TEM A BROJA: POLITIK I IDEN TITET

Struni lanak Primljen: 31. oktobar 2012. UDC 316.48(497.1) 327.7/.8

Zoran irjakovi

Univerzitet Singidunum Fakultet za medije i komunikacije

Subalterne studije i tumaenje postjugoslovenskog prostora

Apstrakt Tekst ima za cilj da pokae relevantnost subalternih studija za tumaenje raspada Jugoslavije i njegovih posledica. 2012. godine obeleena je trideseta godinjica osnivanja junoazijske Grupe za subalterne studije, koja je vremenom prerasla u jednu od najuticajnih kola postkolonijalne kritike. Ali, izuzev enskih studija, brojni korisni uvidi istraivaa subalternosti imali su ovde mali uticaj na interpretacije koja su neretko, umesto delegitimisanja negativnih stereotipa i esencijalistikih narativa na kojima se temelji diskurs balkanizma, vodile u njihovo etnocentrino preoblikovanje. Tekst uvodi subalternistiki diskurs provincijalizacije Evrope, izraen prvenstveno kroz prikazivanje evropske istorije i iskustva kao partikularnog i kulturno uslovljenog, kao mogui pristup deprovincijalizaciji Balkana i delegitimisanju neoesencijalistikih tumaenja koja su imala znaajno mesto u analizama postjugoslovenskog nereda. Kljune rei: postkolonije, raspad Jugoslavije, subalternost, provincijalizacija Evrope, modernizacija, kosmopolitski liberali, nacionalizam, balkanizam, srbizam, neoesencijalizam

Email: zoran.cirjakovic@fmk.edu.rs

92

ZOR A N I RJA KOV I

NERED NA PERIFERIJAMA I NJEGOVA TUMAENJA

Nered je ve decenijama jedna od glavnih odrednica postkolonija. On odavno deluje kao hronino, a ne neko privremeno stanje. Ali, taj zapaljivi mete je praen uporednom fetiizacijom vladavine prava, njegovog jezika i njegovih praksi, njegovih metoda i sredstava.2 Zapadni odgovor, kako pie Aile Mbembe (Achille Mbembe), podrazumevao je stavljanje naglaska na ono to je trenutno korisno ili na drutveni inenjering, koji je bio mnogo vie voen receptima preuzetim iz neoliberalni katihizisa nego uvidom u i razumevanjem politikog u ovim periferijama. Naime, politika i ekonomija postkolonija su uglavnom bile osuene da se pojavljuje u drutvenim teorijama kao znak odsutnosti, a diskurs politikih nauka postao je potraga za uzrokom te odsutnosti. To je najizraenije u Mbembeovoj Africi, gde je autentina politika imaginacija esto posmatrana kao neshvatljiva, patoloka i nenormalna, a lokalni akteri kao nesposobni za racionalno ponaanje, skloni glupim i ludim postupcima.3 Slike (Zapadnog) Balkana, neoptereene rasizmom, danas su esto runije od orijentalistikih reprezentacija (Podsaharske) Afrike.4 Nered i zbrka, praeni ignorancijom i pogrdama, postali su vana obeleja postjugoslovenskog prostora. Mukotrpno politiko osloboenje kolonijalnog i komunistikog sveta imaju mnogo toga zajednikog. U obraanju mladim slavistima, Spivakova (Gayatri Chakravorty Spivak), jedna od najuticajnijih postkolonijalnih teoretiarki, kae da kolonijalizam nije imao samo jedan model i da pojmovi kolonizator i kolonizovani mogu biti prilino elastini ako ih definiemo skrupulozno. Spivakova smatra da sva tri najmonija modela teorije kolonijalnog diskursa (bliskoistoni, junoazijski i latinoameriki), mogu biti kreativno primenjeni na Balkanu.5 Ipak, izuzimajui enske studije, koje su odnedavno pod uticajem Spivakove i njenog (junoazijskog) shvatanja rodne subalterne, autorke i autori koji su ovde traili epistemoloki oslonac u teoeretiarima postkolonijalizma, i smatrali da su njihovi

Jean Comaroff and John L. Comaroff, Preface in: Jean Comaroff and John Comaroff (eds.), Law and Disorder in the Postcolony, The University of Chicago Press, Chicago, 2006, p.vii-viii. Achille Mbembe, On the Postcolony, University of California Press, Berkeley, 2001, pp.78. Vesna Goldsvorti, Izmiljanje Ruritanije: Imperijalizam mate, Geopoetika, Beograd, 2005, p.258. Gayatri Chakravorty Spivak, In Memoriam: Edward W. Said, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol.23, no.1&2, pp.6.

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

93

zakljuci iluminativni ne samo za Trei svet, ve i za Drugu Evropu,6 uglavnom su se vezivali za bliskoistinu granu i opus Edvarda Saida (Edward Said), njenog utemeljivaa. Ovaj tekst se oslanja na druga dva modela, prvenstveno na radove pripadnika junoazijske i latinoamerike Grupe za subalterne studije.7 Inspirisani Gramijevim (Antonio Gramsci) pojmom subalternosti,8 kao i njegovim, u odnosu na ekonomizam i determinizam ortodoksnog marksizma, revizionistikim shvatanjima hegemonije, drutvenih klasa, civilnog drutva, uloge intelektualaca i znaaja kulture,9 nekolicina indijskih istoriara predvoenih Ranaditom Guhom (Ranajit Guha) osnovala je 1982. godine Grupu za subalterne studije. Junoazijska grupa je kasnije imala ogroman uticaj na Zapadu retko se deava da u SAD znaajno mesto dobije kola miljenja koja dolazi iz Treeg sveta, a motivisala je i osnivanje latinoamerikog naunog kolektiva 1993. godine.10 Inspirisani britanskim marksistikim istoriarima,11 indijski nauni buntovnici su poli od radikalne revizije istoriografije (prvenstveno kao pisanja elita o eliti i za elitu) i pokuaja davanja glasa obinim ljudima koji su do-

Renata Jambrei Kirin, Promiljanje sjevera i juga u feministikoj geografiji u: Renata Jambrei Kirin i Sandra Prlenda (ur.), Femenizmi u transnacionalnoj perspektivi: promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti, Centar za enske studije, Zagreb, 2008, str.1112. Moda bi adekvatnije bilo rei studije subalternih, imajui u vidu da su osnivai grupe naglasak stavljali vie na subalternost ljudi o kojima piu (i njihovih diskursa), nego na svoju subalternost kao (tada) marginalizovanih istraivaa unutar naune zajednice u Indiji. Filip Ejdus se opredelio za prevod potlaeni. Iako podjednako adekvatni, izrazi podreeni i potinjeni, za kakve su se odluili i neki ruski prevodioci, bili su povod podsmeha u zborniku objavljenom u SAD koji se bavio istorijom subaltern ideje u postkolonijalnim studijama. Videti: Filip Ejdus, Meunarodna bezbednost: teorije, sektori i nivoi, Slubeni glasnik, Beograd, 2012, str.101.; Rossalind C. Morris, Introduction in: Rossalin C. Morris (ed.), Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, Columbia UP, New York, 2010, p.2. Grami dolazi sa Sardinije. Njegov Jug Italije je deo Evrope koji, kao i Balkan, u mnogo emu podsea na (post)kolonijalni svet. Za razumevanje pojma subalterno, znaajan je i uspon faizma i, posebno, Gramijev fokus na ulogu ne samo radnika, ve i seljaka, koje su marksisti uglavnom posmatrali kao ruralne idiote koji e nestati. Latinameriku grupu uglavnom ine profesori na univerzitetima u SAD, od kojih su samo neki poreklom iz Latinske Amerike. Posebno fokusom na aktivnost (agency) engleske radnike klase i okolnosti koje su ih uslovljavale. Videti: E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, Vintage Books, New York, 1966, p. 9.

