1

ENERJ LETM SSTEMLER

1.GR

Elektrik enerji sistemleri geleneksel olarak, retim, iletim ve datm eklinde incelenmektedir.
Enerji iletim sistemleri, daha ok iletim ksm arlkl olmakla beraber, gerek retim gerekse
datm ve yk modellerini de ieren analizleri kapsamaktadr.

Blmlere gre incelenecek konular ise yle sralanabilir :

kinci Blm : Fazr kavram , R, L, C devreleri, akm, gerilim ve g ifadeleri

nc Blm: letim sistemlerinin modellenmesi, tek hat emas, fazl edeer gsterilimler,
tek fazl edeer gsterilimler, birim deerler, birim deerli edeer gsterilimler

Drdnc Blm: Enerji iletim hatlar; ksa hatlar, orta uzunluktaki hatlar ve uzun hatlarn
modellenmesi, nominal ve edeer devreler, iki kapl gsterilimler, A, B, C, D sabitleri, giri ve
k elektriksel byklkleri arasndaki bantlar.

Beinci Blm: Simetrili bileenler kavram, ifadeler, dnm matrisi, gerilim ve akm
dengesizliklerine uygulanmas, iletim sistemlerinin dizi bileen devreleri

Altnc Blm: Simetrik ve simetrik olmayan arzalar, -faz, faz-toprak, faz-faz, faz-faz-toprak,
tek ve ift hat ama arzalarnn modellenmesi, zm yntemleri

Yedinci Blm: Bara admitans ve empedans matrisi kavram ve modelleri, sistem deiimlerinin
modellere yanstlmas

Sekizinci Blm: Enerji iletimi, iki bara arasnda g transferi, yk ak iin temel kavramlar,
bara tipleri, kontrol ve durum deikenleri, zm yntemleri-iteratif metodlar: Gauss-Seidell,
Newton-Raphson, Decoupled, Fast Decoupled Yk Ak Analizleri

Gerilim Seviyeleri :

Alak Orta Yksek ok Yksek ok ok Yksek

Gerilim Gerilim Gerilim Gerilim Gerilim
Low Voltage Medium High Extra High Ultra High
190 / 110 V 6 36 kV 66 kV 345 kV 1000 kV
380 / 220 V 138 kV 400 kV 1500 kV
440 V 154 kV 500 kV
660 V 220 kV 765 kV
 2

2.FAZRLER

2.1. Gerilim ve Akm Fazrleri

Fazr : Sinsoidal bir iaretin, genlik ve a bilgisini ieren kompleks bir saydr.

v(t)=Vm.Sin(t+) , i(t)=Im.Sin(t+)

e jt = Cos (t ) + j Sin (t ) ; e j( t + ) = Cos (t + ) + j Sin (t + )

{
v( t ) = mag{Vm[Cos (t + ) + j Sin (t + )] } = mag Vm e j ( t + ) }
V V
v( t ) = 2 mag m e j (t + ) = 2 mag m e j e jt
2 2

Vm Im
Gerilim Fazr : V = Akm Fazr : I =
2 2

{
& e jt
v( t ) = 2 imag V } , {
i( t ) = 2 imag I& e jt }
& = Vm e j = V e j = V e j = V = V (Cos + jSin)
V eff
2

&I = I m e j = I e j = I e j = I = I (Cos + j Sin)

eff
2

{
& e jt
v( t ) = 2 imag V } , {
i( t ) = 2 imag I& e jt }
2.2. Empedans ve Admitans Kavramlar

2.2.1. Diren Eleman :

Zaman domeninde tanm bants : v(t)=R.i(t)

Fazrel tanm bants : V=R.I

2.2.2. Endktans Eleman :

di( t )
Zaman domeninde tanm bants : v( t ) = L
dt
Fazrel tanm bants : V=jL.I
 3

2.2.3. Kapasitans Eleman :

1
C
Zaman domeninde tanm bants : v( t ) = i( t ) dt

& = 1 &I
Fazrel tanm bants : V
j C

2.2.4. Elemanlarn Sembolleri :

& = 1 (Kapasitif Reaktans)
R (Omik Diren) , XL=jL (Endktif Reaktans) , X C
jC
Empedans boyutunda olup birimleri ohm dur
1 & = 1 = 1 , Y & = 1 = jC
G= (letkenlik; Siemens) , YL C
R X L jL
& &C
X
Admitans boyutunda olup birimleri siemens tir

2.3. Seri R-L-C Devresi

Zaman domeninde aadaki entegro-diferansiyel denklemin zm gereklidir :

di( t ) 1
v( t ) = Ri( t ) + L + i( t ) dt
dt C

Fazrel olarak byklkler yerine konursa;

& = R &I + jL &I + 1 &I = (R + jL + 1 ) &I = Z& &I

V
jC jC

1
Z& = (R + jL + ) Fazrel bykl toplam empedans olarak tanmlanr. Birimi Ohm dur.
jC

2.4. Paralel R-L-C Devresi

Zaman domeninde aadaki entegro-diferansiyel denklemin zm gereklidir :

dv( t ) 1
i( t ) = G.v( t ) + C + v( t ) dt
dt L

Fazrel olarak byklkler yerine konursa;

&I = G V & + 1 V
& + jC V & + jC + 1 ) V
& = (G & =Y
& V
&
jL j L
 4

Y& = (G + jC + 1 ) Fazrel bykl toplam admitans olarak tanmlanr. Birimi

jL
Siemenstir.

2.5. Kompleks G fadesi :

Akm ve Gerilim Fazrleri yardmyla g ifadesi ; S=V.I* , dan

S = V e j ( I e j ) * = V I e j( ) = V I Cos( ) + j V I Sin ( )

=-

S = V I Cos() + j V I Sin () = P + jQ ;

S: Grnr G [VA] , P = V.I.Cos :Aktif G [W] , Q = V.I.Sin : Reaktif G [VAr]

> durumunda (yani akm gerilimden geri fazda ise) , ekilen yk Endktif karakterli
olacaktr. Denkleme gre : Endktif Yk Pozitif Reaktif G ekmektedir.

2.6. Fazl Devreler

IR
R
VRS VTR IS
S
VST IT
T
VR VS VT
N

ndisler :

VL ,VH : VR , VS , VT ; Faz Gerilimlerini (Faz Ntr)

VLL , VHH : VRS , VST , VTR ; Faz Aras Gerilimleri (Faz Faz )

ifade etmektedir ve dengeli fazl sistemlerde VLL = 3.VL kural geerlidir.

I L , IH : IR , IS , IT ; Faz (Hat) Akmlarn gstermektedir.

& &I * = 3 V I Cos + j3 V I Sin = P + jQ

S 3 = 3 VH H H H H H 3 3
& &I * = 3 V I Cos + j 3 V I Sin = P + jQ
S 3 = 3 VHH H HH H HH H 3 3
 5

3. LETM SSTEMLERNN GSTERLMLER

3.1. emalar

letim sistemleri fazl sistemler olup, sistemin dengeli olduu kabul edildiinden,
gsterilimlerde kutuplu ema yerine, simetriden faydalanlarak tek kutuplu ema
kullanlmaktadr. Aadaki ekilde, tek hat emas verilen basit bir iletim sisteminin; kutuplu,
tek kutuplu ve birim deere indirgenmi tek kutuplu emalar grlmektedir.

emalardan grlebilecei gibi, kutuplu devre zm asndan tek kutuplu devreye gre
phesiz daha karmaktr. Ancak tek kutuplu devrede de, modelleme gerei ideal trafonun
varlndan dolay hesaplamalarda primere veya sekondere indirgemeler yapmak gerekecektir.
Oysaki son devreden de grlebilecei gibi, birim deere evrilmi sistemde, ideal trafonun
devrede tutulmasna gerek kalmamaktadr.

Generatr Trafo Hat Yk

a) Tek hat emas

b) kutuplu ema
 6

c) Tek kutuplu ema

d) Tek kutuplu ema (birim deere indirgenmi sistem)

ekil 3.1 Basit bir iletim sisteminin gsterilimleri

3.2. Birim Deerler

Enerji iletim sistemlerinin incelenmesinde, sistemdeki elemanlarn (generatr, trafo, hat, yk, ...)
birim (pu : per-unit) deerlerinin elde edilmesi byk kolaylklar salar. Bu amala aadaki
algoritma kullanlabilir :

1.Adm: Baz Seimi: G (S), Gerilim (U), Akm (I), Empedans (Z),....byklklerinden
herhangi ikisi baz seilir. (geleneksel olarak SBAZ ve UBAZ alnr)

2.Adm: Dier byklklerin baz deerleri, bilinen formller yardmyla hesaplanr.

I B SB / 3.U B , Z B U 2B / SB , . . .

Gerek Deger
3.Adm: Bir elemann Birim Degeri eklinde belirlenir.
Baz Deger
 7

Generatr Trafo 1 letim Hatt ( L km) Trafo2 Yk

G Sg St1 St2 Syk
Gerilim Ug U1 / U2 U2 / U3 Uyk
Empedans Xd Xt1 Zhat Xt1

3~

BAZ (retim) (letim) (Yk)

G SBAZ SBAZ SBAZ
Gerilim UBAZ = U1 UBAZ = U2 UBAZ = U3
Akm SBAZ / 3.U1 SBAZ / 3.U 2 SBAZ / 3.U 3
Empedans U12 / SBAZ U 2 2 / SBAZ U 3 2 / SBAZ

Transformatrlerden dolay, baz gerilimi de trafolarn anma evirme oranlarnda tam olarak
dntrrler. Ancak seilen baz gerilimi hat geriliminden farkl ise (UBAZ U2), baz geriliminin
yine trafonun anma evirme oranlarna gre evrilmesi gerekecektir, bu durumda baz gerilimi
dalm ;

Gerilim (U1/U2)*UBAZ UBAZ (U3/U2)*UBAZ

eklinde olmaldr. Eer, rnekteki ikinci trafonun evirme oran, U3 yksek gerilim taraf olmak
zere (U3/U4) ise baz gerilimi dalm;

Gerilim (U1/U2)*UBAZ UBAZ (U4/U3)*UBAZ

eklinde olacaktr.

rnek 1 :

Generatr Trafo 1 letim Hatt Trafo2 Yk

Gerilim(kV) 20 20 / 380 380 / 36 36

3~

BAZ (retim) (letim) (Yk)

Gerilim(kV) 20 380 36
 8

rnek 2 :

Generatr Trafo 1 letim Hatt Trafo2 Yk

Gerilim(kV) 20 20 / 380 380 / 36 36

3~

BAZ (retim) (letim) (Yk)

Gerilim(kV) (20/380)x400 = 21 400 (36/380)x400=38

rnek 3 :

Generatr Trafo 1 letim Hatt Trafo2 Yk

Gerilim(kV) 20 20 / 400 360 / 36 36

3~

BAZ (retim) (letim) (Yk)

Gerilim(kV) (20/400)x380 = 19 380 (36/360)x380=38

3.2.1. Tek ve Fazl Devreler in Empedansn Baz Deeri

Tek fazl devrelerde;

VB Z B .I B , Z B VB / I B , SB VB .I B , I B SB / VB ifadelerinden tek fazl devreler

iin empedans deeri;

Z B VB2 / SB VB : Faz Ntr Gerilimi (1)

olarak bulunur.

fazl devrelerde ise; (3 3Faz anlamnda bir indis)

1
S B S B3 , VB U B / 3 ifadelerini (1) de yerine koyarak;
3
2
Z B U B / 3 / SB3 / 3

Z B U 2B / SB3 UB : Faz Aras Gerilimi (2)

olarak empedans deeri bulunur.

