Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr.

Ali Fuat Boz

BJT’li Yükselteçlerin Frekans Analizi-2 1

Bu Haftanın Hedefi:

Bu hafta BJT’li yükselteçlerin frekans analizi konusuna devam edilecektir, dolayısı ile önceki
haftanın amaçları halen devam etmektedir.

Alçak Frekans Analizi İçin Örnek Uygulama:

Aşağıda görülen kaskat bağlı yükseltecin alçak frekans analizi yaparak baskın olan alt
kesim frekansını (𝑓𝐿 ) bulunuz. Yaptığınız analiz sonuçlarını kullanarak gerilim kazancının
frekansa göre değişimini veren grafiği alçak ve orta frekans bölgesi için çiziniz.

+VCC 18V

R2 2k R 4 270k
R1 Q2
C2 1uF
330k Q1
C1 C3
Vo
RS 1uF 1uF
R5 RL
1k 2k
2k
R3 CE
Vi V 1k 100uF

Şekil 2.1 Kaskat Bağlı Yükselteç Devresi

Çözüm:
Öncelikle devrenin DC analizi aşağıdaki gibi yapılır.

𝑉𝐶𝐶 − 𝑉𝐵𝐸1 18𝑉 − 0,7𝑉

𝐼𝐵1 = = = 40,23𝜇𝐴
𝑅1 + (𝛽 + 1)𝑅3 330𝑘 + (99 + 1)1𝑘
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

2
𝐼𝐸1 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵1 = 4,023𝑚𝐴

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒1 = = = 6,46𝛺
𝐼𝐸1 4,023𝑚𝐴

𝑉𝐶𝐶 − 𝑉𝐵𝐸2 18𝑉 − 0,7𝑉

𝐼𝐵2 = = = 36,8𝜇𝐴
𝑅4 + (𝛽 + 1)𝑅5 270𝑘 + (99 + 1)2𝑘

𝐼𝐸2 = (𝛽 + 1)𝐼𝐵2 = 3,68𝑚𝐴

26𝑚𝑉 26𝑚𝑉
𝑟𝑒2 = = = 7,06𝛺
𝐼𝐸2 3,68𝑚𝐴

Devrenin orta frekans bölgesindeki AC analizini yapmak için AC eşdeğer modeli aşağıdaki
gibi çizilebilir.

Vi Vo1 b2 c2
b1 c1

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Şekil 2.2 Kaskat Bağlı Yükselteç Devresi AC Eşdeğeri

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Elektronik-1 dersinde görülen AC analiz bilgilerinden yararlanarak her kat için gerilim
kazançları ayrı ayrı aşağıdaki gibi bulunur. Not: Orta frekans bölgesi için tüm 3
kondansatörlerin kısa devre oldukları kabul edilmektedir.

𝑉𝑜1 (𝑅2 //𝑅4 //𝑍𝑏2 )

𝐴𝑉1 = =−
𝑉𝑖 𝑟𝑒1

𝑍𝑏2 = 𝛽2 𝑟𝑒2 + (𝛽2 + 1)(𝑅5 //𝑅𝐿 )

𝑍𝑏2 = 698,94𝛺 + 100(2𝑘𝛺//2𝑘𝛺)

𝑍𝑏2 = 100,698𝑘𝛺

𝑉𝑜1 (2𝑘𝛺//270𝑘𝛺//100,698𝑘𝛺)
𝐴𝑉1 = =− = −301,37
𝑉𝑖 6,46𝛺

𝑉𝑜 (𝑅5 //𝑅𝐿 ) 1𝑘𝛺

𝐴𝑉2 = ≅ = ≅ 0,99
𝑉𝑜1 𝑟𝑒2 + (𝑅5 //𝑅𝐿 ) 7,06𝛺 + 1𝑘𝛺

Bu durumda devrenin girişinden, çıkışına olan gerilim kazancı;

𝑉𝑜
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑉1 𝐴𝑉2 ≅ −300
𝑉𝑖

olarak hesaplanır. Devrenin DC ve AC analizi yapıldığına göre artık alçak frekans analizine
geçebiliriz.

Alçak frekanslarda kazancın azalmasına, devreye dışarıdan bağlı kondansatörler neden

olmaktadır. Devrede bulunan kondansatör sayısı kadar kesim frekansı oluşmaktadır.
Dolayısı ile alçak frekans analizinde her bir kondansatörün etkisi ayrı ayrı incelenmekte ve
bir kondansatörün etkisi incelenirken, diğerlerinin etkisiz (kısa devre) oldukları kabul
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

edilmektedir. Buna göre yukarıda verilen devrede bulunan üç adet kuplaj ve bir adet
köprüleme kondansatörünün etkisi de aşağıda ayrı ayrı incelenmiştir. 4

𝑪𝟏 ’in etkisi;
Devrenin AC eşdeğer modeli, 𝐶1 kondansatörünün etkisini incelemek için aşağıdaki gibi
devrede sadece 𝐶1 olacak şekilde yeniden çizilir.

Vi C1 Vo1
b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Şekil 2.3 Alçak Frekansta 𝐶1 Kondansatörünün Etkisi

Yukarıdaki eşdeğer modelde, giriş katında bulunan 𝐶1 kondansatörünün de bulunduğu

yüksek geçiren filtre devresinin kesim frekansı aşağıdaki gibi bulunur.

1 1
𝑓𝐿1 = =
2𝜋(𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 ))𝐶1 2𝜋(1𝑘𝛺 + (330𝑘𝛺//639,54𝛺))𝐶1
= 9,71𝐻𝑧
Buradan anlaşılacağı üzere 𝐶1 kondansatörü, frekansının altındaki frekansa sahip sinyalleri
zayıflatırken, üstündeki frekansa sahip sinyalleri ise zayıflatmadan geçirmektedir (yaklaşık
kısa devre olmaktadır).

