Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr.

Ali Fuat Boz

Güç Yükselteçleri-1 1

Bu Haftanın Hedefi:
Bu hafta büyük sinyal veya güç yükselteçleri olarak adlandırılan ve genelde çıkış
devrelerinde güç elde etmek amacı ile kullanılan yükselteçleri ve bunların çalışma sınıflarını
inceleyeceğiz.

Güç Yükselteçleri:

Yükselteçler, kullanım amaçlarına veya işlevlerine göre küçük sinyal (gerilim)

yükselteçleri ve büyük sinyal (güç) yükselteçleri olarak sınıflandırılırlar. Küçük sinyal
yükselteçleri girişlerindeki AC sinyali genlik olarak yükselten devrelere verilen isimdir. Diğer
taraftan büyük sinyal veya güç yükselteçlerinde ise amaç, girişlerindeki sinyalin gücünü
arttırmaktır. Bu yüzden güç yükselteçleri genellikle ardışıl (kaskat) bağlı devrelerde çıkışa
en yakın kat olarak görev yapar ve yüke güç transfer ederler.
Bir yükselteç tasarımında ana faktörler doğrusallık, gürültü, verim, çıkış gücü ve kazançtır.
Genellikle bu faktörler arasında bir ilişki vardır. Örneğin bir yükseltecin doğrusallığının
artması, verimini azaltacaktır.

Küçük-sinyal (gerilim) yükselteçlerinde dikkate alınması gereken temel faktör genellikle

doğrusallık ve kazançtır. Giriş kaynağından gelen sinyalin gerilim ve akımı genellikle küçük
olduğundan, güç kapasitesi ve güç verimliliği pek önemli değildir. Bir büyük-sinyal
yükseltecinin, verimli çalışması ve tipik olarak birkaç Watt’tan yüzlerce Watt’a kadar gücü
kaldırabilme kapasitesine sahip olması gerekir.

Dengeleme, çalışmaya hazır hâle getirme anlamına gelen polarma işlemi, yükseltecin
girişine AC özellikli sinyal uygulanmadan önce DC besleme kullanılarak transistörün
istenilen noktada çalıştırılması amacıyla yapılır. Girişe AC özellikli sinyaller uygulanmadan
önce yükselteç devresinin çektiği akımlara boşta çalışma veya sükûnet akımları adı verilir.

Transistörlerin beyzine uygulanan polarma akımının değerine göre, kollektörden emitere

doğru geçirdikleri akımın değeri değişmektedir. Polarma akımından dolayı ortaya çıkan
çalışma şekilleri ve çıkıştan alınan sinyallerin durumu dikkate alınarak güç yükselteçleri A,
B, AB, C çalışma sınıfları biçiminde gruplandırılmıştır. Bu sınıfların haricinde büyük güçlü
kuvvetlendiriciler için yapılan çalışmalar sonucu yükün; yapısını ve kullanım şeklini
değiştirerek D, E, F ve S sınıfı çalışan kuvvetlendiriciler geliştirilirken, bunun
dışında DC kaynağın/kaynakların ihtiyaç anında anahtarlama veya tetikleme yöntemiyle
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

kontrollü bir şekilde devreye alınması prensibine dayanan G ve H sınıfı kuvvetlendiriciler

de geliştirilmiştir. Biz bu derste sadece A, B, AB, C ve D sınıfından bahsedeceğiz.
2

Yukarıda bahsedilen çalışma sınıfları, yükselteç de kullanılan yarıiletken elemanın çıkış

karakteristik eğrisindeki çalışma noktasına göre isimlendirilmektedir. Aşağıda BJT çıkış
karakteristiği eğrisi üzerine çizilen yük doğrusu ve DC çalışma noktalarına göre çalışma
sınıfları gösterilmiştir.

IC
IC(doyum)

AB
B VCE
0 D VCE(kesim)

Şekil 5.1 BJT Çıkış Karakteristiği, Yük Doğrusu ve Çalışma Sınıflarına göre DC Çalışma Noktaları

Burada görüldüğü gibi A sınıfı çalışan yükselteçte transistör DC çalışma noktası aktif
çalışma bölgesinin ortalarında seçilmektedir. B sınıfında ise DC çalışma noktası kesimde
seçilmektedir. AB sınıfı, A sınıfı ile B sınıfı arasında olmakla birlikte genelde B sınıfına yakın
noktalarda seçilmektedir. C sınıfı çalışmada DC çalışma noktası kesim noktasının da altında
seçilmektedir. D sınıfı çalışma B sınıfında olduğu gibi DC çalışma noktası olarak kesim
noktasında çalıştırılmakla birlikte, transistörün iletim durumunda doğrudan doyuma
gitmesi istenmektedir, dolayısı ile aktif bölgeye girmemesi istenmektedir. B sınıfında ise
DC çalışma noktası kesimde iken, transistör iletim durumunda aktif bölgede çalışmaktadır.
Aşağıda A ve B sınıfı çalışan transistörlerin çalışma noktaları ve girişlerine uygulanan
sinyallere (𝐼𝐵 ) göre çıkış sinyalleri gösterilmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

IC
IB 3
IC(doyum)

IC

A
IB

IC

AB
B VCE
0 D VCE(kesim)

C
VCE

VCE

Şekil 5.2 A ve B sınıfı çalışan Güç Yükselteç Giriş ve Çıkış Sinyalleri

Yukarıdaki şekilden görüldüğü gibi A sınıfı çalışan transistör giriş sinyalinin 360o si boyunca
iletimde kalmakta ve buna uygun çıkış sinyali üretmektedir. Dolayısı ile giriş ve çıkış sinyali
şekil olarak uyuşmaktadır (benzemektedir). Bunun anlamı giriş sinyali en az bozulma ile
(idealde bozulmasız olarak) çıkışta yükseltilmektedir. Bu yüzden çalışma sınıfları arasında
en az gürültülü (distortion) çalışma sınıfıdır. Şekilden görüldüğü gibi B sınıfı çalışmada
transistör giriş sinyalinin sadece yarısında yani 180o lik periyodu boyunca iletimde, diğer
yarısında yalıtımdadır (kesimdedir). Buna bağlı olarak çıkış sinyali girişin yarı periyodu
boyunca oluşmakta, diğer yarıda sıfır (0) olmaktadır. Bu yüzden yani bozulma olduğundan
dolayı gürültülü bir çalışma sınıfıdır. Diğer yandan verimi (çıkış gücünün, giriş DC gücüne
oranı) A sınıfına göre daha yüksektir. AB sınıfı B sınıfına yakın bir çalışma şeklidir ve
genelde B sınıfında kullanılan analiz yöntemi ile analiz edilmektedir. AB sınıfında transistör
giriş sinyalinin 180o lik periyodundan daha fazla ama 360o den daha az sürede iletimde
kalmaktadır. Verim A sınıfından yüksek ama B sınıfından düşüktür. Gürültü oranı ise A
sınıfından fazla, B sınıfından azdır. Şimdi yukarıda bahsedilen çalışma sınıflarına ve
uygulama devrelerine daha detaylıca bakalım.