 9

3.2.2. Sistemde Baz Deiimi

letim sisteminde bulunan generatr, transformatr, byk gl motorlar gibi elektriksel

cihazlarn empedanslar genellikle ohm olarak deil, bu cihazlarn kendi anma gerilim ve anma
gleri cinsinden birim deer p olarak verilir. Bu cihazlarn baz deerleri, kullanldklar bir
sistemde seilen baz deerinden farkl olabilir. Yada yukarda bahsedildii gibi
transformatrlerin evirme oranlarndan dolay yalnzca baz gerilim deiebilmektedir. Dolays
ile, gerekli baz dnmleri yaplarak bu cihazlarn empedanslarna ilikin yeni bir birim deer
hesaplanmaldr.

2 SB
Z p Z / Z B , Z B U B / SB , Z p Z
U 2B
SB 0 SB n
Z po Z , Z pn Z
U 2B 0 U 2B n

Zpo : empedansn eski birim deerini, Zpn : empedansn yeni birim deerini ifade etmektedir.

2
U S Bn
Z pn Z p 0 Bo (3)
UBn S Bo

(3) ifadesinde VBo ve SBo srasyla eski baz gerilimi ve baz gc , VBn ve SBn srasyla yeni baz
gerilimi ve baz gc temsil etmektedir.

3.2.3. Birim Deerlerin Faydalar

Tm bara gerilimleri "1 p" civarnda olur ve birbirleri ile kyaslamalar kolaylar,

Transformatrlerin evirme oranlarndan kurtulunur,

Transformatrlerin oluturduu kuplajl evre says azalr,

Ancak faz kaydrcl ve kademe deitiricili trafolar iin model irdelenmelidir.

 10

3.3. Sistem Elemanlarnn Modelleri

3.3.1. Generatr

Generatrler en basit model olarak srekli hal incelemelerinde, sarg direnci ihmal edilerek sabit
bir reaktans (Xd : Senkron Reaktans) gerisinde bir EMK ile modellenirler. Bunun yannda
transiyent (geici hal) subtransiyent (st geici hal) durumlarnda E ve Xd farkl deerler alr.

Durum EMK Reaktans

Srekli-Hal E Xd
Geici Hal E' Xd'
st Geici Hal E'' Xd''

Genellikle; E'' > E' > E ve Xd'' < Xd' < Xd

S ve U srasyla generatrn, anma gc ve anma gerilimidir.

Xd kendi g ve gerilim BAZ olmak zere pu veya % olarak verilir.

rnek :

S=50 MVA, U = 15 kV Xd = 0,25 pu verilerine gre Xd nin gerek deerini hesaplaynz.

Gerek (Xd)
Bir bykln birim deeri iin kullanlan ifadeye gre; (Xd) pu olacaktr
Baz(Xd)

Xd nin baz deeri ise generatrn kendi U ve S deerleri baz kabul edilerek belirlenebilir.

U 2BAZ
(Xd) BAZ
S BAZ

Xd nin gerek deeri

U2 15 2 225
X d (X d ) pu (X d ) BAZ 0,25 0,25 0,25 0,25x 4,5 1,125
S 50 50

rnek :

Ayn generatrn, SBAZ=100 MVA UBAZ = 16 kV olan bir sisteme bal olmas durumunda
Xd nin yeni birim deerini hesaplaynz.
 11

2 2
U S BN
(X dN ) pu (X dO ) pu BO 0,25 15 100 0,25 0,93752 2 0,4395 pu
U S 16 50
BN BO

3.3.2. Trafolar

N U I U12 U 22
n 1 1 2 St U1 I1 U 2 I 2
N 2 U 2 I1 X t1 X t 2

X t1 U12
2 n2 X t1 n 2 X t 2
X t2 U 2

X t1
X t2
n2

(1) Primerden (2) Sekondere (2) Sekonderden (1) Primere

U 1/n n
I n 1/n
Z 1/n2 n2

U BAZ U1 U12 X t1
Z BAZ1 X t pu
St Z BAZ1 X t1 X t2
SBAZ = St X t pu
U BAZ U 2 U 22 X t2 Z BAZ1 Z BAZ2
Z BAZ2 X t pu
St Z BAZ2

spat :

X t1 X X t1 X t2 X t1 n 2 X t2 X t2
X t pu 2 t2 X t pu X t pu
U12 U 22
2
U 1 St U 2 St U12 (n U 2 ) 2
U 22

X t1 U 12

X t 2 U 22
 12

UBAZ=154 kV SBAZ = 100 MVA olmas durumunda Xt nin yeni birim deeri ?

15 / 154 kV 2
154 100
X t pun 0,1 0,04 pu
154 250
2
St= 250 MVA 15 100
X t pun 0,1 0,04 pu
Xt=0,1 pu 15 250

UBAZ=154 kV SBAZ = 100 MVA olmas durumunda Xt nin yeni birim deeri ?

15 / 160 kV
primer UBAZ=154 kV olduuna gre,
15
sekonder U BAZ 154 14,44 kV
St= 250 MVA 160
Xt=0,1 pu

2
160 100
X t pun 0,1 0,043 pu
154 250
2
15 100
X t pun 0,1 0,043 pu
14,44 250

3.3.3. Ykler

Byk glerdeki motorlar, senkron generatre benzer biimde, bir

EMK nnde reaktansla modellenirler ( U > E ) modunda alma olur.

Dier ykler genellikle pasif empedans (admitansla) modellenirler

2
U YK SYK I YK Z YK
Z YK IYK I YKpu Z YK
S YK 3 U YK I YKBAZ Z BAZ

I YK pu I YK pu .(Cos jSin ) Z YK pu Z YK pu .(Cos jSin )

 13

RNEK PROBLEMLER

rnek 1) Tek hat emas verilen sistemin,

Baz g SBAZ= 100 MVA ve Baz Gerilim UBAZ= 154 kV iin;
a-) Sistemin pu empedans diyaramn iziniz,
b-) D barasnda gerilim, sabit kabul ederek A barasnn gerilimini hesaplaynz

A B C D

200 MVA XHAT = j0,24 ohm/km 150 MVA 80 MVA

150 MVA
15/154 kV LHAT= 100 km 154/35 kV Cos =0,8
15 kV
xt1=j0.2 pu xt2=j0.15 pu geri
xd =j0.1 pu

RETM LETM YK
100 MVA SBAZ= 100 MVA 100 MVA
15 kV UBAZ=154 kV 35 kV

15 2 154 2 35 2
Z BAZ 2,25 Z BAZ 237,16 Z BAZ 12,25
100 100 100
2 2
154 154
2,25 x 237,16 x12,25
15 35

a -) pu Empedans Diyagram

Generatr Hat
Xh=j0,24.100=j24 Ohm
2
15 100
Xd j0,1 j0,067 pu ZBAZ=237,16 Ohm
15 150
j 24
X H pu j0,101 pu
237,16

Trafo 1 Trafo 2
2 2
154 100 154 100
X t1 j0,2 j0,1 pu Xt2 j0,15 j0,1 pu
154 200 154 150

Yk
U 2YK 35 2 15,313
Z YK 15,313 Z YK pu 1,25 pu
S YK 80 12,25

Cos =0,8 geri ZYK-pu=1,25(0,8+j0,6)=1+j0,75 pu

 14

b-) ekilen akm belirleyelim; D barasnda gerilim sabit olduuna gre VD=1 0 pu olur.

V 1 0
I D
0,64 j 0,48 pu 0,8 36,9 pu
Z 1 j 0,75
YK

A barasnn gerilimide(pu olarak)

V
V (X t1 Xh X t 2 ) I 1 0 ( j0,1 j0,101 j0,1)(0,64 j 0,48)
A D

V 1,144 j 0,192 1,16 9 ,53 pu

A

15
V A 1,16 15 17,4 kV (Faz Faz) V A 1,16 10,05 kV (Faz Ntr )
3

NOT:

I S BAZ 100.10 6
BAZ 1650 A
3 U BAZ 3 35.10 3

I S YK 80.10 6
YK 1320 A
3 U YK 3 35.10 3

I I YK 1320
pu 0,8 36,9 pu 0,8 (0,8 j0,6) 0,64 j 0,48 pu
I BAZ 1650
 15

rnek 2) Aada tek hat emas verilen sistemin,

Baz g SBAZ= 150 MVA ve Baz Gerilim UBAZ= 150 kV iin;
a-) Sistemin pu empedans diyaramn iziniz,
b-) D barasnn geriliminin, 25 kV'ta sabit tutulduunu kabul ederek A barasnn gerilimini
hesaplaynz

A B C D : 25 kV

XHAT = j75 ohm

75 MVA 50 MVA 25 MVA
50 MVA
10/150 kV 150/30 kV Cos =1
10 kV
xd =j0.05 pu xt1=j0.075 pu xt2=j0.05 pu

RETM LETM YK
150 MVA SBAZ= 150 MVA 150 MVA
10 kV UBAZ=150 kV 30 kV

10 2 150 2 30 2
Z BAZ 0,67 Z BAZ 150 Z BAZ 6
150 150 150
2 2
150 150
0,67 x 150 x6
10 30

a -) pu Empedans Diyagram

Generatr Hat
Xh = j75 Ohm
2
10 150
Xd j0,05 j 0,15 pu ZBAZ=150 Ohm
10 50
j 75
X H pu j 0,5 pu
150

Trafo 1 Trafo 2
2 2
150 150 150 150
X t1 j 0,075 j 0,15 pu X t2 j 0,05 j 0,15 pu
150 75 150 50

Yk D Baras
U 2YK 25 2
25
Z YK 25 Z YK pu 4,17 pu 25
S YK 25 6 VD 0,833 0 pu
30
Cos = 1 Saf Omik Yk
 16

b-) D barasnda gerilim 25 kVsabit olduuna gre VD=0,833 0 pu olur.

