 : Propogasyon sabiti dir .
Hattın karakteristik empedansı,
A• – D• ± √ ( D• – A• ) 2 + 4. B•.C•
Z•C = ————————————————— olup,
2.C•
A• = D• olduğundan,
––––––––––
–––––––––– —————
• • •
B √ Z0 /Y0 Z0• 2 Z0•
•
ZC = ––––– = ––––––––– = –––––––– = –––––
√ C• √ √ Y0• / Z0• √√ Y0• 2 √ Y0•
Karakteristik admitans
–––––––
Y0•
1/ ZC• = ––––– olur .
√ Z0•
ÖRNEK : Hat sonu gerilimi 154 kV olan 200 km lik hattın sonundan
çekilen güç 40 MW olduğuna göre genel hale ait dört uçlu parametrelerini
kullanarak hat başındaki gerilim ve akımı hesaplayınız . ( R0 = 0,088 Ω/km ,
C0 = 0,0075 . 10 – 6 F/ km , X0 = 0,42 Ω/ km )
Z0▪ = 0,088 + j 0,42 = 0,429 –– 78,17 0

Y0▪ = jωC0 = j.2.π.50.0,0075.10 – 6 = 2,35 . 10 – 6 –– 90 0 dir .
Propogasyon sabiti k :
k = √ Z0•.Y0• = √ 0,429 . 2,35 . 10 – 6 –– (78,17 + 90) / 2 = 1,004 . 10 – 3 –– 84,09 0

= 0,103 .10 – 3 + j 0,999 . 10 – 3
Karakteristik empedans Zc :
55
—————————
0,429
▪ ▪
Zc = √ Z0 / Y0 = –————— –– (78,17 – 90) / 2 = 427,262 –– – 5,92 0
√ 2,35 . 10 – 6
= 424,98 – j 44,07
Karakteristik admitans :
—————————
–6
2,35 . 10
▪ ▪
√ Y0 / Z0 = –————— –– ( 90 – 78,17) / 2 = 2,34 . 10 – 3 –– 5,92 0
√ 0,429
= 2,33 . 10 – 3 + j 0,241 . 10 – 3
Hattın dört uçlu parametreleri :
A• = D• = Cosh (√ Z0• .Y0• . ℓ) = Cosh (200.0,103.10 – 3 + j 200.0,999.10 – 3 )

= Cosh ( 0,0206 + j 0,1998 )
Cosh ( a + j b ) = Cosh a . Cos b + Sinh a . j Sin b olduğundan ,

(Açılar radyandır .)
A• = D• = Cosh ( 0,0206 ) . Cos 0,1998 + j Sinh ( 0,0206 ) . Sin 0,1998

= 1,0002 . 0,980 + j 0,0206 . 0,198
A• = D• = 0,9802 + j 0,00408
B • = √ Z0▪ / Y0▪ . Sinh (√ Z0•.Y0• . ℓ )

= ( 424,98 – j 44,07 ).Sinh ( 200.0,103.10 – 3 + j 200 . 0,999 . 10 – 3 )
B • = ( 424,98 – j 44,07 ) Sinh ( 0,0206 + j 0,1998 )
e ( 0,0206 + j 0,1998 ) – e – ( 0,0206 + j 0,1998 )

= ( 424,98 – j 44,07 ) . ————————————————
2
1,0208 . e j 0,1998 – 0,9796 . e – j 0,1998

= ( 424,98 – j 44,07 ) . ( ————————————————— )
2
= ( 212,49 – j 22,035 ) . [ 1,0208 . ( Cos 0,1998 + j Sin 0,1998 )
– 0,9796 . ( Cos – 0,1998 + j Sin– 0,1998 ) ]
56
B▪ = (212,49 – j 22,035).[1,0208.(0,980 + j 0,198 ) – 0,9796.(0,980 – j 0,198)]
B▪ = ( 212,49 – j 22,035 ) . (0,0404 + j 0,396 )
B▪ = 17,31 + j 83,256
C• = √ Y0▪ / Z0▪ . Sinh (√ Z0•.Y0• . ℓ )
= ( 2,33 . 10 – 3 + j 0,241 . 10 – 3 ) . Sinh ( 0,0206 + j 0,1998 )
e ( 0,0206 + j 0,1998 ) – e – ( 0,0206 + j 0,1998 )

= ( 2,33 .10 – 3 + j 0,241 .10 – 3 ) . ———————————————
2
= (1,165.10 – 3 + j 0,121.10 – 3 ) . [ 1,0208 . ( Cos 0,1998 + j Sin 0,1998 )

– 0,9796.( Cos – 0,1998 + j Sin – 0,1998 )]
= ( 1,165 .10 – 3 + j 0,121 .10 – 3 ) . (0,0404 + j 0,396 )
C▪ = – 0,00000085 + j 0,000466
Hattın sonundan çekilen akım, (Cos φ = 0,8 güç katsayısı ile φ = – 36,86 0 )
I2▪ = P /√3 U.Cos φ = 40.106 / 1,73 . 154 .10 3 . 0,8 = 187,67 A

I2▪ = 187,67 –– – 36,86 = 187,67 . ( 0,8 – j 0,6 ) = 150,14 – j 112,6
Hat sonu gerilimi, ( faz nötr cinsinden ve başlangıç fazörü olarak alınacaktır .)
V2▪ = 154000 / 1,73 –– 0 0 = 89017,34 –– 0 0
Hat başı gerilimi,
V1▪ = A▪.V 2▪ + B▪.I2▪

V1▪ = ( 0,9802 + j 0,00408) .89017,34 + (17,31 + j 83,256). (150,14 – j 112,6)
V1▪ = 99288,35 + j 10914,14 = 99886,41 –– 6,27 0
Hat başı akımı,
I1▪ = C▪.V 2▪ + D▪.I 2▪

I1▪ = (– 0,00000085 + j 0,000466 ) .89017,34
+ ( 0,9802 + j 0,00408) . (150,14 – j 112,6)
I1 = 147,55 – j 68,28 = 162,58 –– – 24,83 0
▪
57
SERİ BAĞLI İKİ HATTIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ
Dört uçlu parametreleri (A1 B1 C1 D1) ve (A2 B2 C2 D2) olan iki hat birbiri-
ne şekil 21 de ki gibi seri bağlandığı takdirde, eşdeğer dört uçlu parametre matri-
si, hatların dört uçlu parametre matrislerinin çarpılmasıyla elde edilir .
Şekil 21
– – – – – – – –
V1• A1• B1• A2• B2• V2•
= . .
• • • • •
I1 C1 D1 C2 D2 I2•
– – – – – – – –
– – – – – –
V1• A1•A2• + B1•C2• A1•B2• + B1•D2• V2 •
= .
• • • • • • • • •
I1 C1 A2 + D1 C2 C1 B2 + D1 D2 I2•
– – – – – –
elde edilir .
Buna göre ,seri bağlı iki hattın eşdeğeri olan hattın dört uçlu parametreleri ,
A• = A1•A2• + B1•C2•
B• = A1•B2• + B1•D2•
C• = C1•A2• + D1•C2•
D• = C1•B2• + D1•D2•
olur .
58
PARALEL BAĞLI İKİ HATTIN DÖRT UÇLU PARAMETRELERİ
Dört uçlu parametreleri (A1 B1 C1 D1) ve (A2 B2 C2 D2) olan iki hat birbiri-
ne şekil 22 de ki gibi paralel bağlandığı takdirde,
Şekil 22
Birinci hattın giriş gerilimi V1 ve akımı Ia çıkış gerilim V2 ve akımı IC dir .
İkinci hattın da giriş gerilimi V1 ,çıkış gerilimi V2 olup, giriş akımı Ib ve çıkış
akımı Id dir . Buna göre hat denklemleri ,
V1• = A1•V2• + B1•Ic• (1)

Ia• = C1•V2• + D1•Ic• (2)
V1• = A2•V2• + B2•Id• (3)
Ib• = C2•V2• + D2•Id • (4)
olup ,ayrıca I1• = Ia• + Ib•
I2• = Ic• + Id • dir .
Bu bağıntılardan Ia• ,Ib• ,Ic• ,Id• yok edilip ,denklemlerin ikinci tarafı V2• ve I2• ye
göre düzenlenecektir .
V1• = A1•V2• + B1•(I2• – Id•) = A1•V2• + B1•I2• – B1• Id• (1a)
V1• – A2•V2•
(3). ifadesinden Id• = –––––––––––– çekilip, (1a) ifadesinde yerine
B2•
konursa,
V1• – A2•V2•
V1• = A1•V2• + B1•I2• – B1• ( –––––––––––––––)
B2•
B1• B1•A2•
V1• (1 + ––––) = ( A1• + –––––––) .V2• + B1•I2• elde edilir .
B2• B2•
Buradan,
59
A1•B2•+B1•A2• B1•B2•
V1• = ( –––––––––––––) .V2• + (–––––––––).I2• bulunur .
B1•+B2• B1•+B2•
(2) ve (4) ifadeleri taraf tarafa toplanırsa,
Ia• + Ib• = I1• = (C1• + C2•)V2• + D1•Ic• +D2• Id•

= (C1• + C2•)V2• + D1•Ic• +D2•(I2•–Ic•)
I1• = (C1• + C2•)V2• + (D1•–D2•) Ic• +D2•I2• (5)
(1) ve (3) ifadeleri birbirlerine eşitlenerek,
A1•V2• + B1•Ic• = A2•V2• + B2•Id• = A2•V2• + B2•(I2•–Ic•) bulunur . Buradan

•
Ic çekilirse,
(A2•–A1•)V2• + B2•I2•
Ic• = –––––––––––––––––– bulunur . (5) ifadesinde yerine konursa,
B1• + B2•
(A2•–A1•)V2• + B2•I2•
I1• = (C1• + C2•)V2• + (D1•–D2•). –––––––––––––––––––– + D2•I2•
B1 + B2
(D1• – D2•).(A2• –A1•) B1•D2• + D1•B2•

I1• = [C1• + C2• + –––––––––––––––––].V2• + [ –––––––––––––].I2• bulunur .
B1• + B2• B1• + B2•
Buna göre, paralel bağlı iki hattın eşdeğeri olan hattın dört uçlu parametreleri,
A1•B2•+B1•A2• B1•B2•
A• = ––––––––––––– B• = –––––––––
B1•+ B2• B1•+ B2•
(D1• – D2•).(A2• –A1•) B1•D2• + D1•B2•

C• = C1•+C2• + –––––––––––––––––– D = –––––––––––––
B1• + B2• B1• + B2• olur .
60
BÖLÜM 2
İLETKENLERİN MUKAVEMET HESABI
İletkenler tespit noktaları arasına gerilirken, gerilmenin iletken malzemesi-

nin cinsine göre müsaade edilen azami zorlanma sınırını aşmaması gerekmekte-
dir . İletkenler direklere çekilirken öyle bir cer gerilmesi ile gerilmelidirler ki en
gayri müsait durumda (en düşük ortam sıcaklığında veya ek yüklü halde) geril-
mesi kopma gerilmesinin oldukça altında olsun .
Türk Yönetmeliğine (30 11.2000 tarih ve 24246 sayılı Resmi Gazetede yayınla-
nan) göre, iletim hatlarında kullanılan iletkenlerin müsaade edilen maksimum
gerilmesinin kopma gerilmesinin % 45 ini geçmemesi şart koşulmaktadır .
Kopma gerilmesinin müsaade edilen gerilmeye oranı olan emniyet katsayısı 2,2
civarındadır . Başka ülkelerde kabul edilen emniyet katsayıları da birbirlerinden
farklıdırlar . İletkenlerin müsaade edilen maksimum gerilmeleri ile kopma geril-
melerine ait bir tablo Aşağıda verilmektedir .
İletkenin cinsi Müsaade edilen max Kopma gerilmesi

gerilmesi kg / mm 2 kg /mm 2
––––––––––––––––––––––––––––––––––— ————————————––– –––––––––––––––––––
Bakır iletkenler 18 35
Örgülü bakır iletkenler 19 40
Örgülü Alüminyum iletkenler 7 19
Örgülü Aldrey iletkenler 12 30 (31 – 33 )
Örgülü Çelik Alüminyum iletkenler (1/6) 11 25
Örgülü Çelik Alüminyum iletkenler (1/3) 12 27
Örgülü Çelik koruma teli St ( I II III IV ) 16 – 55 54 – 130
İLETKENLERDE SINIR GERİLMELER

30 11.2000 tarih ve 24246 sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Elektrik Kuvvetli
Akım Tesisleri Yönetmeliğine göre, Enerji İletim hatlarında müsaade edilen
maksimum gerilmenin belirlenmesinde aşağıdaki şartlar göz önüne alınmalıdır .
1. Hava hatlarında kullanılacak iletkenlerin en büyük çekme zorlanmaları, ilet-

kenin kopma dayanımının %45’ini geçmeyecektir .
2. + 15º C de rüzgarsız durumda çekme zorlanmaları,iletkenin kopma dayanı-
mının % 15 ini geçmeyecektir . Ancak iletkenlerde titreşimleri söndürücü ön-
lemler alındığında bu değer % 22’ye kadar arttırılabilir .
3. Büyük aralıklı hatlarda – 5º C de iki misli buz yükü alınarak askı noktaların-
da iletkenin en büyük gerilmesinin kopma dayanımının % 70’ ini aşmadığı
doğrulanacaktır .
4. Nihai gerilmenin , en düşük ortam sıcaklığında ve ek yüksüz halde yatay te-
ğetli noktadaki değeri kopma gerilmesinin % 25 ini geçmemelidir . ( III . Buz
yükü bölgesi için )
61
5. İlkel gerilmenin, en düşük ortam sıcaklığında ve ek yüksüz halde yatay teğet-

li noktadaki değeri kopma gerilmesinin % 33 ünü geçmemelidir . ( III . Buz
yükü bölgesi için )
İletim hatlarında kullanılan St alüminyum iletkenler yukarıdaki koşulların

sağlanması şartı ile 8 ile 11 kg /mm2 arasında ki bir gerilme ile gerilebilirler .
İLETKENLERE TESİR EDEN YÜKLER
Askı noktaları arasına gerilen tele tesir eden esas ve devamlı yük iletkenin
kendi ağırlığıdır . Bunun dışında iletkenlere tesir eden ek yükler,
1 ) İklim koşullarına göre kış aylarında etkili olan iletken üzerindeki buz yükü
2 ) Hat da dik doğrultuda rüzgar yükü
3.) İletken üzerindeki buz yükünün ani olarak düşmesi sonucu kamçılanma dola-
yısıyla iletkenlere gelen ek yük, iletken titreşimlerinden ötürü meydana gelen
zorlanmalar, telin üzerine konmuş bulunan bir kuş sürüsünün aniden uçuşa
geçmesi sonucu telin yukarıya kamçılanmasından dolayı meydana gelen zor-
lanmalar , vb )
İletkenlerin mukavemet hesabında dinamik kuvvetler nazarı itibara alınma-
yacaktır . Ancak kamçılanma olayının sonuçları incelenebilir . Titreşim konusu
için titreşimleri söndürücü tedbirler alınarak iletkenlerin bu tip zorlanmalara ma-
ruz kalmaları önlenebilir .
İletkenlerin ek yüklerle zorlanmasından dolayı tespit noktaları arasına ge-
rilen telin, tel eğrisinde ve iletkenlerin birbirlerine veya toprağa yada direğe olan
uzaklıklarında değişmeler meydana geleceğinden bu zorlanmaların nazarı dikka-
te alınarak hesaplanmaları gerekmektedir .
Belli bir cer kuvveti ile direkler arasına gerilen telde, ortam sıcaklığındaki değiş-
me veya buz yükü yada rüzgar yükü gibi ilave yükler nedeniyle telin ağırlığında-
ki değişme sonucu telin çekme kuvveti değişeceğinden, hattın geometrik duru-
mu da değişecektir.(sehimi, kleransı, vb.)
SICAKLIK DERECESİ DEĞİŞİMİ :

Ülke yönetmeliklerinde iklim koşullarına bağlı olarak değişen ortam sıcaklık
dereceleri için minimum ve maksimum değerler belirlenmiştir .
İsviçre, Almanya, Belçika, Polonya gibi ülkelerde maksimum ortam sıcaklığının
40 ºC alınması ve maksimum sehimin de bu sıcaklık derecesinde tahkik edilme-
si şart koşulmaktadır . İngiltere de ise maksimum ortam sıcaklık derecesi 50 º C
olarak kabul edilmektedir.
Avusturya yönetmeliğinde akımdan dolayı iletkendeki sıcaklık artışı da nazarı
itibara alınarak maksimum sıcaklık derecesinin 60 ºC alınması ön görülmüştür .
İstanbul 380 kV luk Boğaz atlama hatlarında maksimum sıcaklık derecesi özel
olarak iletkende açığa çıkan ısıdan dolayı 80 0C alınmıştır . (Sıcaklık artışından)
En düşük ortam sıcaklığı ise iletkenin maksimum zorlanması ile ilgili olup,
62
ülke Yönetmeliklerinde farklı değerlerdedir . Almanya ve Hollanda için mini-

mum ortam sıcaklık derecesi – 20 ºC, Polonya için – 40 ºC dir .
Ülkemiz Yönetmeliğinde (Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliği) memleketimiz
beş bölgeye ayrılmış olup, en düşük ve en yüksek ortam sıcaklıkları bu bölgeler
için ayrı ayrı verilmiştir .
İLAVE YÜKLER :
İletkenler kendi ağılıklarına ilave olarak buz yükü ve rüzgar yükü ile yük-
leneceklerdir . Böyle ek yüklü bir durumda oluşabilecek en büyük ilave yükleri
nazarı itibara alarak mekanik mukavemet hesabına girişmek ve iletkenin maksi-
mum zorlanmasını da bir emniyet payı ile kopma zorlanmasının bir yüzdesi ola-
rak göz önüne almak ve iletkenin cinsine göre kesitini belirlemek uygun yöntem
gibi görünmekte ise de, bu yöntem ekonomik olmayan sonuçlar ortaya çıkarır .
Bu sebepten dolayı Yönetmeliklerde, nadiren oluşabilecek en büyük ilave yükler
yerine oluşabilece k normal ilave yüklerin alınması tercih edilir .
Yönetmeliklere göre iletkenin mukavemet hesabı için aşağıdaki yüklenme fara-
ziyeleri kabul edilmiştir .
1 ) İletkenin kg/m cinsinden g i ile gösterilen kendi ağırlığından başka Yönet-
meliklerde belirtilen ortam sıcaklık derecesinde üzerinde metre başına kg/m
boyutunda g b kadar normal bir buz yükünün oluştuğu kabul edilir . Böylece
iletkenin toplam ağırlığı g t = g i + g b olur .
iletkenin kesiti q [mm2] ise,
Buz ve iletken yoğunluğu :
γb = g b / q [kg /m mm2] γi = g i / q [kg /m mm2]
Toplam buzlu yoğunluk :
γ t = g t / q = (g i + g b ) / q = γi + γ b [kg /m mm2] olacaktır .
2 ) İletkenin g i ile gösterilen kendi ağırlığından başka Yönetmeliklerde belirti-

len ortam sıcaklık derecesinde hatta dik doğrultuda metre başına kg/m boyu-
tunda g w kadar normal bir rüzgar yükünün mevcut olduğu varsayılır . Bu
suretle iletken üzerindeki toplam bileşke yük ,
g t = √ g i2+ g w2 [kg/m] olur .
Özgül rüzgar yükü : γ w = g w/ q [kg /m mm2]
Toplam bileşke yoğunluk :

γ t = g t / q = √ (g i + g w ) / q = √ γ ı2 + γ w 2
2 2
[kg /m mm2]
olacaktır .
3 ) İletkenin g i ile gösterilen kendi ağırlığından başka Yönetmeliklerde belirti-

len ortam sıcaklık derecesinde üzerinde oluşan metre başına kg/m boyutun-
da ki g b buz yükü üzerine hatta dik doğrultuda metre başına kg/m boyutun-
63
da g w b kadar bir rüzgar yükünün mevcut olduğu varsayılır . Buna göre ,ilet-
kene tesir eden bileşke yük
g t = √ ( g i + g b )2 + g wb2 [kg/m] olur .
Toplam bileşke yoğunluk ise ,
γ t = g t / q = √ (g i + g b ) 2 + g w b 2 / q = √ (γ i+ γ b )2 + γ w b 2 [kg/m mm2]
olacaktır .
BUZ YÜKÜ
Enerji iletim hatlarında oluşan buz yükü, kış aylarında yağan karların tel
üzerinde birikmesi veya yağmur damlalarının telin üzerinde donması sonucu
meydana gelir . Yada rutubetli havada su zerreciklerinin donarak iletkenin et-
rafında silindirik bir buz kılıfı meydana getirmesinden oluşur .
İletken üzerinde oluşan buz yükü miktarı havanın sıcaklığına, rutubetine, basın-
cına ve havanın rüzgarlı olup olmadığına bağlıdır . İletken malzemesinin cinsi
buz oluşumunu az etkilemektedir . İletkenin ısınma ısısı oldukça küçük ve ısı
iletkenliği de oldukça büyük ise, buz oluşumuna etkisi de o derece fazla olur .
Ülkeler kendi iklim koşullarına göre Yönetmeliklerinde buz yükünün olu-
şabileceği sıcaklık derecesini belirleyerek, miktarının belirlenmesi için de farklı
formüller geliştirmişlerdir . Yönetmeliklerde yer alan formüllere ve varsayımla-
ra göre hesaplanan buz yükü miktarı normal buz yükü olarak kabul edilecektir .
Ağır hava koşullarının mevcut olması durumunda iletken üzerinde normalin
üzerinde bir buz yükünün oluşabileceği ön görülerek iletkenin mukavemet hesa-
bında normal buz yükünün birkaç misli arttırılması şart koşulabilir .
Buz yükü ifadesi için kesin bir formül verilememişse de buz yükünün ilet-
kenin çapının kare kökü ile orantılı olduğu saptandığından, bazı ülkeler yönet-
meliklerinde iletken çapına göre buz yükünü formüle etmişler, bazıları ise yö-
netmeliklerinde iletken üzerinde metre başına sabit miktar da bir buz yükü alın-
masını şart koşmuşlardır .
Buz yükünün iletken çapına göre hesaplanmasına ait bağıntı g b = k b. √ d
ifadesi ile verilmektedir . Burada kb bölgenin iklim şartlarına göre alınan bir
katsayı, d mm cinsinden iletkenin çapı, g b kg / m cinsinden iletkenin bir metresi
üzerinde oluşacak normal buz yüküdür .
Almanya yönetmeliğine göre buz yükü : g b = 0,18 . √ d ifadesinden hesap-
lanmaktadır .
Avusturya yönetmeliğine göre buz yükü : g b = 0,4 + 0,02 .√ d ifadesinden
bulunmaktadır .
İsviçre yönetmeliğinde iletken üzerinde metre başına 2 kg lık bir buz yükünün
oluşacağı varsayılmıştır .
Fransa Yönetmeliğinde ise, iletken üzerinde oluşacak buz kılıfının et kalınlığı
64
verilmektedir . ( Buz et kalınlığı 17 mm gibi)

İletken üzerindeki buz yükü hesaplanırken buzun oluştuğu ortam sıcaklık
derecesinin de bilinmesi gerekmektedir . Almanya ve birçok ülke Yönetmelikle-
rinde ve bizim Türk Yönetmeliğinde normal buz yükünün –5 oC de oluştuğu ka-
bul edilmektedir . İsviçre ve İsveç Yönetmeliklerinde iletken üzerinde buzun
oluştuğu ortam sıcaklık derecesi 0 ºC kabul edilmiştir .
Bunun dışındaki ortam sıcaklıklarında iletken üzerinde buz yükünün olmadığı
varsayılmaktadır . Özel durumlar da en düşük ortam sıcaklığı olarak kabul edi-
len sıcaklıkta iletken üzerine normal buz yükünden az bir buz yükünün ve buzlu
iletken üzerine de normalin altında bir rüzgar yükünün alınması şart koşulabilir.
RÜZGAR YÜKÜ
Kar ve buz yükü olmayan buna karşın şiddetli rüzgarların etkili olduğu
bölgelerde tesis edilen enerji iletim hatlarında rüzgar yükünü nazarı itibara ala-
rak iletkenlerin mukavemet hesaplarını yapmak gerekir . Rüzgarlı haldeki ortam
sıcaklığında rüzgarın hat doğrultusuna dik ve yatay olarak estiği varsayılır .
Faz ve koruma tellerine etki eden Normal rüzgar kuvvetinin hesaplanmasında
200 m ye kadar rüzgar açıklıklarında W = c . p . F = c .p .d . a w . 10 –3 kg

200 m den büyük rüzgar açıklıklarında W = c .p .d ( 80+0,6 . a w ) . 10 –3 kg
ifadeleri kullanılacaktır .
Burada
c : malzemenin şekline ve yüzeyinin cinsine bağlı rüzgar
basıncı katsayısı
p : Dinamik rüzgar basıncı [ kg /m2 ]
F : İletkenin rüzgara maruz alanı [ m 2 ] F rüzgara dik iz düşüm
alanı olup, dikdörtgen alanı alınacaktır . F = d . a w .10 – 3
d : mm olarak iletkenin çapı.
a w : m olarak rüzgara maruz tel uzunluğudur . (Rüzgar açıklığı)
İletkenin birim uzunluğuna etki eden rüzgar yükü, (Şekil 23)

g w = c . p .d . 10 – 3 [ kg /m] (açıklık 200 ye kadar )
–3
g w = c .p .d ( 80+0,6 . a w ) . 10 /a w (açıklık 200 m den büyük)
özgül rüzgar yükü (rüzgar yoğunluğu ),
gw c . p . d . 10 – 3
γ w = ——— = —————— [ kg/m mm 2 ]
q q
İletkene etki eden bileşke yük,
g t = √ g i2 + g w2 [ kg / m ] Şekil 23
65
Bileşke yoğunluk,
gt √ g i2 + g w2
γ t = ——– = ——————— = √ γ i2 + γ w2 [ kg /m mm 2 ]
q q
Rüzgar basıncı katsayısı c iletken çapına göre verilmiştir .

Çapı 12,5 mm ye kadar olan iletkenler için c = 1,2
Çapı 12,5 mm den 15,8 mm ye kadar olan iletkenler için c = 1,1
Çapı 15,8 mm den büyük iletkenler için c = 1,0
Dinamik rüzgar basıncı p arazi üzerindeki yüksekliğe göre verilmiştir .
Yükseklik İletkenlere Direklere, traverslere, izolatörlere

—————— —————– ——————————————
0 – 15 m 44 kg /m 2 55 kg /m2
15 – 40 53 70
40 – 100 68 90
100 –150 86 115
150 – 200 95 125
BUZ ÜZERİNE RÜZGAR YÜKÜ
Çoğu ülke Yönetmeliklerinde, ek yük olarak buz yükü ile rüzgar yükü-
nün iletkenlere ayrı ayrı tesir ettiği kabul edilmiştir . Buz yükü mevcutken rüz-
gar yükünün olmadığı, rüzgar yükü hesaplanırken buz yükünün olmadığı varsa-
yılmıştır . Ancak iklim koşullarının ağır olduğu bazı ülkelerin Yönetmeliklerin-
de (Rusya, İngiltere ) aynı anda buz ve rüzgar yükünün de alınması istenir .
İletken üzerin de oluşan buz kılıfı üzerine hatta dik doğrultuda normal rüzgar
yükünün altında bir rüzgar yükünün alınması şart koşulur .
Buzlu tellere tesir eden rüzgar yükünü ,hesaplayabilmek için iletken üzerindeki
buz kılıfının dış çapı db nin bulunması gerekmektedir .
Buz kılıfı çapının hesabı :
İletken üzerinde oluşan buz üzerinde özgül ağırlığı daha düşük olan bir kar taba-
kası da mevcut olabilir . Aynı zamanda rüzgarın da mevcut olduğu varsayılırsa
rüzgarın etkisi ile bu kar tabakasının düşeceği kabul edilerek, tel üzerinde sadece
donmuş buz tabakasının kalacağı düşünülebilir . Buz kılıfının özgül ağırlığı δ b
[kg/dm 3], iletken çapı d ve buz kılıfının dış çapı d b ise, (Şekil 24)
1 m uzunluğundaki tel üzerindeki buz kılıfının ağırlığı,
π
g b = 1 . δ b . —– . ( d b 2 – d 2 ) . 10 – 3 [ kg/m ]
4
66
4. g b
2 2 3
db –d = –––-–– . 10
π.δ b
Buz kılıfının dış çapı : Şekil 24
—————————————— ————————————————
4.gb gb
db = d + ——— . 10 3
2
= 2
d + 1273,24 . –––– [ mm ]
√ π .δ b √ δb
olarak bulunur .
Buzlu iletken üzerine rüzgar yükü
Buzlu iletkene rüzgar yükünün hesabın da, buz kılıfı yüzeyinin pürüzlü olduğu-
nu düşünerek c basınç katsayısını biraz büyük c = c b = 2 alabiliriz . Veya c b = 1
alınabilir . Buz üzerine dinamik rüzgar basıncı için de, normal rüzgar yükünün
altında bir rüzgar basıncı alınabilir . p b [ kg/m 2 ]
Buzlu iletkenin birim uzunluğuna rüzgar yükü, ( Şekil 25)
g w b = c b . p b . d b . 10 – 3 [ kg /m ] olacaktır .
İletkene tesir eden bileşke toplam yük,
g t = √ ( g i+ g b) 2 + g wb2 [ kg /m ]
Bileşke toplam yoğunluk ise, Şekil 25
gt √ (g i + g b ) 2 + g w b2
γ t = –––– = ––––––––––––––––––––– = √ ( γ i + γb ) 2 + γ w b 2 olur .
q q
TÜRK YÖNETMELİĞİNE GÖRE BUZ VE RÜZGAR YÜKÜ HESABI
Buz yükü hesabı :

30 11.2000 tarih ve 24246 sayılı Resmi gazetede yayınlanarak yürürlüğe
giren Elektrik kuvvetli akım tesisleri Yönetmeliğine göre,
Normal buz yükü, d mm cinsinden iletkenin çapı ve kb buz yükü bölgelerine ait
bir katsayı olmak üzere,
g b = k b .√ d [ kg /m ] ifadesinden hesaplanacaktır .
Buz yoğunluğu ise,
67
gb k b. √ d
γ b = —— = ————— [ kg /m . mm2 ] olur .
q q
İletkenin toplam buzlu ağırlığı, (Şekil 26)
gt =gi +gb [ kg /m ] olacaktır .
Buzlu yoğunluk,
gt gi +gb
γ t = –––– = –––––––– = γ i + γ b [ kg /m.mm2 ] dir . Şekil 26
q q
g i : İletkenin metresinin ağırlığı [ kg /m ] ,

γ i : İletkenin yoğunluğudur . [ kg /m mm2]
Memleketimiz buz yükü bakımından beş bölgeye ayrılmış olup; bölgelere ait
buz yükü katsayıları, buz yükü, en düşük ve en yüksek ortam sıcaklıkları aşağı-
daki tabloda verilmiştir .
Buz yükü Buz yükü Buz yükü Ortam sıcaklığı ºC
Bölge No katsayısı k b kg /m En düşük En yüksek
I 0 0 – 10 50
II 0,2 0,2 .√ d – 15 45
III 0,3 0,3 .√ d – 25 40
IV 0,5 0,5 .√ d – 30 40
V 1,2 1,2 .√ d – 30 40
Buz yoğunluğu 0,6 kg / dm 3 alınacaktır .
Buz yükü haritasından hattın buz yükü bölgesi belirlenecektir .