A Sınıfı Çalışan Transistörlü Yükseltecin İncelenmesi

A sınıfı yükseltecin genel çalışma prensibi, transistörün giriş sinyalinin tamamında
yani 360°'lik kısmında iletimde olması yani giriş sinyalinin tamamının çıkışta yükseltilmesi
prensibine dayanır. Transistörün, giriş sinyalinin tamamında iletimde kalabilmesi için
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

(doyuma ve kesime gitmeden) transistörün çalışma noktasının (Q), yük doğrusunun tam
ortasında seçilmesine özen gösterilir. 4
A sınıfı yükselteç çalışmasında, kuvvetlendiricinin girişine herhangi bir AC işaret
uygulanmasa bile kutuplamadan dolayı kuvvetlendiricinin sürekli DC güç tüketiyor
olmasına ve buna bağlı olarak veriminin düşük olacağına dikkat edilmelidir. Düşük verimine
rağmen A sınıfı yükselteç, diğer sınıflara göre daha yüksek doğrusallığa (gürültü oranı
düşük) ve daha az verimliliğe sahiptir. Aşağıdaki şekilde tipik bir A sınıfı çalışan transistörün
çıkış karakteristik eğrisi üzerinde, transistörün boşta çalışma noktası (Q) ve buna bağlı
olarak transistör akım ve gerilim değişiklikleri görülmektedir. Grafikten de görüldüğü gibi
transistör giriş sinüs sinyalinin tamamında iletimdedir ve bu yüzden sürekli olarak güç
tüketmektedir (hatırlanacağı üzere transistörün harcadığı güç Kollektör-Emiter arası
gerilim ile Kollektör akımının çarpımına eşittir), bunun anlamı bu devrenin veriminin düşük
olacağıdır. Diğer taraftan giriş sinyali ile çıkış sinyali faz farkı dışında şekil olarak aynı
olmaktadır yani bozulma olmadan yükseltme olmaktadır. Bu yüzden A sınıfı çalışan
yükselteçler gürültü(bozulma) istenmeyen yerlerde tercih edilirler.

IC(sat)

ib

ic
Q(A)

VCE
VCE(cut-off)
vce

Şekil 5.3 A sınıfı çalışan Güç Yükselteç Giriş ve Çıkış Sinyalleri

A Sınıfı Yükselteçlerde Güç ve Verim Hesabı:

A sınıfı çalışan bir yükseltecin güç ve verim hesabı aşağıdaki örnek devre üzerinden
anlatılacaktır.

Örnek Uygulama 1:
Aşağıdaki güç yükselteci devresinin analizini yaparak;

a) Çalışma sınıfını belirleyiniz,

b) Çıkış gücünü bulunuz,
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

c) Devrenin verimini bulunuz,

d) Transistör üzerinde harcanan gücü hesaplayınız. 5

+VCC +12V

R1 RC
560 W 100 W Vo
+
Vi
VCE
- RL 600 W
VE
R2 RE
68W 10W

Şekil 5.4 A sınıfı çalışan Örnek Güç Yükselteç Devresi

Çözüm:
a)

Öncelikle çalışma sınıfını belirleyebilmek için DC çalışma noktasının bulunması

gerekmektedir. Dolayısı ile analize DC analiz ile başlayabiliriz. Buna göre şaseye göre Beyz
ucunda görülen gerilimi yaklaşık olarak aşağıdaki gibi bulalım.

68Ω
𝑉𝐵 ≅ 12𝑉 = 1,3𝑉
68Ω + 560Ω

Bu gerilimden, Beyz-Emiter arası eşik gerilimi çıkarılırsa;

𝑉𝐸 = 𝑉𝐵 − 0,7 = 0,6𝑉

olarak Emiter ucundaki gerilim bulunur. Bu gerilim değeri aynı zamanda 𝑅𝐸 direnci üzerinde
düşen gerilime eşit olduğundan, Emiter akımı ve yaklaşık olarak buna eşit olan Kollektör
akımı aşağıdaki gibi bulunabilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝐸 0,6𝑉
𝐼𝐸 = = = 60𝑚𝐴 ≅ 𝐼𝐶𝑄 6
𝑅𝐸 10𝛺

Devrenin çıkış katından yazılacak çevre denklemi aşağıdaki gibi olacaktır.

12𝑉 = 𝐼𝐶 𝑅𝐶 + 𝑉𝐶𝐸 + 𝐼𝐸 𝑅𝐸

𝐼𝐶 ≅ 𝐼𝐸

𝑉𝐶𝐸 = 12𝑉 − 𝐼𝐶 (𝑅𝐶 + 𝑅𝐸 )

elde edilen bu eşitlikten, transistörün yük doğrusunu çizebilmek için gerekli olan Kesim
(Cut-off) ve Doyum (saturation) durumlarındaki çalışma noktaları aşağıdaki gibi
bulunabilir.

Kesim Durumu:

Bilindiği gibi kesim durumunda transistör çalışmamakta ve akımları sıfır (0) olmaktadır.
Buna göre Kollektör akımının sıfır olması durumunda yukarıdaki eşitlik aşağıdaki gibi olur.

𝐼𝐶 = 0 → 𝑉𝐶𝐸(𝑐𝑢𝑡−𝑜𝑓𝑓) = 𝑉𝐶𝐶 = 12𝑉

Görüldüğü gibi transistör kesimde iken Kollektör-Emiter arasında doğrudan besleme

gerilimi görülmektedir.

