T.C.

MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS RETMENL BLM DALI

OSMANLI MEDRESELERNDE BR RETM METODU OLARAK MNZARA ve AHMET CEVDET PAANIN DB-I SEDD ADLI ESER (Yksek Lisans Tezi)

Nesibe Feyza BYKDN

stanbul, 2007

T.C. MARMARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS LAHYAT ANABLM DALI LKRETM DN KLTR VE AHLAK BLGS RETMENL BLM DALI

OSMANLI MEDRESELERNDE BR RETM METODU OLARAK MNZARA ve AHMET CEVDET PAANIN DB-I SEDD ADLI ESER (Yksek Lisans Tezi)

Nesibe Feyza BYKDN Danman : Prof. Dr. Mehmet Faruk BAYRAKTAR

stanbul, 2007

NSZ
Osmanl Devletinin kuruluundan itibaren medreseler, vakflar vastasyla desteklense de eitim ve retim faaliyetini yrten devletin resmi kurumlar olmulardr. Osmanl Devletinin gerileme dnemine girmesiyle devletin her kademesinde olan bozulmalar medreselerde de grlmektedir. Medreselerdeki ezberci ve takliti eitimi eletirirken bunu gzard etmemeli, devletin ykselme dneminde medreselerin de eitim asndan en verimli dnemlerinin olduu unutulmamaldr. almamz, bir giri ve iki ana blmden olumaktadr. Girite aratrmamzn konusu, amac, nemi, snrllklar ve metodu hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde retim metodlar hakknda ksa bir bilgiden sonra tartma metodu, eitleri ve mnzara bahsi ayrntl olarak ilenmitir. Gnmz retim metodlar ierisinde mnzarann yeri ve ierii tesbit ediltikten sonra bir ilim olarak tarihte ve Osmanl medreselerinde mnzarann yeri ve kurallar zerinde durulmutur. Son olarak mnzara konusunda gemiten gnmze yazlm eserlerin balcalarnn yer ald bir liste verilmitir. kinci blmde, mnzara konusunda eser veren ve tarihimizde nemli bir yeri olan Ahmet Cevdet Paann hayat ve balca eserleri bilgi verildikten sonra, onun eseri olan db- Sedd min lmil-db gnmz Trkesine evrilmitir. Sonunda genel bir deerlendirme ve sonutan sonra ek olarak db- Seddn aslnn bir kopyas ve bir szlk yer almaktadr. almamz srasnda gr ve dnceleri ile yardmlarn esirgemeyen kymetli hocam Prof. Dr. M. Faruk Bayraktar Beye kalbi kranlarm sunuyorum. Tezimizin her aamasnda maddi ve manevi olarak her zaman yanmda olan sevgili eim Mustafa Bykdine, ayrca anneme ve babama da teekkr ederim. Gayret bizden, baarya ulatrmak Yce Allahtandr. Nesibe Feyza BYKDN

NDEKLER
Sayfa No NSZ ............................................................................................................................. i NDEKLER ............................................................................................................... ii KISALTMALAR ............................................................................................................ v GENEL BLGLER ....................................................................................................... vi 1. GR 1.1. Aratrmann Konusu .......................................................................................... 1 1.2. Aratrmann Amac ........................................................................................... 1 1.3. Aratrmann nemi ........................................................................................... 2 1.4. Aratrmada Kullanlan Metod ........................................................................... 3 1.5. Aratrmann Snrllklar................................................................................... 3 2. TARTIMA METODU VE MNZARA .............................................................. 5 2.1. retimde Metod .............................................................................................. 5 2.2. Tartma Metodu .............................................................................................. 8 2.2.1.Kapsam ..................................................................................................... 8 2.2.2.Tartma Metodunun Faydalar.................................................................. 8 2.2.3.Tartma Metodunun Yetersiz Ynleri .................................................... 10 2.2.4.Tartma Metodunu Etkili Kullanm in Rehber lkeler ........................ 10 2.2.5.Tartma Metodunun eitleri ................................................................. 12 2.2.5.1.Byk Grup Tartmas .................................................................... 12 2.2.5.2.Kk Grup Tartmas .................................................................... 13 2.2.5.3.Forum ............................................................................................... 13 2.2.5.4.Panel ................................................................................................. 14 2.2.5.5.Seminer ............................................................................................ 14 2.2.5.6.Proje almas (lgi Merkezleri Gruplar) ...................................... 14 2.2.5.7.Vzlt Gruplar ................................................................................. 15 2.2.5.8.Fikir Taramas .................................................................................. 15 2.2.5.9.Alt Dnce apkas ....................................................................... 16 2.2.5.10.Alt Uygulama Ayakkabs ............................................................ 17 2.2.5.11.Parlementer Mnzara ................................................................... 17

ii

2.2.5.12.Mnzara........................................................................................ 18 2.3. Mnzara................................................................................................................ 19 2.3.1 Kavramlar .................................................................................................... 19 2.3.1.1. Mnzara ve Mbhase ................................................................. 19 2.3.1.2. Cedel .............................................................................................. 21 2.3.1.3. Hilf ............................................................................................... 23 2.3.2. Mnzara lminin Tarihesi ......................................................................... 23 2.3.3. Osmanl Medreselerinde Mnzara ............................................................. 25 2.3.4. Mnzarann Nitelii Ve Kurallar .............................................................. 28 2.3.4.1. Men ............................................................................................... 29 2.3.4.2. Nakz ............................................................................................... 29 2.3.4.3. Muraza ......................................................................................... 29 2.3.5. Mnzara db ........................................................................................... 33 2.3.6. Mnzara lmi Hakknda Yazlan Balca Risle Ve Kitaplar .................... 34 3. AHMET CEVDET PAA VE DB-I SEDD MN LML-DB ADLI ESER ........................................................................................................................ 37 3.1. Ahmet Cevdet Paa ve Hayat ................................................................... 37 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.1. 4. 3.1.5. 3.1.6. 3.1.7. 3.1.8. 3.1.2. 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. 3.2.5. Ailesi ve Medrese tahsili ................................................. 37 Resmi Grevleri ............................................................... 41 Vakanvislii ve Mfettilikleri .................................... 42 Nzrl Ve Mecelle Heyeti Bakanl .......................... 44 lm ahsiyeti ................................................................... 47 Eitimcilii ...................................................................... 50 Tarihilii ........................................................................ 53 Hukukuluu ................................................................... 54 Tarh-i Cevdet ............................................................... 56 Tezkir-i Cevdet ............................................................ 57 Maruzt ........................................................................ 58 Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef............................... 58 Krm ve Kafkas Tarihesi ............................................ 58

Eserleri ........................................................................................... 56

iii

3.2.6. 3.2.7. 3.2.8. 3.2.9. 3.2.10. 3.2.11. 3.2.12. 3.2.13. 3.2.14. 3.2.15. 3.2.16. 3.2.17. 3.2.18. 3.2.19. 3.2.20. 3.2.21. 3.2.22. 3.2.23. 3.2.24. 3.2.25. 3.2.26. 3.2.27. 3.2.28. 3.3.

Mecelle .......................................................................... 59 Rislet1-vef .............................................................. 59 erh-i Kitbl-emnt .................................................. 59 Mahkeme-i Temyizin Vazifesine Dir .......................... 59 cr- Akar Nizmnmesi .............................................. 59 Mukaddime-i bn Haldun .............................................. 60 Belgat- Osmaniye ....................................................... 60 Kavid-i Osmaniye........................................................ 60 Medhal-i Kavid............................................................ 60 Kavid-i Trkiye ........................................................... 61 Hlye-i Sadet ................................................................ 61 Divn- Sib erhinin Tetimmesi................................. 61 MaImt- Nfia .......................................................... 61 Beynul-unvn ............................................................. 61 Takvimul-edvr ............................................................ 62 Mecmua-i Ahmed Cevdet ............................................. 62 Hulstl-beyn f Telifil-Kurn.............................. 62 Dstr ............................................................................ 62 Dvne-i Cevdet ........................................................... 62 Eser-i Ahd-i Hamd ...................................................... 63 Mecma-i liye ............................................................ 63 Miyr- Sedd .............................................................. 63 db- Sedd min lmi1-db ...................................... 64

db- Sedd min lmi1-db ................................................................. 64

4. SONU .................................................................................................................... 100 EKLER .................................................................................................................... 102 KAYNAKA .......................................................................................................... 145

iv

KISALTMALAR
A. bkz. c. ev. der. D..A. haz. M. nr. s. yy. IRCICA : Ankara niversitesi : Baknz : Cilt : eviren : Derleyen : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Hazrlayan : Marmara niversitesi : Nereden : Sayfa : Yzyl : slm Tarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi

GENEL BLGLER
sim ve Soyad Anabilim Dal Program Tez Danman Tez Tr ve Tarihi Anahtar Kelimeler : Nesibe Feyza BYKDN : lhiyat : lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retmenlii : Prof.Dr. M. Faruk BAYRAKTAR : Yksek Lisans Temmuz 2007 : mnzara, db, tartma metodu, Osmanl medreseleri,

Ahmet Cevdet Paa, db- Sedd.

ZET OSMANLI MEDRESELERNDE BR RETM METODU OLARAK MNZARA VE AHMET CEVDET PAANIN DB-I SEDD ADLI ESER

retim ve renim srecinde kullanlan metodlar, bu sre sonunda istenilen hedefe en kolay ve en ksa yoldan ulamak iin son derece nemlidir. Gnmzde bilgi ve iletiim teknolojisindeki gelimelerin paralelinde retim metodlarnda da deiiklikler olmutur. Ama gemiten gnmze hala canl olarak kullanlan retim metodlar da vardr. Tartma metodu ve mnzara da bunlardandr. Bugn de zellikle etkin bir retim iin tavsiye edilen mnzara, Osmanl medreselerinde tartma db ve kurallarn ieren mstakil bir ilim ve ders olarak okutulmutur. Ahmet Cevdet Paa, Osmanl Devletinin son dneminde yaam, tartma db ve kurallar hakknda db- Sedd min lmil-db adl eseri yazm, nemli ilim ve devlet adamlarmzdandr. Bu almada tartma metodu ve mnzarann gnmz retim metodlar arasndaki yeri ve Osmanl medreselerinde bir ilim olarak deerlendirilmesi incelenmitir. Ayrca Ahmet Cevdet Paann hayat ve eserleri hakknda bilgi

vi

verildikten sonra, onun db- Sedd min lmil-db adl eseri gnmz Trkesine aktarlmtr. Ek olarak db- Seddn aslnn bir kopyas verilmitir.

vii

GENERAL KNOWLEDGE
Name and Surname Field Programme Supervisor Keyword : Nesibe Feyza BYKDN : Theology : The Department of primary Education of Religion and Moral Science : Prof.Dr. M. Faruk BAYRAKTAR : munzara, db, method of discussion, Ottoman colleges, Degree Awarded and Date : Master Temmuz 2007 Ahmad Cavdat Pasha, db- Sadd.

ABSTRACT MUNZARA AS A TEACHNG METHOD IN OTTOMAN COLLEGES AND AHMAD CAVDAT PASHAS WORK NAMED DB-I SADD

Methods used in the process of education and learning are very important to reach to aims of the process by the easiest way. In modern times, important changes have happened in teaching methods in the paralel of developments in knowledge and communication technologies. But there are some teaching methods which are alive from the past to the present. The method of discussion namely munzara is one of these methods. Munzara which is also adviced in modern times especially for an effective teaching was the name of an independent science on the rules of discussion (db) in Ottoman times and was taught regularly at colleges. Ahmad Cavdat Pasha is one of our important statesmen who lived during the last Ottoman period and wrote a book about the ways and rules discussion, named db- Sadd min Ilm al-db.

viii

In this work, we aim to study the place of the method of discussion and Munzara among modern teaching methods and also to deal with the Munzara as a religious science in Ottoman colleges. After giving some knowledge about the life and works of Ahmad Cavdat Pasha, the work endures with the translation of his book db- Sadd in to daily Turkish. A copy of the original book is given as an appendix in the end of the work.

ix

1. GR

1.1. Aratrmann Konusu Bu almada, bir retim metodu olarak tartma uslu ve mnzarann gnmz retim metodlar arasndaki yeri ve bir ilim olarak Osmanl medreselerinde yer almas incelenecektir. Ahmet Cevdet Paann talebelik yllar, Drulmuallimn mdrl ve Marif nzrl ile ilgili verdii bilgiler, bizleri son dnem Osmanl medreseleri hakknda olduka aydnlatmaktadr. Bu sebeple Ahmet Cevdet Paann hayat, eserleri ve zellikle tartma db ve kurallarn konu alan db- Sedd min lmil-db adl eseri tezimizde ikinci blm olarak alnmtr. 1.2. Aratrmann Amac Bir milletin tarihi ve kltrel birikimi o milleti millet yapan en nemli unsurlardandr. Bu birikimlerine hakkyla sahip kabilen milletler, ayaklarn salam yere basarak gelecee atlm yapabilirler. Bu birikime sahip kmak adna mazi hayranl ile an gelimelerine kaplar kapamak, an gerisinde kalmaya sebep olaca gibi, tam tersi ada olabilmek adna gemii tamamen yok saymak, salam temellere dayanmadan ayaa kalkmaya almak da gelecei yakalayamamak tehlikesini dourur. Halbuki olmas gereken, maziye de atiye de dman olmadan gemile gelecek arasnda imdiki zamanda bir kpr oluturabilmektir. Eitim ve retimde gemile bugn arasnda bir kpr kurabilmek ve gemii daha iyi deerlendirebilmek, bugne k tutacak kltr ve birikimimizden faydalanmak asndan rnek olabilmesi iin byle bir konuyu almay tercih ettik. Bununla birlikte, ezberci eitim sistemi ile eletirilen, ayn zamanda kltrmzn bir paras olan Osmanl medreselerinde kullanlan retim metodlarnn zannedildiinin aksine takrir, ezber ve tekrarla snrl olmadn, tartma metodunun da ok canl olarak kullanldn aratrp ortaya koymak istedik. Tartma metodunun bir eidi olan mnazara konusunu da Osmanl medreselerinde mstakil bir ilim ve ders olmas hasebiyle tercih ettik.

1.3. Aratrmann nemi nsanlk tarihi zellikle bilgi ve iletiim teknolojisinin ok hzl deitii ve ilerledii yeni bir yzyla girmitir. letiim alanndaki bu gelimeler ve beraberinde getirdii kreselleme toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel ynden birbirlerini etkilemelerini de daha kolay ve hzl hale getirmitir. Bu deiimin insanla yararl olacak ekilde olumlu ynde bir gelime olabilmesi, kltrler aras etkileimin her bir kltr yok etmemek zere salkl bir ekilde gerekleebilmesi ancak salam bir eitimle mmkndr. Bu hzl deiime ayak uydurabilmek iin eitim ve retimde de yeni yaklamlar ve araylar kanlmaz olmutur. Btn bu deiim ve araylarn karsnda toplumlarn ve hatta her ferdin kimlii olan kendi kltr ile kresel gelimeler arasnda uyumu salamak da eitimin amalar arasndadr. 21. yzylda eitim sistemindeki yeni yaklamlarla hedeflenen, renci merkezli ve retmen ve rencinin aktif olarak katld bir retim etkinlii ve bu retim etkinlii ierisinde kendine gvenen, kendini ifade edebilen, bakalarnn dncelerine saygl, dnen, sorgulayan, olaylara eletirel gzle bakabilen, aratrmac ve retici bir birey yetitirebilmektir. Byle bir eitim, teorik bilgileri reterek deil ancak eitim sreci ierisinde yaayarak ve yaatarak verilebilir. Bunu salamann en uygun yolu da retim srecinde kullanlan metodlardr. Gnmzde eitim bilimleri ierisindeki retim metodlar arasnda yer alan tartma metodu ve mnzara yukarda belirttiimiz eitimin hedeflerinin hemen hepsini iine alan bir retim metodudur. Tartma metodu, tartma ve mnzara konusunun belirlenmesinde rencilerin ilgi ve ihtiyalarnn dikkate alnmas ile renci merkezli, tm snfn katlmnn saland bir tartma ortam ile aktif bir retim metodudur. Tartma kurallar ve db ise eitim srecinde bireye kazandrlmak istenen yetenekleri iine almaktadr. Bugn bizim retim metodlar arasnda ele aldmz mnzara ve db, ezberci eitim sistemiyle eletirdiimiz Osmanl medreselerinde bir st derecedeki derslerin ileniine hazrlk olmas bakmndan mstakil bir ders olarak okutulmutur.

Eitim tarihimizde mstakil bir ilim ve ders olarak yer alan tartma ve mnzara metodunu bugnk eitim sistemimiz ierisinde canl olarak kullanrken bu tarihsel birikimimizle birletirebilmek kltrmz aktarmada nemlidir. almamzn buna bir rnek olmasn ve katk salamasn umut ediyoruz. Ahmet Cevdet Paa, Tanzimat dnemi, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde yaam, yklmaya doru giden bir devleti kurtarmak iin aba sarfetmi nemli ilim adamlarmzdandr. Devletin medeniyet seviyesine ulamasnn eitimle mmkn olabileceine inanm ve bu yolda nemli almalar yapmtr. Btn bu almalarnda kendi kltrne bal kalarak yeni gelimeleri de takip etmi ve ikisi arasnda uyumlu bir gei iin aba harcamtr. Onun db- Sedd min lmil-db adl eseri de Marif nzrl srasnda yeni alan sbyan mekteplerinde okutulmak zere yazd, bizim konumuz olan tartma kurallar ve adabndan bahseden bir eserdir. 1.4. Aratrmada Kullanlan Metod Aratrmamzn birinci blmnde ve Ahmed Cevdet Paann hayat aktarlrken konu ile ilgili kaynaklar taranm ve derleme yaplmtr. kinci blmde Ahmed Cevdet Paann db- Sedd min lmil-db adl eseri gnmz Trkesine aktarlmtr. Eserin btnln korumak ve yazarn maksadn yanstmak iin kelime deitirilmeden aynyla evrilmitir. Sade bir dille yazlmasna ramen, zaman ierisinde Trkedeki deimeler sebebiyle bugn kullanlmayan ve anlalmas zor olan kelimeler iin mini bir szlk hazrlanmtr. Ek olarak da eserin aslnn bir kopyasn konulmutur. Eserin asl ile karlatrlmasn kolaylatrmak amacyla bugnk Trkeye aktarlrken satr aralarndaki rakamlarla eserin aslndaki sayfa numaralarna iaret edilmitir. 1.5. Aratrmann Snrllklar almamzda tezimizin ana konusu olan mnzarann iinde yer ald tartma metodu geni olarak ilenmitir. Bir yksek lisans tezi olmas hasebiyle konunun snrlarn geniletmemek iin dier retim metodlar sadece ismen zikredilmitir. Ayrca retim metodlar ile ilgili geni bilgi ieren eitli, retim metodlar ve retimde planlama ve deerlendirme vb. isimleriyle pek ok eser mevcuttur.

Mnzara konusu incelenirken bir ders olarak Osmanl medreselerindeki yeri zerinde durulmu, mstakil bir ilim olarak tarihsel srecine ksaca deinilmitir. Mnzara db ve kurallar konusunda Ahmed Cevdet Paann db- Sedd min lmil-db adl eseri esas alnmtr. Mnzara konusunu Osmanl medreselerinde ve gnmzde bir retim metodu olarak kullanln incelediimiz iin mnzara hakknda yazlan eserler yalnzca liste halinde verilmitir.

2. TARTIMA METODU VE MNZARA

Tartma metodu, gnmz eitim bilimleri ierisinde bir retim ve renim metodu olarak deerlendirilmektedir. Mnzara ise tartma metodunun eitlerinden biridir. Tartma metodu ve mnzara bahsine gemeden nce retimde metod ve retim metodlar ile ilgili ksa bir giri yerinde olacaktr. 2.1. retimde Metod Dilimize Franszcadan gemi bir kelime olan metod, yol, yntem, usul, tarz demektir. Eitim ve retimde metod ise eitim ve retimin sonunda ulalmak istenilen hedefi gerekletirmek iin retmenin ve rencinin ihtiyacna ve artlara gre, hedefe en ksa yoldan ulamay salayacak, nceden belirlenmi planl ve dzenli yoldur. Hayatn her alannda olduu gibi retmen de okulda yapaca ite en kolay en ksa yoldan baarya ulamak ister. Bunun yolu da belli bir plana gre ve uygun bir metod kullanarak retilmek istenilen konuyu verebilmektir. retmenin bunu yapabilmesi iin de yntem bilgisine ihtiyac vardr. Yntem bilgisinin amac, yandan arkl vapuru yeniden icat etmeye kalkmay nlemektir. nsan var olan bir eyi yeniden bulmaya uramamaldr. Eer bir retmen, yntemler hakknda gerekli bilgiye sahip deilse, snfta dersini nasl yapacan, renciye nasl davranacan bilmiyorsa, bunlar, yapaca denemelerle yllar sonra renecektir. Bir retmenin on yl altktan sonra bulabilecei bir retim yntemini yzlerce yl nce tecrbelere dayanarak eitimciler ortaya koymu olabilirler.1 Her retim metodu her konu iin uygun olmaz. retimde rencinin konuyu en kolay ve rahat ekilde renebilmesi iin konuya uygun metodlar retmen seebilmelidir. Hatta gnmzde etkin bir retim iin birden fazla yntemle konuyu anlatmak artk bir zorunluluk olmutur. Bilgi edinme yollarnn hzla gelitii ve eitlendii bu iletiim anda hibir ders iin hibir retim metodu tek bana yeterli deildir. retmen konunun en iyi ekilde renilmesini salayacak yntemi belirledikten sonra ders esnasnda snftan ald izlenimlere, evre koullarna ve imknlarna gre kendi

M. Zeki Aydn, Din retiminde Yntemler, Nobel Yayn Datm, Ankara, 2004, s. 47

yeteneklerini ve abalarn da katarak deiikliklere gidebilmeli, yntem zenginlii ile dersi aktif hale getirebilmelidir. retimde seilen metoda ve konuya uygun alet ve aralarn kullanlmas da ok nemlidir. Bu alet ve aralar retim metodunun tamamlaycsdrlar.2 Modern metodlarn bazlar retmen ile rencilerin etkinliklere birlikte katlmasyla yetinmemekte, retmenlerin de meslektalaryla bir iletiim ortam ierisine girmesini gerektirmektedir. rnein, ekiple retim metodunda bir grup retmen, rencilerin retim sorumluluklarn birlikte paylamaktadr. Bylece renciler birden ok retmenin grn alarak konu hakknda derinlemesine bir bak as gelitirmektedir. Dier yandan retmenler de kendi meslektalarnn fikir ve retim biimlerinden haberdar olma ve faydalanma imkn bulmu olmaktadr.3 Etkin bir retim iin retmenin snf iinde tm iletiimlere ak olmas gerekmektedir. retmen-retmen, retmen-renci etkileimi yannda renci-renci etkileimine de zemin hazrlamaldr. rnein grup tartmalar, rnek olay incelemeleri, problem zme gibi metodlar retmen ve rencilere bu imkn salamas asndan son derece nemlidir.4 Sonuta konuya gre belirlenen iyi bir metod uygun aralarla zamandan, paradan, emekten ve enerjiden tasarruf ve yksek verim salar.5 Metod seilirken gz nnde bulundurulmas gereken noktalar unladr6: renci grubunun bykl Dersin veya konunun zellii Zaman ve fiziksel imkanlar

Beyza Bilgin, Mualla Seluk, Din retimi zel retim Yntemleri, Ankara 1999, s. 117. Leyla Kkahmet, retimde Planlama ve Deerlendirme, Ankara 2005, s. 51. 4 Kkahmet, s. 51. 5 Abdurrahman Dodurgal, Din Eitimi ve retiminde lkeler ve Yntemler, M. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1999, s. 285 6 Kkahmet, s. 52-53. Bilgin ve Seluk, s. 118
3

Maliyet retmenin metodu kullanabilmesi rencilere kazandrlmak istenen hedef davranlar