1 ) İletkenlerin ve koruma tellerinin üzerinde – 5º C sıcaklıkta buz yükü böl-
gelerine ait normal buz yüklerinin mevcut olduğu, bunun dışındaki bütün
sıcaklıklarda buz yükünün mevcut olmadığı varsayılacaktır .
2 ) Büyük aralıklı hatlarda – 5º C de iki kat buz yükü alınarak askı noktala-
rında iletkenin en büyük gerilmesinin, kopma dayanımının % 70 ni aş-
maması sağlanacaktır
3 ) 380 kV ve daha yüksek gerilimli hatlarda – 5º C de her bölgeye ait nor-
mal buz yükü üzerine, iletkenlere ve koruma tellerine hat doğrultusuna
68
dik doğrultuda 20 kg/m2 lik dinamik rüzgar basıncının olduğu varsayıla-

caktır .
4 ) Hat birden fazla buz yükü bölgesinden geçiyorsa her bölgedeki hat bölü-
mü o bölgeye ilişkin değerlerle hesaplanacaktır . Ancak bölgelerden biri-
si içindeki hat bölümü 10 km den az ise bu bölüme ait hesaplar büyük
bölümün koşullarına göre yapılabilir .
Türk Yönetmeliğine göre rüzgar yükü hesabı :

Elektrik kuvvetli akım tesisleri Yönetmeliğine göre, normal rüzgar yükü, ilet-
kenin çapı mm cinsinden d, rüzgar açıklığı m cinsinden a w olmak üzere,
200 m ye kadar olan rüzgar açıklıkları için metre başına
g w = c . p .d . 10 – 3 [ kg /m]
200 m den büyük rüzgar açıklıkları için metre başına
c . p . d . ( 80 + 0,6 a w ) . 10 – 3
gw = —————————————– [ kg /m ]
aw
bağıntılarından hesaplanacaktır .
Rüzgar yükü yoğunluğu,

gw
γw= ——— [ kg /m .mm 2 ] olacaktır .
q
Bileşke yük,
g t = √ g i2 + g w
2
[ kg /m ] olacaktır .
Bileşke yoğunluk,
gt √ g i2 + g w2
γ t = —— = ——————— = √ γ i 2 + γ w 2 [ kg /m.mm2 ]
q q
g i : İletkenin metresinin ağırlığı [ kg /m ]
γ i : İletkenin yoğunluğudur . [ kg /m.mm2 ]
c rüzgar basınç katsayısı ve p dinamik rüzgar basıncı için, VDE tarafından ka-
bul edilen ve tablolarda verilen değerler kullanılacaktır . Dinamik rüzgar basıncı
rüzgar hızından da
69
v2
p = ——— bağıntısı ile hesaplanabilir .
16
burada, p : Dinamik rüzgar basıncı [kg/m2]
v : rüzgar hızı [ m / sn ]
Özel olarak, 380 kV luk iletim hatlarında normal rüzgar yükünü biraz daha
arttırabilmek için 200 m den büyük rüzgar açıklıklarında da yani bütün açıklık-
larda rüzgar yükü ,
g w = c . p .d . 10 – 3 [ kg /m] ifadesinden hesaplanabilir .
30.11.2000 tarih ve24246 sayılı resmi gazete de yayınlanan

Elektrik Kuvvetli Akım Tesisleri Yönetmeliğine göre ;
1) İletkenler ve koruma telleri üzerinde + 5º C sıcaklıkta yatay ve hatta dik

doğrultuda normal rüzgar yükünün mevcut olduğu, bunun dışındaki bütün
sıcaklıklarda rüzgar yükünün olmadığı varsayılacaktır .
2) Tellerin salınım hesaplarında + 5º C sıcaklıkta %70 rüzgar yükü ve bölgenin
en yüksek ortam sıcaklığında %42 rüzgar yükü göz önüne alınacaktır .
3) – 5º C de teller üzerinde normal bir buz yükünün oluştuğu varsayılacak ve
bölgeye ait buz yükü g b = k b. √ d ifadesinden hesaplanacaktır .
– 5º C dışındaki bütün sıcaklıklarda buz yükü alınmayacaktır .
4) 380 kV ve daha yüksek gerilimli hatlarda – 5º C de her bölgeye ait normal
buz yükü üzerine, iletkenlere ve koruma tellerine hat doğrultusuna dik doğ-
rultuda 20 Kg/m2, direklere ve izolatörlere 30 Kg /m2 lik dinamik rüzgar ba-
sıncının olduğu varsayılacaktır .
380 kV dan düşük gerilimli hatlarda – 5º C de buz üzerine ilave bir rüzgar
yükü alınmayacaktır .
4) Buzlu iletkenin buz kılıfının dış çapı, buz özgül ağırlığı δ = 0,6 kg/dm 3
olduğundan,
gb
2
db = d + 1273,24 . —— = √ d 2 + 2122,07 . g b [ mm ]
√ δb
Türkiyenin buz yükü bölgeleri haritası aşağıda verilmiştir .

70
71
TEL EĞRİSİNİN DENKLEMİ TEL BOYU GERİLME VE

SEHİM HESAPLARI
TEL EĞRİSİNİN DENKLEMİ

A ve B gibi iki askı noktası arasına gerilmiş olan telin matematiksel denkle-
mini bulmaya çalışalım . Telin en alçak noktası olan 0 noktasından kesildiğini farz
edersek dengenin sağlanması için telin o noktadan H gibi bir yatay kuvvetle çekil-
mesi gerekir . Telin herhangi bir M noktasında ki T çekme kuvveti, o noktada tel
eğrisine teğet doğrultuda olacaktır . Bu kuvvetin yatay bileşeni denge koşulu nede-
ni ile H yatay kuvvetine, düşey bileşeni de telin yatay teğetli noktasından M nokta-
sına kadar olan ℓ tel uzunluğunun ağırlığına eşit olacaktır . V = g . ℓ
Telin en alçak noktası olan 0 noktasını başlangıç noktası alalım ve eksen ta-
kımını buradan geçirelim . (Şekil 27)
Şekil 27
tan α = dy/dx = V/H = g .ℓ /H
g telin birim ağırlığı, H yatay çekme kuvveti bir sabite ise, c = H/g telin gerginliği
ile değişen metre boyutunda telin cinsine ve gerginliğine bağlı bir parametre oldu-
ğundan Tel uzunluğu için ,
dℓ = √ dx2 + dy2 = √ 1 + ( dy /dx)2 .dx yazılabilir . Buradan
d2y / dx2 = g.dℓ / H.dx = √ 1 + (dy /dx)2 / c elde edilir .
Bu diferansiyel denklemi çözebilmek için dy/dx = Z dönüşümü yapılırsa,
dZ √ 1 + Z2 dZ dx
–––– = ––––––– olur . ∫ –––––– = ∫ –––– integre edilerek
dx c √ 1 + Z2 c
Sinh–1 Z + k1 = x / c x = 0 için yatay teğetli noktada Z = dy/dx = 0 ve

–1
Sinh (0) + k1 = 0 olduğundan, integral sabiti k1 = 0 bulunur .
–1
Sinh Z = x/c ve Z = Sinh (x/c) olur .
72
Z = dy /dx = Sinh (x/c)

y = ∫ Sinh (x/c).dx = c. Cosh (x/c) + k2 x = 0 için y = 0 olduğundan k2 = – c
y = c. Cosh (x/c) – c = H/g . Cosh ( g.x / H) – H/g
Bu ifade tel eğrisinin denklemidir . Buna zincir eğrisi denir .
c = H /g = σ /γ m cinsinden telin parametresidir .

H : telin kg cinsinden yatay teğetli noktasındaki çekme kuvvetidir . H=σ.q
σ : telin kg/mm2 cinsinden yatay teğetli noktadaki gerilmesidir .
γ : telin kg/m.mm2 cinsinden özgül ağırlığıdır .
Tel eğrisinin parametresi değiştikçe yani H yatay çekme kuvveti ya da yatay teğet-
li noktadaki σ gerilmesi arttıkça tel eğrisinin şekli aynı kalmak suretiyle telin ger-
ginliği artar . Azaldıkça da gerginliği azalır ve gevşer.
Eksen sistemi başlangıca nazaran – c kadar aşağıya kaydırılırsa , (Şekil 28)
M noktasının x,y eksen takımındaki koor-
dinatları (x,y) olup, X,Y eksen takımında
ki koordinatları da (X,Y) ise,
y=Y–c
x=X olacağından,
Tel eğrisi ifadesinde yerine konursa,

y = c. Cosh (x/c) – c
Y – c = c. Cosh (X/c) – c olur .
Tel eğrisinin denklemi, Şekil 28
Y = c . Cosh (X / c) = H/g . Cosh ( g.X / H ) Şekline girer .
X = 0 için Y = c olacağından yatay teğetli noktanın ordinatı c parametresine eşit

olur .
Zincir eğrisi denkleminden görüleceği üzere tel eğrisi askı noktaları arasın-
daki açıklığa bağlı değildir . Bu özelliğinden dolayı c parametresi değişmiyorsa ya-
ni tel bütün açıklıklarda aynı gerilme ile geriliyorsa bütün bu açıklıklar için aynı tel
eğrisi kullanılabilir . Hesaplarda kolaylık sağlaması bakımından zincir eğrisi
ifadesi Mac-Laurin serisine aşağıdaki şekilde açılırsa,
x x2 xn
f(x) = f(0) + ––– f '(0) + –— f "(0) + .......... + ––– f (n) (0)
1! 2! n!
f(0)=0 , f '(0) =0 , f "(0) =1/c , f (0) =0 , f (0) =1/c3 , f (5)(0) =0 ,..., f (6)(0)=1/c5
(3) (4)
olduğundan,
73
x2 x4 x6
y = –––– + ––––– + ––––––– + ............. denklemi elde edilir .
2.c 24.c 3 720 .c 5
Bu denklemin dördüncü kuvvetten sonraki terimleri gayet küçük olduklarından ih-

mal edilebilirler . Sadece ikinci derece teriminin alınması halinde ise telin eğrisi
parabole dönüşür .
Parabol ifadesinin kullanılması ile yaklaşık hesap yapılmaktadır . Ancak kü-
çük açıklıklı ve askı noktaları arasında küçük kot farkı olan eğik açıklıklarda hata
çok büyük değildir . Orta büyüklükteki yatay açıklıklarda veya askı noktaları ara-
sında çok büyük kot farkı olmayan eğik açıklıklarda seriye açılmış zincir eğrisinin
ilk iki terimi ile yetinilebilir . Daha hassas hesaplar için serinin daha fazla terimi
alınmalı veya tel eğrisinin hiperbolik ifadesi kullanılmalıdır .
İki nokta arasındaki kot farkı

Zincir eğrisi üzerinde koordinatları M1 (x1,y1) ve M2(x2,y2) olan iki nokta
arasındaki kot farkı,
h = y2 – y1 = c.( Cosh x2 /c – Cosh x1 /c )
x 2 + x1 x 2 – x1
h = 2.c ( Sinh –––––– . Sinh ———— ) c = H /g olduğundan,
2.c 2.c
x2 + x1 x2 – x1
h = 2.H/g . ( Sinh ——–— . Sinh ———— ) olur.
2 H/g 2 H/g
Tel eğrisinin denklemi parabol kabul edilirse,

y = x2 / 2c y1 = x12 / 2c y2 = x2 2 / 2c olacağından ,
x22– x12 ( x2 + x1 ).( x2 – x1 ) g.( x2 + x1 ).( x2 – x 1 )

h = y2 – y1 = ———— = ————————— = ——————–––––––
2.c 2.c 2.H
elde edilir .
ASKI NOKTALARININ KOORDİNATLARI
A(x1,y1) ve B(x2,y2) askı noktalarına asılan iletkenin askı noktaları arasın-

daki yatay açıklığı a ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olsun . (Şekil 29)
Küçük açıklıklarda ve kot farkının az olması durumunda tel eğrisini parabol ka-
bul edebiliriz . Bu durumda, tel eğrisinin ifadesi
74
Şekil 29
y = x2 /2c olup, c = H/g = σ /γ telin parametresidir .
Askı noktalarının ordinatları ,

y2 = x22/2c
y1 = x12/2c olur .
a = x2 – x1
h = y 2 – y1 olduğundan,
x22 – x12 (x2 – x1).(x2+x1) a.(x2+x1)

h = y2 – y1 = ———— = ——————— = –––––––––––
2c 2c 2c
Bu ifadeden x2 + x1 çözülür ve elde edilen denklemlerin taraf tarafa toplanıp çı-

kartılmasından askı noktalarının apsisleri açıklık ve kot farkı cinsinden elde edi-
lebilirler .
x2 + x1 = 2.c.h/a
x 2 – x1 = a
x2 = c.h/a + a /2
x1 = c.h/a – a /2
Askı noktalarının ordinatları ise, bulunan bu apsis değerlerinin yukarda verilen

tel eğrisinin parabol ifadesinde yerine konulması suretiyle elde edilebilirler .
Küçük aralıklı ve kot farkı fazla olmayan menzillerde bu ifadeler kullanılabilir.
Daha hassas hesaplar için tel eğrisinin Mac-Laurin serisine açılmış ifadesinden
ilk iki terimi alabiliriz . Bu durumda tel eğrisinin ifadesi,
y = x2 / 2c + x4 / 24c3 olur . Buna göre,
x22 x24 x12 x14

h = y2 – y1 = ( ——– + ——— ) – ( ——– + ––––– )
2.c 24.c3 2.c 24.c3.
75
x22 – x12 x24 – x14 x22 – x12 x22 + x12

h = ( ———— ) + ( ———— ) = ———— . ( 1 + ———— )
2.c 24.c3 2.c 12.c2
a.( x2 + x1) x22 + x12

h = ————— . ( 1 + –––––––– ) elde edilir .
2.c 12.c2
Yukarda bulunan apsisler
x2 = c.h / a + a /2
x1 = c.h /a – a /2 idi bunlar kullanılarak çok az bir hata ile
c.h a c.h a c.h a

2 2
x2 + x1 = ( ––– + ––– ) + ( ––– – ––– ) = 2.[ ( ––– ) + ( ––– ) 2 ]
2 2 2
a 2 a 2 a 2
bulunur . Bu da h ifadesinde yerine konursa ,
a.( x2 + x1 ) (c.h /a )2 + ( a /2)2

h = —————— . [ 1 + –––––––––––––––– ] olur.
2.c 6.c2
(c.h /a )2 + ( a /2)2
k = [ 1 + ———————— ] k > 1 olmak üzere açıklık ve kot
6.c2 farkına bağlı bir katsayı olup, bu
ifadeden hesaplacaktır .
h ifadesinden x2 + x1 çözülürse,
2.c.h
x2 + x1 = ———
k.a
x2 – x 1 = a olur .
Bu iki ifadenin taraf tarafa bir toplanıp bir çıkartılması suretiyle askı noktala-
rının apsisleri bulunur . Daha hassas hesaplar için bu ifadeler kullanılabilir .
c.h a
x2 = —— + –—
k.a 2 Bu ifadelerde ileri (sağ) doğru giderken
yukarı kot farkları (+) , aşağı kot farkları (–)
c.h a alınacaktır . x 1 apsisinin negatif olması telin
x1 = –––– – ––– en alçak noktasının menzilin içinde, pozitif ol-
k.a 2 ması menzilin dışında olduğunu gösterir .
76
TEL BOYUNUN HESABI
Askı noktaları arasına gerilen telin zincir eğrisinin gerçek ifadesi, tel pa-
rametresi c = H / g = σ / γ olmak üzere,
y = c . Cosh (x/c) – c dir .
Burada,
H : kg cinsinden telin yatay teğetli noktasındaki çekme kuvveti
σ : kg/mm² cinsinden telin yatay teğetli noktasındaki gerilmesi
γ : kg/m.mm² cinsinden telin özgül ağırlığı
g : kg/m cinsinden telin birim ağırlığı dır.
Tel boyu ise, dℓ = √ dx2 + dy2 = √ 1 + (dy/dx)2 . dx olduğundan,
ℓ = ∫ √ 1+y′ 2 . dx = ∫ √ 1+ Sinh2 (x/c) . dx = ∫ Cosh (x/c) . dx
x2 x2
ℓ = c . Sinh (x /c) | = H/g. Sinh ( g.x/H) |
x1 x1
Mac-Laurin serisine açılarak yazılırsa tel boyu,

x2 x2
3 2 5 4 3 2 2 5 4 4
ℓ = x + x /6 c + x / 120 c + . . | = x + x .g /6.H + x .g /120.H + . . |
x1 x1
Düz menzil için toplam tel boyu ;

Askı noktaları aynı seviyede ise bu menzile düz menzil denir . a direkler arası
açıklık olduğuna göre x1 = – a /2 ve x2 = a /2 olacağından toplam tel boyu-
nun gerçek ifadesi,
L = 2 c. Sinh ( a /2c) = 2 H/g. Sinh ( a.g/2.H ) olur .
Veya seriye açılmış ifadeden tel boyunun yaklaşık ifadesi ,

x2 = a /2
3 2 5 4
L = x + x / 6 c + x / 120 c |
x1 = – a /2
L = a + a3 / 24 c2 + a5 / 1920 c4 + . . = a + a3.g2 /24.H2 + a5.g4 /1920.H4
olur .
Eğik menzil için toplam tel boyu : (Şekil 30)
Açıklığı a ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olan bir eğik menzil
için,askı noktalarının apsislerini veren ifadelerin yaklaşık değerleri,
77
x1 = c.h/a – a/2
x2 = c.h/a + a/2 olduğundan,
Şekil 30
Toplam tel boyunun gerçeğe yakın değeri,
x 2 = c.h/a + a/2
L = c . Sin h (x/c) |
x1 = c.h/a – a /2 ifadesinden bulunacaktır .
L = c .[ Sin h ( h/a + a/2c ) – Sin h ( h/a – a/2c ) ] olur .
p+q p–q
Sin h p – Sin h q = 2.Cos h (——–) . Sin h (——–) olduğundan,
2 2
L = 2.c.Cos h (h/a) . Sin h (a/2c) bulunur .
tel boyunun seriye açılmış ifadesinden ilk üç terimi alınırsa,takribi tel boyu
x2 = c.h/a + a/2
3 2 5 4
L = x + x / 6 c + x / 120 c |
x1 = c.h/a – a/2
( c.h /a + a /2)3 – ( c.h /a – a /2)3 ( c.h /a + a /2)5 – ( c.h /a – a /2)5

L = a + —————————————– + ––––––––––––––––––––––––––––
6.c2 120.c4
(x + y)3 = x3 + 3 x2y + 3xy2 + y3 (x+y)5 = (x+y)3. (x2+2xy+y2)
(x – y)3 = x3 – 3x2 y + 3xy2 – y3 (x – y)5 = (x–y)3. (x2−2xy+y2)
olduğu göz önüne alınarak ,

78
c3h3/a3+3c2.h2 /2a + 3cha /4 + a3/8 –( c3h3/a3–3c2 h2/2a + 3cha/4 – a3/8 )

L = a + —————————————————————————––—–––
6 c2
3c4h4 /a3 + c2h2a/4 + 2c4h4 /a3 +3c2h2a/2 + 3c2h2a/4 + a5/16
+ —————————————————————————
120.c4
a3/4 + 3c2.h2 /a 5c4h4 /a3 + 10c2h2a/4 + a5/16
L = a + ——————— + ——————————––––
6 c2 120.c4
a3 h2 h4 a.h2 a5
L = a + —–— + ——– + ——— + ——— + ————
24.c2 2.a 24.a3 48.c2 1920.c4
c = H/g olduğundan bu ifadede yerine konursa, direkler arası açıklığı a

ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olan bir eğik menzil için toplam tel boyu,
g2. a3 h2 h4 g2.a h2 g4. a5

L = a + ——— + ——– + ——– + ——–— + ———— olur .
24.H2 2.a 24.a3 48.H2 1920.H4
SEHİM
Bir tel aynı seviyede bulunan iki askı noktası arasına gerilmişse bu iki
nokta arasındaki mesafeye yatay menzil (düz menzil), askı noktaları arasında kot
farkı bulunması halinde ise, bu menzile eğik menzil denir .
Direkler arası açıklığı a ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olan eğik menzil-
li bir hatta, tel eğrisine çizilen ve askı noktalarını birleştiren AB doğrusuna para-
lel olan teğetin tel eğrisine değdiği MO noktasından çizilen düşeyin askı noktala-
rını birleştiren AB doğrusunu kestiği D noktası ile teğetin değme noktası arasın-
daki düşey mesafeye sehim denir . f = M0 D (Şekil 31a) f '= M0 D (Şekil 31b)
Şekil 31 (a) Düz menzilde sehim ( f ) 31 (b) Eğik menzilde sehim ( f ′ )

79
Düz menzilde sehimin yaklaşık ifadesi
x2 x4 x6
Tel eğrisi ifadesi y = ––––– + –––––– + ––––––– + … olduğundan,
3 5
2.c 24.c 720. c
düz menzil için x = a /2 koyarak sehim ifadesi az bir hata ile bulunabilir .
a2 a4 a6
f = ––––– + –––––– + –––––––––– + ………….
8.c 384.c 3 46080. c 5
Sehimin statik denge kuralları ile bulunması

Sehim ifadesini düz ve eğik menziller için statik denge kurallarını uygu-
layarak da elde edebiliriz .
AB doğrusuna çizilen paralelin zincir eğrisine teğet olduğu noktadan telin kesil-
diğini farz edelim . Şekil 58 Telin denge koşulu gereği, B noktasına göre mo-
mentlerin cebrik toplamını alıp, sıfıra eşitleyip, az bir hata ile de toplam tel bo-
yunun AB kirişinin uzunluğuna eşit olduğunu kabul edersek,
Düz menzil için : Telin yatay çekme kuvveti H , sehimi f , toplam ağırlığı G
olsun . G nin yarısının tel yarı boyunun ortasında toplandığı farz edilerek B nok-
tasına göre moment alınırsa, Şekil 31(a)
H.f = G/2 . a/4 = G . a/8 olur .
Tel boyu L ≈ a alınırsa, G = g. L = g. a H.f = g. a 2/8
f = g. a2 /8. H = a2/8.c Bulunur .
Tel eğrisinin parabol olması durumundaki sehime eşdeğerdir .
Eğik menzil için : Şekil 31(b)

Sehim f ′ ve telin toplam ağırlığı G′ olsun . Tel ağırlığının yarısının yarı
menzilin ortasında toplandığı farz edilerek B noktasına göre moment alınırsa,
T. f ′. Cos φ = G′/2 . a/4 = G′. a/8 T = H/Cos φ
G′ = g . L′ L′ ≈ AB ≈ a / Cos φ G′ ≈ g.a / Cos φ olduğundan,
g. a 2 a2
f ′ = –––––––––––– = ––––––––––– elde edilir .
8. H. Cos φ 8.c. Cos φ
Bu ifadeler 300 m ye kadar düz menzillerde ve eğim açısı 300 yi geçmeyen 500
m ye kadar olan eğik menzillerde gerçek değere yakın sonuçlar verir .
80
Düz menzildeki sehim ile eğik menzildeki sehim arasındaki bağıntı

Düz ve eğik menzildeki sehimleri birbirine oranlarsak, bunlar arasındaki bağıntı
f = f ′. Cos φ veya f ′ = f / Cos φ olur .
Tel uzunluğu ile sehim arasındaki bağıntı

Düz menzil için tel boyu
L = a + a3 / 24 c2 + a5 / 1920 c4 + .... olup, ilk iki terimi alınıp,
f = a2/8.c den c = a2/8.f olarak bulunup, tel boyu ifadesinde yerine
konursa,
L = a + 8.f 2/3.a bulunur .
Eşdeğer düz menzil

Kot farklı eğik bir menzildeki sehime, sehimi eşit olan düz menzilin açıklığına
eşdeğer düz menzil (a eşd ) denir . (Şekil 32)
a çıklığındaki eğik menzildeki f ′
sehimini, düz menzilde ki sehime
eşitleyerek
a 2/ 8.c. Cos φ = aeşd2 /8c
a 2/ Cos φ = aeşd2
Cos φ = a/√ a2 + h2 = a /C
aeşd = √ a .C
Şekil 32
2 2
C = √a +h
a : Direkler arası açıklık h : Tespit noktaları arasındaki kot farkı
C = AB : Tespit noktalarını birleştiren doğrunun uzunluğu
Tel eğrisi parabol kabul edilirse,eğik menzilde sehim

Tel eğrisini parabol kabul ederek eğik bir menzil için sehim ifadesini bul-
maya çalışalım . Bu durumda tel eğrisi
y = x 2/2c olacağından,
y ' = x/c
y '(x0) = xo/c = h/a olur . (Şekil 33)
AB doğrusuna paralel teğetin tel eğrisine değme noktası M0 ın koordinatları,

xo = c.h /a
yo = xo2 /2.c = c.h 2/2.a2 olur .
81
Şekil 33 Tel eğrisinin parabol kabul edilmesi halinde sehim
B noktasının koordinatları,
c.h a
xB = ——– + ——
a 2
2
xB c.h2 h a2
yB = ——— = ––––– + –––– + ––––
2.c 2.a2 2 8.c
AB doğrusunun denklemi : y – y B = m ( x – x B) m = h/a
c.h2 h a2 h c.h a
y – ( ––––– + –––– + –––– ) = ––– ( x – –––– – ––– )
2.a2 2 8.c a a 2
h c.h 2 a2
y = –––– x – ––––– + –––– olur .
a 2.a2 8.c
c.h
AB doğrusu üzerindeki D noktasının ordinatı için x = x o = –––– koyarak,
a
2 2 2 2 2
c.h c.h a c.h a
y D = –––– – –––– + –––– = ––––– + –––– bulunur .
a2 2.a2 8.c 2.a 2 8.c
Sehim,
c.h 2 a2 c.h 2
f = y D – y o = ––––– + –––– – ––––
2.a 2 8.c 2.a 2
buradan,
82
a2 γ.a 2 g.a 2
f = –––– = –––––– = ––––– elde edilir .
8.c 8.σ 8.H
Tel eğrisinin parabol kabul edilmesi halinde sehimin kot farkına bağlı olma-
dığı durumu ortaya çıkmaktadır . Yani eğik menzildeki sehim düz menzildeki
sehime eşit olmaktadır . Sehimin yeri ise,
c.h a c.h a
M 0N = x B – x 0 = ——– + —— – ––––– = ––––
a 2 a 2
olduğundan menzilin ortasındadır .
Düz menzilde sehimin gerçek ifadesi
Düz menzildeki Sehimin gerçek ifadesi, telin zincir eğrisi denkleminde x = a/2
konularak elde edilebilir .
y = c . Cos h ( x / c ) – c
H g.a H
f = c . Cos h ( a /2c ) – c f = ––– . Cos h ( –––––– ) – ––––
g 2.H g
Bulunan bu ifadeler eğik menzil ve düz menzil için sehimin değerinin

bulunmasını sağlarlar . Küçük açıklıklarda tel eğrisi parabol kabul edilebilir .
Veya zincir eğrisinin Mac-Laurin serisine açılmış ifadesinin iki veya üç teri-
mi ile yetinilebilir . Büyük açıklıklarda ve askı noktaları arasındaki kot farkının
çok büyük olduğu durumlarda sehimin gerçek ifadesi ile değerinin bulunması
daha sağlıklı sonuçlar verir .
ÖRNEK
Direkler arası açıklık a = 400 m ve askı noktaları arasındaki kot farkı h = 150 m
dir . Kullanılan iletken ise Cardinal ( g = 1,8298 kg/m H = 3400 kg ) olsun .
Tel eğrisi parabol kabul edilirse,
eğik menzildeki sehim düz menzildeki sehime eşit olacağından,
g. a2/ 8. H = 1,8298 . 4002 / 8. 3400 = 10,76 m
Sehimin yeri de menzilin ortasında olacağından
u = a/2 = 400/2 = 200 m
Gerçek sehim değeri, tel eğrisinin parabol kabul edilmesindeki değerinden bü-
yüktür . Sehim eğik menzile ait ifadeden hesaplanırsa, gerçeğe çok yakın bir de-
ğer elde edilmektedir . Cosφ = a /√ ( a2 + h2) = 400 /√ ( 4002 + 1502) = 0,936
f ′ = f / Cos φ = 10,76 / 0,936 = 11,499 m ≈ 11,51 m

83
ÖRNEK Askı noktaları arasındaki kot farkı 250 m direkler arası mesafesi 650
m
olan bir açıklıkta telin müsaade edilen maksimum gerilmesi σ max = 9,8 kg/mm2
kullanılan iletken Cardinal ( q = 547,34 mm2 , d = 30,42 mm , gi = 1,8298 kg/m )
dir . Hattın gerilimi 380 kV olup, III buz yükü bölgesindedir . Telin buz üzerine
rüzgarlı haldeki sehimini hesaplayalım .
Telin üzerindeki buz yükü : gb = 0,3 .√ d = 0,3 .√ 30,42 = 1,655 kg/m