Not: Daha önce incelendiği üzere herhangi bir filtre devresinin kesim frekansı;

1
𝑓𝐿 =
2𝜋𝑅𝐶
formülü ile bulunmakta idi, dolayısı ile bu devre içinde aynı formül üzerinden gidilerek
kesim frekansı belirlenebilir. Bunun için temel prensip devrede hangi kondansatörün etkisi
inceleniyorsa yukarıdaki formülde bulunan 𝐶 değeri yerine, o kondansatörün değeri
konulur(yukarıdaki devrede 𝐶1 ). Ardından kondansatör devreden çıkartılarak,
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

kondansatörün bağlı olduğu uçlardan bakıldığında görülen toplam direnç değeri yukarıdaki
formülde 𝑅 yerine yazılarak ilgili kesim frekansı belirlenir. 5

Yukarıdaki örnekte, 𝐶1 kondansatörü devreden çıkartılır ve kondansatörün bağlı olduğu

uçlardan bakılırsa;

𝑅 = 𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 )

direnç değeri görülür, dolayısı ile bu değer kesim frekansını veren genel formülde yerine
yazılırsa daha önce elde edilen;

1 1
𝑓𝐿1 = =
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋(𝑅𝑠 + (𝑅1 //𝛽1 𝑟𝑒1 ))𝐶1

eşitliği elde edilir.

𝑪𝟐 ’nin etkisi:
Yukarıda anlatıldığı üzere 𝐶2 ’nin etkisi incelenirken, devrenin eşdeğeri aşağıdaki gibi çizilir.

Vi C2 c2
b1 c1 b2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
i V
e1 e2
Vo

Z b2 R5 RL

Şekil 2.4 Alçak Frekansta 𝑪𝟐 Kondansatörünün Etkisi

Devreden 𝐶2 kaldırılıp, uçlarından bakıldığında görülen direnç olan;

𝑅 = 𝑅2 + (𝑅4 //𝑍𝑏2 )
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

6
değeri, genel kesim frekansı formülünde yerine yazılırsa, 𝐶2 ’nin neden olduğu alt kesim
frekansı aşağıdaki gibi bulunur.

1 1 1
𝑓𝐿2 = = = = 0,47𝐻𝑧
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋(𝑅2 + (𝑅4 //𝑍𝑏2 ))𝐶2 2𝜋(75,34𝑘𝛺)𝐶2

𝑪𝟑 ’ün etkisi:
Benzer adımlar 𝐶3 kondansatörünün olduğu kat içinde aşağıdaki şekilde tekrarlanır.

Vi b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
C3
Vo

Z b2 R5 RL

Şekil 2.5 Alçak Frekansta 𝐶3 Kondansatörünün Etkisi

1
𝑓𝐿3 = = 78,53𝐻𝑧
𝛽 𝑟 + (𝑅2 //𝑅4 )
2𝜋 (𝑅𝐿 + 𝑅5 // ( 2 𝑒2 )) 𝐶2
(𝛽2 + 1)
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑪𝑬 ’nin etkisi:
7
Daha önce teorik olarak incelendiği üzere 𝐶𝐸 kondansatörü köprüleme kondansatörü
olduğundan, bu kondansatörün iki farklı etkisi olmaktadır. Bu etkiler kutup (pole) etkisi ve
sıfır (zero) etkisi olarak adlandırılmaktadır. Şimdi bu iki etkiyi ayrı ayrı inceleyelim.
Öncelikle devrenin eşdeğeri devrede sadece 𝐶𝐸 kondansatörünün etkisi olacak şekilde
aşağıdaki gibi yeniden çizilir.

Vi b1 c1 b2 c2

RS I b1 I b2
R1 R2 R4
Vi V
e1 e2
Vo

R3 CE Z b2 R5 RL

Şekil 2.6 Alçak Frekansta 𝑪𝑬 Kondansatörünün Etkisi

a) Sıfır (zero) etkisi:

Öncelikle sıfır etkisine bakalım. Pratik olarak sıfır etkisinin neden olduğu kesim frekansı
bulunurken daha önce verilen genel kesim frekansını veren formülden yararlanabiliriz.
Bunun için devrede bulunan transistör devreden sökülerek, 𝐶𝐸 kondansatörünün uçlarına
bağlı toplam direnç bulunur ve bu değer formüldeki 𝑅 direnç değeri yerine yazılır. Böylece
𝐶𝐸 kondansatörünün neden olduğu sıfır etkisi bulunmuş olunur.

Buna göre transistör devrede yok iken, 𝐶𝐸 kondansatörü uçlarında görülen toplam direnç
değeri;

𝑅 = 𝑅3

olur. Bu değer genel kesim frekansı formülünde yerine yazılırsa aşağıdaki kesim frekansı
(sıfır etkisi) bulunmuş olur.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1 1
𝑓𝐿𝑧 = = = 1,59𝐻𝑧 8
2𝜋𝑅𝐶 2𝜋𝑅3 𝐶𝐸

b) Kutup (pole) etkisi:

𝐶𝐸 ’nin neden olduğu kutup etkisi bulunurken ise bu kez transistör devrede iken 𝐶𝐸
uçlarında görülen direnç bulunarak, genel kesim frekansını veren formülde yerine yazılır.

Bu durumda transistör devrede iken, 𝐶𝐸 uçlarında görülen direnç;

𝛽1 𝑟𝑒1 + (𝑅1 //𝑅𝑠 )

𝑅 = 𝑅3 // ( )
(𝛽1 + 1)

olduğundan, 𝐶𝐸 ’nin neden olduğu kutup etkisi (kesim frekansı);

1 1
𝑓𝐿𝑝 = = = 98,84𝐻𝑧
2𝜋𝑅𝐶 𝛽 𝑟 + (𝑅1 //𝑅𝑠 )
2𝜋 (𝑅3 // ( 1 𝑒1 )) 𝐶𝐸
(𝛽1 + 1)

olarak hesaplanır. Buna göre devrede bulunan tüm kondansatörlerin etkileri ayrı ayrı
incelenmiş ve neden oldukları alçak kesim frekansları bulunmuş oldu. Bundan sonra elde
edilen bu değerler ile frekans karakteristiği çizilecektir.

Öncelikle daha önce bulunan gerilim kazancı ses şiddeti cinsinden aşağıdaki gibi yazılır.

𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑) = −300

𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) = 20𝑙𝑜𝑔10 (|𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)|) = 49,54 𝑑𝐵 ≅ 50𝑑𝐵

Daha önce bulunan kesim frekansları özet olarak aşağıda verilmiştir.

𝑓𝐿1 = 9,71 𝐻𝑧
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑓𝐿2 = 0,47𝐻𝑧
9
𝑓𝐿3 = 78,53𝐻𝑧

𝑓𝐿𝑝 = 88,84𝐻𝑧

𝑓𝐿𝑧 = 1,59𝐻𝑧
Çizim için öncelikle dikey ekseni dB cinsinden gerilim kazancı olan ve yatay ekseni
logaritmik olarak ölçeklendirilmiş frekans ekseni olan grafik üzerinde her bir kesim
frekansının olduğu noktalar belirlenir. Aynı grafik üzerinde her bir kesim frekansının 1 onluk
(decade) aşağısına denk gelen noktalarda aşağıdaki gibi işaretlenir. Dikey eksende ise orta
frekans bölgesi gerilim kazancının dB değerine karşılık gelen noktadan yatay olarak bir
kılavuz çizgisi çekilir.

