Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr.

Ali Fuat Boz

BJT’li Akım Kaynakları ve Fark Yükselteçleri 1

Bu Haftanın Hedefi:
Bu hafta teorik derslerde sembolik olarak kullandığımız akım kaynaklarının BJT kullanarak
nasıl elde edileceği ve çeşitleri üzerinde durulacaktır. Yine analog elektronikte sıklıkla
kullanılan fark yükselteçleri incelenecektir.

BJT’li Akım Kaynakları:

Bilindiği gibi elektrik-elektronik devrelerinde kullandığımız temelde iki farklı kaynak vardır.
Bunlar gerilim ve akım kaynakları olarak adlandırılmaktadır. Aşağıda pratikte kullanılan ve
idealde olması istenen gerilim ve akım kaynakları sırası ile görülmektedir.

pratik ideal
riç

E E

Şekil 4.1 Pratikte Kullanılan ve İdeal Gerilim Kaynakları

pratik ideal

I riç I

Şekil 4.2 Pratikte Kullanılan ve İdeal Akım Kaynakları

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

İdeal bir gerilim kaynağının iç direncinin sıfır ( 0) olması, pratikte ise sıfıra yakın olması
istenir. Akım kaynağında ise idealde iç direncin sonsuz (∞), pratikte ise çok büyük olması 2
tercih edilir. Bunun nedeni gerilim kaynağında eğer iç direnç büyük olursa ve kaynak
çıkışına aşağıda görüldüğü gibi bir yük bağlanırsa, bu durumda yük üzerine düşen gerilim
azalacak ve kaynak geriliminin büyük bir kısmı iç direnç üzerinde düşecektir.

riç

E R
E V =
RL L
riç + RL L

Şekil 4.3 Pratikte Kullanılan Gerilim Kaynağında İç Direncin Etkisi

Akım kaynağında ise eğer iç direnç çok küçük olursa aşağıda görüldüğü gibi devreye bir
yük direnci bağlandığında, kaynak akımının büyük bölümü iç direnç üzerinden geçecek ve
yük üzerinden geçen akım azalacaktır.

riç
Ir IL= I
riç + RL
I riç RL

Şekil 4.4 Pratikte Kullanılan Akım Kaynağında İç Direncin Etkisi

Tüm bu anlatılanlardan çıkarılacak sonuç gerilim kaynağının iç direncinin ne kadar küçük,

akım kaynağının iç direncinin ise ne kadar büyük olursa, kaynaklar üzerindeki kayıpların o
kadar az olacağıdır. Bu bilgiler ışığında BJT kullanarak sabit akım üretebilecek akım
kaynakları yapmaya çalışalım.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Aşağıda en basit hali ile sabit akım kaynağı olarak kullanabileceğimiz BJT’li bir devre
görülmektedir. 3

IC
VB
I E IC
R1 R2
RE
VE ( Bu devre için )
IE

-VEE

Şekil 4.5 Gerilim Bölücü Dirençlerle Yapılan BJT’li Akım Kaynağı

Yukarıdaki devrede eğer Beyz akımının çok küçük olduğu ve ihmal edilebileceği kabul
edilirse, Beyz ucunda (şaseye göre) görülecek 𝑉𝐵 gerilimi;

−𝑉𝐸𝐸
𝑉𝐵 = 𝑅
𝑅1 + 𝑅2 1

olarak hesaplanabilir. Bu gerilimden Beyz-Emiter arası Eşik gerilimi (𝑉𝐵𝐸 ) çıkarılırsa,

Emiter ucunda görülen 𝑉𝐸 gerilimi aşağıdaki gibi bulunur.

𝑉𝐸 = 𝑉𝐵 − 𝑉𝐵𝐸

Bu durumda Emiter direnci üzerinden geçen Emiter akımı aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑉𝐸 −𝑉𝐸𝐸
𝐼𝐸 = ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼
𝑅𝐸
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Devrede yaklaşık olarak;

4

𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶

olduğu söylenebilir. Bu akıma;

𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼

Dersek, bu durumda devreyi aşağıdaki gibi gösterebiliriz.

IC
VB
}r o
I ro+R E
R1 VE ro
R2
RE IE

-VEE

Şekil 4.6 BJT’li Akım Kaynağı ve Eşdeğer Devresi

Yukarıdaki eşitliklerden görüldüğü gibi 𝑉𝐵 , 𝑉𝐵𝐸 , 𝑉𝐸 , 𝑉𝐸𝐸 , 𝑅𝐸 sabit olduğundan, 𝐼𝐸 dolayısı ile
𝐼 akımı da sabit olacaktır. Bu durumda devrede Kollektör ucuna bağlanacak yük direnci
üzerinden yük direncinin değerine bağlı olmaksızın (devrenin verebileceği akım sınırları
dahilinde) yukarıda hesaplanan sabit 𝐼 akımı geçecektir. Şimdi bir örnek ile konuyu
pekiştirelim.

Örnek Uygulama 4.1:

Aşağıdaki devrede kullanılan silisyum BJT’nin Kollektör-Emiter arası iç direnci 𝑟𝑜 = 60𝑘𝛺
olarak verildiğine göre, devrenin akım kaynağı eşdeğerini bulunuz.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

5
IC
VB
}r o 60k
R1 VE
R2
RE IE
6k 6k 1k
-VEE
-18V

Şekil 4.7 Örnek BJT’li Akım Kaynağı

Çözüm:
Öncelikle Beyz gerilimi;

−𝑉𝐸𝐸 −18
𝑉𝐵 = 𝑅1 = 6𝑘 = −9𝑉
𝑅1 + 𝑅2 6𝑘 + 6𝑘

olarak bulunur. Emiter gerilimi ise;

𝑉𝐸 = 𝑉𝐵 − 𝑉𝐵𝐸

𝑉𝐸 = −9𝑉 − 0,7𝑉 = −9,7𝑉

olur. Buradan Emiter akımı ve dolayısı ile akım kaynağının 𝐼 akım değeri aşağıdaki gibi
bulunur.

𝑉𝐸 −𝑉𝐸𝐸
𝐼𝐸 = ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼
𝑅𝐸
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

−9,7𝑉 − (−18𝑉)
𝐼= = 8,3𝑚𝐴 6
1𝑘

Devrede akım kaynağının iç direncini bulmak için Kollektör ucundan şaseye doğru
baktığımızda toplam direncin;

𝑟𝑖ç = 𝑟𝑜 + 𝑅𝐸

olacağı görülebilir. Burada genelde;

𝑟𝑜 ≫ 𝑅𝐸

olduğundan, akım kaynağı iç direncinin yaklaşık olarak;

𝑟𝑖ç ≅ 𝑟𝑜

değerine eşit olacağı söylenebilir. Bu durumda devrenin eşdeğer modeli aşağıdaki gibi
gösterilebilir.

I riç ro+RE =61k

8,3mA ro =60k

Şekil 4.8 Örnek BJT’li Akım Kaynağı Eşdeğer Devresi

Yukarıda incelenen ve gerilim bölücü dirençlerle yapılan BJT’li akım kaynağının kararlılığını
arttırmak ve sabit bir Beyz gerilimi oluşturmak için aşağıda görülen ve Zener Diyot
kullanılan devreden yararlanabiliriz.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

IC

+
+ VBE
R1 -
VZ +
VRE RE I E
- -
-VEE

Şekil 4.9 Zener Diyot Kullanılan BJT’li Akım Kaynağı

Devreyi incelediğimizde Zener diyotun ters yönlü olarak polarmalandığını ve dolayısı ile
iletim durumunda uçları arasında 𝑉𝑍 gerilimi olacağı görülmektedir. Aynı zamanda bu
gerilimin paralel kollardaki gerilim eşitliği ilkesi gereği, aşağıda görüldüğü gibi 𝑉𝐵𝐸 ve 𝑉𝑅𝐸
gerilimleri toplamına eşit olduğu da görülmektedir.