Etkili retimde metod zenginliine gitmenin gerekliliini daha nce vurgulamtk. Bunun iin retmenin uygulayabilecei metod says snrszdr. Her retmen kendi yeteneklerini ve kendi gelitirdii metodlar da katarak dersi en st dzeyde verimli hale getirecek istedii metodu ya da metodlar kullanabilir. Bununla birlikte retim metodlar ad altnda zikredilen ve kullanm en yaygn olan metodlardan bazlar unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Anlatm (Takrir) Metodu Soru-Cevap Metodu Problem zme Metodu Gsteri (Demostrasyon) Metodu Rol Oynama ve Drama Metodu Gzlem Gezisi Metodu Bilgisayarla retim Metodu Tartma Metodu rnek Olay ncelemesi Metodu

10. Global Dnme Yaklam 11. Benzetiim Metodu 12. Banda Eitim 13. Ekiple retim 14. Programl retim (Bireysel retim Metodu) 15. Mikro retim 16. Grup almas Metodu

2.2. Tartma Metodu 2.2.1. Kapsam Tartma metodu, retmen ve rencilerin bir konu ya da sorun zerinde birlikte alarak ve grlerini aklayarak mmkn olan zm yollarn aramalarn ieren bir retme ve renme metodudur. Bu metodda esas olan tm grubun etkinlie katlmasdr. Tartma metodunun amac, ele alnan konu ile ilgili olarak rencileri dndrmek, bilgi toplamalarn salamak, fikirlerini ve zm nerilerini almak ve karlkl bilgi alverii ile konuyu farkl ynleri ile deerlendirebilmektir.7 Tartma metodu, hibir n hazrlk ve bilgilendirme olmakszn rastgele uygulanan bir metod deildir. rencilerin n hazrl olmasa da ya konu, onlarn nceki bilgi ve tecrbelerine dayanarak fikir retebilecekleri bir konudur veya retmen tartmadan nce o konu ile ve dersin hedefleri ile ilgili rencileri bilgilendirmesi gerekir. nk tartma metodu, tm snfn retim ve renim etkinliine katlmasn hedefleyen aktif bir metoddur. Tartma, bireylerin renme ve retme srecine etkin katlmlarn, etkili iletiim kurma becerilerini ve olaylar gzden geirip birlikte sonuca ulamalarn salayc bir metoddur. Bu metod, retmen merkezli olmadndan tartmann baars ve istenilen hedefe ulama, byk lde grup yelerinin seviyesine ve aralarnda kurulan iletiimin niteliine baldr.8 Tartma metodu, dier retim metodlarndan pek ou ile birletirilebilir. rnein grup almasnda nce konuyu incelemi olan renciler sunumlarn yaptktan sonra aralarnda tartrlar, sonra onlar dinleyen renciler de tartmaya katlrlar. 2.2.2. Tartma Metodunun Faydalar Tartma metodunun retmen ve renci iin faydalar aadaki gibi sralanabilir:9

7 8

Kkahmet, s. 74, Bilgin ve Seuk, s. 137 Aydn, s. 113 9 Aydn, s. 114, Kkahmet, s. 78, Bilgin ve Seuk, s. 139

a.

rencilerde dnme, konuma ve sorun zme yetenei geliir.

b. Tartma metodu, rencileri, rendikleri bilgileri sorgulama, konular zerinde dnme ve aratrmaya iten bir metoddur. c. rencilerin aktif olduu bir metod olduundan renilenlerin iselle-

tirilmesine yardmc olur. d. renciler, kendi fikirlerini sylemeyi, bakalarnn fikirlerini dinlemeyi, bu fikirler kendilerininkine uymasa bile saygl davranmay renirler. Duygularn kontrol edebilme yetisi kazanrlar. Bylece toplumsallama eitimi de yaplm olur. e. renciler, kendi grleri zerindeki eletiri ve deerlendirmeleri grerek

fikirlerinin geerliliini denemi olurlar. f. tirirler. g. kazanrlar. h. Grup almalar sayesinde retmen, rencilerini daha iyi tanyabilir. i. retmenin, konunun renciler tarafndan nasl kavrandn grmesine renciler, kendi kendilerini kontrol etme ve planl i yapma alkanl renciler, konuyu deiik alardan grrler, yeni bak alar geli-

ve dzeltmeler yapmasna imkn salar. j. rencilere beraber alma, birlikte bir ii baarma, arkadalarla geinme,

toplu olarak bir iin sorumluluunu alma gibi davranlarn kazandrlmasna imkn verir. Grup almas, renciye bir sorumluluk yklemektedir. k. renciler, yaratclklarn ve becerilerini gsterme frsatn elde ederler. l. Genel olarak tm rencileri, zellikle de ekingen ve pasif olanlar

cesaretlendiren ve kendilerine gvenlerini salayan bir metoddur. m. renciler, bir gruba lider veya ye olma zevkini tadarlar.

2.2.3. Tartma Metodunun Yetersiz Ynleri Tartma metodunun yukarda saydmz faydalar ile birlikte zellikle retmenler iin zorlayc bir takm yetersizlikleri de vardr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:10 a. Tartma metodu, zellikle anlatm metodu ile karlatrldnda daha

fazla hazrlk ve zaman gerektirir. retmenin programn aksatabilir. b. Snf disiplinini salamak zordur. c. zellikle plansz ve hazrlksz yapldnda konunun uzamas ve konu

dna sapmalar olabilir. Bu da zamann boa gitmesine sebep olur. d. ok kalabalk snflarda uygulanmas zordur. e. f. Bir ders sresi iinde bitirmek zor olabilir. Kendini kontrol edemeyen, eletiriyi kabul edemeyen renciler tartmay

kiisel mnakaalara dntrebilirler. g. Baz renciler bu tr etkinliklere katlmak istemeyebilirler.

2.2.4. Tartma Metodunu Etkili Kullanm in Baz Rehber lkeler Bir retim etkinliinde tartma metodunu kullanrken en st dzeyde verim alabilmek iin uyulmas gereken ilkeler unlardr:11 a. Tartlacak konu ve tartma biimini renciler ve retmen birlikte

belirlemelidir. b. Ele alnan konunun hedef-davran dzeyi kavrama ve analiz dzeyinde olmaldr.

10

Aydn, s. 115, Hasan Ylmaz, Ali Murat Snbl, retimde Planlama ve Deerlendirme, Konya 2003, s. 176, Kkahmet, s. 79 11 Mustafa cal, Temel Eitim ve Orta retimde Din Eitimi ve retiminde Metodlar, TDV. Yayn Matbaaclk, Ankara 1991, s. 257-258, Aydn, s. 115-116, Ylmaz ve Snbl, s. 175

10

c.

lgi ve ihtiyalara cevap verecek konular seilmelidir.

d. Belli bir plan dhilinde iyi bir n hazrlk yaplmasna ve almalarn ynetimine zen gsterilmesi gerekir. e. Tartmann mutlaka bir amac olmal ve bu ama daima gz nnde bu-

lundurulmaldr. Tartma ncesi hazrlk dneminde ve tartma esnasnda rencilere hazr ynergeler vermek, tartmann amacna ulamasn ve baka ynlere kaymamasn salayacaktr. f. Snf mevcuduna gre tartma biimi belirlenmelidir. renci saysnn az

olduu snflarda tm rencilerin katlabilecei byk grup tartmalar, kalabalk snflarda kk gruplarla uygulanabilecek tartma biimleri seilebilir. ok sayda rencinin katlmn salayabilmek iin farkl farkl ilgi gruplar, seviye gruplar ve grev kmeleri oluturulabilir. g. Uygulanacak tartma biimi, kurallar ve adab rencilere aklanmaldr.

h. Tartma metodunda olmas gereken karlkl etkileimin tam gerekleebilmesi iin rencilerin snf ierisindeki oturma dzeni, tmnn tartmay izlemelerine, birbirlerini grmelerine ve tartmaya katlmalarna uygun olmaldr. Bunun iin snfn U eklinde veya karlkl dzenlenmesi uygun olabilir. i. Zaman, konunun zelliine ve snf mevcuduna gre rencilerin gr ve

dncelerini aklamalarna ve tartmann sonunda bir karara varlmasna yetecek ekilde ayarlanmaldr. j. Tartma ncesinde ksa bir n sunum tm rencilerin tartmaya katlm-

larn artrabilir. k. Byk grup tartmasnn dndaki tartma ekillerinde tartma gruplar mmkn olduu kadar kk tutulmaldr. Kalabalk snflarda tm rencilerin gruplara katlmn salayabilmek iin farkl grevlerle gruba yardmc olacak alt gruplar oluturulabilir.

11

l. edilmelidir.

Grup oluturulurken yelerin birbirine uyumlu olmasna, grup liderlerinin

sorumluluklarn tayabilecek ve dierlerini idare edebilecek zellikte olmasna dikkat

m. Grup almalarnn kontrol ve deerlendirmesine zen gsterilmelidir. Eksikleri tamamlamak, sonular birbirine balamak ve nemli noktalara dikkat ekmek retmenin grevidir. n. birlii ierisinde almann nemi zerinde durulmal, renciler birlikte almaya ve almalara aktif olarak katlmaya tevik edilmelidir. o. Tartmann ynetimine zen gsterilmeli, konunun dalmasna ve

renciler arasndaki gereksiz atmalara izin verilmemelidir. p. Tartma esnasnda ve sonunda elde edilen bilgiler retmen tarafndan zetlenmeli ve nemli noktalar tahtaya yazlarak rencilerin bunlara dikkati ekilmelidir. q. Tartmann sonunda belirlenen hedeflere ulalp ulalmadn ve yetersizlikleri belirlemek amacyla deerlendirmeye ihtiya vardr. Elde edilecek sonular, ileride dzenlenecek tartmalarn daha iyi yaplmas ve gerekli tedbirlerin alnmas iin nemlidir. r. renciler, tartma usulunu rendike ve tecrbe kazandka tartmann

deeri artacaktr. Bu konuda rencilerin kendi kendilerini deerlendirebilmeleri iin, tartmann teyp ya da videoya kaydedilerek tekrar gruba dinletilmesi eitici olabilir. 2.2.5. Tartma Metodunun eitleri Tartma metodunun ok deiik ekilleri vardr. Bunlardan en yaygn olarak kullanlanlar unlardr; 2.2.5.1. Byk Grup Tartmas Bu metodda retmen tm snfn katld bir tartma ortamnda konuyu iler, retmen tartmay yrtr, zaman zaman ortaya atlan fikirleri zetler, deerlendirme-

12

lere yardm eder. Tartma metodunu, soru-cevap metodundan ayrmak gerekir. yle ki, soru-cevap ynteminde genelde retmen ve renciler arasnda bir etkileim vardr. Tartma ynteminde ise hem retmen-renci hem de renci-renci arasnda dinamik bir fikir al verii vardr.12 Snf mevcudunun az olduu snflarda byk grup tartmas yapmak daha kolaydr. Kalabalk snflarda tartmay kontroll bir ekilde yrtmek ve dersin amalarn gerekletirmek mmkn olmayabilir.13 Byk grup tartmas, pek ok retim metodu ile birletirilerek veya onlarn sonuna eklenerek uygulanabilecek bir metoddur. Bazen dersin ilenii esnasnda ortaya kan bir sorun veya bir ifade tartmann balamas iin uygun bir ortam hazrlayabilir. Dolaysyla byk grup tartmas n hazrlksz da uygulanabilir. 2.2.5.2. Kk Grup Tartmas Snf mevcudunun fazla olduu durumlarda snfn birka kk gruba blnerek gruplar aras bir tartma metodudur. Oluturulan gruplarn ye says snfn durumuna gre ayarlanabilir. Ancak gruptaki renci says 4 ya da daha az olduu zaman grup olarak tartma yerine renciler arasnda elemeler ve kiisel mnakaalar olabilir. Gruptaki renci says 12den fazla olduu zaman ise gruptaki tm yelerin etkinliklere katlm azalmaktadr. Baskn olan renciler ne karken grubun ounluu pasif ve dinleyici durumunda kalmaktadr. Dolaysyla rencilerin durumuna gre 5-12 arasnda deien kk gruplar oluturmak daha etkili olacaktr. rencilerin grup iindeki etkinliklerini artrmak iin bir tartma deerlendirme formu veya bir yoklama listesi hazrlanabilir.14 2.2.5.3. Forum zel bir tartma eklidir. Bu metodda snf iinde oluturulacak kk bir grup renci dier rencilere bilgi verirler. Bunun iin bu tartma eklinde n hazrlk b-

12 13

Bilgin ve Seluk, s. 137. Ylmaz ve Snbl, s. 182. Aydn, s. 119 14 Ylmaz ve Snbl, s. 178.

13

yk nem tar. Bir dier nemli husus grup liderlerinin grevleridir. nk lider tartmay ynetir, her bir kiinin konuma sresini belirler ve gerekirse bu sreleri uzatp ksaltabilir, hatta konuyu da snrlandrabilir. Sununun sonunda dinleyiciler konumaclara konuya ilikin sorular yneltirler. Oturum sonunda ele alnan konuya ilikin kararlar alnr, nemli noktalar ve ilgin grler tekrar edilir ve tartmann bir zeti yaplr.15 2.2.5.4.Panel Bu metodda oluturulan bir grubun yeleri belli bir konu ya da sorun zerinde aratrma yaparlar ve bu n hazrlktan yararlanarak grlerini srayla aklarlar. Ama gerei bulmak ya da bir karara varmak deil, bir sorunu eitli boyutlaryla ortaya koymak, eitli eilim ve grleri aklamaktr. Bu ynyle forumdan ayrlr. Genellikle retmen veya yelerden birisi bakan olur; bakan, konuyu ve yeleri snfa tantr, konumaclara srayla ve eit srelerle konuma frsat verir. Bakan zaman zaman kendi grlerini de syleyebilir, konuulanlarn zetini yapar ve sonunda dinleyicilerin sorularn alr.16 2.2.5.5. Seminer Yksek retimde sklkla kullanlan bu yntem deiik biimlerde uygulanmaktadr. En yaygn kullanm biimi ise yazl bir tez ya da alma zerinde grupa tartlmasdr. zerinde grlecek yazl materyal bir kii ya da grup tarafndan hazrlanarak iki- hafta nceden snfa datlr. Bylece tm snf almann zerinde inceleme yapma imknna kavuurlar. Daha sonra semineri hazrlayan kii veya grup nce konunun bir sunumunu yapar ve sonra tm snfn katlmyla konu tartlr.17 2.2.5.6. Proje almas (lgi Merkezleri Gruplar) Bu tartma tekniinde nce snfla birlikte proje konular belirlenir. Bu konular iinden renciler ilgi duyduklar konulara gre gruplar olutururlar. Daha sonra grup yeleri deiik ynleri ile konuyu aratrmak zere blmlere ayrrlar. Her

15 16

Ylmaz ve Snbl, s. 201. Bilgin ve Seluk, s. 139. 17 Kkahmet, s. 76.

14

ye yeteneine ve ilgisine gre konunun bir blmn alarak sunum iin hazrlanr. Bu almada yeler konunun kapsam iinde olmak artyla her trl etkinlii bamsz olarak gsterebilirler. Hazrlanan proje sunumundan sonra ulalan sonu aklanr. Proje almalar sonular mutlaka bir proje sonu raporuna balanmaldr. 2.2.5.7. Vzlt Gruplar Bzz grup olarak da bilinen vzlt gruplar eitli ekillerde oluturulabilir. rnein; vzlt 22 de iki renci bir konu zerinde ikier dakika konuur. Vzlt 66 da ise alt renci ayn konu zerinde altar dakika tartr. Vzlt gruplarnda nemli olan belli bir rencinin belirli bir sre bir konu zerinde tartmas ve sonunda varlan kararlarn aklanmasdr. Bu tr grup tartmas 4le 36 dakika arasnda srebilecei iin vzlt gruplarna ksa sreli tartma gruplar da denilmektedir. Bu tartma ekline J. Donald Philips Michigan tarafndan gelitirilmi olduu iin Philips 66 ismi de verilmitir.18 2.2.5.8. Fikir Taramas Beyin frtnas olarak da bilinen bu tartma eklinde 5 ile 12 kii arasnda deien gruplar belli bir konu zerinde 5-10 dakika tartrlar. Burada nemli olan husus ok sayda fikir retmek ve soruna deiik alardan zmler getirmektir. Ortaya kan fikirler iyi-kt doru-yanl olarak deerlendirilmez. Herkes konuya ve amaca uygun olmak zere dndn syleyebilir. Grup bakan konuyu veya sorunu tanttktan sonra dier renciler o konuda akllarna gelen tm dnceleri sralarlar. Grup iinden not tutan bir renci btn fikirleri kaydeder. Srenin sonunda bu fikirler retmenin ynetiminde snf iinde tartlarak deerlendirilir. Hibir n hazrlk ve ara-gere gerektirmeyen, rencilerin aktif olduu ve konulara deiik alardan bakarak dnmeyi ve fikir retmeyi salayan etkin bir metoddur.19

18 19

Kkahmet, s. 77. Ylmaz ve Snbl, s. 194. Aydn, s. 122-123

15

2.2.5.9. Alt Dnce apkas20 Edward de Bono tarafndan gelitirilen bu metodun zellii rencilerin bir problemi zme konusundaki dnce ve nerilerini apkalarn rengine gre ekillendirmeleridir. 6 dnce apkas tekniinde iki nemli husus vardr. Birinci husus; dnmenin en byk dman karmaklktr. Sade bir dnce daha etkilidir. O halde dnme faaliyetinin sadeletirilmesi gerekir. 6 dnce apkas araclyla renciler duygularnn, mantnn, bilgisinin, yaratclnn hepsine ayn anda dikkat etmek yerine, onlara tek tek yer verme imknna kavuurlar. kinci nemli husus, deiik dnme biimlerine istendii anda gei yapabilmesidir. Bu metodda kullanlan apkalarn zellikleri yledir: 1- Beyaz apka: Beyaz renk tarafszl ve objektiflii anlatr. Ak ve tarafsz ol demektir. 2- Krmz apka: Krmz fke, tutku ve duyguyu artrr. Duygusal tepkilerini akla demektir. 3- Siyah apka: Karamsarlk ve olumsuzluklar artrr. Tehlikeleri bil demektir. 4- Sar apka: Sar renk gnei artrr, aydnlktr, olumluluktur. Avantajlar ve faydalarn srala demektir. 5- Yeil apka: yeil renk imen, bitki ve bereketi akla getirir. Yeni fikirler ve yaratcln kullan demektir. 6- Mavi apka: Mavi her eyin stndeki gkyznn rengidir. Mavi tarafszl, sakinlii ve hakim olmay akla getirir. Sonular toparla zmlerini ner demektir.

20

Kkahmet, s. 82. Aydn, s. 135

16

2.2.5.10. Alt Uygulama Ayakkabs21 Grupla tartma yntemlerinden 6 dnce apkas duygu, dnce ve bilgilerin paylamnda kullanlr. Uygulamalarn paylamnda ise kullanlan yntem 6 uygulama ayakkabsdr. 6 dnce apkasnn her seferinde giyilen apkaya gre davranlr. Oysa karlalan durumlar ou kez en az iki tr uygulamay gerektirir. O durumda yaplacak en iyi ey iki ayaa farkl iki uygulama ayakkabs giymektir. Her bir ayakkabnn zellii yledir: 1- Lacivert resmi ayakkab: Lacivert renk niforma rengidir. Rutin ileri ve resmiyeti artrr. Rutini uygula demektir. 2- Gri spor ayakkab: Gri renk sisi, pusu, tam ve net olarak grememeyi artrr. Bilgi topla ve bu bilgiyi kullan demektir. 3- Kahverengi yry ayakkabs: Kahverengi topra ve amuru artrr yry ayakkablar ise zor koullarda kullanlan salam ayakkablardr. nisiyatiflerden yararlan demektir. 4- Turuncu lastik izmeler: Turuncu renk tehlikeyi, dikkat ekmeyi ya da uyary artrr. Tehlikeyi azalt demektir. 5- Pembe ev terlii: Pembe renk scakl rahatl artrr. Bu uygulama biimi korumay, acmay, insanlarn duygu ve dncelerine kar hassas olmay gerektirir. 6- Mor binici izmeleri: Mor renk yetkiyi artrr. Binici izmesi de yine yetki ile ilgilidir. Rolnn gereklerine gre hareket et demektir. 2.2.5.11. Parlamenter Mnzara Mnzarann zel bir trdr. Bu mnzarada snf parlamentoya benzetilir. Ele alnan konu iktidar ve muhalefet grubu tarafndan tartlr. rnein, 50 dakikalk bir derste parlamenter mnzara yntemi yle uygulanr;22
21

Kkahmet, s. 83.

17

50 dakikalk ders 3e ayrlr. 1. Blmde yalnzca fikir retilir. nce babakan, sonra muhalefet grubun lideri, sonra hkmet grubunun yesi ve en son muhalefet yesi konuur. Bu blmde konumaclara mdahale edilebilir. Soru sorulabilir. Ancak bunun iin bakandan sz hakk almak gerekir. Dinleyiciler fikirleri alklarla destekler ya da eletirirler. 2. Blmde bakann ynettii, isteyenin sz alp konutuu bir oturum yaplr. 3. Blmde ise nce muhalefet grubunun lideri sonra da babakan konumasn yapar. Bu mnzarann en arpc yan mnzara sonunda kazanan ya da kaybedenin olmamasdr. Bu yntemde nemli olan farkl grlerin tartlmas ve bu tartmalarn demokratik bir biimde ynetilmesidir. 5.12. Mnzara ki ekibin, bir konuyu kart iki tez halinde ele alarak, dinleyiciler ve bir jri nnde savunmalardr. Toplant ncesi konuya ilikin tm hazrlklarn tamamlayan renciler kendilerine tannan sre iinde savunduklar grn haklln gstermek ve dier tarafn grlerini ve fikirlerini rtmek iin karlkl konuurlar. Daha sonra kazanan taraf jri tarafndan aklanr. retmen isterse mnzaradan sonra konu zerinde byk grup tartmas da yapabilir. Mnzara, bir fikri savunma, sz ustal, abuk cevap verebilme gibi yetenekleri gelitirdii iin retmenler tarafndan sklkla kullanlan bir yntemdir. Tartma metodunun bir eidi olarak akladmz mnzara, XIV-XIX. asrlar arasnda db ve kurallar bakmndan ayr bir ilim olarak ele alnm, Osmanl medreselerinde de ders olarak okutulmutur. imdi bu ynyle mnzara bahsini geni olarak inceleyelim.

