SREDNJEVEKOVNI GRAD ELEZNIK KOD MILJKOVCA

Severoistoni delovi Kalafata, gde Toponika reka useca sebi put pravei pri tome klisuru ravnu velikim kanjonima kroz masivne planinske lance, odie mistikom prolosti ije se tajne skrivaju u ovim predelima. Nedaleko od Nia kod sela Miljkovac 14 km. severoistocno od grada smesten je lokalitet sa razvalinama starog utvrdjenja koje se naziva eleznik. Njega pod ovim nazivom pominjei cuveni austrijski istrazivac, istoricar I etnolog Feliks Kanic koji ga naziva ,, elezna vrata,1,. Prema Kanicu, koji je tadasnju srpsko-tursku granicu presao kod moravskog sela Katun, gde se nalazila granicna propusna postaja, da bi zatim krenuo verovatno alternativnim pravcem tadasnjeg carigradskog druma I onda dolinom Toponicke reke stigao do ovog lokaliteta, ovo mesto naziva ,,Zelezna vrata,, I tu se kako on kazedogodila ,,jedna buna raje protiv Turaka,,, Na zalost,izgleda da Kanic nije bio preterano zainteresovan da napravi opis ili skicu ovog utvrdjenja pa nemamo daljih podataka o tadasnjem eventualnom stanju ili izgledu utvrdjenja. Samo utvrdjenje nalazi se na desnoj strani toponicke reke nadnoseci se nad njom i putem tako da u potpunosti dominira ovim predelom. Koja je bila prava namena ovog utvrdjenja,kako je ono izgledalo I kada je izgradjeno ? Na zalost u izvorima imamo samo oskudne podatke o ovom lokalitetu I to tek u kasnijim periodima. Smatra se,naime,da je ono nastalo drugoj polovini XIV veka a da ga je izgradio nepoznati vlastelin pod vlascu kneza Lazara kako bi ga svrstao u jedan od delova odbrambenog lanca od napada Turaka na ove prostore. Ono sto medjutim intrigira to je mogucnost da je utvrdjenje bilo podignuto na temeljima neke druge gradjevine iz ranijih perioda kao sto je to recimo rimski kastel ili jedno od ranovizantijskih utvrdjenja kojih je bilo dosta na ovim prostorima. Nije iskljucena, ali ni dostupna, dokazivanju teza da se tu nalazio jedan od kastela koji su prema tadasnjem savremeniku Prokopiju izgradjena pod Justinijanom I (527-565) odnosno u periodu ekspanzije tadasnjeg vizantijskog carstva. Naime, Preokopije iz Cezareje, koji je inace bio savetnik na dvoru vizantijskog cara Velizara pa cak ucestvovao u vojnim pohodima, napisao je izmedju ostalog delo pod imenom ,, De Afiicis,,-O Gradjevinama, gde opisuje Justinijanovu obnovu carstva. Sto se Nisa I njegove okoline tice, Prokopije daje listu od 32 kastela koji su izgradjeni ili obnovljeni za vreme Justinijana I. Mnogi od njih na zalost nisu identifikovani iz razloga sto Prokopije ne daje bliza obavestenja po