Doyum Durumu:

Doyum durumu, devredeki transistörün geçirebileceği en büyük akım değerine ulaşması

durumunu temsil etmektedir. Yukarıda elde edilen,

𝑉𝐶𝐸 = 12𝑉 − 𝐼𝐶 (𝑅𝐶 + 𝑅𝐸 )

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

eşitliğinde Kollektör akımının artmasının tek yolunun ( 𝑅𝐶 ve 𝑅𝐸 ’nin sabit olduğu

varsayılarak) Kollektör-Emiter geriliminin azaltılması yoluyla olabileceği görülmektedir. 7
Buda ancak transistörün Kollektör-Emiter arası iç direncin (𝑟𝑜 ) azalması ile mümkündür.
İdeal şartlarda bu direncin düşebileceği en küçük değer sıfır (0) olarak alınmaktadır. Eğer
𝑟𝑜 = 0 kabul edilirse,

𝑉𝐶𝐸 = 0

olur. Bu durumda

𝑉𝐶𝐸 = 12𝑉 − 𝐼𝐶 (𝑅𝐶 + 𝑅𝐸 )

eşitliğinden;

12𝑉
𝑉𝐶𝐸 = 0 → 𝐼𝐶(𝑠𝑎𝑡) = = 109𝑚𝐴
𝑅𝐶 + 𝑅𝐸

değeri bulunabilir. Bulunan bu doyum ve kesim değerleri ile DC Kollektör akımı transistör
çıkış karakteristiği üzerinde işaretlenir ve DC yük doğrusu çizilirse aşağıdaki şekil elde
edilir.

IC

IC(sat)
109mA
DC Yük
Q(A) Doğrusu
60mA
I CQ

0 5,4V 12V VCE

VCEQ VCE(cut-off)

Şekil 5.5 Örnek Güç Yükselteç Devresi Çalışma Noktası

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Yatay eksende gösterilen 𝑉𝐶𝐸𝑄 değeri aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

8

𝑉𝐶𝐸𝑄 = 12𝑉 − 60𝑚𝐴(110𝛺) = 5,4𝑉

Daha önce anlatılan konuları dikkate alırsak, transistörün DC çalışma noktasının yük
doğrusunun ortalarında olduğu ve dolayısı ile A sınıfı çalıştığı söylenebilir. Buna göre
bundan sonraki analizler A sınıfı çalışmaya göre yapılacaktır.

b)

Yukarıda yapılan DC analize dikkat edilirse, elde edilen yük doğrusu çizilirken çıkışa bağlı
yük direnci (𝑅𝐿 ) hiç hesaba katılmamıştır. Diğer yandan devrenin girişine AC bir sinyal
verildiğinde ancak çıkıştan AC bir sinyal alınabilmektedir ve bu durumda da giriş ve çıkışa
bağlı kuplaj kondansatörleri kısa devre olmaktadır. Kondansatörlerin kısa devre olması ise
bu durumda çıkışa paralel bir yük etkisi olarak eklenmektedir. Dolayısı ile transistörün
çalışma noktası da buna göre değişmektedir. Buradan anlaşılacağı gibi A sınıfı çalışan
yükselteç devresinin güç analizini yapabilmek için mutlaka AC Yük Doğrusunun da çizilmesi
gerekmektedir. AC yük doğrusu çizim aşamaları aşağıda anlatılmaktadır.

AC Yük Doğrusu:
Kesim Durumu;

Transistör kesimde iken Kollektör-Emiter arası gerilim değeri aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) = 𝑉𝐶𝐸𝑄 + 𝐼𝐶𝑄 (𝐴𝐶 𝐸𝑚𝑖𝑡𝑒𝑟 𝐷𝑖𝑟𝑒𝑛𝑐𝑖 + 𝐴𝐶 𝐾𝑜𝑙𝑙𝑒𝑘𝑡ö𝑟 𝐷𝑖𝑟𝑒𝑛𝑐𝑖)

Bu durumda yukarıdaki devre için bu değer;

𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) = 𝑉𝐶𝐸𝑄 + 𝐼𝐶𝑄 (𝑅𝐸 + (𝑅𝐶 //𝑅𝐿 ))

olur. Değerler yerine konulursa, kesim durumundaki (𝐼𝐶 = 0 iken) Kollektör-Emiter arası
gerilim değeri aşağıdaki gibi bulunur.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) = 5,4𝑉 + 60𝑚𝐴(10𝛺 + (100𝛺//600𝛺))

9

𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) = 5,4𝑉 + 5,74𝑉 = 11,14𝑉

Doyum Durumu;

AC’de transistör doyuma ulaştığında, üzerinden geçen AC Kollektör doyum akımı aşağıdaki
gibi bulunabilir.

𝑉𝐶𝐸𝑄
𝑖𝑐(𝑑𝑜𝑦𝑢𝑚) = 𝐼𝐶𝑄 +
(𝐴𝐶 𝐸𝑚𝑖𝑡𝑒𝑟 𝐷𝑖𝑟𝑒𝑛𝑐𝑖 + 𝐴𝐶 𝐾𝑜𝑙𝑙𝑒𝑘𝑡ö𝑟 𝐷𝑖𝑟𝑒𝑛𝑐𝑖)

Bu örnek için hesaplama yapılırsa, eşitlik aşağıdaki gibi düzenlenebilir.

𝑉𝐶𝐸𝑄
𝑖𝑐(𝑑𝑜𝑦𝑢𝑚) = 𝐼𝐶𝑄 +
(𝑅𝐸 + (𝑅𝐶 //𝑅𝐿 ))

Değerler yerine konularak AC Kollektör doyum akımı;

5,4𝑉
𝑖𝑐(𝑑𝑜𝑦𝑢𝑚) = 60𝑚𝐴 + = 116,41𝑚𝐴
60𝑚𝐴(10𝛺 + (100𝛺//600𝛺))

olarak bulunur. Bulunan bu değerler aşağıda görüldüğü gibi transistör çıkış karakteristiği
üzerinde işaretlenip, ardından iki nokta düz bir çizgi ile birleştirerek AC yük doğrusu elde
edilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

IC
10
AC Yük
i c(doyum)
116,41mA Doğrusu
I C(sat) 109mA
DC Yük
Q(A) Doğrusu
60mA
I CQ

0 5,4V 5,4V 11,4V 12V VCE

VCEQ v ce(kesim) VCE(cut-off)
5,4V
5,4V 6V

Şekil 5.6 Örnek Güç Yükselteç Devresi DC ve AC Yük Doğrusu

Bu yükselteç de çıkış Kollektör-Emiter arasından alındığına göre, çıkıştan alınacak AC

gerilimin tepeden-tepeye (peak to peak) değerini, yukarıdaki AC yük doğrusunu kullanarak
bulabiliriz. Şekilden görüldüğü gibi girişte herhangi bir AC sinyal yok iken çıkış 𝑉𝐶𝐸𝑄
değerindedir. Transistör bu noktadan itibaren girişine pozitif alternans geldiğinde doyuma
doğru gidecek ve çıkışta sıfıra doğru azalacaktır. Yani çıkışın tek bir tepe değeri;

𝑉𝑂(𝑡𝑒𝑝𝑒) = 𝑉𝑂(𝑝) = 𝑉𝐶𝐸𝑄

𝑉𝑂(𝑡𝑒𝑝𝑒) = 𝑉𝑂(𝑝) = 5,4𝑉

kadar olacaktır. Diğer yandan girişe gelecek negatif alternans ile çıkış 𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) ’e doğru
artacaktır. Bu durumda negatif giriş alternansı için çıkış sinyalinin tepe değeri;