22

Kkahmet, s. 75

18

2.3. Mnzara Mnzara, genel tartma kurallarn ieren bir ilim olarak deerlendirilmeden nce zellikle slam dnyasnda tartma kurallar ile ilgili olarak cedel ve hilf ilimleri mevcuttu. Ancak bu ilimlerle mnzara arasnda konulu amac asndan farkllklar vard. Bu fark daha iyi grebilmek iin cedel, mnzara ve hilf kavramlarn ieriini bilmek gerekir. 2.3.1. Kavramlar 2.3.1.1. Mnzara ve Mbhase Szlkte bakmak, dnmek anlamndaki nazar kknden treyen ve karlkl olarak bakmak, birlikte dnmek manasna gelen mnzara kelimesi, terim olarak gerein ortaya karlmas iin yaplan tartmalarn yntem ve kurallarn aratrp belirleyen ilm disiplini ifade eder.23 Ayn zamanda birden fazla ahsn gruplaarak bir konuyu kaynaklarna inerek (delillendirerek) tarttklar bir renme metodudur. Bahs kelimesi szlkte, topra kazp bir eyi aramak, sorup aratrmak, gerei ortaya karmak iin aba sarf etmek gibi anlamlara gelmektedir. Mbhase ise, karlkl arama, karlkl aba sarf etme anlamlarnda kullanlmaktadr. Buna gre mubhase ve mnzara kavramlarnn mteradif olduklarn sylemek mmkndr. Kuranda mnzara kelimesi gememekle birlikte nazar kknden treyen baz fiillerle dnmenin temel bilgi kaynaklar arasnda yer aldna dikkat ekilmi, fikri tartma ise cedel kavram ile ifade edilmitir. Kuran- Kerimde Ehli Kitaptan dmanlkta ileri gidenler mstesna olmak zere onlarla en gzel ekilde tartn24 Ey Muhammed! Allahn yoluna hikmetle ve gzel tle davet et. Onlarla en gzel ekilde tart.25 ayetleriyle tartma metodu bizzat emredilmi, tartmalarn en gzel ekilde yaplmas istenmitir. Muhatabn amacn hedefinden saptrma, ileri srmedii bir gr isnat edip onu malup etmeye almak, murzn kiiliini kk drc tavrlar taknmak, kesin delile dayanmadan cedele girimek, gerein ortaya
23 24

Yusuf evki Yavuz, Kuran- Kerimde Tefekkr ve Tartma Metodu, Bursa 1983, s. 5 Kuran, Ankebut 29/46 25 Kuran, Nahl 16/125

19

kmasndan sonra tartmay srdrmek, hakk batl ve batl hak diye gstermeye almak gibi ilm ve ahlak nitelikler tamayan tartmalar yerilmitir. Kuran- Kerim peygamberlerle kavimleri arasnda geen tartmalar da aktarmaktadr. Bu tartmalarda bir fikrin doruluunu kantlama veya yanlln gsterme eklindeki metotlar kullanlmtr. Bir dncenin doruluunu ortaya koymak iin gzlem ve deney, kyas ve karlatrma yntemlerinden faydalanlr. Dncenin yanlln gstermek iin de her eyden nce iddiaya karlk delil talep etme, iddiann doruluuna dair kant isteme, iddiann ve gereinin gerekle elitiini gsterme, ihtimalleri gz nnde bulundurup tartmaya ama, muarz pheye drme, soru-cevap yoluyla ileri srlen gr rtme, kararl bir tavr taknp kesin bir ifade kullanma, muhatabn samimiyetsizliini ve dolaysyla hakszln ortaya koymak amacyla sahte davran iinde bulunan tarafa mtereken beddua etme, darbmesel ve kssalar zikretme gibi yntemlere bavurulur.26 Hz. brahim ve Nemrut arasnda geen tartma bunun iin gzel bir rnektir. Kurann eittii Hz. Muhammed (s.a.v.)in hayatnda da onlarla en gzel ekilde tart emri dorultusunda gerek gayr-i mslimlere dini tebli ederken gerekse Mslmanlara dini hkmleri retirken bu gzel tartma ekillerini grmek mmkndr. Ashabdan gnmze kadar btn slam alimleri bu metodu yine kendi kltr ve evre artlar ierisinde kullanmlardr. Siyah bir ocuk dourmas zerine karsndan phelenen bir bedev ile Hz. Muhammed arasnda geen tartma, bu konuya iyi bir misal tekil eder: Adam: Ya Rasulallah, karm bir siyah ocuk dourdu. Hz. Muhammed: Develerin var m? Adam: Evet. Hz. Muhammed: Renkleri nedir? Adam: Krmzdr.

26

Geni bilgi iin bkz. Yavuz, Kuran- Kerimde Tefekkr ve Tartma Metodu, s. 118-182.

20

Hz. Muhammed: lerinde alaca renklileri var m? Adam: Evet, vardr. Hz. Muhammed: Niin byle olmutur? Adam: Irkna ekmi olabilir. Hz. Muhammed: Tpk develerde olduu gibi, ocuk da dedelerine ekmi olabilir.27 Burada da grld gibi Hz. Muhammedin tartmalarnda kaba szler yoktur. Ayplama, alay, elenme, murz kk grme gibi davranlar da yoktur. Mnzara ilmi, ilimler hiyerarisinde akl ilimler ierisinde yer alr. zellikle mantk ilminin tasdikt ksmnn kyas ve delil konusu ayn zamanda tartma kurallarn ve dbn belirleyen mnzara ilminin de konusudur. nk tartmada hatadan korunmak, tartmacnn btn delil trlerini ve delilin iddia iin uygun olup olmadn bilmesine baldr. Ayrca, mnzara ilmi, tartma tekniklerini iine alan dier ilimlere de genel ilkelerini veren ve onlar ieren genel bir tartma metodolojisi olmutur. 2.3.1.2. Cedel Cedel kelimesi szlkte, ipi salamca bkmek, birini sert bir yere drmek, dmanlk ve tartmada etin olmak, delile delille karlk vermek, bir fikri ar lde ve kavga yaparcasna savunmak ve gibi anlamlara gelen cedel kelimesi, Latince dialectica szcnn Arapa karldr.28 Dia ve legin szcklerinden meydana gelen dialectica, karlkl konuma ve tartma anlamlarna geldii gibi, akl yrtme (istidll) anlamnda da kullanlmaktadr. Terim olarak cedel, her nasl olursa olsun muhatab ikna ve ilzm etmek gayesiyle bir gr savunmayla ve rtmeyle ilgili delil getirme yollarndan bahseden bir ilimdir. Buna gre cedel ilmi de mnzara gibi delilleri konu edinmektedir. Her

27 28

el-Buhar, Sahih, Kitabut-talak, bb 26 Yavuz, Cedel, D..A. c. 7, s. 208.

21

ikisinin konusu da ayn olmakla birlikte, delilleri ele al ynleri arasnda farkldr. Mnzarada delillerin mvecceh olmas esas iken cedel de kar tarafn iddiasn ve delillerini rtmesi, susturmas esastr. Sonuta cedelin gayesinin her durumda hasm ilzm ve ikna etmek, mnzara ilminin gayesinin ise hakk ortaya karmak olduunu dndmzde, bu ikisi asl gaye itibariyle ayrlmaktadrlar. Bu anlamda, cedelde muhataba kar sert ve alayc bir tavr taknmak mmkn iken, mnzara dbnda bu trl davranlar uygun grlmemitir. Cedel ilmi, mantk ve mnzara ilmiyle ilikili olmak zere akl ilimlerin bir trn oluturmaktadr. Cedel kyas ve bu kyas oluturan ncllerin ierikleri (maddeleri) mantk ilminde incelenmektedir. Kyasnn formunu ve delillerinin ieriini mantk ilminden alan cedel ilmi, genel ilkelerini mnzara iminden alan ve felsef ve kelm tartma meselelerine uygulanan zel bir tartma teknii haline dnmtr. slam felsefesinde cedelin zel bir tartma yahut ispat metodu ve bir mantk disiplini olarak benimsenmesinde Aristonun Organon adl mantk klliyatnn beinci kitab olan Topikann nemli lde etkisi olmutur.29 Topikann Arapaya tercme edilmesinden sonra Farab bata olmak zere pek ok slam dnr onun zerine erhler ve zetler yazmlardr. Cedel tartma teknii, kulland kyas tr ve delillerin bilgi deeri bakmndan mnzara ynteminde kullanlan kyas tr ve delillerin seviyesinde olmasa da, cedel yolu ile tartmann zihni fikren gelitirmesi, gr keskinletirmesi ve ikna gcn artrmas gibi, pek ok faydas bulunmaktadr.30 Ahmet Cevdet Paa da db- Sedd adl eserinde mnzara ve cedel arasndaki fark u ekilde aklamtr: Bir kimse iddiasn ispat etmek iin aba gsterdiinde, dier bir kimsenin ona itiraz, yani hasmne tarzda mukbele etmesine mbhase (tartma) denilmektedir. Buna gre, mbhase ya izhr- savb, yani hakikati ortaya karmak iin olur yahut sadece iskt- hasm, yani her ne halde olursa olsun hasmn teslimi iin olur. Hakkn ortaya karlmas iin cereyan eden mbhaseye mnzara

29 30

Yavuz,Cedel, D..A. c. 7, s. 210. lker Kmbe, Osmanl Trk Dncesinde Mnzara lmi ve Abdnnfi ffetin Tercme-i db- Gelenbev Adl Eseri,(Yksek Lisans Tezi) stanbul 2004, s. 20.

22

ve bu yolla bahsedenlere mnzr denilir. Sadece hasm susturmak iin yaplan mbhaseye cedel ve bu amala bahsedenlere de mcdil ad verilir.31 Mnzara stlahnda Hakkn ortaya kmas kaydnn konulmas cedelden kanmak iindir; zira cedelcinin amac hakkn ortaya kmas olmayp her nasl olursa olsun kendi iddiasn muhafaza ve muhatabn defetmeye ve ilzm etmeye kalkmaktr ve bu ynyle cedel, mbhase ve mnzarann kartdr. 2.3.1.3. Hilf Hilf kelimesi szlkte, kar gelmek, aykr davranmak, muhalefet etmek, ztlamak gibi anlamlara gelmektedir. Terim olarak ise, mctehidlerin grlerine ve dayandklar delillere ilikin tartma kurallarn iine alan ilmi disiplindir. Buna gre cedel yntemiyle hasm susturma veya kendi mezhep grn savunup tekini rtme amacyla mezhepler aras veya mezhep ii farkl grlerin dayand gerekeleri bilme anlamndaki Hilaf ilmi, Fkh Usl ilminin bir alt dal olarak grlmektedir.32 Mnzara ve cedelde olduu gibi Hilf ilminin konusu da deliller olmakla birlikte, sz konusu delillerin fkh meselelere ve mezheplere hasredilmesi ve delillerini rterek ve susturarak kar mezhebin grlerini reddetmek gayesi cihetiyle, mnzara ilminden farkllk arz etmektedir. Kulland kyas ve delil tr olarak bakldnda, mantk ilmiyle yakn bir iliki iindedir. Esas itibariyle Hilf ilmi, fikh konulara uyarlanm bir cedel teknii olmas sebebiyle, cedel ilmiyle de dorudan ilikilidir. Sonu olarak diyebiliriz ki: Mnzara, Cedel ve Hilf ilimleri, her birinin kendilerine has konular, gayeleri ve meseleleri olmas ynyle mstakil birer ilim hviyetine sahip olmasnn yannda her birinin bir dieriyle sk bir iliki iinde olduu da ortaya kmaktadr. 2.3.2. Mnzara lminin Tarihesi Tahlil ve tenkide dayal tartma geleneinin slm, ilim ve kltr tarihinde nemli bir yeri vardr. Osmanl medreselerinde dbul-bahs vel-mnzara veya

31 32

Ahmet Cevdet Paa, db- Sedd, s. 3. Geni bilgi iin bkz. kr zen, Hilaf, D..A. c. 17, s. 527-538.

23

ksaca db ad altnda okutulan derslerden nce m. IX. Asrlarda balayan Hristiyan ve Mslman teologlar arasndaki atma cedel (diyalektik) ilminin bir tartma metodu ve bir mantk disiplini olarak benimsenmesine sebep olmutur. Bu konuda zellikle Aristonun Organon adl eseri ve bilhassa onun beinci kitab olan Topikann etkisi byktr. Topika, Arapaya orijinal ismi yannda el-Cedel ve Kitb Mevzil-cedel adlaryla birka defa tercme edilmi, ayrca Farab, Yahya b. Adi ve Ebl-Ferec bnt-Tayyib gibi filozoflar tarafndan erh edilmi, Farab eserin bir de zetini yazmtr. Farab, bn Sina, bn Rd ve dier bir ok slam dnr nemli lde Topikay esas alarak Kitabl-Cedel veya benzer isimler altnda cedele dair eserler yazmlar ve cedeli Aristonun anlayna uygun ekilde aklamlardr. rnek olarak Farab cedeli, verilen bir cevaba veya kabul edilen bir dnceye zt olan baka bir dnceyi benimsememeye gayret gsterme sanat diye tarif etmitir.33 X. y.y.a gelindiinde slam filozoflarnn cedelle ilgili almalarndan ayr olarak itikad ve fkh mezheplerin teekkl edip yaygnlamasndan sonra selef limlerinin din konularda tartmay reddetmelerine karlk Kelam ve Fkh Uslu limleri tartma kurallarn konu edinen eitli eserler yazmlardr. Bu eserlerde balca iki metod* takip edilmitir: 1. Sadece nas, icma ve kyasa dayanan delillerin kullanlmas gerektiini savunan Pezdev metodu 2. Hangi ilme ve konuya ait olursa olsun delil nitelii tayan btn bilgilerle istidlal edilebileceini benimseyen mid metodu34 Bu metodlarn teekklnden sonra cedelin tarifinde baz deiiklikler olmu, cedeli farkl itikad ve fkh mezhep mensuplar arasnda meydana gelen mnzara dbn reten ilim diye tarif eden bn Haldunda da grld gibi Cedel, Hilf ilmine doru kaymtr. Yani cedel, hilf da ieren ve din ilimlere uygulanan bir
33 *

Yavuz, Cedel, D..A. c. 7, s. 209. bn Haldunda Pezdev ve mid metodu eklinde yer alan ve daha sonra bu ekilde bilinen bu iki metod hakknda kr zen, bu ahsn Pezdev deil de Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed elBerev olduunu dolaysyla birinci metodun Berev metodu olduunu ifade eder. Bkz. zen, Hilf, D..A. s. 531. 34 Yavuz, Cedel, D..A. c. 7, s. 209.

24

yntem ve ilim olarak ayr bir balk altnda ele alnrken, dbu1-bahs ve1-mnzara ilmi anlamna gelecek ekilde Mnzara adyla mstakil bir balk altnda ele alnmamtr. Daha sonra, XIV. Yzylda slam dnyasnda, Semerkand, Risle fi dbilbahs adl eseri kaleme alm ve bununla almalarn genel tartma mant zerinde younlatrm ilk mantk saylmtr. Semerkand, rislesinde tartma metodunu mnferit ilimleri aan ve btn alanlara uygulanabilir, evrensel bir disiplin olarak deerlendirir. Semerkandyi Adududdin el-c, Crcn, Mara, Kalanbev, Takprlzde ve smail Gelenbev gibi limler takip etmitir.35 Mnzaraya mstakil olarak ilk yer ayran nemli ilim tasniflerinden birisi Molla Ltfinin Risle fil-ulmi-eriyye velarabiyye adl eseridir. Osmanl ilim dnyasnda, zellikle belirli dnemlerde bu alana ait rnlerde nisbeten daha fazla bir canllk ve art olduunu gzlemlemek mmkndr. Bu dnemler, bilhassa XV, asrn sonlaryla XVI. asr, XVII. asrn sonlanyla XVIII. asr ve XIX. asrn sonrasn iine almaktadr. Zikrolunan dnemlerde, bu alana ait eserlerde grlen art ve canllk zerinde, Fatih Sultan Mehmed dnemi tehft tartmalarnn, Kadzdeliler hareketiyle birlikte ykselen Selef tepkinin ve modernleme dnemiyle birlikte bu alandaki klsik mirasn ve birikimin Trkeye evrilerek veya Trke telifler kaleme alnarak yeni nesle aktarlmak istenmesi gibi faktrlerin rol oynad dnlebilir.36 Osmanl dneminden sonra ve gnmzde ise mnazra bal bana bir ilim olarak ele alnmayp eitim bilimleri iinde retim metodlarndan birisi olarak deerlendirilmitir. 2.3.3. Osmanl Medreselerinde Mnzara Genellikle klliye halinde, padiahlar, vezirler, hanm sultanlar, ehzadeler, beyler ve limler tarafndan kurulan Osmanl medreseleri, Osmanl Devletinin kurulu, ykselme, duraklama ve gerileme dnemleri ile paralel olarak eitli merhalelerden
35

36

A. Hamdi Adanal, Osmanl Medreselerinde Tartma Metodolojisi, Osmanl Dnyasnda Bilim Ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul: 1215 Nisan 1999, drl. Hidayet Yavuz Nuholu, IRCICA, stanbul 2001, s. 35 Kmbe, s. 7.

25

gemitir. Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Sleyman dnemi medreselerin en iyi tekilatland ve en verimli olduu dnemlerdir. kinci merutiyetin ilanna kadarki bu dnemde medrese rtbelerinin tekilatlanmas u ekildedir: 1. ptida-i hri 2. Hareket-i hri, 3. ptid-i dhil, 4. Hareket-i dhil, 5. Musle-i sahn, 6. Sahn- semn, 7. ptid-i altml, 8. Hareket-i altml, 9. Musle-i Sleymniye, 10. Sleymniye II. Merutiyetten sonra Hmise-i Sleymaniye ve Drul-Hadis-i Sleymaniye adyla iki rtbe daha eklenmitir. Medreselerdeki bu derecelendirme, vazifeli olan mderrislerin seviyelerine gre aldklar crete baldr. Medreselerin ve mderrislerin iaesi ise genel olarak vakflar aracl ile salanmakta idi. Sbyan mektebinden sonra Osmanl medreselerinde renim gren talebelerden ilk seviyedekiler suhte (mbted) adn alrken, ileri seviyedekilere dnimend ad verilirdi. 12-15 yalarnda iken Hiye-i Tecrd* medreselerine girerek suhte adn alan renciler, medresedeki renim hayatna adm atarlard. Suhteler, bu medreselerde mukaddemt- ulm veya mebn-i ulm denen sarf, nahiv, dellet bahsine kadar fkh, mantk ve dbu1-bahs ve1-mnzara gibi dersler grrlerdi. Bu derslere muhtasart dersleri denilirdi. Muhtasart tahsilini tamamlayp Sahn- Semn medreselerine giren suhteler, dnimend adn alrlard. Semniye medreselerinde dnimendlerin tahsili bundan sonra Nazar Hikmet, Belgat, Kelm, Usl-u Fkh ve Hadis ilimleriyle devam ederek Tefsir ilminden sonra Mevhibe ilmini de tekmil eyleyenler, iczet almaya ve ders okutmaya hak kazanrlard. Osmanl medreselerinde en kalabalk medreselerde bile renci says 20 kiiyi gememek zere retmen ve rencinin birebir iletiimini esas alan bir eitim sistemi uygulanmtr. rencilerin yatl olmas retmenlerin rencileri ile birebir ilgilenmelerini kolaylatrmtr. rencilere medreselerde rendikleri teorik bilgiyi,
*

Hiye-i Tecrid: Fatih Sultan Mehmed dneminde ilk derecedeki medreselere verilen addr. Sleymniye Klliyesinin alndan sonra medreselerin rtbeleri yeniden tekilatlandrlm ve ilk derecedeki medreselere btid-i Hari ad verilmitir. Geni bilgi iin bkz. Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul 1997, c. 1 s. 3570.

26

pratie dntrme ve gerek hayatla i ie olma imkan salamak amacyla senede ay cer uygulamas ile renciler taraya gnderilmitir.37 Kevkib-i Sebaya** gre Osmanl Medreseleri mfredat program genel olarak u ekildedir: lme yeni balayan bir renciye nce iman telkin edilerek tecvidiyle birlikte Kuran- Kerim retilir. Hafz olmak isteyen hafzln ikmal eder. Bundan sonra faydal ilimlerden alet ilimlerine balar. Sarf, Nahiv, Fkh ve Mantk ilimlerinden sonra tartmada hatadan saknmak iin adab ilmine balar. Onun da iktisar (ilk) rtbesinde Takpri erhini okur. Sonra iktisad rtbesinde db- Semerkandnin erhi Mesd- Rm kitabn okur. Yine bu dnemde Hseyin Efendi Kitabn, Kad Adud Metnini, erh-i Hanefiyye ile hiyesi Miri tahkik ve tedkik ederek okur.*** Bu ilimlerle muhtasart getikten sonra Meni ilmi ile balayp Nazar Hikmet, Kelm, Fkh Uslu, Fkh, Hadis Uslu, Hadis, Tefsir ve Mevhibe ilmi ile tamamlayp iczet alr ve ders okutmasna izin verilirdi.(Osmanl medreseleri mfredat program ile ilgili rnek ders cetveli Ek IIIde verilmitir.) Yukarda genel hatlaryla verdiimiz Osmanl medreselerinin mfredat programna baktmzda, mnzara ilminin dier alet ilimleriyle birlikte, ilimlere giri olarak okutulan bir ders olduunu grmekteyiz. Ayn zamanda bu ders, muhtasart tahsilinin sonunda ve bir st medreseye yani Sahn- Semna gemeden nce yer alarak bir kpr olma zellii tamaktadr. nk Semniye medreselerinde grlen Nazar

37

Osmanl medrese sistemi ile ilgili geni bilgi iin bkz. Cahit Baltac, XV.-XVI: Asrlarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul, 1976, s. 2550. zgi, c.1, s. 3570, Hasan Akgndz, Klasik Dnem Osmanl Medrese Sistemi ( Ama-Yap-leyi), Ulusal Yaynclk, stanbul 1997 1155/1741 ylnda Fransz hkmetinin stanbuldaki eliliinin istei zerine kaleme alnan Kevakib-i Seba (Yedi Yldz) adl eser, yazar bilinmemekle beraber Osmanl medreselerinde, ilimlerin, mderrislerden belli bir tertibe gre aln ve her ilimde okunan kitaplar hakknda istenen lde bilgi vermekte yani retim programn tam olarak ele almaktadr. Bkz. zgi, c. 1 s. 68-70. Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulan ilk dnem mnzara db ile ilgili eserlere baktmzda, bu eserlerin Osmanl corafyas dndaki dier slm corafyalarnda yetimi limler tarafndan kaleme alnm olduklarn grrz. nk Osmanl Devleti kurulu dneminde, yeterli sayda ilim adam ve ilim ve kltr merkezlerine sahip deildi. Bu eksiklerini kapatmak iin Osmanllar, kendilerinden nceki mevcut birikimlerden faydalandlar. nce medrese ve klliyeleri ina ederek buralarda ilimlerinden yararlanmak zere farkl slam corafyalarndan ya ilim adamlarn lkelerine getirdiler veya onlarn eserlerini alp tercme ve erh yolu ile faydalandlar. Semerkand ve el-c de bunlardan biridir.

**

***

27

Hikmet, Fkh, Kelm gibi derslerde hem er ve felsef ilimlerde vuku bulan tartma mevzularnn anlalmasnda hem de bu derslerin ileniinde bir metod olarak uygulanabilmesi iin tartma dbna ihtiya vardr. dbu1-bahs ve1-mnzara veya ksaca db ilmi, mfredat programlarnda yer alan eitli ilimlerin ve medreselerde okutulan derslerin okunu hiyerarisini ve aralarndaki ilikileri belirleyen temel kriterlerden birisi olmas bakmndan nemli bir yere sahiptir. Zira, mfredatta genellikle Mantktan sonra fakat, Hikmet, Kelm ve Fkh Uslnden nce yer alan db ilmi, ilimler aras geii salayan bir kpr vazifesi grrken ayn zamanda, tartma usl bakmndan da ilimlere zemin tekil etmekteydi.38 Medreselerde, hocalarn ders ileyi yntemlerinde ve talebelerin yetime tarznda Mnzara ilminin merkez bir konuma sahip olmas, bu ilmi nemli klan en temel zelliklerden birisidir. Kevkib-i Sebada anlatldna gre medrese talebeleri haftada be ders okurlard. Her derse, bir gn nce sekiz - dokuz saat bakp ertesi gn, hoca huzurunda nbetle bir renci ibare okurdu. Hoca bir kat mana verdikten sonra, talebeler grlerini hocaya syleyerek drt - be saat tartrlard. Bu ekilde her gn zihinlerini gelitirip aarlard. Tartma yntemine gre yaplan derslerde rencilerin vazifelerinden birisi de, ilenen konuyla ilgili olarak yaplan tartmalara itirak etmesidir. rencinin bunu yapabilmesi, tartmann metodunu ve dbn bilmesine baldr. te medreselerde verilen db- Mnzara ilmi rencilere bu melekeleri kazandrma amacndadr. 2.3.4. Mnzarann Nitelii Ve Kurallar Bir mnzarada iddia sahibine muallilveya mstedil (sebep sildiren ve cevaplayan kimse), ona itiraz eden kiiye de sil (iddia sahibince ne srlen fikirleri kontrol edip delile ihtiya hissettiren tezlere delil isteyen ve soru soran kimse) ad verilir. Bir tartmada sil kar tarafa ynelik ayr yntem takip edilebilir.