Buz çapı :
db = √ d2 + 2122,07.gb = √ 30,422 + 2122,07 .1,655 = 66,61 mm
Buzlu iletken üzerine rüzgar yükü :
gw = c .pb .db .10−3 = 1 . 20 . 66,61 . 10−3 = 1,332 kg/m
Buzlu rüzgar yükü :
g top = √ (g i + g b)2 + gwb2 = √(1,8298 + 1,655)2 + 1,3322 = 3,731 kg/m
Sehimim yaklaşık değeri eğik menzile ait ifadesinden hesaplanırsa,
Cosφ = a / √ a2 + h2 = 650/ √ 6502 + 2502 = 0,933
f = gtop .a2 / (8 .σmax .q .Cosφ) = 3,731 . 6502 / ( 8 . 9,8 . 547,34 . 0,933)
f = 39,373 m elde edilir . İki sonuç hemen hemen aynıdır .
GERGİ ZİNCİR İZOLATÖRLÜ AÇIKLIKLARDA SEHİM

Gergi zincir izolatörlü bir açıklıkta gergi zincirlerinin direğe tespit nokta-
ları arasındaki açıklık a ve gergi zincirlerinin iletkene bağlandıkları noktalar ara-
sındaki yatay açıklık da a1 olsun . Gergi zincir takımının ağırlığı G iz ve uzunluğu
ℓ iz ise, zincirin bükülmediği rijit olduğu varsayılırsa gergi zincir izolatör takı-
mından dolayı iletken sehimindeki artış, ∆f = S–S 2 ve zincir izolatörsüz sehim
f 1 = g i.a2/8.H olup, toplam sehim, f = f 1 + ∆f olur . (Şekil 34)
Şekil 34 Düz menzilde gergi zincir izolatörlü açıklıklarda sehim

84
A noktasına göre moment alınırsa denge koşulundan
H . S = G . a 2 + G iz . a 2/2 G : iletkenin ağırlığı

G iz : izolatör ağırlığı
G . a 2 + G iz . a 2 /2
S = —————————— olur .
H
Zincir izolatörsüz vaziyette telin uzantısındaki A1 noktasına göre moment alı-
nırsa,
H . S2 = G .a 2 + G i . a 2/2 G i ≈ g i . a 2 olduğu kabul
edilirse,
G.a 2 + g i . a 2 2 /2
S2 = —————————— bulunur .
H
Buna göre gergi zincir izolatöründen dolayı iletken sehimindeki artış,
G.a 2 + G iz . a 2 / 2 – G.a 2 – g i . a 2 2 / 2
∆f = S – S 2 = ———————————————————
H
a2
∆f = ——– . ( G iz – g i .a 2 ) olur .
2.H
a 2 = ℓ iz . Sin β H = σ.q olduğundan ,
ℓ iz . Sin β
∆f = ————— ( G iz – g i .ℓ iz . Sin β ) elde edilir .
2.σ.q
∆f gergi zincir izolatör takımının düşeyle yaptığı β açısı bulunarak da hesapla-

nabildiği gibi a2 ≈ ℓ iz olduğu kabul edilerek de az bir hata ile
ℓ iz
∆f = ———— ( G iz – g i.ℓ iz ) ifadesinden de bulunabilir .
2.σ.q
Toplam sehim ise,
g i.a 2 ℓ iz . Sin β
f = f 1 + ∆f = ——— + ————– ( G iz – g i .ℓ iz . Sin β ) olur .
8.H 2.H
85
Eğik menzilde gergi zincir izolatörlü açıklıklarda sehim

Tespit noktaları arasındaki kot farkı h ise, eğik menzilde gergi zincir izo-
latörsüz durumdaki sehim,
f 1 = g i.a 2/ 8.H.Cos φ olacaktır . Cos φ = a / √ a2 + h2 olup,
toplam sehim,
f = f 1 + ∆f olur . ( Şekil 35)
Şekil 35 Eğik menzilde gergi zincir izolatörlü açıklıklarda sehim
M ve L noktaları arasındaki telin toplam ağırlığının yarısının M, diğer ya-

rısının L noktasında bulunduğunu ve tel boyunun ML kirişinin uzunluğuna eşit
olduğunu, ML kirişinin de AB kirişine paralel olduğunu varsayarsak,
ML ≈ a 1 / Cos φ olur . Buna göre,
G1 ≈ G 2 = G = (g i . a 1 )/ 2. Cos φ olacaktır .
∆f ≈ AA1 ≈ BB1 olduğu kabul edilir ve β1 ≈ β2 = β olduğu varsayılırsa,
A ve A1 noktalarına göre moment alınarak, ∆f için düz menzilde hesaplanan yu-
karıdaki aynı ifade bulunur .
a2
∆f = ——– . ( G iz – g i .a 2 ) ve
2.H
a 2 ≈ a 3 = ℓ iz . Sin β olduğundan,
ℓ iz . Sin β
∆f = ————— ( G iz – g i .ℓ iz . Sin β ) bulunur .
2.σ.q
Böylece toplam sehim,
g i.a 2 ℓ iz . Sin β
f = f 1 + ∆f = ————— + ————–— ( G iz – g i .ℓ iz . Sin β ) olur .
8.H.Cos φ 2.σ.q
Cos φ = a / √ a2 + h2
86
ZİNCİR İZOLATÖRÜN DÜŞEYLE YAPTIĞI AÇI

Gergi zincir izolatörlerin düşeyle yaptığı β açısını hesaplayabilmek için, A nok-
tasına göre moment alınıp, (Şekil 36)
S = ℓ iz . Cos β
a 2 = ℓ iz . Sin β değerleri yerlerine konursa,
Şekil 36
H.ℓ iz .Cos β = G.ℓ iz .Sin β + G iz / 2 . ℓ iz .Sin β

H 2 . Cos 2 β = ( G + G iz / 2 ) 2 . Sin 2 β
H 2.( 1 – Sin 2 β ) = ( G + G iz / 2 ) 2 . Sin 2 β
Sin 2 β . [ H 2 + ( G + G iz / 2 ) 2 ] = H 2
H 2. H
Sin β = ———————————— = —–––—————————
√ H 2 + ( G + Gi z / 2 ) 2 √ 4.H 2 + ( 2.G + G iz ) 2
G = g i . a 1/2 ≈ g i . a / 2 olduğu kabul edilirse
2.H
Sin β = ————————————— H = σ.q
√ 4.H 2 + ( g i .a + G iz ) 2
Cos 2 β = 1 – Sin 2 β olduğundan,
4. H 2 ( g i .a + G iz ) 2
Cos 2 β = 1 – ——————————— = ––––––––––––––––––––––
4.H 2 + ( g i .a + G iz ) 2 4.H 2 + ( g i .a + G iz ) 2
g i .a + G iz
Cos β = —————————————
√ 4.H 2 + ( g i .a + G iz ) 2
87
SEHİM VERME AÇISI
Askı noktaları arasındaki kot farkı h ve açıklığı a olan eğik menzilli sehim
verilmeye çalışılan bir açıklıkta, A1 noktasından tel eğrisine çizilen teğetin θ açı-
sı veya t ( target ) mesafesi yardımı ile iletkenlere f sehimi (makaradaki) verile-
bilir . (Şekil 37) A1 noktasının askı noktasına uzaklığı T olup, alet bu noktaya
yer sehpası üzerinde yere veya direk sehpası ile direk üzerine kurulur .
Şekil 37
Tel eğrisi parabol kabul edilirse, c telin parametresi olmak üzere y = x2 /2c
olacaktır .
A noktasının koordinatları
x A = c.h/a – a/2
y A = x A 2 / 2.c = c.h 2 / 2.a 2 – h/2 + a 2 / 8.c
B1B2 T + h – t xo
tan α = ——– = ———–—— = y ' ( x o) = —— buradan x o çekilirse,
A1B1 a c
c.(T + h – t) x o2 c.(T + h – t)2

x o = ——————— y o = ——– = ————————– bulunur .
a 2.c 2.a 2
Diğer taraftan
c.h 2 h a2
PQ = T – y A = T – ——— + —— – —–— olduğu göz önüne alınarak,
2
2.a 2 8.c
c . ( T + h – t )2 c.h 2 h a2
——————— + T – ——– + ––– – ——
88
MQ y o + PQ 2.a 2 2.a 2 2 8.c

tan α = —— = –———— = ———————————————————
A1Q xo –xA c.( T + h – t ) c.h a
——————– – ( —— – —— )
a a 2
T+h –t
= ————— yazılabilir .
Buradan içler dışlar çarpımı yapılarak, a
c / 2.a . ( T + h – t ) 2 + a.T – c.h 2 / 2.a + a.h / 2 – a 3 / 8.c

c.h a
2
= c . ( T + h –t ) / a – ( T + h – t ) . ( —— – —– )
a 2
her iki tarafı 2.a ile çarparak
c .( T + h – t ) 2 + 2. a 2.T – c.h 2 + a 2.h – a 4 / 4.c
= 2. c . ( T + h – t ) 2 – ( T + h – t ) .( 2.c.h – a 2 )
t ye göre düzenlenirse,
a2 a2 .T a4
t 2 – ( 2.T + —– ). t + T 2 – ——— + ——– = 0
c c 4.c 2
Bu ikinci derece denkleminden t çözülürse,
( 2.T + a 2 / c ) ± √ ( 2.T + a 2 / c ) 2 – 4.( T 2 – a 2 .T / c + a 4 / 4.c 2 )

t 1,2 = —————————————————————————————
2
( 2.T + a 2 / c ) ± √ ( 8.a 2. T / c
t 1,2 = ————————————————
2
Bu iki kökten, teğetin menzilin içinde kalanı istenen çözüm olduğundan (–)
olanı alınacaktır .
t = T + a 2 / 2.c – √ 2.a 2 .T / c
Tel eğrisinin parabol olması durumunda eğik menzildeki sehim düz menzildeki
sehime eşit olacağından, f = a2/8.c dir . Sehim ifadesinden c parametresi
c = a2 /8.f olarak çekilip, t ifadesinde yerine konursa,
t = T + 4.f – 4.√ T.f

89
t = ( 2.√ f – √ T ) 2 elde edilir .
t target mesafesi, sehim ve T mesafesi cinsinden belli olduğuna göre α yatay

sehim verme açısı,
T+h–t
Tan α = ————— olur . veya t target değeri yerine
a konursa,
T + h – ( T + 4.f – 4.√ T.f )

Tan α = ——————————————
a
h – 4.f + 4.√ T.f

Tan α = ———————————— elde edilir .
a
Target mesafesi direkte nişan tahtası üzerine işaretlendikten sonra A1

noktasında bulunan bir gözlemci B2 noktasına nişan alıp, bakış doğrultusunun
tel eğrisine teğet olmasını sağlayarak tele sehim verdirebilir . Veya A1 noktasına
kurulan Takeometre yardımı ile θ sehim verme açısı kullanılarak tele yerden se-
him verilebilir .
A1 noktasının askı noktasına olan T uzaklığı büyüdükçe bakış doğrultu-
sunun tel eğrisine değme noktası üst askı noktasına yaklaşacak ve t target mesa-
fesi küçülecektir . (Şekil 38)
Değme noktası üst askı noktası B de olursa,
Askı noktasına olan uzaklık T1 ve target me-
safesi t 1= 0 olacaktır .
Gözlem noktasının askı noktasına olan uzak-
lığı T1 den büyük olursa, T2 > T1 için bakış
doğrultusunun tel eğrisine teğet olması sağla-
namaz . Teğetin değme noktası, telin uzantı-
sında olacağından T2 uzaklığına karşılık gelen
target değeri olan t 2 ile tele sehim verilmesi
hatalıdır . t = ( 2.√ f – √ T ) 2 = 0 dan
√4.f – √ T ≥ 0 olmalıdır .
Tele sehim verilebilmesi, için gözlemci noktasının Şekil 38
askı noktasına olan T uzaklığı
T ≤ 4.f şartını sağlamalıdır . Aksi takdirde değme noktası telin

uzantısındadır . Tele sehim verilirse hatalı olacaktır .
t target değerleri ile θ düşey sehim verme açıları değişik ortam sıcaklıkları
90
için önceden hesaplanarak sehim verme tabloları ile verilirler . Bu tablolarda her
ortam sıcaklığı için ayrı olmak üzere, makaradaki ve klempteki sehimler, target
değerleri, sehim verme açıları, T mesafeleri yer almalıdır . Telin çekilmesi sıra-
sında, ortam sıcaklığındaki makaradaki sehime karşılık gelen t target değeri ve-
ya sehim verme açısı tablolardan alınarak, tele yerden sehim verme işlemi ger-
çekleştirilebilir .
Proje safhasında, takeometrenin yerden yüksekliği 1,20 m alınır . Direk
konsol yüksekliği de göz önüne alınarak takeometrenin askı noktasına olan T
uzaklığı belirlenir . (T = H – h iz – 1,20) Ancak, proje değerlerinde olabilecek ha-
taları önleyebilmek için takeometre kurulurken, mahallinde ölçülerek bulunan
direk konsol yüksekliğinden, zincir izolatör boyunun ve sehim tablolarında veri-
len T mesafesinin düşülmesi suretiyle takeometrenin
yerden yüksekliği bulunmalı ve alet bu yüksekliğe
kurulmalıdır . (Şekil 39)
Alet yüksekliği h t = H – h iz– T ifadesinden bulunur .
h t : Alet yüksekliği
H : Yerden konsolun yüksekliği
h iz : Zincir izolatör boyu
T : Aletin askı noktasına mesafesi
Şekil 39
SAYISAL ÖRNEK
Teli çekilen etap içinde ruling açıklığa yakın değerde bir açıklık seçilir. Bu açık-
lık için sehim verme ve target mesafesini hesaplayalım . Hat bölümü içinde se-
him verilecek 385 m lik açıklıkta kot farkı 18 m ve daha önce hazırlanan sehim
cetvellerinden alınan 25ºC ortam sıcaklığındaki makaradaki sehim değeri
12,11 m ve takeometrenin askı noktasına olan yüksekliği de 20 m olduğuna göre
a = 385 m h = 18 m f m = 12,11 m T = 20 m
Nişan tahtası üzerindeki Target mesafesi
t = (2 √ f m – √ T ) 2
t = ( 2 √ 12,11 – √ 20 ) 2 = 6,19 m bulunur .
sehim verme açısı (tel eğrisine teğet bakış doğrultusunun yatay ile yaptığı açı )
T+h–t 20 + 18 – 6,19
Tan α = —————– = ———————— = 0,0826 α = 4,72 º
a 385
Grad cinsinden düşeyle yapılan açı ise, θ = 100 – 4,72. (100 /90) = 94,76 Grad
91
KONTROL FAKTÖRÜ
Sehim verme açısı ve target mesafesini hesaplamaya yarayan ifadeler tel

eğrisinin parabol olduğu kabul edilerek bulunmuş olduğundan sehim, açıklığın
karesi ile tam orantılı değildir . Dolayısıyla bu ifadeler yaklaşık değerler verirler.
Ayrıca bakış doğrultusunun tele teğet olduğu M(x0,y0) noktası askı noktalarına
yaklaştıkça hata da büyümektedir .
f telin sehimi, f 0 ise bakış doğrultusunun tele teğet olduğu M(x0 ,y0 ) noktasın-
daki sehim değeri olduğuna göre, f 0 / f < 1 oranına kontrol faktörü denir .
Sehim vermede en doğru sonuç ideal durum olan T = t olması halindedir . Bu
durumda f 0 / f = 1 dir . (Şekil 40)
Şekil 40
Bakış doğrultusunun tele teğet olduğu nokta, üst askı noktasına yaklaştık-
ca hata büyür ve (+) yöndedir . Tel fazla gerilmiş gibi olur . Alt askı noktasına
yaklaştıkça da hata (–) yönde olur ve tel az gerilmiş gibi olur .
Bakış noktasının askı noktasına olan T uzaklığı, t target değerine ne kadar yakın
ise yapılacak hata da o kadar azalır. T = t olan ideal durumda ise, bakış doğrultu-
sunun tele teğet olduğu noktada f0 = f olacağından, kontrol faktörü bire eşit ola-
caktır . Tel eğrisinin denklemi parabol olarak alınırsa, y = x2/2c f = a2/8.c olur .
D noktasının koordinatları D( x0 ,y D ) olduğuna göre,
f 0 = y D – y 0 dan f 0 hesaplanıp, telin sehimi olan f = a2/8.c ye bölünerek
kontrol faktörü bulunacaktır .
Tel eğrisinin x0 daki türevini bakış doğrultusunun eğimine eşitlersek,
x0 B1 B2 T+h–t
y′ = Tan θ = –––– = ––––––– = –––––––––– olur . Buradan,
c A1 B1 a
c.( T + h – t ) x o2 c.( T + h – t ) 2
x o = –––––––––––– y o = ––––– = ––––––––––––––––
a 2.c 2.a 2
92
c.T 2 + c.h 2 + 2c.h.T +c.t 2 – 2c.t.T – 2c.h.t

y 0 = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2.a 2
x B2 c.h 2 h a2
x B = c.h / a + a /2 y B = ––––– = ––––– + –––– + –––––
2.c 2.a 2 2 8.c
AB doğrusunun denklemi y – y B = m ( x – x B ) olup, m = h/a dır .
c.h 2 h a2 h c.h a
y – ( ––––– + –––– + ––––– ) = ––––– ( x – –––– – –––– )
2.a 2 2 8.c a a 2
h c.h 2 a2
y = –––– x – ––––– + –––––– bulunur .
a 2a 2 8.c
AB doğrusu üzerindeki D noktasının y D ordinatını bulabilmek için AB doğrusu-

nun denkleminde x = x 0 ve y = y D konursa,
h c. ( T + h – t ) c.h 2 a2
yD = ––– ( –––––––––––––– ) – –––––– + ––––––
a a 2a 2 8.c
2c.h.T + c.h 2 – 2c.h.t a2

yD = –––––––––––––––––––––– + –––––– elde edilir .
2a2 8.c
f0=yD–y0
2c.h.T + c.h 2 – 2c.h.t a2

f0 = ––––––––––––––––––––– + ––––––
2a2 8.c
c.T 2 + c.h 2 +2c.h.T +c.t 2 – 2c.t.T – 2c.h.t

– ––––––––––––––––––––––––––––––––––––
2a 2
a2 c.T 2 + c.t 2 – 2c.t.T

f0 = –––– – ––––––––––––––––––– bulunur .
8.c 2a 2
93
Tel eğrisi parabol kabul edildiğinden sehim f = a 2 / 8c olacaktır . Buradan,
f0 c.T 2 + c.t 2 – 2c.t.T 8.c T 2 – 2 t.T + t 2

–––– = 1 – –––––––––––––––––– . –––– = 1 – ––––––––––––––––––
f 2a 2 a2 a 4 / 4.c2
Kontrol faktörü,
f0 (T–t)2
––––– = 1 – –––––––––– olur .
f ( 4.f ) 2
T = t olması halinde kontrol faktörü, f 0/f = 1 olmaktadır . (İdeal durum)

Kontrol faktörünün 0,9 dan büyük olması ideal duruma yakın olunduğunu göste-
rir . Apsiste h/a oranı, ordinatta kontrol faktörü olmak üzere Şekil 41 de verilen
diyagram yardımıyla seçilen açıklıkta sehim verilmesinin uygun olup olmadığı-
da kontrol edilmelidir . Bunun için, sehim verilecek bölüm içinde açıklığı a ve
askı noktaları arasındaki kot farkı h olan bir menzilde, h/a oranı teşkil edilip, ap-
sisi h/a ve ordinatıda, hesaplanan kontrol faktörü olan nokta (M), şekilde verilen
diyagramdaki eğrinin üst kısmında ise, bu açıklık için sehim cetvellerinde veri-
len target değeri ya da sehim verme açısı ile tele sehim verilmesi uygundur . Bu
nokta (N) şekildeki gibi diyagramdaki eğrinin alt kısmında ise bu target değeri
veya sehim verme açısı ile bu açıklıkta tele sehim verilmesi hatalı sonuç verir .
Daha önce hazırlanan sehim cetvellerinde her açıklığa ait verilen target değerle-
ri ve sehim verme açıları ile birlikte kontrol faktörleri de verilirse kontrol faktö-
rünü el ile hesaplamaya gerek kalmaz .
Şekil 41 Kontrol faktörü = f ( h/a) diyagramı

94
Sayısal örnek
1) a= 432 m h = 23 m T = 17.80 m f m = 15,46 m (makaradaki) olsun .
target mesafesi,
t = ( 2.√ f m – √ T ) 2 = ( 2. √15,46 – √17,80 ) 2 = 13,28 m
kontrol faktörü
f0 (T–t)2 ( 17,80 – 13,28)2
––––– = 1 – –––––––––– = 1 − ––––––––––––––– = 0,99 ≥ 0,9
f ( 4.f ) 2 ( 4. 15,46)2
h/a = 23 / 432 = 0,053 olduğundan,

apsisi 0,053 ve ordinatı 0,99 olan nokta diyagramdaki eğrinin üst kısmında kal-
dığından bu target değeri ile bu açıklıkta tele sehim verilebilir .
2) a= 354 m h = 49 m T = 20,80 m f m= 10,42 m ise,

target mesafesi,
t = ( 2.√ fm – √ T ) 2 = ( 2.√ 10,42 – √20,80 ) 2 = 3,59 m
kontrol faktörü
f0 (20,80 – 3,59 ) 2
––––– = 1 – ––––––––––––––– = 0,83 ≤ 0.9
f ( 4 . 10,42) 2
h/a oranı h/a = 49/354 = 0,138 olduğundan,
apsisi 0,138 ve ordinatı 0,83 olan nokta diyagramdaki eğrinin altında (içinde)
kaldığından bu target değeri ile bu açıklıkta tele sehim verilmesi hatalı olur .
Başka bir uygun yöntemle veya başka bir açıklıkta tele sehim verilmelidir .
Etabın seçilen bu aynı açıklığında sehim cetvelinden alınan tel sehimine
karşılık gelen başka bir target değeri veya sehim verme açısı ile tele sehim veril-
mesi istenirse, ölçü aletinin sehim cetvelinden alınan askı noktasına olan T uzak-
lığı küçültülerek, takeometre 1,20 m den daha yükseğe kurulup, kontrol faktörü-
nün büyültülmesine ( ideal değeri 1 dir.) çalışılır . Bu durumda target değeri yeni
T uzaklığı için elle yeniden hesaplanacaktır .
T = 11.50 m ye düşürülürse , a = 354 m h = 49 m f m = 10.42 m için
2 2
t = ( 2.√ f m – √ T ) = ( 2. √10,42 – √11,50 ) = 9,39 m olur .
kontrol faktörü
f0 (11,50 – 9,39 ) 2
––––– = 1 – ––––––––––––––– = 0,997 ≥ 0.9
f ( 4 . 10,42) 2
h/a = 0,138 olduğundan,
apsisi 0,138 ve ordinatı 0,997 olan nokta diyagramdaki eğrinin üstünde kaldığın-
dan, bu target değeri ile bu açıklıkta tele sehim verilebilir .
Ölçü aleti nin kurulacağı yükseklik 1,20 + ( 20,80 – 11,50) = 10,50 m olmakta-
dır . Ancak tatbikatta aletin bu yüksekliğe kurulması zorluk çıkarabileceğinden,
ölçü aleti direk üzerine monte edilebilen ölçü aleti sehpası üzerine kurulabilir .
95
SEHİM VERME YÖNTEMLERİ
Sehim verme. Etaptaki arazi durumuna, seçilen açıklıktaki mesafeye ve

kot farkına bağlı olarak uygun bir yöntem seçilerek yapılır .
YG ve ÇYG li iletim hatlarında genel olarak ölçü aleti kullanılarak yerden target
değerleri veya sehim verme açıları ile sehim verme yöntemleri tercih edilir .
Target değerleri veya sehim verme açıları ile sehim verme

Bu yöntemlerde sehim verilecek etap içinde ruling veya eşdeğer açıklığa
yakın bir açıklık seçilerek, daha önce hazırlanmış sehim cetvellerinden, sehim
verilme sıcaklığına tekabül eden ortam sıcaklığındaki makaradaki sehim değer-
leri için verilen t target değerlerinin t1(ileri) ve t2 (geri) veya sehim verme açı-
larının θ1(ileri) ve θ2 (geri) değerlerinin ve T ölçü aletinin askı noktasına olan
yüksekliğinin alınması ile tele sehim verilebilir .
Ölçü aletinin askı noktasına olan T uzaklığı, proje safhasında, ölçü aletinin yer-
den 1,20 m yüksekliğe kurulacağına göre belirlenmiştir . Tatbikatta ölçü aleti
olarak kullanılacak takeometrenin yerden gerçek yüksekliği; direğin, konsoldan
mahallinde ölçülen yere uzaklığından (H), zincir izolatör askı takımının boyu,
(hiz) ile sehim cetvellerinden alınan (T) aletin askı noktasına uzaklığının düşül-
mesi suretiyle tespit edilecektir . (ht = H–hiz –T) Bu suretle takeometrenin askı
noktasınaolan T uzaklığının projede ki değeri aynen korunmuş olacaktır .
Takeometre etap içinde seçilen sehim verilecek veya sehim kontrolü yapılacak
iki açıklığın bulunduğu direğin altına ve hesaplanan yüksekliğe kurulur. Şekil 42
2 1
Şekil 42 : Target değerleri veya sehim verme açıları ile sehim verme
a : direkler arası açıklık h : askı noktaları arasındaki kot farkı

ht : Takeometrenin yerden yüksekliği T : Takeometrenin askı noktasına uzaklığı
hiz : Askı zincir izolatör takımının uzunluğu
f1 , f2 : Çalışma sıcaklığındaki makaradaki sehimler
tı : İleri target mesafesi t2 : Geri target mesafesi
θ1 : İleri sehim verme açısı θ2 : Geri sehim verme açısı
β : Bakış doğrultusunun yatayla yaptığı açı
96
a) Target değerleri ile sehim verme

takeometrenin kurulduğu direğin ilerisindeki direk üzerine izolatörün bağlandığı
konsoldan aşağı doğru bağlanacak lata üzerine şerit metre ile cetvelden alınan
t1 (ileri) değerine askı zincir izolatör takımının boyu eklenerek bulunan noktaya
takeometreden kolay görülebilecek şekilde kırmızı bant sarılır . Sehime girildi-
ğinde ölçü aleti takeometre bu bant’a nişanlanacaktır . Aynı şekilde takeometre-
nin gerisindeki açıklıktaki direk üzerine de izolatörün bağlandığı konsoldan aşa-
ğı doğru bağlanacak lata üzerine t2 (geri) + askı zincir izolatör takımının boyu
kadar ölçülerek bulunan noktaya gene takeometreden görülebilecek şekilde bant
sarılacaktır .
Sehim verilmeden önce kontrol faktörü bulunup, bu açıklıkta cetveldeki
target değerleri ile sehim verilmesinin uygun olup, olmadığına bakılmalıdır .
Uygun değilse başka bir açıklıktan sehime girilmelidir .
Kontrol faktörü ; f 0/f = 1 – [ ( T – t1 ) / (4 f ) ]2 ifadesinden hesaplanacaktır .
Kontrol faktörü ≥ 0,9 olmalı ve kontrol faktörü = f (h/a) diyagramı ile de kontrol
edilmelidir . ( Bkz sayfa 93)
Bütün bu işlemler tamamlandıktan sonra sehim verme işlemine başlanır .
Hat üç demet iletkenli ise, bir fazın üç teline birden aynı anda sehim verileceğin-
den, demetin iki teli dozerin makaralarına, üçüncü tel de doğrudan dozere bağla-
nır . Biraz dozer yürütülerek,biraz da dozer makaraları sarılarak, takeometreden
de direğin ilerisindeki target noktasına bakılarak bakış doğrultusunun tele teğet
hale gelmesi sağlanır . Daha sonra takeometreden direğin gerisindeki target nok-
tasınada bakılarak arkadaki açıklıktaki sehim de kontrol edilir . Bu suretle Sehim
ekibi koordineli bir şekilde çalışarak sehim işlemini gerçekleştirirler .
Kontrol faktörünün uygun olmadığı durumlarda, ölçü aletinin askı nok-
tasına uzaklığı olan T mesafesi değiştirilerek makaradaki aynı sehim değeri için,
t target değeri hesaplanabilir ve ölçü aletinin kurulacağı yükseklik değiştirillr .
t = ( 2.√ f m – √ T )2 Bu ifade de f m makaradaki sehimdir .
Cetvelden alınan veya hesapla bulunan target mesafesi direk yüksekli-
ğinden büyük bir değerde ise, direk boyu bu target mesafesini işaretlemeye yet-
meyebilir ya da direk açıklığı çok fazla ise işaretli target noktası seçilemeyebilir
veya arazi durumundan dolayı engellendiği için görülemeyebilir . Bu takdirde
sehim verme açısı ile sehim verme yöntemi tercih edilir .
b) Sehim verme açısı ile sehim verme
Bu yöntemde sehim değerlerine karşılık gelen t target değerleri yerine, tele teğet
bakış doğrultusunun düşeyle yaptığı açı (sehim verme açıları) kullanılacaktır .
direğin dibine kurduğumuz ölçü aletinde sehim verme açısı ileri doğru bakışta
θ1(ileri), geri doğru bakışta θ2(geri) değerlerine ayarlanıp sabitlenecektir .
Sehim verilirken, θ1(ileri) açısı ile takeometreden ileri doğru bakılarak tel ileri
geri çekilirken bakış doğrultusuna tam teğet hale getirilerek sehim verilecek, ta-
keometrenin dürbünü geriye çevrilerek de geri sehim verme açısı θ2(geri) ile ar-
kadaki açıklıktaki sehim kontrol edilebilecektir .
Ölçü aletinden ileriye veya geriye doğru bakış doğrultusunun yatayla yaptığı açı,
97
tan β = ( T + h – t ) / a olduğundan, t target değeri yerine konarak,

tan β = ( h – 4. f m + 4. √ T . f m ) / a olarak bulunur .
Ölçü aletinde düşey açı kullanıldığından bu açının değeri,
θ0 = (π/2 – β )0 olup,
Grad cinsinden düşey sehim verme açısı ise, θG = 1,111.θ0 dir .
Target değerleriyle veya sehim verme açısı yöntemleri ile sehim verme-
de, sehim cetvellerinden alınan target değerleri veya sehim verme açıları telin
makaradaki sehimi için verilmişlerdir . Telin klempte olması durumunda bu de-
ğerler kullanılamazlar .
380 kV luk iki demet iletkenli hatlarda dıştaki fazlarda askı zincir izola-
törleri, orta fazda ise V askı zincir izolatörleri kullanıldığından, ölçü aletinin orta
fazdaki askı noktasına uzaklığı, dıştaki fazların askı noktasına uzaklığından daha
fazladır . Sehim cetvellerinde t1(ileri) ve t2(geri) target mesafeleri ile θ1(ileri)
ve θ2(geri) düşey açıları dış fazlar ve orta faz için ayrı ayrı verilmiştir . Orta fa-
zın telinin sehimi verilirken orta faza ait target değerleri alınacaktır . Üçlü demet
iletkenli hatlarda her üç fazda da V askı zincir izolatörleri kullanıldığından, her
faz için aynı target değerleri kullanılacaktır . Ancak ölçü aletinin yeri fazların al-
tına gelecek şekilde aynı yükseklikte olmak üzere kaydırılacaktır .
Target değerleri ya da sehim verme açısı ile sehim verilirken, etap içinde
seçilen açıklık uygun olmayabilir . Bakış doğrultusunun tele teğet olduğu nokta
menzilin dışında telin uzantısında (T>4f m) ise bu açıklıkta sehim verilemez . Se-
him cetvellerinde ki %9999 değerleri böyle bir durumu belirterek etap içinde
bu açıklıkta sehim verilemeyeceğini gösterir . Sehim için etap içinde uygun baş-
ka bir açıklık seçilmeli ya da başka bir yöntemle sehim verilmelidir .
Etap içinde transit geçilen bir durdurucu direğin altına ölçü aleti kuru-
lup, sehim verilecekse, takeometre yüksekliği belirlenirken direğin konsoldan
yere uzaklığından makara boyu ile sehim cetvellerinden alınan T değerinin dü-
şülmesi gerekir . (zira direkte sadece makara mevcuttur)
Düz sehim verme