10

11

94

ZOR A N I RJA KOV I

bijali mesto samo u fusnotama istorije, narodu ija je istorija obino shvatana kao neistorijska nasilna, epizodna i fragmentarna. Kasnije, pod uticajem Fukoa (Michel Foucault), i kao posledica sloma socijalizma (i gubitka nekih od najinspirativnijih istorijskih narativa),12 znaajnu ulogu su preuzeli komparativisti i naglasak je prebaen sa bavljenja marginalizacijom i otporom na pitanja reprezentacije.13 Veina je prela sa dokumentovanja subalternog neslaganja na seciranje elitnog diskursa, sa pisanja sa (socijalistikom) strau na praenje (postmodernistike) mode.14 Predvoeni Spivakovom, oni su se fokusirali na pitanje kako je treesvetski subjekt predstavljen u zapadnom diskursu i dali su lepezu odgovora od nostalginog ulaganja u postkolonijalnu autentinost, preko afirmacije postkolonijalne hibridnosti, do postkolonijalnog moralnog imperijalizma, pa i postkolonijalnog neoorijentalizma.15 Ovi odgovori su prepoznatljivi i u odnosu Zapada prema razliitim postjugoslovenskim akterima. Ali, zapadni opisi balkanskog srca tame16 esto nisu bili nita otriji od ovdanjih dijagnoza koje govore o zverima srpskim, naciji zloinaca i Srbiji kao duegupki. Zato radovi subalternista nisu relevantni samo za prepoznavanje spoljnih uticaja, razliitih globalnih mehanizama potinjavanja jednog subalternog regiona i njegovih stanovnika, ve i za razumevanje nae unutranje zbrke i odnosa. Vana subalternistika tema je bila kritika evrocentrizma, injenica da je stanje u postkolonijama i na drugim periferijama tumaeno teorijama koje su isticale sopstveni kapacitet da konstruiu univerzalne gramatike iako su u stvarnosti bile zaglibljene u uslovljeno i partikularno.17 Dipe akrabarti

12

Florencia E. Mallon, The Promise and Dilemma of Subaltern Studies: Perspectives from Latin American History, The American Historical Review, vol.99, no.5, p.1491. Taj obrat je doprineo uspehu grupe i proboju u akademski mejnstrim u SAD, ali je bio povod kritika za elitizam i pretvaranje naunog projekta, iji je deklarisani cilj bio decentriranje, ka centriranju subalterniste umesto subalternog. Videti: Benjamin Zachariah, Playing the Nation Game: The Ambiguities of Nationalism in India, Yoda Press, New Delhi, 2011, pp.6163. Ramachandra Guha, Subaltern and Bhadralok Studies, Economic and Political Weekly, vol.30, no.33, p.2057. Partha Chatterjee, Reflections on 'Can the Subaltern Speak?': Subalterns Studies After Spivak in: Rossalin C. Morris (ed.), Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, Columbia University Press, New York, 2010, p.85. Dunav nije samo figurativno zamenio reku Kongo. Mada, Konradovi ambiciozni naslednici, tragajui vek kasnije za srpskim Kurcom, putovali su nizvodno velikom rekom, ka Beogradu, novom Stenlivilu, balkanskim ekvivalentom najmranije Afrike. Achille Mbembe, On the Postcolony, op. cit, pp.910.

13

14

15

16

17

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

95

(Dipesh Chakrabarty) je takvu kritiku nazvao provincijalizacija Evrope. Ta ideja, pored isticanja epistemolokih privilegija Zapada i potrebe za deprovincijalizacijom razliitih periferija i poluperiferija, podrazumeva preispitivanje kulturnih (to znai provincijalnih i partikularnih) odrednica koje predstavljaju osnovu modernizacijskih procesa, razliitih verzija tranzicije i prilagoavanja. Ona e imati kljuno mesto u nastavku teksta iji je cilj da istakne potrebu za kritikom nove, postsrebrenike inkarnacije balkanizma, izraene prvenstveno u shvatanju da vie nije jedan region, ve je jedan narod postao onaj anomalan entitet, pretei drugi Evrope. U nastavku teksta znaajno mesto e imati i druge vane subalternistike teme elitizam, klasa, politike identiteta i sama subalternost, koje mogu pomoi da budu osporene orijentalistike, balkanistike i srbistike interpretacije postjugoslovenskog nereda. To se prvenstveno odnosi na manje transparentna, neoesencijalistika18 nauna tumaenja koja stvaraju razliite etnocentrine slike o negativnom izuzetku i navodno fatalnim istorijama dugog trajanja koje ga proizvode i odravaju. Drugim reima, cilj ovog teksta je da, izraeno argonom postkolonijalnih studija, ponudi deprovincijalizaciju Balkana kao valjanu alternativu snano izraenoj srbizaciji balkanizma.

PROVINCIJALIZACIJA EVROPE I NJENE POSLEDICE

Zamiljena, hiperrealna Evropa postala je ideal istorije i referentna taka, implicitno ili eksplicitno, svakog istorijskog znanja.19 Pitanje kako problematizovati to znanje, koje omoguava da sve druge istorije i diskursi postanu subalterni u odnosu na normativnu istoriju Evrope, predstavljalo je centralni problem subalternih studija. Ali ovo nije samo epistemoloki, ve i ontoloki problem. Dominacija diskursa hiperrealne Evrope obuhvata i um

18

To je socioloki ili istorijski esencijalizam jer autori govore o istorijskim ili socijalnim uslovima, a ne o sutini koja transcendira drutveni ivot, mada su posledice skoro identine; te 'okolnosti', ta 'istorija' deluju toliko mono da, na primer, istonjaci ne mogu da je izbegnu. Ona je fatalna. Ona je predodreena. Dan Dungaciu, East and West and the 'Mirror of Nature': Nationalism in West and East Europe Essentially Different? in: A Decade of Transformation, IWM Junior Visiting Fellows Conferences, vol. 8, Vienna, 1999, p. 3. Na primer, dominatno evropsko shvatanje bilo je da, pre britanske vladavine, bezvremenska i nepromenjiva Indija ima samo prolost bez istorije. Zato su Marksovi tekstovi, kao i radovi kolonijanih istoriara, smeteni u kontekst evrocentrizma i orijentalizma. Videti: Vinayak Chaturvedi, A Critical Theory of Subalternity: Rethinking Class in Indian Historiography, Left History, vol.12, no.1, p.19.

19

96

ZOR A N I RJA KOV I

postkolonijalnog istraivaa20 i, praktino, zahteva ponovno uenje. To nije lak zadatak i tu lei jedan od razloga zato, po miljenju nekih savremenika, subalternistika kritika ne samo da nije bila dovoljno radikalna, ve je ostala previe vezana za evropske intelektualne resurse i bele mitologije i predstavlja jedan kritiki neoegzotizam. Privilegije i autoritet Evrope imaju duboke korene i razliite izraze koji sadre dvojaku esencijalizaciju. Evropa je obino predstavljena kao ishod za druge, one koji kasne, najbolja ili jedina dobra destinacija za Ostale, sve one koji su jo uvek ili moda zauvek u ekaonici istorije.21 Taj esencijalizam ima dugu istoriju. On je prvo uivao etniku privilegiju (superiornost evropskog naroda), zatim moralnu (progres) i konano, kada su one diskvalifikovane, izmeu ostalog, serijom kolonijalnih uasa,22 epistemoloku poslednji bastion globalne nadmoi kulturnih vrednosti zapadne civilizacije. Drugim reima, u temelju teleolokih shvatanja modernosti je privilegija koja potvruje tvrdnju o kulturnoj nadmoi dok istovremeno marljivo porie da ona ima bilo kakve veze sa vrednovanjem kultura.23 Time jedan skup ideja i procedura biva ustolien kao navodno akulturalan, normativan i superioran, iako je kulturalno proizveden i partikularan. Modernost koja je nametana u (post)kolonijama najee je opisivana kao poznata istorija, neto to se ve dogodilo na nekom drugom mestu i to samo treba reprodukovati, mehaniki ili na neki drugi nain, sa lokalnim sadrajem.24 Od Ostalih, koji su navodno nesposobni da stvore bilo ta istinski moderno, oekuje se iskljuivo pozitivna neoriginalnost, kopije sa malim izmenama.25 Pri tome, od Maksa Vebera do dekonstrukcionista, veza izmeu modernosti, racionalizma i zapadnjatva nije smatrana samo kontigentnom, ve mnogo snanijom; uzimana je kao konstitutivna za sva tri [pojma], i to tako da ba ta meusobna povezanost predstavlja 'karakteristinu odliku Zapada', ono to ga razlikuje od ostatka sveta.26

20 21

Ibidem, p.18. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, Princeton University Press, Princeton, 2008. p.8. Sven Lindqvist, 'Exterminate All the Brutes', Granta Books, London, 1992, pp.149150. Partha Chatterjee, Nationalist Thought and the Colonial World: A Derivative Discourse?, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1993, pp.1617. Meaghan Morris, Too Soon Too Late: History in Popular Culture, Indiana University Press, Bloomington, 1998, p.16. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.39. Achille Mbembe, On the Postcolony, op. cit, pp.910.