Av(dB)

x
70

50 x x x xx

30 x x xx

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K 100K 1M 10M
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Şekil 2.7 Frekans Karakteristiği Üzerinde Kesim Frekansları

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Daha sonra her bir kesim frekansının (kutup etkileri için) 𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) değerine karşılık
gelen noktasından başlamak üzere, 1 onluk (1 dec) aşağısındaki frekansta ise bu değerden 10
20dB aşağıda olacak şekilde düz çizgiler çizilerek, her bir kesim frekansının etkisi aşağıdaki
gibi çizilir. Sıfır etkisine sahip kesim frekansları içinse kutup etkisinin tersi olarak, kesim
frekansında 𝐴𝑉 (𝑚𝑖𝑑)(𝑑𝐵) değerinden başlayan çizgi, 1 dec aşağı frekansta ise bu
değerden 20dB fazla olan değerden geçecek şekilde çizilir.

Av(dB)

x
70

5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K 100K 1M 10M
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Şekil 2.8 Frekans Karakteristiği Üzerinde Kesim Frekansları Etkileri

Yukarıda görüldüğü gibi her kesim frekansının etkisi ayrı ayrı elde edilmiş oldu. Şimdi bu
etkilerin toplamına geçebiliriz. Bundan sonra orta frekans bölgesinden başlayarak düşük
frekanslara doğru geldikçe her bir etkinin vektöriyel toplamları aşağıdaki gibi alınır. Not:
Kırmızı çizgi tüm zayıflatma etkilerinin vektöriyel toplamıdır ve yükseltecin düşük
frekanslardaki zayıflatma oranını belirtmektedir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Av(dB)
11
x
70

5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

x
10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Şekil 2.9 Frekans Karakteristiği Üzerinde Kesim Frekanslarının Toplam Etkisi

Her bir kesim frekansının altında (kutup etkileri için) zayıflatma etkisi 20dB/dec
olduğundan eğer aynı frekans aralığında iki kesim etkisi varsa bunların toplamı 40dB/dec
olacaktır, üç etki olduğunda ise 60dB/dec olacaktır. Sıfır etkisi ise kutup etkisinin tersi
davrandığından eğer aynı frekans aralığında bir kutup ve bir sıfır etkisi varsa toplam etkis
0 (sıfır) db/dec olacaktır. İki kutup, bir sıfır etkisi varsa toplam etki 20dB/dec olacaktır.

Bilindiği gibi 𝒇 = 𝒇𝒑 olduğunda yani her kutup kesim frekansında güç yarıya düşmekte ve
dB olarak kazanç, en yüksek değerinden 3dB aşağıda olmakta idi. Sıfır kesim frekansında
ise tam tersi olarak en yüksek kazançtan 3dB yüksek olmakta idi. Buna göre yukarıda
kırmızı çizgi ile gösterilen toplam bileşkedeki her kutup kesim frekansı için kazanç en
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

yüksek değerden (bu örnek için 50dB) 3dB aşağıda olacak şekilde, sıfır kesim frekansında
ise 3dB yukarıda olacak şekilde işaretlenir. Daha sonra serbest elle kırmızı kılavuz çizgiyi 12
izleyerek ve kesim frekanslarında belirlenen kazanç değerlerinden geçecek şekilde nihai
frekans karakteristik eğrisi aşağıdaki gibi çizilir.

Av(dB)

x
70

53dB
5047dB x x x xx

20dB/dec
30 x x xx

x
10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
0,1fL2 fL1 fLp
fL2 fL3
0,1fLp
0,1fZ 0,1fL3
fZ
0,1fL1

Şekil 2.10 Frekans Karakteristiği Üzerinde Kesim Frekanslarının Toplam Etkisi ve -3dB Etkisi
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Yukarıda görülen kırmızı çizgi artık incelenen yükselteç devresinin alçak ve orta frekans
bölgesindeki frekansla kazanç değişimini veren frekans karakteristik eğrisi olmaktadır. 13
Diğer yardımcı çizgiler artık silinerek, aşağıda görüldüğü gibi tüm zayıflatma etkilerinin
toplamı gösterilmiş olur.

Av(dB)

70

53dB
5047dB

30

10

-10

-30

-50

-70
0,01 0,1 1 10 100 1K 10K
f(Hz)
fL
Baskın alt kesim
frekansı

Şekil 2.11 Yükseltecin Alçak ve Orta Frekans Karakteristiği

Şimdi bu devrenin kazancının yaklaşık olarak sabit kaldığı en düşük frekansı belirlememiz
gerekmektedir. Bunun için grafikte gücün yarıya düştüğü noktanın belirlenmesi
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

gerekmektedir. Bilindiği gibi en yüksek kazançtan 3dB düşürdüğümüzde elde edilen kazanç
değerinin grafiği kestiği noktaya denk gelen frekans artık Baskın Alt Kesim Frekansı (𝑓𝐿 ) 14
olmaktadır. Yukarıdaki şekilde baskın alt kesim frekansı veya bu devrenin çalıştırılabileceği
en düşük frekans 𝒇𝑳 olarak gösterilmiştir. Bu noktanın analitik olarak belirlenmesi ileride
anlatılacaktır, burada sadece grafik üzerinden gidilerek elde edilmiştir. Dikkat edilirse elde
edilen baskın alt kesim frekansının yaklaşık olarak en yüksek değerli kesim frekansına (𝑓𝐿𝑝 )
eşit olduğu görülebilir. Alçak frekans analizini bitirdiğimize göre artık yüksek frekans
analizine başlayabiliriz.

Yükselteçlerin Yüksek Frekans Analizi

Daha önce bahsedildiği gibi orta frekans bölgesinin üzerine çıktığımızda, belli frekanstan
sonra gerilim kazancının tekrar düşmeye başladığını görüyoruz. Bunun nedenleri olarak
daha önce elektrotlar arası kapasitif değer ve kablolama kapasitif değerleri sayılmıştı.
Bunlara ilave olarak yüksek frekanslarda akım kazancı olan β ’nın azalması da gerilim
kazancının azalmasına neden olmaktadır. Şimdi sırası ile bu etkiler tek tek incelenecektir.