31

Adanal, s. 36.

28

2.3.4.1. Men (Engelleme): Bir davaya delil getiren kimseye bu delil kabul edilemez diye yaplan itiraza men (engelleme) denir. Engelleme belirli ncllere delil veya aklama istemektir. Bu, ncl kabul etmeyiz diyerek ksaca yaplabilecei gibi niye delil veya aklama istendii de soruda belirtilebilir. Eer soruda byle bir belirleme varsa bu men meas-sened (senetli engelleme), yoksa men-i mcerred olarak adlandrlr. Senedi izah etmek iin de ayrca bir aklama yaplrsa buna tenvir-i senet (senedin aydnlatcs) denilir. Senet kapsam olarak ya mene eit veya ondan daha dar olmaldr. Delillerin artlar da takribi de savunulan davann iinde gizli olarak, zmnen iddia ediliyor demektir. Yani sil onlar da men edebilir. 39 2.3.4.2. Nakz (Delili Bozma) : Eer sil ne srlen delilin batl olduunu baka bir delille ispatlarsa bu itiraza nakz denir. Nkizin getirdii bu delile de ahit ad verilir. Nakz iki ksmdr. Mnzarada geerli olan nakz- hakik ne srlen delilin batl olduunun ispatlanmasdr. Nakz- ebih ise muallil henz davasn ispat etmeden silin u sebeplerden bu davann fasit olmas lazm gelir diye delil ile o davay iptal etmesidir ki bu, muallile davasn ispat hakk vermeden iptal etmeye gidildii iin gasp saylr ve mnzara ilminde de gasp reddolunmutur. Bir delilin iptali iin getirilen delil iki ksma ayrlr. A) Kar tarafn delilinin onun tezini desteklemediini gsteren delil. B) Kar tarafn delilleri arasnda bir eliki, dngsellik veya delillerin zincirleme sonsuza gitmesi gibi hatalar ierdiini gsteren delil.40 2.3.4.3. Muraza (ddiaya kar koyma) : Eer itiraz delile deil de tezin kendisine olursa, yani bir delille tezin yanll ispatlanrsa buna muraza denir. Bu muraza-i tahkikiyyedir. Muraza-i takdiriyye ise muallil henz davasn ispat etmeden senin bu davay ispat edecek delilin var ise benim de aksini ispat edecek delillerim var diyerek henz irad olmayan delile kendi delilleri ile karlk vermektir ki bu da gasp kabilindendir.

39 40

Ahmet Cevdet Paa, s. 21-22. Ahmet Cevdet Paa, s. 21-22, Adanal, s. 42

29

Muraza ekilde gerekleir.41 a) Muraza bil-galb: Bir teze kar kann (silin) getirdii delil ile savunann (muallilin) delilinin ekil ve ierik itibariyle ayn olmasdr. Mesela ahirette Allahn grlp grlemeyecei konusunda, Ehl-i Snnet bunun mmkn olduunu, mutezile ise mmkn olmadn savunurken ayn ayetleri zt tezlerine delil olarak kullanrlar : Gzler onu idrak edemez; o gzleri idrak eder.42 b) Muraza bil-gayr: Taraflarn getirdii deliller tamamen birbirinden farkl veya ekil itibariyle farkl fakat ierik itibariyle ayn olursa bu da muraza bil-gayr olur. Mesela felsefecilerin lem yaratlmamtr, yaratlmam ey kadimdir, o halde lem kadimdir. Deliline kar Kelamclar lem deikendir, hibir deiken kadim deildir, o halde lem kadim deildir eklinde karlk verdiklerinde her iki tarafn delilleri ekil itibariyle farkl fakat ierik itibariyle ayndr. c) Muraza bil-misl: Taraflarn delillerinin ekil itibariyle ayn, ierik itibariyle farkl olmasdr. Mnzara srasnda sil eer bir ncl men ederse muallilin onu delil ile ispat etmesi gerekir. nk delil isteyenden delil istenilemez. Eer sil bu delili de reddederse muallil onu da ispat eder. Eer delili nakz ederse muallil ya delillerini kuvvetlendirir veya tezini savunmak iin baka deliller ortaya koyar. Eer muallil muraza ile karlk verirse, sil konumundaki kii muallil olur. Bylece birinin vazifesi dierine geebilir. Nihayet ya muallilin delili bedhiyyta dayanaca iin, silin bir diyecei kalmayp muallil onu susturmu olur. Veya muallil ispatta aciz kalp sil onu susturmu olur.43 Muallilin sili susturmasna ilzm, silin muallili susturmasna ifhm denilir. stnlk bakmndan ilzmn derecesi ifhmdan yksektir. nk bir tezi men etmek kolaydr ama ispat gtr. Savunulan bir teze kar kabul etmiyorum demek sur iinde savunmaya benzer. Delillerle tezini ispatlama ve akl yrtme ise aktan

41 42 43

Ahmet Cevdet Paa, s. 37-38, Yavuz, s. 29 Kuran, Enam 6 / 103. Ahmet Cevdet Paa, s. 12.

30

dmann zerine yrmek gibidir. Dolaysyla her kim muallil ve mstedil (akl yrten) olursa, tartmann ar yk onun zerindedir.44 Her iddia sahibinin (mddenin) davasn (tezini) bir delille ispat etmesi zorunludur; delilsiz dava tahakkmdr. Tahakkme ise mnzara ilminde itibar edilmez. Ancak, herkes tarafndan bilinen ve doruluu kabul edilen bedh konular iin delile ihtiya yoktur. u kadar var ki bedh-i haf (doruluunun bilinmesinde bir gizlilik) olursa bu takdirde delil suretinde bir fkra ile onun gizlilii izale olunur; bu fkraya tenbih ad verilir. Nitekim lemin deiken olduunu ispat, yani gizliliini ak klmak iin, Zira biz lemde hareketler ve eitli tesirler mahade ediyoruz eklinde tenbih yoluyla bir fkra getirilerek, yleyse lem deikendir denildii gibi.45 Her tezin ispatlanmas iin bir delile ihtiyac olduu gibi, silin de bir delil olmakszn bir tezi veya davay reddetmesi mmkn deildir. Ancak herkes tarafndan bilinen ve doruluu kabul edilen bedh nermelere itiraz edip delil istemek mkbere* kabul edilir. Bedh nermelerden olan evvel ve ftr nermeleri men etmek (itiraz etmek-delil istemek) mkbere olduu gibi, yine bedh nermelerden mahedt (gzle grlen eyler), mcerrebt (tecrbe olunmu), hadsiyt (mmkn olan, sezgi ile elde edilen bilgiler) ve mtevtirt (bir ok kii tarafndan oka nakledilen eyler) yalnz sahibine ilm-i yakn ifade edip bakas iin delil olmazsa da, mhede, tecrbe, hads ve tevtr eer btn insanlar iin mterek olursa bunlar men etmek dahi mkbere kabilinden saylr. Mesela, gnein douunu ve Badatn var olduunu
inkr etmek gibi.46

Silin men veya nakz ile kar karak delil istedii davada muallilin kendi delilini tamamlamaktan ciz kalp baka bir delile gemesi veya tamamen konuyla alakasz olarak gramer konularna veya baka konulara gerek cizliini rtmeye almakla sz uzatmas da bir tr ifhmdr.

44 45 *

46

Ahmet Cevdet Paa, s. 12. Ahmet Cevdet Paa, s. 5-6. Mkabere, tartmacnn sznn manasz ve kendisinin haksz olduunu bildii halde inatla muhalefet ederek, az kalabal ile karsndakini susturmaya almas ve kendini byk grmesidir. Ahmet Cevdet Paa, s. 10.

31

Tartmalarda ortak referans alan mantktr. Mantk kurallarna uymayan deliller veya tezler kabul edilemez. Bir baka referans alan da tartmaclarn bal bulunduklar inanlar ve dncelerdir. Mesela, bir kelmcnn evrenin sonradan yaratldna kar kmas veya bir felsefecinin evrenin yaratlmam olduunu inkr etmesi tartmada kabul edilemez. Mnzara srasnda silin (itiraz edenin) itiraz ve muallilin cevab mvecceh olmak zorundadr; itiraz veya cevabn mvecceh olmamas mnzara ehli nazarnda geerli deildir. Mnzara ilminde tevcih, sz muhatabn szne mukabil ve onu dfi olacak ekilde beyan etmektir. Mesela u karalt insandr davasn ispat iin nk u karalt konuuyor ve her konuan insandr denildiinde, sil de ben onun beyaz olduunu kabul etmem dese gerekli olmayan ncl yasaklam olaca iin uygun olmaz. nk bir eyin beyaz olmamasndan konuan olmamas gerekmez, konuan, zenci de olabilir. Bundan dolay muallil ve silin szleri biri dierini rtmez. Neticenin delilden bir cz klnmas da mnzara ilminde caiz deildir; bu duruma msdere alel-matlb ad verilir ki maddeten bozuk saylmaktadr. nk, neticeyi bilmek delili bilmeye ve delili bilmek de czn bilmeye bal olduu iin, neticenin delilden bir cz klnmasyla neticeyi sylemeden delilin ierisinde neticenin bilinmesiyle bir eyin kendisinden mukaddem olmas lzm gelir. Bu ise devr-i fsid (ksr dng) olma cihetiyle btldr. rnein: nsan beerdir. Her beer glcdr. yleyse insan glcdr. Denildiinde, bu bozuk bir kyas olur; zira netice insann glc olduunu bilmeye bal olur ki insan zaten beer demek olduundan bir eyin bilinmezden evvel bilinmi olmas gerekir. Bu ise, msdere alel-matlb olmas cihetiyle ksr dng kabul edilmektedir.47

47

Ahmet Cevdet Paa, s. 7.

32

Mnzara esnasnda sil veya muallil tarafndan kullanlan tanmlarn unsurlarnn tam olmas gerekir. Eski tabirle efrdn cami, ayrn mani olmaldr. Aksi takdirde tanmn tam olmadn, kapal olduunu syleyerek tanma itiraz etmek mmkndr. 48 Bir btnn blmlere ayrlmas halinde de uyulmas gereken artlar vardr; blme tam olmal, blnene dhil olan hibir ey darda braklmamaldr. Blmlerden biri blnenin ayn veya ona aykr olmamaldr. Yaplan blme bu artlara uymuyorsa gerekli itiraz yaplr. Blmeyi yapan kimse de bu itirazlar ortadan kaldrmakla grevlidir.49 Mnzara ilminde gasb reddolunmutur; silin (itiraz edenin) bir mukaddemeyi men edecek yerde bir delille iptal etmesine gasb ad verilir. Silin getirdii bu delil, muallilin tezini defedici olmas itibariyle mvecceh olsa dahi, kendisi sil olmas ynyle muallilden delil istemesi gerekirken bunu brakp da, sz konusu tezin yanlln delillerle iddia ve ispat yoluna giderek hasmnn grevi olan istidlli (delil getirme iini) elinden almas mnazara ehlince kabul grmemitir.50 2.3.5. Mnzara db Mnzara ilminin nemli konularndan biri de mnzara dbdr. Bununla ilgili olarak bu alanda yaplan almalarda genel olarak belirlenen ilkeler u ekildedir: a- Sz bkknlk ve usan verecek derecede uzatlmamaldr. Buna karn manay eksik brakacak, konunun anlalmasn gletirecek ekilde ksa tutulmamaldr. b- Tartmada kapal, pheye drc ve yabanc lafzlardan kanlmaldr. c- Kar tarafn sz gzelce dinlenmeli, anlamadan mdahale edilmemelidir. Tartmac rakibinin szn anlamad zaman tekrar ettirebilir. Ancak anlamadan szn arasna girmesi gereksiz tartmalara sebep olur.

48 49 50

Yavuz, s. 31, Ahmet Cevdet Paa, s. 49-51. Yavuz, s. 31, Ahmet Cevdet Paa, s. 52. Ahmet Cevdet Paa, s. 13.

33

d- Mnzarada ama dorunun ortaya karlmas iken buna faydas olmayacak yan konulara girilmemeli ve hedef saptrlmamaldr. e- Mnzara esnasnda glmek, sinirlenerek sesi ykseltmek gibi taknlklardan kanlmaldr. Bu gibi uygunsuz davranlar kiinin cehaletini ve mnzara dbn bilmediini gsterir. fKar taraf kk drc sz ve davranlardan kanlmaldr. Kar

tarafn sz kesilmemelidir. g- Mnzara esnasnda rakip kmsenmemelidir. Bu yzden kaytszlk ve dikkatsizlik sonucu nemsiz grlen rakibe malup olunabilir. h- Mnzarada ama kimin tarafnda olursa olsun gerein ortaya karlmasdr. Byle iken bencillik ve hrs yznden muhatabn gerei ortaya karmasna engel olunmamaldr. Hatta selef-i slihn srf nefislerindeki hrs kreltmek iin gerein rakiplerinin tarafnda ortaya kmasn arzu ederlerdi. Tartma meclisini ynetenler tartmann dzenli bir ekilde gemesini

temin etmelidirler. iMnzara srasnda dinleyicilerin sessizce dinlemeleri gerekir. Mnzara-

clara mdahale edemezler. ki kii tartrken bir nc ahsn onlarn szn keserek konuya girmesi uygunsuz ve ok irkin bir davrantr. Ancak konu ile alakal bir soru olursa mnzaray yneten kiinin uygun grmesi halinde sorulabilir. jmaldr.51 2.3.6. Mnzara lmi Hakknda Yazlan Balca Risale Ve Kitaplar a. Adududdin el-c: dbul-bahs vel-mnzara52 Son olarak tartma db ve kurallarn bilmeyen kimselerle tartlma-

51 52

Adanal, s. 43, Yavuz, s. 32, Ahmet Cevdet Paa, s. 54-56. Bu rislenin erh ve hiyeleri iin bkz. Takprlzade, Mevzut, c.1, s.331

34

b. Muhammed et-Tebriz, erhul-Hanefiyye: Kaynaklarda erh-u Mevln Muhammed el-Hanef et-Tebriz ve erh-u dbil-Adududdin eklinde de gemektedir. el-cnin Adb risalesinin erhleri iinde en mekur olan, Muhammed et-Tebrizye aittir. Arapa olarak yazlm bu erhin Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, 4437 numaral mecmua iinde 45a-50b varaklar iinde yazma nshas mevcuttur. c. Muhammed el-Erdebil ve Hiyetl-Mr: Bu eser, Muhammed Hanef et-

Tebriznin Adududdin el-cnin Adbul-Aduduna yazm olduu erh zerine Muhammed el-Erdebil tarafndan kaleme alnm bir hiyedir. Arapa olarak yazlm bu hiyenin Sleymaniye Ktphanesi, Carullah Efendi, 1876 numaral mecmua iinde 17a-42a varaklar iinde yazma nshas mevcuttur. d. bnl-Cevz: el-zh li kavnnil-stlh fil-cedel vel-mnazara, Kahire: 1955 e. Muhammed b. Eref es-Semerkand: Risale f dbil-bahs ve Turukl-

mnzara: Arapa olarak telif edilen bu rislenin Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, 4437 numaral mecmua iinde 189b-195b varaklar iinde yazma nshas mevcuttur. f. Kemaluddn Mesd e-irvn ve erhu Kemaluddn e-irvn: Kaynak-

larda erh-i Mesd-i Rum, erhul-Muhakkk Kemalddn e-irvan, Mesd-i Rum adlaryla gemekte olan ve Arapa olarak yazlm olan bu eser, Semerkand zerine yaplm erhler iinde en mehur olandr. Arapa olarak yazlm bu erhin Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya, 2537 numaral mecmua iinde 29b-73b varaklar iinde yazma nshas mevcuttur. g. Ahmed el-K ve el-Hiyetl-esved: Kemaluddn Mesd e-irvnnin

dbus-Semerkandye yazd erhin haiyelerinden hacimce en byk olan mduddin Ahmed el-Knin Arapa olarak kaleme alm olduu hiyesidir.

35

h. Takprlzde Ahmet Efendi: dbul-bahs vel-mnzara, Mifthussade53 i. Saaklzde: Takrr-u Kavannil-mnzara ve er-Risletl-velediyye. Her

iki eser de stanbulda 1312 ve 1325 yllarnda baslmtr. j. Ali Rza Ardahan: Miyrul-mnzara, stanbul 1307

k. Seyyid erif el-Crcn: Uslul-mantk vel-mnzara, Kahire: 1335 l. Mustafa Sabri: lm- dbil-bahs vel-mnzara, Kahire: 1912

m. Muhammed Cemaleddin stanbul: erhul-Manzumetiz-zhire fi kavnnil-bahs vel-mnzara, stanbul: 1322 n. irvanl Ahmed Hamdi: lm-i Mnzara, stanbul: 1293 o. bn Haldun: Mukaddime, haz. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar,

stanbul: 1982 p. Ahmed Cevdet Paa: db- Sedd min lmil-db, Matbaa-i mire 1294 q. Yusuf evki Yavuz: Kuran- Kerimde Tefekkr ve Tartma Metodu, lim ve Kltr Yaynlar, Bursa: 1983 r. Hseyin Atay: Kurana Gre Mnzara Metodu, AF Dergisi, say

XVI-XVII, Ankara 1971, s. 259-275 s. A. Hadi Adanal: Osmanl Medreselerinde Tartma Metodolojisi, Osmanl

Dnyasnda Bilim Ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul: 1215 Nisan 1999, der. Hidayet Yavuz Nuholu, IRCICA, stanbul: 2001, s. 3544

Takprlzadenin bu eseri ile ilgili geni bilgi iin bkz. Abdurrahim Gzel, Takprlzadenin db el-Bahs ve el-Mnzara simli Rislesi (Tantm-Tercme-Tahkik), Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri, 1990, say 7, s. 203-208

53

36

3.AHMET CEVDET PAA VE DB-I SEDD MN LMLDB ADLI ESER

3.1. Ahmet Cevdet Paa ve Hayat 3.1.1. Ailesi ve Medrese tahsili Osmanl Devletinin ilim ve devlet adamlarndan olan Ahmet Cevdet Paa; mild 26-27 Mart 1823 (Hicr 13-14 Recep 1283) ylnda imdiki ad Love olan Bulgaristann Lofa kasabasnda kendi ifadesi ile ruz- hzra krk gn kalarak dodu.54 Ebul-ul Mardin, Lofann tabii zellikleri, suyu ve havasnn letafeti sebebiyle orada doup byyen ocuklarn kuvvetli ve zeki olduklarn, bunu Cevdet Paada da grmenin mmkn olduunu, bu gzel iklimin onun tabiatna tesir etmi bulunduunu, yetmi yanda bile zihnen ve bedenen din kalarak ve muhakemesini kaybetmeyerek almalarn srdrdn kaydeder.55 Asl ad Ahmet olup Cevdet mahlasn stanbulda eitim grd srada air Sleyman Fehmi Efendiden almtr. Babas Lofann ileri gelenlerinden ve meclis azasndan Hac smail Aa, annesi yine Lofal Topuzolu hanedanndan Aye Smbl Hanmdr. Sergerde* olarak vezir Baltac Mehmet Paa ile birlikte Prut savana katlarak devlete byk hizmetleri bulunan drdnc dedesi Yularkran Ahmet Aaya nisbetle aile unvan olarak Yularkranoullar diye anlr. renim hayat dedesi Hac Ali Efendinin isteiyle Lofada yeni kurulan okula giderek ve kasaba ulemasndan dersler alarak balamtr. Dedesi kk yalardan itibaren tahsil ve terbiyesi ile yakndan ilgilenerek torununu byk pederlerinin meslei olan din renimi iin tevik etmitir. Onun da tevikiyle ilkreniminden sonra dini ilimlere ynelmi ve Lofa mfts Hafz mer Efendiden Arapa dersleri alm; hemen akabinde dini ilimler tahsiline balayarak Arab ilimler, Mantk, Fkh ve Tefsir

54 55 *

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir-i Cevdet (nr. Cavid Baysun), Ankara 1986, IV, s. 3. Ebul-ul Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul 1946, s. 13. Sergerde: Bir grubun bir bln ba, lideri.

37

okuduunu bizzat kendisi Tezkir-i Cevdet adl eserinde zikretmektedir.

56

Hafz mer

Efendiden sonra mft Hafz Mehmet Efendiden de Mantk ve Beyan okumutur.57 lk tahsilini tamamladktan sonra Ahmet Paann azim ve alkanln grp takdir eden yakn evresi stanbuldaki Mekteb-i Harbiyeye gitmesini tavsiye etmilerse de dedesi Ali Efendi, torunu iin medrese tahsilinde srar etti. Cevdet Paa bu durumu yle anlatr: Peder ve validem dahi hrs-u hahiimi grp muvafakat eylediler. Bunun zerine byk pederim beni stanbula gnderdi.58 Bylece 1839 senesinde stanbula gelip Fatihteki Papasolu Medresesine yerlemitir. Hafz Seyit Efendi, Doyranl Mehmet Efendi, Vidinli Mustafa Efendi, Kara Halil Efendi ve Birgivi Hoca akir Efendi gibi devrin tannm bilginlerinden icazet alm, Miralay Nuri Bey ve Mneccimba Osman Sabit Efendiden Hesap, Cebir ve Hendese dersleri grmtr. Ayrca Murat Molla Tekkesinin eyhi Mehmed Murat Efendiden Mesnevi okumu ve Farsa bilgisini derinletirmi, kendisine mesnevi hanlk icazeti verilmitir. mamzade Esad Efendinin brahimpaa Camiindeki erh-i Akaid derslerine de devam etmitir. 59 Ahmed Paa son devirde kendisini, medrese-tekke kavgas eklinde beliren ulem-meyih anlamazl iinde bulmutur. Tasavvufta, mridlere telkin edilen rabta ile eyhe tevecch gibi usuller, baz ulem tarafndan irk telkki edilince iki taraf arasndaki mnkaalarn karlkl tekfre kadar gidebildiine ahit olmutur. Bu trden kelm-tasavvuf muarazalarnn hakikatini anlamak iin kelm bilgisi birikiminin yannda, Ahmed Efendi, bata Muhyiddin b. Arabnin yazdklar olmak zere pek ok tasavvufi eseri tetkik ettiini ifade etmektedir.60 Hayat boyunca, tahkk bilgiden yana olan Cevdet Paann tasavvufla ve Mesnev ile alkasnn derecesini, yazd Mesnev erhine dair ondan bir deerlendirme isteyen Sivas valisi bidin Paaya gnderdii, ilm bir makale hviyetindeki mektubu gstermektedir. Mektup karsnda hayran kalan bidin Paa, hayranln, insanlar iinde pek az insan bulunur ki her bir bahiste mahir, her meselenin halline
56 57 58 59 60

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 3. Fatma Aliye, Cevdet Paa ve Zaman, stanbul 1332, s. 7. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 5. Fatma Aliye, s. 18. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 16, Fatma Aliye, s. 27.