𝑉𝑂(𝑡𝑒𝑝𝑒) = 𝑉𝑂(𝑝) = 𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚)− 𝑉𝐶𝐸𝑄

𝑉𝑂(𝑡𝑒𝑝𝑒) = 𝑉𝑂(𝑝) = 11,4𝑉 − 5,4𝑉 = 6𝑉

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olacaktır. Dikkat edilirse giriş sinyalinin pozitif ve negatif alternansları için farklı çıkış sinyal
tepe değerleri elde edilmiştir. Halbuki bu değerlerin her iki alternans içinde aynı olması 11
gerekmektedir. Dolayısı ile bozulma olmadan çıkıştan alınabilecek en yüksek tepeden
tepeye genlik değeri, yukarıda bulunan değerlerden küçük olanın iki katı kadar olacaktır.
Bu örnek için çıkıştan bozulma olmadan alınabilecek tepeden tepeye en yüksek genlik
değeri;

𝑉𝑂(𝑡𝑒𝑝𝑒𝑑𝑒𝑛 𝑡𝑒𝑝𝑒𝑦𝑒)𝑚𝑎𝑥 = 𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 𝑉𝐶𝐸𝑄

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 5,4𝑉 = 10,8𝑉

olacaktır. Buna göre herhangi bir yükselteç çıkışından bozulma olmadan alınabilecek
tepeden tepeye en yüksek genlik değeri;

𝑉𝐶𝐸𝑄 < (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 )

durumunda,

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 𝑉𝐶𝐸𝑄
olacak,

𝑉𝐶𝐸𝑄 > (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 )

durumunda ise,

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 )

olacaktır.

Not: Bu örnek için transistörün doyum durumundaki Kollektör-Emiter arası doyum gerilim
değeri;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑣𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) = 0
12

olarak alınmıştır. Diğer taraftan bu değer pratikte hiçbir zaman sıfır olmamaktadır. Üretici
firmalar doyum durumundaki bu değeri kataloglarında en yüksek değer olarak vermekte
ve gerektiğinde hesaplanabilmektedir (çalışma şartlarına bağlı olarak). Eğer bu değer sıfır
olarak alınmamış olsa idi, örneğin yukarıdaki transistörün doyum durumundaki Kollektör-
Emiter arası gerilim değeri;

𝑣𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) = 0,15 𝑉

olarak verilmiş olsa idi, bu durumda transistörün DC ve AC yük doğruları ve çalışma noktası
aşağıdaki gibi gösterilebilir ve bu grafik üzerinde işaretlenen 𝑣𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) değeri ile birlikte,
çıkıştan alınabilecek en yüksek tepeden-tepeye genlik değeri aşağıdaki gibi
hesaplanabilirdi.

IC

ic(doyum) AC Yük
116,41mA Doğrusu
109mA
DC Yük
Q(A) Doğrusu
60mA
I CQ

0,15V 5,4V 11,4V 12V VCE

Vce(sat) VCEQ vce(kesim) VCE(cut-off)
VCEQ-Vce(sat)
5,25V 6V

Şekil 5.7 Örnek Güç Yükselteç Devresinde DC ve AC Yük Doğrusu ile 𝑣𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) etkisi

𝑣𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) değerinin olması durumunda çıkıştan alınabilecek tepeden-tepeye en yüksek

gerilim değeri aşağıdaki gibi bulunabilir.

(𝑉𝐶𝐸𝑄 − 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) ) < (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 ) 𝑑𝑢𝑟𝑢𝑚𝑢𝑛𝑑𝑎;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

durumunda,
13

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × (𝑉𝐶𝐸𝑄 − 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) )

olacak,

(𝑉𝐶𝐸𝑄 − 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) ) > (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 ) 𝑑𝑢𝑟𝑢𝑚𝑢𝑛𝑑𝑎 𝑖𝑠𝑒

durumunda ise,

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 )

olacaktır. Yani eğer

𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) = 0,15 𝑉

olsa idi,

(𝑉𝐶𝐸𝑄 − 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) ) < (𝑣𝑐𝑒(𝑘𝑒𝑠𝑖𝑚) − 𝑉𝐶𝐸𝑄 )

olacağından, çıkış geriliminin en yüksek değeri;

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × (𝑉𝐶𝐸𝑄 − 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) )

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × (5,4𝑉 − 0,15𝑉)

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 10,5𝑉
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olurdu. Diğer yandan bizim örneğimizde 𝑉𝑐𝑒(𝑠𝑎𝑡) = 0 alındığından, bu değer;

14

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 𝑉𝐶𝐸𝑄

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 5,4𝑉 = 10,8𝑉

olarak bulunmuştu. Dolayısı ile çözüm için buradan devam edilecektir. Aşağıda, çıkıştan
bozulma olmadan alınabilecek en yüksek AC sinüs sinyal şekli ve değeri görülmektedir.

VO
5,4V

-5,4V

Şekil 5.8 Örnek Güç Yükselteç Devresi Maksimum Çıkış Gerilimi

Bu durumda çıkışa (yüke) aktarılabilecek (yada yükün bu devreden çekebileceği) en yüksek

güç değeri, bulunan bu genlik değeri kullanılarak aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

Yüke aktarılan maksimum güç, 𝑷𝑳(𝒎𝒂𝒙) ;

2
𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 2
(𝑉𝑜(𝑟𝑚𝑠) ) (0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) = =
𝑅𝐿 𝑅𝐿

olacaktır. Burada dikkat edilirse öncelikle çıkış tepeden-tepeye gerilim değerinin etkin
(rms) değeri bulunmuş ve ardından karesi alınarak, yük değerine bölünmüştür. Bulunan
bu güç değeri etkin (rms) güç değeri olarak anılmaktadır. Piyasada bazen bunun dışında
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

standart olmayan güç değerleri de kullanılmaktadır (örneğin pmpo- peak music power
output) ama asıl çıkış gücü her zaman etkin güç değeri olacaktır. 15
Bu durumda incelenen yükselteç devresinin en yüksek çıkış gücü (verilen yük direnci için);

10,8𝑉 2
(0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) = = 24,29𝑚𝑊
600𝛺

olabilecektir.

c)

Verim genel olarak devreye DC kaynaktan (besleme kaynağından) ne kadar güç aktarıldı
ve bu gücün ne kadarı yüke aktarıldı sorusunun cevabı olarak tanımlanabilir. Kısacası
verim;

𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥)
%𝜂 = × 100
𝑃𝐷𝐶

olmaktadır. Devrenin yüke aktarabileceği maksimum güç bulunduğuna göre verim için artık
DC kaynaktan çekilen gücü bulmamız gerekmektedir. Buna göre DC kaynaktan bu devrenin
çektiği güç aşağıdaki gibi bulunabilir.