22 23

24

25

26

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

97

Tokom poslednjih desetak godina, kao deo malog materijalistikog obrata u postkolonijalnim studijama, naglasak u tumaenju modernosti je ponovo pomeren sa hiperrealne Evrope na kapitalizam, koji je imao vano mesto u radovima ranih subalternista.27 Oni su kritikovali zakljuak da zakasnelo uvoenje logike kapitala (i samim tim istorije) u Indiji podrazumeva da e ona zauvek ostati inferiorna i njen razvoj nedovren.28 Ali, kasnije je otpor prema svemu to lii na eknomizam bio snaan i postkolonijalni kritiari kao da su zaboravili da diskursi i reprezentacije imaju materijalnost.29 Naime, u mnogim tumaenjima koja su bila inspirisana poststrukturalizmom i postmodernizmom,30 esto je ignorisana vanost uspostavljanja modernizujuih ekonomskih sistema, odnosno veza izmeu kapitalizma i modernosti, bila ona evropska (originalna) ili neka od ostalih (alternativnih). Uspon Kine i azijskih tigrova, odnosno izazov azijskog partikularizma modernom kapitalizmu,31 sugerisao je mnogima da nije Evropa ve kapitalizam ona prava nepromenjiva u aksiomu modernosti i da bez kapitalizma nema modernosti.32 Ipak, zagovornici materijalistikog obrata istiu da se modernost ne moe redukovati ne samo na Evropu, ve ni na (moderni) kapitalizam. akrabarti kae da mu je cilj bio da provincijalizuje onu verziju Evrope koju su moderni imperijalizam i (treesvetski) nacionalizam, svojim kolaborativnim poduhvatom i nasiljem, uinili univerzalnom.33 On insistira da to

27

Mada i tu pojedini autori istiu nematerijalne aspekte i naglasak stavljaju na kapitalizam u njegovoj mesijanskoj, spasilakoj, ak i magikoj manifestaciji. Videti: Jean Comaroff and John L. Comaroff, Millenial Capitalism: First Thoughts on Second Comming in: Jean Comaroff and John L. Comaroff (eds.), Millenial Capitalism and the Culture of Neoliberalism, Duke University Press, Durham, 2001, p.2. Vinayak Chaturvedi, A Critical Theory of Subalternity: Rethinking Class in Indian Historiography, op. cit., p.19. Achille Mbembe, On the Postcolony, op. cit., p.5. Neki kritiari u kanonskim tekstovima ove dve kole vide novu okcidentalistiku fasadu, suptilniji izraz starih orijentalistikih kliea, i smatraju da njihovi izuzetno uticajni autori nisu uspeli da izbegnu epistemoloku konanost i ogranienja koju su sami prepoznali i esto kritikovali u tuim radovima. Videti: Ian Almond, The New Orientalists Postmodern Representations of Islam from Foucault to Baudrillard, I.B. Tauris, London, 2007, p.203. Wang Hui, The politics of imagining Asia: a genealogical analysis, Inter-Asia Cultural Studies, vol.8, no.1, p.1. Mezzadra, Sandro, Bringing capital back in: a materialist turn in postcolonial studies?, Inter-Asia Cultural Studies, vol.12, no.1, p.157. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.42.

28

29 30

31

32

33

98

ZOR A N I RJA KOV I

ne znai odbacivanje evropskih vrednosti i naslea, ve da se zahteva njihovo stalno preispitivanje. Ipak, akrabarti je optuivan za rezidualni nacionalizam i nativizam iako su subalternisti isticali da im je namera bila da decentriraju nacionalno i kritikuju nereprezentativnu prirodu indijskog nacionalizma. Ponudili su i drugaiju verziju nacionalnog, koja mnogo toga duguje radikalnim shvatanjima Franca Fanona (Frantz Fanon) i njegovom insistiranju na razlikovanju uskog nacionalizma nacionalne buroazije, koji je bio pun fraza iz traktata o moralu i politikoj filozofiji Evrope, i interesa naroda, odnosno narodnog nacionalnog.34 Ono to je, prema miljenju nekih kritiara, vuklo na nacionalizam u radovima subalternista je njihovo shvatanje da su nae istorijske razlike stvarno vane, kao i zahtev da kategorije i rei pozajmljne iz evropskih istorija budu stavljene pod analitiki mikroskop, a ne a ne da budu nekritiki preuzimane.35 Ne samo u postkolonijama, mnogi od onih koji su isticali zapadne korene markizma i liberalizma, i dovodili u pitanje njihove kljune, univerzalne ideje, esto su diskvalifikovani kao nemoralni ili zabludeli, ak i kada su samo pokuavali da ukau da se te ideje susreu sa ve postojeim konceptima, kategorijama, institucijama i praksama u kojima bivaju razliito prevedene i konfigurisane.36 Osporavanjem ili distanciranjem od, na primer, demokratije i s njom povezanih ideja, danas sebe inimo nepopularnim i politiki sumnjivim u naem socijalno-politikom okruenju.37 Drutvena cena ovakvog relativizma moe da bude velika. Jer, kako istie akrabarti, protokoli znanja na univerzitetima38 uglavnom su ostali usklaeni sa kljunim parametrima zamiljene Evrope globalnost akademskog rada nije nezavisna od globalnosti koju je stvorila evropska modernost.39

34 35

Fanon, Frantz, Prezreni na svijetu, Stvarnost, Zagreb, 1973, str. 93. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., pp.ix-x. Ibidem, p.ix. Wim van Binsberg, Aspects of Democracy and Democratization in Zambia and Botswana, In: Tom Young (ed.), Readings in African Politics, Indiana University Press, Bloomington, 2003, p.203. Vana pitanja bila su i u kojoj meri su univerziteti mesta u kojima biva proizveden i reprodukovan odnos subalterni/dominantni i da li na njima danas uopte mogu da se pojave gramijevski organski intelektualci koji e kombinovati resurse formalnog obrazovanja sa odanou interesima subalternih drutvenih klasa i grupa. John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, Duke University Press, Durham, 1999, p.139. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.46.