38

muktedir bulunsun. Zt- hidv-i azamlerinin vcuduyla her kim ki iftihar etmez ise nst-bd/hi hkmndedir ibaresine lyktr ifadeleriyle anlatmaktadr.61 Fatma Aliye Hanm, pederinin tekkeye devam etmesinin bir eyhe mrid olmas anlamna gelmediini, ne kendisinin, ne de aile efradndan hi kimsenin bu yolu tercih etmediini srarla syler. Ayn fikri paylaan Ebu1-ul Mardin ise Paann tekkeleri ve eyhleri sevmediini, ancak edebiyat merak sebebiyle, buralara bavurduunu kaydeder.62 Antakyal Said Efendinin Sleymaniye Camiindeki Mutavvel derslerine de zenle devam eden Ahmet Paa, Denizlili Yahya Efendinin hususi sohbetlerinden de ok istifade ettiini zikretmektedir.63 Bunlarn yannda Sleyman Fehim Efendinin evinde edebiyat toplantlarna katlm, evket ve rf dvnlarn okumu, devrin tannm mutasavvflarndan Kuadal brahim Efendinin sohbetlerinde bulunmu, bylece edebiyat ve tasavvuf evrelerini de yakndan tanmtr.64 Bu muhitlerde tasavvuf ve edebiyatn belli bal eserlerini okuyarak bilgisini ve kltrn ilerlettii gibi iir ve edebiyat alanndaki eksikliklerini de tamamlayp edebi zevkini gelitirme imknn bulmutur. Ayn yllarda Smi ve Nefyi taklit ederek iire, Veys ve Okuzadeyi rnek alarak inaya heves etti. Bu hevesle Reid Paa ve kap yoldalarnn iirlerine tahmisler ve nazireler sylemitir. Fuad Paa ile ortak gazeller yazm ve Reid Paaya baz kasideler sunmutur. Fehim Efendi, o srada syledii bir ka gazelini beendii iin, iirlerinin Seyyid ve Snblzde Vehb ile kartrlmasn nlemek iin Ahmed Efendinin, Lofada hat hocasndan ald Vehb mahlasn Cevdet ile deitirmitir.65 Bu ikinci mahlas ksa zamanda asl adyla birlikte kullanlm, resm ve gayr- resm evrakta daima iki isim birlikte yer almtr. Hatta sonralar asl adndan ziyade mahlasyla tannm, eserleri Cevdet adna nisbet edilmitir.

61 62 63 64 65

Fatma Aliye, s. 27. Ebul-ula Mardin, s. 2425. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 9. Nevzat zkan, Ahmet Cevdet Paa-Fuat Paa Kavaid-i Osmaniye, Ankara 2000, s. 4. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 14.

39

Kendi ifadesine gre okuyup yazabilecek seviyede Arapa ve Farsa, anlayabilecek lde Franszca ve Bulgarca biliyordu. Vidinli Mustafa Efendi, Yunan ve slam felsefesinin mukayesesini ieren Tehzibi okutmaya karar verince dersi anlamakta zorlanan talebelerinin mantk ilmi okumasn gerekli grerek, smail Gelenbevnin Burhn adl eserini okutmalar iin nce erif Efendiye, o bunu reddedince de Nasuh Efendiye teklif etmitir. Nasuh Efendi ise Fatih Camiinde balad derslerinde, medrese muhitinde ehl-i kyam olarak mehur olan talebelerin sorular karsnda yetersiz kalnca areyi on be gn sonra derslerine son vermekte bulmutur.66Son olarak bu ders, alkanl ve derse itiraki ile hocalarnn dikkatini eken Ahmet Paaya teklif edildiinde yann kk olduunu ne srerek reddetmek istediyse de, bata Vidinli Hoca olmak zere srarlar zerine mzakereci ba sfatyla bu dersi okutmay kabul etmitir.67 Tezkirde bu dersin sradan bir ders olmadn, mbahase meydannda gre etmee benzediini syleyen Cevdet Paa, derslere baladktan sonra tm vaktini mantk kitaplarn incelemeye ayrdn syler. Kz Fatma Aliye, babas iin bilgisinden emin olmadka talebenin karsna kmadn, neticede baarl olduunu nakleder.68 Bizzat Cevdet Paann naklettii zere iki farkl icazetli hocann talebelerin sorular karsnda yetersiz kalmas, Cevdet Paann da dersi ileyebilmek iin ciddi bir n hazrlk yapmas gsteriyor ki medresede dersler sadece takrir metoduyla deil tartma ortam ierisinde mnazara ve mzakere tarznda cereyan ediyordu. Derse devam eden talebe, nceden hazrlanarak, bilgi ve deerlendirmeleriyle derse aktif olarak katlyor, hocasna sorular yneltiyor, dersin seyrine etki edebiliyordu. Bu sebeple ilk mderrislik tecrbeleri, Cevdet Paaya megul olduu meseleyi tm inceliklerini dikkate alarak tahkik etme alkanl da kazandrmtr. Nitekim Gelenbevnin Burhnn okuturken esere hkimiyetini gren dostlar, buna bir erh yazmasn teklif etmilerse de, o bunun iin vakit bulamadn syler.

66 67 68

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 12. Fatma Aliye, s. 20. Fatma Aliye, s. 20.

40

Tatil gnlerinde bile kendisine dinlenmeyi yasak eden bir talebe iken, hocalk vazifesini de stlenince bsbtn yorulduunu, geceleri yatmayp kitap zerinde uyumaya devam ettiini anlatan Cevdet Paa, neticede bu yorgunlua tahamml edemeyerek hastalanmtr. Hocalar arasnda hekimlii ile mehur olan Hamid Efendi, talebesini fazla almaktan men etmi, tatil gnlerinde dinlenmesini ve kendine baka meguliyetler bulmasn tenbih etmitir.69 3.1.2. Resmi Grevleri Medrese tahsilini tamamlayp icazet aldktan sonra Lofaya dnmek istemeyen Cevdet Efendi, ailesinin yardmna muhta olmakszn, stanbulda, ilm almalarn srdrmek kararndayd. Bunun iin stanbulda yaamasna yetecek kadar maa temin etme yollarn aryordu. Ancak bu srada teklif edilen Mekteb-i Harbiyede Farsa muallimliini, ilmiye kyafetini karp setre-pantolon giymek istemedii iin reddetmiti. ncelikli hedefi ner-i ulum yolunda ilerlemek olan Cevdet Paa, 1844 senesinde, Rumeli kazaskerliine bal Premedi kazas kadln stlenerek memuriyete balamtr. Ksa sre sonra ise, ptid-i Hri* derecesiyle stanbul rusunu alarak istedii ekilde alp terfi edebilme ansn elde etmitir.70 Bu yllarda Reid Paa, sadrazam olunca er konularda bilgisinden faydalanmak zere eyhlislam Arif Hikmet Beyden, Ahmet Paann kz Fatma Aliyenin ifadesiyle bb- mehattan en lim ve en mnevver fikirli bir limin gnderilmesini ister. Arif Hikmet Bey, bu nitelikte grd Cevdet Paay sadrazama gnderir. Cevdet Paann bilgisini ve ahsiyetini takdir eden Reid Paa, onu hi yanndan ayrmad gibi, oullarna da hoca tayin etmitir. Bylece Ahmet Cevdet Paa, siyasetin iine girmitir. Bu dnemde Reid Paann tevikiyle Franszca

69

70

Fatma Aliye, s. 21. * stanbul rusunun dereceleri: 1. ptida-i hri, 2.Hareket-i hri, 3. ptid-i dhil, 4. Hareket-i dhil, 5. Musle-i sahn, 6. Sahn- semn, 7. ptid-i altml, 8. Hareket-i altml, 9. Musle-i Sleymniye, 10.Hmise-i Sleymniye, 11. Sleymniye, 12. Drul-hads. Bk. Ebu1-ul Mardin, s. 16. Fatma Aliye, s. 29-31; Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 18.

41

renmeye balar. Bu yllarda Eflk ve Bodan Beyliinin ihtille teebbs zerine bozulan dzeni slah etmek greviyle Bkrete bulunan Fuad Paaya, Red Paann husus emirlerini iletmek iin gnderilmitir. Bkrete bir ay kadar kalan Cevdet Paa, Hristiyan ve slm toplumlarnda aile ve cemiyet yapsna dair tetkiklerde bulunmu ve bu intibalarn Tezkir-i Cevdet adl eserinde anlatmtr. stanbula dndnde 10 Nisan 1849da Hareket-i Hri rtbesini ald. Cevdet Paa, 1850de Meclis-i Marif-i Ummiye zlna ve bir sre sonra Drulmuallimn Mdrlne tayin edildi. Bu arada, stanbula dnen Fuad Paa ile Bursaya gitti. Orada kald sre iinde, memleket meseleleri hakknda fikir tetisinde bulunarak, ticar ve kltrel alandaki ihtiyalar konusunda almalar yapmlar ve irket-i Hayriyyenin kurulu nizamnamesi ile Kavid-i Osmaniyeyi birlikte hazrladlar. stanbula dndkten sonra 1851de Encmen-i Dni yeliine seildi. Yeniden kaleme ald Kavaid-i Osmaniyeyi encmenin ilk eseri olarak padiah Abdlmecide sundu. Bunun zerine derecesi Hareket-i Altmlya ykseltildi. Encmen-i Dniin kltr hizmetlerinden olmak zere Osmanl tarihi, bir ka ksma taksim edilmi, her bir blmn yazlmas iin z arasndan liyakatli kiiler seilerek grev taksimi yaplmtr. Cevdet Paa da 1774-1826 yllar arasnda yaanan tarih olaylar tesbit etmekle grevlendirildi.71 1854de yazmaya balad tarihinin ilk cildini tamamlayp padiaha takdim eder. Bunun zerine kendisine Musle-i Sleymaniye derecesi verilir. Bylece kendi ifadesiyle kibar- mderrisin arasna girer. 3.1.3. Vakanvislii ve Mfettilikleri Bu devrede Msr halknn vali Abbas Paadan ikyetleri zerine Reid Paa ile valinin mnasebetleri bozulmu ve Sadrzam, mstear Fuad Paann huss bir memuriyetle Msra gnderilmesi kararlatrlmtr. Eski hanedann miras meselelerine zm getirmek amacyla ulemdan birinin msteara elik etmesi uygun grlnce Fu-

71

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 58.

42

ad Paa, Cevdet Efendiyi tercih etmi ve 1852 senesinde birlikte Msra gitmilerdir.72 stanbula dnnce 1855te vakanvislik memuriyeti kendisine verilmitir. Bu grevi srasnda, Tarh-i Cevdetin dier ciltlerini tamamlamaa alrken, vakanvislik geleneine uygun olarak kendisinden sonra gelen vakanvislere gnderilmek zere dnemin sosyal ve siys olaylarn kaydederek Tezkir-i Cevdeti kaleme ald. Vakanvislik grevini 1865 ylna kadar yrtt. Devlet kademelerindeki bu ykselmenin yan sra ilmiye mesleinde de ilerleyerek 9 Ocak 1856da mevleviyet derecesindeki Galata kadlna getirildi. Ayn yl 9 Aralkta Mekke-i Mkerreme kadl verildi. Hkmet ile halk arasndaki ilikiyi belirleme ihtiyacna binaen vilyetlere mfettilerin gnderildii bu dnemde, Cevdet Paa, Sadrazam Kbrsl Mehmed Emin Paann Rumeli teftiine itirak edip, bu refakatten memnun kalan sadrazam, tefti dn 1861de Cevdet Paann rtbesini stanbul payesine ykseltti.73 Cevdet Paa, ayn yl Karadallarn isyan ve ihtillleri zerine, kodra Kalesine kapanan Abdi Paaya yardm etmek ve isyan bastrmak iin memuriyet-i fevkaladeyle grevlendirilerek kodraya gnderildi. ki ayda bu vazifesini baaryla tamamlad. 1863 senesinde Cevdet Paa, Anadolu kazaskeri payesi ile Bosna mfettiliine tayin olunmutur. Bosnada kald bir buuk yl kadar sre ierisinde gerekli slahat gerekletirip gideri halk tarafndan karlanmak zere iki alay asker tanzim ederek bu grevinde de muvaffak olmutur. Bosna dn kendisine, o vakte kadar ilmiye snfndan kimseye verilmemi olan ikinci rtbeden Nin- Osmni ile mkafatlandrlmtr. Kozan ve civarnda isyan hlinde bulunan halk itaat altna almak ve gerekli dzenlemeleri yapmak zere, slahat sfatyla 1864te bu blgeye gnderilmi. Dervi
72 73

Fatma Aliye, s. 7879. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 79.

43

Paann kumanda ettii Frka-i Islhiyye ile birlikte, alt ay sren bu zorlu memuriyetinde de baarl olmutur. Kozan memuriyeti dnnde onun bu baarlarn ekemeyenlerin harekete gemesiyle, 13 Ocak 1866 senesinde ilmiye tarkinin son noktas olan kazaskerlik payesi vezrete evrilmitir. lmiye tarkndan mlkiyeye nakl olunduunda ne kadar incindiini, Bam uur- hmyunda feda ederek nice muhataralar ardm. imdi bir sar feda etmem diyebilir miyim sylemiyle Tezkirde ifade etmektedir.74 Bu arada vakanvislik grevinden de ayrlan Cevdet Paa, Halep ve Adana eyaletleriyle Kozan, Mara, Urfa ve Zor sancaklarnn birletirilmesiyle oluturulan Halep vilyetine tayin edilerek stanbuldan uzaklatrlm, iki sene kadar bu yeni valiliin tekiltlanmasn gerekletirmitir. 3.1.4. Nzrl Ve Mecelle Heyeti Bakanl Ahmet Cevdet Paa, 1868 senesinde Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliyenin ikiye ayrlmasyla tekil edilen Dvn- Ahkm- Adliye reislii vazifesiyle stanbula getirildi. Nizam mahkemelerin ve dvnn tekilt ve salahiyetlerini belirleyen bir nizmnme hazrlad. Bir sre sonra Dvn- Ahkm- Adliye riyaseti, nezrete evrilince de Adliye nzr oldu ve birinci rtbeden Nin- Osmn ald. Cevdet Paann Hanef fkhna dayal bir kanun kitab hazrlanmas fikri kabul edilince, devrin ileri gelen fukahsndan oluan Mecelle-i Ahkm- Adliye Cemiyetinin bakanlna getirildi. Cemiyet iki sene iinde Mecellenin ilk drt kitabn neretti. 1870 senesinde, Mecellenin beinci kitab hazrlanrken Cevdet Paa vazifeden uzaklatrlarak Bursa vilyetine tayin edildi. Bir ka gn sonra bu grevden de alnd.75 Bu arada cemiyet bakanlna Gerdankran mer Efendi getirildi. Mecelle-i Ahkm- Adliye Cemiyeti de Bab- Mehta nakledildi. Ancak cemiyetin KitbulVeda adyla hazrlayp nerettii altnc kitap iddetli tenkidlere mruz kalarak reddedilince, Cevdet Paann cemiyetteki rol anlald ve 24 Austos 1871 ylnda

74 75

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 199. Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn,Cevdet Paa, D..A. c.7, s. 444.

44

yeniden Mecelle-i Ahkm- Adliye Cemiyeti, r-y Devlet Tanzimat Dairesi bakanlklar verildi. lk i olarak altnc kitab imha ettirdi ve onun yerine KitbulEmnt hazrlatt. Sekizinci kitap hazrlanrken Sadrzam Mahmud Paaya muhalefetinden tr Mara valiliine tayin edildiyse de, on sekiz gn sonra 6 Austos 1872de Divan- Ahkm- Adliye yelii ve Mecelle-i Ahkm- Adliye Cemiyeti bakanlna tayin edilerek tekrar stanbula alnd. Mecelle almalar devam ederken 1872 senesinde r-y Devlet yesi, bir yl sonra da Evkaf nzr olmutur. Ayn yln ortalarna doru Marif-i Ummiye nezretine tayin edilen Cevdet Paa, mstear Sadullah Paa bakanlnda bir eitim komisyonu kurmutur. Bu komisyon, ilkretimden yksek retime kadar her seviyedeki okullarn retim programlarn belirlemi ve bu program dorultusunda ders kitaplar hazrlanmas iin almalarn srdrmtr. Yeni bir Elifba cz hazrlanarak bastrlmtr. Ayn dnemde Cevdet Paann gayretleriyle Nuruosmniye Camii avlusunda modern usulde eitim yapan btidiyye adyla bir ilkokul alm, Paa da bu okulda okutulmak zere Kavid-i Trkiye, Miyr- Sedd ve db- Sedd adl okul kitab yazmtr. Drulmuallimn tekilat sbyan, rdiye ve idad olmak zere dereceye ayrlarak yeniden dzenlenmitir. Cevdet Paa, Ksas- Enbiya adl eserinin czn de bu arada tamamlayarak bastrmtr.76 1874 senesinde r-y Devlet bakan vekilliine getirildiyse de hemen ardndan Yanya valiliine tayin edilmitir.(2 Kasm 1874) Yanyada Risletl-Vef adnda Arapa bir eser yazarak, stanbula gndermitir. Bunun dnda, Mecelle cemiyeti ile haberlemeyi srdren Paann, cemiyetin ihtilf ettii noktalardan haberdar olduu ve ilgili kiilere yazd mektuplarla almann seyrine mdahale ettii anlalmaktadr.77 1875 senesinde Marif nzrl greviyle stanbula gelen Cevdet Paa, ksa bir sre sonra Adliye nzr olmutur. Bu grevi srasnda Ticaret Nezreti bnyesindeki Ticaret mahkemelerini Adliye Nezretine balamtr. Fakat Hersek ihtilli zerine bu

76

77

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 126, Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn , Cevdet Paa. D..A. c.7, s. 444. Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 130139.

45

grevinde de fazla kalamam ve 1876da Rumeli teftiine gnderilmitir. Tefti dnnde nezretten azledilerek Suriye valiliine tyin edildiyse de Suriyeye varp greve balamadan, nc defa Marif Nezretine getirilmitir. Cevdet Paa, 1876 senesinde yeniden Adliye nzr olmu ve Kann- Ess mzkerelerine itirak etmitir. brahim Edhem Paa sadrazam olunca 1877 senesinde Dhiliye Nezretine getirilmi ve ilk i olarak memurlarn tercme-i hallerini kaydetmek zere bir Sicill-i Ahvl Defteri tanzim etmitir. Ayn yl iinde Evkaf nzrlna tayin edilmitir. 1878de tekrar Suriye valisi olarak ama gnderilmitir. Fakat burada da fazla kalamam, Kozanolu Ahmet Paa tarafndan karlan isyan bastrmakla grevlendirilmitir. Ancak isyann bastrlmas srasnda am valiliine Mithat Paann tayin edilmesi zerine akta kalmtr. Kozan blgesinde asayii temine muvaffak olarak stanbula dnmtr. Yolda, Ticaret Nezretine tayin olunduu haberini almtr. 1879 senesinde Tunuslu Hayreddin Paann istifas zerine dokuz-on gn kadar sadrzaml vekleten yrterek Meclis-i Mahss- Vkelya bakanlk etmitir. Said Paa sadrzam olunca 1879da yeniden Adliye nzr olan Cevdet Paann bu devredeki nzrl yl srmtr. Bu grevinde, tamamlanan Mekteb-i Hukku am ve ayn mektepte Usl-u Muhkeme-i Hukkiye, Belgat- Osmaniye ve Talim-i Hitabet dersleri vermitir. Birinci snflara verdii Belgat dersi notlarn toplayarak Belgat- Osmniye adl kitabn tamamlamtr. Ahmed Vefik Paann sadrete gelmesi zerine Adliye Nezretinden ayrlan Cevdet Paa, buuk yl resmi grevlerden uzak kalarak ilm almalaryla megul olmutur. Bu dnemde Trih-i Cevdeti tamamlad gibi Kavid-i Osmniyenin eksiklerini tamamlayarak yeniden bastrmtr. Cevdet Paa, Server Paann vefat zerine 11 Haziran 1886 tarihinde beinci defa Adliye Nzrlna getirilmi ve II. Abdlhamidin huss meclislerine de katlmaya balamtr. Ayrca II. Abdlhamid, 1288 senesinde hazrlanan byk bir merasimle Cevdet Paaya Nin- mtiyaz vererek dllendirmitir.78 Hulstul-Beyn

78

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 245.

46

fi Telifil-Kurn adl Arapa risalesi ile Hlye-i Sadet adl eserlerinin neri de bu dnemde yaplmtr. Cevdet Paa, beinci defa getirildii Adliye Nezretinden Sadrzam Kmil Paa ile aralarnda anlamazlk kmas zerine ayrlmak zorunda kalmtr. 10 Mays 1890da II. Abdlhamit onu Meclis-i lye tayin etmitir. Giritte ihtillden sonra bozulan idar tekiltn slhna dir oluturulan komisyona 1891de bakan tayin edilmi ve neticede bir altn kta ile dllendirilmitir.79 II. Abdlhamidin emri zerine iirlerini bir dvane eklinde toplayarak padiaha takdim etmi ve 1892 senesinde bir kta Sany-i Nefse ftihar Madalyas ile dllendirilmitir. Cevdet Paa, bundan sonraki hayatn ilm almalarna ve ocuklarnn eitimine ayrm, ksa sren bir hastalktan sonra 26 Mays 1895 tarihinde Bebekteki yalsnda vefat etmitir. Fatih Sultan Mehmed Trbesi haziresine defnedilmitir. 3.1.5. lm ahsiyeti Tanzimat devrinin nde gelen ahsiyetlerinden olan Cevdet Paa, son asr Trk-slam ilim leminin mmtaz simalarndan biridir. Henz gen bir medrese talebesiyken zeks, alkanl, bilgisi ve isabetli tahlilleriyle hocalarnn dikkatini ekmi, zaman zaman onlarla ilmi meselelerde tartmalara girmitir. Kendi zel gayretleri ve renme itiyak sayesinde, medresenin sunduu bilginin ok stnde bir ilm potansiyele sahip olduu grlmektedir. stn baarlarla tamamlad tahsil devresinden sonra, devlete ve millete faydal olmak ideali dorultusunda, teklif edilen her bir vazifeyi kabul etmi ve liykatle yerine getirmeye almtr. Her biri farkl alanlarda yazld iin eserlerinden hareketle ihtisas sahasn belirlemek zordur. Ebu1-ul Mardine gre asl tercihi, mantk ilminden yanadr.

79

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 275.

47

nk icazetini mantk dersinden almtr ve tatil gnlerinde hussen takip ettii dersler de akl ilimlere mnhasrdr.80 Farkl ilim dallaryla megul olmas ilim ve kltr trihimize deerli eserler katmasn da salamtr. Cevdet Paa, siyas faaliyetlerinde olduu gibi, ilm almalarnda da devrinin ihtiyalarn gzeterek kendisinden istenileni yapmtr. Cevdet Paa, hayat boyunca renmeyi kendisine iar edinmi, takliti ve mutaassp olmayp meselelere farkl alardan bakarak ve aratrarak sonuca ulama yolunu takip etmitir. Deien an gelimelerini grp ciddi tahliller yapabilen, salam bir muhakeme ve mukayeseden sonra, cemiyetin ve sistemin problemlerini ve zm yollarn grmeye alan, inand sistemin noksanlarn tespit ederek tenkitten ekinmeyen bir anlaya sahiptir. Cevdet Paa, Osmanl kurum ve kurulularna yeniden ekil verilmesi konusundaki farkl fikirlerin hz kazand bir dnemde, geleneki Trk-slam Dou kltr ile yeniliki Bat arasnda senteze varmaya alm bir ahsiyettir. Osmanl messeselerinin slam esaslara dayandn dikkate alarak bat devletleriyle Osmanl devletinin farkl din ve medeniyetlerden doduunu, bu sebeple de her ynden batllamann hem yanl hem de imknsz olduunu dnm, sonu olarak bat taklitiliine ve maddeci felsefeye iddetle kar kmtr. Ancak btn icraatnda Osmanlc-slamcl srdrmekle birlikte metotta yenilikilii benimsemi, Batnn pozitif bilimler, teknik ve ynetim alanlarndaki stnln kabul ederek bu alanlarla ilgili Osmanl messeselerinin bat tarznda slahn savunmutur.81 Batnn gelimiliini kabul etmesinin yannda Osmanl Devleti ile onlar arasndaki fark ve devletin ilerlemesi iin takip edilmesi gereken yollar ile ilgili baz grleri unlardr: Devletlerin kuruluunda balca unsur asabiyettir. Fakat zamanla kan ba zayflaynca meydana gelen boluu daha kuvvetli olan din ba doldurur. Osmanl Devleti bir slm devletidir. Hristiyan Avrupa medeniyetinden ayrlan ynleri vardr: Hilfet ve saltanat tek ahsta toplanr; mmet esasna dayaldr. Sosyal snflar

80 81

Ebu1-ul Mardin, s. 78. Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa, D..A., c. 7, s. 445.