Bu yöntemde sehim verilecek açıklığın başındaki ve sonundaki direkler-
den birine konsoldan itibaren aşağıya doğru şerit metre ile ölçülerek, bağlanacak
lata üzerine sehim cetvellerinden alınacak sehim verme sıcaklığındaki makara-
daki sehim değerlerine askı zincir izolatör boylarının da ilave edilmesiyle bulu-
nacak değer kadar görülmesi kolay kırmızı renkli bir bantla işaretler konulur .
Direklerden diğerine ise, gene aynı değer kadar şerit metre ile ölçülerek işaretle-
nen yere direk ayağına tespitlenebilen ölçü aleti sehpası ile takeometre monte
edilir . Takeometre su terazisi ile yataya getirilip, karşı direkteki lata üzerindeki
kırmızı bantlı işarete nişanlanırsa, sehime girildiğinde tel bakış doğrultusuna te-
ğet olduğu anda istenen sehim verilmiş olur . (Şekil 43)
İki demet iletkenli hatlarda orta faz V askı zincir izolatörlü, dıştaki fazlar ise tek
askı ya da çift askı zincir izolatörlü olduğundan, orta faz iletkenleri daha yukarı-
98
dadır . Buna göre dıştaki faz iletkenleri ile orta faz iletkeni aynı seviyede olma-
dığından, alet yerleri ve karşı direkteki lata üzerindeki bantlı işaretler ayrı yerler-
de ve farklı düşey mesafededirler . Faz iletkenlerine sehim verilirken target de-
ğerleri ile sehim vermede olduğu gibi takeometrenin de yeri değiştirilecektir .
Üç demet iletkenli hatlarda orta faz ile dıştaki fazlar aynı seviyede oldukları için
üç fazın sehimi de lata üzerindeki aynı düşey mesafedeki işaretlerle verilebilir .
Şekil 43 : Düz sehim verme

Bu yöntem, sehim değeri ile askı zincir izolatör boyu toplamının direk bo
yunu aştığı yerlerde uygulanamaz . Sehim bu açıklıktan düz sehim verme yönte-
mi ile verilemiyorsa, etap içinde başka bir açıklıkdan verilebilir . Ancak iki dur-
durucu direkten oluşan tek açıklıklı bir etapta direk boyları yeterli değilse, düz
sehim verme metodu ile sehim verilmesi mümkün değildir . Çünkü bu etap da
sehim verilecek başka açıklık bulunmamaktadır .
Kot düşme yöntemi ile sehim verme

Kontrol faktörünün uygun olmadığı yerlerde tellere sehim bu yöntemle
verilebilir . Bunun için sehim verilecek açıklıkta direklerden birinin altına sabit
bir yükseklikte yer sehpası ile ölçü aleti takeometre kurulur . Takeometre yer de-
ğiştireceğinden yüksekliği h t =1,20 m olan standart yüksekliğinde sabit tutula-
caktır . Sonra takeometrenin askı noktasına mesafesi ölçülecektir . Bu mesafe T
olsun . Aynı T mesafesi karşı direkte telden itibaren aşağıya doğru bağlanacak
lata üzerine bir şerit metre ile ölçülerek işaretlenir . Takeometre ile karşıdaki di-
rekte işaretlenen noktaya nişan alınarak bakılır . Okunan düşey açı θ tespit edilir
ve alet bu düşey açıda sabitlenir .
Bundan sonra takeometreyle aynı alet yüksekliğinde ve aynı düşey açı
ile bakılarak telin düşey düzleminde olmak üzere muhtelif yerlerden mira tutul-
mak suretiyle okuma yapılacaktır . ( zeminden tutulan mira ile veya üzerine şerit
metre monte edilmiş bir çıta dikey vaziyette tutularak zemin kotu ölçülür . )
Takeometreden direğin altında ilk kurulduğu yerden aynı alet yüksekliği ve aynı
düşey açı ile bakmaya devam edilerek, sonra kurulacağı yerde yapılan ilk mira
okumasının değeri m1 olarak belirlensin . Bu sefer Takeometre kurulan aynı
99
alet yüksekliği ve aynı düşey açıyla miranın tutulduğu noktaya kurulur ve tekrar
bir mira okuması yapılır . Bunun değeri de m2 olsun . Bu şekilde takeometre mi-
ranın tutulduğu noktalara taşınarak diğer okunan mira değerleri de m3, m4,... ,m n
olsun . Alet yüksekliği h t =1,20 m olduğuna göre, şekil 44 den görüleceği
üzere ,
T1 = m1 – h t
T2 = m2 – h t
………………
Tn = mn – h t f = T + T1 + T2 + T3 + ... + Tn olup,
buradan
f – T + n.h t = m1 + m2 + m3 + …. + mn elde edilir .
Bu eşitliğin sağlandığı son ölçümdeki mira değeri

mn = f – T + n.h t – (m1 + m2 + m3 + …. + mn-1) olup,
bu mira değerinin okunduğu yere takeometre aynı alet yüksekliği ve aynı θ dü-
şey açısı ile kurulursa, alet sehim verilecek tele bakılacak duruma getirilir . Tel,
bakış doğrultusuna teğet olunca da sehim verilmiş olur . (Şekil 44)
Şekil 44 : Kot düşme yöntemi ile sehim verme
her ne kadar bu eşitlik sağlanana kadar çok sayıda mira tutulup ölçüm
yapmak gerekirse de, iki defa mira tutularak da takeometrenin kurulacağı yer
tespit edilebilir .
Şöyle ki,miranın ilk tutulduğu yerdeki ölçüm sonucu mira okumasının değeri
m1 idi .Takeometre miranın tutulduğu bu yere aynı alet yüksekliği ve aynı dü-
şey açısıyla getirildikten sonra miranın ikinci tutulacağı yer için,
f – T + 2.h t = m1 + m2 ifadesinden
m 2 = f – T + 2.h t – m1 = f – T + 2,40 – m1 bulunur .
100
Yukarıda ki bağıntıdan m2 mira yüksekliği hesaplanıp, mira telin düşey düzle-

minde olmak üzere ileri geri hareket ettirilerek, takeometreden bu m2 değeri-
nin okunduğu anda ki miranın bulunduğu yer takeometrenin sehim verme için
kurulacağı yer olacaktır .
Dinamometre ile sehim verme

Bu yöntem ÇYG li iletim hatlarının sehimlendirilmesinde kullanılmaz .
Ancak kullanılan diğer sehim verme yöntemleri ile birlikte kontrol amacı ile
bundan da yararlanılabilir . Bu yöntem genellikle OG hatlarının sehimlendiril-
mesinde kullanılmaktadır .
Bu yöntemle tellere sehim verebilmek için dinamometreler kullanılır .
Dinamometreler ile sehim vermedeki yatay çekme kuvveti hassas bir şekilde
okunabilmelidir . Kullanılan dinamometre 5 tona kadar ölçüm yapabilmeli ve
2-5 ton arasındaki değerlerin sağlıklı okunabilmesi için iyi kalibre edilmelidir .
Sehim cetvellerinde etabın ruling açıklığına ait ve telin sehimi nin ve-
rileceği ortam sıcaklığındaki sehim değerine tekabül eden çekme kuvveti yatay
çekme kuvveti olduğundan, bu kuvvetin tam olarak dinamometre ile ölçülebil-
mesi için çekmenin yatay olması gerekmektedir . Direkten uzakta yapılan çek-
meler ile çekme kuvvetinin yatay bileşeni, yatay çekme kuvvetine yakın değere
getirilerek hata azaltılabilir . Tellere sehim verilirken dinamometre bir araçla çe-
kilerek, o andaki ortam sıcaklığındaki ve ruling açıklıktaki sehim değerine teka-
bül eden yatay çekme kuvvetine yakın değer dinamometreden okunmalıdır .
Bu yöntem ile dinamometrede okunan değer, ruling açıklığa ait yatay
çekme kuvvetinden biraz büyük olacaktır . Direkten uzakta ve yataya yakın ya-
pılan çekmeler ile dinamometrede yatay çekme kuvvetine çok yakın değerler
okunabilir .
Dalga yöntemi ile sehim verme

YG li hatlarda kullanılmayan bir yöntemdir . Hawk iletkenin veya daha
küçük kesitli iletkenlerin kullanıldığı OG hatlarında bu yöntem kullanılabilir .
Direğe yakın bir yerden ucuna ağırlık bağlanmış bir halat iletkene atılarak üstün-
den geçirilip, aşağıda uçları birbirine düğümlenir .
Aşağıda düğümün içinden kolla halat aşağıya doğru kuvvetlice çekilir ve aynı
anda bir kronometreye basılarak, geriye yansıyacak dönüş dalgalarının gelmesi
beklenir . 3.cü dönüş dalgasının yansıması kolda hissedildiği anda kronometre
durdurularak, dalganın en yakın direğe 3 defa gidiş geliş süresi kronometre ile
saniyenin 1/10 ’ na kadar hassasiyetle ölçülür . Bu durumda dalga 6 kere yol git-
miştir . Üç dalga metodu ile sehim kontrolü için tanzim edilmiş (Zaman–Sehim)
tablosundan kronometrede ölçülen zamana karşılık gelen ve kontrolü yapılan a-
çıklığa ait cm cinsinden sehim direkt olarak bulunur . Veya t kronometre ile öl-
çülen süre [sn] ve N dalga dönüş sayısı olmak üzere m cinsinden sehim,
f = 0,3069 . t2 /N2 ifadesinden hesaplanarak da bulunabilir .
N=3 için cm cinsinden sehim f = t2. 0,0341 . 102 ifadesinden hesaplanabilir .
101
TELİN HERHANGİ BİR NOKTASINDAKİ GERİLME
Telin üzerindeki herhangi bir M(x;y) noktasındaki çekme kuvveti TM , bu

noktada tel eğrisine teğet doğrultuda olup; yatay bileşeni, yatay teğetli noktadaki
çekme kuvvetine (H), düşey bileşeni ise, telin en alçak noktasından M noktasına
kadar olan V = g.ℓ ağırlığına eşittir . ( g telin birim ağırlığı, ℓ ise telin en alçak
noktasından M noktasına kadar tel uzunluğudur . ) (Şekil 45)
Şekil 45
TM = √ H 2 + V M2 H = c.g V M= g.ℓ olduğundan,
TM = √ c 2.g 2 + g 2.ℓ 2 = g . √ c 2 + ℓ 2 olur .
Başlangıç noktasından M(x,y) noktasına kadar tel boyu ℓ = c.Sinh (x /c) ol-
duğundan,
TM = g .√ c2 + c2.Sinh2( x /c) = c . g .√ 1 + Sinh2 ( x /c) = c . g . Cosh (x /c)
TM = H . Cosh ( x /c) bulunur .
M noktasındaki gerilme ise, σ M = TM / q = H / q . Cosh ( x /c)
σ M = σ . Cosh ( x /c) bulunur .
Bu M noktasındaki çekme kuvveti ve gerilme gerçek değerlerdir .
Cosh ( x /c) terimi Mac-Laurin serisine açılırsa,
Cosh ( x /c) = 1 + x2 / 2.c2 + x4 / 24.c4 + x6 / 720.c6 + . . . . . . olur .
Gerilme ifadesinde ilk iki terimi alınarak yerine konursa, gerçeğe yakın bir de-
ğer bulunur .
σ M = σ.( 1 + x2 / 2.c2 + x4 / 24.c4 + x6 / 720.c6 + . . . . . )
σ M = σ + σ/c . x2 / 2.c elde edilir .
102
Tel eğrisi parabol kabul edilirse az bir hata ile M noktasının ordinatı y = x2 /2c
olacağından ve γ = σ /c olduğundan
σM = σ + γ . y elde edilir.
M noktasındaki çekme kuvveti ise, T M = σ M .q = σ.q + γ .q .y g=γ.q
TM= H +g.y olur .
ASKI NOKTALARINDAKİ GERİLMELER
Tel eğrisi parabol kabul edilirse, y= x2/2c olacağından askı noktalarının

ordinatları ,
y B = x B2 /2c
y A = x A2 /2c c = σ/γ
Askı noktalarının apsisleri, Telin üzerindeki herhangi bir noktadaki ge-
rilme ifadesinde yerlerine konarak bu noktalardaki gerilmeler hesaplanabilir .
Askı noktaları arasındaki kot farkı h, açıklık a ve telin parametresi c ise, askı
noktalarının tel eğrisinin parabol kabul edilmesi durumundaki apsisleri,
x B = c.h /a + a /2
x A = c.h /a – a /2 olup, gerilme ifadesinde yerine konarak
( c.h /a + a /2 )2 γ . (σ .h / γ.a + a /2 )2
yB = ——————— = —————————
2.c 2.σ
( c.h /a – a /2 )2 γ . ( σ .h / γ.a – a /2 )2
yA = ——————— = ————————— olur .
2.c 2.σ
Bu ordinatlar gerilme ifadesinde yerine konarak askı noktalarındaki gerilmeler

tel eğrisi parabol kabul edildiğinden yaklaşık olarak bulunabilirler .
γ2 . ( σ .h / γ.a + a /2 )2
σ B = σ + γ. y B = σ + ———————————
2.σ
γ2 . ( σ .h / γ.a – a /2 )2
σ A = σ + γ. y A = σ + ———————————
2.σ
B askı noktasındaki çekme kuvveti ise HB = q .σB g = q .γ σ /γ = H /g

103
g2 . ( H .h / g.a + a /2 )2
HB = H + g . y B = H + ——————————— olur .
2.H
Askı noktalarındaki gerilme ve çekme kuvveti, açıklığa ve kot farkına bağlıdır .
YATAY TEĞETLİ NOKTADAKİ GERİLME
Tel eğrisi üzerinde askı noktalarına doğru gidildikçe telin gerilmesi

yada çekme kuvveti artmakta askı noktalarında en büyük değere ulaşmaktadır .
Telin kopma yönünden askı noktalarındaki gerilmesinin müsaade edilen geril-
meyi aşmaması istenir (Kopma gerilmesinin %45 ini) . Buna göre üst askı nok-
tasındaki gerilme değeri için müsaade edilen maksimum gerilme alınıp, yatay
teğetli noktadaki gerilme değeri hesaplanır ve tel bu yatay gerilme ile gerilirse,
üst askı noktasındaki gerilme müsaade edilen gerilmeyi aşmamış olur .
Telin üst askı noktası olan B noktasındaki gerilmesi,
σ B = σ + γ.yB = σ + γ.(yA+h) olup, yatay teğetli noktasındaki gerilmesi ise,
σ = σ B –γ.( yA + h ) dir .
Üst askı noktasındaki gerilme müsaade edilen maksimum gerilme σc max
olarak alınacak . Yani σB = σc max olacak ve en gayri müsait durum, buzlu, buz
üzerine rüzgar ya da rüzgarlı halde ise, bu durumlardaki yoğunluk alınacaktır .
γtop = γi + γb veya γtop = √ (γi +γb )2+ γw2 γtop = √ γi2 + γw2
ve σ = σc max – γtop.( yA + h ) olur .
Tel eğrisi parabol kabul edilirse, y = x2 / 2.c = γtop . x2 /2.σ olacağından,
γtop .xA2 γtop . ( σ.h / γtop .a – a /2 )2 σ.h2 h γtop.a2

yA = ———— = ——————————— = ——— – —— + ———
2.σ 2.σ 2.a2.γtop 2 8.σ
σ.h2 h γtop.a2
σ = σc max – γtop.( yA + h ) = σc max – γtop .( ––––––– – ––– + ——— + h )
2.a2 .γtop 2 8.σ
σ.h2 γtop . h γtop2. a2

σ = σc max – ——— + –––––– – ———— – γtop . h buradan
2.a2 2 8.σ
h2 a2 . γtop2
( 2 + ––– ). σ2 – ( 2. σc max – h. γtop ). σ + ———— = 0 elde edilir .
a2 4
104
Bu denklemin çözümünden yatay teğetli noktadaki gerilme hesaplana-

bilir . σ için imajiner kök bulunursa çözüm yoktur . Böyle bir durumda telin ve-
rilen açıklık ve kot farkı için müsaade edilen caiz gerilmeyi aşmayacak şekilde
gerilmesi mümkün değildir . Bu durumda telin kesiti büyütülmeli ya da caiz ge-
rilmesi yüksek tel kullanılmalıdır . İki kök mevcut olması halinde; köklerden biri
yatay teğetli noktanın açıklığın içinde, diğeri açıklığın dışında olması durumuna
tekabül eder .
Düz menzil için h=0 olacağından, yatay teğetli noktadaki gerilme
a2.γtop2.
2.σ 2 – 2.σc max . σ + ———— = 0 ifadesinden bulunur .
4
İki kök mevcut olması durumunda köklerden büyük olanı uygun çözümdür . Kü-
çük olan kök sehimi çok büyük değerlere ulaştırabileceğinden elverişli değildir .
ÖRNEK Askı noktaları arasındaki kot farkı 135 m direkler arası mesafesi 420 m
olan bir açıklıkta telin üst askı noktasındaki gerilmesinin, müsaade edilen maksi-
mum gerilmeye (σc max= 11 kg/mm2) eşit olması için telin yatay teğetli noktasın-
daki gerilmesinin değerini hesaplayalım . İletken Cardinal ( q = 547,34 mm2 ,
d = 30,42 mm , g i = 1,83 kg/m ) III Buz yükü bölgesi için iletkenin üzerindeki
buz yükü : g b = 0,3 √ d = 0,3 . √ 30,42 = 1,655 kg/m
Buz çapı : db = √ d2 + 2122,07.gb = √ 30,422 + 2122,07 .1,655 = 66,61 mm
Buz üzerine rüzg yükü : gw = c .pb .db .10−3 = 1 .20 .66,61 .10−3 = 1,332 kg/m
Buzlu rüzg ağırlık : g top = √ (g i + g b)2 + gwb2 = √(1,83 + 1,655)2 + 1,3322

gtop = 3,731 kg/m
Toplam yoğunluk : γ top = gtop / q = 3,731 / 547,34 = 6,816. 10 –3 kg/m.mm2
Bu değerleri yatay teğetli noktadaki gerilmeyi hesaplamaya yarayan ikinci dere-
ce ifadesinde yerine koyalım .
1352 4202. 6,8162 .10–6

( 2 + ––––– ) .σ 2 – ( 2 . 11 – 135 . 6,816 .10–3) .σ + ———–––––––— = 0
4202 4
2,103 .σ 2 – 21,08 .σ + 2,049 = 0 bu denklemin çözümü,
21,08 ± √ 21,082 – 4 .2,103 . 2,049 21,08 ± 20,667

σ 1,2 = ––––––––––––––––––––––––––––––––– = ––––––––––––––––
2 . 2,103 4,206
σ 1 = 9,926 kg/mm 2 σ 2 = 0,0982 kg/mm2

105
Bu çözümlerden birincisi yatay teğetli noktanın açıklığın dışında olması duru-

muna ikincisi ise açıklığın içinde olmasına tekabül eder .
Askı noktalarının apsisleri ,
c 1 = σ 1 /γ top = 9,926/6,816. 10–3 = 1456,28 m
x B1 = c 1. h/a + a/2 = 1456,28 . 135 /420 +210 = 678,09 m
x A1 = c 1. h/a – a/2 = 1456,28 . 135 /420 –210 = 258,09 m
c 2 = σ 2 /γ top = 0,0982/6,816. 10–3 = 14,40 m

x B2 = c2. h/a + a/2 = 14,40 . 135 /420 +210 = 214,62 m
x A2 = c2. h/a – a/2 = 14,40 . 135 /420 –210 = – 205,37 m
σ 2 gerilmesine tekabül eden x A2 apsisi negatif olduğundan, bu çözüm yatay te-

ğetli noktanın açıklığın içinde olduğunu göstermektedir . Bu durumdaki sehim,
tel eğrisi parabol kabul edildiğinden düz menzildeki sehime eşit olacağından ,
f 2 = a2/8.c 2 = 4202 /8 .14,40 = 1531,25 m olur ki pratik olarak uygun değildir .
ORTALAMA GERİLME
Tespit noktaları arasına gerilen telin, gerilme ya da çekme kuvveti te-
lin her noktasında farklıdır . Yatay teğetli noktadaki tel gerilmesi en düşük de-
ğerdedir . Askı noktalarına doğru gidildikçe gerilme artar ve kodu yüksek olan
askı noktasında en büyük değere ulaşır . Tel eğrisi üzerindeki farklı gerilmelerin
ortalaması bulunarak tel mekanik hesaplarında kullanılabilir . Telin boyundaki
uzama ortalama gerilmeye göre hesaplanırsa, büyük açıklıklı ve büyük kot farklı
menziller için daha doğru sonuçlar elde edilir .
Ortalama gerilme σ ort ile gösterilir . A ve B noktaları arasına gerilen telin ortala-
ma gerilmesi, tabanı a= x B – x A olan ve σ M = f(x) gerilme eğrisinin altındaki
alana eşit olan dik dörtgenin yüksekliği olacaktır . Tel eğrisi Şekil 46 a da ve ge-
rilme eğrisi Şekil 46 b de görülmektedir .
Şekil 46 a Şekil 46 b
Gerilme eğrisi ifadesi,

σ M = σ . Cosh ( x /c) (Bkz. sayfa 101) olduğundan ortalama gerilme,
xB
σ ort . ( xB – xA) = ∫ σ . Cosh (x /c) . dx
xA
xB
106
σ ort . ( xB – xA) = σ . c . Sinh ( x /c) | olur .

xA
c= σ/γ olduğundan yerine konarak ortalama gerilme çekilirse,
σ2 γ . xB γ . xA
σ ort = ————— . [ Sinh ( ——— ) – Sinh (–––––) ] elde edilir .
γ ( xB – xA) σ σ
p+q p–q
Sinh p – Sinh q = 2. Cosh ( –––––– ) . Sinh ( ––––– ) olduğundan,
2 2
2.σ2 γ.( x B + x A) γ.( x B –x A)

σ ort = ————— . Cosh [ —————] .Sinh [ ————— ] olur .
γ.( x B – x A) 2.σ 2.σ
A ve B noktalarının gerçeğe yakın apsisleri, h kot farkı ve a açıklık cinsinden

bellidir .
x B = σ.h/γ.a + a /2 Bunların toplanıp çıkartılmasından
x A = σ.h/γ.a – a /2 x B + x A = 2.σ.h/γ.a
xB–xA = a bulunur . Yerine koyarak
2. σ2 h γ.a
σ ort = ——— . Cosh ( —— ). Sinh ( ——— ) elde edilir .
γ.a a 2.σ
Ortalama çekme kuvveti, her iki tarafı q kesiti ile çarpıp, σ / γ = H / g koyarak,
2.H2 h g.a
T ort = ——— . Cosh ( —– ). Sinh ( ——– ) bulunur .
g.a a 2.H
Düz menzil için h = 0 olacağından,
2. σ2 γ.a
σ ort = ———. Sinh ( ——— ) olur .
γ.a 2.σ
Bulunan bu ortalama gerilme ve çekme kuvveti gerçeğe yakın değerlerdir .
Bu ifadelerdeki σ ve H değerleri yatay teğetli noktadaki gerilme ve çekme

kuvvetini göstermektedirler .
c : telin parametresi, a : askı noktaları arasındaki açıklık, h : askı noktaları ara-
sındaki kot farkı, γ : tel yoğunluğu, g : tel birim ağırlığıdır .
107
Tel eğrisi parabol kabul edilirse , y = x2/2.c olacaktır .

Hattın parametresi c= σ/γ =H/g ve yatay teğetli noktasındaki gerilmesi σ olmak
üzere, Herhangi bir M noktasındaki tel gerilmesi,
σM = σ + γ y = σ + γ.( x2 /2.c ) dir .
gerilme eğrisinin altındaki alan dik dörtgen alanına eşitlenirse ,
xB xB xB
2 2 3
σ ort . ( xB – xA) = ∫ σM . dx = ∫ σ + γ .( γ.x / 2.σ ).dx = σ.x + γ .x / 6.σ |
xA xA xA
2
γ
σ ort . ( xB – xA) = σ . ( xB – xA) + ––––– ( xB3 – xA3 )
6.σ
3 3 2 2
xB – xA = ( xB – xA). ( xB + xA + xA . xB ) olduğundan,
2
γ
σ ort = σ + –––– ( xB2 + xA2 + xA . xB ) elde edilir .
6.σ
A ve B askı noktalarının apsisleri bilindiğinden bunların kareleri ve çarpımları ,
xB = σ.h/γ.a + a/2 xB2 = σ2.h2/γ 2.a2 + σ.h/γ + a2/4
xA = σ.h/γ.a – a/2 xA2 = σ2.h2/γ 2. a2 – σ.h/γ + a2/4
xA. xB = σ2.h2/γ 2.a2 – a2/4 olur .

yukarıdaki ifadede yerine konursa ortalama gerilmenin yaklaşık değeri
γ2 3. σ2.h2 a2
σ ort = σ + –––– ( ––––––– + ––– )
6.σ γ2.a2 4
σ.h2 γ2.a2
σ ort = σ + –––––– + ––––– bulunur .
2.a2 24.σ
Yaklaşık ortalama çekme kuvveti ise T ort = σort . q olup,
H = σ .q g = q .γ σ /γ = H /g olduğundan,
σ.q.h2 q.γ2.a2
T ort = σ.q + ———— + ————
2.a2 24.σ
H.h2 g2.a2
T ort = H + ———— + ——— bulunur .
2.a2 24.H
108
Bu ifadelerdeki σ ve H değerleri yatay teğetli noktadaki gerilme ve çekme

kuvvetini göstermektedirler . c telin parametresi , a açıklık , h kot farkı , g te-
lin kg/m cinsinden birim ağırlığı , γ kg/m.mm2 cinsinden telin yoğunluğudur .
Düz menzil için h=0 olduğundan,
γ2.a2 g2.a2
σ ort = σ + ––––– T ort = H + ———
24.σ 24.H
olur .
EFEKTİF GERİLME
İletken boyunca tesir eden ortalama gerilme olarak tarif edilir. Efektif gerilme
çekmeye ait Hook kanununu tahakkuk ettirir.
T telin herhangi bir noktasındaki çekme kuvveti, ℓ gerilmeye maruz kalan asılı
telin boyu ise, Efektif çekme kuvveti;
ℓ
0 ∫ T .dl
T e = ———— olarak tanımlanır.
ℓ
T = H . Cosh ( x /c) = H . Cosh ( g.x / H )
ℓ = c . Sinh ( x /c) = H /g . Sinh ( g.x / H )
dℓ = Cosh ( g.x / H ) . dx
H x
T e = —————————— ∫ Cosh2 ( g.x / H ) . dx
H /g . Sinh ( g.x / H ) 0
g x
T e = ——————— ∫ Cosh2 ( g.x / H ) . dx olur .
Sinh ( g.x / H ) 0
x Cosh (u) .Sinh (u) + u

2
∫ Cosh ( u) . du = ——————————— olduğundan,
0 2
g.x/H = u dönüşümü yapılırsa, dx = H/g . du olur .