36 37

38

39

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

99

Tu se nazire jedan od pardoksa modernizacije, njen autokolonijalni karakter,40 odnosno injenica da su (politika) emancipacija i (kulturna) asimilacije obino bili projekti blizanci. Naime, brojni koncepti koji su irom sveta obeleili politiku modernost ne nose samo teret evropske misli i istorije, injenice da su formulisani uz (esto ne samo realtivno) ignorisanje veine oveanstva, svih onih koji ne ive u zapadnim kulturama. Oni su optereeni i neskladom izmeu onoga to su Evropljani irom sveta propovedali i onoga to su na tim prostorima praktikovali. Ali, uprkos svega, te ideje i teorije su prihvatili i oni koji su bili ignorisani i zanemarivani. Nezainteresovanost Zapada je bila zasnovana na shvatanju da evropska istorija u sebi sadri sve druge istorije, odnosno, akrabarti tu citira Marksa,41 da ljudska anatomija sadri klju anatomije majmuna.42

TRANZICIJA I NJENI SAPUTNICI

Neevropske istorije su uglavnom pisane kao varijacije tranzicionog narativa, od niskog i zaostalog (svoga) kao viem i razvijenom (evropskom), i u njima je naglasak obino bio na nedovoljnosti, nedostatku i neodgovarajuem. Evropa u tim narativima prilagoavanja i akulturacije postoji prvenstveno kao diskurzivna tvorevina, ne kao kontinent, jedna neodreena, deteritorijalizovana konstrukcija, civilizacijski ideal koji skriva injenicu da su postojale i da postoje mnoge Evrope, stvarne, istorijske i namatane i da su granice izmeu njih porozne i fluidno definisane. U Srbiji je, kao i u Indiji, slika zamiljene Evrope odredila je (akrabarti uvodi asocijaciju na svet duhova i kae zaarala, odnosno posela) rasprave o

40

Moemo razlikovati tri odgovora na (post)kolonijalnu dominaciju: autokolonijalni (koji podrazumeva asimilaciju i hegemonog diskursa i uzajamnog odnosa koji on sistematizuje, to dovodi do toga da autokolonijalista iznutra ponitava ili klevee samog sebe), nacionalistiki, koji privilegiju alternativni, nativistiki diskurs, i hibridni, koji podrazumeva selekciju elemenata dva sukobljena diskursa. Videti: Alfred Arteaga, Chicano Poetics: Heterotexts and Hybridities, Cambridge University Press, Cambridge, 1997, pp.7778. Dva kljuna Marksova pojma kapital i buroaski moemo, pie akrabarti, itati (ili jednostavno prevesti) kao evropski. Ipak, istovremeno i uprkos evrocentrinosti njegovog opusa i zahvaljujui njoj, Marks je postkolonijalnim teoretiarima pruio mogunost da makar zamisle istoriju bez (ili bar posle) kapitalizma i liberalizma. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.30. Ibidem, pp.2731.

41

42

10 0

ZOR A N I RJA KOV I

modernizaciji i modernosti.43 Ali takvu, idealizovanu ideju Evrope nisu stvorili samo Zapadnjaci. Ona je bila lokalna tvorevina osnivaki 'mit' emancipatorskih misli i pokreta koji su se zalagali za modernizaciju, liberalizam i socijalizam, i koriena je da razrei brojne unutranje rasprave i politika sukobljavanja. tavie, akrabartijev opis (iz 2007. godine) praktino predstavlja i jednu od esto navoenih slika savremene istorije Srbije: Dugi niz godina, mi smo u Indiji ekali povratak te Evrope u obliku 'demokratije', 'buroaske civilizacije', 'graanstva', 'kapitala' i 'socijalizma'.44 elja nekompletnih da postanu moderni je esto izuzetno snana, a brzina evropeizacije, koja je u Srbiji obino merena kroz napredak u usvajanju evropskih zakona, za neke aktere nikada nije dovoljno velika.45 Ali ovde, kao i u Indiji, brojne ustavne i pravne fikcije esto bivaju izvedene kao farsa.46 Takoe, u Jugoistonoj Evropi, slino kao i u Junoj Aziji, neoliberalni projekat tranzicije demonstrira jaz izmeu proklamovanih ciljeva i terapije koja ne vodi njihovom ostvarivanju, ve tranziciji irokog kruga ovih drutava u novu evropsku periferiju, u divlji kapitalizam.47 Zato tranzicioni narativ uvek ostaje 'bolno nezavren'.48 Oseaj urgentnost koji prati imperativ tranzicije neretko biva uokviren kao pitanje ivota i smrti. Ne stvara samo modernost, koja se vezuje za pozitivno esencijalizovanu predstavu Zapada, nonu moru tradicije i paraliuih, navodno aistorijskih ili antiistorijskih lokalnih istorija. Jo je Fanon istakao

43

akabarti istie da e liberalno orijentisani naunici odmah rei da se ideja o homogenoj, nespornoj 'Evropi' brzo rastoi ako je podvrgnemo analizi, ali i da, s druge strane, kao to ni orijentalizam nije nestao kada se pojavila kritika svest o njemu, tako ni analiza nee uiniti da zamiljena Evropa nestane iz dominatnih diskursa istorije i modernosti. Videti: Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., pp.2728. Ibidem, p.xiv. Predlog zakona koji je podnet Skuptini Srbije zahteva evropske zakone za 90 minuta kako bi se ostvarilo ekspresno usklaivanje pravnog poretka sa pravnim tekovinama Evropske unije. Videti: Evropski zakoni za 90 minuta!, Liberalno-demokratska partija, Beograd, Dostupno preko: http://www.ldp.rs/ldp_u_parlamentu/evropski_ poslovi/evropski_zakoni_ za_90_minuta.704.html, (Pristupljeno 20. oktobra 2012). Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.35. Radmila Nakarada, Raspad Jugoslavije: Problemi tumaenja, suoavanja i tranzicije, Slubeni glasnik, Beograd, 2008, str. 199. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.40.

44 45

46

47

48

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

101

zloupotrebe i posledice (neo)kolonijalnog fokusa na brutalno i necivilizovano,49 dok Mamdani (Mahmood Mamdani) pie da je nekada naglasak bio na lokalnim pokoljima i stvarnosti varvarskih praksi, dok je danas na genocidu. Zloini koje su kolonijalni arhivari katalogizovali nisu bili puke izmiljotine, ve stvarne i zastraujue prakse. Ali sve one su navoene kako bi sluile odreenoj politikoj svrsi. Iako su zloini koje su obelodanjivali bili stvarni, tehnika moi je bila da pretvori rtve u one svoje zastupnike ija e dilema legitimisati kolonijalnu intervenciju kao spasilaku misiju.50 Fatalistiko uokviravanje narativa tranzicije ne privileguje samo rtve, koje su (kao i zloinci) na postjugoslovenskom prostoru najee shvaene etniki,51 obino kao jedine prave ili najvee, i predstavljene kao v(j)ene, neretko i genetske.52 Pogled sa drutvenog dna, iz pozicije koje uslovljavaju razliite forme potinjavanja i marginalizacije,53 time biva izjednaen sa pogledom sa dna (najsveije) masovne grobnice ili jame. Ovakvo vezivanje podreenosti za pojedine etnicitete (re)centrira subalternost.54 S druge strane, ono pogoduje onom segmentu elite koji tvrdi da stoji nasuprot inherentno konzervativne, tradicijom ili istorijom okovane nacije zloinaca. Taj poloaj obino podrazumeva razliite privilegije, od kojih je, u kontekstu razu-

49 50

Frantz Fanon, Prezreni na svijetu, Stvarnost, Zagreb, 1973, p.93. Mahmood Mamdani, Saviors and Survivors: Darfur, Politics and the War on Terror, HSRC Press, Cape Town, 2009, p.276. Na primer, Nenad Dimitrijevi kae da moralna pozicija zloinca, zajednice kojoj on pripada, svakog graanina koji je pripadnik te zajednice i moralna pozicija zajednice kojoj pripada rtva i svakog njenog pripadnika potpuno su razliite pozicije. Ja sam, dakle, sluajno pripadnik nacije zloinaca, ali je zloin svesno i sistematski injen u moje ime. Videti: Svetlana Luki i Svetlana Vukovi, Izlog pun ljudi, Peanik, Beograd, 2.03.2007, Dostupno preko: http://pescanik.net/2007/03/ izlog-pun-ljudi/, (Pristupljeno 5. oktobra 2012). Diskursi viktimizacije su, po pravilu, nalije balkanskih ovinizama. Prezreni etniki Drugi je esto predstavljen kao genetski genocidan. Guha je subalternost definisao kao opti atribut potinjavanja, bez obzira da li je izraen u smislu klase, kaste, starosti, roda, poloaja. Ranajit Guha, Preface, in: Ranajit Guha and Gayatri Chakravorty Spivak (eds), Selected Subaltern Studies, OUP, Oxford, 1988, p.35. Spivakova je kritikovala Guhinu raunicu koja kae da je svi minus elita jednako subalterni jednako narod. Izmeu ostalog, teko je, a moda i nemogue, razdvojiti njegov drutveni (graanski) i nacionalni (etniki) smisao oba, kako tvrdi Don Biverli (John Beverley), impliciraju svojevrsnu bratsku vezu. Za Spivakovu, subalterno je narodnom ono to je rod polu, klasa siromatvu, drava naciji. Gayatri Chakravorty Spivak, Scattered speculations on the subaltern and the popular, Postcolonial Studies, vol.8, no.4, p.475.