V 0,833 0
I D
0,2 pu
Z 4,17
YK

A barasnn gerilim de(pu olarak)

V
V (X t1 Xh X t 2 ) I 0,833 0 ( j0,15 j0,5 j0,15)(0,2)
A D

V 0,833 j 0,16 1,804 62 ,5 pu

A

V 1,804 10 18,04 kV (Faz Faz)

A

NOT:

I S BAZ 150.10 6
BAZ 2887 A
3 U BAZ 3 30.10 3

I S YK 25.10 6
YK 577 A
3 U YK 3 25.10 3

I I YK 577
pu 0,2 pu
I BAZ 2887
 17

rnek 3)
A B C D E
Motor 1

Motor 2
Generatr Trafo 1 HAT Trafo 2
F

ekilde tek hat emas verilen iletim sisteminin Generatr deerlerini BAZ semek sureti ile
pu-empedans diyagramn iziniz. ( XHAT = j 80 Ohm)

G (MVA) Gerilim (kV) Empedans (pu)

Generatr 30 13,8 Xd=j0,15
Motor 1 20 12,5 Xm1=j0,20
Motor 2 10 12,5 Xm2=j0,20
Trafo 1 35 13,2 / 115 Xt1=j0,10
Trafo 2* 3x10 67 / 12,5 Xt2=j0,10
* 3 adet tek fazl trafo, Y/ bal

UN = 3 67 116 kV : Primer Faz-Aras Gerilimi

RETM LETM YK
SBAZ= 30 MVA 30 MVA 30 MVA
115 12,5
UBAZ=13,8 kV 13,8 kV 120 kV 120 kV 12,9 kV
13,2 116
120 2
Z BAZ 480
30
 18

Trafo 1 veya
2 2
13,2 30 115 30
X t1 j 0,1 j 0,0784 pu X t1 j 0,1 j 0,0784 pu
13,8 35 120 35

Trafo 2
2 2
12,5 30 116 30
X t1 j 0,1 j 0,094 pu X t2 j 0,1 j 0,094 pu
12,9 30 120 30

Hat
j 80
Xh = j80 Ohm ZBAZ=480 Ohm XH pu j 0,167 pu
480

Motor 1 Motor 2
2 2
12,5 30 12,5 30
X m1 j 0,2 j 0,282 pu X m2 j 0,2 j 0,563 pu
12,9 20 12,9 10

sistemin pu-empedans diyagram aadaki ekilde oluur :

 19

BLM 4 LETM HATLARI

4.1. letim hatlarnn yaps

Yksek gerilim iletim hatlarnda malzeme olarak elik zl alminyum iletkenler kullanlr.
(ACSR Aluminium Conductor Steel Reinforced) Kanada standard olarak tm dnyada ku
isimleri ile karakteristik adlar bilinen ACSR iletkenler AWG veya MCM lekleriyle anlan
kesitlere sahiptirler ve lkemizde de TS-IEC 1089 a uygun olarak, 15 mm ile 750 mm kesitleri
arasnda retilmektedir.

ekil 4.1. ACSR iletken

letkende seri olarak tel direnci ve magnetik alandan doan reaktans ile nt olarak elektrik
alandan doan toprak kapasitesi mevcuttur.

ekil 4.2. Hattn (dx) sonsuz kk parasndaki (datlm) hat parametreleri

r : Hattn seri omik direnci (rezistans); x : Hattn seri endktif direnci (reaktans),
g : Hattn kaak iletkenlii, (Kondktans), b : Hattn kaak kapasitesini (suseptans)
L(km) : hat boyu

Datlm parametreleri ile hatlar;

a-) Yksek frekansl iletimde (haberleme hatlar)
b-) Geici olaylar sonucu oluan yryen dalga analizlerinde
c-) Uzun mesafeli enerji iletiminde
gznne alnrlar. Bunun tesinde daha ok hatlarn parametrik deerleri " z : kilometre bana
seri empedans- ohm/km" veya " y : kilometre bana nt admitans 1/ohm.km olarak birim
uzunluk bana verilmektedir.

Hatlarn admitans ve empedans etkileri, hat uzunluuna baldr.

Z = z.L = r.L+ j x.L (ohm) Hattn toplam seri empedans,
Y = y.L =g.L+j b.L (1/ohm) Hattn toplam nt admitans
 20

4.2. ki Kapl Devreler: Transmission parametreleri : A, B, C, D

IS IR
A B
VS C D VR

ekil 4.3. ki kapl devre

V AV BI R
S R
(1)
I
CV DI R
S R

A, B, C, D sabitleri, transmission parametreleri olarak adlandrlr.

| A.D-B.C |= 1 ve simetrik devrelerde D = A olur.

Bu parametreler iki test ile bulunur:

- ak devre testi
- ksa devre testi

4.2.1. Ak Devre Testi :

IS IR=0
A B
VS C D VR

ekil 4.4. ki kapl devre, ak devre testi

IR 0 , olduundan

VS
VS AVR A
VR

I
IS C VR C S
VR

4.2.2. Ksa Devre Testi

IS IR
A B
VS C D VR=0

ekil 4.5. ki kapl devre, ksa devre testi

 21

VR 0 , olduundan

VS
VS BIR B
IR

I
IS DIR D S
IR

4.2.3. Sadece seri empedanstan oluan devrede Transmisyon Sabitleri :

IS Z IR

VS VR

ekil 4.6. Seri Z elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

IS IR

VS VR ZIR

eitlikten

A = 1, B = Z, C = 0, D = 1

4.2.4. Sadece nt admitanstan oluan devrede Transmission Sabitleri :

IS IR

VS Y VR

ekil 4.7. nt Y elemanndan ibaret olan iki-kapl devre

devreden,

VS VR

IS Y VR IR

eitlikten;

A = 1, B = 0, C = Y, D = 1
 22

4.3. Seri veya Paralel Bal Devreler iin Hat Sabitleri

ki kapl bir devre iin temel olarak, Vs = A.Vr + B.Ir ve Is = C.Vr + D.Ir
eitliklerini salayan hat sabitleri farkl deerlerle birbirine seri ya da paralel bal devreler iin
u ekilde belirlenir.

4.3.1 Seri bal devreler

Is I Ir

Vs A1 , B1 V A2 , B2 Vr
C1 , D1 C2 , D2

ekil 4.8. Seri bal iki kapl devreler

Vs A1 B1 V
Is C1 D1 I

V A2 B2 Vr
I C2 D2 Ir

[V I] yerine konur ve gerekli dzenlemeler yaplrsa seri bal devreler iin,

Vs A1 B1 A2 B2 Vr
Is C1 D1 C2 D2 Ir

Vs A B Vr
Is C D Ir

Sonu olarak;

A B A1 B1 A2 B2
C D C1 D1 C2 D2

A = A1.A2+B1C2 B = A1.B2+B1.D2
C = A2.C1+C2.D1 D = B2.C1+D1.D2
 23

4.3.2 Paralel bal devreler

Is1 Ir1
A1 , B1
C1 , D1
Is Ir

Vs Vr

A2 , B2
Is2 Ir2
C2 , D2

ekil 4.9. Paralel bal iki kapl devreler

Vs = A.Vr + B.Ir = A1.Vr + B1.Ir1 = A2.Vr + B2.Ir2 , Is = C.Vr + D.Ir ,

Is1 = C1.Vr + D1.Ir1 , Is2 = C2.Vr + D2.Ir2 ve Is = Is1+ Is2 , Ir = Ir1+ Ir2
eitlikleri kullanlarak hat sabitleri,

A1 . B2 A 2 . B1 B1 . B2 ( A1 A 2 ).( D2 D1 )
A , B , C C1 C2
B1 B2 B1 B2 B1 B2
D1 . B2 D2 . B1
D
B1 B2

eklinde sabitler belirlenir.

zm :

IS IS1 IS2

IR I R1 I R 2 I R1 I R I R 2

IS C1VR1 D1 IR1 C 2 VR 2 D 2 IR 2

bylece,

VS VS1 A1VR1 B1 IR1 VS2 A 2 VR 2 B 2 IR 2 A1VR B1 IR1 A 2 VR B 2 IR 2

B 2 IR 2 (A1 A 2 )VR B1 IR1 (A1 A 2 )VR B1 ( IR IR 2 )

IR 2 (B1 B 2 ) (A1 A 2 )VR B1 IR
A1 A 2 B1
IR 2 VR IR
B1 B 2 B1 B 2

IS (C1 C 2 )VR D1 IR D1 IR 2 D 2 IR 2
 24

A1 A 2 B1
IS (C1 C 2 )VR D1 IR (D 2 D1 )( VR IR )
B1 B 2 B1 B 2
(D 2 D1 )( A1 A 2 ) D1B 2 B1D 2
IS C1 C 2 VR IR
B1 B 2 B1 B 2
ayn ekilde ,
A1B 2 B1A 2 B1B 2
VS VR IR
B1 B 2 B1 B 2

sonu olarak;

A1 B 2 B1 A 2 B1 B 2
A eq B eq
B1 B2 B1 B 2
(D 2 D1 )( A1 A 2 ) D1 B 2 B1 D 2
C eq C1 C2 D eq
B1 B 2 B1 B2

4.3.3. rnek Devreler :

Vs Z Vr
Y

ekil 4.10. L devresi

A B 1 Z 1 0 1 ZY Z
C D 0 1 Y 1 Y 1

Vs Z Vr
Y

ekil 4.11. Ters L devresi

A B 1 0 1 Z 1 Z
C D Y 1 0 1 Y 1 ZY
 25

4.4. Hat Modelleri

Hat uzunluklarnn etkilerinden dolay iletim hatlarn,

1) Ksa hatlar (80 km kadar),
2) Orta uzunluktaki hatlar (80-250 km aras),
3) Uzun hatlar (250 km st)
eklinde modellemek mmkndr.

4.4.1 Ksa hatlar

IS Z IR

VS VR

ekil 4.12. Ksa hat gsterilimi

devreye bakarak zm,

IS IR

VS VR ZIR

A B C D Sabitleri

A = 1, B = Z, C = 0, D = 1

VS

VR

RHIR j XHIR

I
R

ekil 4.13. Ksa hat fazr diyagram

4.4.2 Orta Uzunluktaki Hatlar

4.4.2.1. Nominal T devresi

Nominal T devresiyle gz nne alnan hatlarda , hattn toplam nt kapasitesi hattn ortasnda,
seri empedans ise yarya blnerek hattn her iki ucuna konulmaktadr.
 26

Vs Is Z/2 Z/2 Ir Vr Vs Z/2 Z/2 Vr

Y Y

ekil 4.14. a) Nominal T devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla T modelinin
oluturulmas

Y
Vs 1 Z 1 0 1 Z Vr 1 ZY Z 1 Z Vr
2 2 2 4
Is 0 1 Y 1 0 1 Ir Ir
Y 1 ZY
2

A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z.(1+Z.Y/4) , C = Y

Nominal devresiyle gz nne alnan bu hatlar asndan, hattn toplam nt kapasitesi yarya
blnerek hattn iki ucuna konulmaktadr.

4.4.2.2. Nominal devresi

Vs Is Z Ir Vr Vs Z Vr
Y/2 Y/2 Y/2 Y/2

ekil 4.15. a) Nominal devresi b) Seri bal iki-kapl devreler yardmyla modelinin
oluturulmas

Hat ba ve hat sonu gerilim ve akm deerleri arasnda;

Y
1 0 1 0 1 Z Z
A B 1 Z 2
C D Y 1 0 1 Y 1 Y Y
2 2 Y 1 Z 1 Z
4 2
Ve bu bantlar genel formda;

Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir
 27

Vs = (1+Z.Y/2).Vr + Z.Ir
Is = Y.(1+Z.Y/4).Vr + (1+Z.Y/2).Ir

bantlar ile ifade edilirler.

Bylece orta uzunlukta ve simetrik yapda bir hat iin A, B, C, D sabitleri ;

A= D = 1+Z.Y/2 , B = Z , C = Y.(1+Z.Y/4)

olarak belirlenmektedirler.