Yükselteçlerde yüksek frekans bölgesinde gerilim kazancının düşmesinin bir nedeni

transistörün elektrotlar arası iç kapasitif değerleridir. Transistörün tüm uçlarının kendi
aralarında gözüken bu kapasitif değerler, üretici firma tarafından kataloglarda
verilmektedir ve genel olarak aşağıdaki gibi sembolik olarak gösterilebilir.

c
Ccb

b Cce

Cbe
e
Şekil 2.12 BJT Elektrotlar Arası Kapasitif Değerleri

Yukarıda sembolik olarak verilen kapasitif değerler, kataloglarda genelde aşağıdaki verildiği
şekilde adlandırılmaktadır.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑪𝒄𝒆 = 𝑪𝒐𝒆𝒐 : Output capacitance at the collector with the emiter is grounded and the
base is open.(Beyzin açık devre, Emiterin şase olduğu durumda kollektör ucunda (şaseye 15
göre) görülen kapasitif değer).

𝑪𝒃𝒆 = 𝑪𝒊𝒃𝒐 : Input capacitance at the emiter with the base is grounded and the collector
is open (Kollektörün açık devre, beyzin şase olduğu durumda emiter ucunda görülen
kapasitif değer).

𝑪𝒄𝒃 = 𝑪𝒐𝒃𝒐 : Output capacitance at the collector with the base is grounded and the emiter
is open (Emiterin açık devre, beyzin şase olduğu durumda kollektör ucunda görülen
kapasitif değer).

Bu kapasitif değerler kataloglarda genelde pF olarak verilirken, bazı kataloglarda 𝑪𝒄𝒆 =

𝑪𝒐𝒆𝒐 değerinin verilmediği görülmektedir. Bunun nedeni, bu kapasitenin devrenin
çalışmasını etkilemeyecek kadar küçük olmasıdır. Eğer bu değer verilmemiş ise (yada
katalog bilgileri arasında yok ise) bu durumda hesaplamalarda dikkate alınmaz (etkisi çok
az olduğundan ihmal edilmektedir).

Elektrotlar arasında görülen bu kapasitelerin devredeki etkisini görmek için, aşağıdaki

yükselteç devresini inceleyelim.

VCC

RC
RB
Co
Ccb
Ci
Cce
RL
RS Cw O
Cbe
vS Cw i

Şekil 2.13 Yükselteçte Elektrotlar Arası ve Kablolama Kapasitif Etkileri

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Yukarıda 𝑪𝑾𝒊 ve 𝑪𝑾𝒐 ile gösterilen kapasiteler, sırası ile giriş ve çıkış uçları arasında
görülen kablolama kapasitif etkileridir (şaseye göre). Bilindiği gibi kapasitif etki iki iletken 16
ile arasındaki bir yalıtkandan oluşmaktadır ve bu devrede kullanılan ve yan yana giden
kablo ve baskı devre yolları da bu tanım gereği yüksek frekanslarda bir kapasitif etki
göstermektedir. Yukarıdaki devrenin küçük sinyal AC eşdeğerini çizersek, aşağıdaki devre
elde edilir (yüksek frekansta dışarıdan bağlı 𝑪𝒊 ve 𝑪𝒐 kondansatörleri kısa devre olarak
kabul edilmektedir).

+VO
RS

βIb
vS RB βre RC RL CTo
CTi

Şekil 2.14 Giriş ve Çıkış Katlarında Toplam Kapasitif Etki

Devrede görülen 𝑪𝑻𝒊 ve 𝑪𝑻𝒐 kapasiteleri sırası ile giriş ve çıkış uçları arasında görülen
toplam kapasitif etkilerdir ve içlerinde transistörün elektrotlar arası iç kapasitif değerleri ile
kablolama kapasitif değerlerini de barındırmaktadır. Bu noktada dikkat etmemiz gereken
nokta, her iki kapasitif etkininde kat çıkışlarına (𝑪𝑻𝒊 giriş katının, 𝑪𝑻𝒐 çıkış katının) paralel
1
olarak gelmesidir. Bilindiği gibi bir kondansatörün kapasitif reaktansı olarak 𝑋𝑐 =
2𝜋𝑓𝐶
verilmektedir ve bu devredeki her iki kapasitif etkide, frekans arttıkça kısa devreye doğru
gitmektedir. Bunun sonucu olarak, frekans arttıkça çıkış geriliminin azalacağı buradan
görülmektedir. Dolayısı ile yükseltecin giriş gerilimi aynı kalmakla birlikte, frekans arttıkça
𝑽𝑶
çıkış gerilimi azalacağından 𝑨𝒗 = gereği gerilim kazancıda azalacaktır. Aynı şekilde giriş
𝑽𝒊
uçları arasında görülen kapasitif etkide frekans arttıkça kısa devreye doğru gideceğinden,
giriş uçlarında görülen gerilimde sıfıra doğru gidecektir. Buna bağlı olarak 𝑽𝒐 = 𝑨𝒗 𝑽𝒊
eşitliğinde 𝑽𝒊 azaldıkça, 𝑽𝒐 da azalacaktır. Sonuç olarak gerilim kazancı bu durumda da
azalacaktır.

Detayları ileriki konular arasında olmakla birlikte kabaca yukarıdaki devre için giriş ve çıkış
toplam kapasitif etkilerinin aşağıdaki gibi bulunacağı söylenebilir.

𝐶𝑇𝑖 = 𝐶𝑊𝑖 + 𝐶𝑏𝑒 + 𝐶𝑀𝑖

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝐶𝑇𝑜 = 𝐶𝑊𝑜 + 𝐶𝑐𝑒 + 𝐶𝑀𝑜

17

Bu eşitliklerde bulunan 𝑪𝑴𝒊 ve 𝑪𝑴𝒐 kapasitif değerleri ise sırası ile Miller giriş ve Miller
çıkış kapasitif etkileridir. Miller kapasitif etkileri gerilim kazançları negatif çıkan yani giriş
ve çıkış sinyalleri arasında 180o faz farkı olan yükselteçlerde görülen bir etkidir ve
kazançları pozitif çıkan, yani sıfır fazlı sistemlerde görülmez. Miller kapasitif etkileri kısaca,
yükselteçte kullanılan yarıiletken elemanın (transistör) giriş ve çıkış uçları arasında görünen
ve geri besleme (feedback) kapasitesi denilen kapasitenin, giriş ve çıkış uçlarına olan
etkisidir. Yukarıda örnek olarak verilen devrede gerilim kazancı negatif çıktığından,
devrenin giriş ve çıkışında Miller kapasitif etkisi olacaktır. Şimdi kısaca Miller kapasitif
etkilerinin nasıl hesaplandığına bakalım.