51

52

53

54

102

ZOR A N I RJA KOV I

mevanja subalternosti, posebno vano ne toliko ko e govoriti u ime drugih/ subalternih, ve ko e kontrolisati nain govora o drugosti (Tomaz Tadeu Da Silva).55 Ova privilegija se temelji i na stalnom potvrivanju validnosti dihotomija koje su obeleile modernizacijske procese na ne-Zapadu i neretko uslovljavale poloaje dominacije i potlaenosti.56 Ali za jednu subalternistiku deprovincijalizaciju savremene balkanske istorije, kao i za delegitimisanje srbizma,57 koji obuhvata nove, etnifikovane i navodno naune slike stare panbalkanske aveti, vano je analizirati, s jedne strane, uglavnom nepriznatu elitnu drutvenu poziciju (ne samo balkanskih) kosmopolitskih liberala i, s druge strane, osporenu subalternost (ne samo srpske) radnike klase i ruralne populacije, Gramijevih subalternih.58 Reprezentacije su danas vane, naroito kada ih oblikuju ljudi koji uverljivo, neretko i sa pozicije moi, projektuju lini autoritet, bilo kao idejni, intelektulani, nauni ili, u poslednje vreme, evropski, pa i civilizacijski. Oni obino sugeriu da su iznad partikularnog i lokalnog, da su prerasli sredinu koja ih je iznedrila ili u kojoj deluju. Subalternisti su prvo pokuali da prevaziu marksistiku odbojnost prema lokalnom koju, iz drugih razloga i u donekle drugaijem smislu, dele i mnogi dananji liberali. Za marksiste, lokalno (partikularno, nacionalno i regionalno) je samo povrinski fenomen, svojevrsna posledica kapitala koji je, pored globalnosti kapitalizma, vremenom i sam postao transnacionalan. Mnogi uticajni liberali pak lokalno tretiraju kao prepreku promociji navodno univerzalnih vrednosti i prava. Ali i jedni i drugi obino ne presipituju sopstveni poloaj, drutvenu lokaciju sa koje grade svoju kritiku i ponaaju se kao da ona dolazi 'niotkuda' ili to je isto 'odasvuda'.59

55

Drugost koja je izraena kroz pojam druga Srbija nije samo politika. Ona je i kulturna, u smislu koji je sadran u brojnim kulturnim shvatanjima kulture kao, u sutini, visoke i elitne. Ne treba gubiti iz vida da su veina subalternih, ipak, istovremeno i dominirani i oni koji dominiraju; slino vai i za elite. Jonathan Rigg, An Everyday Geography of the Global South, Routledge, New York, 2007, p.182. Naravno, ne u jezikom smislu. Mada, primena postkolonijalne teorije je uvek obeleena njenim filolokim korenima. Radnika klasa je ugnjetena. Nije subalterna, tvrdi Spivakova, koja je esto isticala potinjavanje domaica (home working), ena koje su ispod klase na drutvenoj lestvici. Leon De Kock, Interview With Gayatri Chakravorty Spivak: New Nation Writers Conference in South Africa, ARIEL: A Review of International English Literature, vol.23, no.3, pp.4546. Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op.cit., pp. xvi-xvii.

56

57

58

59

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

103

Kosmopolitski liberali, kako pie ameriki sociolog Krejg Kalhun (Craig Calhoun), svoju asocijalnu poziciju predstavljaju kao temelj uvida koji je osloboen kulture, nacije i lokacije. Za njih kultura i etnicitet imaju mesto kao stigmatizovani drugi, manje ili vie tolerisan, a nacionalno uglavnom shvataju kao neto to nazadno i prevazieno, nametanje prolosti sadanjosti.60 Ali, Kalhun, koji nije subalternista, smatra da oni ignoriu drutvenu uslovljenost sopstvenog diskursa. Naime, ne radi o slobodi od drutvene pripadnosti, ve o jednoj specifinoj vrsti pripadanja, o pogledu koji dolazi iz prepoznatljivog drutvenog prostora i odraava iskustvo poslovnih, akademskih, vladinih elita i elita civilnog drutva. Njihova sklonost da diskvalifikuju nacionalno i partikularno niti je izraz slobode od kulture niti je stvar istog individualnog izvora. Ona odraava preutnu pretpostavku o sopstvenoj manje ili vie elitnoj poziciji to ne podrazumeva koristoljubivost ili loe namere, ve je posledica primata perspektive elita koja omoguava ignorisanje vanosti etnike solidarnosti u ivotima deprivilegovanih sugraana. Naravno, i elite se udruuju, ali pripadnici elite imaju mo kao pojedinci kakvu oni koji nisu deo elite nemaju. Zato insistiranja na individualizmu privileguju one koji imaju najvei kapacitet da dobiju ono to ele pomou individualnog delovanja i diskvalifikuju one koji zavise od etnike ili neke druge kolektivne solidarnosti kako bi reili praktine probleme u svojim ivotima.61 Dakle, i kod navodno neukorenjenog kosmopolite kljuno je prepoznati narative pripadanja i politike identiteta, koliko god da su neobine i netransparentne, to je i bio jedan od glavnih ciljeva subalternistike kritike elitizma. Odvojene svetove ovdanjih kosmopolitskih liberala i subalternih klasa spaja, u srpskom kontekstu dodatno ocrnjena i oklevetana nacija i nacionalna drava (nacija-drava), to su pojmovi koji su (i u ostatku sveta) ostali povezani i prilino zbrkani. Kosmopolite su veliki neprijatelji nacionalizma, a radnici i seljaci su postali nacionalisti, to je ovde danas dijagnoza koja, za mnoge autoritete, posle Miloevia i Srebrenice ne zahteva bilo kakvu dodatanu argumentaciju. Jednostavno, njihov Miloevi je ponitio njihova stradanja, smanjio njihova prava i ukinuo njihovu subalternost drugim reima, sami su krivi. Ipak, ovde treba imati u vidu da subalternisti nisu ponudili zaokruenu teoriju subalternosti, niti su formulisali kriterijume koji bi omoguili uspostavljanje hijerarhija drugosti, potinjavanja ili ugroenosti. Zato nam njihovi radovi ne mogu pomoi da, na primer, damo odgovor na pitanje ko u Srbiji sigurno jeste ili nije subalterni. Taj odgovor obino zavisi od samorazumevanja koje u svom sreditu ima jedan od linih identiteta. Za mnoge nacionaliste

60

Craig Calhoun, 'Belonging' in the cosmopolitan imaginary, Ethnicities, vol.3, no.4, pp.532533. Ibidem, pp.544546.