109
x H.[ (Cosh ( g.x/H ).Sinh (g.x /H ) + (g.x /H ) ]

2
H/g ∫ Cosh ( u).du = ————————————————————
0 2.g
H . Cosh ( g.x /H ) g.x x

T e = ————————— + ———————— |
2 2. Sinh ( g.x /H ) 0
Efektif gerilme için her iki tarafı telin q kesitine bölerek,

H /g = σ /γ g /q = γ koyarak,
σ . Cosh ( γ.x /σ ) γ.x x

σ e = ———————— + ————————— |
2 2. Sinh ( γ.x / σ ) 0
Burada, x değeri için düz menzilde x = a/2 alınacaktır . Askı noktaları arasında-
ki kot farkı h olan menziller için x = c.h /a ± a/2 veya çok hassas hesaplar
için askı noktasının apsisinin gerçek değeri olan,
h
-1
x = c.Sinh ( –––––––––––– ) ± a/2 alınmalıdır .
2c.Sinh (a/2c)
YATAY TEĞETLİ NOKTALAR ARASINDAKİ KOT FARKI
Yan yana iki açıklıkta (Ardışık açıklıklarda) menziller a1 , a2 ve askı nok-

taları arasındaki kot farkları da h1 ve h2 olsun . (Şekil 47)
Şekil 47
110
B askı noktasının koordinatları XY eksen takımında (X2,Y2) ve xy eksen ta-

kımında (x1, y1) ile gösterilirse, bu askı noktasının her iki eksen takımındaki ap-
sisleri, tel eğrisinin parabol kabul edilmesi durumu için açıklıklar ve kot farkları
cinsinden yazılabilirler . Telin parametresi c = H/g = σ/γ ise,
Tel eğrisi parabol kabul edilerse,
y = x2/2.c olacaktır .
B noktasının her iki eksen takımındaki apsisleri,
x1 = c.h2/a2 – a2/2
X2 = c.h1/a1 + a1/2 olduğundan,
( c.h1/a1 + a1/2)²
2
Y2 = X2 /2.c = ————————
2.c
( c.h2/a2 – a2/2)2
y1 = x12/2c = —————————
2.c
( c.h1/a1 + a1/2)2 – ( c.h2/a2 – a2/2)2

m = Y2 – y1 = ————————————————— elde edilir .
2.c
c tel parametresi yerine c = H/g ya da c = σ/γ konursa, ardışık açıklıklardaki

yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkı, telin yatay teğetli noktadaki çekme
kuvveti veya gerilmesi cinsinden de yazılabilir .
g ( H.h1/g.a1 + a1/2)2 – (H.h2/g.a2 – a /2)2

m = ———————————————————— veya .
2.H
γ ( σ.h1/γ.a1 + a1/2)2 – (σ.h2/γ.a2 – a2/2)2

m = ———————————————————— bulunur .
2.σ
Hatta ileri doğru ilerlerken yukarı kot farkları pozitif (+), aşağı kot farkları nega-
tif (–) alınırsa, pozitif m değerleri ilerideki açıklıktaki yatay teğetli noktanın yu-
karıda olduğunu, negatif m değerleri ise ilerideki açıklıktaki yatay teğetli nokta-
nın aşağıda olduğunu gösterir .
111
TELİN YERDEN ORTALAMA YÜKSEKLİĞİ
İletim hatlarında askı noktaları arasına gerilen telin referans alınan bir ya-
tay düzlemden yüksekliği telin her noktasında değişmektedir . Telin askı nokta-
ları arasındaki açıklığı a ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olsun . İletkenin
düşük kotlu askı noktasının, referans alınan yatay düzlemden (yerden) yüksekli-
ği hA ile gösterilsin . Askı noktalarının koordinatları, A(xA,yA) B(xB,yB) dir .
Askı noktaları arasındaki tel eğrisinin altında
kalan yatay düzlem arasındaki ABCD yüzeyi-
nin alanına eşit ve tabanı direk açıklığı olan
dikdörtgenin yüksekliği (hort), Telin referans alı-
nan yatay düzlemden ortalama mesafesidir .
(Şekil 48)
Tel eğrisinin ifadesi
y = c.Cosh ( x/c ) – c dir .

Şekil 48
ABCD yüzeyinin alanı ABB′A′ ile A′B′CD yüzeylerinin toplamına eşit olup,
ABB′A′ yüzeyi, tel eğrisinin xA dan xB ye kadar integralidir . A′B′CD yüzeyi
ise tabanı direk açıklığı yüksekliği hA – yA olan dikdörtgenin alanıdır . Buna gö-
re tel eğrisinin altındaki ABCD yüzeyinin alanı, hort yükseklikli dikdörtgen ala-
nına eşitlenirse,
xB
hort . (xB – xA) = ∫ (c.Cosh ( x/c ) – c ). dx + (xB – xA) . (hA – yA) olur .
xA
xB
2
hort . (xB – xA) = [c Sinh (x/c) – c.x ]│ + (xB – xA) . (hA – yA)
xA
xB – xA = a
hort .a = c2 [ Sinh (xB/c) – Sinh (xA/c)] – c.a + a. (hA – yA)

c2
hort = –––– .[ Sinh (xB/c) – Sinh (xA/c)] – c + (hA – yA)
a
askı noktalarının tel eğrisinin parabol kabul edilmesi durumundaki apsisleri,
xB = c.h/a + a/2
xA = c.h/a – a/2 olup, yA = c.Cosh (h/a – a/2.c ) – c
hort = (c2/a) .[ Sinh (h/a + a/2c) – Sinh (h/a – a/2.c)] + hA – c.Cosh (h/a – a/2.c )
p+q p–q
Sin h p – Sin h q = 2.Cos h (——–) . Sin h (——–) olduğundan,
2 2
112
hort = (2c2/a) .[Cos h(h/a).Sin h (a/2c) ]+ hA – c.Cosh (h/a – a/2.c )
Düz menzilde h = 0 olacağından,
hort = (c2/a) .[ 2.Sinh ( a/2c) ] + hA – c.Cosh ( a/2.c ) olur .
Telin yerden gerçek ortalama yüksekliğinin bulunabilmesi için askı noktalarının

Gerçek apsislerinin kullanılması gerekir .
Tel eğrisinin ifadesi parabol kabul edilirse, y = x2/2.c olacağından,

xB
hort . (xB – xA) = ∫ x2/2c . dx + (xB – xA) . (hA – yA) olur .
xA
xB
3
hort . (xB – xA) = x /6c │ + (xB – xA) . (hA – yA)
xA
xB – xA3
3
hort . (xB – xA) = –––––––––– + (xB – xA) . (hA – yA) .

6.c
xB – xA = (xB – xA) . (xB2 + xA2 + xA.xB)
3 3
xB = c.h/a + a/2 xB2 = c2 h2/a2 + c.h + a2/4

xA = c.h/a – a/2 xA2 = c2 h2/a2 – c.h + a2/4 xA.xB = c2 h2/a2 – a2/4
yA = xA2/2c = (c.h/a – a/2)2/2c = c h2/2a2 + a2/8c – h/2
xB – xA = a olduğundan, yerlerine konursa
(xB – xA).(xB2 + xA2 + xA.xB)

hort . (xB – xA) = ––––––––––––––––––––––––– + (xB – xA) . (hA – yA)
6.c
2 2
(xB + xA + xA.xB) c h2 a2 h
h0rt = ––––––––––––––––– + hA – (–––––– + –––– – ––––)
6c 2a2 8c 2
ch2 a2 c h2 a2 h
h0rt = ––––– + ––––– + hA – ––––– – –––– + ––––
2a2 24c 2a2 8c 2
a2 h
h0rt = hA – ––––– + –––– elde edilir . (Gerçeğe yakın değerdir)
12c 2
Tel eğrisi parabol kabul edildiğinden, eğik menzildeki sehim düz menzildeki se-
hime eşit olacağından, sehim f = a2/8c olup, a2 yerine a2 = 8.f.c konarak,
113
ortalama yükseklik sehim ve kot farkı cinsinden,
2.f h
h0rt = hA – ––––– + –––– olarak bulunur .
3 2
Düz menzilde h=0 olacağından ,telin yerden ortalama yüksekliği
2.f
h0rt = hA – ––––– olur .
3
RULİNG AÇIKLIK
İki durdurucu direk arasındaki bölümde taşıyıcı direklerdeki askı zincir

izolatörler ısı değişmesi sebebiyle farklı gerilmelere maruz kalacaklarından dü-
şey durumlarından ayrılarak saparlar . Direk açıklıklarının aynı ve kot farkları-
nın sıfır olması halinde ısı değişmesi sonucu gerilme değişimleri de aynı olaca-
ğından askı zincir izolatörlerinde bir sapma olmayacaktır .
Öyle bir açıklık tarif edilir ki, sıcaklık değişmesi nedeniyle direkler ara-
sındaki bütün açıklıkları bu açıklığa eşit olan bir hat bölümündeki durdurucu di-
rekler arasındaki iletkenin toplam boyunda gene aynı değişiklik olsun . Yani sı-
caklık değişmesi sonucu iletken boyundaki değişmeler (uzama ve kısalmalar) ta-
rif edilen eşdeğer açıklıklı hat bölümünde de aynı miktarda olsun .
Başka bir deyişle iki durdurucu direk arasındaki bölümde tel boyundaki
toplam değişme eşit açıklıklı bir hattaki durdurucular arasındaki toplam değiş-
meye eşit olsun . İşte bu açıklığa eşdeğer (Ruling) açıklık denir .
Düz menzilli bir hat için :
Direkler arası açıklık a ve kot farkı olmayan bir menzil için askı noktaları
arasındaki tel boyu,
ℓ = a + a 3 / 24 c2 + ….. dir .
İki durdurucu direk arasındaki açıklıklar a1 , a2 , a3 , ….. , an olsun .
Toplam iletken boyu

a1 3 a2 3 an 3
L = a1 + ——– + a2 + –––––– + . . . . . . + an + ––––––
24.c2 24.c2 24.c2
114
1
L=Σan + ––––– Σ a n3 olur .
24c2
Aynı hatta n tane kot farksız eşdeğer (ruling) açıklık a r olması halinde toplam
iletken boyu,
a r3
L = n . a r + n . –––––– olur .
24 c2
n .ar = ∑an
n . a r3 = n . a r . a r2 = a r2 . ∑ a n olduğu nazarı itibara alınırsa ,
Bu iki toplam iletken boyu da eşit olacağından,
a r3 1
n . a r + n . –––––– = Σ a n + –––––– Σ a n3 olur .
24 c2 24c2
1 1
∑an + ––––– . a r . ∑ a n = ∑ an + ––––– . Σ a n3
2
24 c2 24 c2
a r2 . ∑ a n = ∑ a n3
Σ a n3
ar = ––––––––– elde edilir .
√ Σan
Görüleceği üzere,
Ruling açıklık, bölüm içindeki açıklıkların küplerinin toplamının, açıklıkların
toplamına bölümünün kare köküne eşittir .
düz menzilli n açıklıklı bir bölüm için ruling açıklık ifadesi,
a13 + a23 + a33 + .... + an3

ar = ––––––––––––––––––––– olur .
√ a1 + a2 + a3 + .... + an
115
DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİ
Enerji iletim hatlarında ortam sıcaklığının değişmesi sonucu telin boyun-

da değişme.olur . Sıcaklık artışında boyu uzar sıcaklık azalmasında da boyu kı-
salır . Ayrıca telin üzerinde ilave bir ek yük oluştuğu zamanda telin boyu Hook
kanununa uygun olarak uzar . Boy değişimine bağlı olarak da telin gerilmesi ve
sehimi değişir . İletkenlerin üzerinde oluşacak ilave yük buz ve rüzgar yüküdür .
Bu suretle sıcaklık değişimleri ve ilave yükler tellerin sehim ve gerilmelerinin
değişmesine sebep olurlar . Yani iletken ortam sıcaklığının değişimi sonucu bir
durumdan başka bir duruma geçtiği zaman sehim ve gerilmesinde de bir değiş-
me olacaktır . Değişiklik sonunda telin gerilmesinin bulunması istenir .
Değişik ortam sıcaklıklarındaki gerilmeleri hesaplamaya yarayan ifadeye
değişik haller denklemi (durum denklemi) denir . Bu ifadeyi bulmaya çalışalım .
Telin sıcaklığa ve yüke bağlı olarak boyu ve gerilmesi değişmektedir .Baz alınan
başlangıç durumunda ki bir t1 ortam sıcaklığında telin gerilmesi σ1 ve uzunluğu
ℓ1, herhangi bir t2 ortam sıcaklığındaki gerilmesi ise, σ2 ve uzunluğu ℓ2 olsun .
(Gerilmeler telin yatay teğetli noktasındaki gerilme değerleridir . ) Telin elastiki-
yet modülü E ve ısıl uzama katsayısı β ise, ortam sıcaklığı t1 den t2 ye değiştiği
takdirde termik ve Hook kanunu gereği ısıl ve mekanik uzamalar dolayısıyla te-
lin boyundaki fark,
∆l = (ℓ2 – ℓ1 ) = ( t2 – t1).β.ℓ1 + ( σ2 – σ1 ).ℓ1 / E olacaktır .
Tel uzunluğunun gerçek değeri, telin parametresi c = σ/γ = H/g olmak üzere,
x2 x2
ℓ = c.Sinh ( x/ c) │ = σ / γ . Sinh ( γ. x / σ ) │ dir .
x1 x1
DÜZ MENZİL İÇİN DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİ
Tel boyu Mac – Laurin serisine açılıp, x1 = – a /2 x2 = a /2 konur ve serinin

ilk iki teriminin alınması ile yetinilirse tel eğrisinin zincir eğrisine çok yaklaştığı
kabul edilebilir . Tel boyu,
ℓ = a + a3 /24 c2 + ..... = a + a 3.γ 2 /24.σ 2 + ......
Buna göre tel boyundaki fark,
a3 γ22 γ12
ℓ2 – ℓ1 = —–– . ( —— – —— ) olur .
24 σ22 σ12
başlangıç durumunda baz alınan tel boyunun açıklığa eşit olduğu yani ℓ1 ≈ a
olduğu kabul edilerek termik ve mekanik uzama ifadesine eşitlenirse,
116
( σ2 – σ1 ) . ℓ1
∆ℓ = ( ℓ2 – ℓ1 ) = ( t2 – t1). β.ℓ1 + ——————
E
a2 γ22 γ12 ( σ2 – σ1 )
—– . ( —— – —— ) = ( t2 – t1) . β + ————
24 σ2 2 σ12 E
a2.γ22 a2.γ12 ( σ2 – σ1 )
——— = ———— + ( t2 –t1).β + ————– bulunur .
24.σ22 24 .σ12 E
Denklemin her iki tarafı E.σ22 ile çarpılarak düzenlenirse,

a2 .γ22.E a2 .γ12.E
————– = [ ———— + ( t2 –t1 ).β.E + ( σ2 – σ1 ) ] .σ22
24 24 .σ12
a2 .γ12.E a2.γ22.E
σ2 3 + [ ———— + ( t2 – t1).β.E – σ1 ].σ22 = —————
24 .σ12 24
elde edilir .
Çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse σ = H /q γ=g/q konularak,
a2.g12.E.q a2 .g22 .E.q

H23 + [ ————— + ( t2 – t1).β.E.q – H1 ].H22 = ————– bulunur .
24 .H12 24
Bu ifadeler değişik haller denklemi adını alırlar .

Değişik haller denkleminde 1 indisli değerler baz alınan max gerilme ve
buna ait sıcaklık derecesi ile telin ek yüklü yoğunluğudur . max gerilme buzlu
halde ise tel yoğunluğu buzlu, en düşük ortam sıcaklığında ise buzsuz alınacak-
tır . 2 indisli değerler ise hesaplanması istenen gerilme ve buna ait ortam sıcak-
lığı ile telin yoğunluğudur . Hesaplanması istenen ortam sıcaklık derecesinde
buz yükü veya rüzgar yükü yoksa tel yoğunluğu buzsuz alınacaktır .
Değişik haller denklemi ifadesinde,
t : Ortam sıcaklığı [0C] olup, t1 baz alınan ortam sıcaklığı, t2 herhangi bir ortam
sıcaklığıdır .
a : Direkler arası açıklık [m] (iki durdurucu arasındaki bölüm için bölümün
ruling açıklığı (a r ) veya eşdeğer (a e ) açıklığıdır . a r = √ ∑a i3 / ∑ a i
σ : Telin yatay teğetli noktadaki gerilmesi [kg/mm2] olup, σ1 baz alınan t1 ortam
sıcaklığındaki, σ2 ise herhangi bir ortam sıcaklığındaki hesaplanması isteni-
len tel gerilmesidir .
117
H : Telin yatay teğetli noktadaki çekme kuvveti [kg] olup, H1 baz alınan t1 or-
tam sıcaklığındaki, H2 ise herhangi bir ortam sıcaklığındaki hesaplanması
istenilen tel çekme kuvvetidir .
γ : Telin özgül ağırlığıdır . [kg/m.mm2] γ1 baz alınan t1 ortam sıcaklığındaki,
γ2 ise t2 ortam sıcaklığındaki ek yüklü ya da ek yüksüz tel yoğunluklarıdır .
g : Telin birim ağırlığıdır . [kg/m] g1 baz alınan t1 ortam sıcaklığındaki, g2 ise
t2 ortam sıcaklığındaki ek yüklü ya da ek yüksüz birim tel ağırlıklarıdır .
E : Telin elastikiyet modülüdür . [kg/mm2] Hattın 10-12 yıl sonraki nihai duru-
mu için yapılacak hesaplarda nihai elastikiyet modülü ile nihai gerilmesi
kullanılmalı . Ancak tel çekimine ait sehim hesaplarında o andaki durum
için telin ilkel elastikiyet modülü ile ilkel gerilmesi kullanılmalıdır .
β : Telin ısıl uzama katsayısıdır . [1/0C]
Max gerilme – 5 ºC de buzlu halde meydana geliyorsa başlangıç de-

ğerleri olarak bilinenler σ1 = σmax , t1 = – 5 ºC , γ1 = γi + γb ( buzlu yo-
ğunluk) veya max gerilme +50C de rüzgarlı halde meydana geliyorsa bilinenler
σ1 = σmax , t1 = + 5 ºC , γ1 = γ t = γ i2 + γ w2 (rüzgarlı yoğunluk) dur .
Max gerilme en düşük ortam sıcaklığında ve yüksüz halde meydana geliyorsa
bilinenler σ1 = σmax , t1 = en düşük ortam sıcaklığı , γ1 = γi (yüksüz yo-
oğunluk ) olup, baz olarak alınabilirler .
Herhangi bir t2 ortam sıcaklığındaki ek yüklü veya yüksüz γ2 tel yoğunluğu ya
da g2 birim tel ağırlığı ifadede yerine konarak, σ2 gerilmesi yada H2 çekme kuv-
veti değişik haller denkleminden çözülerek bulunabilirler .
İletim hatlarında iki durdurucu direk arasında taşıyıcı direklerden oluşan
hat bölümüne ait muhtelif sıcaklıklardaki gerilmelerin hesaplanabilmesi için tek
direk açıklığı için çıkartılmış değişik haller denkleminde bölümün direk açıklığı
olarak ruling veya eşdeğer açıklık kullanılmalıdır . Değişik haller denklemi ile
muhtelif ortam sıcaklıklarındaki gerilmeler bulunduktan sonra bu gerilmelere te-
kabül eden bölüm içindeki taşıyıcı direkler arasındaki sehimlerin bulunmasında
ise, direkler arası mesafeler kullanılmalı ve açıklığa ait kot farkı da nazarı dikka-
te alınmalıdır .
Ruling açıklığa ait sehim
f r = g . a r2 / 8.H olup,
bölüm içindeki herhangi bir a açıklığına ait sehim,
f = g . a 2 / 8.H .Cos φ = f r . a 2 / a r2.Cosφ olur .
Cosφ = a / √ a2 + h2
Mac – Laurin serisine açılmış tel boyu ifadesinde serinin ilk iki terimi yerine ilk
üç terimi alınırsa, gerçeğe biraz daha yakın olan ve beşinci derece den biraz da-
ha karışık bir değişik haller denklemi elde edilir .
118
EĞİK MENZİLLERDE DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİ
Tespit noktaları arasında kot farkı mevcut olduğu zaman en büyük gerilme
en yukarıdaki askı noktasında olup, yatay teğetli noktadaki gerilmeden oldukça
büyüktür . Gerilme ya da çekme kuvveti iletken telin her noktasında farklı oldu-
ğundan tel eğrisi üzerindeki farklı gerilmelerin ya da çekme kuvvetlerinin ortala-
maları alınarak hesaplama yapılırsa, eğik menzilde hata nispeti azaltılabilir .
Ortalama gerilme, açıklığı a ve askı noktaları arasındaki kot farkı h olan bir
eğik menzil için tel eğrisi parabol kabul edilerek yatay teğetli noktadaki σ ge-
rilmesi cinsinden ,
σ.h2 γ2.a2
σ ort = σ + ——— + ——— olarak hesaplanmıştı . (Bkz. sayfa 107)
2.a2 24.σ
Bu gerilmeyi esas alarak ve tel boyundaki fark ifadesini,
Durum değişikliğinde tel boyundaki fark,

ℓ2 – ℓ1 = a3/24 . (γ22/σ22 – γ12/σ12) olup, ℓ1 ≈ a /Cosφ olduğunu kabul
ederek ve ortalama gerilme için yatay teğetli noktadaki gerilme cinsinden bu-
lunan değeri termik ve mekanik uzama ifadesinde yerine koyarsak,
( σ2 – σ1 ).ℓ1
∆ℓ = ( ℓ2 – ℓ1 ) = ( t2 – t1). β.ℓ1 + ——————
E
2 2 2
a γ2 γ1 (σort 2 – σort 1)
—– . ( —— – —— ).Cosφ = (t2 – t1).β + —————— elde edilir .
2 2
24 σ2 σ1 E
a2 γ22 γ12
—–– ( —— – —— ).Cosφ = (t2 –t1).β +
24 σ22 σ12
σ2.h2 γ22.a2 σ1.h2 γ12.a2 1
(σ2 + ——– + ——– – σ1 – ——– – ——– ) . ––––
2.a2 24.σ2 2.a2 24.σ1 E
a2.γ22 a2.γ12
( ——— ).Cosφ = ( ——–– ).Cosφ + (t2 –t1).β +
24.σ22 24.σ12
( σ2 – σ1 ) h2.(σ2 – σ1 ) a2 γ22 γ12

———— + —————– + ——– . (——– – —— )
E 2.a2.E 24.E σ2 σ1
119
Her iki taraf E.σ22 ile çarpılırsa,
a2.γ22.E.Cosφ a2.γ12.E.Cosφ
——————– = ( ——————– ).σ22 + (t2 –t1).β.E.σ22 +
24 24.σ12
h2.σ23 h2.σ1.σ22 a2. γ22.σ22 a2.γ12.σ22

σ23 – σ1.σ22 + ———– – ———– + ————– – ————
2.a2 2.a2 24.σ2 24.σ1
h2 a2.γ12.E.Cosφ h2 a2.γ12
(1+ ——).σ23+[——————–– + (t2 –t1).β.E – (1+—–).σ1 – ——–].σ22
2a2 24σ12 2a2. 24σ1
a2.γ22 a2.γ22.E.Cosφ
+ ––––– .σ2 = ———————
24 24
altları çizili terimler çok küçük oldukları için ihmal edilebilirler . Sonuç olarak
tek açıklıklı eğik bir menzil için değişik haller denklemi,
h2 a2.γ12.E.Cosφ h2 a2.γ22.E.Cosφ
(1+——).σ23+[——————–+(t2 –t1).β.E – (1+—––).σ1 ].σ22 = –––––––––––
2a2 24σ12 2a2 24
olur . b = 1 + h2/2a2 olmak üzere kot farkına bağlı bir katsayıdır .

Çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse σ = H /q γ = g / q konularak,
bulunur . ifade de altları çizili terimler çok küçük oldukları için ihmal edilirse,
h2 a2g12E.q.Cosφ h2 a2g22E.q.Cosφ
(1+——).H23+[——————+(t2 –t1).β.E.q – (1+—–).H1].H22 = –––––––––––
2a2 24H12 2a2 24
olur .
φ : Askı noktalarını birleştiren doğrunun yatayla yaptığı açıdır . (Şekil 49)
tan φ = h/a Cos φ = a / √ a 2 + h 2 dir .
Şekil 49
120
KOT FARKLI AÇIKLIKLARI İHTİVA EDEN HAT BÖLÜMÜ İÇİN

DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİ
İki durdurucu direk arasında kot farklı açıklıkları ihtiva eden bir hat bölümüne
ait (Şekil 50) değişik haller denklemini bulalım .
Şekil 50
Hat bölümünde n adet açıklık mevcut olsun . Herhangi bir k açıklığında direk-
ler arası açıklık a k ve tel boyu l k ise, durum değişikliği sonucu bu açıklıktaki
termik ve mekanik uzama miktarı, telin her yerindeki gerilmesi farklı olduğun-
dan mekanik uzamalar için telin yatay gerilmesi yerine ortalama gerilmesi olan
σ.h2 γ2.a2
σ ort = σ + –––––– + ––––– alınacaktır .
2
2a 24σ
Buna göre ak açıklığındaki tel boyundaki değişim, telin mekanik ve termik uza-
ma miktarına eşitlenirse,
a k3 γ 22 γ 12 lk
∆l k = ––––– ( ––––– – ––––– ) = ––– (σort2 – σort1) + ( t 2 – t 1 ) β .l k olur .
24 σ22 σ12 E
Tel boyunun askı noktalarını birleştiren kirişe eşit olduğu kabul edilirse,
l k ≈ a k /Cosφ k olacaktır .
Böylece k açıklığındaki sıcaklık değişikliği sonucu tel boyundaki değişme
a k3 γ 22 γ 12 ak σ2.hk2 σ1.hk2
∆l k = ––––– ( ––––– – ––––– ) = ––––––– [(σ2 – σ1) + –––––– – –––––– +
24 σ22 σ12 E.Cosφk 2.a k2 2.a k2
γ 22.ak2 γ 12.ak2
–––––– – –––––– ] + ( t 2 – t 1 ) β .a k /Cosφk olur .
24σ2 24σ1
a k3.Cosφk γ 22 γ 12 ak hk2
∆l k = –––––––– ( ––––– – ––––– ) = ––––– .[(σ 2 – σ1) (1 + –––––– ) +
24 σ22 σ12 E 2.a k2
121
ak2 γ 22 γ 12
–––– ( ––– – ––– ) ] + ( t 2 – t 1 ) β .a k
24 σ2 σ1
n adet açıklıktaki tel boyundaki değişmelerin toplamı,
n n a i3.Cosφi γ 22 γ 12 1 n h i2
∑∆l i = ∑ –––––––– ( ––––– – ––––– ) = –––– [(σ2 – σ1) ∑a i (1 + –––––– ) +
i=1 i=1 24 σ22 σ12 E i=1 2.a i2
n
2 2
n n γ2 γ1 n
2
∑a i . ∑a i ( –––– – –––– ) ] + ( t 2 – t 1 ) β .∑a i olur .
i=1 i=1 24σ2 24σ1 i=1
Bu ifade ∑a i ye bölünerek düzenlenirse,
∑ a i3.Cosφi γ 12 γ 22 1 ∑ a i (1+ h i2/2a i 2)

–––––––––– ( –––––– – ––––– ) + –––– .[(σ2 – σ1) . ––––––––––––––––– +
∑ ai 24.σ12 24.σ22 E ∑ ai
∑a i2 γ 22 γ 12
––––––.(–––– – ––––) ] + ( t 2 – t 1 ) β = 0 olur .
24 σ2 σ1
Burada
∑ a i3 .Cosφi
a e2 = ––––––––––––––– a e : Hat bölümüne ait
∑ai eşdeğer açıklık
∑ a i (1+h i2/2a i2) Kot farklarına bağlı bir katsayıdır .

b = –––––––––––––––– (ortalama eğim faktörü adını alır . )
∑ ai
Bu suretle
γ 12 1 ∑a i2 γ2 2 γ1 2
a e2 (––––––– ) + –––– .[(σ 2 – σ1).b + –––– (–––– – –––– )] + ( t 2 – t 1 ) β
24.σ 12 E 24 σ2 σ1
2
γ2
2
= a e (––––––– ) olur .
24.σ 22
Her iki taraf E.σ 22 ile çarpılırsa,
γ 12. a e2 .E.σ 22 σ 22.∑a i2 γ2 2 γ1 2

–––––––––––– + b.σ 23 – b.σ1.σ 22 + –––––– .(–––– – ––––) + ( t 2 – t 1 ) β.E.σ 22
24.σ 12 24 σ2 σ1
122
γ2 2. a e2.E
= ––––––––––
24
σ 2 nin kuvvetlerine göre düzenlenirse,
γ 12.a e2 .E γ12.∑a i2 γ22.∑a i2

b.σ 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E – b.σ 1 – –––––– ].σ 22 + ––––––.σ 2
24.σ 12 24.σ1 24
γ2 2. a e2.E
= (––––––––– )
24
Elde edilir .
Çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse, σ = H /q γ = g / q konularak
g 12.a e2 .q.E g 12.∑a i2

b.H 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E.q – b.H 1 – ––––––– ].H 22 +
24.H 12 24.H1
g 22.∑a i2 g 2 2. a e2.q.E
––––––– .H 2 = –––––––––––
24 24
bulunur . Burada
b : Kot farklarına bağlı bir katsayıdır . Ortalama eğim faktörü
a e : Hat bölümüne ait eşdeğer açıklık
∑a i2 : Hat bölümü içindeki direkler arasındaki açıklıkların karelerinin
toplamına eşit bir sabitedir .
Altı çizili terimler çok küçük olduklarından ihmal edilebilirler . Bu durum orta-
lama gerilme ifadesinin üç yerine iki teriminin alınmasına karşılık gelir .
Böylece, üçüncü dereceden değişik haller denklemlerinin altı çizili terimlerinin
ihmal edilmesiyle birinci dereceli gerilme terimi nazarı itibara alınmamış olur .
γ 12.a e2 .E γ2 2. a e2.E
b.σ 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E – b.σ 1 ].σ 22 + = (––––––––– )
24.σ 12 24
Çekme kuvveti cinsinden,
g 12.a e2 .q.E g 2 2. a e2.q.E

b.H 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E.q – b.H 1 ].H 22 + = –––––––––––
24.H 12 24
123
Bulunan bu ifadeler iki durdurucu direk arasında taşıyıcı direklerden oluşan ve

kot farklı açıklıkları bulunan bir hat bölümünün değişik haller denklemleridir .
Aynı zamanda bu denklemler, hattın genel değişik haller denklemleridirler .
Çünkü düz menzilleri ihtiva eden hat bölümünde Cosφ i = 1 ve h i= 0 olduğun-
dan a e 2= ∑ a i3 / ∑a i = a r2 ve b = 1 olup, düz menzilli hat bölümünün değişik
haller denklemine eşdeğerdir . Tek açıklıklı eğik menzilli bir hat bölümü için
ise, a e2 = a2.Cosφ ve b = 1+ h2/2a2 olacağından, bu ifade kot farklı bir açıklığa
ait değişik haller denklemine eşdeğer olur .
Sonuç olarak hat bölümüne ait eşdeğer açıklık a e ve b ortalama eğim faktörü he-
saplandıktan sonra, bu ifadeler yardımıyla kot farkları bulunan bir hat bölümün-
de muhtelif ortam sıcaklıklarındaki gerilmelerin bulunması mümkün olur .
DEĞİŞİK HALLER DENKLEMİNİN GERÇEK İFADESİ