𝑉𝑍 = 𝑉𝐵𝐸 + 𝑉𝑅𝐸

Buradan 𝑉𝑅𝐸 gerilimi çekilerek, Emiter akımı ve dolayısı ile akım kaynağı 𝐼 akım değeri
aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑉𝑅𝐸 𝑉𝑍 − 𝑉𝐵𝐸
𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼 = =
𝑅𝐸 𝑅𝐸

bu eşitlikten görüldüğü gibi 𝑉𝑍 , 𝑉𝐵𝐸 ve 𝑅𝐸 sabit olduğundan 𝐼 akımı da sabit olacaktır.

Örnek Uygulama 4.2:

Aşağıdaki devrede kullanılan silisyum BJT’nin Kollektör-Emiter arası iç direnci 𝑟𝑜 = 60𝑘𝛺
ve Zener Diyotun nominal gerilimi 𝑉𝑍 = 12𝑉 olarak verildiğine göre,
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

a) Devrenin akım kaynağı eşdeğerini bulunuz.

b) Devreye bağlı yük üzerinden a şıkkında hesaplanan sabit akımın akabilmesi için 𝑅𝐿 8
yük direncinin alabileceği en yüksek değer ne olmalıdır.

RL

IC

R1 +
VZ 12V RE I E
0,5k - 1k
-18V -VEE

Şekil 4.10 Örnek Zener Diyotlu ve BJT’li Akım Kaynağı

Çözüm:
a) Zener direnci üzerinden ters yönde iletimde olacağından, üzerinde nominal zener
gerilimi sabit olacaktır. Bu durumda Emiter yani I akımı

𝑉𝑍 − 𝑉𝐵𝐸
𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼 =
𝑅𝐸

12𝑉 − 0,7𝑉
𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼 = = 11,3𝑚𝐴
1𝑘

olacaktır. Akım kaynağı iç direnci ise;

𝑟𝑖ç = 𝑟𝑜 + 𝑅𝐸 ≅ 𝑟𝑜 = 60𝑘

olacaktır. Bu durumda akım kaynağının eşdeğer devresi

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

I riç RL
11,3mA 60k

Şekil 4.11 Örnek BJT’li Akım Kaynağı Eşdeğer Devresi ve Yük Direnci

b) Şekil 4.10’da görülen devrenin çıkış katından bir çevre denklemi yazılırsa,
Kollektör ve yaklaşık Emiter akımının;

𝑉𝐸𝐸
𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼 =
𝑟𝑜 + 𝑅𝐸 + 𝑅𝐿

olduğu görülebilir. Hesaplanan 11,3mA değerindeki çıkış akımının bu devrede sabit

olarak akabilmesi için 𝑅𝐿 direnç değeri arttıkça 𝑟𝑜 değerinin azalması gerekmektedir.
İdealde 𝑟𝑜 direncinin sıfır değerine kadar düştüğü kabul edilirse, bu durumda
11,3mA’lik sabit akım için maksimum yük direnci değeri;

𝑉𝐸𝐸 18𝑉
𝐼𝐸 ≅ 𝐼𝐶 = 𝐼 = 11,3𝑚𝐴 = =
𝑟𝑜 + 𝑅𝐸 + 𝑅𝐿 0 + 1𝑘 + 𝑅𝐿

𝑅𝐿 (𝑚𝑎𝑥) = 592,92𝛺

olabilir. Görüldüğü gibi bu devrede yük üzerinden 11,3mA sabit akım akabilmesi
için yük direncinin 0 ila 592,92𝛺 arasında olması gerektiği bulunmuş oldu.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Akım Aynalama Devresi (Current Mirror Circuit)

10

Entegre devre yapımında kullanılan ve bu devreler içerisindeki sabit akım ihtiyacını gideren
bir diğer akım kaynağı ise Akım Aynalama devreleridir. Bu devrelerde kullanılan
transistörlerin tüm karakteristik özelliklerinin aynı olması hassasiyetini arttırmaktadır.
Dolayısı ile entegre devre yapımı sırasında aynı ortamda ve şartlarda, aynı katmanda
üretilen transistörlerde bu hassasiyet sağlanabilmektedir. En basit hali ile bir akım
aynalama devresi aşağıda görülmektedir.

+VCC

RX IX
X I
I C1 2IB
Q1 Q2
+ +
IB2
VBE1 IB1 VBE2
- -

Şekil 4.12 Akım Aynalama Devresi

Yukarıdaki devrede tüm transistörler aynı karakteristiklerde olduğundan ve her bir

transistörün Beyz-Emiter arasına aynı gerilim uygulandığından (bakınız devrede Emiter-
Beyz araları paralel bağlı), her iki transistörden geçen akımlar aynı olacaktır. Bu yüzden;

𝐼𝐵1 = 𝐼𝐵2 = 𝐼𝐵

𝐼𝐶1 = 𝐼𝐶2 = 𝐼𝐶

denilebilir. Devrede X ile gösterilen noktaya Kirchhoff akım kanunu uygulanırsa;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐼𝑋 = 𝐼𝐶 + 2𝐼𝐵
11

olduğu görülebilir. Kollektör akımı, Beyz akımı cinsinden yazılır ise;

𝐼𝑋 = 𝛽𝐼𝐵 + 2𝐼𝐵

𝐼𝑋 = (𝛽 + 2)𝐼𝐵

olur. Kullanılan transistörler için 𝛽 ≫ 2 olduğu kabul edilirse, eşitlikteki 2 ihmal edilebilir.
Bu durumda eşitlik;

𝐼𝑋 = (𝛽 + 2)𝐼𝐵 ≅ 𝛽𝐼𝐵 = 𝐼𝐶

olarak yazılabilir. Devreden görüldüğü gibi Kollektör akımı aynı zamanda akım kaynağı
akımı olan 𝐼 akımına eşittir, yani;

𝐼𝑋 = 𝐼𝐶 = 𝐼

olacaktır. Görüldüğü gibi devredeki 𝑄1 transistörünün Kollektörüne bağlı 𝑅𝑋 direnci

üzerinden geçen 𝐼𝑋 akımı, 𝑄2 transistörünün Kollektörüne yansıtılmış oldu yani akım
aynalaması yapılmış oldu. Bu devreye akım aynalama devresi denilmesinin nedeni bu
sonuçtan dolayıdır.

𝑅𝑋 direnci üzerinden geçen 𝐼𝑋 akımı ise bu direnç uçlarındaki potansiyel farkının, direnç
değerine bölümüne eşit olduğundan, bu akım;

𝑉𝐶𝐶 −𝑉𝐵𝐸
𝐼𝑋 =
𝑅𝑋
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

eşitliği kullanılarak hesaplanabilir. Bu eşitlikten görüldüğü gibi 𝑉𝐶𝐶 , 𝑉𝐵𝐸 ve 𝑅𝑋 sabit

olduğundan 𝐼𝑋 akımı ve dolayısı ile 𝐼 akımı da sabit olmaktadır. Devrenin eşdeğeri ise 12
aşağıdaki gibi gösterilebilir.

I ro

Şekil 4.13 Akım Aynalama Devresi Eşdeğeri

Burada akım kaynağının iç direnci, 𝑄2 transistörünün Emiter-Kollektör arası iç direncine

eşittir.

Örnek Uygulama 4.3:

Aşağıdaki akım aynalama devresinde kullanılan tüm transistörler eş ve silisyum tipindedir.
Her bir transistörün Kollektör-Emiter arası iç direnci 𝑟𝑜 = 80𝑘𝛺 olarak verildiğine göre,
devrenin akım kaynağı eşdeğerini bulunuz.