Miller Kapasitif Etkisi

Bilindiği gibi transistörler giriş ve çıkış uçlarının ortak kullanıldığı uca göre üç farklı şekilde
bağlanabilmektedir. Üç terminalli transistörün bir ucu ortak olduğunda, diğer iki ucundan
biri giriş, diğeri ise çıkış olarak kullanılmaktadır. Dolayısı ile transistör hangi bağlantı türüne
sahip olursa olsun giriş ve çıkış uçları arasında bir elektrotlar arası kapasitif değere sahip
olacaktır. Bu kapasitif etki genelde feedback (geri besleme) kapasitesi (𝑪𝒇 ) olarak
adlandırılır.

John Milton Miller, 1920 yılında yayınladığı teorem ile yükselteçlerdeki geri besleme
kapasitesinin, yükselteçlerin giriş ve çıkışına paralel birer kapasitif etki yapacağını ve bunun
sonucu olarak da yükselteç kazancının bu paralel kapasitif etkilerden dolayı yüksek
frekanslarda azalacağını tanımlamıştır. Bu teorem kısaca Miller Teoremi olarak
anılmaktadır.

Yukarıda kısaca denildiği gibi tüm yükselteçler kendi içlerinde geri besleme kapasiteleri
içerir. Bunun anlamı yüksek frekanslarda, çıkış büyüklüğünün bir kısmı, bu geri besleme
kondansatörü ile girişe aktarılır. Giriş ile çıkış sinyalleri arasında (ortak Emiterli devre)
𝟏𝟖𝟎𝒐 faz farkı olduğunda, girişe yansıyan bu çıkış sinyali, giriş sinyalini zayıflatır. Böylece
yükseltecin etkin kazancı azalmış olur. Bu aynı zamanda girişi sinyalinin etkin olarak
yüklenmesi ve giriş empedansının orta frekans aralığına göre oldukça azalması demektir.
Bir başka deyiş ile yükseltecin giriş terminalleri arasında sanki paralel bir kondansatör
varmış ve yüksek frekanslarda kapasitif reaktansı azaldığı için giriş empedansını
azaltıyormuş gibi düşünülebilir.

Şimdi sıra ile giriş ve çıkışta gözüken bu kapasitif etkileri inceleyebiliriz.

Bu bölümde inceleyeceğimiz kapasitif etkiler sadece giriş sinyali ile çıkış sinyali arasında
𝟏𝟖𝟎𝒐 faz farkı olan yükselteçlerde gözükmektedir. Dolayısı ile sıfır fazlı beyzi ortak veya
kollektörü ortak bağlı yükselteçlerde bu etki görülmez.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

a) Miller Giriş Kapasitif Etkisi

18
Aşağıda giriş ve çıkış uçları arasında kapasitif bir etki görülen yükseltecin blok şeması
görülmektedir.

If Cf

Ii I1
+
A
Vo +Vo
Vi Ri Av=
Vi
-
Zi Ri
Şekil 2.15 Geri Besleme Kapasitif Etkisinin, Giriş Uçları Arasındaki Etkisi

A noktasına Kirchhoff’un akım kanunu uygulanırsa;

𝐼𝑖 = 𝐼𝑓 + 𝐼1

olur. Bu akım değerleri;

𝑉𝑖 𝑉𝑖 − 𝑉𝑜 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

𝑉𝑜
şeklinde yazılabilir. Burada 𝑉𝑜 değerini 𝑨𝒗 = den 𝑉𝑜 = 𝑨𝒗 . 𝑉𝑖 şeklinde yazarsak;
𝑉𝑖

𝑉𝑖 𝑉𝑖 − 𝐴𝑣. 𝑉𝑖 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

19
𝑉𝑖 𝑉𝑖 (1 − 𝐴𝑣) 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

elde edilir. Eşitliğin her iki tarafı 𝑉𝑖 ’ye bölünürse;

1 (1 − 𝐴𝑣) 1
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 𝑅𝑖

elde edilir. Denklemi yeniden düzenlersek;

1 1 1
= +
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑓 /(1 − 𝐴𝑣) 𝑅𝑖
1
olur. 𝑋𝐶𝑓 yerine yazılırsa;
2𝜋𝑓𝐶𝑓

1 1 1
= +
𝑍𝑖 1 𝑅𝑖
2𝜋𝑓𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑣)
elde edilir.

Buradan görüldüğü gibi 𝐶𝑓 değeri birimsiz bir katsayı olan (1 − 𝐴𝑣) ile çarpım halindedir.
Dolayısı ile bu yeni kapasitif değere Miller’ın giriş kapasitif etkisi ismini vererek
𝐶𝑀𝑖 = 𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑣) şeklinde gösterilirse, yeni denklem;

1 1 1
= +
𝑍𝑖 1 𝑅𝑖
2𝜋𝑓𝐶𝑀𝑖
ve
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1 1 1
= + 20
𝑍𝑖 𝑋𝐶𝑀𝑖 𝑅𝑖

elde edilir. Bu denklem, giriş empedansının (𝑍𝑖 ), 𝑅𝑖 direnci ile 𝐶𝑀𝑖 kondansatörünün
kapasitif Reaktansının paraleline eşit olduğunu söylemektedir. Yani aslında devrenin girişi
aşağıda görülen şekil halindedir.

+
Vi Ri CMi
-
Zi
Şekil 2.16 Miller Giriş Kapasitif Etkisi

Yukarıdaki devrede görüldüğü üzere geri besleme kapasitesi, devrenin giriş uçları arasında
𝐶𝑀𝑖 kapasitif etkisine neden olmaktadır ve bu etkiye Miller’ın giriş kapasitif etkisi
denmektedir.