DC kaynaktan çekilen güç:

DC kaynaktan çekilen güç bu kaynak gerilimi ile bu kaynaktan çekilen toplam akımın
çarpımına eşittir. Yukarıdaki devrede DC kaynaktan çekilen toplam akım, Kollektör akımı
(𝐼𝐶 ) ve 𝑅1 direnci üzerinden geçen 𝐼1 akımının toplamına eşit olacaktır. Diğer yandan genelde
𝐼𝐶 ≫ 𝐼1 olduğundan, çekilen akım yaklaşık olarak 𝐼𝐶 olarak alınmaktadır. Kollektör akımının
ortalaması ise bu çalışma sınıfı için daima 𝐼𝐶𝑄 ’ya eşit olacaktır. Bu durumda DC giriş gücü;

𝑃𝐷𝐶 = 𝑉𝐶𝐶 × 𝐼𝐶𝑄

𝑃𝐷𝐶 = 12𝑉 × 60𝑚𝐴 = 720𝑚𝑊

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olacaktır. Bu durumda devrenin verimi;

16

𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥)
%𝜂 = × 100
𝑃𝐷𝐶

24,29𝑚𝑊
%𝜂 = × 100 = %3,37
720𝑚𝑊

olarak bulunur. Bunun anlamı kaynaktan çekilen her 100 birimlik gücün ancak 3,37’si yüke
aktarılmakta, geriye kalan 96,63’lük birim ise devredeki elemanlar üzerinde ısı enerjisine
dönüşmektedir. Görüldüğü gibi A sınıfı çalışan yükselteçlerde verim oldukça düşüktür,
teorik olarak alınabilecek en yüksek verim değeri %25 olacaktır. Pratikte ise genelde bu
değerden daha düşük olacaktır. Verimi bu kadar düşük olmasına rağmen gürültüsü en az
çalışma sınıfı olduğundan, hassas ve gürültü istenmeyen yerlerde halen A sınıfı çalışma
tercih edilmektedir.

d)

Transistörün harcadığı güç:

Bilindiği gibi transistör üzerinde harcanan güç (ısı enerjisine dönüşen güç);

𝑃𝐷 = 𝑉𝐶𝐸𝑄 𝐼𝐶𝑄

olmaktadır. Bu devre içinde bu eşitlik geçerli olacaktır. Dolayısı ile kullanılacak

transistörlerin gücü en az;

𝑃𝐷 = 𝑉𝐶𝐸𝑄 𝐼𝐶𝑄 = 5,4𝑉 × 60𝑚𝐴 = 327𝑚𝑊

olmalıdır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

B ve AB Sınıfı Çalışan Transistörlü Yükseltecin İncelenmesi:

17
A sınıfı çalışan yükselteçlerde verimin düşük olduğu görülmüştü, bunun nedeni girişinde
AC bir sinyal olmasa dahi (boşta) transistörün sürekli olarak güç harcaması idi. Bu
dezavantajı gidermek için önerilen ve kullanılan bir diğer yöntem ise transistörün çalışma
noktasını kesim noktasında seçmektir. Bu durumda yani transistörün boşta çalışma
noktasının kesimde seçilmesi durumundaki çalışmaya ise B sınıfı çalışma denmektedir. Bu
durumda transistörün girişinde herhangi bir AC sinyal yok ise yani transistör boşta
çalışıyorsa, çalışma noktası kesimde olduğundan dolayı transistör akımları sıfır olacaktır
yani transistör güç harcamayacaktır. Bunun sonucu olarak B sınıfı çalışmada verimin A
sınıfına göre daha büyük olmasını bekleyebiliriz. Diğer taraftan verimin yüksek olması
yanında B sınıfı çalışmada istenmeyen bir durum söz konusudur. Bu durum giriş sinyalinin
(AC), çıkışta bozulması veya gürültü dediğimiz durumdur. Şimdi bu durumu aşağıdaki şekil
üzerinde inceleyelim.

+VCC +12,6V

R1
17k W

Vi
Vo

R2 RE
1kW 1kW

Şekil 5.9 B sınıfı Çalışan Transistörlü Güç Yükselteç Devresi

Şekildeki 𝑉𝐵 gerilim değerini yaklaşık olarak şu şekilde bulabiliriz;

𝑉𝐶𝐶
𝑉𝐵 ≅ 𝑅
𝑅1 + 𝑅2 2

12,6𝑉
𝑉𝐵 ≅ 1𝑘𝛺 = 0,7𝑉
17𝑘𝛺 + 1𝑘𝛺

Bu gerilimden, Beyz-Emiter arası eşik gerilimi çıkarılırsa;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝐸 = 𝑉𝐵 − 𝑉𝐵𝐸
18

Aynı şekilde 𝑅𝐸 direnci uçlarında düşen 𝑉𝐸 gerilimini ise;

𝑉𝐸 = 0,7𝑉 − 0,7𝑉 = 0𝑉

olarak buluruz. Buradan 𝐼𝐸 akımını;

𝑉𝐸
𝐼𝐸 = = 0𝑚𝐴
𝑅𝐸

olarak buluruz. Görüldüğü gibi boşta yani girişinde bir AC sinyal olmadığında bu transistör
kesimdedir yani akımları sıfırdır( 𝐼𝐵 = 0, 𝐼𝐶 = 0). Bu durumda boşta çalışmada transistör
güç harcaması;

𝑃𝐷 = 𝑉𝐶𝐸 𝐼𝐶 = 0𝑚𝑊

eşitliği gereği sıfır olmaktadır, yani transistör güç harcamamaktadır (verim yüksek).
Şimdide aynı devre girişlerine aşağıda görülen AC sinüs sinyalini uyguladığımızı düşünelim;

Şekil 5.10 Giriş Sinüs Sinyali

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Bu durumda giriş sinyalinin pozitif alternansında transistör Beyz akımı akmaya başlar (NPN
transistörün beyzi, Emiterine göre pozitif oluyor). Beyz akımına karşılık Kollektör ve Emiter 19
akımları da akmaya başlar ve bu durumda çıkış gerilimi;

𝑉𝑂 = 𝑉𝐸 = 𝐼𝐸 𝑅𝐸

eşitliği gereği pozitif bir değer alır ve yükseltme gerçekleşmiş olur. Diğer taraftan girişin
negatif alternansında transistör Beyzi negatif olacağından Beyz akımı akmaz (sıfır olur),
buna bağlı olarak ta Kollektör ve Emiter akımları da sıfırda kalır ve çıkış gerilimi sıfır olur.
Bu süre boyunca transistör kesimde kalmıştır yani çalışmamaktadır (güç harcaması sıfır).
Sonuç olarak bu devre AC girişlerin sadece pozitif alternanslarını yükseltmekte, negatif
alternanslarını ise kırpmaktadır, çıkış geriliminin şekli şu şekilde gözükmektedir.