Düz menzil için :
Değişik haller denkleminin gerçek ifadesinin bulunmasında , tel boyunun
Mac-Laurin serisine açılmış ifadesi yerine gerçek değeri alınırsa,
Tel boyu, xB a /2
ℓ = c.Sinh (x/c)│ = (σ / γ ) . Sinh (γ. x / σ )│ olduğundan
xA – a /2
Durum değişikliği sonucu birinci ve ikinci durumdaki tel boyları arasındaki fark
termik ve mekanik uzama ifadesine eşitlenirse,
ℓ1 = 2. σ 1 / γ 1 . [ Sinh (γ1. a / 2. σ1 ) ]
ℓ2 – ℓ1 = 2. σ2 / γ2 .[ Sinh (γ 2. a / 2. σ 2 )] – 2. σ 1 / γ 1 . [ Sinh (γ1. a / 2. σ1 ) ]
( ℓ2 – ℓ1 ) / ℓ 1 = (t2 – t1).β + (σ 2 – σ 1) / E
değişik haller denkleminin düz menzil için gerçek ifadesi
σ2/γ2 . Sinh (γ2.a / 2.σ2) σ2 – σ1

––––––––––––––––––––– = 1 + (t2 – t1).β + ———— elde edilir .
σ1/γ1 . Sinh (γ1.a / 2.σ1) E
1 indisli değerler ( t1 , σ1 , γ1 ) baz alınarak, t2 ortam sıcaklığı ve γ2 yoğunluğu

için σ2 gerilmesinin değeri değişik haller denkleminin yukarıdaki hiperbolik
fonksiyonlu ifadesinden deneme yanılma (iterasyon) yöntemi ile hesaplanarak
bulunabilir . Bunun için, bulunması istenilen σ2 gerilmesine eşitlik sağlanıncaya
kadar çeşitli değerler verilerek çözüm bulunabilir . Bu iş çok yorucu olduğundan
kullanışlı değildir . Ancak bilgisayar programlarıyla yapılabilir .
SONUÇ : Kot farkları çok büyük olmayan açıklıkları ihtiva eden hat bölümle-
rinde ruling açıklık kullanılarak düz menzile ait; iki durdurucu direkli tek açık-
lıklı bir hat bölümünde eğik menzile ait; büyük kot farlı açıklıkları ihtiva eden
hat bölümlerinde eşdeğer açıklık ve ortalama eğim faktörü kullanılarak kot farklı
açıklıklara ait değişik haller denklemi kullanılırsa, gerçeğe daha yakın sonuçlar
elde edilecektir .
124
KRİTİK AÇIKLIK
Ortam sıcaklığı düştükçe telin boyu kısalacağından gerilmesi de arta-
caktır . Bu durumda en büyük gerilme en düşük ortam sıcaklığında meydana ge-
lecektir. Buzlu yada rüzgarlı haldeki ortam sıcaklığında telin üzerinde buz veya
rüzgar yükü gibi ek yükten gelecek gerilme artışından bu hallerdeki gerilme, en
düşük ortam sıcaklığındaki gerilmeden büyükse en büyük gerilme bu ortam sı-
caklıklarında olacaktır . Bunun saptanması için öyle bir açıklık bulunabilir ki en
düşük ortam sıcaklığındaki gerilme, ek yüklü halde ve bu sıcaklıktaki gerilme-
ye eşit olsun . Başka bir deyişle en düşük ortam sıcaklığındaki gerilme ile ek
yüklü haldeki ortam sıcaklığındaki gerilmenin birbirine eşit olduğu açıklığa
Kritik açıklık denir .
Türk Yönetmeliğine göre ek yüklü hal I. nci buz yükü bölgesinde +5ºC de
rüzgar yükü, diğer bölgelerde –5ºC de buz yükü yada 380 kv ve bunun üstünde-
ki gerilimlerde buzlu iletken üzerine rüzgar yüküdür .
Direkler arasındaki açıklık, kritik açıklıktan büyük ise ek yüklü haldeki ge-
rilme en düşük ortam sıcaklığındaki yüksüz haldeki gerilmeden büyük olacağın-
dan en büyük gerilme ek yüklü haldeki ortam sıcaklığında meydana gelir . Aksi
halde en büyük gerilme en düşük ortam sıcaklığındadır .
Düz menzil için kritik açıklık
Telin en düşük ortam sıcaklığı olan t2 derecedeki gerilmesi σ2 ve yoğunlu-
ğu γ2 , ek yüklü haldeki ortam sıcaklığı olan t1 derecedeki gerilmesi σ1 ve yoğun-
luğu γ1 ve telin müsaade edilen maksimum gerilmesi σmax ise, kritik açıklık tari-
fine göre, düz menzile ait değişik hallar denkleminde σ1 = σ 2 = σ max , a = a kr
koyarak, düz bir menzil için kritik açıklık (a kr ) hesaplanabilir .
a kr2 .γ12.E a kr2 . γ22 . E

σ max3 + [ ————— + (t2 – t1).β.E – σ max ] .σ max2 = —————–
24.σ max2 24
(γ12 – γ22 ).E

a kr2 ——————– = – ( t2 – t1 ).β.E.σ max2
24
a kr2 ( γ12 – γ22 ) = – 24. ( t2 – t1 ). β. σ max2 buradan,
————————————
24. ( t1 – t2 ). β
a kr = σ max . ——————— elde edilir .
√ γ12 – γ22
Burada t1 ek yüklü ortam sıcaklığı olup, γ1 = γ top = √ (γ b + γ i ) 2 + γ w 2

toplam yoğunluktur . ( Buzlu veya buz üzerine rüzgar yüklü ya da rüzgarlı
yoğunluk olacaktır . Rüzgar yükü yoksa γ w = 0 alınacaktır .
125
γ b : iletken üzerindeki buz yükü yoğunluğu

γ i : iletkenin çıplak yoğunluğu
γ w : iletkenin üzerine rüzgar yükü yoğunluğu
t2 : en düşük ortam sıcaklığı olup, bu sıcaklıkta γ2 = γi alınacaktır .
Çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse, σmax = Hmax /q γ = g /q koyarak,
———————————
24 ( t1 – t2 ).β
a kr = Hmax . ——————— bulunur .
√ g12 – g22
Kritik açıklık max gerilmenin hangi halde meydana geldiğini bulmaya yarar .
1) a > a kr ise maksimum gerilme ek yüklü haldedir .

I Buz yükü bölgesinde ek yük +50C de rüzgar yüküdür . w = c.p.d.10-3 [kg/m]
Diğer buz yükü bölgelerinde ek yük –50C de buz yüküdür . Buz yükü, bölgelere
göre g b = k b.√ d [kg/m] ifadesinden hesaplanacaktır . γ b = g b/q [kg/m mm2]
g top = g b + g i ya da γ top = γ b + γ i
380 kV luk hatlarda ek yük –50C de buzlu iletken üzerine 20 kg/m2 basıncında
rüzgar yüküdür .
g top = √ (g b + g i ) 2 + w b 2 w b = c. 20. d b .10-3 γ top = g top /q
2) a< a kr ise max gerilme en düşük ortam sıcaklığında ve yüksüz haldedir .
g top = g i γ top = γ i = g i /q alınacaktır .
Eğik menzil için kritik açıklık

Eğik bir menzil için kritik açıklığı elde edebilmek için, değişik haller denkle-
minin eğik açıklığa ait ifadesinde,
h2 a2.γ12.E.Cosφ h2 a2.γ22.E.Cosφ
(1+——).σ23+[——————–+(t2 –t1).β.E – (1+—––).σ1 ].σ22 = –––––––––––
2.a2 24.σ12 2.a2 24
σ1 = σ 2 = σ max , a = a kr koyarsak,
h2 akr2.γ12.E.Cosφ h2
(1 + ——– ).σmax3 + [ —————–— + ( t2 –t1).β.E – (1 + —–— ).σmax ].σmax2
2.akr2 24.σmax2 2.akr2
akr 2.γ22.E.Cosφ
= ––––––––––––––––
24
126
akr2.γ12.E.Cosφ akr 2 .γ22.E.Cosφ

———————— + (t2 –t1).β.E.σmax2 = ———————
24 24
akr2. [(γ12 – γ22).E.Cosφ = 24.(t1 –t2 ).β.E σmax2 olur .
24.(t1 –t2).β.E.σmax2
akr2 = ———————————— ve sonuç olarak,
(γ12 – γ22 ).E.Cosφ
—————————————————
24.(t1 – t2).β
akr = σmax . —————————— elde edilir .
√ (γ12 – γ22).Cosφ
Burada
σmax : Müsaade edilen max gerilme [ kg/mm2]
t1 : Ek yüklü haldeki ortam sıcaklığı [ C0]
t2 : En düşük ortam sıcaklığı [ C0]
γ1 : Ek yüklü yoğunluk [ kg/m.mm2 ]
γ2 : Yüksüz yoğunluk [ kg/m.mm2 ]
φ : Askı noktalarını birleştiren doğrunun yatayla yaptığı açı [ 0 ]
a
tan φ = h /a veya Cos φ = ————— dir .
2 2
√ a + h
Çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse,

σmax = Hmax /q γ = g/q koyarak
24.(t1 – t2).β
akr = Hmax . —————————— bulunur .
√ (g12 – g22). Cos φ
Kot farklı açıklıkları ihtiva eden hat bölümü için kritik açıklık
Kot farklı açıklıkları ihtiva eden bir hat bölümüne ait kritik açıklığı elde edebil-
mek için, kot farklı açıklıkları bulunan hat bölümüne ait değişik haller denklemi
γ 12.a e2 .E γ2 2. a e2.E
b.σ 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E – b.σ 1 ].σ 22 + = (––––––––– )
24.σ 12 24
127
Bu denklemde σ1 = σ 2 = σ max , a = a kr koyarsak,
akr2.γ12.E. akr 2.γ22.E

b.σmax3 + [ —————–— + ( t2 –t1).β.E – b.σmax ].σmax2 = ––––––––––
24.σmax2 24
akr2.γ12.E akr 2 .γ22.E

—————— + (t2 –t1).β.E.σmax2 = ——————
24 24
akr2. [(γ12 – γ22).E = 24.(t1 –t2 ).β.E σmax2 olur .
24.(t1 –t2).β.E.σmax2
akr2 = ———————————— ve sonuç olarak,
(γ12 – γ22 ).E
———————————————
24.(t1 – t2).β
akr = σmax . ————————— elde edilir .
√ (γ12 – γ22)
Kot farklı açıklıkları ihtiva eden bir hat bölümü için bulunan kritik açıklık,
düz bir menzile ait kritik açıklığa eşit olmaktadır .
Burada
σmax : Müsaade edilen max gerilme [ kg/mm2]
t1 : Ek yüklü haldeki ortam sıcaklığı [ C0]
t2 : En düşük ortam sıcaklığı [ C0]
γ1 : Ek yüklü yoğunluk [ kg/m.mm2 ]
γ1 = γ top = √ (γ b + γ i ) 2 + γ w 2
Buzlu veya buz üzerine rüzgar yüklü ya da rüzgarlı yoğunluktur .
buz üzerine rüzgar yükü yoksa γ w = 0 alınacaktır .
Ek yük rüzgar yükü ise γ b = 0 alınacaktır .
γ2 : Yüksüz yoğunluk [ kg/m.mm2 ]
SONUÇ
1 ) Hesaplanan kritik açıklık hat bölümünün ruling ya da eşdeğer açıklığın-
dan büyük ise maksimum gerilme ek yüklü haldedir
–50C de buzlu haldedir . I buz yükü bölgesinde tel üzerinde buz yükü olma-
yacağından +50C de rüzgarlı haldedir .
2 ) Kritik açıklık hat bölümünün ruling ya da eşdeğer açıklığın dan küçük ise
maksimum gerilme en düşük ortam sıcaklığında buzsuz haldedir .
128
KRİTİK SICAKLIK
Ortam sıcaklığı arttıkça telin boyu uzayacağından gerilmesi azalacak ve

sehimi de artacaktır . Bu durumda en büyük sehim en yüksek ortam sıcaklığında
meydana geleceği düşünülebilir . Ancak, –50C de buzlu ya da +50C de rüzgarlı
halde telin üzerindeki yük sebebi ile boyu uzayacağından, bu durumda sehim en
yüksek ortam sıcaklığındaki sehimden büyük ise, max sehim ek yüklü durumda
meydana gelecektir . Bunun saptanması için öyle bir sıcaklık bulunabilir ki, ek
yüklü haldeki sehim ile yüksüz vaziyetteki sehimin birbirine eşit olduğu ortam
sıcaklığına kritik sıcaklık denir . Ek yük, buz yükü, rüzgar yükü ya da buzlu ilet-
ken üzerine rüzgar yüküdür . Kritik sıcaklık derecesinde ek yüksüz haldeki se-
him ek yüklü haldeki sehime eşit olduğundan, kritik sıcaklık derecesi en yüksek
ortam sıcaklığından küçük ise, maksimum sehim en yüksek ortam sıcaklığında-
dır . Kritik sıcaklık en yüksek ortam sıcaklığından büyük ise, maksimum sehim
ek yüklü haldedir .
γ top .a2
ek yüklü haldeki sehim f b = ———— γ top : ek yüklü haldeki yoğunluk
8.σ b
γ i .a2
ek yüksüz haldeki sehim f t = ———— tarif gereği f b = f t olacağından ,
8.σ t
γi
σ t = σ b ———– olur .
γ top
8.σ b
γ1 = γ top = ———– . f b
a2
8.σ t
γ 2 = γ i = ———— . f t
a2
Ek yüklü haldeki sıcaklık t 1, buna ait gerilme σ 1 ve sehimlerin birbirlerine eşit ol-
duğu sıcaklık t 2 buna ait gerilme σ 2 ise,
γi
t1 = tb σ1 = σb t 2 = t kr ve σ 2 = σ t = σ b. ——– olur .
γ top
Düz menzil için kritik sıcaklık
Yukarıdaki değerleri düz menzile ait değişik haller denkleminde yerine koyar ve
f b = f t yaparsak ,
a2 .γ12.E a2.γ22.E
σ23 + [ ————– + (t2 – t1).β.E – σ1].σ22 = ————–
24.σ12 24
129
8.E .f b2 8.σ 2 2.f t2.E

σ2 3 + [ ———— + (t kr – t b).β.E – σ b].σ2 2 = ——————–
3.a2 3.a2
Her iki taraf σ 22 ile bölünürse,
γi
σ 2 + (t kr – t b ).β.E = σ b ve σ b ——– + ( t kr – t b ).β.E = σ b olur .
γ top
σb γi
t kr = ——— (1 – ——— ) + t b bulunur .
β.E γ top
σ b : Ek yüklü haldeki gerilmedir . [kg/mm2]

γ i : Ek yüksüz halde iletkenin çıplak yoğunluğu [kg/m.mm2]
γtop : Ek yüklü halde iletkenin toplam yoğunluğu [kg/m.mm2]
Ek yük buz yükü ise γtop = γ i +γ b γ b = g b/q g b = k b.√d
Ek yük rüzgar yükü ise γtop = √ γ i2 +γ w2 γ w = w/q w = c.p.d.10–3
Ek yük buz üzerine rüzgar yükü ise γtop = √ (γ i +γ b)2 + γ w2

tb : ek yüklü haldeki ortam sıcaklığıdır . [0C]
(buzlu halde –50C , rüzgarlı halde +50C dir . )
1) a > a kr ise, maksimum gerilme ek yüklü halde meydana gelir

Ek yük buz yükü, buzlu iletken üzerine rüzgar yükü ya da rüzgarlı halde
rüzgar yüküdür .
σ b = σ c max alınır .
t b için, ek yük buzlu halde ise t b = –50C , rüzgarlı halde ise t b = +50C
alınır .
2) a < a kr ise max gerilme en düşük ortam sıcaklığında meydana gelece-
ğinden, σ b yerine değişik haller denkleminden bulunacak ek yüklü hal-
deki değeri konur .
Kritik sıcaklık çekme kuvveti cinsinden yazılmak istenirse,
σ b = H/q γ i = g i/q γ top = g top /q koyarak ,
Hb gi
t kr = ——— (1 – ——— ) + t b elde edilir .
q.β.E g top
130
Eğik açıklıklı hat bölümü için kritik sıcaklık

Kot farklı açıklıkları ihtiva eden bir hat bölümü için kritik sıcaklığı elde ede-
bilmek için, kot farklı açıklıklı hat bölümüne ait değişik haller denkleminde,
8.σ 1 8.σ 2
γ1 = γ top = ———– . f b γ 2 = γ i = ———— . f t
2
ae a e2
t1 = tb σ1 = σb
γi
t 2 = t kr σ 2 = σ t = σ b. ——– koyup, f b = f t yaparsak,
γ top
γ 12.a e2 .E γ2 2. a e2.E
b.σ 23 + [ ––––––––––– + ( t 2 – t 1 ) β.E – b.σ 1 ].σ 22 + = (––––––––– )
24.σ 12 24
8.f b2.E 8.σ2 2. f t2.E

b.σ 23 + [ ––––––––– + ( t kr – t b ) β.E – b.σ 1 ].σ 22 + = ( –––––––––––)
3.a e2 3.a e2
Her iki taraf σ 22 ile bölünürse,

γi
b.σ 2 + (t kr – t b ).β.E = b.σ b ve b.σ b ——– + ( t kr – t b ).β.E = b.σ b olur .
γ top
b.σ b γi
t kr = ——— (1 – ——— ) + t b bulunur .
β.E γ top
b : Ortalama eğim faktörü b = ∑ a i (1+h i2/2a i2) / ∑ a i

Tek açıklıklı bir hat bölümü için b = 1 + h2/2a2 olacaktır .
σ b : Ek yüklü haldeki gerilmedir . [kg/mm2]
γ i : Ek yüksüz halde iletkenin çıplak yoğunluğu [kg/m.mm2]
γtop : Ek yüklü halde iletkenin toplam yoğunluğu [kg/m.mm2]
t b : Ek yüklü haldeki ortam sıcaklığı [ 0C]
1) a e> a kr ise maksimum gerilme ek yüklü halde meydana gelir

Ek yük buz yükü,buzlu iletken üzerine rüzgar yükü ya da rüzgarlı halde
rüzgar yüküdür . σ b = σ c max alınır .
t b için ; ek yük buzlu halde ise t b = –50C , rüzgarlı halde ise t b = +50C alınır .
2) a e< a kr ise max gerilme en düşük ortam sıcaklığında meydana geleceğinden,
σ b yerine değişik haller denkleminden bulunacak ek yüklü haldeki değeri
konur .
131
İLETİM HATTI HESABINA AİT SAYISAL ÖRNEK
II. nci buz yükü bölgesinde 380 kV luk, 400 m ruling açıklıklı Cardinal ilet-
kenli bir iletim hattının hesabı yapılacaktır . ( q = 547,34 mm2 , d = 30,42 mm ,
g = 1,8298 kg /m , E = 6800 kg/mm2 , β = 0,0000195 1/Cº ) İletkenin müsa-
ade edilen maksimum gerilmesi ise σmax = 9,68 kg/mm2 dir .
g 1,8298
İletken yoğunluğu : γ i = —– = —–——– = 3,343 x 10 – 3 kg/m.mm2
q 547,34
Buz yükü ve buz yoğunluğu : g b = k b.√ d = 0,2.√ 30,42 = 1,103 kg/m
gb 1,103
γb = —— = ———– = 2,015 x 10 – 3 kg/m.mm2
q 547,34
380 kV ve bunun üzerindeki gerilimli hatlarda – 5ºC de buzlu iletken üzerine 20

kg/m2 basıncında bir rüzgar yükü de alınacağından, rüzgar yükünün hesaplana-
bilmesi için buzlu iletken çapının bulunması gerekecektir .
Buzlu iletken çapı : d b = √ d 2 + 2122,07.g b
d b = √ 30,42 2 + 2122,07 . 1,103 = 57,15 mm
Buz üzerine rüzgar yükü : g w b = c . p b . d b . 10 – 3
g w b = 1 . 20 . 57,15 . 10 – 3 = 1,143 kg /m
g wb 1,143
γ w b = ——– = ———— = 2,088 . 10 – 3 kg/m. mm2
q 547,34
Toplam bileşke yoğunluk : γ t = √ ( γ i + γ b ) 2 + γ wb2
γ t = √ ( 3,343 + 2,015 ) 2 . 10 – 6 + 2,088 2 . 10 – 6
γ t = 5,75 . 10 – 3 kg/m.mm2
Kritik açıklık :
—————————
24 . ( t 1 – t 2) . β
a kr = σ max . ————————
√ γ 12 – γ 22
132
t 1 = – 5ºC γ 1 = γ t = 5,75 . 10 – 3 kg/m.mm2

t 2 = – 15ºC (II bölge) γ 2 = γ i = 3,343 . 10 – 3 kg/m.mm2
olduğundan,
—————————————————————
24 . ( –5 + 15 ) . 0,0000195
a kr = 9,68 . ————————————— = 141,55 m
√ ( 5,75 2 – 3,343 2 ) . 10 – 6
Hattın ruling açıklığı a r = 400 m olup, ruling açıklık kritik açıklıktan

büyük olduğundan iletkenin maksimum gerilmesi – 5ºC de buz üzerine rüzgarlı
haldedir .
σb γi
Kritik sıcaklık : t kr = ——— . ( 1 – ——– ) + t b
β.E γt
σ b = σ max = 9,68 kg/mm 2
γ i = 3,343 . 10 – 3 kg/m.mm2 γ t = 5,75 . 10 – 3 kg/m.mm2
t b = – 50C
9,68 3,343
t kr = ———————— . ( 1 – ———— ) – 5 = 25,56ºC
0,0000195 . 6800 5,75
Kritik sıcaklık II.Buz yükü bölgesinin maksimum ortam sıcaklığı olan 45ºC nin
altında olduğundan, maksimum sehim en yüksek ortam sıcaklığında oluşacaktır .
Değişik haller denklemi :
a2.γ12.E a2.γ22.E
σ 23 + [ ———— + ( t 2 – t 1).β.E – σ 1 ].σ 22 = —————
24.σ12 24
Maksimum gerilme – 5ºC de buz üzerine rüzgarlı durumda meydana geldiğin-

den bu durumu baz alırsak,
t 1 = – 5º C γ 1 = γ t = 5,75.10 – 3 kg/m.mm2 σ 1 = σ max = 9,68 kg/mm2

t 2 = tºC γ 2 = γ i = 3,343.10 – 3 kg/m.mm2 σ2 =σ
olacağından, bunları düz menzile ait değişik haller denkleminde yerine koyarak,
t 2 = t ortam sıcaklık derecesine de değişik değerler verebilmek için parametre
olarak bırakıpdenklemi a =400 m ruling açıklık için düzenlersek,
133
4002.5,752.10 – 6.6800
σ 3 + [ ——–————––—— + (t +5) . 0,0000195 . 6800 – 9,68 ] . σ2
24 . 9,682
4002 . 3,343 . 10 –6 . 6800
= ————————————
24
σ 3 + ( 15,996 + 0,1326 . t + 0,663 – 9,68 ) . σ 2 = 506,629
σ 3 + ( 6,979 + 0,1326 . t ) . σ 2 – 506,629 = 0 olur .
Üçüncü dereceden t ortam sıcaklığına bağlı olarak elde edilen bu değişik

haller denkleminin, t ye en düşük ortam sıcaklığından başlayarak, en yüksek or-
tam sıcaklığına kadar 5 er derece ara ile değerler verilerek çözümünden (deneme
yanılma yolu ile veya cebirsel yöntemle) bu sıcaklıklardaki ek yüksüz vaziyette-
ki iletken gerilmeleri bulunur .
t =150C için : değişik haller denklemi σ 3 + 8,968 σ 2 = 506,629 olur .

σ 15 = 5,85 için 5,85 3 + 8,968 . 5,85 2 = 507,109 olup, denklemi sağlamaktadır .
t =450C için : değişik haller denklemi σ 3 + 12,946 σ 2 = 506,629 olur .
σ 45 = 5,27 için 5,27 3 + 12,946 . 5,27 2 = 505,911 olup, denklemi sağlamaktadır.
Diğer ortam sıcaklıklarına ait gerilmeler de deneme yolu ile bulunabilirler .
Gerilmelere ait sehimler f = g.a 2/8.H = γ.a 2/8.σ bağıntısından (400 m ruling
açıklık için ) , yatay çekme kuvvetleri H = σ . q ifadesinden hesaplanarak aşa-
ğıdaki tablo düzenlenmiştir .
Muhtelif ortam sıcaklıklarındaki gerilmeler, sehimler ve çekme kuvvetleri

Ortam sıcaklığı Gerilme sehim çekme kuvveti
2
ºC kg /mm m kg
–5 9,68 11,88 5299 (Buz+rüzgar)
– 15 6,61 10,11 3618
– 10 6,47 10,33 3541
–5 6,33 10,56 3465
0 6,20 10,78 3394
5 6,08 11,00 3328
10 5,96 11,22 3262
15 5,85 11,43 3202
20 5,74 11,65 3142
25 5,64 11,85 3087
30 5,54 12,07 3032
35 5,45 12,27 2983
40 5,36 12,47 2934
45 5,27 12,69 2884
134
+ 5º de rüzgarlı haldeki gerilmeyi hesaplamak için iletkenin birim uzunluğu-

na etki eden rüzgar yükünü,
g w = c . p .d . 10 – 3 [ kg/m] ifadesinden hesaplayalım .
2
c=1 , p = 68 kg/m (40m ye kadar yükseklikler için)
g w = 1 . 68 . 30,42 . 10 –3 = 2,069 [ kg /m ]
gw 2,069
γw = ——– = ———— = 3,78 . 10 – 3 kg/m.mm2
q 547,34
Rüzgar yüklü yoğunluk : γ t w = √ γ i 2 + γ w 2 = √ (3,343 2 + 3,78 2).10 – 6
γ t w = 5,046 . 10 – 3 kg/m.mm2
Değişik haller denkleminde, gene –5 0C deki buz üzerine rüzgarlı hali baz alır-
sak +5 0C de de rüzgar yükü mevcut olacağından,
t 1 = – 5ºC γ 1 = γ t = 5,75.10 – 3 kg/m.mm2 σ 1 = σ max = 9,68 kg/mm2

t 2 = +5 º C γ 2 = γ t w = 5,046 . 10 – 3 kg/m.mm2 σ 2 = σ 5º
koyarsak,
400 2 . 5,75 2 . 10 – 6 . 6800

σ 5º 3 + [ ———————————– + ( 5 + 5 ).0,0000195.6800 – 9,68 ] .σ 5º 2
24 . 9,682
400 2 . 5,046 2 . 10 – 6 . 6800

= —————————––———
24
σ 5º 3 + 7,642 . σ 5º 2 = 1154,28 olur .
Bu üçüncü dereceden değişik haller denkleminin deneme yolu ile çözümünden

+ 5º C deki rüzgar yüklü haldeki gerilme
σ 5º = 8,47 kg/mm2 bulunur .
γ tw . a 2 5,046 . 10 – 3 . 400 2
Rüzgar yüklü haldeki sehim : f w = ———— = —————————–
8 . σ 5º 8 . 8,47
f w = 11,91 m
135
Rüzgar yüklü haldeki çekme kuvveti : H w = σ 5º . q = 8,47 . 547,34

H w = 4636 kg
İki misli buz yükünde ki gerilmenin hesabı

İki misli buz yükü,
g 2 m = g i + 2.g b = 1,8298 + 2 . 1,103 = 4,0358 kg/m
iki misli buzlu yoğunluk,

g2m 4,0358
γ 2m = ——– = ———— = 7,373 . 10 – 3 kg/m.mm2
q 547,34
– 5ºC de normal buz üzerine rüzgar yükü baz olarak alınıp, aynı sıcaklık derece-
sinde iki misli buz yükünün mevcut olduğu varsayılacaktır .
t 1 = – 5º C γ 1 = γ t = 5,75 . 10 – 3 kg/m.mm2 σ 1 = σ max = 9,68 kg /mm2
t 2= – 5 º C γ 2 = γ 2 m = 7,373 . 10 – 3 kg/m.mm2 σ 2 = σ 2m
değişik haller denkleminde yerine konursa,
400 2 . 5,75 2 . 10 – 6 . 6800

σ 2 m 3 + [———————————– + ( – 5 + 5 ).0,0000195.6800 – 9,68 ].σ 2 m
24 . 9,68 2
400 2 . 7,373 2 . 10 – 6 .6800

= ————————————
24
σ 2 m 3 + 6,316 . σ 2 m 2 = 2464,37 olur .
Değişik haller denkleminin çözümünden (deneme yolu ile) – 5º C de iki misli

buz yükündeki gerilme
σ 2m = 11,7 kg/mm2 olarak bulunur . Emniyet gerilmesinin altındadır .
7,373 . 10 – 3 .400 2
İki misli buz yükündeki sehim : f 2 m = ————————— = 12,6 m
8 . 11,7
İki misli buz yükündeki çekme kuvveti : H 2 m = 11,7 . 547,34 = 6404 kg

olur .
İki misli buz yükünde askı noktalarındaki gerilmeler :
Bölüm içindeki 500 m menzilli ve 50 m kot farklı açıklıkta iki misli buz yükün-
de telin parametresi c= σ 2m/γ 2m = 11,7/7,373 . 10 –3 = 1586,87 m olup, askı
noktalarının koordinatları ,
x A = c.h /a – a/2 = 1586,87 . 50 /500 – 500/2 = – 91,313 m
x B = c.h /a – a/2 = 1586,87 . 50 /500 + 500/2 = 408,687 m
136
y A = x A 2/2.c = – 91,3132 / 2 . 1586,87 = 2,63 m

y B = x B 2/2.c = 408,6872 / 2 . 1586,87 = 52,63 m
Askı noktalarındaki gerilmeler ,
σ A = σ 2m + γ 2m .y A = 11,7 + 7,373 . 10 –3 . 2,63 = 11,719 kg/mm2
σ B = σ 2m + γ 2m .y B = 11,7 + 7,373 . 10 –3 . 52,63 = 12,088 kg/mm2
bulunur . Kopma gerilmesinin %70 nin altındadır . (σ k = 27,84 kg/mm2)
Aynı iletim hattının yazdığım Bilgisayar programı ile hesaplanan değişik or-
tam sıcaklıklarındaki gerilme, sehim ve çekme kuvvetlerine ait çıktılar ile geril-
me tahkikleri çıktıları da aşağıda verilmiştir .
BİLGİSAYAR PROGRAMI HESAP ÇIKTILARI

Programlayan Y.Müh.Ersin Soyberk 1998 (Vrs 2007)
Program adı : Hathes
ENERJI ILETIM HATLARINDA DEGISIK HALLER DENKLEMINI KULLANARAK MUHTELIF

ORTAM SICAKLIKLARINDAKI GERILME,SEHIM VE CEKME KUVVETININ BULUNMASI
G I R I S D E G E R L E R I
Hattın gerilimi ................................... : 380 kV

Buz yükü Bölge No su .............................. : 2
iletkenlere rüzgar basıncı ( 50C) . ................ : 68.00 kg/m2
Buzlu iletkenler üzerine rüzgar basıncı (-50C) ..... : 20 Kg/m2
Buz yoğunluğu ...................................... : .6 Kg/dm3
iletkenin adı ..................................... : CARDINAL
iletkenin kesiti .................................. : 547.34 mm2
iletkenin anma çapı ............................... : 30.42 mm
iletkenin birim ağırlığı .......................... : 1.8298 kg/m
iletkenin elastikiyet modülü ...................... : 6800 kg/mm2
iletkenin ısıl uzama katsayısı .................... : 1.95E-005 1/0C
iletkenin kopma gerilmesi ......................... : 27.84 Kg/mm2
iletkenin emniyet gerilmesi ....................... : 12.53 Kg/mm2
iletkenin yatay teğetli noktadaki max gerilmesi .... : 9.68 Kg/mm2
Direkler arası açıklık (ruling açıklık) ........... : 400 m
S O N U C D E G E R L E R I
NOT: Rüzgar kuvveti açıklığa bağlı olmadan W = c.p.d.aw

bağıntısından hesaplanmıştır. c= 1
kritik açıklık : akr= 141.51 m

akr<a olduğundan max gerilme -5.00C de buzlu haldedir.
kritik sıcaklık : tkr= 25.570C
tkr<tmax = 450C olduğundan max sehim en yüksek ortam sıcaklığı olan
450C dedir.