48

yoktur; slm dini, insan haysiyetine hrmetkrdr. Devletin selmetini slmiyete dnmek ve ona balanmakta grd gibi; hilfet messesesine mutlak surette itaatin gerekliine inanm ve slm dmanlarna kar i-Snn ittihadn salamak konusundaki fikirleriyle II. Abdlhamidi etkilemitir. Bu sebeple, Mertiyetin iln ve Meclis-i Mebusnm kapatlmas srasnda, Abdlhamidin siysetini desteklemi, Midhat Paann yldz mahkemesindeki yarglanmasnda nemli rol oynamtr. Ona gre: nsan doutan medeniyete yatkndr. Medeniyete ulamasnn temel art da insanlarn kemale erdirilmesidir ki bu da ancak eitim ve retimle mmkndr. Devleti dim klacak unsurlardan biri de eitimdir. Osmanl devletinin gerilmesinde eitim messeselerinin bozulmasn nemli derecede etkili grd iin, Marif nzrl dneminde bunlarn slah relerini aratrmtr.82 Cevdet Paa iktisad hayatta liberalizmi benimsemekle birlikte devletin kalknmas iin kapitlasyonlarn kaldrlmas gerektiini savunmutur. hayatnda ise Mslmanlarn da anonim irketler kurmasn teklif etmitir.83 Talebesi Selim Sabite sylediine gre fikri dnyasnn gelimesinde Michelet, Taine, bn Haldun, bn Teymiyye, Zehebi, Alman tarihisi Hammer, ngiliz tarihisi Buckle ve Macaulay, Fransz limi Montesqieu etkili olmutur. Paann asl hocas phesiz Mukaddime tercmesini tamamlad bn Haldundur. Derslerinde ve eserlerinde bn Haldunun metodunu izlemitir. Cevdet Paann zerinde Sadrazam Reid Paann tesiri de inkr edilemez. Paann yksek zeks ve alkanl sadrazamn dikkatini ekince onu, ilk defa ktphanesine taallk eden ileri grmekle vazifelendirerek yanna almt.84 Hayat boyunca tevazu zere bir hayat yaam olan Cevdet Paa, btn bu ilmi ve siyasi alandaki youn almalarnn yannda ailesini de ihmal etmemi, onlar iinde mfik bir baba ve vefakr bir e olmutur. Bir olu ve iki kz olan Paa, ocuklarnn eitimiyle bizzat megul olmutur.

82 83 84

Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa, D..A., c. 7, s. 445. Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa, D..A., c. 7, s. 445. Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa, D..A., c. 7, s. 445.

49

3.1.6. Eitimcilii lm hayatna adm att ilk medrese yllarndan itibaren zeks, alkanl ve hrs ile sradan bir medrese talebesinin ok stnde olan Cevdet Paa, zamannn medrese mfredatn kfi grmeyerek o dnemde medresede pek rabet edilmeyen matematik, hesap, cebir, hendese gibi fen ilimlerini de ahsi abalar ile renmiti. te tamamen kendi arzusuyla yrtt bu almalar onu, ezberci, eski melliflere muhalif dnce gelitiremeyen, bilim ve teknik olarak zamann gerisinde pasif bir medrese hocas olmaktan kurtarm, ileriki yllarda, zellikle eitim-retim messeselerinde olumlu dzenlemeler yapabilecek zellikler kazandrmtr. Her ilmi erbabndan renerek, kendisini iyice yetitirmi, kald medresede, kendisine mracaat eden arkadalarna ders okutmaa balamt.85 Bylece daha talebeyken eitimcilie balam oldu. Onun alkanl, herhangi bir talebeden farkl tezahr ediyordu. rendiklerine kendi yorumlarn ilve ediyor, her sahada almasnn neticesini grmek iin yeni bir eser meydana getirmeyi hedefliyordu. yle ki herhangi bir konuyu tetkike balaynca, ona dair kk bir eser yazmay kendisine deta iar edinmiti.86 Bu zellii ile gnmzde yaplandrmac eitim ile arzu edilen rencinin kendi abas ve aratrmas ile bilgi edinip ona kendinden bir eyler katarak kendi rnn ortaya koymas tarzndaki retim metodunu o, medresede kendi abasyla baaryordu. Daha nce de ifade ettiimiz gibi Vidinli Hocann sraryla yine talebelik yllarnda icazetli hocalarn okutmaya cesaret edemedikleri Gelenbevnin Burhnn okutmas onun ne derece bilgili ve bir eitimci olarak yetenekli olduunun bir gstergesidir Cevdet Paa, talebelikten sonra mderris ve mellif olarak ner-i ulm etme idealinde idi. Srf bu sebepten buna muhalif grd her ayrnty dikkate alm ve ilmiye kyafetini karmamak iin Mekteb-i Harbiyyede Farsa muallimliini kabul etmemiti.
85 86

Fatma Aliye, s. 13. Ebu1-Ul Mardin, s. 5.

50

Reid Paaya intisap etmesiyle siyasi hayat balayan Cevdet Paann yeni dostlar ve meguliyetleri sebebiyle medrese ile alkas kesilmiti. Kendisi buradaki hayat tarzn benimsemekle birlikte, ideallerinden uzaklatn; rical ve kibar ile lfet ve ihtilt oaltp Boaziinin mesirelerinde dolamaa gittiini anlatrken, bir taraftan da medrese merkezinden tebud etmekte idim, sanki semt-i kbleyi ararken ark-u imale doru gitmekte idim diyerek bu devredeki kararszln anlatmaktadr. Cevdet Efendi, devlet ileriyle ilgili eitli grevleri yrtrken bir yandan da ner-i ulm ideli yolunda almalar yapmaktan da geri kalmyordu. Birok eserini memuriyetleri esnasnda kaleme almt. Memuriyetler silsilesine 1850 Drulmuallimn mdrl ile balayan Cevdet Paa, derhal bir nizmnme yaparak kurumun i tzn, retim programlarn ve imtihan usullerini dzenledi. Burada ksa srede pek ok rdiye retmeni yetitirildi. Ayn zamanda, burada Trh-i slm- Umm dersleri vererek yneticiliin yannda retmenlik faaliyetini de gerekletiriyordu. Mdriyeti esnasnda Prusya ve Fransz Drulmuallimn tekiltlar hakknda inceleme yaparak dardaki gelimeleri dikkate almaktan geri durmamtr. Devletini ada medeniyet seviyesine ulatrmak iin ve bunun da yolunun eitimden getii dncesinden hareketle bu almalarn gerekletiriyordu. Yine o dnemlerde Cevdet Paa, Arapa ve Frasadan ayr olarak mstakil bir Trke gramerinin tespiti lzumuna inanan Fuad Paa ile mterek mzkereleri neticesinde Kavaid-i Osmaniyyeyi kaleme almt. Ahmet Cevdet Paa, kez Maarif Nzrlna getirilmitir. stanbulda alan ilk idadler de onun Maarif nazrl dnemine aittir. Ayrca Adliye nzrl srasnda Mekteb-i Hukukun aln yapmtr. Ahmet Cevdet Paa, ilk Maarif nzrlnda, mstear Sadullah Bey bakanlnda bir komisyon kurar. Komisyon, sbyan mekteplerinden yksek okullara kadar btn eitim kurumlarnda okunacak ders cetvellerini tanzim eder. nce bir elifb cz yazlr ve baslr, ardndan alnan kararlar dorultusunda yeni usule gre Nuruosmaniye Camiinde dier sbyan mekteplerine numune olmak zere btidiye adyla bir sbyan mektebi alr, sonradan benzeri bir ka okul daha devreye girer. Dzenlenen ders

51

cetvellerine gre yazlmasna ihtiya duyulan kitaplar devrin uzmanlarna paylatrlr. Ahmet Cevdet Paaya da ilkokul ocuklarna ana dillerini retmek zere Kavid-i Trkiyye, mantk konusuyla ilgili olarak Miyr- Sedd ve mnazara tekniiyle ilgili olarak da db- Sedd adl eserlerin yazlmas grevi der ve kitaplarn yazlmasnn ardndan her birinden on beer bin nsha baslr.87 Ayrca Paa, rdiyelerde okutulmak zere Malmat- Nfia adyla faydal bilgiler veren bir kitap daha hazrlam, Mekteb-i Hukukta okuttuu Belgat- Osmniyye derslerinin notlarn gelitirerek ayn adla bir kitap yaymlamtr. 1874 ylnda Ahmet Cevdet Paann Maarif nzrl srasnda Galatasaray Sultnsine Fen, Edebiyat ve Hukuk derslerinin konulmas suretiyle Drlfnn retimi yeniden verilmeye balanmtr. II. Abdlhamit zamannda Ahmet Cevdet Paann da iinde olduu ve yeni bir eitim sisteminin kurulmas gerekliliini savunan aydnlar medeniyet ner-i mariften baka eyle husul bulamaz dsturunu kabul etmilerdi. Ona gre Osmanl Devletinin kuruluunda maarif gnei Doudan douyordu. Fakat 19.yzylda bu gne Batdan domaya balamt. Medresede okumu olmasna ramen eserlerinde de bahsettii gibi medreselerin byk bir idar zaaf iinde olmas, ilmiye snfnn bozulmas, ulemann sadece isminin ve resminin kalmas gibi sebeplerle, bozulmu olan Osmanl eitim sisteminin Bat gneinin klaryla daha aydnlatc olacana inanyordu. Osmanl Devletinde bir Encmen-i Dni, Akademi kurulmas fikri de yine onun da iinde olduu aydnlar sayesinde gereklemitir. Bundan sonraki mfettilikleri srasnda bile ilimden uzaklamam, fiili olarak eitimle megul olamasa da Tezkir, Trih-i Cevdet, Mukaddime-i bn Haldun gibi eserlerini bu dnemde vermitir. Ahmet Cevdet Paa, dneminin artlarna gre kendisini imknlar nispetinde her ynden gelitirmeye alm, belli bir ihtisas sahas olmamtr. Daha nce de belirttiimiz gibi, tm almalarnda hedefi ner-i ulum etmek idi. Meguliyetlerindeki eitlilik ilim ve kltr tarihimize deerli eserler katmasn salamtr. Kavid-i Osmaniye, Belgat- Osmaniye, Kavid-i Trkiye, Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulefa, Medhal-i Kavid, Miyr- Sedd, db- Sedd min lmi1-db, MaImt- Nfia,
87

zkan, s. 9.

52

Eser-i Ahd-i Hamid, Mecma-i Aliyye onun eitim ve retim amacyla verdii nemli eserlerdir. 3.1.7. Tarihilii Cevdet Paann tarihiliini belirlemek iin bu ilmin Osmanl tarih yazcl iindeki konumundan bahsetmek faydal olacaktr. Osmanl Devletinde tarih yazcl iki farkl usln tesirinde kalarak, iki ayr koldan gelimitir. Bunlardan birincisi, ilm tarihilik denilen klsik slm tarihiliidir. Vesikalarn tespiti ve rivayetlerin shhati salam metodlara dayandrlr. Anlatmda ise sade ve klfetsiz bir dil tercih edilir. Bu tarz tarihilii daha ziyade ulem tercih etmitir. Dieri ise, kaynan shhatini fazla nemsemeyen, hakikati arama yerine ahlk telkinleri gaye edinen, sade bir dil yerine klfetli ve belgatl anlatm tercih eden edeb tarihiliktir. Cevdet Paa, iki tarzn ahenkli bir terkibini oluturan nadir tarihi neslin son byk temsilcisidir.88 Ksaca eski ile yeni tarihilik anlay arasnda bir kpr vazifesi grmtr. Cevdet Paa, tarih felsefesi ve metodolojisinde geni lde bn Haldunun Mukaddimesinin tesiri altnda kalmtr. Bundan dolay Ahmet H. Tanpnar onu, bn Haldunun son akirdi sayar. Paa, bn Haldunun be tavr nazariyesini nakletmi, her devlet gibi Osmanl devletinin de kurulu, ykseli, duraklama, gerileme ve k safhalarndan geeceini ancak beinci tavrn tpk dier Osmanl tarihilerinin syledii gibi deitirilebileceini, uza gren devlet adamlar sayesinde devletin mrnn uzatlabileceini sylemitir. Bylece tarihte mutlak bir determinizme inanmamakla bn Haldundan ayrlmtr. Paaya gre tarihten beklenilen yalnzca gndelik olaylar sralamak deildir. Trih-i Cevdeti yazarken sanatkrane bir slptan kanmtr. Zten eserin ba ksmnda da belirttii gibi, asl amac, olaylarn doruluk ve yanlln; gerek sebeplerini renmek ve bunlardan ders almay bilmektir. Cevdet Paa, Trih-i Cevdeti yazarken kaynak kitaplardan, nceki yazlan tarihlerden; mecmua, lyiha ve resm vesikalardan faydalanmtr. Hepsini kuvvetli bir mantk szgecinden geirerek deerlendirmi, olaylarn sebeplerini, gelimelerini ve
88

Bekir Ktkolu, Tarihi Cevdet Paa, Cevdet Paa Semineri 27-28 Mays 1985 Bildiriler, s. 110.

53

neticelerini tabii seyri iinde vermitir. zellikle kurumlarn bozulu sebeplerine nem verip bu bozulmann tahliline girmitir. Bylece messese tarihine dair ilk denemeyi gerekletirdii gibi olaylarn meydana geliinde farkl bir yaklam yakalamaya almtr. Yeri geldike de eski tarihleri ve tarihileri ciddi ekilde tenkit etmitir. Tarihi bir btnlk iinde ele alr. Ona gre Osmanl tarihi erevesinde Avrupann iyi tannmas ve hadiseler zerinde Batdaki gelimelerin etkileri de nemlidir. Bu balamda medeniyet tarihilii yapan Cevdet Paa, Dou-Bat mukayesesi de yapar. rnein Avrupann zamanlama llerinin slam tarihine uymayacan belirterek bunun Dou iin slam ncesi ve sonras olarak ikiye ayrlmas gerektiini, slam dininin ve hukukunun tarihi kendi artlarna gre biimlendirdiini yazmtr. Vakanvislii dneminde tuttuu notlardan oluan Tezkir-i Cevdet ve II. Abdlhamidin istei ile hemen ayn dnemin vakalarn anlatt Marzt adl eserleri, Cevdet Paann vesikaclndan sonra, mahede kudretini gstermesi bakmndan nemlidir. Tarihi sfatyla verdii bir dier eser ise Ksas- Enbiy ve Tevrh-i Hulefdr. Hz. demden itibaren tm peygamberleri, ardndan slm tarihini anlatan bu eser, ilm olmaktan ziyde, talim ve telkin bir gaye gtmektedir. 3.1.8. Hukukuluu Cevdet Paa, tahsil devresinde hukuk ilmiyle zel manada megul olmamsa da, medrese eitiminin fkh arlkl olmas sebebiyle tabii olarak ilgisiz de kalmam, kendi ifadesiyle ulum-u eriyyede biraz mmarese kesbetmiti. Ayrca Lofa mftsnn yannda fetva msevvitlii yapmt. stanbula gelip resmi grevlerine baladktan sonra Cevdet Paann hukuk sahasndaki faaliyetleri, Tanzimat dneminde adl tekiltn tesisi ve kanun tanzimi olmak zere iki cephelidir. lk olarak Meclis-i Marif yesi ve Drulmuallimn mdr sfatyla bu kurulularn nizmnmelerini hazrlamtr. Bu almalarndan sonra gerek anlamda hukukla ilgisi Metn-i Metin komisyonuna ye olmasyla balar. Bu komisyonda knun ka-

54

leme alma vazifesiyle yer alan Cevdet Paa, temel fkh kitaplarn dikkatle inceleyerek yeni almalar iin gerekli altyapy oluturduunu sylemektedir.89 Metn-i Metin komisyonu daldktan sonra hemen ardndan ye olduu, Meclis-i l-i Tanzimatn knun ve nizmnmelerini hazrlayarak bu yndeki almalarn srdrmtr. Bu meclisin almalar arasnda, Cevdet Paann son eklini verdii 1858 tarihli Ceza Kanunnamesi nemlidir. Bu kanunnamenin tamamlanmasndan sonra meclisin bir Arazi Kanunnamesi hazrlamak iin kurduu komisyona bakan tyin edilmitir. Bu komisyonun hazrlad Arazi Kanunnamesinin zellii esaslarn tamamen Osmanl hukukundan alan bir knun olmasdr. Ayrca gerek dilinin sadelii, gerekse knun teknii bakmndan o devirde hazrlanan knunlarn en baarl rneklerindendir. Cevdet Paa bununla kalmam, Tapu Nizamnamesi, Tapu Senedat Hakknda Talimat ve Tapu Senedat Hakknda Tarifnameyi de kaleme almtr. Cevdet Paa, bakanlna getirildii Dvn- Ahkm- Adliyenin tesisinde de nemli rol oynamtr. Hukuk ilminde dirayetli kiileri zenle seerek dvnn kadrosunu oluturmu ve ardndan bu kurumun nizmnmesini hazrlayarak faaliyetlerini belirlemitir. eriye mahkemeleri yannda Nizmiye Mahkemelerini de tesis eden Cevdet Paa, bununla yarg sistemine disiplin getirmeyi de hedeflemitir. Ayrca temyiz ve stinaf mahkemeleri sayesinde mer hukuka, sistematik temyiz usln kazandrmtr.90 lk hukuk fakltesi olan Mekteb-i Hukuk, Cevdet Paann Adliye nzrl dneminde almtr. Bu okulda ilk dersi hem adliye nzr hem de mektebin hocalarndan biri olmas sfatyla Cevdet Paa vermitir. Mekteb-i Hukuk, II. Merutiyetin ilanndan sonra Drlfnnun bir fakltesi olarak retim faaliyetini srdrmtr. Cevdet Paann slm hukukuna kazandrd en nemli eser phesiz Mecelle-i Ahkm- Adliyyedir. Bu eser, slam devletlerinde slam hukuku alannda hazrlanan ilk kanun olma zelliine sahiptir. Cevdet Paann Mecelleyi hazrlayan heyetin bakan olmasnn yannda Mecellenin hazrlanmasndan nce Fransz Meden Knunu Code Civilenin tercme edilerek Osmanl hukukuna tatbikini dnen li Paa ve

89 90

Ahmet Cevdet Paa, Tezkir, s. 73. Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa,D..A., c. 7, s. 447.

55

Midhat Paaya kar kmas da mhimdir. Cevdet Paa, slm hukuk limlerinin rey ve ictihadlarnn derlenmesinden oluacak milli bir kanunun gerekliliini kararllkla savunmu ve nihayet bu fikrini sadrazam ve evresindekilere kabul ettirmitir. Cevdet Paayla birlikte on be kiiden oluan Mecelle Cemiyeti, kanunlatrma almalarn, fkh kitaplarnn tasnifini dikkate alarak on alt kitapta toplamlardr. Cevdet Paa eserin tek mellifi deildir. Fakat tedvin ve telifine karar verilmesinde, meselelerin tespitinde, tercme ve tahrirde, sralamada; maddelerinin kaleme alnmasnda, eitli sebeplerle almalar inktaa urayan komisyonun, eseri tamamlamasnda en byk pay kendisine aittir. Mecelle, devrin ihtiyacn mkemmel surette karlamtr. Bunda Paann kuvvetli mant ve Trkesi ile devrin ihtiyalarn mdrik olmasnn rol byktr. Hukukta tekml prensibine inanmas, rf ve dete yer vermi olmas da Mecelleyi makbul klan dier zelliklerindendir. Ayrca sade bir dil kullanlmas, ifadelerindeki kesinlik ve slubundaki gzellikle Trk hukuk dilinin olumasnda Mecelleye mstesna bir yer kazandrmtr. Yanyada vali iken Mecelle almalarna katkda bulunmak iin kaleme ald ve bey bil-vefay konu edinen Risle-i Vefa dnda Cevdet Paann hukuk alannda yazlm mstakil bir eseri yoktur. Bu Osmanl hukukuna bu lde yn vermi ve damgasn vurmu olan Cevdet Paa iin bir eksiklik olarak belirtilir. Paann muhtemelen kanun ve nizamnme hazrlamaktan hukuk kitab yazmaa frsat bulamadn ifde eden M. Akif Aydn, bu durumun, hukuku olarak deerini azaltmadn sylemektedir.91 3.2. Eserleri 3.2.1. Trh-i Cevdet Encmen-i Dniin bir Osmanl tarihi yazdrma kararna bal olarak Ahmet
Cevdet Paaya Osmanl Devletinin 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan, 1826 Yeni-

eri Ocann ilgasna kadar geen dnemini yazma grevi verilmitir. Yaklak otuz

91

M. Akif Aydn, Bir Hukuku Olarak Cevdet Paa, Cevdet Paa Semineri, s. 39.

56

senelik bir almayla tamamlanan bu eserin eitli tertip ve basklar bulunmaktadr. Eserin ilk olarak 1854-1857 yllar arasnda ilk cildi baslm ve 1884 ylnda on cilt olmak zere tamamlanmtr. 1891de tertip ve tasnifi deitirilerek baz ekler ile Tertb-i Cedd kayd altnda ve on iki cilt hlinde yeniden neredilmitir. Eserin kaynaklar arasnda dier vakanvis tarihleri, sefaretnameler, zel tarihler, ariv kaytlar, resmi tezkireler ve kendi hatralar bulunmaktadr. Eserde dier vakanvis tarihlerinden farkl olarak Avrupa tarihine de nemli bir yer ayrlmtr. zellikle altnc ciltten itibaren Osmanl tarihi, dnya tarihinin bir paras olarak deerlendirilmektedir. te bu bak as ile Trh-i Cevdet Osmanl tarih yazclnda bir dnm noktas olarak ele alnmtr. 3.2.2. Tezkir-i Cevdet Cevdet Paa, gelenee uyarak vakanvislii dneminde tuttuu notlardan ibaret olan bu eserde devrinin siyasi, itimai, ahlaki cephesini anlatmtr. Cevdet Paa bu notlar kendisinden sonra vakanvis olan Ahmed Ltfi Efendiye tezkireler halinde yollamtr. Bu sebepten esere Tezkir-i Cevdet adn vermitir. Krk tezkireden meydana gelen eser, 1855ten itibaren vefatndan iki sene ncesine, 1897ye kadar yaad hadiseleri ihtiva etmektedir. lk tezkirede daha nceki vakanvisler anlatlr. Daha sonraki drt tezkire Ahmet Ltfiye gnderilen baz belgelerle ilgilidir. Altnc tezkireden son tezkireye kadar olan blmler, Abdlmecit ve Abdlazizin saltanat zamanna denk gelen 1839-1872 yllar arasndaki dnemin siyas, sosyal ve ahlk olaylar ile ilgili deerlendirmeler ve hatralardan meydana gelir. Son tezkirede kendi hayatn yazmtr. Bu blm, daha sonra Ahmet Cevdet Paa hakknda yaplan alma ve deerlendirmeler iin birinci derecede bir kaynak olmutur. Tezkir-i Cevdetin, Cevdet Paann el yazsyla olan ilk msveddeleri yirmi bir defter halinde stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplnda bulunmaktadr. (Cevdet Paa Evrak, nr. 1-21) Eserin 1288-1292 yllarn ihtiva eden 17. cz, Tarih-i Osman Encmeni Mecmusnda neredilmitir. Tezkirin yeni haflerle tam bir neri, Cvid Baysun tarafndan drt cilt halinde, 1953-1967 yllar arasnda yaplm, Trk Tarih Kurumu Tarafndan baslmtr. Eser ikinci defa, ayn tertip zere 1986 ylnda Ankarada neredilmitir.