Şekil 5.11 Çıkış Sinyali

Transistör çıkış karakteristik eğrisi üzerinde ise çıkış gerilimi şu şekilde gözükmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

IC(sat)
20

Q (B)
VCE(cut-off) VCE

Şekil 5.12 B sınıfı Çalışmada Çıkış Karakteristiği, Giriş ve Çıkış Sinyalleri

Buradan görüldüğü gibi bu çalışmada A sınıfı çalışmaya göre çıkış sinyalinin maksimum
(tepe) değeri daha büyük olmaktadır. Çıkış sinyalinin tepe değeri B sınıfı çalışmada teorik
olarak besleme kaynağına (VCC) eşittir. O zaman B sınıfı çalışan yükselteçlerde çıkış işaret
gücü A sınıfına göre çok daha yüksektir diyebiliriz. Diğer taraftan yukarıdaki şekilden de
görüldüğü gibi B sınıfı çalışmada, giriş sinyali yükseltecin çıkışından şekil olarak bozulmuş
olarak elde edilmiş oldu (yarım dalga çıkış verdi). Birçok uygulama için (örneğin ses
yükselteçleri) bu, kabul edilemez bir durumdur ve bu bir gürültü kaynağıdır. O halde bu
soruna bir çözüm bulmak gerekmektedir. Bu durumda önerilen yöntem şu şekildedir.
Madem NPN transistör ile yapılan bu yükselteç sadece girişin pozitif alternansını
yükseltmekte, o halde aynı devreden bir de PNP transistörü ile yaparız ve bu devrede girişin
negatif alternanslarını yükseltir. Biz, giriş sinyalini bu iki devreye yani NPN ve PNP
transistörlerle yapılan iki devreye aynı anda uygular ve çıkışlarını da toplarsak, o zaman
giriş sinyalinin tüm alternansları yükseltilmiş olur ve bozulmayı da ortadan kaldırmış oluruz
(en azından minimuma indirilmiş olur). Bu anlatılan devrenin prensip şeması aşağıda
görülmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

21
NPN Transistörlü
yarım dalga yükselteç

Vo

Vi Vo

RL

PNP Transistörlü
yarım dalga yükselteç

Şekil 5.13 B sınıfı Çalışmada Push-Pull Bağlantı Şeması ve Çıkış Sinyali

Bu bağlantı şekli özel bir bağlantı şeklidir ve devrenin bir kısmı bir alternans süresince
sinyali yukarıya ittiği, diğer kısmı ise diğer alternans boyunca sinyali aşağıya çektiği için bu
tip devrelere Push-Pull (it-çek) bağlantılı yükselteç devreleri de denmektedir. Aşağıdaki
şekilde bu anlatılanların uygulandığı B sınıfı çalışan transistörlü bir Push-Pull
yükselteç devresi görülmektedir. Devrede NPN ve PNP transistörler kullanıldığından bu tip
devrelere aynı zamanda “Tümler-Simetrik Yükselteçler” de denir.

+VCC

Vo
Q1

Vi Vo
Vi

RL 0
Q2
0

R
crossover distortion
(geçiş bozulması)
-VEE

Şekil 5.14 B sınıfı Çalışan Push-Pull Bağlı Yükselteç Devresi

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Şekilden görüldüğü gibi artık giriş sinyalinin hem pozitif hemde negatif alternansları çıkışta
yükseltilmiş oldu. Diğer yandan BJT transistörünün çalışabilmesi için gerekli olan 𝑉𝐵𝐸 eşik 22
gerilimi, giriş AC sinyalinden sağlandığından, çıkışta görünen sinüs sinyali şekil üzerinde
mor ile gösterilen şekilde olacaktır. Dikkat edilirse tam sıfır geçiş noktaları etrafında çıkış
sinyali bir süre sıfır olarak devam etmektedir. Bu bozulmaya Geçiş Bozulması (Crossover
Distortion) ismi verilmektedir ve B sınıfı çalışmaya has bir gürültüdür. Bu devrede çıkış
işaretindeki bozulmaları (geçiş bozulmaları) önlemek amacıyla aşağıda görüldüğü gibi
𝐷1 ve 𝐷2 diyotları kullanılmaktadır (Bu diyotlar üzerinde düşen 0,7V eşik gerilimleri aynı
zamanda transistörlerin Beyz-Emiter arasına da uygulanarak, onların çalışabilmeleri için
ihtiyaç duydukları eşik gerilim değerlerini sağlamakta ve böylece transistörler giriş
sinyalinin sıfırdan farklı her değeri için çalışarak çıkış vermekte ve çıkışta oluşabilecek
bozulmaları önlemektedirler). Elde edilen bu yeni devre artık AB sınıfı çalışan bir güç
yükselteci olmaktadır. B sınıfı çalışma için yapılan hesaplamalar aynı zamanda AB sınıfı
içinde geçerli olacaktır.

+VCC

Vo
Q1
D1
Vi Vo
Vi

D2 O
RL
Q2
O

-VEE

Şekil 5.15 B sınıfı Çalışan Push-Pull Bağlı Yükselteçte Geçiş Bozulması Önleme

B sınıfı push-pull bir yükselteçte iki transistör ( 𝑄1 ve 𝑄2 ) bulunur. Giriş sinyalinin pozitif
alternansında 𝑄1 (npn) transistörü iletimde iken, 𝑄2 (pnp) transistörü yalıtımdadır. Negatif
alternansta ise 𝑄2 (pnp) iletimde, 𝑄1 (npn) yalıtımdadır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

B ve AB Sınıfı Yükselteçlerde Güç ve Verim Eşitlikleri:

23
B sınıfı çalışan transistörler giriş AC sinyalinin sadece yarım dalgasında çalıştıklarından
üzerlerinden geçen kollektör akımıda yarım dalga olmaktadır. Yine transistör Kollektör-
Emiter arası gerilimde yarım dalga olduğundan bu değer ve Kollektör akım değerinin
ortalama değerini bulmamız gerekmektedir. Daha önceki bilgilerimizden yarım dalga
doğrultulmuş bir sinüs sinyalinin ortalama değerinin, o sinyalin maksimum(tepe yada peak)
değerinin 0,318 katsayısı ile çarpımına eşit olduğunu biliyoruz. Buna göre 𝑉𝐶𝐸 ve 𝐼𝐶 'nin
ortalama değerleri;

𝑉𝐶𝐸(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝑉𝐶𝐸𝑄

𝐼𝐶(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝐼𝐶(𝑠𝑎𝑡)

olarak bulunur. Şimdi bir örnek üzerinden Push-Pull bağlı B sınıfı güç yükseltecinin analizini
beraberce yapalım.