σ3 + ( 6.984 + 0.133 t ) σ2 = 506.653
137
MUHTELIF ORTAM SICAKLIKLARINDAKI GERILME,SEHIM VE CEKME KUVVETI

DEGERLERI
Buz yükü bölgesi : 2

iletkenin adı : CARDINAL
Sıcaklık Gerilme Sehim çekme kuvveti Ruling menzil

0
C kg/mm2 m kg 400.00 m
-------- ------- ------- -------------
-5.0 9.68 11.90 5298 Buz+rüzg.yüklü(20Kg/m2)
-5.0 9.17 11.70 5018 %100 Buz yüklü
-5.0 7.80 11.17 4267 % 50 Buz yüklü
5.0 8.46 11.94 4633 %100 Rüzgar yüklü
5.0 7.40 11.54 4050 % 70 Rüzgar yüklü
45.0 5.76 12.87 3153 % 42 Rüzgar yüklü
-15 6.61 10.13 3617

-10 6.46 10.35 3538
-5 6.33 10.57 3464
0 6.20 10.80 3393
5 6.08 11.02 3326
10 5.96 11.23 3261
15 5.85 11.45 3200
20 5.74 11.66 3142
25 5.64 11.87 3086
30 5.54 12.08 3033
35 5.45 12.29 2982
40 5.36 12.49 2933
45 5.27 12.70 2886
T A H K I K L E R
------------------
+ 150C DE GERILME TAHKIKI
+ 150C deki gerilme kopma gerilmesinin % 15 inden büyük olmamalıdır.

iletkenlerde titreşimleri söndürücü önlemlerin alınması halinde
+ 150C deki gerilme, kopma gerilmesinin % 22 sine kadar arttırılabilir.
+ 150C deki gerilme .................... = 5.85 kg/mm2

kopma gerilmesinin %15 i ....... = 4.18 kg/mm2
+ 150C deki gerilme kopma gerilmesinin %15 inden büyüktür. (?)
kopma gerilmesinin %22 si ...... = 6.12 kg/mm2
+ 150C deki gerilme kopma gerilmesinin %22 sinin altındadır.
Titreşimi söndürücü tedbirler alınırsa yönetmeliğe uygundur.
EN DUSUK ORTAM SICAKLIGINDAKI GERILME TAHKIKI :
En düşük ortam sıcaklığındaki gerilme kopma gerilmesinin % 25

ini geçmemelidir.
En düşük ortam sıcaklığı olan-150C deki gerilme 6.61 kg/mm2

Kopma gerilmesinin %25 i ....... = 6.96 kg/mm2
En düşük ortam sıcaklığındaki gerilme kopma gerilmesinin % 25 inden

küçüktür.
ASKI NOKTALARINDAKI GERILME TAHKIKI :
Askı noktalarındaki gerilme kopma gerilmesinin % 45 ini geçmemelidir.

138
En büyük açıklıklı ya da kot farklı direkler arasında

Askı noktalarında buzlu haldeki ve 2.0 misli buz yükündeki max
gerilmelerin bulunması için direkler arası açıklık ve kot farkı;
Direkler arası açıklık ............ : 500 m

Askı noktaları arasındaki kot farkı : 50 m
Askı noktalarındaki gerilmeler :

GAmax = 9.69 kg/mm2
GBmax = 9.98 kg/mm2
Emniyet gerilmesi = 12.53 kg/mm2
Askı noktalarında buzlu haldeki max gerilme emniyet
gerilmesinin altındadır.
2.0 MISLI BUZ YUKUNDE ASKI NOKTALARINDAKI GERILME TAHKIKI :

( -50C de )
2.0 misli buz yükünde askı noktalarındaki gerilme kopma gerilmesinin

%70 inden büyük olmamalıdır.
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki gerilme ..... : Gb0= 11.70 kg/mm2
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki sehim ....... : fb0= 19.84 m
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki çekme kuvveti : Tcb0= 6402 kg
2.0 misli buz yükünde askı noktalarındaki gerilmeler :

GAmax = 11.72 kg/mm2
GBmax = 12.08 kg/mm2
kopma gerilmesinin %70 i = 19.49 kg/mm2
%70 nin altındadır.
380 kV luk İstanbul Boğaz Atlama II İletim hattı tel mekanik hesabı :
380 kV luk İstanbul Boğaz geçişi çift devre taşıyıcı direklerle sağlanmış
bu taşıyıcı direklerin arkalarında ki tek devre durdurucu direklerle de son bul-
muştur . Deniz üzerinden geçişi sağlayan taşıyıcı direkler arası atlama açıklığı
1757 m, taşıyıcı direklerle durdurucu direkler arasındaki açıklıklar ise Avrupa
yakasında 674 m, Anadolu yakasında 668 m dir . Durdurucular arasındaki etap
uzunluğu 3099 m olmaktadır . a r = √ (6743 + 17573 + 6683 )/3099 = 1394,71 m
Avrupa ve Anadolu yakasında kullanılan aynı boydaki Taşıyıcı atlama direkleri-
nin yükseklikleri, 124 m dir . (Şekil 51)
Şekil 51
139
Boğaz atlama bölümünde sadece durdurucu direkler arasında demet iletkenler

yerine tekli iletken kullanılmış, korono yönünden uygun büyük çaplı Alümin-
yum Alloy iletken seçilmiştir . İletkenin sehim-gerilme hesaplarında +150C deki
gerilmesi için kopma gerilmesinin %20 si olan 8,34 kg /mm2 alınmıştır .
(İletkenin kopma gerilmesi 41,68 kg/mm2 dir . )
BOĞAZ ATLAMA II HATTINA AİT BİLGİSAYAR PROGRAMI İLE

ÇÖZÜLEN HESAP ÇIKTILARI
Programlayan Y.Müh.Ersin Soyberk 1998 (Vrs 2007)

Program adı : Hathes
BOGAZ ATLAMA II E.İ HATTINDA DEGISIK HALLER DENKLEMINI KULLANARAK MUHTELIF

ORTAM SICAKLIKLARINDAKI GERILME,SEHIM VE CEKME KUVVETININ BULUNMASI
G I R I S D E G E R L E R I
Hattın gerilimi ................................ : 380 kV

Buz yükü katsayısı kb ...................... : .3
En düşük ortam sıcaklığı ....................... : -25 0C
En yüksek ortam sıcaklığı ...................... : 80 0C
Rüzgarlı haldeki ortam sıcaklığı ................ : 5.0 0C
iletkenlere rüzgar basıncı ( 5 0C) .............. : 95.0 kg/m2
Zayıf rüzgar yükü yüzdesi ( 5 0C) ............... : % 70
En yüksek ortam sıcaklığındaki rüzgar yükü yüzdesi : % 42
+ 15 0C de gerilme tahkikinde gerilme yüzdesi : % 15
+ 15 0C de gerilme tahkikinde azami gerilme yüzdesi: % 20
En düşük ortam sıcaklığındaki gerilme tahkikinde
müsaade edilen gerilme yüzdesi .................. : % 25
Buzlu haldeki ortam sıcaklığı ................... : -5.0 0C
Buzlu iletkenler üzerine rüzgar basıncı (-5 0C) : 30.00 kg/m2
Dengesiz buzlanmada buz yükü yüzdesi (-5 0C) .... : % 50
Buz yoğunluğu ................................... : 0.60 kg/dm3
Kaç misli buz yükünde gerilme tahkiki yapıldığı .. : 2
iletkenin adı .................................. : AL-ALLOY
iletkenin kesiti ............................... : 2033.29 mm2
iletkenin anma çapı ............................ : 58.9 mm
iletkenin birim ağırlığı ....................... : 6.488 kg/m
iletkenin elastikiyet modülü ................... : 7110 kg/mm2
iletkenin ısıl uzama katsayısı ................. : 2.029E-005 1/0C
iletkenin kopma gerilmesi ...................... : 41.68 Kg/mm2
iletkenin emniyet gerilmesi .................... : 18.76 Kg/mm2
+ 15 0C deki gerilme (everyday stress) ........... : 8.34 kg/mm2
Direkler arası açıklık (ruling açıklık) ........ : 1394.71 m
NOT :
İletkenin +150C deki gerilmesi kopma gerilmesinin %20 si alınmıştır .
Kopma gerilmesinin %20 si : 41.68 x %20 = 8.336 ≈ 8.34 kg/mm2
140
S O N U C D E G E R L E R I
NOT: Rüzgar kuvveti açıklığa bağlı olmadan W = c.p.d.aw

bağıntısından hesaplanmıştır. c = 1
kritik açıklık : akr= 362.27 m

akr<a olduğundan max gerilme -5.00C de buzlu haldedir.
kritik sıcaklık : tkr= 19.160C

tkr<tmax = 800C olduğundan max sehim en yüksek ortam sıcaklığı olan
800C dedir.
G3 + ( 73.852 + 0.144 t ) G2 = 5867.448
MUHTELIF ORTAM SICAKLIKLARINDAKI GERILME,SEHIM VE CEKME KUVVETI

DEGERLERI
Buz yükü katsayısı : .3

iletkenin adı : AL-ALLOY
Sıcaklık Gerilme Sehim çekme kuvveti Ruling menzil

0
C kg/mm2 m kg 1394.71 m
-------- ------- ------- -------------
-5.0 11.80 93.90 23986 Buz+rüzg.yüklü(30 Kg/m2)
-5.0 11.29 93.62 22966 %100 Buz yüklü
-5.0 9.90 92.83 20125 % 50 Buz yüklü
5.0 10.94 94.23 22241 %100 Rüzgar yüklü
5.0 9.74 93.56 19813 % 70 Rüzgar yüklü
80.0 8.41 98.75 17103 % 42 Rüzgar yüklü
-25 8.63 90.45 17537

-20 8.59 90.85 17462
-15 8.55 91.24 17387
-10 8.51 91.64 17313
-5 8.48 92.03 17241
0 8.44 92.42 17169
5 8.41 92.81 17097
10 8.37 93.20 17027
15 8.34 93.58 16958
20 8.31 93.97 16889
25 8.27 94.35 16821
30 8.24 94.73 16754
35 8.21 95.11 16688
40 8.17 95.49 16622
45 8.14 95.87 16557
50 8.11 96.25 16493
55 8.08 96.63 16429
60 8.05 97.00 16367
65 8.02 97.38 16305
70 7.99 97.75 16243
75 7.96 98.12 16183
80 7.93 98.49 16122
Atlama direkleri arasındaki açıklık : 1757 m

Atlama açıklığındaki 800C deki max sehim : 156.30 m
fmax = 98.49 x ( 1757 / 1394.71)2 = 156.30 m
141
T A H K I K L E R
------------------
+ 15 0C DE GERILME TAHKIKI
+ 15 0C deki gerilme kopma gerilmesinin % 15 inden büyük olmamalıdır.

iletkenlerde titreşimleri söndürücü önlemlerin alınması halinde
+ 15 0C deki gerilme, kopma gerilmesinin % 20 sine kadar
arttırılabilir.
+ 15 0C deki gerilme .................... = 8.34 kg/mm2

kopma gerilmesinin %15 i ....... = 6.25 kg/mm2
+ 15 0C deki gerilme kopma gerilmesinin %15 inden büyüktür. (?)
kopma gerilmesinin %20 si ...... = 8.34 kg/mm2
+ 15 0C deki gerilme kopma gerilmesinin %20 sine eşittir .
EN DUSUK ORTAM SICAKLIGINDAKI GERILME TAHKIKI :
En düşük ortam sıcaklığındaki gerilme kopma gerilmesinin % 25

ini geçmemelidir.
En düşük ortam sıcaklığı olan-25 0C deki gerilme 8.63 kg/mm2

Kopma gerilmesinin %25 i ....... = 10.42 kg/mm2
En düşük ortam sıcaklığındaki gerilme kopma gerilmesinin % 25 inden

küçüktür.
ASKI NOKTALARINDAKI GERILME TAHKIKI :
Askı noktalarındaki gerilme kopma gerilmesinin % 45 ini geçmemelidir.
En büyük açıklıklı yada kot farklı direkler arasında

Askı noktalarında buzlu haldeki ve 2.0 misli buz yükündeki max
gerilmelerin bulunması için direkler arası açıklık ve kot farkı;
Direkler arası açıklık ............ : 1757 m

Askı noktaları arasındaki kot farkı : 6 m
Askı noktalarındaki gerilmeler :

Emniyet gerilmesi = 18.76 kg/mm2
Askı noktalarında buzlu haldeki max gerilme emniyet
gerilmesinin altındadır.
2.0 MISLI BUZ YUKUNDE ASKI NOKTALARINDAKI GERILME TAHKIKI :

( -5 0C de )

%70 inden büyük olmamalıdır.
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki gerilme ..... : Gb0= 14.03 kg/mm2
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki sehim ....... : fb0=151.53 m
2.0 misli buz yükünde -5.00C deki çekme kuvveti : Tcb0=28523 kg
2.0 misli buz yükünde askı noktalarındaki gerilmeler :

kopma gerilmesinin %70 i = 29.18 kg/mm2
%70 nin altındadır.
142
TEL ÇEKİMİ VE İZOLATÖR OFF–SET LERİ

İletim hatlarında iki durdurucu direk arasında ki taşıyıcı direkler arasında-
ki etap ın teli çekildikten sonra telin boyunda sünme olayı nedeniyle creep uza-
ması dediğimiz bir uzama meydana gelir (ACSR iletkenler için) . Bu uzama
iletkenin cinsine ve örgü biçimine göre değişmekte olup, başlangıçta hızlı daha
sonra yavaş seyretmekte ve seneler sonra nihai durumuna erişmektedir . Bu sü-
re on yıl olarak kabul edilmektedir .
Hattın on yıl sonraki nihai durumundaki gerilmesine karşılık gelen sehim-
lerine göre direk tevziatının ve gerekli görülen tahkiklerin yapıl ması gerekir .
Tel çekilirken ise, o andaki gerilmesine (ilkel gerilme) karşılık gelen sehim-
leri ile gerilmelidir ki . daha sonra creep uzaması sebebi ile sehimi artacağından
on yıl sonra ki sehimi, normal değeri olan nihai sehim değerine ulaşabilsin, ge-
rilmesi de normal değeri olan nihai gerilme değerini alabilsin .
Nihai duruma ait yapılacak gerilme hesaplarında, değişik haller denkleminde ni-
hai elastikiyet modülü ve nihai gerilmeler kullanılmalı; Ancak tel çekimine ait
hesaplarda o andaki durumu belirlemek için değişik haller denkleminde ilkel ge-
rilme ve ilkel elastikiyet modülü girilerek hesap yapılmalıdır .
Telin müsaade edilen max nihai gerilmesi belirlenmiş ise, tel çekiminde kullanı-
lacak max ilkel gerilmesi de Alcao grafik metoduyla bulunabilmektedir .
İki durdurucu direk arasındaki hat bölümünde taşıyıcı direklerde askı
zincir izolatörlere asılan sürtünmesiz makaralar üzerinden iletken tel çekilerek
tel çekimi işlemi gerçekleştirildikten sonra, her açıklıkta tel zincir eğrisi şeklini
alarak direkler arasında asılı duracaktır . Tele sehim verilmeden önce tel maka-
ralar üzerinde belirli bir süre (12 ile 24 saat kadar) bekletilirse creep uzamasının
büyük bir kısmı gerçekleşir . Bundan sonra tel makaralar üzerindeyken bölümün
(etap ın) içinde ruling veya eşdeğer açıklığa yakın uzunlukta bir açıklık seçilerek
bu açıklıkta ortam sıcaklığındaki ilkel gerilmeye ya da ilkel çekme kuvvetine
tekabül eden makaradaki sehim değeri ile tele sehim verilecektir . Bu sırada bö-
lüm içindeki bütün açıklıklardaki sehimler de kendiliğinden bu açıklıklara teka-
bül eden makaradaki sehim değerlerini alırlar . Sehim verme işlemi sonunda
bölümün başındaki ve sonundaki durdurucu direklerdeki gergi zincir izolatörle-
rine teller topbaşı yapılarak durdurucu bağ ile bağlanırlar .
Bölüm içindeki taşıyıcı direklerde makaralardaki tellerin makaranın iki
tarafındaki çekme kuvvetleri eşit fakat bunların yatay bileşenleri eşit olmadığın-
dan fark yatay çekme kuvveti nedeniyle askı zincir izolatörleri düşeyden sapar-
lar . Bölüm içindeki açıklıklar birbirlerine eşit ve askı noktaları arasında kot far-
kı yoksa, makaraların iki tarafındaki çekme kuvvetlerinin yatay bileşenleri de
birbirine eşit olur ve makaralar düşeyden sapmazlar .
Daha sonra taşıyıcı direklerde, düşeyden sapmış durumda olan askı zin-
cir izolatörleri off-set hesabı sonucu tablolardan alınacak off-set değerlerine gö-
re off-set lenerek düşeye getirilip, makaralar üzerinden klempe aktarılırlar .
Off-set leme sonucu bütün açıklıklardaki yatay gerilmeler eşit hale gelir ve se-
himler de projede verilen klempde ki sehim değerlerini almış olurlar .
143
İZOLATÖR OFF-SETLERİ
Bir hat bölümünde ya da etapta askı zincir izolatörlerine asılı sürtün-

mesiz makaralar üzerinde çekili duran telin, makaranın iki tarafındaki çekme
kuvvetleri birbirlerine eşittir . Fakat askı noktaları arasında kot farkı bulunması
ve menzillerin aynı olmaması nedeniyle bu çekme kuvvetlerinin yatay bileşenle-
ri eşit olmadığından yatay fark kuvvetinin etkisiyle direklere asılı makaralar dü-
şeyden saparlar . Makaraların düşeye getirilmesi işlemine Off-set leme, düşeye
getirilebilmesi için arttırılacak veya azaltılacak tel uzunluğuna da Off-set denir .
Şekil 52
Şekil 52 den görüleceği üzere s1 ve s2 yan yana bulunan komşu menzille-

rin tel zincir eğrileri olsunlar . T1 ve T2 askı noktalarındaki çekme kuvvetleri, H1
ve H2 bu çekme kuvvetlerinin yatay, V1 ve V2 de bu çekme kuvvetlerinin düşey
bileşenleri olsunlar .
T1 ve T2 çekme kuvvetleri askı noktasında tel zincir eğrisine teğet doğrultuda ve
birbirine eşit olduğundan s1 zincir eğrisi s2 den yukarıda ise T1 çekme kuvveti
T2 çekme kuvvetine nazaran daha yatay durumda olacağından, yatay bileşeni de
T2 çekme kuvvetinin yatay bileşeninden daha büyük olacaktır . ( H1 > H2 )
Bu durumda makaradaki sapma sola doğru yani s1 tarafına doğru meydana gele-
cektir . Makaralar düşeye getirilmedikçe bütün açıklıklarda yatay teğetli nokta-
lardaki gerilmeler eşit olamayacak, dolayısıyla proje gerilmesi temin edilemeye-
cektir .
Makaraları düşey duruma getirebilmek için makaraların iki tarafındaki
çekme kuvvetlerinin yatay bileşenlerini eşit hale getirmek gerekecektir . Bu ya-
pılabilirse zincir eğrilerinin yatay teğetli noktalarındaki gerilmeleri de eşitlene-
cektir . Yani off-set leme sonrasında H1 = H2 olacak, ama askı noktalarındaki
çekme kuvvetlerinin eşitliği bozulacaktır . Makaranın düşeye gelebilmesi için
askı klempinin R gibi bir noktaya alınarak klempe bağlanması gerekecektir . PR
uzunluğuna da o direğe ait off-set miktarı denir .
144
Sapma açısı : Off-set öncesi makaranın düşeyden ayrılması sonucu sapma

açısı β olsun . izolatör zincirinin ağırlığı G iz ve zincirin boyu l iz ise,
H = H 1 – H2 = g i ( c 1 – c 2 ) g i : İletkenin birim ağırlığı

V = V1 + V2 = a g . g i a g : Ağırlık açıklığı
olduğu göz önüne alınarak A noktasına göre moment alınırsa, (Şekil 53)
Şekil 53
H.l iz .Cos β = G iz . l iz /2 . Sin β + V . l iz . Sin β
2.H 2.g i .( c 1 –c 2 )
tan β = —————— = —————–——– elde edilir .
G iz + 2.V G iz + 2. a g . g i
Makaraların düşeye getirilmesi

İletim hattının iki durdurucu arasındaki hat bölümünde tel çekimi
işlemi bitirilip, tel makaralar üzerinde iken makarada ki sehim değerleri ile se-
him verildikten sonra teller bölümün başındaki ve sonundaki durdurucu direkler-
de tamburlardan kesilip top başı yapılarak, gergi zincir izolatörleri ile direklere
tespit edilirler . Teller taşıyıcı direklerde makaraların üzerinde bulunduğundan
ve off-set leme henüz yapılmamış olduğundan makaralar düşeyden sapmış du-
rumdadırlar . Bundan sonra off-set hesabı sonucuna göre off-setleme yapılarak,
makaralar düşeye getirilir ve iletkenler klempe alınırlar. Bu işlemlerin sonunda
askı noktalarındaki çekme kuvvetlerinin yatay bileşenleri eşit hale gelirler .
Makaradaki sehimler de değişerek sehim cetvellerindeki klempdeki sehim de-
ğerlerini alırlar . Zincir eğrilerinin yatay teğetli noktalarındaki çekme kuvvetleri
de eşitlenmiş olur . Ancak bütün bu işlemlerin sonunda hat bölümündeki toplam
tel boyunda hiçbir değişiklik olmayacaktır . Çünkü off-set leme sırasında arttırı-
lan ve eksiltilen tel boylarının toplamı sıfırdır .
Ele alınan hat bölümünde off-set leme öncesinde zincir eğrisinin yatay te-
ğetli noktalarındaki çekme kuvvetleri ya da gerilmeleri farklı olduğundan, telin
açıklıklara ait parametreleri de birbirlerinden farklıdırlar .
145
c1 =H1/g i , c2 =H2/g i , …. , c n =Hn/g i
Off-set leme sonunda zincir eğrisinin yatay teğetli noktalarındaki çekme kuvvet-
leri eşitleneceğinden, bölüm içindeki bütün açıklıklarda telin parametresi değiş-
meyecektir . co = Ho / g i değerini koruyacaktır .
Tel boyundaki uzama miktarı
Herhangi bir a açıklığında yatay teğetli noktadaki çekme kuvveti Ho ve te-

lin buna tekabül eden parametresi co = Ho/g i olsun . co parametresini 10 m kü-
çülttüğümüzü yani telin yatay teğetli noktasının kodunun 10 m düşürüldüğünü
varsayarsak, tel boyu ifadesi
a3 a5 h2 h4
L = a + ——— + —–—— + ⎯⎯– + ⎯⎯––. . . . olduğundan,
2 4 3
24.c 1920.c 2.a 24.a
tel boyu artacak, buna mukabil yatay teğetli noktadaki çekme kuvveti azalacak-
tır . Buna göre herhangi bir a açıklığında tel parametresi 10 m küçültülürse yani
parametresi co′ = co – 10 yapılırsa, tel boyundaki uzama z kadar olacaktır .
Bu uzama a açıklığına bağlı olup, açıklığın fonksiyonudur . Yani z = f (a) dır .
Telin boyundaki uzama miktarı, Mac-Laurin serisine açılmış yukarıda verilen tel
uzunluğu ifadesinden,
a3 1 1 a5 1 1
L 2 – L 1 = ——– ( ——– – ——– ) + ——– ( ——– – —— ) olur .
24 co′2 co2 1920 co′4 co4
Telin boyundaki bu uzama, görüldüğü gibi h kot farkına bağlı olmamaktadır .

Telin a açıklığında co ve co' parametrelerine tekabül eden yatay teğetli noktasın-
daki gerilmeleri σo ve σo′ ise telin boyundaki mekanik ve termik uzamaları da,
L
∆L = —— ( σo – σ o′ ) + β ( t 2 – t 1 ) .L olacaktır .
E
Termik uzama miktarı, ısıl uzama katsayısı β ya bağlı olup, ortam sıcaklığının
parametrenin küçültülmesi sırasında sabit kaldığı düşünülerek nazarı itibara alın-
mayarak, gerilmeler yerine σo = Ho /q σo′ = Ho′/q konursa,
L . ( Ho – Ho′ ) L.g i . ( co – co′)

∆L = ——————— = ———————–
q.E q.E
L ≈ a olduğu kabul edilir ve co – co′ = 10 değeri yerine konursa,

146
10.a.g i
∆L = ———— elde edilir .
q.E
Tel parametresinin 10 m küçültülmesine tekabül eden tel boyundaki toplam uza-

ma miktarı z = L 2 – L 1 + ∆L
a3 1 1 a5 1 1 10.a.g i
z = ——– ( —— − —— ) + ——– ( ——– – ––—– ) + ————
24 co'2 co2 1920 co′4 co4 q.E
Burada ,
co = Ho /g i ve co′ = co – 10 olarak belli olduğundan ifadede yerine konarak,
telin karakteristikleri de bilindiğinden her açıklık için tel boyundaki uzamalar
hesaplanabilirler . Parametrenin 10 m küçültülmesine tekabül eden tel boyunda-
ki uzamanın, z = f ( a ) = k1.a 3 + k2.a 5 + k3.a şeklinde açıklığın fonksiyo-
nu olduğu görülmektedir .
k1 = 1/24 . (1/ co'2 – 1/ co2)
k2 = 1/1920 . (1/ co'4 – 1/ co4)
k3 = 10.g i / q.E
Bu k katsayıları hesaplanarak, apsiste açıklık, ordinatta tel uzaması gösterilerek,
z = f (a) uzama eğrileri, her tel için ayrı ayrı olmak üzere değişik H değerlerine
göre çizilirse, bu eğrilerden yararlanarak bölümdeki her açıklık için parametre-
nin 10 m küçültülmesine yani telin yatay teğetli noktasının 10 m düşürülmesine
karşılık gelen uzamalar grafik yoldan da bulunabilirler . (Şekil 54)
Bulunan bu tel boyundaki z kadar uzama ifadesi, kot farkına bağlı olmadığından
eğik menzilli açıklıklarda da kullanılabilir .
Şekil 54 Cardinal iletkene ait H=2773 kg için f = z(a) uzama eğrisi

147
Açıklıkların tel parametreleri
İki durdurucu direk arasındaki hat bölümünde n tane açıklık mevcut ve

bunlar sırasıyla a1 , a2 , a3 , ........ , an olsunlar . z = f ( a ) ifadesinden her
açıklık için telin parametresinin 10 m küçültülmesine tekabül eden tel boyların-
daki uzamalar bulunup, veya hesaplanıp z1 , z2 , z3 , ..... , zn olarak belirlen-
miş olsun . Makaralar üzerinde sehim verilmiş ve bölümün başındaki ve sonun-
daki durdurucu direklerde tel uçları tamburlardan kesilerek top başı yapılmış
olan telin her açıklıktaki tel parametreleri de c1 , c2 , c3 , ....... , cn olsunlar .
Bu haliyle makaralar düşeyden sapmış haldedirler . Off-set leme sonunda yatay
teğetli noktalardaki çekme kuvvetleri eşitlenerek, makaralar düşeye gelecek ve
bölümün her açıklığında telin parametresi proje gerilmesine tekabül eden co de-
ğerini alacaktır . Yani muhtelif açıklıklardaki c1 , c2 , c3 , ... , cn ler e tekabül
eden sehim değerleri ile tele makaralar üzerinde sehim verilebilirse, proje geril-
mesine karşılık gelen co bütün açıklıklarda teli klempe alırken askı klemenslerini
off-set leyerek temin edilebilir .
Buna göre problem ; makara üzerinde tele sehim verebilmek için her açık-
lıktaki tel parametrelerini sonrada off-set leme yapabilmek için off-set miktarla-
rını bulmaktan ibarettir .
Herhangi bir an açıklığında tel parametresinin cn değerinden co değerine-
getirilmesi sonucu tel boyundaki değişimi orantı yoluyla bulabiliriz .
10 m lik parametre küçültülmesine karşılık tel boyundaki uzama zn metre olur-
sa, (cn –co) metrelik parametre değişimine karşılık tel boyundaki değişim Qn
metre olacaktır .
Buradan orantı yoluyla,
zn .( cn – co )
Qn = —————— bulunur .
10
c n < c o ise Q n < 0 olacağından tel boyu kısalır .
Her açıklıktaki tel boyundaki uzama ve kısalmaların cebrik toplamı, bö-

lümdeki iki durdurucu direk arasında toplam tel boyu sabit kalacağından sıfır
olacaktır. buna göre ,
z1.( c1 – co ) z2.( c2 – co ) z3.( c3 – co) zn.( cn – co)

—————— + —————— + —————— + ... + ————— = 0
10 10 10 10
yazılabilir .
Tel parametreleri arasındaki bağıntılar da yazılabilirse, yukarıdaki ifade-
de yerine konarak her açıklığın tel parametreleri olan c1 , c2 , c3 , ….. , cn ler de
bulunabilirler .
148
Makaralar üzerindeki henüz off-set lenmemiş tellerin makaranın iki tarafındaki

çekme kuvvetleri eşit olduğundan, yan yana bulunan ardışık iki açıklıkta askı
noktalarındaki çekme kuvveti ya da gerilmeleri veren ifadeleri eşitlersek, telin c
parametreleri arasındaki bağıntıları da bulabiliriz . (Şekil 55)
Şekil 55
T1 = H1 + g i.y1
T2 = H2 + g i.y2 çekme kuvvetleri eşitlenirse,
T1 = T2
H1 + g i.y1 = H2 + g i.y2 olacağından
H2 = H1 + g i.( y1 – y2 ) = y1 – y2 = m12 olup,
m12 : komşu iki açıklıktaki yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkıdır .
g i : İletkenin birim ağırlığıdır . [ kg/m]
İkinci açıklıktaki yatay teğetli nokta ilk açıklıktaki yatay teğetli noktadan yuka-
rıda ise yani y 1 > y 2 ise m12 pozitif, aşağıda ise negatif olacaktır .
H2 = H1 + g i.m 12 c 2 = H2/g i c1 = H1/g i olduğundan,

c 2 . g i = c 1 . g i + g i . m 12
her iki taraf g i ile bölünürse,
c2 = c 1 + m12 elde edilir .
yan yana komşu iki açıklıktaki telin parametreleri arasında yatay teğetli nokta-
lar arasındaki kot farkı kadar bir fark olduğu görülmektedir . (Şekil 56)
Şekil 56
149
Başlangıç eksenine göre yatay teğetli noktaların kotları, yukarıdakiler (+) ,

altındakiler (–) olmak koşuluyla m1 , m2 , m3 , m4 , ....... , m n ve yatay te-
ğetli noktalar arasındaki kot farkları da, ilk açıklıktaki yatay teğetli noktadan yu-
karıda olanlar pozitif aşağıda olanlar negatif alınmak suretiyle
m12 , m23 , m34 , m45 , ………, m(n –1)n iseler ,
m2 =m12 m3 = m2+m23 m4 = m3+m34 m5 = m4+m45…. m n = m(n –1 )+m(n –1 ) n
olduğundan c tel parametreleri,

c1 = c 1 + 0
c 2 = c1 + m12 = c1 + m2
c 3 = c2 + m23 = c1 + m2 + m23 = c1 + m3
c 4 = c3 + m34 = c1 + m3 + m34 = c1 + m4
…. ……….. …………….. ………
c n = c(n – 1 ) + m(n – 1) n = c1 + m (n – 1) + m(n – 1) n = c1 + mn
ilk açıklığa ait c1 parametresi cinsinden bulunurlar .