57

3.2.3. Maruzt II. Abdlhamdin emri zerine, 1839-1876 yllar arasndaki tarih ve siys olaylar iine alan bu eseri be czdan halinde yazarak padiaha sunduu iin Maruzat olarak isimlendirmitir. Eser Tezkir-i Cevdet ile ayn devreye ait olaylar anlatmasna ramen, ondan farkl olarak birok ahs kanaat ve hatralar da ihtiva eder. Ayrca farkl bir gaye ve slp ile yazldndan baz zel bilgileri de ierir. Eserde saraydaki dedi kodulara, stanbulun kenar semtlerinde yaananlara, devlet erknnn aile hayatna varncaya kadar pek ok ilgi ekici olaylara yer verilir. Eser II. Abdlhamidin tahttan indiriliine kadar onun yannda kalm, daha sonra Yldz evrak arasnda ele gemitir. Bu arada birinci czdan kaybolmutur. Eserin Cevdet Paann el yazs ile olan msveddeleri stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplndadr. (Cevdet Paa Evrak, nr. 22-25) Eserin tamam yeni harflerle Yusuf Halaolu tarafndan 1980de neredilmitir. 3.2.4. Ksas- Enbiy ve Tevrih-i Hulef Cevdet Paa hayatnn sonuna doru yazd bu eserinde Hz. demden Hz. Muhammede kadar gelen peygamberlerin kssalarn, Hz. Peygamberin hayatn, drt halife dnemini, Emev ve Abbas halifelerini ve nihayet Osmanl Devletinin II. Muradn saltanat yllarna kadar (1439) geen sreyi anlatr. Daha ok eitim ve retim gayesiyle kaleme alnan eserin tamam on iki czden ibarettir. lk alt czn Cevdet Paa 1307de neretmi, kalan alt cz ile birlikte kz Fatma Aliye Hanm tarafndan tamam 1331de yaymlanmtr. Eserin yedinci czden on ikinci cze kadar olan ksmnn msveddeleri Atatrk Kitaplndadr. Dili ve slubu ile birok yazar tarafndan takdir edilen eser, 1972de Mahir z tarafndan sadeletirilerek yayna hazrlanm, 1976-1977 yllarnda iki cilt hlinde gnmz Trkesiyle neredilmitir. Ayrca Kazan Trkesine evrilerek iki defa baslmtr. 3.2.5. Krm ve Kafkas Tarihesi Kafkasyann tarih corafyasn ve burada yaayan halkn kltrel oluumunu anlatan bu eser, ngiliz elisi Lord Stratford Canningin istei zerine Halim Girayn Glbn-i Hnn adl kitabndan faydalanlarak hazrlanm ve Mustafa Reid Paaya

58

sunulmutur. O da bunu Franszcaya evirterek eliye vermitir. Bu kk eser, 1918de Yeni Mecmuann 49. saysnda neredilmitir. 3.2.6. Mecelle Ahmed Cevdet Paa bakanlnda bir heyet tarafndan hazrlanm, bizzat Cevdet Paa tarafndan kaleme alnmtr. Ksaca Mecelle olarak adlandrlan ve Hanef mezhebinin fkhna gre hazrlanm bir meden kanun olan bu eser, dnemin nde gelen 15 din adamnn katklar ile meydana getirilmitir. Osmanl ve slam tarihinin ilk kanunnamesi olan mecelle eitli sebeplerden dolay faslalarla 1868-1888 yllar arasnda tamamlanmtr. Ahmed Cevdet Paann teebbs ve gayreti ile ortaya kan Mecelle, 1926da yrrlkten kaldrlncaya kadar Trkiyede uygulanmtr. Hl Asyada Osmanl vrisi devletlerin birounun hukuk sistemlerine temel tekil etmektedir. Mecelle, Ali Himmet Berknin gzetiminde ve ekledii aklamalarla Aklamal Mecelle adyla yeni harflerle baslmtr 3.2.7. Rislet1-vef Yanya valisi iken Mecelle Cemiyetine yazp gnderdii bir eseridir. Yazma nshas Veliyddin Efendi Ktphanesinde korunmaktadr. 3.2.8. erh-i Kitbl-emnt 1888 ylnda stanbulda yaymlanm, Mecelleyi yorumlad bir eseridir. 3.2.9. Mahkeme-i Temyizin Vazifesine Dir Temyiz mahkemelerinin grev alann aklayan bir eserdir. nklp Mzesinde Ahmet Cevdet Paann el yazs ile bir nshas bulunmaktadr. 3.2.10. cr- Akar Nizmnmesi yerlerinin kiralanmasyla ilgili bir nizamnamedir. Bu eserin de nklp Mzesinde Ahmet Cevdet Paamn el yazs ile bir nshas bulunmaktadr.

59

3.2.11. Mukaddime-i bn Haldun Cevdet Paa, zellikle tarih ile ilgili grlerinden ok etkilendii bn Haldunun el-ber adl genel tarihinin girii olan birinci cildin altnc fasln tercme etmitir. lk be fasln I. Mahmud devri eyhlislamlarndan Pirizade Mehmed Sahib efendi tercme etmitir. Eser tarih felsefesinden, tarihin faydalarndan ve tarihilik mesleinden bahseder. Eser iki cildi Pirizadeye nc cildi Ahmed Cevdet Paaya ait olmak zere 1277de neredilmitir. 3.2.12. Belgat- Osmaniyye Sahasnda ilk Trke eser olan Belgat- Osmaniye yazarn Mekteb-i Hukukta okuttuu belagat derslerinin zeti mahiyetindedir. Cevdet Paa, bu eserinde arap gramercilerin tasnifine dayanarak Osmanl Trkesinin belgat kurallarn retmeyi gaye edinmitir. Yazar Belgat-i Osmaniyeyi telif sebebini belirttii ksa bir dibace ile balar. Eser babdan oluur. Birinci babda meani, ikinci babda beyan; nc babda ise bedi konularn ayrntl bir ekilde izah eder. Belagat kaidelerinin izahnda, Trke rnekler ve ekseriyetle kendi iirlerini kullanmtr. lk defa 1298 ylnda baslmtr. Daha sonra muhtelif basklar yaplmtr. Eserin erh-i Belagat adnda, brahim Hac tarafndan erhi yaplmtr. 3.2.13. Kavid-i Osmaniyye Cevdet Paa, Trkenin ilk gramer kitab olma zelliini tayan bu eseri, Fuad Paa ile birlikte hazrlamlar ve ilk defa 1281 ylnda birlikte neretmilerdir. Cevdet Paa bu eseri daha sonra yeniden gzden geirerek 1303 ylnda Tertb-i Cedid-i Kavid-i Osmaniye adyla yenilemi ve kendi adna neretmitir. Kitap ayrca Cevdet Paa tarafndan muhtasar olarak tertib edilmi ve otuzdan fazla basks yaplmtr. 3.2.14. Medhal-i Kavid Rdiye mekteplerinde okutulmak zere, Kavid-i Osmaniyeye bir hazrlk mahiyetinde hazrlanan bu eser, ilk defa Matbaa-i mirede H. 1268 (M. 1852) ylnda

60

ta basma ve 55 sayfa olarak baslm, daha sonraki yllarda yedi bask daha yapmtr. Ancak basklar arasnda ok kk farklar bulunmaktadr. 3.2.15. Kavid-i Trkiye Sbyan mekteplerinde gramer retmek amacyla yazlan bu eser Medhal-i Kavidin basitletirilmi eklidir.1292 ylnda neredilmitir. 3.2.16. Hlye-i Sadet Peygamberimizin d grnn anlatan bir eserdir.1886-1887 yllarnda iki defa baslmtr. 3.2.17. Divn- Sib erhinin Tetimmesi ir Sleyman Fehim Efendinin ranl ir Sib-i Tebrz Divnnn Farsadan tercme ve erhine balad ancak mrnn vefa etmemesi sebebi ile tamamlayamad bu eser, yine Fehimin yaknlarnn ricas zerine Ahmet Cevdet tarafndan 1265 senesinde tamamlanmtr. Bu tercme ve erh Paann Farsa bilgisini gstermesi bakmndan nemlidir. 3.2.18. MaImt- Nfia Rdiye mekteplerinde okutulmak zere hazrlanan bu eser 1279 ylnda neredilmitir. Kinatn yaratl, peygamberler tarihi, yeryznde yaayan insanlarn dinlere ve ktalara gre dalm, drt halife ve drt mezhep imam hakknda bilgi vermektedir. Bu eser yeni harflerle 1989 ylnda Faideli Bilgiler adyla bir kez yaplan ekleme ve aklamalarla, bir kez de sadece metin olarak yaymlanmtr 3.2.19. Beynul-unvn Cevdet Paann talebelik yllarnda, medresede okunan kitaplarn balk ve nszlerine dair yazd bu eser 1273, 1289 ve 1299 yllarnda neredilmitir.

61

3.2.20. Takvimul edvr Hicr takvimi terketmenin caiz olamayaca ve fakat ems takvimin gerekliliine dair yazlan bu eser 1287 ve 1300 yllarnda neredilmitir. 3.2.21. Mecmua-i Ahmed Cevdet slam dinini kabul eden iki kiiye, baz sorularnn karl olarak Cevdet Paa tarafndan yazlp Bab- Meihatca gnderilen cevaplar ve eski am mfts Mahmut Hamza Efendi ile dini meselelere dair aralarnda geen yazmalar ihtiva eder. Yazma halinde olan eser stanbul belediyesi Atatrk kitaplnda muallim Cevdet, nr.98de bulunmaktadr.92 3.2.22. Hulstl-beyn fi Telifil-Kurn Kurnn toplanmasn anlatan bu kk Arapa risale 1303te stanbulda neredilmitir. Cevdet Paann hayat ve eserlerine dair bir girile Ali Osman Yksel tarafndan tercme edilerek Muhtasar Kurn Tarih adyla 1985te yaymlanmtr. 3.2.23. Dstr Ahmed Cevdet Paa, Meclis-i l-i Tanzimat yelii esnasnda hazrlanan kanun ve nizmnmeleri bir ciltte toplayarak 1279 senesinde neretmitir 3.2.24. Divne-i Cevdet Ahmet Cevdet Paa, iirlerini bir araya getirdii bu eseri iin unlar sylemektedir: 1310 (M. 1893) senesi evilinde zt- ahane (II.Abdlhamit) er- ciznemin cemiyle bir nshann takdimini emr- ferman buyurdu. Fakir ise airlii terk edeli otuz seneyi tecvz etmi idi. Her ne ise evrk- perian kartrarak erm bir dvane eklinde tertip ile bir nshasn huzr- hmyna arz ettim. Mtekben bir kta Sanyi-i Nefise iftihar madalyas ihsan buyuruldu. Btn bunlara ramen Ahmet Cevdet Paann Dvanesi baslmamtr. Buradaki iirlerin ou devrin ikinci

92

Yusuf Halaolu ve M. Akif Aydn, Cevdet Paa, D..A. s. 449.

62

derecedeki airlerine nazire olarak yazlmtr, geri kalanlar kaside, gazel ve az saydaki bir blm ark, rub, tarih ve mfretten ibaretti. Eserin iki msvedde nshas Atatrk Kitaplndadr. Daha eski ve eksik bir nshas ise Babakanlk Osmanl Arivindedir. 1310 ylnda II. Abdlhamide takdim ettii asl nsha bulunamamtr.93 Son olarak 1994te Meliha Yldran tarafndan Ahmed Cevdet Paa, Hayat, Eserler ve Divane-i Cevdet adyla M.. Sosyal Bilimler Enstitsnde yksek lisans tezi olarak hazrlanmtr. 3.2.25. Eser-i Ahd-i Hamid btida mektepleri iin kaleme ald bir ilmihal kitabdr. 1309da neredilmitir. 3.2.26. Mecma-i liye Ahmet Cevdet Paann, kz Fatma liye Hanma okuttuu felsefe, hikmet, ilm-i ruh, matematik, geometri, astronomi ve eitli slm ilimlere dair bilgileri toplayarak oluturduu bu eserin tek nshas stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplndadr. 3.2.27. Miyr- Sedd Paann olu Ali Sedada atfen Sedadn ls anlamna gelen Miyr- Sedd maarif nzrl dneminde ibtidiyye mektepleri iin yazmtr. Mantk ilmine dir 116 sayfalk bu risale sade bir dille yazlm ilk Trke mantk kitabdr. 1293 ve 1303 yllarnda iki defa neredilmitir. Bylesine nemli bir mantk kitabna ad verilen Ali Sedat da babasna teekkren, Klsik Mantk llerini ve Batdaki mantk alanndaki gelimeleri ele alp deerlendirdii Mznu1-Ukl fi1-Mantk ve1-Usl adl bir eser yazmtr.

Meliha Yldran, Ahmet Cevdet Paa, Hayat, Eserleri ve Dvne-i Cevdet, Yksek Lisans Tezi, M. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1999, s.74

93

63

3.2.28. db- Sedd min lmi1-db Tartma usl ve kurallarn ieren 56 sayfalk bu risale Miyr- Seddn bir eki, girii mahiyetinde olup yine ibtidiyye mekteplerinde okutulmak zere hazrlanm, 1294te ilk olarak on be bin nsha neredilmitir. 3.3. db- Sedd min lmil-db Ahmet Cevdet Paa, Osmanl Devletinin yklmaya doru gittii en kritik zamanlarnda devletin st kademelerinde grev alm ve bulunduu her makamda grevi erevesinde bozulan kurumlarn slah iin aba sarfetmi baarl bir devlet adamdr. Cevdet Paa, baarl bir devlet adam olmasnn yannda tarih, hukuk edebiyat, mantk, eitim gibi pek ok alanda eserler nemli bir ilim adamdr. Tezimizin konusu olan mnzara ve db hakkndaki db- Sedd adl eserini de daha nce de ifade ettiimiz zere Marif nzrl zamannda medreselerin slah dorultusunda yeni alan ibtidiyye mekteplerinde okutulmak zere yazmtr. Eser bir giri, drt blm ve bir de sonutan olumaktadr. Esere balarken bahs, mubhase ve cedel ile ilgili ksa bir bilgiden sonra dbul-bahs vel-mnzara ilminin gereklilii zerinde durulmutur. Girite mnzara ilmiyle ilgili terimler rneklerle aklanmtr. Burada ayn zamanda mnzara srasnda taraflarn takip edecekleri yollar belirtilmitir. Mnzara esnasndaki kullanlan deliller ve zellikleri mantk kaideleri erevesinde aklanmtr. Bundan sonraki blm mnzara srasnda kar tarafn delilini rtmek zere kullanlan men, nakz ve muraza yollar ile ilgilidir. Birinci blmde silin bir delili men yolu ile reddetmesi ve bunun zerine muallilin ona nasl cevap vermesi gerektii rneklerle aklanmtr. kinci blm nakz hakkndadr. Silin delili nakz etmesi ve bunun zerine muallilin takip edecei yollar hakknda ayrntl olarak bilgi verilmitir. nc blmde muraza zerinde durulmutur. Muraza ve eitleri rneklerle anlatlmtr. Anlatlan konularn daha iyi anlalabilmesi iin Ehl-i Snnet ile

64

Mutezile arasnda Kurann yaratlm olup olmad hakkndaki tartma ve taraflarn delilleri, altrma bal altnda verilmitir. Drdnc blmde ise; mnzara esnasnda taraflarn kullandklar tanm ve blmelerden bahsedilmitir. Tanm ve blmenin zellikleri ve mnzarada bunlara nasl itiraz edilebilecei izah edilmitir. Sonu blm mnzara dbna ayrlmtr. Ahmet Cevdet Paa tarafndan o dnemin medreselerinde okutulmak zere hazrlanan ve tartma kurallarn ve dbn konu alan bu eser, dnemin eitim sistemine de k tutmaktadr. btidiyye mektebine byle bir dersin konulmas, daha st snflarda bu bilgiye ihtiya duyulduunu gstermektedir. Zira orta ve yksek retimde ilenen zellikle Fkh, Kelm ve Tefsir gibi dersler tartma metodu ile ilenmektedir. Ayrca Fkh ve Kelmn konular arasnda yer alan mezhepler aras tartma konularnn anlalabilmesi iin tartma kurallarnn, delil trlerinin ve delillere nasl itiraz edileceinin de bilinmesi gerekmektedir. db- Seddda konular arasnda verilen rnekler de ileride okunacak bu derslerde geen meselelerden alnmtr. Tartma kurallar ve dbnn ilenii konusunda verilen rneklerin yerli kltrden ve o zamann gncel meselelerinden alnm olmas, retimi cazip hale getirmesi ve renilen bilgi ve konularn kalc olmasnda nemli bir noktadr. btidiyye mektepleri iin hazrlandndan konular olduka basit ve anlalr bir tarzda, seviyeye uygun olarak anlatlmtr. Ahmet Cevdet Paann dier eserlerinde olduu gibi bu eserinde de sade ve anlalr bir dil kullanlmtr. Btn bu dikkat edilen noktalar Ahmet Cevdet Paann eitimciliinin bir tezahrdr. Bu bilgiler dorultusunda tezimizin bu blmnde deerli ilim adammz Ahmet Cevdet Paann db- Sedd adl eseri gnmz Trkesine aktarlmtr. Ek olarak eserin aslnn bir nshas ve eserde geen ve bugn kullanlmayan kelimelerle ilgili kk bir szlk mevcuttur.

65

DB-I SEDD MN LMl-DB MATBAA- MREDE TAB OLUNDU SENE 1294

66

2 Bismillhirahmnirrahm Bahs ve mubhase: Bir kimse ispat- mddeya kyam idp de dier kimsenin ona itiraz yani hasmne mukabele etmesidir. Amma hasmne olmayp da mcerred bir eyi renmek iin sormak sual-i istifsrdir. Bunun cevab dahi sual olunan eyi ilam ve ifhmdan ibaret olmasyla bu yolda vuk bulan sual ve cevaplar mubhase kabilinden deildir. Makam- mubhasede cevap eer nefs el-emre bina olunur ise cevab- tahkik denilir. Ve eer nefs el-emr aranmayp da mcerred hasmn teslimine bina olunursa cevab- cedel denilir. Ve mukaddemt- burhniyyeyi ve belki hatabiyyt bile idrakten

3 aciz ve kasr olanlar ikna iin cevab- cedel ihtiyr olunup bu yolda irad olunan delile delil-i ikna ve delil-i ilzm denilir. Binen al zlik mubhase ya izhr- savb iin yani hakikat- hali meydana karmak iin olur yahut mcerred iskt- hasm iin olur. zhr- savb iin cereyan eden mubhaseye mnzara ve bu vechile bahsedenlere mnzr denilir. Mcerred iskt- hasm iin cereyan eden mubhaseye cedel ve bu garez ile bahs edenlere mcdil denilir. Mcdilin garaz her nasl olursa olsun hasmn iskt etmekten ibarettir. Amma mnzrn maksad mcerred hakk ve savb izhr etmektir. Hak ve savb gerek kendi yedinde zhir olsun ve gerek hasm yedinde zhir olsun behme hl savbn kendi yedinde zuhrunu iltizam etmez. Hele selef-i salihn hazmen lin-nefs ve defan li hazzn- nefs savbn yed-i hasmda zuhrunu isterlerdi.

67

Mnzrlar izhr- savba muvafk olabilmek iin mvecceh olmayan bahslerden ictinb etmelidirler. Zira bu bahsler makam- mnzarada faide vermez ve beyhde mnakaalar ile 4 matlb ele girmez. db ve usl-u mnzaradan hari szlerin arkas alnamaz. Beyhde vakitler geer, izhr- savb olunamaz. Binen al zlik snat- tevcih namyla bir fenn-i mstakil vaz olunmutur ki ibhs- klliyenin mvecceh olup olmad cihetle ahvalinden bahs eder. Buna ilm-i db- bahs ve ilm-i mnzara dahi denilir. Mbhasenin db- sedd ve shhati bu ilim ile bilinir. Ve mdafaann sahihi fsidinden ve makblu merddundan bu ilim ile fark ve temyiz olunur. Bunun kavidine riayet edenler mnzartda hatadan mesn olurlar. Ve bundan b behre olanlar ilm-i hikmet ve ilm-i kelm ve ilm-i usl-u fkh gerei gibi tefhimden mahrum kalrlar. te bu ilmin mesil-i mhimmesini cmi olmak ve Miyr- Sedddan sonra i bu risalenin telifine ibtidr olundu ve db- Sedd diye tesmiye klnd. Minallahi et- Tevfik ve Hve el- Hd iles-savb

68

5 MUKADDME (ASHAB-I FENN- MNZARA BEYNNDE MTEDVL VE

MEHUR OLAN ISTILHTA DARDR) Bir meseleyi dermeyan eden kimse ya nkil veya mdde olur. Nkil bir kitaptan yahut bir zattan bir mesele nakl ve rivayet eden kimse demek olmakla ona tashih-i nakl et denilir. O dahi hangi kitapta mezkr olduunu beyan ile naklini tashih ettik de artk muhaze olunamaz. Fakat nakl bazen nakz olunur. Mesela bir kimse felsifenin birinden har- icsad nakl etti denilse, (Bu nakil batldr. Zira bu nakil felsifenin mezhebine mnfdir. Ve her nakil ki byle ola batldr) diye nakl-i mezkr nakz olunur. Ve bir de nkil eer naklettii meselenin shhatini iltizam ederse mdde hkmnde bulunur. Her mdde davasn bir delil ile ispata mecbur olur. Delilsiz dava tahakkmdr. Tahakkm ise mesmu deildir. 6 Binenaleyh her davaya delil istenilir. Meer ki bedh olursa ona delil istenilmez. Zira kazya-i bedhiyye delil ile ispattan mstanidir. u kadar var ki bedh-i haf olur ise delil suretinde bir fkra ile hafs izale olunur. Ve bu fkraya tenbih denilir. Nitekim lemin mteayyir olduunu ispat iin yani hafsn izale zmnnda tenbih iin, (Zira biz lemde harekt ve sr- muhtelife mahede ediyoruz. yle ise lem mteayyirdir.) denildii gibi. Bu makamda delilden murat delil-i mantk yani fenn-i mantkda mbn olan kyas olup drt ksma taksim olunur ki burhn ve emre ve cedel ve mulatadr. Burhn, edile-i yakniyyeden mrekkep ve urtunu cmi olan kyastr ki neticeye ilm-i yakn ifade eder.