Örnek Uygulama 2:
Aşağıda görülen ve eşlenik transistörler ile yapılan B sınıfı çıkış katında kullanılan tüm
yarıiletkenler silisyum tipindedir. Buna göre bu devrede;

a) Yüke (𝑅𝐿 ) aktarılabilecek en yüksek çıkış gücünü (𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) ),

b) Devrenin verimini (𝜂 ),
c) Transistörlerin gücünü (𝑃𝐷 ) hesap ediniz.

Not: Transistörlerin doyumdaki kolektör-emiter arası gerilim değerlerinin 𝑉𝐶𝐸(𝑠𝑎𝑡) = 0

olduğu bilinmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+VCC 28V
24
R

Q1
D1 b1=100
Vi Vo

D2
b2=100 RL
Q2 8W

-VEE -28V

Şekil 5.16 Örnek B sınıfı Çalışan Push-Pull Bağlı Yükselteç Devresi

Çözüm:
a) Devrede DC çalışma anında her bir transistörün Kollektör-Emiter arası gerilim
değerleri aşağıdaki gibi olur.

𝑉𝐶𝐸𝑄1 = 𝑉𝐶𝐸𝑄2 = 𝑉𝐶𝐸𝑄 = 𝑉𝐶𝐶 = |𝑉𝐸𝐸 |

Bu durumda;

𝑉𝐶𝐸𝑄 = 𝑉𝐶𝐶 = 28𝑉

olur. Bunun ortalaması ise;

𝑉𝐶𝐸(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝑉𝐶𝐸𝑄

𝑉𝐶𝐸(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝑥28𝑉 = 8,904𝑉

değerine eşit olur. Her bir transistörden geçebilecek maksimum akım ise;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

25
𝑉𝐶𝐸𝑄 28𝑉
𝐼𝐶(𝑠𝑎𝑡) = = = 3,5𝐴
𝑅𝐿 8𝛺

olur. Bunun ortalaması ise;

𝐼𝐶(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝐼𝐶(𝑠𝑎𝑡)

𝐼𝐶(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318𝑥3,5𝐴 = 1,113𝐴

olur. Devrede yük üzerine aktarılabilecek en yüksek tepeden-tepeye genlik değeri;

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 × 𝐼𝐶(𝑠𝑎𝑡) × 𝑅𝐿

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 = 2 𝑥 3,5𝐴 𝑥 8𝛺 = 56 𝑉

olur. Buna göre yüke aktarılabilecek en yüksek çıkış gücü;

𝑉𝑜(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 2
(0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) =
𝑅𝐿

56𝑉 2
(0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) = = 48,98𝑊
8𝛺
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olarak bulunur.
26

b) Verimi bulmak için çıkış gücünün yanı sıra giriş gücünün de bilinmesi gerekmektedir.
Buna göre her iki DC kaynaktan devrenin çektiği giriş gücü;

𝑃𝐷𝐶 = 2𝑉𝐶𝐶 𝐼𝐶(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔)

𝑃𝐷𝐶 = 2𝑥 28𝑉 𝑥 1,113𝐴 = 62,328𝑊

olarak bulunur. Bu durumda devrenin verimi;

𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥)
%𝜂 = × 100
𝑃𝐷𝐶

48,98𝑚𝑊
%𝜂 = × 100 = %78,58
62,328𝑚𝑊

olur. Görüldüğü gibi B sınıfı çalışan bu devrede verim, A sınıfı çalışmaya göre oldukça
yüksek çıkmaktadır. Verimin yüksek olması nedeni ile genelde çıkış katlarında B sınıfı
çalışan güç yükselteçleri tercih edilmektedir.

c) Transistörler üzerinde harcanan güçler ise;

𝑃𝐷1 = 𝑃𝐷2 = 𝑃𝐷 = 𝑉𝐶𝐸(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) 𝐼𝐶(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔)

𝑃𝐷1 = 𝑃𝐷2 = 𝑃𝐷 = 8,904𝑉 𝑥 1,113𝐴 = 9,91𝑊

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olmaktadır. 27

Örnek Uygulama 3:
Aşağıda görülen B sınıfı çıkış katında kullanılan tüm yarıiletkenler silisyum tipindedir.
Devrede kullanılan 𝑄1 ile 𝑄3 , 𝑄2 ile 𝑄4 transistörleri eşlenik transistörlerdir (eşlenik
transistör tüm karakteristikleri aynı olan ama birisi NPN diğeri PNP olan transistörlerdir ve
özel olarak üretilmektedir). Buna göre devre için;

a) Yüke (𝑅𝐿 ) aktarılabilecek en yüksek çıkış gücünü (𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) ),

b) Devrenin verimini (𝜂 ),
c) Transistörlerin gücünü (𝑃𝐷1 , 𝑃𝐷2 , 𝑃𝐷3 , 𝑃𝐷4 ),
d) 𝑅1 𝑣𝑒 𝑅2 dirençlerinin güçlerini (𝑃𝑅1 , 𝑃𝑅2 ) hesap ediniz.
Not: Transistörlerin doyumdaki kolektör-emiter arası gerilim değerlerinin
𝑉𝐶𝐸(𝑠𝑎𝑡) = 0 olduğu bilinmektedir

+VEE
30V

R Q1
Q2

ro =60k
R1
Vi 0,33W
Vo
R2 0,33W RL 8W
Q4
Q3
ro =60k

-30V
-VEE

Şekil 5.17 Örnek Darlington Transistörlü B sınıfı Çalışan Push-Pull Bağlı Yükselteç Devresi
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Çözüm:
28
a) Devrede 𝑄2 ve 𝑄4 transistörleri için DC çalışma anında her birinin Kollektör-Emiter
arası statik gerilim değerleri aşağıdaki gibi olur.