kojima bi mogla da se izvrsi identifikacija ali I zbog toga sto mnoga nisu prezivela do danasnjih dana da bi mogla biti istrazena. Medjutim ono sto ukazuje na moguce veze sa tim periodom je svakako drugi lokalitet na ovom prostoru. Na uzvisenoj zaravni preko puta utvrdjenja Zeleznik na levoj obali toponicke reke a na lokalitetu poznatom kao Gradiste, nalaze se ostaci ranovizantijskog utvrdjenja . U unutrasnjosti bedema pronadjeni su ostaci polukruzne apside crkve u ciju je stenu uklesan stepenasti ispust za sedista episkopa-sintronos. Ispred se nalazila mermerna oltarna pregrada o cemu svedoce zateceni fragmenti parapetnih ploca tragovi boje na malteru govore nam da je crkva bila freskopisana2. Da li je eleznik bio u vreme Vizantije kula koja je stitila put I eventulnu crkvu na Gradistu? Odgovor na ovo pitanje treba traziti u cinjenici da je Nis u vizantijskom carstvu zauzimao vaznu poziciju kao religijsko srediste pa je tako na njegovom podrucju nicalo vise verskih objekata. Kao primer mozemo da uzmemo one koje su opstale kao sto je recimo Latinska crkva kod Gornjeg Matejevca ili ranovizantijska crkva kod Orljana, koliko je jos takvih objekata bilo na teritoriji Nisa mozemo samo da pretpostavimo, ako znamo da je Nis prema zbirci o cudesima Dimitrija Solunskog srusen posle 615 a pre 618 godine od strane slovensko-avarskih plemena kada je verovatno stradao veci broj gradjevina na ovom prostoru. 3 U sirem okruzenju nalazilo se jos nekoliko utvrdjenih gradova koji su po svemu sudeci bili medjusobno povezani komunikacijama u srednjem veku. To su Bovan kod Aleksinca, Sokolac ili Soko-grad kod Sokobanje I Svrljig kod danasnjeg Svrljiga. Vrlo je verovatno da je Zeleznik bio kontrolna tacka na putu prema Svrljigu koji je u srednjem veku bio zajedno sa podgradjem razvijeno utvrdjeno mesto. O eventualnom podgradju nemamo, kao uostalom I za samo utvrdjenje, dovoljno podataka ni izvora ali nije iskljuceno njegovo postojanje a u kasnijem periodu Miljkovac I Zeleznik pominju se kao dva razlicita naseljena mesta tako da je moguce da se podgradje kasnije spojilo sa selom a da je naziv toponim Zeleznik ostao da se podrazumeva samo za ostatke utvrdjenja koje je bilo cvrsta kontrolno odbrambena tacka na ovom podrucju pa iz toga I sam naziv. Ono sto znamo o izgledu utvrdjenja tice se iz perioda jedne od Niskih buna koje su pokretali mestani sela okoline Nisa sredinom u prvoj polovini I sredinom 18-tog veka.U jednoj od buna koja je izbila 1835 god. a koju su pokrenuli mestani sela Velepolje,Paljina, Miljkovac, Cerje, Kamenica, Donji i Gornji Matejevac I mnoga druga, ustanici su koristili kulu utvrdjenja Zeleznik I teren oko klisure kako bi se oduprli Turskoj vojsci. Za utvrdjenje se kaze da je kula bila visoka pet spratova a da je debljina zidova utvrdjenja oko jedan metar, osnova utvrdjenja bila je cetvorougaona nevelikih dimenzija.To bi znacilo da je moguca visina kule bila oko 10 metara. Posto je njihov otpor uz velike gubitke bio slomljen, deo pobunjenika uspeo je da se kanalom koji je vodio od kule u dubinu klisure izvuce I pobegne preko obronaka Kalafata I tako izbegne tursku odmazdu.To 2

nam opet govori da je utvrdjenje bilo dobro I strogo namenski konstruisano pruzajuci braniocima mogucnost povlacenja u slucaju da napadaci osvoje utvrdjenje. Od danasnjeg utvrdjenja ostali su samo delovi severnog I istocnog zida. Zidovi su pravljeni od blokova kamena sredjne velicine povezanih nekom vrstom maltera I lomljenog kamena.Na ostacima zidova vide se udubljenja gde su bile smestene grede za ojacavanje istih sto je bila tipicna tehnika gradnje fortifikacija za period kasnog srednjeg veka kada se tehnika graditeljstva posebno razvila. Na lokalitetu nisu nikada vrsena arheoloska istrazivanja koja bi mogla pomoci da se daju odgovori na neka od pitanja vezanih za zivot ovog objekta I oko njega. U blizini utvrdjenja severoistocno od njega nalazi se srednjevekovna manastirska crkva Sv.Nikola koja je sigurno bila u vezi sa njim a u mineju iz 1509 god koji je ovde napisan, manastir se pominje pod imenom Zeleznik. Manastir se pominje u kasnijim Turskim popisima ali utvrdjenje ne, tako da ne znamo da li je bilo korisceno u neku svrhu. Godine 1578 manastir I ceo ovaj kraj pripadaju imanju Sandzak-bega a ni manastir ni utvrdjenje ne pominju se kasnije sve do pred samo oslobodjenje od Turaka odnosno do gore navedenog perioda Niskih buna.1 injenica je da e mnoge tajne u vezi sa ovim lokalitetom biti zauvek skrivene ali je injenica i to da se ovakvi objekti spomenici I svedoci istorije ovog kraja moraju sacuvati I istrazivati sa vise entuzijazma I zelje da se otkrije sto veci deo istorijskog naslea.

STOJILJKOVIC VLADAN

1 3

,,Crkve I manastiri grada Nisa,,-Misa Rakocija isto