61

10 4

ZOR A N I RJA KOV I

predstavnici civilnog drutva su strani plaenici i antiratni profiteri, otuena i tua elita zato oni ne mogu biti subalterni. S druge strane, za mnoge pripadnike navodno kosmopolitske elite, radnici su svojevoljno stali uz nacionalistiku elitu i postali dobrovoljni egzekutori, pa ni oni ne mogu biti subalterni drugim reima, ni njih ne treba ni sluati ni uti.62 esto, skrivena iza postgenocidnog etnocentrizma, elitistika tumaenja ovde nisu vezana samo za radniku klasu i seljake, ve i za shvatanja civilnog drutva i politika identiteta. Subalterne studije daju osnovu za njihovo preispitivanje zato to su, s jedne strane, subalternisti bili sumnjiavi prema homogenizujuim shvatanjima nacije, i, s druge strane, zato to su ostali kritiki nastrojeni prema velikim narativima akulturacije i modernizacije koji imaju marksistiku i liberalnu verziju.63 Za mnoge od njih klasa je i dalje vana ona je oblik subalternosti koji strukturie druge oblike.64 Ali, kao i u Gramijevim radovima, u analizama osnivaa indijske grupe fokus je esto bio na seljacima, ruralnim strategijama otpora i pristajanja. Nasuprot tome, u svesti mnogih ovdanjih kosmopolitskih antinacionalista, oni se neretko pojavljuju samo kao polupismeni doljaci u predgraa Beograda, seljaine koje su u zamiljeni urbani raj iz Titovog doba donele stihiju mrnje i nasilja.65 U Latinskoj Americi, subalternisti su insistirali na isprepletanosti subalternih grupa i civilnog drutva,66 koje je u Srbiji esto shvaeno elitistiki, kao neto to je iznad i izvan naroda (uzetog i kao obini ljudi, plebs, i kao kulturalna ili klasna zajednica).67 Jedan od vanih pojmova koje je, piui o otporu i pobunama, koristio Guha, bio je politika naroda68 ovde je pozivanje na narod (i njegove muke) diskreditovano poetkom devedesetih, ubrzo poto se dogodio narod i Slobodan Miloevi.

62

J Maggio, Can the Subaltern Be Heard?: Political Theory, Translation, Representation, and Gayatri Chakravorty Spivak, Alternatives, vol.32, no.4, p.419. John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, op. cit., p.83. Ibidem, p.166. Stef Jansen, Antinacionalizam, op. cit., str.141143. John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, op. cit, p.166. Civilno drutvo je neharmonini prostor u kome binarnost subalterno/dominatno biva proizvedena i reprodukovana. Videti: Ibidem, p.129. Guhino shvatanje naroda je bilo pod snanim uticajem ideje Narodnog fronta, koju je Georgi Dimitrov inaugurisao 1935. godine na Sedmom svetskom kongresu Kominterne u kontekstu potrebe da se, nasuprot rastueg faizma, okupi iroki i heterogeni, narodni savez klasnih i ideololokih neprijatelja.

63

64 65 66

67

68

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

105

Pored isticanja individualizma, kosmopolitski aktivizam je vezan za podrku odabranim manjinskim politikama identiteta.69 Ali to obino podrazumeva da se ne trai stvarna kulturna, ekonomska, epistemoloka, logika i graansko-politika jednakost. Naime, dok god se zahtevi u sutini svode na jednake prilike jednaka prava onda oni mogu biti kontrolisani unutar neoliberalne hegemonije.70 Politiki korektne politike identiteta su esto izraz interesa aktivista (onih koji su prisvojili franizu da Druge predstavljaju nama)71 i neretko su, u stvarnosti, bile redukovane na zahtev da bude priznata razliitost jedne od diskriminisanih grupa, odnosno da one ili oni bude prepoznati kao razliiti.72 I Spivakovu, koja smatra da je subalternost i uutkivanje koje je uvek prati73 situaciona a ne identitetski definisana, brine identitetska eksploatacija odozgo, bila ona dobronamerna ili ne. Bez obzira da li se radi o pokretima koji sinegdohizuju subalterne na lokalnom ili globalnom nivou, za nju su podjednako sporni i predstavnici meunarodnog civilnog drutva, koji su obino samoizabrani moralni preduzetnici koji distribuiraju filantropiju bez demokratije, i izuzetni (exceptionalist) 'primeri' subalternosti koji predstavljaju kolektivnu subalternu volju. Spivakova takve pokuaje lairanja subalternih kolektiviteta, koji su u temelju mnogih lokalnih i globalnih politika identiteta i graanskog organizovanja, naziva 'feudalnost' bez feudalizma.74 Politike identiteta su stvorile nove take anatgonizma i dovele do umnoavanje ratita na kojima se vode demokratske borbe. irom sveta, na levici je politika priznanja nadjaala politiku redistribucije. Mada, kako smatra Don Biverli, suosniva latinoamerike grupe, ostaje pitanje koliko bi drugaiji ishod bilo ta promenio imajui u vidu ogranienja koja dravama namee ekonomska i komunikacijska globalizacija.75 Po njegovom miljenju, kljuni

69

Na Zapadnom Balkanu je bilo mnogo rtava ratova, nasilja i tranzicije ije se stradanje moe, sasvim legitimno, vezati za neki od njihovih identiteta. To pripadnicima razliitih elita omoguava da, kao ugledni arbitri, privileguju odabrane rtve. U vremenu opsesije vidljivou i inkluzijom izabranih manjina, taj izbor je esto u skladu sa (obino kratkoiveom) modom koja oblikuje aktivistike diskurse. Ibidem, pp.144145. Ibidem, p.79. Gyanendra Pandey, The subaltern as subaltern citizen, Economic and Political Weekly, vol.41, no. 46, p.4735. Gajatri akravorti Spivak, Mogu li podreeni da govore, Polja, vol.56, br.468, str.117. Gayatri Chakravorty Spivak, Scattered speculations on the subaltern and the popular, Postcolonial Studies, vol.8, no.4, p.482. John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, op. cit, p.141.

70 71 72

73 74

75

10 6

ZOR A N I RJA KOV I

problem na koji levica danas treba da odgovori nije vezan za dravu kao takvu, bila ona nacionalna ili (navodno) graanska, ve za podvoenje legitimnih i korisnih funkcija drave pod logiku kapitala.76 Mnoga subalternistika istraivanja su zato ostala zaokupljena tajnovitim reinkarnacijama kolonijalnih odnosa koje nastaju uporedo sa novim transnacionalnim tokovima ljudi i kapitala.77 Ali, s druge strane, jo uvek nije mogue zamisliti novu formu hegemonije koja vie nee zavisiti od teritorijalnosti nacije, koja i dalje predstavlja kljuni nivo na kome se hegemonija moe ostvariti ili izgubiti.78 Zato, kako tvrdi Biverli, projekt levice, u meri u kojoj otelotvoruje subalternu volju i aktivnost, mora da bude paradoksalno postavljen kao odbrana nacionalne drave, a ne 'protiv' ili 'iznad' nacionalne drave.79

DA LI JE SAMO JEDNA NACIJA VANA?

Etnika politika mobilizacija i nacija esto su uzimani kao jedini relevantni aspekti u tumaenjima raspada Jugoslavije i racionalizacije njegovih diskriminiuih ili iskljuujuih posledica. Ali nisu svi nacionalizmi tretirani kao neupitno loi. Snana podrka proglaenju nezavisnosti Kosova, kao i otcepljenju Hrvatske i Bosne i Hercegovine, esto je u liberalnim krugovima na Zapadu bila predstavljana u kontekstu borbe protiv imperijalizma, odnosno dobrim nacionalizmom nadahnutih pokreta za nacionalno osloboenje. Takvi stavovi su obino prikazivani kao izraz principijelno leviarske politike.80 S druge strane, antinacionalistika kritika je u Srbiji, kako pie Stef Jansen, esto delovala kao jedan izvrnuti nacionalizam u kome su, pored straha i prezira, vano mesto imale orijentalistike strategije razlikovanja, brojne balkanistike dihotomije.81 Taj graanski unutranji

76 77

Ibidem, p.151. Ritu Birla, Postcolonial Studies: Now that's History in: Rossalin C. Morris, (ed.) in: Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, CUP, New York, 2010, p.97. Za ove batinike Gramijevih ideja, odricanje od ideje hegemonije ili odustajanje od borbe za hegemoniju, od zalaganja da subalterni osvoje mo, znai ostaviti na mestu stvarnu hegemoniju neoliberalizma. Videti: John Beverley, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, op. cit., p.152. Ibidem. pp.152153. Benjamin Zachariah, Playing the Nation Game: The Ambiguities of Nationalism in India, op. cit., p.XVI. Stef Jansen, Antinacionalizam, Biblioteka XX vek, Beograd, 2005, str.161.