+VCC
18V
RX IX
2k
I

Q1 Q2

Şekil 4.14 Örnek Akım Aynalama Devresi

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Çözüm:
13

𝑉𝐶𝐶 −𝑉𝐵𝐸 18𝑉 − 0,7𝑉

𝐼𝑋 = = = 8,65𝑚𝐴
𝑅𝑋 2𝑘

𝐼𝑋 = 𝐼𝐶 + 2𝐼𝐵 = 𝛽𝐼𝐵 + 2𝐼𝐵

𝐼𝑋 = (𝛽 + 2)𝐼𝐵 ≅ 𝛽𝐼𝐵 = 𝐼𝐶 = 𝐼

olduğundan, eşdeğer devre aşağıdaki gibi gösterilebilir.

I ro
8,65mA 60k

Şekil 4.15 Örnek Akım Aynalama Devresi Eşdeğeri

Wilson Akım Aynalama Devresi:

Bilindiği gibi ideal bir akım kaynağının iç direnci sonsuz olmakta idi. Pratikte ise iç direnç
ne kadar büyük ise kayıplar o derece azalmakta idi. Dolayısı ile pratikte kullanılan ve
yukarıda verilen akım aynalama devresinin iç direncini arttırmak için bulan bilim insanının
ismi ile anılan Wilson akım aynalama devresi kullanılmaktadır. Wilson akım aynalama
devresi aşağıda görülmektedir. Bu devrede kullanılan tüm transistörler eş transistörlerdir
ve tüm karakteristikleri aynıdır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+VCC 14

RX IX I

IB Q3
X
+
VBE
-

IC
Q2
Q1
+
VBE
-

Şekil 4.16 Wilson Akım Aynalama Devresi

Bu devrede kullanılan tüm transistörler eş transistörlerdir ve tüm karakteristikleri aynıdır,

dolayısı ile;

𝐼𝐵1 = 𝐼𝐵2 = 𝐼𝐵3 = 𝐼𝐵

𝐼𝐶1 = 𝐼𝐶2 = 𝐼𝐶3 = 𝐼𝐶

olduğu söylenebilir. Devrede X ile gösterilen düğüm noktasına Kirchhoff akım kanunu
uygulanırsa;

𝐼𝑋 = 𝐼𝐶 + 𝐼𝐵

olduğu görülebilir. Kollektör akımı, Beyz akımı cinsinden yazılır ise;

𝐼𝑋 = 𝛽𝐼𝐵 + 𝐼𝐵
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

15
𝐼𝑋 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵

olur. Kullanılan transistörler için 𝛽 ≫ 1 olduğu kabul edilirse, eşitlikteki 1 ihmal edilebilir.
Bu durumda eşitlik;

𝐼𝑋 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵 ≅ 𝛽𝐼𝐵 = 𝐼𝐶

olarak yazılabilir. Devreden görüldüğü gibi 𝑄3 transistörü Kollektör akımı aynı zamanda
akım kaynağı değeri olan 𝐼 akımına eşittir, yani;

𝐼𝑋 = 𝐼𝐶 = 𝐼
eşitliği elde edilir.

𝑅𝑋 direnci üzerinden geçen 𝐼𝑋 akımı ise bu direnç uçlarındaki potansiyel farkının, direnç
değerine bölümüne eşit olduğundan, bu akım;

𝑉𝐶𝐶 −2𝑉𝐵𝐸
𝐼𝑋 = =𝐼
𝑅𝑋
eşitliği kullanılarak hesaplanabilir. Bu eşitlikten görüldüğü gibi 𝑉𝐶𝐶 , 𝑉𝐵𝐸 ve 𝑅𝑋 sabit
olduğundan 𝐼𝑋 akımı ve dolayısı ile 𝐼 akımı da sabit olmaktadır. Devrenin eşdeğeri ise
aşağıdaki gibi gösterilebilir.

I 2ro

Şekil 4.17 Örnek Wilson Akım Aynalama Devresi Eşdeğeri

Eşdeğer modeldeki akım kaynağı iç direncini bulmak için Şekil 4.16’da verilen Wilson akım
aynalama devresinde bulunan 𝑄3 transistörünün Kollektör ucundan şaseye doğru
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

baktığımızda, 𝑄3 ve 𝑄2 transistörlerinin Kollektör-Emiter arası iç dirençlerinin seri bağlı

oldukları, dolayısı ile iç direncin; 16

𝑟𝑖ç = 2𝑟𝑜
değerine eşit olduğu bulunur.

Fark Yükselteci (Differential Amplifier)

Fark yükselteci iki girişi ve iki çıkışı bulunan ve entegre devrelerde kullanılan bir yükselteç
çeşididir. Fark yükseltecinde temel amaç iki girişe uygulanan sinyallerin farkını almak
(birbirinden çıkarmak) ve ardından bu fark gerilimini bir gerilim kazancı ile çarparak
yükseltmektir. Genelde, ileriki haftalarda göreceğimiz ve analog elektroniğin vazgeçilmez
bir elemanı olan İşlemsel Yükselteçlerin (Operational Amplifiers, Op-Amp) giriş katlarında
kullanılmakla birlikte birçok farklı sinyal işleme entegrelerinde de kullanılmaktadır. Fark
yükseltecinin asıl avantajı gürültü bastırma (filtreleme) özelliğinden gelmektedir. Örneğin
gürültülü bir ortamda çalışan bir sensör sinyalini yükseltip herhangi bir mikrodenetleyici
yada mikroişlemciye vermek istersek, çok düşük genlikli olan sensör sinyali üzerine
gürültülü ortamda bulunan gürültü sinyalleri de biner ve sensör sinyali ile birlikte
yükselteçte yükseltilir. Dolayısı ile yükselteç çıkışında aslında sensör sinyalinden çok farklı
bir sinyal ede edilmiş olur ve bu da hatalara neden olur. Diğer taraftan eğer sensör fark
yükseltecinin bir girişine bağlanır ve fark yükseltecinin diğer girişine de sensör
empedansına uygun bir direnç bağlanırsa, her iki girişte de aynı gürültü sinyali oluşacaktır.
Fark yükselteci giriş sinyallerinin farkını aldığından her iki girişte bulunan bu gürültü
sinyalinin farkı sıfır olacaktır. Diğer yandan birinci girişte ilaveten sensör sinyali
olacağından, fark yükselteci çıkışında sadece bu sinyal yükseltilmiş olacaktır. Fark
yükselteci analizi sonucunda konu daha iyi anlaşılacaktır.

Analiz kısmına geçmeden önce şimdi bir Fark yükselteci devresinin çalışmasını kısaca
inceleyelim.

Basit bir fark yükselteci devresi aşağıdaki gibi gösterilebilir.

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+ Vcc 17

RC RC
V01 V02
Vİ1 Q1 Q2 Vİ2

RE

- VEE

Şekil 4.18 Fark Yükselteci

Bu devrede iki giriş (𝑉𝑖1, 𝑉𝑖2) ve iki çıkış(𝑉𝑜1 , 𝑉𝑜2) vardır. Devrede kullanılan 𝑄1 ve 𝑄2
transistörleri eş transistörlerdir ve tüm karakteristikleri birbirinin aynısıdır. Yine devrede
bulunan 𝑅𝐶 dirençleri eş dirençlerdir.

Şimdi devrenin çalışmasına bakalım.

+ Vcc

RC RC
V01 V02

Q1 Q2

Vİ1 Vİ2

RE

- VEE

Şekil 4.19 İki Giriş Sinyali Uygulanmış Fark Yükselteci

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Şekildeki fark yükselteci girişlerine (𝑉𝑖1 , 𝑉𝑖2 ) olarak iki giriş sinyali uygulanmıştır. Bu iki giriş
sinyalinin çıkışlardaki etkisini bulmak için Süperpozisyon teoreminden yararlanabiliriz.
18
Süperpozisyon teoremi gereği iki giriş kaynağının çıkıştaki toplam etkisini bulmak için
öncelikle girişlerin sırası ile her birinin öldürülüp (sıfır yapılıp), diğerinin etkisinin bulunması
ve en sonunda da her iki giriş için ayrı ayrı bulunan çıkış sinyallerinin aritmetik toplamlarının
alınarak, toplam çıkış sinyalinin bulunması gerekmektedir.