𝑉𝐶𝐸𝑄2 = 𝑉𝐶𝐸𝑄4 = 𝑉𝐶𝐶 = 30𝑉

Bu transistörlerden geçen doyum akımı (maksimum tepe akımı) ise;

𝑉𝐶𝐸𝑄2 30𝑉
𝐼⏟
𝐶2(𝑠𝑎𝑡) = 𝐼
⏟𝐶4(𝑠𝑎𝑡) = = = 3,6𝐴
𝑅1 + 𝑅𝐿 0,33𝛺 + 8𝛺
𝑑𝑜𝑦𝑢𝑚 𝑑𝑜𝑦𝑢𝑚

Değerine eşit olur. Aşağıda bu akım değeri ve ortalama akım değeri, Kollektör akım
şekli üzerinde gösterilmiştir.

IC2
IC2(sat)
IC2(max avg)

Şekil 5.18 Kollektör Akımının Dalga Şekli

Bu durumda devrede çıkıştan bozulma olmadan alınabilecek tepeden-tepeye en

yüksek gerilim değeri;

𝑉𝑜𝑝−𝑝(𝑚𝑎𝑥) = 2 × 𝐼𝐶2(𝑠𝑎𝑡) × 𝑅𝐿

𝑉𝑜𝑝−𝑝(𝑚𝑎𝑥) = 2 × 3,6𝐴 × 8𝛺 = 57,6𝑉

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olur. Buna göre maksimum çıkış gücü (yüke aktarılabilecek en yüksek güç);
29

𝑉𝑂(𝑝−𝑝)𝑚𝑎𝑥 2
(0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) = = 51,82𝑊
𝑅𝐿

57,6𝑉 2
(0,707 × 2 )
𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥) = = 51,82𝑊
8𝛺
olarak hesaplanabilir.

b) 𝑄2 ve 𝑄4 transistörleri üzerinden geçen Kollektör akımının ortalaması aşağıdaki gibi

bulunabilir.

𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 𝐼𝐶2(𝑠𝑎𝑡)

𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 3,6𝐴 = 1,145𝐴

Diğer yandan 𝑄1 ve 𝑄3 transistörleri üzerinden geçen Kollektör akımlarının en

yüksek değeri;

𝐼𝐶2(𝑠𝑎𝑡) 3,6𝐴
𝐼𝐸1(𝑠𝑎𝑡) ≅ 𝐼𝐶1(𝑠𝑎𝑡) = = = 72𝑚𝐴
𝛽2 50

olarak ve bu akımında ortalaması ise;

𝐼𝐶1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 𝐼𝐶1(𝑠𝑎𝑡)

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

30
𝐼𝐶1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 72𝑚𝐴 = 22,89𝑚𝐴

olarak bulunabilir. Buna göre devrenin her iki DC kaynaktan çektiği toplam giriş
gücü;

𝑃𝐷𝐶 = 2𝑉𝐶𝐶 (𝐼𝐶1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) + 𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) )

𝑃𝐷𝐶 = 2 × 30𝑉 × (1,145𝐴 + 0,02289𝐴) = 70,074𝑊

olur. Bu değerler kullanılarak devrenin verimi aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑃𝐿(𝑚𝑎𝑥)
%𝜂 = × 100
𝑃𝐷𝐶

51,82𝑊
%𝜂 = 𝑥100 = %73,95
70,074𝑊

c) Transistörler üzerinde harcanan güçleri bulabilmek için her bir transistörün

Kollektör-Emiter arası gerilimlerin ortalamaları aşağıdaki gibi bulunur.

𝑉𝐶𝐸2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 𝑉𝐶𝐸𝑄2

𝑉𝐶𝐸2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 30𝑉 = 9,54𝑉

𝑉𝐶𝐸𝑄1 = 𝑉𝐶𝐸𝑄2 − 𝑉𝐵𝐸2

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝐶𝐸𝑄1 = 30𝑉 − 0,7𝑉 = 29,3𝑉

31

𝑉𝐶𝐸1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 𝑉𝐶𝐸𝑄1

𝑉𝐶𝐸1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) = 0,318 × 29,3𝑉 = 9,317𝑉

Bu durumda transistörlerin harcadıkları güçler;

𝑃𝐷2 = 𝑃𝐷4 = 𝑉𝐶𝐸2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) 𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔)

𝑃𝐷2 = 𝑃𝐷4 = 9,54𝑉𝑥1,145𝐴 = 10,92𝑊

ve

𝑃𝐷1 = 𝑃𝐷3 = 𝑉𝐶𝐸1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) 𝐼𝐶1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔)

𝑃𝐷1 = 𝑃𝐷3 = 9,317𝑉 × 22,89𝑚𝐴 = 213,27𝑚𝑊

olur.

d) 𝑅1 𝑣𝑒 𝑅2 dirençlerinin güçleri ise aşağıdaki gibi bulunur.

2
𝑃𝑅1 = 𝑃𝑅2 = (𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) ) × 𝑅1

𝑃𝑅1 = 𝑃𝑅2 = (1,145)2 × 0,33𝛺

𝑃𝑅1 = 𝑃𝑅2 = 0,432𝑊

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Not: Eğer yukarıdaki devre simetrik kaynak yerine tek bir DC kaynak ile beslenmek istense
idi, bu durumda devre şekli aşağıdaki gibi olurdu. 32

+VCC
60V

R Q1
Q2

ro =60k
R1 0,33W
Vi C Vo
R2 0,33W RL 8W
Q4
Q3
ro =60k

Şekil 5.19 Tek Kaynaktan Beslemeli Örnek Darlington Transistörlü B sınıfı Çalışan Push-Pull Bağlı

Yükselteç Devresi

Dikkat edilirse devrede tek bir DC kaynak kullanılmıştır. Simetrik kaynak kullanılan devre
ile arasındaki en önemli fark ise çıkış ucuna yüksek kapasitif değerli bir C kondansatörünün
bağlanmasıdır. Bu kondansatör DC çalışma şartlarında çıkış uçlarında gözüken 𝑉𝐶𝐶 /2
değerindeki DC ofset gerilimini filtrelemekte ve çıkışa yansıtmamaktadır, dolayısı ile çıkışta
sadece AC çıkış sinyali görülmektedir. Devrenin analizi yukarıdaki çözüm ile aynı olmakla
beraber, arasındaki en önemli fark;

𝑉𝐶𝐶 60𝑉
𝑉𝐶𝐸𝑄2 = 𝑉𝐶𝐸𝑄4 = = = 30𝑉
2 2

olarak hesaplanmasıdır. Bunun dışında DC kaynaktan çekilen güç artık;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑃𝐷𝐶 = 𝑉𝐶𝐶 (𝐼𝐶1(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) + 𝐼𝐶2(𝑚𝑎𝑥 𝑎𝑣𝑔) )

33

olarak hesaplanmaktadır. Zaten bu hesaplamalar yapıldığında sonucun yukarıdaki örnek

çözüm ile aynı olduğu görülecektir.