78

79 80

81

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

107

orijentalizam82 legitimisan je nevinou i brojnou stvarnih i percipiranih rtava83 srpskog nasilja. Ali neoorijentalistika tumaenja, koja su uinila da srbizam pone da deluje kao racionalan, poeljan, pa i prirodan stav izraz normalnosti, esto su bila poduprta neoesencijalizmom sazdanim na solidnim naunim temeljima, na primer Brodelovim (Fernand Braudel) delom inspirisanim interpretacijama nacionalnih istorija dugog trajanja ili na antropologiji suza, straha i oaja, odnosno antropologiji koja slama srce, kako je nazvala Rut Behar (Ruth Behar). Vano mesto je imala i naturalizacija dehumanizujueg diskursa dekontaminacije, kao i dvostruki standardi koji prate nametanje razliitih sredstava tranzicione pravde. Zahvaljujui tome, tokom devedesetih, poslednjeg vremena uasa i nevolja, jedinih perioda kada, kako konstatuje Marija Todorova, vesti o Balkanu prodiru u spoljni svet, slika se ipak promenila.84 Zamrznuti Balkan, koji je vie od jednog veka kao bauk kruio kulturom Zapada, konano se (bar mereno veliinom teritorije) smanjio i nekako prolepao. Na njega se vie ne gleda na isti nain kao pre dvadesetak godina. Oni staromodni orijentalizovani zloinci iz marginalnnih i maglovitih balkanskih zemalja, koji su pre stotinak godina izronili u britanskoj prozi, dobili su nacionalnost.85 Pogrde koje vie ne dolaze samo sa Zapada, one koje su toliko odomaene i opriroene da ne izazivaju zaprepaenje, danas najee nisu vezane za ceo region. U stranim i mnogim domaim medijima, ratovi devedesetih su (ponovo) bili balkanski ili jugoslovenski, ali zlodela su bila srpska. Orijentalizam je dobio novu, navodno nauno zasnovanu varijaciju i nia civilizacijska kategorija danas se pripisuje najee ne jednom (polu) perifernom regionu, ve jednom narodu. Za razliku od orijentalistikih, koji su, ipak, bili egzotini i primaljivi, esto feminizirani ili erotizovani, balkanistiki dikursi su napadno odbojni i muki. Njima dominira figura neurednog, nasilnog seljaka upletenog u krvne osvete i brutalne pobune. Tokom ratova devedesetih i u njihovim kasnijim, uglavnom hakim epizodama, bestijalizovani balkanski mukarci su postali srpski mukarci koji vre etniko ienje i ratno silovanje. Nasuprot njih su rtve, uglavnom ne-Srpkinje, ene Srebrenice i druge

82

Kao i na Zapadu, on najee nije bio strateki i ciljan (profiterski), ve naivan i posledian. Elissa Helms, Ljubi se istok i zapad: rod, orijentalizam i balkanizam u bonjakim diskursima u: Renata Jambrei Kirin i Sandra Prlenda (ur.), Femenizmi u transnacionalnoj perspektivi: promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti, Centar za enske studije, Zagreb, 2008, str.28. Marija Todorova, Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek, Beograd, 1999, str.316. Vesna Goldsvorti, Izmiljanje Ruritanije: Imperijalizam mate, op. cit, str.258.

83

84 85

10 8

ZOR A N I RJA KOV I

Bonjakinje iz Istone Bosne.86 tavie, i sama druga Srbija, ija drugost nije shvaena samo kao antinacionalistika, ve kao radikalno kosmopolitska87 i evropska, obino je definisana prvenstveno kao enski prostor, sfera otpora repatrijarhalizaciji i njenim zloinjenjima.88 Parafrazirajui akrabartija, moe se rei da je vremenom postalo sumnjivo sve ono to nije graansko u srpskom kapitalizmu i modernosti.89 Subalternisti su se bavili nacijom kao kulturnom lokacijom i ambivalentnou nacionalizma. Subalternistiki projekat je nastao kao deo viedecenijskih pokuaja da se u kontekstu postkolonijalne Indije, kao sekularne i demokratske drave, odgovori na hegemoniju koju je nacionalna drava stekla u svakodnevnom politikom razmiljanju90 i definie 'prirodna' nacija na nain koji nee, u veoj ili manjoj meri, biti iskljuujui, sektaki ili ak rasistiki.91 Taj problem se danas moe formulisati pomou nekoliko povezanih pitanja o prirodi drave u svetu u kome svaka drava mora nekako da se razlikuje od drugih drava: Moe li graanska pripadnost biti uvedena bez da se posegne za nacionalizmom? Moe li graanski nacionalizam da bude, u sutini, 'multikulturalizam bez kulture', to je prevod nehruovske situacije na jezik naih vremena? Moe li stvarno postojea drava funkcionisati kao prirodni arbitar koji potuje razliite vrednosti, a da ih pri tome sama ne uspostavlja?92

86

Elissa Helms, Ljubi se istok i zapad: rod, orijentalizam i balkanizam u bonjakim diskursima, op. cit., str.28. Bilo je to kao da smo vodile rat protiv svog naroda, kako je to formulisala neimenovana beogradska aktivistkinja. Videti: Orli Fridman, 'It Was Like Fighting a War with Our Own People': Anti-War Activism in Serbia during the 1990's, Nationalities Papers. vol. 39, no.4, p.507. Mada, neke od najupornijih i najprisutnijih aktivistkinja su smetale odgovornost za ratove iskljuivo na reim u Srbiji i nudile simplistiku interpretaciju jugoslovenskih sukoba, to ih je onemoguilo da imaju snaniji uticaj na svoje okruenje. Videti: Bojan Bilic, Not in our name: collective identity of the Serbian Women in Black, Nationalities Papers, vol.40, no.4, p.616. Videti: Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, op. cit., p.11. To je oito u brojnim pojmovima i nazivima, kao to su internacionalno ili Ujedinjene nacije. U Srbiji, kao da se esto zaboravlja da re nacija nije samo u korenu pojma nacizam. Benjamin Zachariah, Playing the Nation Game: The Ambiguities of Nationalism in India, op. cit., pp.1, 255256. Ibidem, p.256.

87

88

89

90

91

92

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

109

Pozitivan odgovor na ova i slina pitanja vezana za graansku dravu moe se danas esto uti na iscepkanom postjugoslovenskom prostoru koji je preokupiran selektivnim seanjem, zaboravom i nostalgijom. Ali, optimistiki odgovor nije oslonjen samo na sliku jedne neprovincijalizovane, hiperrealne Evrope. U temelju ove zavodljive graanske utopije je i pitki neoesencijalistiki narativ koji proizvodi konture jedne ne samo loe i destruktivne, ve i nepopravljive nacije ona esto izgleda kao slika u ogledalu diskursa viktimizacije Srba i pretee esencijalizacije drugih naroda koji su obeleili kraj osamdesetih u Srbiji. Subalternistiki projekat nam moe pomoi da prepoznamo u kojoj meri je mogunost deprovincijalizacije Balkana naputena u korist jedne etnifikovane inkarnacije orijentalistikog miljenja koja ve decenijama okupira tumae postkolonijalnog nereda i njegovih dubokih evropskih korena.

LITERATURA
[1]

Almond, Ian, The New Orientalists: Postmodern Representations of Islam from Foucault to Baudrillard, I.B. Tauris, London, 2007. Arteaga, Alfred, Chicano Poetics: Heterotexts and Hybridities, Cambridge University Press, Cambridge, 1997. Beverley, John, Subalternity and Representation: Arguments in Cultural Theory, Duke University Press, Durham, 1999. Bilic, Bojan, Not in our name: collective identity of the Serbian Women in Black, Nationalities Papers, vol.40, no.4, pp. 607623. Birla, Ritu, Postcolonial Studies: Now That's History in: Rossalin C. Morris (ed.), Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, Columbia University Press, New York, 2010, pp.8799. Calhoun, Craig, 'Belonging' in the cosmopolitan imaginary, Ethnicities, vol.3, no.4, pp.531568. Chalcraft, John and Noorani, Yaseen, Introduction in: John Chalcraft and Yaseen Noorani (eds.), Counterhegemony in the Colony and Postcolony, Palgrave, New York, 2007. Chakrabarty, Dipesh, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Difference, Princeton University Press, Princeton, 2008. Chatterjee, Partha, Nationalist Thought and the Colonial World: A Derivative Discourse?, University of Minnesota Press, Minneapolis, 1993. Chatterjee, Partha, Reflections on 'Can the Subaltern Speak?': Subaltern Studies After Spivak in: Rossalin C. Morris (ed.), Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, Columbia University Press, New York, 2010, pp.8186. Chaturvedi, Vinayak, A Critical Theory of Subalternity: Rethinking Class in Indian Historiography, Left History, vol.12, no.1, pp.928.