Bu durumda yukarıdaki devrede 𝑉𝑖2 girişi öldürülüp, 𝑉𝑖1 girişinin çıkışlara olan etkisine
bakalım.

V01
+ Vcc
V02
0 t1 t2 RC RC
V01 V02 t2
0 t1
Vİ1 Q1 Q2

t2
0 t1
Vİ1
RE

- VEE

Şekil 4.20 Tek Giriş Sinyali (𝑽𝒊𝟏 ) Uygulanmış Fark Yükselteci

Burada 0 − 𝑡1 aralığında 𝑄1 transistörünün beyzine pozitif bir sinyal geldiği görülmektedir.

𝑄1 Transistörü NPN bir transistör olduğuna göre, bu transistörün iletim durumu artacak ve
buna bağlı olarak 𝐼𝐵1 ve 𝐼𝐶1 akımları da artacaktır. Kollektör akımının artışına da
transistörün kollektör-emiter arasında görülen 𝑟𝑜 iç direncinin azalması neden olacaktır. 𝐼𝐶1
akımının artması 𝑄1 transistörünün kollektör ucundaki gerilimin azalmasına neden olacaktır
(𝑅𝐶 üzerindeki gerilim düşümü arttığı için). Yani 𝑉𝑜1 sinyali bu durumda negatif yönde
artmaktadır.

𝑡1 − 𝑡2 aralığında ise 𝑄1 transistörünün girişine negatif sinyal gelecek ve transistör kesime

doğru gidecektir, yani 𝐼𝐵1 ve 𝐼𝐶1 azalacaktır. Bunun sonucu olarak da 𝑄1 in kollektör
ucundaki çıkış sinyali pozitife doğru gidecektir. Buna göre 𝑉𝑖1’den verilen sinyal, 𝑉𝑜1’den
yükseltilerek ve 180o faz farklı olarak alınacaktır.

Bu arada 𝑄2 transistörünün çıkışlarına bakacak olursak;

0 − 𝑡1 aralığında 𝑄1 transistörü daha fazla iletime geçtiği için kollektör emiter arası iç direnç
değeri olan 𝑟𝑜 direnci azalmıştı. Buna göre bu direncin azalması 𝑄2 transistörünün emiter
ucundaki gerilimin pozitife doğru gitmesine neden olur. 𝑄2 transistörünün girişi (Beyzi) sıfır
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olduğuna göre emiter gerilimi pozitife doğru gider ise bu durumda 𝑄2 transistörü kesime
doğru gidecektir. Yani 𝐼𝐶2 ve 𝐼𝐵2 akımları azalacaktır. 𝐼𝐶2 akımının azalması, 𝑄2 19
transistörünün çıkışındaki (Kollektöründeki) gerilimi arttırıcı bir etki oluşturacağından, çıkış
artacaktır.

𝑡1 − 𝑡2 aralığında ise 𝑄1 yalıtıma doğru giderken Kollektör-Emiter arası iç direnç olan 𝑟𝑜

direnci artacak ve buna bağlı olarak 𝑄2 transistörünün Emiter gerilimi negatife doğru
gidecektir. 𝑄2 Transistörünün Beyz ucu sıfır ve emiter ucu negatife doğru gidiyor ise Beyz
polarması artıyor demektir ve buda transistörün daha çok iletime geçmesine neden olur,
yani 𝐼𝐶2 ve 𝐼𝐵2 artacaktır. Bu akımın (𝐼𝐶2 ) artması 𝑄2 transistörünün kollektör ucundaki 𝑉𝑜2
çıkış gerilimini azaltacaktır. Bu durumda 𝑉𝑖1 ’den verilen sinyal 𝑉𝑜2 ’den aynı fazlı olarak ve
yükseltilerek alınacaktır.

2. Durumda 𝑉𝑖1 = 0 yapılıp, 𝑉𝑖2 ’nin çıkışlara olan etkisine bakılacak olursa bir önceki
duruma benzer olarak aşağıdaki sinyaller elde edilir.

+ Vcc
V02
V01
RC RC
t2 V01 V02 0 t1 t2
0 t1
Q1 Q2

Vİ2
Vİ2
t2
RE 0 t1
- VEE

Şekil 4.21 Tek Giriş Sinyali (Vi2) Uygulanmış Fark Yükselteci

Fark yükseltecinin her iki girişine aynı anda 𝑉𝑖1 ve 𝑉𝑖2 giriş sinyalleri uygulanır ise aşağıdaki
çıkış sinyalleri aynı anda aynı çıkışlarda gözükür ve toplam etki bu sinyallerin aritmetik
toplamlarına eşit olur.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

V01(Vİ2 den dolayı) V02(Vİ2 den dolayı) 20

t2 + Vcc
0 t1 0 t1 t2
RC RC
V01(Vİ1 den dolayı) V01 V02
V02(Vİ1 den dolayı)
Q1 Q2
t2
0 t1 t2 0 t1
Vİ1 Vİ2

RE
Vİ1 - VEE
Vİ2
t2
0 t1 t2
0 t1

Şekil 4.22 İki Giriş Sinyali Uygulanmış Fark Yükselteci ve Çıkış Sinyalleri

Bu devrede eğer giriş sinyalleri eşit ise bu durumda çıkış sinyalleri sıfır olacaktır (Bu
devredeki girişler eşit ise giriş fark gerilimi 𝑉𝑖𝑑 = 𝑉𝑖2 − 𝑉𝑖1 = 0 olacağından çıkışta sıfır
olacaktır). Sonuç olarak bu devrenin iki giriş sinyalinin farkını aldığı ve bu farkı gerilim
kazancı ile çarptığını söylemek mümkündür. Fark yükseltecinde bulunan her iki çıkışta
kullanılabildiği gibi pratikte genelde tek bir çıkış kullanılmaktadır. Buna göre örneğin
yukarıdaki devrede 𝑉𝑜2 çıkış olarak kullanılıyor ise bu durumda 𝑉𝑖1 ‘den verilen giriş sinyali
bu çıkıştan aynı fazlı alındığı için bu girişe yani 𝑉𝑖1 girişine evirmeyen giriş (non-inverting
input) ismi verilmektedir. 𝑉𝑖2 ‘den verilen sinyal ise 𝑉𝑜2 ‘den 180o faz farklı olarak
alındığından, bu girişe eviren giriş (inverting input) ismi verilmektedir. Eviren giriş (-) işareti
ile evirmeyen giriş ise (+) işareti ile gösterilmektedir.
Yukarıda incelendiği gibi herhangi bir fark yükselteci üç farklı konumda
çalıştırılabilmektedir. Bunlar a) tek girişli çalışma modu b) İki girişli çalışma modu ve c)
ortak çalışma modudur. Şimdi sırası ile bu çalışma modlarını inceleyerek devrenin analizini
yapalım.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

a) Tek Girişli Çalışma Modu (Single Ended Operation):

21
Bu çalışma modunda fark yükseltecinin tek girişine AC bir sinyal uygulanmakta,
diğer girişi sıfır (şase) yapılmaktadır. Yukarıda devresi verilen fark yükselteci
devresinde 𝑉𝑖1 girişine sinyal uygulandığını ve 𝑉𝑖2 girişinin sıfır yapıldığını kabul
edelim. Bu durumda devrenin AC eşdeğeri aşağıdaki gibi olacaktır.

V i1 Vo2 b2
b1 c1 Vo1 c2

I b1 =Ib
Vi1 V RC RC

e1 e2

2I e Ib
RE

Şekil 4.23 Tek Girişli Çalışma Modunda Fark Yükseltecinin AC Eşdeğeri

Devredeki tüm transistörler eş olduğundan;

𝛽1 = 𝛽2 = 𝛽

𝐼𝑏1 = 𝐼𝑏2 = 𝐼𝑏

𝑟𝑒1 = 𝑟𝑒2 = 𝑟𝑒

olarak alınabilir. Devrenin girişinden aşağıdaki eşitlik elde edilebilir.