Bu c tel parametre değerlerini tel uzamaları toplamı ifadesinde yerine koyarsak ,
z1.( c1 – co ) + z2.( c2 – co ) + z3.( c3 – co) + ..... + zn.( cn – co) = 0
z1.( c1 – co ) + z2.( c1 + m2 – co ) + z3.( c1 + m3 – co) + .................
........ + zn.( c1 + mn – co) = 0
( c1 – co ).( z1 +z2 + z3 + ...... + z n ) + z2.m2 + z3.m3 + ...... + z n.m n = 0
z 2.m 2 + z 3.m 3 + ........ + z n.m n

c1–co = – ————————————————
z 1 + z 2 + z 3 + .......... + z n
∑z.m
c1 = c o – ———— elde edilir .
∑z
Bu ifadeden bulunan ilk açıklığa ait c1 tel parametresi yardımıyla diğer açıklık-
lara ait tel parametreleri de kolayca bulunurlar .
co = Ho/g i olarak bilinmektedir . Ho yatay teğetli noktalardaki çekme kuve-
veti olup, bütün açıklıklarda aynı değerdedir . (Proje değeri)
c 2 = c1 + m2
c 3 = c1 + m3
c 4 = c1 + m4
.......................................
c n = c1 + mn
150
Başlangıç eksenine göre yatay teğetli noktaların kotları (m değerleri)

Başlangıç eksenine göre yatay teğetli noktaların kotlarını veren m değerleri yu-
karıda izah edildiği gibi ,
m1 = 0
m2 = m12
m3 = m2 + m23 = m12 + m23
m4 = m3 + m34 = m12 + m23 + m34
…… …………………………………………
mn = m(n –1 ) + m (n –1 ) n = m 12 + m 23 + m 34 + m 45 + ….+ m (n – 1 ) n
ifadelerinden bulunurlar .
Yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkı

Yan yana iki komşu açıklıktaki yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkı,
Tel eğrisi parabol kabul edilirse denklemi y = x2/2c olacaktır . (Şekil 57)
Şekil 57
X2 2 ( c.h1/a1 + a1/2) 2
y2 = –––– = ––––––––––––––––
2.c 2.c
X1′ 2 ( c.h2/a2 – a2/2) 2

y1′ = –––– = –––––––––––––––– m 12 = y2 – y1′ olduğundan,
2.c 2.c
iki komşu açıklıktaki yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkı
( c.h1/a1 + a1/2 )2 – ( c.h2/a2 – a2/2)2

m12 = y2 – y1′ = ————————————––————
2.c
151
Makaradaki ve klempdeki sehimler

Açıklıklara ait c 1 , c 2 , c 3 , ....... ,c n tel parametreleri bulunduktan sonra off-
set öncesi makaradaki sehimler kolayca bulunabilirler .
a 12 a 22 a n2
f m 1 = ————— , f m 2 = ————— , ... , f m n = ——————
8.c 1.Cos φ1 8.c 2.Cos φ2 8.c n.Cos φ n
Off-set sonrası klempdeki sehimler ise, tel parametreleri eşit hale gelip c o de-
ğerini alacağından ,
a 12 a 22 a n2
f 01 = —————– , f 02 = —————— , .... , f 0n = ——————
8.c o .Cos φ1 8.c o.Cos φ2 8.c o.Cos φn
ifadelerinden bulunacaklardır .
Bunları birbirine oranlarsak, herhangi bir a n açıklığı için makaradaki sehim ile
klempteki sehim arasındaki bağıntı elde edilir .
co
f m n = —— . f 0 n
cn
Off-set miktarları
Off-set öncesi tel makara üzerinde iken her açıklığa ait tel parametreleri
belli olduğuna göre ve off-set sonrası bu parametreler co = Ho/g i ye dönüşece-
ğinden off-setleme işlemi sırasında her açıklık için tel boyundaki değişimler bu-
lunabilirler . Pozitif değerler tel boyunda artmayı negatif değerler tel boyunda
azalmayı göstermek üzere, tel boyundaki değişimler,
( c1 – co )
Q1 = z1 . —————–
10
( c2 – co )
Q2 = z2 . —————–
10
( c3 – co )
Q3 = z3 . —————–
10
….. …………………
(cn–co )
Qn = z n . —————– olacaktır .
10
152
Bu tel boyundaki değişimlerin cebrik toplamı, tel boyu sabit olduğundan sıfıra
eşittir . ∑Q = Q1 + Q2 + Q3 + ……. + Qn = 0
Her direkte teli klempe bağlarken uygulanacak off-set miktarları ise, ilk
ve son direk durdurucu ve topbaşı bağlantısı yapılmış olduğundan bu direklerde-
ki tel boyundaki değişimler yani off-set miktarları sıfırdır . Diğer direklerdeki
off-set miktarları da tel boyundaki değişimlerin cebrik toplamı olacaktır . Buna
göre off-set miktarları,
Of1 = 0
Of2 = Q1
Of3 = Of2 + Q2 = Q1 + Q2
Of4 = Of3 + Q3 = Q1 + Q2 + Q3
….. ……………………………..
Ofn = Of(n – 1 ) + Q( n – 1 ) = Q1 + Q2 + Q3 + ...... + Q(n – 1 )
Of(n + 1) = Ofn + Qn = Q1 + Q2 + Q3 + ......... + Qn = 0
olmaktadır .
Açıklıklara ait yukarı kot farkları (+), aşağı kot farkları (–) alınmak koşulu ile
(+) off-set, hattın başından ileri doğru giderken, direğin gerisindeki açıklıkta tel
boyunu arttıran bir off-settir . Askı klempi ileri alınacaktır .
(–) off-set ise, direğin gerisindeki açıklıkta tel boyunu eksilten bir off-settir . As-
kı klempi geri alınacaktır .
OFF-SET HESABINA AİT SAYISAL ÖRNEK
II .nci buz yükü bölgesinde 380 kv luk Cardinal iletkenli iletim hattının sehim ve
off-set hesabı yapılacaktır . ( q = 547,34 mm2 d = 30,42 mm g i = 1,8298 kg/m
E = 5100 kg/mm2 β = 0,0000195 1/C º ) maksimum çekme kuvveti 4685 kg
(ilkel) alınmıştır .
1 – 9 no lu direkler arasındaki bölüme ait direkler arası açıklık ve kot farkları ;
a 1 = 302 m a 2 = 385 m a 3 = 402 m a 4 =354 m a 5 =256 m a 6 = 432 m

h 1 = 11 m h 2 =18 m h 3 = – 25 m h 4 = – 19 m h 5 = 9 m h 6 = 23 m
a 7 = 504m a 8 = 282 m
h7 = – 27m h 8 = 16 m olup,
25º C deki yatay teğetli noktalardaki çekme kuvveti 2773 kg olarak değişik hal-
ler denkleminden bulunmuştur .
Telin parametresi,
c0 = Ho/g i = 2773/1,8298 = 1515,47 m
co' = co – 10 = 1515,47 – 10 =1505,47 m olur .
153
Parametrenin 10 m düşürülmesine tekabül eden tel uzamaları
1 1 1 1 1 1
k1 = ––– ( –––– – –––– ) = –––– ( –––––––– – ––––––––– ) = 2,418 x10 –10
24 co′ 2 co 2 24 1505,47 2 1515,47 2
1 1 1 1 1 1
k2 = –––– ( –––– – –––– ) = ––––– ( ––––––– – ––––––––– ) = 2,65 x10–18
1920 co′ 4 co4 1920 1505,47 4 1515,47 4
10.g i 10 . 1,8298
k3 = –––––– = –––––––––––––– = 6,555 x 10 – 6 olmak üzere tel uzamaları
q.E 547,34 . 5100
f ( z ) = k1 . a 3 + k2 . a 5 + k3 . a ifadesinden m cinsinden hesaplanacaktır .
z1= 2,418 x10– 1 0. 3023 + 2,65 x10– 18 . 3025 + 6,555 x10 – 6 . 302 = 8,646 x10– 3
z2= 2,418 x10– 1 0. 3853 + 2,65 x10– 18. 385 5 + 6,555 x10– 6 . 385 = 16,345 x10– 3
z3= 2,418 x10– 1 0. 4023 + 2,65 x10– 18 . 4025 + 6,555 x10– 6. 402 =18,371 x10– 3
z4= 2,418 x10– 1 0. 3543 + 2,65 x10– 18 . 3545 + 6,555 x10– 6. 354 = 13,061 x10– 3
z5= 2,418 x10– 1 0. 2563 + 2,65 x 10– 18 . 2565 + 6,555 x10– 6 . 256 = 5,738 x10– 3
z6= 2,418 x10– 1 0. 4323 + 2,65 x 10– 18 . 4325 + 6,555 x10– 6. 432 =22,366 x10– 3
z7= 2,418 x10– 1 0. 5043 + 2,65 x 10– 18 . 5045 + 6,555 x10– 6 .504 =34,346 x10– 3
z8= 2,418 x10– 1 0 . 2823 + 2,65 x 10– 18 . 2825 + 6,555 x10– 6 . 282 =7,276 x10– 3
+————————
∑ Z = 126,149x10–3 m
Yatay teğetli noktalar arasındaki kot farkları
Bölümdeki açıklıklarda tellerin yatay teğetli noktaları arasındaki kot farkları,
( c.h1/a1 + a1/2 )2 – ( c.h2/a2 – a2/2)2

m = –––––––––––––––––––––––––––––––– ifadesinden hesaplanacaktır .
2.c
1515,47 . 11 302 1515,47 . 18 385

(––––––––––– + ––––– ) – ( ––––––––––– – –––––––– )2
2
302 2 385 2
m12 = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = 9,15 m
2 . 1515,47
1515,47 . 18 385 1515,47 . – 25 402

( –––––––––––– + –––– ) – ( ––––––––––––––– – –––– )2
2
385 2 402 2
m23 = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = –5,88 m
2 . 1515,47
154
1515,47 . – 25 402 515,47 . – 19 354

( ––––––––––––– + –––– ) – ( –––––––––––– – ––––– )2
2
402 2 354 2
m34 = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = –18,26 m
2 . 1515,47
1515,47 . – 19 354 1515,47 . 9 256

( ––––––––––––– + ––– ) – ( ––––––––––––– – ––––– )2
2
354 2 256 2
m45 = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = 1,18 m
2 . 1515,47
1515,47 . 9 256 1515,47 . 23 432

( ––––––––––– + ––––––– ) – ( ––––––––––––– – ––––– )2
2
256 2 432 2
m56 = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = 4,80 m
2 . 1515,47
1515,47 . 23 432 1515,47 . – 27 504

( ––––––––––––– + –––––) – ( –––––––––––––– – –––– )2
2
432 2 504 2
m67 = –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = – 7,59 m
2 . 1515,47
1515,47 . – 27 504 1515,47 . 16 282

( ––––––––––––– + ––––) – ( –––––––––––––– – –––– )2
2
504 2 282 2
m78 = ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––– = 8,63 m
2 . 1515,47
Başlangıç eksenine göre yatay teğetli noktaların kotları

m1 = 0
m2 = m12 = 9,15 m
m3 = m2 + m23 = 9,15 – 5,88 = 3,27 m
m4 = m3 + m34 = 3,27 – 18 ,26 = – 1 4,99 m
m5 = m4 + m45 = – 14,99 + 1,18 = – 13,81 m
m6 = m5 + m56 = – 13,81 + 4,80 = – 9,01 m
m7 = m6 + m67 = – 9,01 – 7,59 = – 16,60 m
m8 = m7 + m78 = – 16,6 + 8,63 = – 7,97 m
155
c parametreleri
Σ z.m = z2 . m2 + z3 . m3 + . . . . . . + z8 . m8
Σ z.m = ( 16,345 x 9,15 + 18,371 x 3,27 – 13,061 x 14,99 – 5,738 x 13,81
– 22,366 x 9,01 – 34,346 x 16,60 – 7,276 x7,97 ) 10 – 3
Σ z.m = – 895,05 x 10 – 3 olduğundan
Σ z.m – 895,05 x 10– 3

c1 = co – –––––––– = 1515,47 – ––––––––––––––– = 1522,57 m bulunur .
Σ z 126,149 x 10– 3
Diğer açıklıkların tel parametreleri de hesaplanırsa
c1 = 1522 57 m
c2 = c1 + m2 = 1522,57 + 9,15 = 1531,72 m
c3 = c1 + m3 = 1522,57 + 3,27 = 1525,84 m
c4 = c1 + m4 = 1522,57 – 14,99 = 1507,58 m
c5 = c1 + m5 = 1522,57 – 13,81 = 1508,76 m
c6 = c1 + m6 = 1522,57 – 9,01 = 1513,56 m
c7 = c1 + m7 = 1522,57 – 16,60 = 1505,97 m
c8 = c1 + m8 = 1522,57 – 7,97 = 1514,60 m elde edilir .
Makaradaki ve klempteki sehimler
Açıklıklara ait c tel parametreleri bulunduğuna göre eğik menzil için sehim
Cos φ = a/√ a 2 + h 2 olduğundan ,
f = a 2/( 8.c.Cos φ ) = a .√ a 2 + h 2 / 8.c ifadesinden hesaplanacaktır .
Klempteki sehim için c = c o = 1515,47 m

Makaradaki sehim için c = c n alınacaktır .
302 . √ 302 2 + 11 2
f m1 = –––––––––––––––––––– = 7,49 m
8 . 1522,57
302 . √ 302 2 + 11 2
f 01 = ––––––––––––––––––––– = 7,53 m
8 . 1515,47
385 . √ 385 2 + 18 2
f m2 = ––––––––––––––––––––– = 12,11 m
8 . 1531,72
385 . √ 385 2 + 18 2
f 02 = ––––––––––––––––––––––– = 12,24 m
8 . 1515,47
156
402 . √ 402 2 + ( – 25) 2

f m3 = ––––––––––––––––––––––– = 13,26 m
8 . 1525,84
402 . √ 402 2 + ( – 25) 2

f 03 = ––––––––––––––––––––––– = 13,36 m
8 . 1515,47
354 . √ 354 2 + ( – 19) 2

f m4 = ––––––––––––––––––––––– = 10,41 m
8 . 1507,58
354 . √ 354 2 + ( – 19) 2

f 04 = ––––––––––––––––––––––– = 10,35 m
8 . 1515,47
256 . √ 256 2 + 9 2
f m5 = ––––––––––––––––––––––– = 5,43 m
8 . 1508,76
256 . √ 256 2 + 9 2
f 05 = ––––––––––––––––––––––– = 5,41 m
8 . 1515,47
432 . √ 432 2 + 23 2
f m6 = ––––––––––––––––––––––– = 15,43 m
8 . 1513,56
432 . √ 432 2 + 23 2
f 06 = ––––––––––––––––––––––– = 15,42 m
8 . 1515,47
504 . √ 504 2 + ( – 27) 2

f m7 = ––––––––––––––––––––––– = 21,11 m
8 . 1505,97
504 . √ 504 2 + ( – 27) 2

f 07 = ––––––––––––––––––––––– = 20,98 m
8 . 1515,47
157
282 . √ 282 2 + 16 2
f m8 = ––––––––––––––––––––––– = 6,57 m
8 . 1514,60
282 . √ 282 2 + 16 2
f 08 = ––––––––––––––––––––––– = 6,57 m
8 . 1515,47
Tel uzunluklarındaki değişim miktarları
( c1 – co ) (1522,57 – 1515,47)
Q1 = z1 .––––––––– = 8,646x10 . –––––––––––––––– = 6,14 x 10– 3 m
–3
10 10
( c2 – co ) (1531,72 – 1515,47)
– 3 –––––––––––––––––––––––––
Q2 = z2 .––––––––– = 16,345x10 . = 26,56 x 10– 3 m
10 10
(c3 – co ) (1525,84 – 1515,47)

– 3 ––––––––––––––––––––––––––
Q3 = z3 .–––––––– = 18,371x10 . = 19,05 x 10– 3 m
10 10
( c4 – co ) (1507,58 – 1515,47)
Q4 = z4 .–––––––– = 13,061x10 . –––––––––––––––– = – 10,31 x10– 3 m
–3
10 10
( c5 – co ) (1508,76 – 1515,47)
Q5 = z5 .–––––––– = 5,738x10 . –––––––––––––––––– = – 3 ,85x10– 3 m
–3
10 10
( c6 – co ) (1513,56 – 1515,47)
Q6 = z6 . ––––––– = 22,366x10 . ––––––––––––––––– = – 4 ,27x10– 3 m
–3
10 10
( c7 – co ) (1505,97 – 1515,47)
– 3 –––––––––––––––––––––––––
Q7 = z7 ––––––– = 34,346 x10 . = – 32 ,63 x10– 3 m
10 10
( c8 – c o ) (1514,60 – 1515,47)
– 3 –––––––––––––––––––––––––
Q8 = z8 . ––––––– = 7,276 x10 . = – 0 ,63 x10– 3 m
10 10
158
Off-set miktarları
Of1 =0
Of2 =Of1+Q1 = 6,14 x 10 – 3 = 0,614 x 10 –2 m
Of3 =Of2+Q2 = ( 6,14 + 26,56 ) x 10 – 3 = 3,270 x 10 – 2 m
Of4 =Of3+Q3 = ( 32,70 + 19,05 ) x 10 – 3 = 5,175 x 10 – 2 m
Of5 =Of4+Q4 = ( 51,75 – 10,31 ) x 10 – 3 = 4,144 x 10 – 2 m
Of6 =Of5+Q5 = ( 41,44 – 3,85 ) x 10 – 3 = 3,759 x 10 – 2 m
Of7 =Of6+Q6 = ( 37,59 – 4,27 ) x 10 – 3 = 3,332 x 10 – 2 m
Of8 =Of7+Q7 = ( 33,32 – 32,63 ) x 10 – 3 = 0,069 x 10 – 2 m
O f9 = O f 8 + Q 8 = ( 0,69 – 0,63 ) x 10 – 3 = 0 m
Aynı sayısal örnekteki hat bölümü için yazdığım bilgisayar programı ile
çözülen sehim ve off-set hesaplarının 250C ve 350C ye ait olan çıktıları aşağı-
daki tablolar da verilmektedir . (250C ortam sıcaklığına ait bilgisayar çıktıların-
daki Off-set miktarlarının 250C sıcaklık için el ile çözülen sonuçlarla hemen
hemen aynı olduğu görülmektedir . )
AYNI ÖRNEĞE AİT BİLGİSAYAR HESAP ÇIKTILARI
Programlayan Y.Müh.Ersin Soyberk 1998 (Vrs.2009)

Program : Telset
ENERJI ILETIM HATLARINDA TEL CEKIMINDE ETAPTAKI ACIKLIKLARA AIT

SEHIMLERIN BULUNMASI,SEHIM DUZELTMELERI VE IZOLATOR OFF-SET LERI HESABI
GIRIS DEGERLERI
Hattın adı .............................. : - E.I.H

Hattın gerilimi .......................... : 380 kV
iletken üzerinde oluşacak buz yükü (-50C) ........... : 1.10 kg/m
iletkenin adı ........................................ : CARDINAL
iletkenin kesiti ..................................... : 547.34 mm2
iletkenin anma çapı .................................. : 30.42 mm
iletkenin kg/m cinsinden metrik ağırlığı ............. : 1.8298 Kg/m
iletkenin E elastikiyet modülü (ilkel) ............... : 5100 Kg/mm2
iletkenin β ısıl uzama katsayısı ..................... : 1.95E-005 1/0C
En düŞük ortam sıcaklığı ............................. :-150C
En yüksek ortam sıcaklığı ............................ : 450C
Rüzgarlı haldeki ortam sıcaklığı ..................... : 50C
Buzlu haldeki ortam sıcaklığı ........................ :-50C
Buzlu iletken üzerine rüzgar basıncı (-50C) .......... : 20 Kg/m2
Buz yoğunluğu ........................................ : .6 Kg/dm3
iletkenin yatay teğetli noktadaki max gerilmesi (ilkel): 8.56 Kg/mm2
iletkenin yatay teğetli noktadaki max gerilmesi (nihai): 8 Kg/mm2
iletkenin yatay teğetli noktadaki max çekme kuv.(ilkel): 4685 Kg
159
160
161
Her etap a ait değişik ortam sıcaklıkları için hesaplanarak tanzim edilen
sehim verme ve off-set tabloları önceden hazırlanmalı ve tel çekimini gerçekleş-
tirecek kuruluşa verilmelidir . Sehim verme ve off-setleme işlemleri yapılırken
çalışma sırasında ortam sıcaklığındaki sehim, target mesafeleri, sehim verme
açıları, ölçü aletinin askı noktasına olan uzaklığı ve ofset değerleri ilgili tablolar-
dan alınmalıdır . Off-set hesapları, daha önce el ile TEK Şebeke Tesis Müdürlü-
ğünde kullanılan kısa form veya uzun form metodları ile yapılmaktaydı . Artık
bilgisayar programları ile yapılmaktadır .
162
Kısa form metodu

Off-set hesapları eski TEK Şebeke Tesis Müdürlüğünde kullanılan kısa
form metodu ile etap’a ait iki durdurucu arasındaki toplam tel boyunun değişme-
yeceği esasına göre yapılabilir . Bunun için, her açıklığa ait parametrenin 10 m
küçültülmesine tekabül eden tel boyundaki uzamalar, tel boyundaki k2.a5 uza-
ması ihmal edilerek ( z= k1.a3 + k3.a ifadesinden) ve bu uzamalara karşılık gelen
c parametreleri ile off-set değerleri hesaplanarak, bir tablo da gösterilirler .
380 kV luk Ankara II-Osmanca iletim hattında şekil 58 de profili verilen 2-8 no-
lu direkler arasındaki etap a ait 200C ortam sıcaklığı için Kısa form metodu ile
yapılan off-set hesabı görülmektedir .
Şekil 58 380 kV luk Ankara II-Osmanca iletim hattının 2-8 nolu direkler
arası etap profili
163
380 kV luk Ankara II-Osmanca iletim hattının aynı etap’a (2-8 nolu direkler
arası bölümüne) ait sehim ve Off-set hesaplarının yazdığım bilgisayar programı
ile 200C ve 300C için çözülen çıktıları da verilmektedir .
200C ortam sıcaklığına ait k2.a5 terimi ihmal edilmeden bilgisayarla çözülen çık-
tılardaki Off-set miktarlarının, aynı sıcaklık için kısa form metoduyla k2.a5 teri-
mi ihmal edilerek el ile çözülenlerle hemen hemen aynı olduğu görülmektedir .
164
165
166
Bu sehim cetvellerinde direk açıklıkları ile kot farkları, makaradaki ve

klempteki ilkel sehimler, her direkdeki ofset miktarları,ölçü aletinin askı nokta-
sına uzaklığı,ileri ve geri target mesafeleri, ileri ve geri sehim verme açıları yer
alırlar . Ayrıca her açıklık için ileri ve geri konrol faktörleri de verilmiştir .

Enerji Iletim Hatlari Muhendisligi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Enerji Iletim Hatlari Muhendisligi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ENERJİ İLETİM HATLARI

İLETKEN KESİTİNİN TAYİNİ KORONA KAYIPLARI

Hazırladığım bu ders notu, Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi

I.BÖLÜM ELEKTRİKSEL HESAPLAR

II.BÖLÜM İLETKENLERİN MUKAVEMET HESABI 60

İLETKENLERDE SINIR GERİLMELER 60

YÜKSEK GERİLİM HAVA HATLARININ MEKANİK HESABI

ENERJİ İLETİM HATLARI Sehim gerilme-offset

ENERJİ HATLARI MÜHENDİSLİĞİ

ELEKTRİKLE ENERJİ TAŞINMASI

GÜÇ İLETİMİ Elekt.Y.Müh. Yetkin Saner 2004

380 kV LUK İSTANBUL BOĞAZ ATLAMA II HATTI

ELEKTRİK KUVVETLİ AKIM TESİSLERİ YÖNETMELİĞİ

I BÖLÜM ELEKTRİKSEL HESAPLAR

Elektrik santrallerinde üretilen elektrik enerjisinin tüketim merkezlerine

kesitini büyültmek iletken masrafını çok arttıracağından uygun çözüm değildir .

ALÇAK GERİLİM KADEMELERİ ( A G )

ORTA GERİLİM KADEMELERİ ( OG )

YÜKSEK GERİLİM KADEMELERİ ( YG )

ÇOK YÜKSEK GERİLİM KADEMELERİ ( ÇYG )

İLETİM GERİLİMİNİN TAYİNİ

A) HATTIN UZUNLUĞUNA GÖRE İLETİM GERİLİMİNİN TAYİNİ

P = √ 3 . U . I . Cos φ U : Faz arası işletme gerilimi dir .

Hattaki enerji kaybı % olarak

√ 3 . 100 . ℓ . I ς : iletkenlik [ m /Ω .mm2]

J : Akım yoğunluğu 0,6 – 0,8 A/mm2 St – Al iletkenler için

ς : İletkenlik 35 m/Ω.mm2 St – Al iletkenler için

%Z : Enerji kaybı %5 – %12 Termik santrallarda %8

J= 0,7 A/mm2 ς =35 m/Ω.mm2 Cosφ= 0,8 ve enerji kaybının %Z= %5

c parametresinin St-Al iletkene ait %5 , %8 , %10 , %12 enerji kaybı için

%Z=%5 enerji kaybında hesaplanan gerilim

B) YAPIM MASRAFINA GÖRE GERİLİMİNİN TAYİNİ

F yapım (U) = A (U) + B (U) [ TL / kW .km ] olur .

Direk ve izolasyon masrafları gerilimle doğru orantılı , iletkenlerden meydana

B ( U ) = k 2/ U yazılabilir hatta yapılan toplam yapım masrafı ise,

Bu yapım masrafını minimum yapan gerilim, A ve B masraf eğrilerinin kesim

Bulunan bu gerilim ,Ekonomik gerilim değeridir . Bu gerilime en yakın norm

A = B olduğundan ,ekonomik gerilim bu iki masraf eğrisinin kesim noktasına

Toplam masraf ise ,

Şekil 2 F yapım = f (U) Masraf eğrileri

A : Direk ve izolasyon masrafları eğrisi

C) NATUREL GÜCE GÖRE HATTIN GERİLİMİNİN TAYİNİ

YG li iletim hatlarında hattın karakteristik empedansı Z c = 400 Ω civa-

Yukarıda verilen gerilim ifadesinde ;

P n : MW olarak üç fazlı güç

Hesaplanan bu gerilime en yakın norm gerilim kademesi seçilebilir .

100 MW lık bir güç iletimi için bu yöntemle hesaplanan gerilim

U = √ 100 . 400 = 200 kV ( Norm gerilim 380 kV )

300 MW lık güç için,

U = √ 300 . 400 = 346,41 kV ( Norm gerilim 380 kV )

İLETİM HATLARINDA İLETKEN KESİTİNİN

İletim hatlarında genellikle örgülü çelik Alüminyum iletkenler ( ACSR)

1) ENERJİ KAYBINA GÖRE KESİT TAYİNİ

P . ℓ .100 300 . 10 6 . 200 . 10 3 . 100

Bulunan bu tel kesitinin üstündeki en uygun norm kesit ,

2) ISINMAYA GÖRE KESİT TAYİNİ

İletkenin akım taşıma kapasitesi (Current carrying capacity ) ;

ifadesinden hesaplanacaktır . Burada ;

I : İletkenden akan akım [A]

akım taşıma kapasitesi ;

RADYASYON (IŞINIM) YOLU İLE YAYILAN ISI KAYBI

S = 5,7.10 – 8 W / m 2 Stefan Boltzman katsayısı

t : Ortam sıcaklığı ( 20 0C ila 25 0C ) alınır .

KONVEKSİYON YOLU İLE YAYILAN ISI KAYBI