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

110
[12]

ZOR A N I RJA KOV I

Comaroff, Jean and Comaroff, John L., Preface in: Jean Comaroff and John L. Comaroff (eds.), Law and Disorder in the Postcolony, The University of Chicago Press, Chicago, 2006, pp.vii-x. Comaroff, Jean and Comaroff, John L., Millenial Capitalism: First Thoughts on Second Comming in: Jean Comaroff and John L. Comaroff (eds.), Millenial Capitalism and the Culture of Neoliberalism, Duke University Press, Durham, 2001, pp.156. De Kock, Leon, Interview With Gayatri Chakravorty Spivak: New Nation Writers Conference in South Africa, ARIEL: A Review of International English Literature, vol.23, no.3, pp.2947. Dungaciu, Dan, East and West and the 'Mirror of Nature': Nationalism in West and East Europe Essentially Different? in: A Decade of Transformation, IWM Junior Visiting Fellows Conferences, vol. 8, Vienna, 1999, pp.127. Ejdus, Filip, Meunarodna bezbednost: teorije, sektori i nivoi, Slubeni glasnik, Beograd, 2012. Evropski zakoni za 90 minuta!, Liberalno-demokratska partija, Beograd, Dostupno preko: http://www.ldp.rs/ldp_u_parlamentu/evropski_poslovi/evropski_zakoni_ za_90_minuta.704.html, (Pristupljeno 20. oktobra 2012). Fanon, Frantz, Prezreni na svijetu, Stvarnost, Zagreb, 1973. Fridman, Orli, 'It Was Like Fighting a War with Our Own People': AntiWar Activism in Serbia during the 1990's, Nationalities Papers. vol. 39, no.4, pp.507522. Goldsvorti, Vesna, Izmiljanje Ruritanije: Imperijalizam mate, Geopoetika, Beograd, 2005. Guha, Ramachandra, Review Article: Subaltern and Bhadralok Studies, Economic and Political Weekly, vol.30, no.33, pp.20562058. Guha, Ranajit, On Some Aspects of the Historiography of Contemporary India in: Ranajit Guha and Gayatri Chakravorty Spivak (eds.), Selected Subaltern Studies, Oxford University Press, Oxford, 1988, pp.3744. Guha, Ranajit, Preface in: Ranajit Guha and Gayatri Chakravorty Spivak (eds.), Selected Subaltern Studies, Oxford University Press, Oxford, 1988, pp.3536. Helms, Elissa, Ljubi se istok i zapad: rod, orijentalizam i balkanizam u bonjakim diskursima u: Renata Jambrei Kirin i Sandra Prlenda (ur.), Femenizmi u transnacionalnoj perspektivi: promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti, Centar za enske studije, Zagreb, 2008, str.2340. Jambrei Kirin, Renata, Uvod: Promiljanje sjevera i juga u feministikoj geografiji u: Renata Jambrei Kirin i Sandra Prlenda (ur.), Femenizmi u transnacionalnoj perspektivi: promiljanje sjevera i juga u postkolonijalnosti, Centar za enske studije, Zagreb, 2008, str.922. Jansen, Stef, Antinacionalizam, Biblioteka XX vek, Beograd, 2005. Lindqvist, Sven, Exterminate All the Brutes, Granta Books, London, 1992.

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18] [19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26] [27]

SUBALTERNE STUDIJE I TU M AENJE POSTJUGOSLOVENSKOG PROSTOR A

111

[28]

Luki, Svetlana i Vukovi, Svetlana, Izlog pun ljudi, Peanik, Beograd, 2.03.2007, Dostupno preko: http://pescanik.net/2007/03/izlog-pun-ljudi/, (Pristupljeno 5. oktobra 2012). Maggio, J, Can the Subaltern Be Heard?: Political Theory, Translation, Representation, and Gayatri Chakravorty Spivak, Alternatives, vol.32, no.4, pp.419443. Mamdani, Mahmood, Saviors and Survivors: Darfur, Politics and the War on Terror, HSRC Press, Cape Town, 2009. Mallon, Florencia E., The Promise and Dilemma of Subaltern Studies: Perspectives from Latin American History, The American Historical Review, Vol. 99, No. 5, pp.1491-1515. Mbembe, Achille, On the Postcolony, University of California Press, Berkeley, 2001. Mezzadra, Sandro, Bringing capital back in: a materialist turn in postcolonial studies?, Inter-Asia Cultural Studies, vol.12, no.1, pp.154-164. Morris, Meaghan, Too Soon Too Late: History in Popular Culture, Indiana University Press, Bloomington, 1998. Morris, Rossalind C., Introduction in: Rossalin C. Morris (ed.), Reflections on the History of an Idea: Can the Subaltern Speak?, Columbia University Press, New York, 2010, pp.1-18. Nakarada, Radmila, Raspad Jugoslavije: Problemi tumaenja, suoavanja i tranzicije, Slubeni glasnik, Beograd, 2008. Rigg, Jonathan, An Everyday Geography of the Global South, Routledge, New York, 2007. Pandey, Gyanendra, The subaltern as subaltern citizen, Economic and Political Weekly, vol.41, no. 46, pp.4735-4741. Spivak, Gayatri Chakravorty, In Memoriam: Edward W. Said, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, vol.23, no.1&2, pp.6-7. Spivak, Gayatri Chakravorty, Scattered speculations on the subaltern and the popular, Postcolonial Studies, vol.8, no.4, pp.475486. Spivak, Gajatri akravorti, Mogu li podreeni da govore, Polja, vol.56, br.468, str.91132. Thompson, E.P., The Making of the English Working Class, Vintage Books, New York, 1966. Todorova, Marija, Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek, Beograd, 1999. Van Binsberg, Wim, Aspects of Democracy and Democratization in Zambia and Botswana in: Tom Young (ed.), Readings in African Politics, Indiana University Press, Bloomington, 2003, pp.202214. Wang, Hui, The politics of imagining Asia: a genealogical analysis, Inter-Asia Cultural Studies, vol.8, no.1, p.1, pp.133. Zachariah, Benjamin, Playing the Nation Game: The Ambiguities of Nationalism in India, Yoda Press, New Delhi, 2011.

[29]

[30]

[31]

[32] [33]

[34]

[35]

[36]

[37] [38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43] [44]

[45]

[46]

112

ZOR A N I RJA KOV I

Zoran irjakovi SUBALTERN STUDIES AND INTERPRETATION OF POST-YUGOSLAV SPACE

Abstract This article attempts to show the relevance of the Subaltern Studies for various interpretations of the violent break-up of Yugoslavia and its consequences. 2012 marked the 30th anniversary of the establishment of the South Asian Subaltern Studies Group, which has subsequently grown into one of the most influential schools of postcolonial critique. But, aside from the Women's Studies, numerous useful insights that had been developed by the Subalternists have had here only a minor influence on the interpretations that have often led, instead of delegitimizing negative stereotypes and essentialist narratives of Balkanism, into their ethnocentric reformulations. The article introduces the subalternist discourse of provincializing Europe, expressed primarily through representation of European history and experience as particular and culturally-conditioned, as a possible way for deprovincializing Balkans and delegitimizing neoessentialist interpretations that have found a prominent place in the analysis of Post-Yugoslav disorder. Key words: postcolony; break-up of Yugoslavia; subaltern; provincializing Europe; modernization; cosmopolitan liberals; nationalism; Balkanism; Serbism; neoessentialism.