𝑉𝑖1 = 𝑉𝑖 = 𝐼𝑏1 𝛽1 𝑟𝑒1 + 𝐼𝑏2 𝛽2 𝑟𝑒2

𝑉𝑖 = 2𝐼𝑏 𝛽𝑟𝑒
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Buradan Beyz akımı çekilirse;

22
𝑉𝑖
𝐼𝑏 =
2𝛽𝑟𝑒

değeri bulunur. Diğer yandan faz farkına dikkat etmeden çıkış gerilimi (her iki çıkış içinde
geçerli) aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝑉𝑜 = 𝛽𝐼𝑏 𝑅𝐶

Yukarıda bulunan Beyz akımı burada yerine konulursa;

𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝛽𝐼𝑏 𝑅𝐶 = 𝛽 𝑅
2𝛽𝑟𝑒 𝐶

olur. Eşitliğin her iki yanı giriş gerilimine bölünürse, gerilim kazancı aşağıdaki gibi
bulunabilir.

𝑉𝑜 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖 2𝑟𝑒

Burada dikkat edilmesi gereken husus eğer eşitlikte kullanılan çıkış 𝑉𝑜1 ise burada
bulunan gerilim kazancı;

𝑉𝑜1 𝑉𝑜1 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = = =−
𝑉𝑖1 𝑉𝑖 2𝑟𝑒

olacaktır. Çıkış olarak 𝑉𝑜2 kullanılıyor ise bu durumda gerilim kazancı;

𝑉𝑜2 𝑉𝑜2 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = = =
𝑉𝑖1 𝑉𝑖 2𝑟𝑒

olarak alınacaktır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

b) İki Girişli Çalışma Modu (Double Ended Operation):

23
Bu çalışma modunda aşağıda görüldüğü gibi fark yükseltecinin her iki girişine de
sinyal uygulandığı ve bu iki giriş sinyalinin birbirlerinden farklı oldukları kabul
edilmektedir. Bilindiği gibi iki kaynağın çıkışa olan etkisini bulmak için
Superpozisyon teoreminden yararlanabiliyorduk. Bu çalışma modunda da gerilim
kazancını bulmak için bu teoremden yararlanılacaktır.

b1 c1 Vo1 Vo2 c2 b2

V RC RC V
Vi1 Vi2
e1 e2

RE

Şekil 4.24 İki Girişli Çalışma Modunda Fark Yükseltecinin AC Eşdeğeri

Öncelikle devrede çıkış olarak 𝑉𝑜2 çıkışının alındığını kabul edelim ve analizi bu çıkışa
göre yapalım. İlk olarak 𝑉𝑖1 girişinin etkisine bakalım. Tek girişli çalışma modunda
𝑉𝑖1 girişinin, 𝑉𝑜2 çıkışına olan etkisi;

𝑉𝑜2 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = =
𝑉𝑖1 2𝑟𝑒

olarak verilmişti, dolayısı ile bu sonucu burada da kullanabiliriz. Buradan çıkış

gerilimi çekilirse;

′
𝑉𝑂2 = 𝐴𝑉 𝑉𝑖1

değeri bulunur. Benzeri olarak 𝑉𝑖2 girişinin, 𝑉𝑜2 çıkışına olan etkisi ise aşağıdaki gibi
gösterilebilir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

24
𝑉𝑜2 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = =−
𝑉𝑖2 2𝑟𝑒

Buradan;

′′
𝑉𝑂2 = −𝐴𝑉 𝑉𝑖2

Değeri elde edilir. Şimdi bu iki etkiyi toplayarak, toplam çıkış gerilimini bulalım.

′ ′′
𝑉𝑜2 = 𝑉𝑂2 + 𝑉𝑂2

𝑉𝑜2 = 𝐴𝑉 𝑉𝑖1 −𝐴𝑉 𝑉𝑖2

𝑉𝑜2 = 𝐴𝑉 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 )

Eğer eşitlikte bulunan (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) değerine giriş fark gerilimi der ve 𝑉𝑖𝑑 ile
gösterirsek, bu durumda iki girişli çalışma modunda gerilim kazancı;

𝑉𝑜2 = 𝐴𝑉 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) = 𝐴𝑉 𝑉𝑖𝑑

𝑉𝑜2 𝑉𝑜2 𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑑 = = =
𝑉𝑖𝑑 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) 2𝑟𝑒

olacaktır. Buradan görüldüğü gibi fark yükselteci iki girişin farkını almakta ve bu
değeri gerilim kazancı ile çarpıp yükselterek çıkışa vermektedir. 𝐴𝑉𝑑 ile gösterilen
kazanç fark modu gerilim kazancı olarak adlandırılmaktadır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

c) Ortak Çalışma Modu (Common Mode Operation):

25
Bu çalışma modunda her iki girişe de aynı giriş sinyalinin verildiği kabul
edilmektedir. Bu nedenle girişlerin aynı olmasını sağlamak için her iki giriş birbirine
bağlanıp, bu ucada sinyal kaynağı bağlanmaktadır. Bu durumda devrenin AC
eşdeğer devresi aşağıdaki gibi gösterilebilir.

Vi1 V i2
b1 c1 Vo1 Vo2 c2 b2

I b1 =Ib
Vi V RC RC

e1 e2

2I e RE

Şekil 4.25 Ortak Çalışma Modunda Fark Yükseltecinin AC Eşdeğeri

Devrenin girişinden aşağıdaki eşitlik elde edilebilir.

𝑉𝑖 = 𝐼𝑏 𝛽𝑟𝑒 + 2𝐼𝑒 𝑅𝐸

Bu eşitlikte Emiter akımı yerine Beyz akımı eşiti konulursa ve buradan da Beyz akımı
çekilirse;

𝑉𝑖 = 𝐼𝑏 𝛽𝑟𝑒 + 2𝐼𝑒 𝑅𝐸 = 𝐼𝑏 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝐼𝑏 𝑅𝐸

𝑉𝑖 = 𝐼𝑏 (𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸 )

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

26
𝑉𝑖
𝐼𝑏 =
𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸

olarak bulunur. İşarete bakılmaksızın herhangi bir çıkış ise;

𝑉𝑜 = 𝐼𝐶 𝑅𝐶 = 𝛽𝐼𝑏 𝑅𝐶

olduğundan, bu eşitlikte yukarıda bulunan Beyz akımı yerine konulursa;

𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝛽 𝑅
𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸 𝐶

eşitliği elde edilir. Eşitliğin her iki yanı giriş gerilimine bölünürse gerilim kazancı
aşağıdaki gibi bulunur.

𝑉𝑜 𝛽𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑐 = =
𝑉𝑖 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸

Burada 𝐴𝑉𝑑 ile gösterilen kazanç ortak çalışma modu gerilim kazancı olarak
adlandırılmaktadır.

Yukarıdaki eşitliğe göre Ortak çalışma modundaki çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑐 𝑉𝑖

olmaktadır. Eğer bu fark yükselteci adından anlaşılacağı gibi giriş gerilimlerinin farkını
hatasız olarak alır ise, iki girişin aynı olduğu durumda çıkışın sıfır (0) olması gerekmektedir.
Diğer yandan yukarıda verilen eşitlikte çıkış gerilimi;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑐 𝑉𝑖
27

olarak verilmişti. Bu eşitlikten herhangi bir giriş için (her iki girişe de uygulanmaktadır)
çıkışın sıfır olabilmesi için 𝐴𝑉𝑐 = 0 olması gerektiği rahatlıkla anlaşılabilir. Diğer yandan
𝐴𝑉𝑐 ;

𝑉𝑜 𝛽𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑐 = =
𝑉𝑖 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸

eşitliğinde sıfır olmamaktadır. Bu durumda çıkarma işleminin belli bir hata ile yapıldığı
söylenebilir. Bu hatayı en aza indirmek için ise 𝐴𝑉𝑐 değerinin olabildiğince sıfıra
yaklaştırılması gerektiği anlaşılmaktadır. Yukarıdaki eşitlikte 𝐴𝑉𝑐 ’nin sıfıra yaklaşabilmesi
için eşitlikte hangi değişkenlerin nasıl değiştirilebileceğine kısa kısa bakalım.