Değeri ise;

𝐶𝑀𝑖 = 𝐶𝑓 (1 − 𝐴𝑉 )

eşitliğinden elde edilir.

b) Miller Çıkış Kapasitif Etkisi

Geri besleme kapasitesi, yükselteçlerin girişinde olduğu gibi çıkışında da bir etkiye sahiptir.
Bu etkiyi de kısaca aşağıdaki şekil üzerinde inceleyelim.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Cf I3 21

+
Io
Vi Ri +
I2 B Vo
-
Ro -

ZO

Şekil 2.17 Geri Besleme Kapasitif Etkisinin, Çıkış Uçları Arasındaki Etkisi

Giriş devresinde olduğu gibi çıkış devresindeki B noktasına da Kirchhoff’un akım kanunu
uygulanırsa;

𝐼𝑜 = 𝐼2 + 𝐼3

denklemi elde edilir. Bu denklemi;

𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 − 𝑉𝑖
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

𝑉𝑜
şeklinde yazıp, 𝑉𝑖 yerine 𝑉𝑖 = yazılırsa;
𝐴𝑉

𝑉𝑜
𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 − 𝐴𝑉
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1
𝑉𝑜 𝑉𝑜 𝑉𝑜 (1 − ) 22
𝐴𝑉
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

elde edilir. Eşitliğin her iki yanı 𝑉𝑂 ’ ya bölünürse;

1
1 1 (1 − 𝐴 )
𝑉
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑓
1
(1 − 𝐴 )
𝑉

elde edilir. 𝑋𝐶𝑓 yerine konulursa;

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 1
1
2𝜋𝑓 (1 − 𝐶
𝐴𝑉 ) 𝑓

1
eşitliği elde edilir. (1 − 𝐴 ) 𝐶𝑓 yerine 𝐶𝑀𝑜 yazılırsa;
𝑉

1 1 1
= +
𝑍𝑜 𝑅𝑜 𝑋𝐶𝑀𝑜

olur. Bu denklemi veren devre ise;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

23
+
CMo Ro Vo
-
Zo
Şekil 2.18 Miller Çıkış Kapasitif Etkisi

şeklinde elde edilir. Buradan görüldüğü üzere 𝐶𝑓 geri besleme kapasitesi, yükseltecin çıkış

uçları arasında 𝐶𝑀𝑂 ile gösterilen ve değeri;

1
𝐶𝑀𝑜 = (1 − )𝐶
𝐴𝑉 𝑓

ile verilen Miller’ın çıkış kapasitif etkisine sahip olmaktadır. Giriş ve çıkış katlarında görülen
toplam kapasitif etkiler bulunduğuna göre artık bu devrelerin oluşturduğu alçak geçiren
filtre konusunu incelemeye başlayabiliriz.

Alçak Geçiren Filtre Frekans Analizi:

Yukarıda anlatılanlardan yola çıkılarak, bir yükseltecin yüksek frekanstaki eşdeğer
devresinin bir alçak geçiren filtre görünümünde olduğu söylenebilir.

Dolayısı ile tek bir katın incelenmesi, diğer katlarında aynı mantıkla analiz edilebileceğini
gösterecektir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

24
R
+Vo

AvNLVi
C

Şekil 2.19 Alçak Geçiren Filtre Devresi

Devrenin kapalı çevriminden bir çevre denklemi ile çıkış gerilimi aşağıdaki gibi bulunabilir.

𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑉𝑖 1
𝑉𝑜 = .
1 𝐶𝑠
𝑅+
𝐶𝑠

𝑉𝑖
𝑉𝑜 = 𝐴𝑣𝑁𝐿
𝑅𝐶𝑠 + 1

Eşitliğin her iki yanı 𝑉𝑖 ’ye bölünerek, gerilim kazancı aşağıdaki gibi bulunur.

1
𝑉𝑜 𝑅𝐶
𝐴𝑉 = = 𝐴𝑣𝑁𝐿
𝑉𝑖 1
𝑠+
𝑅𝐶

Buradan görüldüğü gibi sistemin sol yarı alanda gerçek bir kök değeri vardır. Bu değer;

1
𝐴𝑉 = 𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑅𝐶
𝑠 + 𝑠𝑃
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

25
ile gösterilen eşitlikten;

1
𝑠𝑃 =
𝑅𝐶

olacaktır. Bu kutbu, frekans boyutuna taşırsak;

1
𝑠𝑃 = 𝜔𝑃 = 2𝜋𝑓𝑃 =
𝑅𝐶

1
𝑓𝑃 =
2𝜋𝑅𝐶

olur. Bu frekansa kutup frekansı denir. Yine yukarıdaki kazanç ifadesi frekans boyutunda
yazılırsa;

1
𝐴𝑉 = 𝐴𝑣𝑁𝐿 𝑅𝐶 = |𝐴𝑣 | 𝜔𝑃
𝑁𝐿
𝑠 + 𝑠𝑃 𝑗𝜔 + 𝜔𝑃

olur. Bu ifadenin kutupsal formu, genlik olarak;

𝜔𝑃
𝐴𝑉 (𝜔) = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |
√𝜔 2 + 𝜔𝑃 2
faz açısı ise

𝜔
𝜃𝑜 − 𝑡𝑎𝑛−1
𝜔𝑃

olur. Burada 𝜃𝑜 , AvNL ‘nin yani orta frekans bölgesindeki kazancın fazıdır ve değeri daha
önce yüksek geçiren filtre konusunda anlatıldığı gibi bulunabilir.

Yukarıdaki ifadede 𝜔 yerine 𝑓 yazılarak, genlik değeri;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝑓𝑃
𝐴𝑉 (𝑓) = |𝐴𝑣𝑁𝐿 | 26
2
√𝑓 2 + 𝑓𝑃

olarak ve fazı ise;

𝑓
𝐴𝑉 (𝑓) = 𝜃𝑜 − 𝑡𝑎𝑛−1
𝑓𝑃

olarak elde edilebilir. Şimdi elde edilen bu eşitlik üzerinden frekansa göre genlik ve faz açısı
değişimlerini inceleyelim. Öncelikle genlik değişimine bakalım.

𝑓𝑃
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => |𝐴𝑣(𝑓)| ≅ |𝐴𝑣𝑁𝐿 | olur.
𝑓
Yani 𝑓 ≫ 𝑓𝑝 için 𝑓𝑃 sabit olduğuna göre, giriş sinyali frekansı olan 𝑓 arttıkça
𝑓𝑃
gerilim kazancıda azalmaktadır. Bu azalış oranındaki her onluk (decade)
𝑓
değişimde 20dB olmaktadır.

2- Eğer f << fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| ≅ |𝐴𝑣𝑁𝐿 | olur. Yani 𝑓 ≪ 𝑓𝑝 için gerilim kazancı
sabittir.