I2

Vs Is I3 Z I1 Ir
Vr
Y/2 Y/2

VS

VR
IS
I3 RHI2 j XHI2
I2
I1
IR

ekil 4.16. a) Nominal devresi b) devrenin fazr diyagram

4.4.3 Uzun letim Hatlar

Burada iletim hattnn parametrelerinin toplu deil, hat boyunca (niform)dzgn olarak dald
kabul edilerek tam zm yaplr. zm iin gz nne alnan ekil aada verilmitir.

ekil 4.17. Uzun iletim hattnn ematik gsterilimi

 28

Burada;
z : birim uzunluktaki hattn seri empedansn,
y : birim uzunluktaki hattn nt admitansn,
L : hattn toplam uzunluunu,
Z = z.L : toplam seri empedans,
Y = y.L : toplam nt admitans gstermektedir.
Zc = z/y : karakteristik empedans
Yc = y/z : karakteristik admitans
= z.y = + j :
: propagasyon (yaylma) sabiti
: zayflama sabiti (Neper/m) ( dB/m = 8,686xNp/m)
lerleme ynndeki gerilim, ya da akm dalgasnn birim uzunluktaki genlik olarak zayflamas
: faz sabiti (Radyan/m) ( = 2 / Radyan/uzunluk)
Birim uzunluktaki iki nokta arasndaki gerilim veya akmlarn faz alar arasndaki fark

ekil 4.17 ' ye gre, hattn dx mesafesi bandaki akm Ix+ Ix gerilim Vx+ Vx iken, sonundaki
akm Ix gerilim ise Vx olmaktadr. Buna gre dx mesafesi iin gerilim (dVx) ve akm (dIx)
zmleri ilikin ifadeleri elde edilir. Bu ifadeler, L = x iin, (Vs = Vx ve Is = Ix) yeniden
oluturulursa;

Gerilim Deiimi Akm Deiimi

dVx = (Ix+dIx).zdx dIx = (Vx+dVx).ydx
dVx (Ix).zdx. dIx (Vx).ydx
dVx dIx
z Ix y Vx
dx dx
d 2 Vx dIx d 2 Ix dVx
z z y Vx z z y Ix
dx 2 dx dx 2 dx
2. mertebe adi lineer diferansiyel denklem
x=0 iin Vx=Vr, Ix=Ir
x=L iin Vx=Vs, Ix=Is balang koullar

zm;

VR I R ZC L j L VR I R ZC L j L
VS e e e e
2 2

YC VR I R L j L YC VR I R ZC L j L
IS e e e e
2 2
 29

VR I R ZC L VR I R ZC L
VS e e
2 2

YC VR I R L YC VR I R L
IS e e
2 2

L L L L
e e e e
VS VR ZC I R
2 2

L L L L
e e e e
IS YC VR VR
2 2

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir

elde edilir. Bu denklemler uzun bir hat iin hat ba gerilim ve akmn hat sonu gerilim ve
akmna balayan ifadelerdir. Hat sabitleri iin belirtildii gibi, bu bantlar genel denklemler
halinde,

Vs = A.Vr + B.Ir
Is = C.Vr + D.Ir

eklinde gsterilebilirler. Bu durumda uzun iletim hatlar iin bu sabitler;

A = cosh( .L) = cosh(( yz).L) = cosh(YZ) = cosh

B = Zc.sinh( .L) =Zc.sinh(( yz).L) =Zc.sinh(YZ) = Zc.sinh
C = Yc.sinh( .L)= Yc.sinh(( yz).L) Yc.sinh(YZ)= Yc.sinh
D=A

olur.

Vs = cosh( ).VR + sinh( ).Zc.IR

Is = sinh( ).YC.Vr + cosh( ).Ir

Not:

kompleks saylarn dolayl hesab iin (eskiden) zm iin ya hiperbolik formlarn

almlarndan;
 30

sinh( .L) sin h ( .L j .L) sin h ( .L).cos( .L) j cos h ( .L).sin ( .L)

cosh( .L) cosh ( .L j .L) cos h ( .L).cos( .L) j sin h ( .L).sin ( .L)

.L .L
e e 1 .L
cosh( .L) cosh ( .L .L) (e ej .L
e .L
e j .L
)
2 2

.L .L
e e 1 .L
sinh( .L) sinh( .L .L) (e ej .L
e .L
e j .L
)
2 2

veya seriye almlardan faydalanlrd;

YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
A 1 ...
2 24 720
YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
B Z 1 ...
6 120 5040
YZ Y 2 Z2 Y 3 Z3
C Y 1 ...
6 120 5040

Orta uzunluktaki hatlarda, hat byklkleri iin toplu parametreler kullanldndan, nominal
ve T devreleri, hatt tam olarak temsil edemez. Uzun iletim hatlarnda dzgn datlm
parametreler kullanldndan, devre orta uzunlukta hatlar iin kullanlana benzer bir edeer
veya T devresi yardmyla daha doru bir biimde modellenebilir.

Vs Is Z Ir Vr
Y /2 Y /2

ekil 4.18 Uzun iletim hattnn edeer devresi yardmyla gsterilimi

ekil 4.15 'e benzer olarak devredeki seri empdansa (Z ) ve nt admitansa da (Y ) denilirse
simetrik bir devre iin geerli olan denklemine benzer olarak :

nominal ye benzetimden;
 31

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR = (1+Z .Y /2).VR + Z .IR

Is = sinh( .L).YC.Vr + cosh( .L).Ir = Y .(1+Z .Y /4).VR + (1+Z .Y ).IR

sinh YZ
Z B Z C sinh Z C sinh L Z
YZ

1 1
tanh .L tanh YZ
Y A 1 cosh 1 2 Y 2
2 B Z C sinh ZC 2 1
YZ
2

Is Z /2 Z /2 Ir
Vs Vr
Y

ekil 4.19. Uzun iletim hattnn edeer T devresi yardmyla gsterilimi

Benzer durum nominal T iin de uygulanabilir.

Burada da nominal benzer olarak devredeki seri empdansa (ZT) ve nt admitansa da (YT)
denilirse simetrik bir devre iin geerli olan T denklemine benzer olarak :

nominal T ye benzetimden;

Vs = cosh( .L).VR + sinh( .L).Zc.IR = (1+ZT.YT /2).VR + Z .(1+ZT.YT /2).IR

Is = sinh( .L).YC.VR + cosh( .L).IR = YT.VR + (1+ZT.YT).IR

sinh YZ
YT C YC sinh Y
YZ

1
tanh .L
ZT A 1 cosh 1 2 1
Z C tanh YZ
2 C YC sinh YC 2
 32

4.5. rnek Problemler

Problem 1.)

Uzunluu L=200 km, seri reaktans x=j0,25 (ohm/km), nt admitans y= j10-6 (1/ohmkm) olan
bir iletim hattnn hat sonundan Cos =1 g faktr ile Sr=120 MVA g ekilmektedir. Hat
sonu gerilimi Ur = 380 KV (faz aras) olan bu hattn,
a) Nominal devresi iin A, B, C, D sabitlerini hesaplaynz,
b) Hatba Gerilimini, akmn ve gcn hesaplaynz.

zm

a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 10-6.200 = j2x10-4 (1/ohm)

A = 1+Z.Y/2 = 1 + j50x(j2x10-4) / 2 = 0,995

B= Z = j50 ohm
-4
C = Y.(1+Z.Y/4) = j 1.995x10

D=A

b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV

Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 / 3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j50.0,1823 = 218,3 + j 9,11 kV = 218,49 2,4 kV

-4
Is = C.Vr + D.Ir = j1,995.10 .220 + 0,995.0,182 = 0.181 + j 0.044 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49 2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

Problem 2.)

Ayn problemi, hatt iki adet seri bal nominal devresi ile modelleyerek zm yapnz.

a) Z = x.L = j0,25.200 = j50 ohm, Y = y.L = j 1e-6.200 = j2e-4 (1/ohm)

4
Z/2 = x.L/2 = j0,25.100 = j25 ohm, Y/2 = y.L/2 = j10-6.100 = j10- (1/ohm)
-4
A1 = 1+Z/2.Y/4 = 1+(j25/2).(j10 )/2 = 0,9988

B1 = Z/2 = j 25 ohm
 33

-5
C1 = Y/2.(1+Z/2.Y/8) = j 9.9910

D1 = A1

A B A1 B1 A1 B1 0,9988 j25 0,9988 j25 0,9950 j49,938

5 5 4
C D C1 D1 C1 D1 j9,99.10 0,9988 j9,99.10 0,9988 j 2.10 0,9950

b) Vr= Ur / 3 = 380 / 3 = 220 kV

Ir = Sr / 3.Ur = 120.106 / 3.380.103 = 182,3 A = 0,1823 kA

Vs = A.Vr + B.Ir = 0,995.220 + j49,94.0,1823 = 218,3 + j 9,1 kV = 218,49 2,4 kV

-4
Is = C.Vr + D.Ir = j2.10 .220 + 0,995.0,1823 = 0.1814 + j 0.0438 kA = 0,187 13,44 kA

Ss = 3.Vs.Is* = 3.(218,49 2,4).(0,187 13,44 )* = 120 - j23,73 MVA = Ps + j Qs

kayda deer bir fark olmad grlmektedir.

Ayn problemi uzun hat modeli yardmyla hiperbolik formda zersek

= Z.Y = -0,01
= Z.Y = j 0,10
Zc = Z / Y = 500
Yc = 1/Zc = 0,002

A = cosh = 0.9950
B = Zc.sinh = j 49,92
-4
C = Yc.sinh = j 1.99x10
D = A = 0.9950

A, B, C, D sabitlerine bakldnda yine bir farkn olmayaca grlmektedir.

Bunun nedeni problemdeki L= 200 km'lik hat uzunluu, orta uzunluktaki hat modeline uygun
olduu iin "nominal modeli" yeterince doru sonu vermektedir.

Ancak 250 km stnde fark olumaya balayacandan, uzun hatlar iin ya seri bal nominal
devreler ya da dorudan edeer devreler kullanlmaldr.
BLM 5 34

SMETRL BLEENLER

1918 ylnda Fortescue , "n-bal fazrden meydana gelen dengesiz bir sistemin, dengeli
fazrlerden meydana gelen n adet sistem iinde yeniden zlebilir" olduunu gstermitir.
Bunlar sistemin orijinal fazrlerinin simetrili bileenleri olarak anlrlar.

3 fazl sistemler genellikle "akm ve gerilim asndan" dengeli sistemlerdir.

VT =VR120
VR=VR.Sin(wt) VR =VR0 VR =VR
VS=VR.Sin(wt+240) VR =VR240 VS = a2.VR
VT=VR.Sin(wt+120) VR =VR120 VR = a.VR VR0

VS =VR240

a operatr
3
a operatr 120 derece teleme operatrdr . a = e j120 = 1120 = 0,5 + j
2
a 1120 -0,5 + j0,866 1+a 160 0,5 + j0,866
a2 1240 -0,5 j0,866 1a 3 30 1,5 j0,866
a3 1360=10 1 1 + a2 1-60 0,5 j0,866
4
a =a 1120 -0,5 + j0,866 1 a2 3 + 30 1,5 + j0,866
a5 = a2 1240 -0,5 - j0,866 a + a2 1180 1
-a 1300 +0,5 - j0,866 a a2 3+ 90 -0,5 + j0,866
1 + a + a2 = 0

Eer sistem Dengesiz 3 Fazl bir sistem olursa;

bu dengesiz 3 fazl sistemin, dengesiz 3 fazr; 3 adet dengeli 3 fazl sistem fazr cinsinden
yeniden zlebilir.