Öncelikle 𝐴𝑉𝑐 ’nin sıfıra yaklaşabilmesi için eşitlikte bulunan 𝛽 değerinin etkisine bakalım.
Eşitlikten görüldüğü gibi 𝛽 hem pay hemde paydada olduğundan değiştirilmesi eşitliği pek
fazla değiştirmemektedir.

𝑅𝐶 direnç değerini düşürmek 𝐴𝑉𝑐 ’yi azaltmakla birlikte aynı zamanda fark modu kazancı
olan,

𝑉𝑜2 𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑑 = =
𝑉𝑖𝑑 2𝑟𝑒

değerini de azalmaktadır, bu ise istenmeyen bir durumdur.

Eşitlikte bulunan 𝑟𝑒 direnç değeri ise zaten çok küçük değerlidir ve değiştirilmesi eşitliği çok
fazla etkilemeyecektir.

Buna göre eşitlikte kalan son değişken 𝑅𝐸 direncidir. Bu direncin arttırılması her ne kadar
𝐴𝑉𝑐 ’yi azaltsa da aynı zamanda transistörün çıkışından akan Kollektör yada Emiter
akımlarını da azaltacak ve böylece yükselteç çıkışından alınacak sinyalin genliği
sınırlandırılmış olacaktır (çıkış sinyalinin genlik değişimi azalacaktır). Bu durumda öyle bir
yol bulunmalı ki 𝑅𝐸 direnci artarken, Kollektör akımı azalmamalı. İşte bu soruna çözüm
olarak bundan önceki konular arasında gördüğümüz akım kaynakları çare olabilmektedir.
𝑅𝐸 direnci yerine bağlanacak akım kaynağının iç direnci (normal şartlarda akım kaynağı iç
direnci çok büyük), eşitlikte 𝑅𝐸 direnci gibi görev yapacak ve 𝐴𝑉𝑐 azalacaktır. Akım
kaynağından geçen akım ise ayarlanarak istenilen çıkış akımı oluşturulabilecektir. Şimdi bu
uygulamayı ve etkisini iki ayrı örnekle pekiştirelim.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Örnek Uygulama 4.4:

28
Aşağıda görülen devrede kullanılan transistörler eş ve silisyum tipindedir. Her bir
transistörün Kollektör-Emiter arası iç direnci 𝑟𝑜 = 80𝑘𝛺 ve akım kazançları 𝛽 = 100 olarak
verilmiştir. Devrede 𝑉𝐶𝐶 = 15𝑉 , 𝑉𝐸𝐸 = −15𝑉 , 𝑅𝐶 = 2𝑘 ve 𝑅𝐸 = 488𝛺 olduğuna göre;

a) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 0 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ),

b) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 20𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ),
c) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 10𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ) bulunuz.

+VCC

RC RC

Vo

Vi1 Q2 Vi2
Q1
IE IE

2IE
RE

-VEE

Şekil 4.26 Örnek Fark Yükselteci Devresi

Çözüm:
a) İlk durumda fark yükselteci tek girişli çalışma modunda çalışmaktadır ve giriş 1.
Transistörden, çıkış 2. Transistörden olduğundan, gerilim kazancı sıfır fazlı olarak
alınacaktır. Devrenin DC analizi sonucu Emiter akımları aşağıdaki gibi bulunur.

𝑉𝐸𝐸 −𝑉𝐵𝐸 15𝑉 − 0,7𝑉

2𝐼𝐸 = = = 29,3𝑚𝐴
𝑅𝐸 488𝛺
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

29
2𝐼𝐸 29,3𝑚𝐴
𝐼𝐸 = = = 14,65𝑚𝐴
2 2

Buradan dinamik dirençler;

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒1 = 𝑟𝑒2 = = = 1,774𝛺
𝐼𝐸 14,65𝑚𝐴

şeklinde hesaplanabilir. Tek girişli çalışma modunda fark yükselteci kazancı;

𝑉𝑜 𝑅𝐶 2𝑘
𝐴𝑉 = = = = 563,46
𝑉𝑖1 2𝑟𝑒 2𝑥1,774𝛺

olur. Buna göre 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 0 olduğunda çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉 𝑉𝑖1 = 563,46 𝑥 10 𝑚𝑉 = 5,634 𝑉

olur.

b) İki girişli çalışma modunda (fark modu) fark yükseltecinin gerilim kazancı daha önce
bulunan eşitlik ile aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑑 = = = = 563,46
𝑉𝑖𝑑 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) 2𝑟𝑒

Buna göre 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 20𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑑 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) = 563,46(10𝑚𝑉 − 20𝑚𝑉) = −5,634 𝑉

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

olarak hesaplanır.
30
c) Ortak çalışma modunda gerilim kazancı;

𝑉𝑜 𝛽𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑐 = =
𝑉𝑖 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸
olarak bulunmuştu. Dolayısı ile değerler yerine yazılırsa;

𝑉𝑜 100𝑥2𝑘
𝐴𝑉𝑐 = = = 0,724
𝑉𝑖 (100𝑥1,774𝛺) + 2(100 + 1)488𝛺

Bu durumda 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 10𝑚𝑉 olduğunda (her iki girişte de aynı sinyal var)
çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑐 𝑉𝑖 = 0,724 𝑥 10 𝑚𝑉 = 7,24 𝑚𝑉

olarak bulunur. Görüldüğü gibi iki girişe de aynı sinyali uygulamamıza rağmen çıkış
sinyali sıfır olmamakta, hatta oldukça büyük bir çıkış sinyali vermektedir. Aslında
bu hata yukarıda hesaplanan tek ve iki girişli çalışma modlarında da vardır, dolayısı
ile hata oranını azaltmak gerekmektedir. Bunun için bir akım kaynağı
kullanılabileceği yukarıda anlatılmıştı. Bu örneği aşağıda verilen örnekte bir akım
kaynağı ile tekrarlayacağız. Karşılaştırmanın eşit olması adına, bu devrede bulunan
transistörlerden geçen 𝐼𝐸 akımlarının aşağıdaki devrede de aynı olması sağlanarak,
kazançlar eşit tutulacaktır

Örnek Uygulama 4.5:

Aşağıda görülen devrede kullanılan tüm transistörler eş ve silisyum tipindedir. Her bir
transistörün Kollektör-Emiter arası iç direnci 𝑟𝑜 = 80𝑘𝛺 , 𝛽 = 100 olarak verilmiştir.
Devrede 𝑉𝐶𝐶 = 15𝑉 , 𝑉𝐸𝐸 = −15𝑉 , 𝑅𝐶 = 2𝑘 ve 𝑅𝑋 = 1𝑘 olduğuna göre;

a) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 0 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ),

b) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 20𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ),
c) 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 10𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimini (𝑉𝑜 ) bulunuz.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+VCC
31

RC RC

Vo
RX IX Vi1 Vi2
Q1 Q2
IE IE

I
Q3 Q4

ro

-VEE

Şekil 4.27 Örnek Akım Kaynaklı Fark Yükselteci Devresi

Çözüm:
a) İlk durumda fark yükselteci tek girişli çalışma modunda çalışmaktadır ve giriş 1.
Transistörden, çıkış 2. Transistörden olduğundan, gerilim kazancı sıfır fazlı olarak
çıkacaktır. Öncelikle devrenin DC analizini yapalım. Yukarıdaki devrede akım
aynalama devresinden geçen 𝐼𝑋 akımı;

𝑉𝐶𝐶 − 𝑉𝐸𝐸 −𝑉𝐵𝐸 15𝑉 − (−15𝑉) − 0,7𝑉

𝐼𝑋 = = = 29,3𝑚𝐴
𝑅𝑋 2𝑘

olur. Bu akım aynı zamanda 𝑄4 transistörü Kollektör akımına eşit olmaktadır.