1
3- Eğer f = fp => |𝐴𝑉 (𝑓)| = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |. = |𝐴𝑣𝑁𝐿 |. 0,707 olmaktadır.
√2
Bu durumda f = fp olduğunda güç yarıya düşmekte ve kesim frekansında kazanç,
dB olarak orta frekans bölgesi kazancından 3dB aşağıda olmaktadır.

Şimdide aynı metodu giriş-çıkış sinyalleri arasındaki faz farkındaki değişim için
uygulayalım.

𝜋
1- Eğer 𝒇 ≫ 𝒇𝒑 => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 − olur.
2

2- Eğer f << fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 olur.

𝜋
3- Eğer f = fp => /𝐴𝑉 (𝑓) = ⁄𝜃𝑂 −
4

olmaktadır. Aşağıda, orta frekans bölgesinde giriş çıkış sinyalleri arasında 180o faz
farkı bulunan bir alçak geçiren filtrenin Bode grafiği görülmektedir. Bu grafik
yukarıdaki sonuçlar kullanılarak çizilmiştir.
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

AV 27
AVL
AVL-3dB
AVL-20dB

0,1f p fp 10f p f(log)

Faz Açısı

180

135

90
0,1f p fp 10f p f(log)

Şekil 2.20 Alçak Geçiren Filtre Devresi Frekans Karakteristiği (Bode Eğrisi)

 ’nın Frekansla Değişimi

BJT akım kazancı olan 𝛽, sıcaklıkla olduğu gibi frekansla da değişmektedir. Bu değişim
kendini yüksek frekansta göstermekte ve değeri frekans arttıkça azalmaktadır. Şimdi bu
değişimi aşağıda şeması verilen ve 1969 yılında İtalyan bilim adamı L.J.Giacoletto
tarafından önerilen BJT yüksek frekans eşdeğer devresi üzerinden inceleyelim:

Not: Bu model Giacoletto veya yüksek frekans hibrit 𝜋 modeli olarak da anılmaktadır.

Rbbı Ib b ı
Cbıc Ic
b C
+
Vb e ı
rπ Cb e
ı gmVbıe ro
_
e e

Şekil 2.21 BJT Yüksek Frekans Hibrit 𝝅 Modeli (Giacoletto Modeli)

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

BJT’nin yüksek frekanstaki akım kazancını bulmak için öncelikle yukarıdaki eşdeğer
devreden 𝐼𝑏 ve 𝐼𝑐 akımlarını bulmalıyız. Kollektör akımını oluşturmak için ise çıkış yani C-E 28
arası kısa devre edilirse aşağıdaki model elde edilir.

Rbb ı Ib bı Cbıc Ic C
b
+
Vb e ı
rπ Cb e
ı gmVbıe ro
_
e
e

Şekil 2.22 Giacoletto Modelinde Kollektör Akımının Oluşturulması

C noktasına Kirchhoff akım kanunu uygulanır ise kollektör akımı;

Vb′e
g 𝑚 Vb′e = + 𝐼𝐶
1
𝑠Cb′c

𝐼𝐶 = g 𝑚 Vb′e − 𝑠Cb′c Vb′e

𝐼𝐶 = (g 𝑚 − 𝑠Cb′c )Vb′e

olarak bulunur. 𝐼𝑏 akımının, b′ noktasından 𝑟𝜋 , Cb′ e ve Cb′ c ‘den oluşan paralel empedans
üzerinden geçtiği görülebilir. Buna göre bahsedilen empedans değeri;

1 1 1 1
rπ // // = 1 1 1 = 1
𝑠Cb′ e 𝑠Cb′ c + 1 + 1 +𝑠(Cb′ e +𝑠Cb′ c )
rπ rπ
𝑠C ′ 𝑠C ′
b e b c
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

29
olur. Bu empedans uçlarında Vb′ e gerilimi olduğundan;

Vb′e Vb′e
I𝑏 = =
1 1 1
rπ // // + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )
𝑠Cb′e 𝑠Cb′c rπ

1
I𝑏 = Vb′e [ + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )]
rπ

𝑰𝒄
olarak bulunur. Akım kazancı olduğundan, daha önce bulunan kollektör akımı ile birlikte
𝐈𝒃
beyz akımı oranlanırsa akım kazancı;

𝐼𝑐 Vb′e (g 𝑚 − 𝑠Cb′c )
ℎ𝑓𝑒 = =
I𝑏 V ′ [ 1 + 𝑠(C ′ + 𝑠C ′ )]
be r be bc
π

g 𝑚 − 𝑠𝐶𝑏′𝐶
ℎ𝑓𝑒 =
1
+ 𝑠(Cb′ e + 𝑠Cb′c )
rπ

olarak bulunur. Pay ve paydayı 𝒓𝝅 ile çarparsak;

g 𝑚 rπ − 𝑠Cb′c rπ
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )rπ

eşitliği bulunur. Buradan,

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

Cb′c
g 𝑚 rπ (1 − 𝑠) 30
g𝑚
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )rπ

IC 1 𝑉𝑇
yazılabilir. Bilindiği gibi gm = ≅ ve rπ = 𝛽 = 𝛽𝑟𝑒 olduğundan, bu
VT re 𝐼𝐶
değerler yukarıdaki denklemde yerine yazılırsa;

Cb′c 1
(1 − 𝑠 1 ) 𝑟 . 𝛽𝑟𝑒
𝑒
𝑟𝑒 (1 − 𝑠Cb′c 𝑟𝑒 )𝛽
ℎ𝑓𝑒 = =
1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )𝛽𝑟𝑒 1 + 𝑠(Cb′e + 𝑠Cb′c )𝛽𝑟𝑒

elde edilir. Frekans boyutunda 𝒔 = 𝝈 + 𝒋𝝎 olduğundan, sinüsoidal sinyal için 𝒔 = 𝒋𝝎

alınır ve bu değer yukarıdaki eşitlikte yerine yazılırsa;

(1 − 𝑗𝜔Cb′c 𝑟𝑒 )𝛽
ℎ𝑓𝑒 =
1 + 𝑗𝜔(Cb′e + 𝑆Cb′c )𝛽𝑟𝑒
elde edilir. Bu eşitlikte

1
𝜔𝑍 =
Cb′ c 𝑟𝑒

ve

1
𝜔𝛽 =
(Cb′e + 𝑆Cb′c )𝛽𝑟𝑒

denilir ve bu kısaltmalar yerine yazılırsa;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

𝜔
(1 − 𝑗 )
𝜔𝑍 31
ℎ𝑓𝑒 = 𝜔 .𝛽
(1 + 𝑗 )
𝜔𝛽

eşitliği elde edilir. Buradan görüldüğü gibi daha önce BJT’nin orta ve alçak frekans
bölgesindeki akım kazancı olarak kullanılan ℎ𝑓𝑒 , frekansın fonksiyonu olarak değişmektedir.
Şimdi bu değişimi farklı frekanslar için inceleyelim.