VS2 =VR2120 VT0 VS0 VR0

VT1 =VR1120
VR1
VR2

VS1 =VR1240 VT2 =VR2240

 35

VR
VR0

VR
VR2
VS
VR1
VT VT1

VT0 VS0
VS2 VS
VT2
VS1 VT

VR = VR1 + VR 2 + VR 0
VS = VS1 + VS 2 + VS0
VT = VT1 + VT 2 + VT 0

VS1 = a 2 .VR1 M VT1 = a.VR1

VS 2 = a.VR 2 M VT 2 = a 2 .VR 2
VS0 = VR 0 M VT 0 = VR 0

VR = VR1 + VR 2 + VR 0
VS = a 2 .VR1 + a.VR 2 + VR 0
VT = a .VR1 + a 2 .VR 2 + VR 0
 36

VR 1 1 1 VR 0
V = 1 a 2
S a VR1
VT 1 a a 2 VR 2

VR 0 1 1 1 VR
V = 1 1 a
R1 3 a 2 VS
VR 2 1 a 2 a VT

Ancak daha yaygn olarak;

VR 1 1 1 V0
V = 1 a 2
S a V1
VT 1 a a 2 V2

V0 1 1 1 VR
V = 1 1 a
1 3 a 2 VS
V2 1 a 2 a VT

eklinde kullanlmaktadr.

1 1 1 1 1 1
[A ] = 1 a 2 a [A ]1 = 1 1 a a 2
3
1 a a 2 1 a 2 a
 37

VR Va 0 Va 0 Va
V = [A ] V
V = [A ]1
V
S a1 a1 b
VT Va 2 Va 2 Vc

[VRST ] = [A ] [V012 ] [V012 ] = [A]1 [VRST ]

Simetrili Bileenlerde G fadesi

R, S, T fazrlerinden meydana gelen 3-Fazl bir devrede kompleks g :

S3 = P3 + Q3 = VR.IR* + VS.IS * + VT.IT *

T
VR I R
S 3 = VS I S
VT I T

S3 = [VRST ] [I RST ]
T

Gerilim ve akmn simetrili bileenlerini kullanarak

S3 = [A V012 ] [A I012 ]
T

S3 = [V 012 ] T [A] T [A] [I012 ] *

[A]T = [A] ve [A] T [A] = 3 [U]

olduundan,

S3 = 3 [V 012 ] [I012 ]
T *
 38

T
V0 I0
S3 = 3 V1 I1
V2 I 2

S3 = P3 + Q3 = 3V0.I0* + 3V1.I1* + 3V2.I2*

Problem-1)

VR 110 I R 20
V = 110 kV I = + 20 A
S S
VT + 110 I T + 20

a-) Gerilim ve akmn simetrili bileenlerini hesaplaynz,

b-) Bu bileenler yardmyla gc hesaplaynz,
c-) Faz bileenleri yardmyla gc hesaplaynz.

a-)
V0 1 1 1 VR 1 1 1 110 110 110 + 110 110
V = 1 1 a 2 1
a 110 = 110 a.110 + a .110 = a .220 kV
2 1 1 2
1 3 a VS = 1 a 2

3 3 3
V2 1 a 2 a VT 1 a 2 a + 110 110 a 2 .110 + a.110 a.220

I 0 1 1 1 I R 1 1 1 20 20 + 20 + 20 + 20
I = 1 1 a 2 1
a + 20 = 20 + a.20 + a .20 = 40 A
2 1 1
1 3 a I S = 1 a 2

3 3 3
I 2 1 a 2 a I T 1 a 2 a + 20 20 + a 2 .20 + a.20 40

b-)
S3 = 3V0.I0* + 3V1.I1* + 3V2.I2*
S3 = 3.(1/3).(1/3) x [(-110).(+20)* + (a2.220).(-40)* + (a.220).(-40)*]
S3 = [1/3] x [-2200 + 8800] = 2200 kVA

c-)
S3 = VR.IR* + VS.IS * + VT.IT *
S3 = (-110).(-20)* + (-110).(20)* + (110).(20)*
S3 = 2200 2200 + 2200 = 2200 kVA
 39

Simetrili Bilenlerde Empedans Dnm

[VRST ] = [ZRST ] [I RST ]

ifadesine simetrili bileenler dnm uygulandnda;
[A] [V012 ] = [ZRST ] [A] [I012 ]
[V012 ] = [A]1 [ZRST ] [A] [I012 ]
tanm olarak empedans dnm,

[Z012 ] = [A]1 [ZRST ] [A]

biiminde ifade edilir ve genel ifade,
[V012 ] = [Z012 ] [I012 ]
ekline dnm olur.

3 Fazl sistemlerde empedans matrisi Faz Bileenleri cinsinden u ekilde ifade edilir :

Z RR Z RS Z RT
Z RST = ZSR ZSS ZST
ZTR ZTS ZTT
Dnm uygulanrsa, Empedans Matrisinin simetrili bileenleri bulunur;
Z00 Z01 Z02 1 1 1 ZRR ZRS ZRT 1 1 1
= Z10 Z12 = 1 a a 2 ZSR ZST 1 a 2 a
1
Z012 Z11 ZSS
3
Z20 Z21 Z22 1 a 2 a ZTR ZTS ZTT 1 a a 2

[ZRST] Empedans Matrisinin Baz zellikleri

a-) [ZRST] Matrisi tam dolu ve asimetrik ise, yani;

ZRR ZRR ZTT ve ZRS ZSR , ZRT ZTR , ZST ZTS

ise bu durumda [Z012] simetrili bileenler matrisi de tam dolu olur. Bunun anlam "dizi bileen
devreleri" arasnda kuplaj var demektir, yani herhangi bir bileen diziden geen akm, dier
bileen dizilerde gerilim endklemektedir". Bu durum simetrili bileenlerden gelen kolayl yok
etmektedir.
 40

Oysaki elektrik g sistemlerindeki pek ok eleman ya simetrik (hatlar, trafolar) ya da dner

simetrik ) yapdadr (elektrik motorlar-generatrleri).

b-) [ZRST] Matrisi Tam Simetrik ise;

ZS Zm Zm
ZRST = ZS ZS Z m
Z m Zm ZS

ZS + 2 Z m 0 0
Z012 = 0 ZS Z m 0

0 0 ZS Z m

c-) [ZRST] Matrisi Dner Simetrik ise;

ZS Zm Zn
ZRST = Zn ZS Z m
Zm Zn ZS

ZS + Z m + Z n 0 0
Z012 = 0 ZS + a 2 .Z m + a.Zn 0

0 0 ZS + a.Z m + a .Z n
2

Her iki durumda da

Z0 , Z1 ve Z2 mevcut olmakla beraber,

Z01=Z10=Z02=Z20=Z12=Z21= 0

olduundan dizi devreleri arasnda kuplaj olmayacaktr...

 41

Dizi Bileen Devreleri

[VRST ] = [E RST ] [ZRST ] [IRST ]

[A] [V012 ] = [A] [E012 ] [ZRST ] [A] [I012 ]
[V012 ] = [E 012 ] [A]1 [ZRST ] [A] [I012 ]
[Z012 ] = [A]1 [ZRST ] [A]
[V012 ] = [E 012 ] [Z012 ] [I012 ]
E R E R
[E RST ] = ES = a 2 .E R [E 012 ] = [A]1 [E RST ]
E T a.E R

E 0 1 1 1 ER (
ER 1+ a + a 2 ) 0
1
E = 1 1 a
1 3 (
a 2 a 2 .E R = E R 1 + a 3 + a 3 ) = E
R

E 2 1 a 2 a a.E R
3
(
E R 1 + a 4 + a 2 ) 0
Sonu : Dizi bileen devrelerinde, yalnzca pozitif dizi bileende kaynak bulunmaktadr.

V0 0 Z0 0 0 I 0
V = E 0 Z1 0 I1
1 R
V2 0 0 0 Z2 I 2

V0 = 0 Z0 .I0

V1 = E R Z1.I1

V2 = 0 Z2 .I 2
 42

V1 = E R Z1.I1 Pozitif Dizi Bileen Devresi

V2 = 0 Z2 .I 2 Negatif Dizi Bileen Devresi

V0 = 0 Z0 .I0 Sfr Dizi Bileen Devresi

Ykler iin Sfr Diziler

R
Zo
Zo
1~
S G
Zo Zo
T

1~
G

a) Y , Yldz-Topraksz BalYk, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

 43

R
Zo Zo

S 1~
Zo Zo G
T

1~
G

a) Y , Yldz-Toprakl BalYk, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

R
Zo Zo

S 1~ 3ZN
Zo Zo
G
T
ZN
1~
G

a) Y , Yldz-Empedans zerindenToprakl BalYk, Sfr Dizi Devresi b) Tek Faz Edeer

Devresi

R Zo
Zo Zo
1~
Zo G
S

1~
G

a) , gen BalYk, Sfr Dizi Devresi b) Tek Faz Edeer Devresi

 44

Trafolar iin Sfr Diziler

Zo
R R'
1~
G
S S'
T T'

1~
G

a) Yldz-Toprakl / Yldz Toprakl Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R R'
1~ ZM >>>1 pu
G
S S'
T T'

1~
G

a) Yldz-Toprakl / Yldz Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R R'
1~
G
S S'
T T'

1~
G

a) Yldz / Yldz Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi
 45

Zo
R R'
1~
G
S'
S
T T'

1~
G

a) Yldz / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo
R
R'
1~
G
S S'

T T'

1~
G

a) Yldz-Toprakl / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi

Zo

R R'
1~
G
S S'

T T'

1~
G

a) gen / gen Bal Trafo, Sfr Dizi Balama b) Tek Faz Edeer Devresi
 46

RNEK : Tek hat emas verilen bir sistemin doru, ters ve sfr dizi bileenleri

Zn
A B C D

EG Em
XTAB1 XHAT XTCD1 Xm1
Xd XTCD2
XTAB2 XHATO= 2.XHAT Xm2
XG2 XTAB0 XTCD0
XG0 Xm0

Doru Pozitif Dizi Bileeni

A B C D
Xd XTAB1 XHAT XTCD1 Xm1

EG Em

Ters Negatif Dizi Bileeni

A B C D
XG2 XTAB2 XHAT XTCD2 Xm2

Sfr Dizi Bileeni

A B C D
XG0 XTAB0 2.XHAT XTCD0 Xm0

3Zn
 47

ARIZALAR

Arzalarn Nedenleri

1.9 Mekanik nedenler % 50

Kar-Buz yk, Rzgar, Aa Devrilmesi, Direk Devrilmesi, zalatrn krlmas, Hava
Aralar, Kular gibi nedenlerle iletkenlerin birbiriyle veya gvdeye temas veya iletkenlerin
kopmas sonucu toprak temas

2.) Yldrm dmesi % 50

Arzalarn % 85 i havai hatlarda meydana gelmektedir.