𝐼𝑋 = 𝐼

Bu akım ise devreden görüldüğü gibi 𝑄1 ve 𝑄2 transistörlerinden gelen Emiter

akımlarının toplamına eşittir. Dolayısı ile;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐼𝑋 = 𝐼 = 2𝐼𝐸1 = 2𝐼𝐸2
32

olmaktadır. Buna göre 𝑄1 ve 𝑄2 transistörlerinin Emiter akımları;

𝐼 29,3𝑚𝐴
𝐼𝐸1 = = = 14,65𝑚𝐴
2 2

olarak bulunur (bir önceki örnekteki akımlar ile aynı olmuştur). Buradan dinamik
dirençler;

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒1 = 𝑟𝑒2 = = = 1,774𝛺
𝐼𝐸1 14,65𝑚𝐴

şeklinde hesaplanabilir. Tek girişli çalışma modunda fark yükselteci kazancı;

𝑉𝑜 𝑅𝐶 2𝑘
𝐴𝑉 = = = = 563,46
𝑉𝑖1 2𝑟𝑒 2𝑥1,774𝛺

olur. Buna göre 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 0 olduğunda çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉 𝑉𝑖1 = 563,46 𝑥 10 𝑚𝑉 = 5,634 𝑉

olur.

b) İki girişli çalışma modunda (fark modu) fark yükseltecinin gerilim kazancı daha önce
bulunan eşitlik ile aşağıdaki gibi hesaplanabilir.

𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑑 = = = = 563,46
𝑉𝑖𝑑 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) 2𝑟𝑒

Buna göre 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 20𝑚𝑉 olduğunda çıkış gerilimi;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑑 (𝑉𝑖1 − 𝑉𝑖2 ) = 563,46(10𝑚𝑉 − 20𝑚𝑉) = −5,634 𝑉

33

olarak hesaplanır.

c) Ortak çalışma modunda gerilim kazancı;

𝑉𝑜 𝛽𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑐 = =
𝑉𝑖 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑅𝐸

olarak bulunmuştu. Bu devrede direnci yerine akım kaynağında kullanılan

transistörünün Kollektör-Emiter arası iç direnci görev yapmaktadır (akım kaynağı iç
direnci). Buna göre yukarıdaki eşitlik aşağıdaki gibi düzeltilerek, ortak mod gerilim
kazancı hesaplanabilir.

𝑉𝑜 𝛽𝑅𝐶
𝐴𝑉𝑐 = =
𝑉𝑖 𝛽𝑟𝑒 + 2(𝛽 + 1)𝑟𝑜

𝑉𝑜 100𝑥2𝑘
𝐴𝑉𝑐 = = = 0,0123
𝑉𝑖 (100𝑥1,774𝛺) + 2(100 + 1)80𝑘

Bu durumda 𝑉𝑖1 = 10𝑚𝑉 , 𝑉𝑖2 = 10𝑚𝑉 olduğunda (her iki girişte de aynı sinyal var)
çıkış gerilimi;

𝑉𝑜 = 𝐴𝑉𝑐 𝑉𝑖 = 0,0123 𝑥 10 𝑚𝑉 = 0,123 𝑚𝑉

olarak bulunur. Görüldüğü gibi bir önceki devreye göre (akım kaynağı kullanılmayan
örnek) hata sinyali oldukça azalmıştır (%98’lik bir azalış sağlanmıştır). Burada
kullanılan akım aynalama devresi yerine, iç direnci daha büyük olan Wilson akım
aynalama devresi kullanılarak bu hata daha da düşürülebilir.

Ortak Modun Atılması Oranı (Common Mode Rejection Ratio- CMRR):

Fark yükselteçlerinde ve bunların kullanıldığı İşlemsel Yükselteçlerde (Op-Amp) önemli bir

parametre ortak modun atılması oranıdır (CMRR). Bu oran;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

34
𝐴𝑉𝑑
𝐶𝑀𝑅𝑅 =
𝐴𝑉𝑐

olarak ifade edilmektedir. Bilindiği gibi fark yükseltecinde iki girişli çalışmadaki fark
kazancının (𝐴𝑉𝑑 ) olabildiğince büyük, her iki girişin aynı olduğu ortak çalışma modunda ki
ortak çalışma kazancının (𝐴𝑉𝑐 ) ise olabildiğince küçük (mümkünse sıfır) olması istenmekte
idi. Bu durumun sağlandığı şartlarda fark yükselteci daha az hata ile çıkarma işlemi
yapmaktadır. Dolayısı ile CMRR oranı da kullanılan fark yükselteci yada Op-Amp’ın ne kadar
hassas işlem yaptığını belirten önemli bir parametredir. CMRR ne kadar büyük ise ürün o
kadar hatasız veya hassas işlem yapmaktadır. Üretici firmalar kataloglarında bu bilgileri
vermektedir. Çoğu zaman kataloglarda dB cinsinde aşağıda görüldüğü gibi CMRR değerini
vermektedir.

𝐴𝑉𝑑
𝐶𝑀𝑅𝑅(𝑑𝐵) = 20𝑙𝑜𝑔10 ( )
𝐴𝑉𝑐

Örnek Uygulama 4.6:

Aşağıda görülen yükselteç devresinde kullanılan tüm transistörler silisyum tipinde ve 𝛽1 =
𝛽2 = 𝛽3 = 𝛽4 = 250 olarak verilmiştir. Buna göre;

a) Devrenin gerilim kazancını (𝐴𝑉 ),

b) Giriş empedansını (𝑍𝑖 ),
c) Akım Kazancını (𝐴𝑖 ),
d) Çıkış empedansını (𝑍𝑜 ) hesaplayınız.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

+VCC 12V
35
R6 1k8
R2 R3
100k 100k
R7
100 W
Ci Q4
Q1 Q2

Q3
Vi V R1 100k R5 Co
100k Vo
R4 R8 6k8 RL
Zi R9
100k 10k
2k

-VEE Zo
-12V

Şekil 4.28 Örnek Kaskat Bağlı Fark Yükselteci Devresi

Çözüm:
İstenilenler bulunmadan önce devrenin DC analizinin yapılması gerekmektedir. Bu yüzden
DC analize geçmeden önce tüm akımlar aşağıda görüldüğü gibi devre üzerinde işaretlenir.

+VCC 12V

R6 1k8
R2 I C2-IB3 R 3 I C3
100k 100k I B3
R7
I C2 100W
IE3 Q4
Q1 Q2 0,7 +
-
+ I
I B1+0,7 IE1 IE2 0,7 B1 Q3 I B4 +0,7
Vi R1 - - R5 I C3 -
V
100k 100k Vo
R4 2IE2 R8 6k8 RL
R9 I E4
100k I C3-IB4 10k
2k

-VEE
-12V

Şekil 4.29 Örnek Kaskat Bağlı Fark Yükselteci Devresi ve Akımlar

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Ardından aşağıdaki devre üzerinde gösterilen 1. Çevre üzerinden bir eşitlik yazılarak, 𝑄1
ve 𝑄2 transistörlerinin akımları (iki transistörde eş ve aynı polarmalandırıldığı için akımları 36
da eşit çıkacaktır) ve dinamik dirençleri aşağıdaki gibi bulunur.