Yukarıda görüldüğü gibi sistemin bir sıfır, bir de kutup etkisi vardır. Sıfır etkisinin neden
olduğu kesim frekansı;

1
𝜔𝑍 = = 2π𝑓𝑧
Cb′c 𝑟𝑒

1
𝑓𝑧 =
2π𝑟𝑒 Cb′c
olur. Kutup etkisi ise;

1
𝜔𝛽 = = 2π𝑓𝛽
(Cb′e + 𝑆Cb′ c )𝛽𝑟𝑒

1
𝑓𝛽 =
2π𝛽𝑟𝑒 (Cb′e + Cb′c )

olur. BJT yüksek frekans eşdeğerinde gösterilen 𝑹𝒃′𝒃 direnci genelde çok küçük
olduğundan hesaplamalarda ihmal edilmektedir. Dolayısı ile bu direncin ihmal edilmesi
durumunda, modelde bulunan 𝒃′ ve 𝒃 noktaları birbirlerine eşit olacağından, bu durumda
𝐶𝑏′𝑒 ≅ 𝐶𝑏𝑒 ve 𝐶𝑏′𝑐 ≅ 𝐶𝑏𝑐 olarak alınabilir. Buna bağlı olarak ta yukarıda bulunan kesim
frekansları aşağıdaki gibi olur.

1
𝑓𝑧 =
2π𝑟𝑒 Cbc
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

32
1
𝑓𝛽 =
2π𝛽𝑟𝑒 (C𝑏e + Cbc )

Bu iki denklemde her zaman 𝛽𝑟𝑒 (Cbe + Cbc ) ≫ 𝑟𝑒 Cbc olacağından, her zaman 𝑓𝑧 ≫ 𝑓𝛽
olacaktır. Yani 𝑓𝛽 yüksek frekansta her zaman baskın (daha etkili) konumda olacaktır. Şimdi
yukarıda elde ettiğimiz akım kazancının frekansla değişim fonksiyonunu farklı frekanslar
için inceleyelim.

𝜔
(1 − 𝑗 𝜔 )
𝑍
ℎ𝑓𝑒 = .𝛽
𝜔
(1 + 𝑗 𝜔 )
𝛽

Eğer 𝜔 < 𝜔𝛽 𝑖𝑠𝑒 (𝑎𝑦𝑛𝚤 𝑧𝑎𝑚𝑎𝑛𝑑𝑎 𝜔 < 𝜔𝑍 𝑜𝑙𝑢𝑟);

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝑍
ve yine

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝛽
olarak alınabilir. Bu durumda;

(1 − 𝑗𝑂 )
ℎ𝑓𝑒 = .𝛽 = 𝛽
(1 + 𝑗𝑂 )

olur ki, bu aralıkta akım kazancı transistörün orta frekans bölgesindeki akım kazancına eşit
olur.

Eğer 𝜔𝛽 < 𝜔 < 𝜔𝑍 𝑖𝑠𝑒;

𝜔
𝑗 ≅0
𝜔𝑍

olarak alınabilir. Bu durumda denklem;

Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

33
(1 − 𝑗𝑂 ) 𝛽
ℎ𝑓𝑒 = .𝛽 = 𝜔
𝜔 1+𝑗
(1 + 𝑗 𝜔 ) 𝜔𝛽
𝛽

𝜔 𝜔
olur. Burada ≫ 1 𝑖𝑠𝑒 ( < 1 𝑜𝑙𝑑𝑢ğ𝑢 𝑑𝑢𝑟𝑢𝑚𝑑𝑎)
𝜔𝛽 𝜔 𝑍

𝛽 𝜔𝛽 2𝜋 𝑓𝛽 𝑓𝛽
|ℎ𝑓𝑒 | ≅ 𝜔 = 𝛽. =𝛽 =𝛽
𝜔 2𝜋𝑓 𝑓
𝜔𝛽

olmaktadır. Buradan görüldüğü gibi 𝑓 değeri 𝑓𝛽 kesim frekansından daha büyük

olduğunda, ℎ𝑓𝑒 değeri azalmaktadır. ℎ𝑓𝑒 değerinin dB cinsinden alındığı durumda, 𝑓

’in 𝑓𝛽 ’dan her 10 kat (1 dec) artışına karşılık, ℎ𝑓𝑒 ‘nin 20 dB azaldığı görülmektedir.
Bu aralıktaki bir diğer parametrede Kazanç Bant genişliği çarpımıdır (Gain, Band Width
Product - 𝑓𝑇 ). Bu değer BJT akım kazancının 1’e düştüğü frekans olarak tanımlanır, yani;

𝑓𝛽
|ℎ𝑓𝑒 | = 𝛽 =1
𝑓𝑇

𝑓 = 𝑓𝑇 = 𝛽𝑓𝛽
olmaktadır.

Eğer transistör, Beyzi ortak bağlantıda kullanılıyorsa, bu durumda akım kazancı 𝜶

olacağından, bu akım kazancının kesim frekansı da aşağıdaki gibi bulunur.

Bilindiği gibi

𝛼
𝛽=
1−𝛼

olduğundan, bu değer daha önce bulunan kesim frekansında aşağıdaki şekilde yerine
yazılırsa;
Elektronik-II Ders Notları Prof.Dr. Ali Fuat Boz

1 1
𝑓𝛽 = = 𝛼 34
2π𝛽𝑟𝑒 (C𝑏e + Cbc ) 2𝜋 𝑟 (C + Cbc )
1 − 𝛼 𝑒 be

1−𝛼
𝑓𝛽 =
2𝜋𝛼𝑟𝑒 (Cbe + Cbc )

Burada;

1
𝑓𝛼 =
2𝜋𝛼𝑟𝑒 (Cbe + Cbc )

dersek, bu durumda;

𝑓𝛽 = (1 − 𝛼)𝑓𝛼

olur. Kazanç bant genişliği çarpımı ise;

𝑓𝑇 = 𝛼𝑓𝛼

olacaktır.