Arzalarn Trleri

1.NT ARIZALAR (KISA DEVRELER)

(DORUDAN VEYA EMPEDANS ZERNDEN)

1.1.SMETRK
3 FAZ KISA DEVRELER

1.2.ASMETK
FAZ TOPRAK KISA DEVRES
FAZ FAZ KISA DEVRES
FAZ FAZ TOPRAK KISA DEVRES

2. SER ARIZLAR

2.1. BR FAZ AMA

2.2. K FAZ AMA

KISA DEVRE ANALZLER

Ksa devre analizleri srasnda aadaki kabuller yaplabilir :

1) Sistemin yksz, yani bota alt kabul edilir,

2) Btn Kaynak EMK lar E= 1 0o pu kabul edilir,
3) Hatlarn nt kapasiteleri ihmal edilir,

1.1. FAZ KISA DEVRELER

Genellikle en az oluan arza tipi olmasna karlk, her fazdan arza akm gemesi nedeniyle,
tm elektriksel cihazlarn boyutlandrlmasnda faz arza analizi yaplmaktadr. Simetrik
olmasndan dolay dengeli sistem edeeri veya pozitif dizi kullanlarak zm yaplr.
Arza noktasndan grlen Edeer Devrenin zm ile arza akm dorudan
bulunabilmektedir.
 48

A B C D
HAT F
X
Generatr Trafo1 Trafo2

XG2
XG0 A B C D
ER Xd XTRF XHAT XTRF I3F_R

ES Xd XTRF XHAT XTRF I3F_S

X F
ET Xd XTRF XHAT XTRF I3F_T

A B C D
Xd XTRF XHAT XTRF
X F

EG I3F

A B C D
Xd XTRF XHAT XTRF F
X
Eth
EG Zth

F F
Zth Zth

Eth Eth I3F

 49

rnek Problem :

A B C D
HAT F Xh=j60
X
Generatr1 Trafo1 I3F Trafo2 Generatr2
10kV 10kV/220kV 220kV/10kV 10kV
100MVA 100MVA 100MVA 100MVA
Xd=j0.04 pu Xt=j0. 2 pu Xt=j0.2 pu Xd=j0.05 pu

B ve C baralar arasndaki hattn tam ortasnda 3 Faz ksa devresi oluyor. Arza akmnn
gerek deerini hesaplaynz.

SB=100 MVA UB=220 kV

U 2B 2202 j60
ZB 484 (X h ) pu j0.124 pu
SB 100 484

A B C D
j 0.04pu j 0.2pu j 0.062pu F j 0.062pu j 0.2pu j 0.0pu
X
XdA XTRF 1 XHAT /2 XHAT /2 XTRF2 XdD
EGA EGD
I1 I3F I2

1 0o 1 0o
I1 j3.31pu
( j0.04 j0.2 j0.062)) j0.302

1 0o 1 0o
I2 j3.205 pu
( j0.05 j0.2 j0.062)) j0.312

SB 100.106
I3F = I1+I2 = - j 6.515 pu IB 262 A
3.U B 3.220.103
I3F = 262*( - j 6.515) = - j 1707 A

Arza akmlar Endktif Karakterlidir.

Arza Akmn Genlii :

I3F 1707 A 1.707 kA

 50

Ayn Problemi Thevenin Edeeri ile zersek;

A B C D
j 0.04pu j 0.2pu j 0.062pu F j 0.062pu j 0.2pu j 0.04pu
X
XdA XTRF 1 XHAT /2 XHAT /2 XTRF2 XdD
EGA EGD
Eth
Zth

E th E GA E GD 1 0o pu

Zth j0.302 / / j0.312 j0.1535pu

F
F
Zth= j 0.1535 pu Zth= j 0.1535 pu

1 0o
Eth=1 0o Eth=1 0 o I3F j6.515 pu
j0.1535

alma Sorusu :

Generatrler:
A B
U=33 kV ; S=25 MVA, Xd= j 0.125 pu

Hatlar :

XAB = XBC = XCD = XDA = j 10.89 Ohm

D C A Barasnda meydana gelen 3 Faz Ksa

Devresi iin, Devrenin Thevenin Edeeri
yardmyla Ksa Devre Akmnn gerek
deerini bulun.

SBAZ = 100 MVA

UBAZ= 33 kV
 51

FAZ TOPRAK KISA DEVRES (FT)

Bir fazn topraa dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur. % 65-70lik
oluma skl ile en sk rastlanlan ksa devre trdr.

T
S
R

IS = IT = 0 VR = 0

I0 1 1 1 IR IR 1 1 1 I0
1 IS 1 a2 a I1
I1 1 a a2 0
3
I2 1 a2 a 0 IT 1 a a2 I2

I0 = I1 = I2= IR / 3 IFT = IR = I0 + I1 + I2 = 3.I1

VR 1 1 1 V0 0
VS 1 a2 a V1 VS
VT 1 a a2 V2 VT

VR V0 V1 V2 0 V1 ( V0 V2 )

V1 ER Z1.I1 V2 0 Z 2 .I 2 V0 0 Z0.I0

E Z1.I1 ( Z0.I0 Z2.I2 ) E (Z1 Z0 Z 2 ).I1

Z1 Z2 Z0
E V1 V2 V0
 52

Faz Toprak Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :

1) Edeer devreden I1= I2= I0 dizi bileen akmlar hesaplanr.

2) Arza akm bulunur. IFT=3xI1
3) Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
4) Edeer devreden V1=V2= V0 dizi bileen gerilimleri hesaplanr.
5) Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]

rnek Problem

A B Xh = j 0.4 /km C D
LBC=160 km
X
10 kV 10/154 kV IFT 154/35 kV
100MVA 50MVA 50MVA
j0.04pu j0.1pu j0.1pu

XG2
B ve
XG0C baralar arasndaki hattn tam ortasnda Faz Toprak ksa devresi oluyor. Arza
akmnn gerek deerini hesaplaynz.

zm :

SBAZ=100 MVA UBAZ=154 kV

XH = j0.4x160 = j64 Ohm

U 2B 1542 j 64
ZB 237.6 (X h ) pu 0, 27 pu
SB 100 237.6

Not: Hatlar iin sfr dizi reaktans Xho=2.Xh olarak alnacaktr.

Arza noktasndan grlen Edeer Empedans;

ZTH = j(0.375 + 0.375 + 0.235) = j 0.9895 pu

1 0o
I1 I2 I0 j1.015 pu
j0.985

Arza Akm

IFT 3.I1 3.I2 3.I0 3.( j1.015) j3.045 pu

SB 100.106
IB 375A
3.UB 3.154.103
 53

IFT = 375x( - j 3.045) = - j 1142 A

Arza Akmn Genlii :

IFT 1.142 kA

A B C D
Xd XTAB1 XH /2 XH /2 XTCD1
X
F
EG Z1 = j 0.375 pu

A B C D
XG2 XTAB2 XH /2 XH /2 XTCD2
X
F
Z2 = j 0.375 pu

A B C D
XG0 XTAB0 XH0 /2 XH0 /2 XTCD0
X
F
Z0= j 0.235 pu

Z1 = j 0.375 pu F

Z2 = j 0.375 pu

EG=1 0o I1 = I 2 = I0

Z0 = j 0.235 pu
 54

IR 1 1 1 j1.015 j3.045
IS 1 a2 a . j1.015 0 pu
2
IT 1 a a j1.015 0

Gerilimler :

V1= 1 j0.375x(-j1.015) = 1 0.381 = + 0.619 pu

V2= 0 j0.375x(-j1.015) = 0 0.381 = - 0.381 pu
V0= 0 j0.235x(-j1.015) = 0 0.238 = - 0.238 pu

VR 1 1 1 0.691 0
VS 1 a2 a . 0.381 0.927 j0.125 pu
2
VT 1 a a 0.238 0.927 j0.125

VS VT 0.935pu

FAZ FAZ KISA DEVRES (FF)

ki fazn birbiriyle dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur. % 10-20lik
oluma skl vardr.

R
S
T

Bilinenler : IR = 0 IT = _ IS VS = VT

I0 1 1 1 0 0
1
I1 1 a a2 IS IS (a a 2 )
3
I2 1 a2 a IS IS (a 2 a)

I0=0 I2 = I1

VS = VT

V + a2 V1 + aV2 = V + aV1 + a2V2

 55

V1 = V2

V1 E Z1.I1 V2 0 Z2 .I2

E Z1I1 = Z2.I2

E Z1I1 = + Z2.I1 E = (Z1 + Z2) .I1

Z1 Z2
E V1 V2

E
I1 I2 I1 I0 0
Z1 Z2
Faz Faz Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :

1) Edeer devreden I1= -I2 dizi bileen akmlar hesaplanr.

2) Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
3) Arza akm bulunur. IFF = IT = IS
4) Edeer devreden V1=V2= V0 dizi bileen gerilimleri hesaplanr.
5) Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]

rnek Problem :

20 MVA , 13.8 kVluk bir generatrn, doru, ters ve sfr dizi reaktanslar srasyla;
Xd=j0.25 pu, X2=j0.35 pu; X0=j0.1 pu dir. Ntr direk toprakl olan bu generatr bota
alr iken ularnda FAZ-FAZ Ksa Devresi meydana gelmitir. Arza akm ve
gerilimlerinin deerlerini belirleyiniz.

SBAZ=20 MVA UBAZ=13.8 kV

X1=j0.25 pu
Xd''=j0.25 pu
X2=j0.35 pu
X2=j0.35 pu E V1 V2
Xo=j0.1 pu
 56

EG 1 0o 1 0o
I1 I2 j1.667 pu
jX1 jX 2 j(0.25 0.35) j0.60

I1= j1.667 pu , I2 = + j 1.667 pu I0 = 0 pu

IR 1 1 1 0 0
IS 1 a2 a . j1.667 2.892 pu
IT 1 a a2 j1.667 2.892

SB 20.106
IB 836 A
3.UB 3.13.8.103

IR = 0 A;
IS = ( 2.892 )x836 = 2420 A;
IT = (+ 2.892 )x836 = + 2420 A;

Z1 = j 0.25 pu F

Z2 = j 0.35 pu
EG=1 0o
I1 =- I2

V1 = 1 j0.25x(-j1.667) = 1 0.417 = + 0.584 pu

V2 = 0 j0.35x(+j1.667) = 0 + 0.584 = + 0.584 pu
V0 = = 0 pu

VR 1 1 1 0 1.168
VS 1 a2 a . 0.584 0.584 pu
VT 1 a a2 0.584 0.584
 57

FAZ FAZ TOPRAK KISA DEVRES (FFT)

NL fazn birbiriyle ve topraa dorudan veya bir empedans zerinden temas ile oluur.
Oluma skl % 10-15tir.

R
S
T

Bilinenler : IR = 0 VS = VT = 0

V0 1 1 1 VR VR
1 1
V1 1 a a2 0 VR
3 3
V2 1 a2 a 0 VR

V0 = V1 = V2

Z1 Z2 Z0
E V1 V2 V0

E
I1
Z1 Z2 // Z0

V1 ER Z1.I1 V2 0 Z 2 .I 2 V0 0 Z0.I0
 58

Faz Faz Toprak Ksa Devresi Arza Akm Hesaplama Admlar :

1) Edeer devreden pozitif dizi bileen akm (I1) hesaplanr.