1.Çevreden;

𝐼𝐵1 𝑅1 + 0,7𝑉 + 2𝐼𝐸1 𝑅4 = 12𝑉

𝐼𝐵1 𝑅1 + 0,7 + 2𝐼𝐵1 (𝛽1 + 1)𝑅4 = 12𝑉

12 − 0,7
𝐼𝐵1 = = 0,224𝜇𝐴
𝑅1 + 2(𝛽1 + 1)𝑅4

𝐼𝐸1 = 𝐼𝐸2 = 56,38 𝜇𝐴

𝑟𝑒1 = 𝑟𝑒2 = 4,61𝛺

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

2. Çevre
Gerilimler +V 12V
37
CC
Eşit

R6 1k8
R2 I C2-IB3 R 3 I C3
100k 100k I B3
R7
I C2 100W
I B1 IE3 Q4
0,7V +
Q1 Q2 -
+0,7V + I
R1 -
IE1 IE2 0,7V
-
B1 Q3 I B4 +0,7V
Vi V R5 I C3 -
100k 100k Vo
R4 2IE1 R8 6k8 RL
R9 I E4
100k I C3-IB4 10k
2k

1. Çevre -VEE
-12V 3. Çevre
Gerilimler
Eşit

Şekil 4.30 Örnek Kaskat Bağlı Fark Yükselteci Devresi ve Çevre Denklemleri

Yine yukarıdaki devre üzerinde gösterilen 2. Çevreden yazılan denklem ile 𝑄3

transistörünün Emiter akımı ve dinamik direnci aşağıdaki gibi bulunur.

2.Çevreden;

(𝐼𝐶1 − 𝐼𝐵3 )𝑅2 = 0,7 + 𝐼𝐸3 (𝑅6 + 𝑅7 )

(𝐼𝐶1 − 𝐼𝐵3 )𝑅2 = 0,7 + 𝐼𝐵3 (𝛽3 + 1)(𝑅6 + 𝑅7 )

𝐼𝐶1 𝑅2 − 0,7
𝐼𝐵3 = = 8,5𝜇𝐴
𝑅2 + (𝛽3 + 1)(𝑅6 + 𝑅7 )

𝐼𝐸3 = 2,13 𝑚𝐴
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑟𝑒3 = 12,15𝛺
38

Şekil üzerinde gösterilen 3. Çevreden ise 𝑄4 transistörünün Emiter akımı ve dinamik

direnci aşağıdaki gibi bulunur.

3.Çevreden;

(𝐼𝐶3 − 𝐼𝐵4 )𝑅8 = 0,7 + 𝐼𝐸4 𝑅9

𝐼𝐶3 𝑅8 − 0,7
𝐼𝐵4 = = 26,96𝜇𝐴
𝑅8 + (𝛽4 + 1)𝑅9

𝐼𝐸4 = 6,76 𝑚𝐴

𝑟𝑒4 = 3,84𝛺

DC analiz sonuçları elde edildiğine göre, bundan sonra soruda istenilenler AC analiz
sonucunda elde edilebilir.

a) Devrenin AC analizi için, AC eşdeğer devresi aşağıdaki gibi çizilebilir.

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

39
V i1 b1 c1 Vo1 b3 c3 Vo2 b4 c4
I b4
I b1
Vi V R1 R8
R2

e1 e3 e4

R7 Vo
Zi Zi3 Z i4 RL
R9
c2 b2

RC Zo
R5

e2

2I e1 I b2
R4

R5

Şekil 4.31 Örnek Kaskat Bağlı Fark Yükselteci ve AC Eşdeğer Devresi

Bu şekil üzerinden daha önce fark yükselteci analizinde tek girişli çalışma modu için yapılan
analize benzer olarak giriş katından bir çevre denklemi aşağıdaki gibi elde edilebilir.

𝑉𝑖 = 𝐼𝑏1 𝛽1 𝑟𝑒1 + 𝐼𝑏2 (𝛽2 𝑟𝑒2 + 𝑅5 )

𝑄1 ve 𝑄2 transistörlerinin Beyz akımları eşit olduğundan;

𝑉𝑖 = 2𝐼𝑏1 𝛽1 𝑟𝑒1 + 𝐼𝑏1 𝑅5

ve buradan

𝑉𝑖
𝐼𝑏1 =
2𝛽1 𝑟𝑒1 + 𝑅5
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

elde edilir. Şekil üzerinde gösterilen 𝐴𝑉1 kazancını bulabilmek için 𝑉𝑜1 değeri;
40

𝑉𝑖
𝑉𝑜1 = −(𝑅2 //𝑍𝑖3 )𝛽1 𝐼𝑏1 = (𝑅2 //𝑍𝑖3 )𝛽1
2𝛽1 𝑟𝑒1 + 𝑅5

şeklinde elde edilir. Bu eşitlikte bulunan 𝑍𝑖3 değeri;

𝑍𝑖3 = 𝛽3 𝑟𝑒3 + (𝛽3 + 1)𝑅7

olduğundan, değerler yerine konulduğunda,

𝑍𝑖3 = 28,13𝑘𝛺

sonucuna ulaşılır. Yukarıdaki 𝑉𝑜1 eşitliğinin her iki yanı 𝑉𝑖 değerine bölünerek 𝐴𝑉1 kazancı;

𝑉𝑜1 −(𝑅2 //𝑍𝑖3 ) −(100𝑘𝛺//28,13𝑘𝛺)

𝐴𝑉1 = = = = −16,6
𝑉𝑖 𝑅5 100𝑘𝛺
2𝑟𝑒1 + 2(4,61𝛺) +
𝛽1 250

olarak bulunur. Benzer şekilde 𝐴𝑉2 kazancı;

𝑉𝑜2 −(𝑅8 //𝑍𝑖4 )

𝐴𝑉2 = =
𝑉𝑜1 𝑟𝑒3 + 𝑅7

𝑍𝑖4 = 𝛽4 𝑟𝑒4 + (𝑅9 //𝑅𝐿 )(𝛽4 + 1)

𝑍𝑖4 = 419,29𝑘𝛺
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

41
𝑉𝑜2 −(𝑅8 //𝑍𝑖4 ) −(6,8𝑘𝛺//419,29𝑘𝛺)
𝐴𝑉2 = = = = −59,66
𝑉𝑜1 𝑟𝑒3 + 𝑅7 12,15𝛺 + 100𝛺

olarak bulunur. 𝐴𝑉3 kazancı ise;

𝑉𝑜3 (𝑅9 //𝑅𝐿 )

𝐴𝑉3 = = ≅ 0,99
𝑉𝑜2 𝑟𝑒4 + (𝑅9 //𝑅𝐿 )

değerine eşit olur. Bu durumda devrenin toplam gerilim kazancı;

𝑉𝑜3
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑉1 𝐴𝑉2 𝐴𝑉3 = 980,54
𝑉𝑖
olarak hesaplanır.

b) Devrenin girişinden bakıldığında görülen giriş empedansı ;

𝛽2 𝑟𝑒2 + 𝑅5
𝑍𝑖 = 𝑅1 // [𝛽1 𝑟𝑒1 + [( ) (𝛽1 + 1)//𝑅4 2(𝛽1 + 1)]]
𝛽2 + 1

𝑍𝑖 = 100𝑘𝛺//[115,25 + [215,25𝑘𝛺//50,2𝑀𝛺]]

𝑍𝑖 = 76,72𝑘𝛺
olarak hesaplanır.

c) Toplam akım kazancı, genel akım kazancı formülü kullanılarak aşağıdaki gibi
hesaplanabilir.

𝑍𝑖 76,72𝑘𝛺
𝐴𝑖 = −𝐴𝑉 = −980,54 = −7552,8
𝑅𝐿 10𝑘𝛺
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

42
d) Çıkış uçlarından bakıldığında görülen çıkış empedansı ise

𝛽4 𝑟𝑒4 + 𝑅8
𝑍𝑜 = 𝑅9 // [ ]
𝛽4 + 1
olarak hesaplanabilir.