2) V1 gerilimi hesaplanr dolays ile V0=V2=V1 belirlenmi olur.
3) V0 ve V2 gerilim ifadelerinden I0 ve I2 akmlar bulunur.
4) Faz akmlar belirlenir. [IRST]=[A].[I012]
5) Arza akm bulunur. IFFT=IS+IT veya IFFT=3xI0
6) Faz gerilimleri belirlenir. [VRST]=[A].[V012]

rnek Problem :

Ayn problemi FAZ-FAZ-TOPRAK Ksa Devresi iin zerek Arza akm ve

gerilimlerinin deerlerini belirleyiniz.

SBAZ=20 MVA UBAZ=13.8 kV

X1=j0.25 pu

X2=j0.35 pu X2=j0.1 pu
E V1 V2 V0

EG 1 0o 1 0o
I1 j3.05 pu
jX1 (X 2 / /X 0 ) j0.25 j(0.35 / /0.1) j0.3278

V1 = 1 j0.25x(- j3.05) = 1 0.763 = + 0.237 pu

V2 0 Z2 xI 2 V1
V2 = 0 (j0.35)xI2 = 0.237 pu

0.237
I2 j0.68pu
j0.35

V0 0 Z0 xI0 V1
V0 = 0 (j0.10)xI0 = 0.237 pu

0.237
I0 j2.37 pu
j0.1
 59

F
Z1 = j 0.25 pu I1

Z2 = j 0.35 pu Z2 = j 0.1 pu
EG=1 0o
I2 I0

IR 1 1 1 2.37 0 0
IS 1 a2 a . j3.05 3.23 j3.56 4.81 132.5o pu
2
IT 1 a a j0.68 3.23 j3.56 4.81 312.5o

SB 20.106
IB 836 A
3.UB 3.13.8.103

IR = 0 A;
IS = (4.81 132.5o)x836 = 4021 132.5o A;
IT = (4.81 312.5o)x836 = 4021 312.5o A;

Arza Akm

IFFT IS IT j7.11pu
veya

IFFT IN 3.I0 3x( j2.37) j7.11pu

VR 1 1 1 0.237 0.711
VS 1 a2 a . 0.237 0 pu
VT 1 a a2 0.237 0

VZE BURAYA KADAR

 5

7. BLM BARA ADMTANS VE BARA EMPEDANS MATRSLER

7.1. Giri

letim sistemlerinin analizlerinde, bara says arttka artan karmaklklar yenmek iin sistemin
matematiksel modellenmesinde kolaylk getirici baz yntemler gelitirilmitir. Bunlarda biri de
iki-kapl devrelerden hareketle gelitirilen ok-ulu eleman modelidir (veya ok-giri ok kl
devre modeli).

Bu modellerde generatrler ve ykler devrenin u dmlerine (yani iletim sisteminin baralarna)

akm enjekte eden (ynleri de gz nne alnarak) akm kaynaklar olarak dnlebilir. Buradan
hareketle devrenin i balantlar yardmyla akm-gerilim (u) denklemleri dzenlenebilir.

Bu amala devrenin balant emas zerinden giderek bara akmlarbara gerilimleri

bantlarn kurmada kullanlmak zere bara balant matrisleri kurulabilir.

7.2. Bara Admitans Matrisi

rnek; iki baral bir sistem gz nne alnarak,

BARA 1 BARA 2
I1 I2
y12

y1 y2

ekil 7.1. ki baral rnek sistem, y12 hattn seri admitans, y1 ve y2 nt admitanslar

BARA 1 BARA 2
I1 I2
i12 y12 i21

i11 i22
y1 y2

ekil 7.2. rnek sistemde akm dalmlar

 6

ekil 7.2 ye gre akm denklemleri yazlrsa;

I1 i11 i12

I2 i 22 i 21
(7.1)

I1 y1 V1 y12 (V1 V2 )

I2 y12 (V12 V12 ) y2 V2

(7.2)

I1 (y1 y12 ) V1 y12 V2

I2 y12 V1 (y 2 y12 ) V2
(7.3)

7.3 ifadesi matris formunda yazlp

I1 y1 y12 y12 V1
(7.4)
I2 y12 y2 y12 V2

aadaki yaplandrmaya gre yeniden dzenlenir ise;

Y11 (y1 y12 )

Y22 (y 2 y12 )
Y12 y12
Y21 y12 (7.5)

I1 Y11 Y21 V1
I2 Y12 Y22 V2
(7.6)

7.6 ifadesi elde edilir.

Bu formun genelletirilmesi durumunda ifade

 7

I1 Y11 Y12 Y1i Y1N V1

I2 Y21 Y22 Y2i Y2N V2

Ii Yi1 Yi2 Yii YiN Vi

IN YN1 YN2 YNi YNN VN (7.7)

eklinde yazlabilir. (7.7) ifadesi kapal formda;

IBARA N
YBARA NxN
VBARA N
(7.8)

eklinde yazlabilir.

7.8. ifadesindeki [YBARA]NxN N Baral bir iletim sisteminin Bara Admitans Matrisi dir.

Bara admitans matrisi, N baral bir sistem iin, devrenin akm denklemlerini kurup dzenlemeye
gerek kalmadan dorudan devre zerinden basit bir algoritma kullanlarak kurulabilir:

7.3. YBARA Dorudan Kurulum Algoritmas

Kegen Elemanlar (Yii)

i. kegen elemana ( i. Baraya ) deen tm admitanslarn toplam

Kegen D Elemanlar (Yij)

i. elemanla j. eleman arasnda admitans varsa Yij= - yij

i. elemanla j. eleman arasnda admitans yoksa Yij= 0

rnek 7.1.

1 2
z12 = j 0,1p

z13 = j 0,2p z23 = j 0,25p

3
 8

1 1
y12 j10 p
z12 j0.10
1 1
y13 j5p
z13 j0.20
1 1
y 23 j4 p
z 23 j0.25

I1 10 5 10 5 V1
I2 j 10 10 4 4 V2
I3 5 4 5 4 V3

15 10 5
YBARA j 10 14 4 pu
5 4 9

rnek 7.2.

j 0.5 pu j 0.5 pu
1 j 1 pu 2

j 1 pu j 1 pu

4 j 1 pu 3
j 0.5 pu j 0.5 pu

1 1
y1 y2 y3 y4 j2 p : Generatr admitanslar
z1 j0.5
1 1
y12 y23 y34 y14 j1.0 p : Hat admitanslar
z12 j1.0
 9

I1 2 1 1 1 0 1 V1
I2 1 2 1 1 1 0 V2
j
I3 0 1 2 1 1 1 V3
I4 1 0 1 2 1 1 V4

4 1 0 1
1 4 1 0
YBARA j pu
4x 4
0 1 4 1
1 0 1 4

7.4. Bara Azaltma (YBARA ndirgeme)

IR YA YB VR
IE YC YD VE

IE

IR YA YB VR
YC YD VE

YC VR YD VE

VE YD1YC VR

IR YA VR YB VE

IR YA VR YB YD1YC VR

(7.9)
IR YA YB YD1YC VR

YBARA INDIRGENMIS
YA YB YD1YC
(7.10)
 10

rnek 7.3.

1 3 2
z13 = 1 p z23 = 1 p

y13 = 1 p y23 = 1 p

I1 I1 1 0 1 V1
I2 I2 0 1 1 V2
I3 0 1 1 2 V3

1 0 1
YA YB YC 1 1 YD 2
0 1 1

1 0 1 1
YBAra 2 1 1
NDRGENM
0 1 1

1 0 0.5 0.5 0.5 0.5

YBAra NDRGENM
0 1 0.5 0.5 0.5 0.5

0.5 0.5 1 1
YBAra y12= 0.5 p z12 2.0 p
2X 2
0.5 0.5 y12 0.5

1 2
y12 = 0.5 p

z12 = 2.0 p
 11

7.5. Bara Empedans Matrisi

Tanm olarak Bara Empedans Matrisi; Bara Admitans Matrisinin tersidir.

1
ZBARA YBARA
NxN NxN
(7.11)

V1 Y11 Y12 Y1i Y1N

-1 I
1

V2 Y21 Y22 Y2i Y2N I2

Vi Yi1 Yi2 Yii YiN Ii

VN YN1 YN2 YNi YNN IN (7.12)

eklinde yazlabilir. (7.12) ifadesi kapal formda;

VBARA N
YBARA NxN
IBARA N
(7.13)

rnek 7.4.

rnek 7.2. de bulunan [YBARA]4x4 gz nne alnarak;

1
j4 j1 0 j1
1 j1 j4 j1 0
ZBARA YBARA
4x 4 4x 4
0 j1 j4 j1
j1 0 j1 j4

j0.2917 j0.0833 j0.0417 j0.0833

j0.0833 j0.2917 j0.0833 j0.0417
ZBARA 4x 4
j0.0417 j0.0833 j0.2917 j0.0833
j0.0833 j0.0417 j0.0833 j0.2917

bulunur.
BLM 8 5

8. G LETM

V1 1=0 V2 - 2
jX

Generatr Bara 1 Hat Bara 2 Yk

ekil 8.1. Enerji iletimi yaplan iki baral radyal sistem

ekil 8.1 deki sistemde, tek faz edeeri iin analiz yaplacandan V1 ve V2 faz-ntr
gerilimleridir. Basitletirme asndan, birinci barann yk as referans olarak alnarak 1=0
ikinci barann yk as iin 2= kabul edilmitir.

V1 V1 0 V2 V2 (8.1)

*
S12 V1 I1 S12 P12 j Q12 (8.2)

V1 V 2
I1
jX (8.3)

V1 V 2 V1 0 V2
S12 V1 V1 0
jX jX (8.4)

V1 0 V2 j
S12 V1 0 (V12 V1 V2 )
jX X
(8.5)

j 2
S12 (V1 V1 V2 Cos j V1 V2 Sin )
X
(8.6)

1
S12 V1 V2 Sin j (V12 V1 V2 Cos )
X
(8.7)
 6

V1 V2 (V12 V1 V2 Cos )
S12 Sin j
X X
(8.8)

V12 V1 V2
Q12 Cos (8.9)
X X

V1 V2
P12 Sin (8.10)
X

(8.10.) fadesinden anlalaca zere, birinci baradan ikinci baraya aktif g iletimi hatba ve
hat sonu gerilimlerinin genlikleri ve yk as ile doru orantl, buna karlk hattn reaktans ile
ters orantldr.

8.2. P - Erileri

Yk as, = 0 o ile 180o arasnda deitirilerek 8.10. denklemine gre P12 hesaplanp erisi
izdirilirse, P- erisi elde edilir.

rnek sistem verileri;

V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm

500

450

400

350
AKTIF G (MW)

300

250

200

150

100

50

0
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
AI

ekil 8.2. P- erisi (V1=V2=220 kV, X=100 Ohm)

 7

V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm, ( =30 ) iken

V1 V2 220 220 48400

P12 Sin Sin(30 ) 0,5 242 MW
X 100 100

500

450

400

350
AKTIF GUC (MW)

300

250
242 MW
200

150

100

50
30 Derece
0
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
AI (Derece)

ekil 8.3. ekil 8.2. erisi zerinde ( =30 ) yk durumu (P=242 MW)

8.10. denkleminden de grlebilecei gibi ( =90 ) duurmunda maksimum g transfer

edilmektedir.

V1 V2
90o P12 _ max
X (8.11)

Ayn rnek sistemde;

V1=220 kV, V2=220 kV, X=100 Ohm, ( =90 ) iken

V1 V2 220 220 48400

P12 _ max 484 MW
X 100 100
 8

500
Pmax= 484 MW
450

400

350
AKTIF GUC (MW)

300

250
242 MW
200

150

100

50
30 Derece 90 Derece
0
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
AI (Derece)

ekil 8.3. ekil 8.2. erisi zerinde ( =30 ) yk durumu ve ( =90 ) maksimum g durumu
(Pmax=484 MW)

8.3. Seri kompanzasyon

letim hatlarna seri kompanzasyon yaparak hattn seri reaktans kltlr. Bunun iin hattn
belli bir yerinde (genellikle hat ortas) iletim hattna seri olarak kondansatr ilave edilir.
Bu durumda, XL hattn endktif reaktans klerek (XL- XC) veya (Kd < 1) olarak Kd.(XL- XC)
eklinde ifade edilebilir.

V1 V2 V1 V2
P12 _ max Sin Sin (8.12)
(X L XC ) K d .X L

rnek :
Yukardaki rnek sistemde % 40 seri kompanzasyon yaplmas durumunda (Kd=0.6);

220 220 48400

P12 _ max xSin(30 ) x0,5 806, 6x0,5 403,3MW
0.6x100 60

Maksimum aktif g = 806 MW, ayn ( =30 ) iin tanabilecek aktif g ise 403 MW olmutur.
Bir baka yorum; nceki rnekte tanan 242 MW lk g ( =17,46 ) a ile tanmaktadr.
 9

220 220
P12 _ max Sin( ) 242 MW === =17,46
0.6x100

900
PB-max
800

700

600
AKTIF GUC (MW)

PA-max
500
PB
400

300
PA

200

100
90 derece
0
0 20 40 60 80 100 120 140 160 180
dAB dA AI (Derece)

Yorumlar :

Seri Kompanzasyon yaplmas durumunda;

1- Tanabilecek Maksimum G artmaktadr,

2- Ayn ( ) yk asnda daha byk g tanabilmektedir,
3- Ayn g daha kk yk as ile tanabilmektedir.

nemli Not :

G Sistemleri 3 Fazl olduu iin iletilecek toplam g iin ifade ;

V1 V2
(P12 )3 3 Sin
X (8.13)

eklinde olmaldr.
 5

9. BLM YK AKII (G AKII)

9.1. Giri

letim sistemlerinin analizlerinde, bara says arttka artan karmaklklar yenmek iin sistemin
matematiksel modellenmesinde kolaylk getirici baz yntemler gelitirilmitir. Bunlarda biri de
iki-kapl devrelerden hareketle gelitirilen ok-ulu eleman modelidir (veya ok-giri ok kl
devre modeli).
Yk ak ile, bir g sistemindeki tm baralarda gerilim ve g profili belirlenir.

9.2. Bara eitleri

Enerji iletim sistemleri, genellikle dengeli fazl sistemler olarak ele alnr ve iletim hatlar
"pozitif dizi" ile gsterilir. Bu diziyi temsil eden elemanlar, yk aknda kullanlmak amacyla,
dorudan bara admitans matrisini ( YBARA ) oluturmada kullanlrlar.
letim hatlarnn dnda, baralara bal generatrler ve ykler de sisteme akm enjekte eden
elemanlar olarak ele alnrlar. Burada esas, akm enjeksiyonunda ynn sisteme doru pozitif
alnmasdr. letim hatlar ve hatlarn nt kapasiteleri, kullanlan bara admitans matrisinin temel
elemanlardr. Ancak, zellikle uzun hatlarda iletim zorunluluklar nedeniyle seri ve nt
kompanzasyon yaplmas halinde, bu elemanlarn admitanslarnn da bara admitans matrisine
katlmas gerekir. Bunun dnda, yk aknn kullanm amacna gre baralara bal dier
elemanlar da (rnein ykler) bu matrise katlabilirler.

Sistemde kullanlan baralar, klasik anlamda ana grupta toplanabilir :

a) Yk Baralar , ( P-Q bara )

Bu baralarda, sistemden ekilen aktif ve reaktif gler ( Py , Qy ) belli olup, gerilimlerin genlikleri
ve yk alar (Vy , y ) hesaplanr.

b) retim baralar , ( P-V bara )

Bu tip baralarda ise retilen aktif g ve bara geriliminin genlii ( P , V ) belirlidir. Reaktif
g retiminde ise kstlamalar vardr. retim, minumum ve maksimum snrlar ( Qmin Q
Qmax) arasnda iken bara gerilimin genlii sabit bir deerde tutulur. Reaktif g retimi eitli
zorunluluklar nedeniyle bu limitlerin dna kt zaman, bu gc, Q = Qmax veya Q = Qmin
olarak sabit bir retim olarak ele alnr ve bu bara, bir yk barasna dntrlr [81],[82].
Dolays ile bu durumda bara gerilimi deiecektir. Bu durum, yaplan bu alma asndan
gereklidir zira baralarn krtik deerlerinin hesaplanmasnda yklenmeler her zaman maksimum
deerlere kacandan, generatrlerin reaktif g snrlarna ulamas daima olasdr. Yk ak
analizi yaplrken reaktif g snrlarna ulaldnda P-V bara P-Q baraya dntld gibi,
ilemler srasnda reaktif g snrlarnn altna inilirse ilgili barann tekrar P-V baraya
 6

dntrlmesi gereklidir. Bu tez almasnda kullanlan yk ak programnn algoritmas,

anlan bu zellikleri gerekleyecek ekilde dzenlenmitir.

c) Salnm Baras

letim sisteminde, hat kayplarnn nceden bilenememesi nedeniyle, yk ak sonunda

belirlenen bu kayplar, genellikle bir retim barasnn glerine eklenir. Dolays ile bu barann
sadece (V , = 0 ) bara gerilimi ve as belli ve sabittir. Sistemin eitli yk ve retim
durumlar iin, bu baradan sisteme gnderilen gler farkl olacaktr. Bunun nedeni de, yukarda
akland gibi bu barann glerinin yk ak sonunda belirlenmesidir.

zetle, bara tiplerini zellikleriyle beliritir bir tablo aada verilmitir :

Tablo 9.1. Bara tipleri

Bara Tipi Kontrol deikenleri Durum deikenleri Bara Says

(Bilinenler) (stenenler)
P-Q Py , Q y Vy , y pq

P-V P , V , Qmin , Qmak Q , pv

Salnm V , P , Q 1

Toplam Bara Says pq+pv+1 = N

9.2. zm Yntemleri

rnek; iki baral bir sistem gz nne alnarak,

2 1
z12 = 0.1 ohm

y12
V2=220 V P1=2200 W

Balang koullar;

V110 220 V
 7

0.0001
Birinci adm (birinci iterasyon)

P1 2200
I11 0
10A
V1 220

V121 z12 .I11 0.1x10 1V

V11 V2 V121 220 1 219 V

V11 V1 0 219 220 1

kincici adm (ikinci iterasyon)

P1 2200
I12 1
10.0457 A
V1 219

V12 2 z12 .I1 2 0.1x10.046 1.00457 V

V1 2 V2 V12 2 220 1.00457 218.9954 V

V1 2 V11 219 218.9954 0.0046

nc adm (nc iterasyon)

P1 2200
I13 10.0459 A
V1 218.9954
1

V12 2 z12 .I1 2 0.1x10.0459 1.00459 V

V1 2 V2 U122 220 1.00459 218.9954 V

 8

V1 2 V11 218.9954 218.9954 0.00005

9.2. Gauss-Seidel

IBARA N YBARA NxN VBARA N

(9.1)

I1 Y11 Y12 Y1i Y1N V1

I Y Y22 Y2i Y2N V2
2 21


Ii Yi1 Yi2 Yii YiN Vi


I N YN1 YN2 YNi YNN VN (9.2)

I1 Y11.V1 Y12 .V2 ... Y1i .Vi ...... Y1N .VN

I 2 Y21.V1 Y22 .V2 ... Y2i .Vi ...... Y2N .VN

Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN

I N YN1.V1 YN2 .V2 ... YNi .Vi ...... YNN .VN (8.7)

i 1, N
Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN
N
Ii Yij .Vj
j1 (8.7)

Si Pi jQi Vi .I*i
*
S P jQ
Ii i i * i
Vi Vi
(8.7)
Ii Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN
 9

Pi jQi
* Yi1.V1 Yi2 .V2 ... Yii .Vi ...... YiN .VN
Vi
P jQ
Yii .Vi i * i Yi1.V1 Yi2 .V2 ...Yij .Vj ... YiN .VN (8.7)
Vi
1 Pi jQi
Vi * Yi1.V1 Yi2 .V2 ...Yij .Vj ... YiN .VN
Yii Vi

i 1, N

1 Pi jQi I Y .V
N

Vi* i
Vi
Yii j1
ij j

j i (8.7)

N : Bara says
pq : Yk Bara says
pv : retim Bara says
Salnm baras 1 adet ve

N= pv+pq+1
olmak zere elimizde N adet denklem vardr. Ancak Salnm barasnda gerilimin genlik ve faz
as belli olduundan bu n. denklem iterasyona katlmayarak N-1 adet denklem ile zm
yaplabilir.

i 1, N 1

1 Pi jQi I Y .V
N

Vi* i
Vi
Yii j1
ij j

j i (8.7)

Yk baralar iin (pq adet denklem, 9. ifadesinde i = 1 , pq ) gerilim ifadesi iterasyonlarla

bulunan deerleri alr iken, generatr baralarnda hesaplanan gerilim (pv adet denklem 8.7.
ifadesinde i = pq+1 , N-1 ) retim baralarnn reaktif glerinin hesaplanmasnda kullanlr

i pq 1, N 1
Si Pi jQi Vi .I*i

Qi mag Vi .I*i (8.7)

Bylelikle retim baralarnda gerilimler iin genlik ayn kalmakla beraber yk alar
belirlenebilir :
 10

i=pq+1,N-1
Vi : i. Barann verilmi gerilimi
Vi(h ) : i. Barann hesaplanm gerilimi (8.7)
(h) (h) (h)
V i V i i

Vi
Vi( y) (h)
Vi(h) : i. Barann dzeltilmi yeni gerilim deeri
V i

Vi
Vi( y)
V (h )
Vi(h ) i(h )
i

Vi( y) Vi i(h )

Hat Ak :
i.Bara j.Bara
Ii Ij
iij yij iji

yij/2 yij/2

i 1, N
Si Pi jQi Vi .I*i
Pi jQi (8.9)
Ii
Vi*

i Barasndan j Barasna akm ak :

yij
iij Vi Vj yij Vi .
2

i Barasndan j Barasna g ak :

Pij jQij Vi* .iij

yij
Pij jQij Vi* . Vi Vj yij Vi*.Vi .
2
 11

rnek 9.1.

2 1

|V2|, 2=0 P1 , Q1
P2 , Q2 |V1| , 1

|V3|, 3=0 3 2 P2 , |V2|
P3 , Q3 Q2 , 2

P1 , Q1 1
|V1| , 1

|V4|, 4=0 4 3 P3 , |V3|

P4 , Q4 Q3 , 3

P1 , Q1 1 2 P2 , Q2
|V1| , 1 |V2| , 2