69

Emre, mukaddimelerinden birisi yahut ikisi dahi zann olan kyastr ki neticeye ilm-i zann ifade eder. Cedel, iki mukaddimesinden birisi yahut ikisi dahi mehrttan yahut hasmn indinde msellemttan olan kyastr. Bundan garez hasm ilzm ve iknadr. Mulata, min hayss-sra yahut min haysl-madde fasit 7 olan kyastr ki talt-i hasm iin tertib olunur. Kyasn min hayss-sra fesad artlarn mstecmi olamamasyladr. Mesela (nsan hayvandr ve hayvan cinsdir, yle ise insan cinsdir.) denilse ekl-i evvelden bir kyas- fasid olur. Zira kbrs kazyye-i tabiiyyedir. ekl-i evvelde ise klliyet-i kbr attr. Kyasn min haysl-madde fesad, hakka ebih kaziyye-i kzibeyi muhtev olmasyladr. Mesela (Vacib-i Tel Hazretleri mevcuttur ve her mevcut bir cihettedir) denilse ekli evvelden bir kyas- fasid olur zira kbrs kazyye-i kzibedir. Msdere alel-matlb ki netice delilden cz klnmaktr. Bu dahi min haysulmadde fesad kabilindendir. nk neticeyi bilmek evvela delili bilmeye ve delili bilmek dahi czn bilmeye muvkf olduundan bilhare neticeyi bilmek neticeyi bilmeye tevkf eder ki bir eyin nefsinden mukaddem olmas lazm gelir. Bu ise devr-i fasid olmak ile batldr. Mesela (nsan beerdir ve her beer zhikdir. yle ise insan zhikdir.) denilse bir kyas- fasid olur. Zira insann zhik olduunu bilmek beerin zhik 8 olduunu bilmeye mevkf olur. nsan ise beer demek olduundan bir ey bilinmezden evvel bilinmi olmak lazm gelir. Bu dahi msdere alel-matlb olmakla onu mtemil olan kyas devri bir kyas- fasid olur. Kezlik (Her insan zhiktir ve her zhik mteaccibdir. yle ise her insan mteaccibdir.) denildikten sonra kbry ispat iin (Her

70

zhik insandr ve her insan mteaccibdir. yle ise her zhik mteaccibdir.) denilse delil-i evvelin neticesi kbrsn ispat iin getirilen delilin cz olmakla bu dahi devr-i fesad kabilindendir. spat- mdde iin nasb- nefs eden kimseye muallil ve mstedil ve ona itiraz eden kimselere sil denilir. Muallil kendi davasn kavid-i ilm-i mantka tevfikan bir delil ile ispat eder. Sil dahi o delilin mukaddimelerinden hangisini teslim etmez ise l teslim diye muallilden ona delil ister. te silin bu vechile vuk bulan itiraz men diye tesmiye olunur. Ve buna mnkaza dahi denilir. Yahut sil o delilin mukaddimelerini terha girimeyip ancak nefs-i delilin butlnn bir delil ile ispat eyler. Onun bu vechile itirazna dahi nakz denilir ki ilm-i 9 usl-u fkh stlahnca mnkaza tesmiye olunur. Ve yahut sil nefsi delile dahi taarruz etmeyip ancak muallilin davasn iptal eder. Yani bir delil ile o davann nakzini ispat eyler buna dahi muraza denilir. Elhasl silin mensb yani vazifesi vardr ki men, nakz, murazadr. Bu turuk-u selsenin her birinde muallilin dahi vezif-i muayyinesi vardr. Fakat gerek silin itiraz ve gerek muallilin cevab mvecceh olmak lazmdr. Mvecceh olmaz ise erbb- fenn-i mnzara indinde mesmu deildir. (Tevcih) mnzr szn hasmnn szne mukabil ve onu dfi olur vechile irad eylemektir. Eer mnzrn sz hasmnn szne mukabil gelmez ise mvecceh olmaz. Mesela muallil, (u karalt insandr.) davasn ispat iin (Zira u karalt nutk ediyor ve her nutk eden insandr) deyip de sil dahi ben onun beyaz olduunu teslim etmem dese mukaddime-i ayr-i mltezimeyi men etmi olaca cihetle mvecceh olmaz. Zira bir eyin beyaz olmamasndan ntk olmamas lazm gelmez. Ntk

71

10 zenci olabilir. Binen aleyh sil ve muallilin kelamlar yekdierini cerh etmez. Bu cihetle ikisinin kelmlar beyninde mukabele bulunmaz. Kezlik silin kelm mstedilin kelmna mukabil olup ancak onu dfi olmasa yine mvecceh olmaz. Nitekim bedhiyyt- evveliyeden ya ftriyyeden olan mukaddimeyi men etmek gibi ki silin meni her ne kadar mstedilin kelmna mukabil olur ise de onu dfi olamaz. Zira evveliyttan ya ftriyyttan olan kaziyyeyi men etmek mkberedir. Mhedt ve mcerrebt ve hadsiyyt ve mtevtirt ancak ashabna ilm-i yakn ifade edip bakasnn aleyhine delil olmaz ise de mhede ve tecrbe ve hads ve tevtr eer cmiin-nas indinde mterek olur ise bunlarn meni dahi mkbere olur. Gnein tulunu ve Badadn vcdunu inkr etmek gibi. Silin indinde matlba muvfk olan ilim ile malum bulunan mesela makam- burhniyyede ilm-i yakn ile makam- zanda ilm-i zann ile ve makam- taklidde ilm-i taklid ile velhasl silin bir vech ile malum ve msellemi olan mukaddimeyi men etmesi dahi mkberedir. 11 Mesela ehl-i diyanet olan kimse ya burhn ile veya taklid ile lemin hadis olduuna cezmen mutekd olmasyla lemin hudsunu men etmesi ve felsifeden birinin bilakis kadem-i lemi men eylemesi mkberedir. (Mkbere) bilirken muhalefet ve inat etmek manasnadr. Ancak ehl-i fenn-i mnzara indinde izhr- savba nefi olmayan kelm ile mnzaa demektir. Binenaleyh silin kendi indinde ber vechi bl malum ve msellem olan mukaddimeyi yahut mspet olan bir davay men etmesi mkbere olduu gibi bil delil bir delili yahut bir davay iptal eylemesi dahi mkberede dhil olur. Her ne trl olursa olsun mkbere hasmn szn dfi olmad cihetle mesmu olmaz. te sul bir

72

minvl-i merh-u mvecceh olmak lazm geldii gibi cevab dahi kezlik mvecceh yani sule mukabil ve onu dfi olmak lazmdr. yle ki sil eer bir mukaddimeyi men ederse muallil onu ispat etmek lazm gelir. Yoksa men ile mdfaa edemez. Zira l teslim diye vaki olan itiraza l teslim ile cevap verilemez. Ve delil isteyenden delil istenilemez. Belki bir delil ile o mukaddime-i memnann 12 ispat lazm gelir. Ve sil bu ikinci delilin mukaddimtndan birini men ederse muallil onu dahi bir delil ile ispat eder. Ve hkez sil men ettike muallil dahi istidlle devam eyler. Ve sil eer muallile nakz ya muraza ile mukabele eder ise o halde sil bulunan kimse muallil olur. Ve muallil bulunan kimse sil olarak men ya istidll vazifeleri onun eline geip o dahi tark-i meni iltizam ederse hasm istidll ile megul kalr. Ve eer nakz ya muraza yoluna giderse hasm yine sil olur. Ve hkez birinin vazifesi dierine intikal edebilir. Nihayet ya muallilin delili bedhiyyta mstenid olarak silin bir diyecei kalmayp muallil onu iskat eylemi olur. Veyahut muallil ispattan aciz kalp sil onu iskat eylemi olur. Muallilin sili iskat eylemesine ilzm ve silin muallili iskat eylemesine ifhm denilir. Ve her halde aciz kalana malup ve mebht ve hasmn aciz klana galip denilir. Galebece ilzmn kuvveti ifhmdan ziyadedir. Zira bir mukaddimenin meni kolaydr. Amma ispat gtr. L teslim demek sur iinde mdfaaya benzer. stidll ise aktan hasmn zerine yrmek gibidir. Binenaleyh 13 her kim mstedil olur ise bar-girn- mbhase onun zerinde bulunur. Blda beyan olunduu zere mnzrn maksad mcerred izhr- savbdan ibaret olmasyla mnzr olan sil ibtid delil-i muallilin mukaddimelerini tefti eyler ve

73

hangisini ispata muhta grrse onu men eder. Ve eer vehle-i lda men edecek bir mukaddime gremez ise o halde istidll yani nakz ya muraza yoluna gider. Velhasl vazife-i selseden hangisi maksada evfak ise onu ihtiyr eyler. Mfhim ya mlzim olmaktan ihtiraz etmez. Sil, mcadil ise kendi deliline gerei gibi gvenmedike eslem-i turuk olan meni brakp da hemen tark-i istidlle gitmez. Fakat ilzm- hasm ile izhr- fazl iin bahseden ashab- cidlden bazlar bu dakikalardan gaflet ile hemen tarik-i istidlle seirdir. Ve bazen ifrt- hrs-u tehlik ile bil mucib hasmnn vazifesi olan istidlli gasp eder. Hlbuki hsn- meni menden kp kendisini hasmnn minvna hedef etmi olur. Ve ekseriya men ile hasmn ifhm edebilecek iken vadi-i istidllde kendisi mfhim kalr. 14 (Gasp) silin bir mukaddimeyi men edecek yerde delil ile iptal eylemesidir ki makam- mnzarada merdddur. nk gsbn delili o mukaddimeyi dfi olduu cihetle mvecceh olsa bile kendisi sil bulunduu cihetle muallilden delil istemek vazifesi iken bunu brakp da o mukaddimenin butlnn iddia ve ispat yoluna giderek hasmnn mansb olan istidlli elinden alm olduuna mebni nazar- erbb- mnzarada makbul deildir. Bu makamda mukaddimeden murat delilin yalnz czleri demek deildir. Belki shhat-i delilin mevkf-u aleyhi olan ey demektir ki edillenin eczsna mil olduu gibi eritine ve takribine dahi mil olur. Zira bir delilin shhati czlerinin mevkf olduu gibi artlarnn mctemi ve takribinin tam olmasna dahi tevekkuf eder. Edillenin eczs sur ve kbrs yahut artyyesi ile vzas ya rfiasdr. eriti ise ilm-i mantkda mufassalan mbn ve merh olmakla burada tafsile hacet yoktur. Edillenin eczs birer dava-i sarha olduu gibi artlar dahi birer dava-i zmniyyedir. 15 Ezcmle ekl-i evvelden bir kyas tertib eden kimse bu delilin surs mucibe ve kbrs klliyedir diye zmnen dava etmi olur.

74

Delilin takrbi matlbu mstelzim olur vech zere sevkedir. Bu dahi bir dava-i zmniyyedir. Zira her kim bir delil getirse zmnen bu delilin takrbi tamamdr diye dava etmi olur. Takrbin tamamiyeti bahsine gelince eer netice-i matlbun ayn yahut ona msv veyahut ondan mutlaka ehass olursa delilin takrbi tamdr. Mesela(Baz hayvan ntktr) davasn ispat iin (Zira baz hayvan insandr. Ve her insan ntktr) dediimizde matlbumuz olan (Baz hayvan ntktr) davasnn aynn intc eder. Yine bu davay ispat iin (Zira her ntk mteharrik bil-iradedir. Ve her mteharrik bil-irade hayvandr.) dediimizde (Her ntk hayvandr) diye netice verip bu dahi matlbumuz olan (Baz hayvan ntktr) kazyyesine msteviyen mnakis olur. Aks-i mstev ise asl- kaziyyeye msvdir. Ve yine bu davay ispat iin (Zira baz hayvan 16 insan- esveddir. Ve her insan- esved zencidir.) dediimizde (Baz hayvan zencidir) diye netice verir ki matlbumuz olan (Baz hayvan ntktr) kaziyyesinden mutlakan ehass olur. Ehass ise eamm mstelzimdir. te bu surette dahi delilimiz matlbu mstelzim olmakla takrbi tamdr. Ve eer netice matlbdan mutlakan yahut min vechi eamm olur ise delilin takrbi tamam olmaz. Zira eamm ehass mstelzim deildir. Mesela (u karalt insandr.) kaziyyesini ispat iin (Zira u karalt mteharrik bil-iradedir. Ve her mteharrik bil-irade hayvandr) dediimizde (u karalt hayvandr) diye netice verir. Bu netice ise matlbumuzdan mutlakan eammdr. Bu cihetle o karaltnn hayvan olmasndan insan olmas lazm gelmeyip baka bir nevi hayvan olmas muhtemel ve melhzdur. Binenaleyh delilimiz matlbu mstelzim olacak vecihle sevk olunmam demek olmasyla takrbi tam deildir. Kezlik karanlkta grnen bir cismin insan olduunu ispat iin (Zira bu cisim karanlkta grnyor ve her ey ki karanlkta grne beyazdr) dediimizde (Bu cisim beyazdr) diye netice verir. Hlbuki beyaz

75

17 ile insan beyninde umum ve huss-u min vecih bulunduundan o cismin beyaz olmasyla insan olmas lazm gelmez. Bu cihetle delilin takrbi tamam olmaz. Amma neticenin matlba mbyin olduu surette takrbin tamamn mutesavvir deildir. Nitekim (u karalt tatr) diye dava ettikten sonra (Zira u karalt mteharrik bil-iradedir. Ve her mteharrik bil-irade hayvandr) diye istidll etmek gibi. te mstedil olan kimse delilini byle matlbu mstelzim olacak vecihle sevk edebilmek iin keml-i basret zre tertib-i mukaddimta ihtimam ve sil dahi delilin mukaddimt- sarha ve zmniyyesine dikkat ederek ona gre sule kyam etmelidir. Ve ikisi dahi teenn ile davranp yekdierin ifadesini gzelce tefhim ettikten sonra mdfaa etmek db- mnzaradandr. Binenaleyh biri dierin kelmn laykyle anlamad halde tekrar ettirmek ve murad ne olduunu istifs ve istzah eylemek caizdir. Tayin-i tarik dahi deb-i mnzrnden deildir. Yani sz uzattn yahut delilinde haviyyt var ve yahut ifadelerin vzih deil, yle demelisin; bu vecihle 18 ifade etmelisin diye muallile yol gstermek sadedden kp da izhr- savba medr olmayan szler ile uramak demek olduu cihetle mvecceh deildir. Fakat muallilin delilini ahit ile iptal ettikten sonra bu davann ispatnda savb olan yle demektir denilmek tayin-i tarik kabilinden olmayp belki vezif-i selsenin ikincisi olan nakz kabilindendir. Elhasl makam- mnzarada silin mvecceh ve makbul olan vezifi men, nakz ve murazadan ibarettir. Bu vezif-i selseden her birinin keyfiyet-i icras ve her

76

birine kar mstedilin suret-i mdfaas ber vech-i t birer bb- msteklde beyan ve tafsil olunacaktr. Fakat uras malum olmaldr ki burada nakz ve murazadan muradmz nakz- hakik ve muraza-i tahkikiyyedir. Nakz- ebh ile muraza-i takdiriyyeye amil deildir. (Nakz- ebh) muallil henz davasn ispat etmeden sil onu yle bir fesad mstelzimdir diye delil ile iptal etmektir. (Muraza-i takdiriyye) kezlik muallil henz davasn ispat etmeden getirecei delil-i mukadder yine murazadr yani senin bu davay ispat edecek delilin var ise 19 benim de hilfn ispat eder delilim var diye o davann nakzini ispat ile henz irad olmayan delile murazadr. Gerek nakz- ebh ve gerek muraza- takdiriyye muallile davasnn ispatna meydan vermeyerek hemen istidlle kyam edivermekten ibaret olmasyla gasp kabilindendirler. Bu cihetle onlarn ahvalinden bahs olunmayacaktr.

77

20 (BB-I EVVEL) (SLN MEN VE MUALLLN ONA CEVABI HAKKINDADIR) Blda beyan olunduu zere men bir mukaddime-i muayyineye delil istemekten ibarettir ki bu mukaddime memnudur. Ya ispata muhtatr veya msellem deildir. Yahut l nsellim veyahut aleykel-beyan gibi bir sz ile eda olunur. Ve yalnz byle taleb-i delil ile iktif olunur ise men-i mcerred denilir. Ve eer bunu teyit eder bir sz ilave olunur ise men-i meal-sened denilir. Mesela mstedil bir cismin hayvan olduunu ispat iin (Bu cisim mteharriktir ve her mteharrik hayvandr) deyip de sil dahi (Bu delilin kbrs memnudur yahut msellem deildir) dese men-i mcerred olur. Ve eer kbr-i msellim deildir dedikten sonra niin caiz deil ki mteharrik aa olsun dese yahut nasl teslim edeyim ki bazen rzgr ile aalar mteharrik olur dese veyahut o cisim eer mteharrik bilirade olsayd vaka hayvan olurdu. Hlbuki 21 mteharrik bil-irade olduu memnudur dese ibu surette dahi men-i meal-senet olur. Bazen senedi izah iin bir sz daha ilae olunur. Ve ona tenvr-i senet denilir. Nitekim misal-i mezkrda niin caiz deil ki mteharrik aa olsun denildikten sonra tenvr-i sened olarak grmyor musun ki bazen rzgar ile aalar mteharrik olur denilir. Ve sened bazen delil suretinde irad olunur. Nitekim misal-i mezkrde (Kbr memnudur. Zira her mteharrik hayvan olsa rzgr ile mteharrik olan aalar dahi hayvan olmak lazm gelir. Bu ise batldr.) denilir. Bundan maksat ancak senedin kuvvetli olduuna iarettir. Yoksa hakikat delil getirmek deildir. Ve ill mukaddimede beyan olunduu zere gasp kabilinden olur.

78

Sened ya mene msv veya ondan mutlakan ehass olmaldr ki mnia nfi yani menini meyyit ola. Yoksa mutlakan ya min vech-i eamm olursa nfi olmaz. Mesela muallil (Bu karalt zhik deildir. Zira bu karalt insan deildir her zhik ise insandr. yle ise bu karalt zhik deildir.) deyip de sil dahi sur 22 msellem deildir niin caiz deil ki bu karalt ntk ola der ise senedi menine msv olur. Ve eer niin caiz deil ki zenci ola der ise senedi mutlakan ehass olur. Ve bu iki surette mniin senedi kendine nfi olur. Ve eer niin caiz deil ki hayvan ola der ise senedi menden mutlakan eamm olur. Ve eer niin caiz deil ki siyah ola der ise min vech-i eamm olur. Ve bu iki surette dahi senedi kendine nfi olmaz. Mukaddimede beyan olunduu zere edillenin eriti birer dava-i zmniyye olduundan sil onlar dahi men edebilir. Ez n cmle muallil ekl-i evvelden tertip eyledii kyas- kazyye-i tabiyyeyi kbr klsa sil (Bu delilin tahkk-i eriti memnudur. Nasl memnu olmaya ki kbrs kazyye-i tabiiyedir. ekl-i evvelde ise kbrnn kaziye-i klliye olmas arttr.) diye men ile itiraz eyler. Kezlik delilin takrbi bir dava-i zmniyye olduundan sil onu dahi men edebilir. Mesela muallil (u karalt insandr. Zira iradesiyle hareket ediyor. Ve her ne ki iradesiyle hareket eyleye hayvandr.) 23 dedik de sil bu delilin tamamiyet-i takrbi memnudur. nk bundan lazm gelen bu karaltnn hayvan olmasdr. Hlbuki bu eyin hayvan olmasndan insan olmas lazm gelmez. nsandan baka bir nev-i hayvan olabilir diye itiraz eyler. Ve bazen mukaddimelerin bir ihtimale gre biri ve dier ihtimale gre dieri memnu olur. yleki sil eer muradn bu ise filan mukaddime memnudur. Ve eer

79

muradn u ise filan mukaddime memnudur diye meni terdid eyler. Mesela muallil (Kak kullanmak bidattr. Ve her bidat mekruhtur. yle ise kak kullanmak mekruhtur) dedikde sil ona bidattan muradn emr-i dinde bidat demek ise sur memnudur. Ve eer muradn bidat- laviyye yani sonradan icad olunmu bir ey demek ise kbr msellem deildir. Ve mekl ve melbis gibi umr-u diyyede sonradan icad olunmu nice eyler vardr ki emr-i dine dokunur yerleri yoktur. Bunlarn ise mekruh olduu memnudur diye itiraz eyler. Ve sil bazen mukaddime-i matlbede terdid ile bir takdire gre mukaddime-i matlbeyi ve dier takdire gre takribi men eder. 24 Mesela muallil (u karalt insandr. Zira mteharrik bil-iradedir) dedikde sil eer kbr-i matlbe (her mteharrik bil-irade insandr.)kaziyyesi ise memnudur ve eer (her mteharrik bil-irade hayvandr) kaziyyesi ise takrbi memnudur diye terdid ile itiraz eyler. Sil ber vechi bl bir mukaddimeyi men ettikde muallil onu delil ispat eyler. Mesela muallil(lem hadis olcak behme hl onun bir mucidi olmak lazm gelir. Hlbuki lem hdisdir. yle ise lemin bir mucidi vardr.) Deyip de sil bu delilin vzasn men eylese muallil (Zira lem mteayyirdir. Ve her mteayyir hdisdir. yle ise lem hdisdir) diye vzasn ispat eder. Ve bir de silin senedi mene msv olup da muallil onu iptal eylese mukaddime-i memnasn ispat eylemi olur. Nitekim bir cismin insan olmadn men eden sil niin caiz deil ki ntk olsun deyip de muallil onun ntk olduunu iptal etse insan olmadn ispat eylemi olur. Zira ehad-i mtesviyenin irtif dierinin irtifsn mstelzim olur. 25 Mutlakan eamm olan sened ber vechi bl mnia nfi deil ise de onun iptali muallile nfi olur.

80

Nitekim misal-i slifez-zikrde sil niin caiz deil ki hayvan olsun deyip de muallil onun hayvan olduunu iptal etse insan olmadn ispat eylemi olur. Zira eammn irtifs ehassn irtifsn mstelzim olur. Amma sened msv ya mutlakan eamm olmaz ise onun iptali muallile faide vermez. Silin ber vechi bl men ile itiraz etmesi zerine muallil bazen tahrr-i murad ile cevap verir. yleki mukaddime-i memnadan yahut onun mevzundan veya mahmlunden muradm udur diye mniin itirazn def eder. Mesela muallil (u karda duran sylyor ve her syleyen insandr. yle ise u karda duran insandr.) deyip de sil dahi bu delilin kbrs memnudur. Muhtemeldir ki u karda duran tt gibi syler bir nev-i ku ola. Dedikde muallil benim muradm bit-tabi syler demektir. Diye tahrr-i murad ile cevap verse silin itiraz mndefi olur. Zira nutk-u tabii insann fasldr. Fasl ise neva msvdir. Binenaleyh her hayvan ki bit-tabi syleye insandr. Bunu men etmek mukaddime-i

26 bedhiyyeyi men demek olur. Bu ise batldr diye meni iptal ile mukaddime-i memnay ispat eylemi olur. Binen al zlik tahrr-i murad dahi bilvasta mukaddime-i memnay ispat demek olur. Elhasl sil bir mukaddimeyi men ettikde muallilin vazifesi ya bir delil ile bizzat yahut ber vechi bl iptal-i sened veya tahrr-i murad ile bilvasta mukaddime-i memnay ispat eylemektir. Senedi yahut tenvr-i senedi men etmek faide vermez. Zira bunlar yok farz etsek men mcerred kalr. Ve muallil yine mukaddime-i memnay ispata mecbur olur. Ve sil bazen mukaddimelerden birini men ettikten sonra onu teslim ile dierini men eder. Buna tenezzl ve mcrt- hasm ve irh- nan- bahs denilir ki hasma mmt kabilinden olarak bir mukaddimeyi teslim demek olup yoksa hakikati teslim ve tasdik deildir. Binenaleyh muallil bu mukaddimelerin ikisini dahi ispat etmedike mddesn ispat etmi olmaz.

81

Mesela muallil don giymek mekruhtur diye iddia edip de bunu ispat iin (Vakti sadette don olmayp sonradan ihds olunmutur. Ve her ey ki vakt-i sadette 27 olmayp da sonradan ihds olunmu ola mekruhtur.) demesi zerine sil dahi sur msellem deildir. Onu teslim etsem kbry teslim etmem. nk cami-i eriflerin minareleri gibi sonradan icad olunmu nice eyler var ki mekruh deildir dese sury teslim ile hasma irh- inan etmi olur. Yoksa onu hakikat-i teslim eylemi olmaz. Ber vechi bl muallil bizzat yahut bilvasta mukaddime-i memnay ispat edemeyip de sile senin szlerin kavid i nahviyyeye muyirdir. Yahut senedin eamm olmak hasbiyle senediyyeti salih deildir. Yollu szler ile sadedden kar ise davasn ispattan aciz kalm ve mfehhim olduunu setr ile def-i hicap iin baka bahse gemi ve evvelki bahs bitmi demek olur. te ilm-i db da (Bir bahsden bahs-i hara intikal etmek ifhmdr) diye mnderic olan meselenin manas budur. Silin itiraz zerine muallil kendi delilini itmamdan aciz kalp da baka delile intikal etmesi dahi bu fennin stlahnca bir nev i ifhmdr. nk delil-i sn bahs-i dier add olunduundan muallil evvelki delili baa karamayp da onu terk eylemesiyle 28 evvelki bahs munkat ve muallil onda mfehhim olmu saylr. lakin bu dahi ehl-i fenn beyninde bir emr-i itibar ve stlahdir. Yoksa hakikat-i halde ifhm deildir. Zira maksad- asl ispat- mddedr. Muallil ise delil-i sn ile onu ispat edecek hasmn ilzm ile maksadn husle getirmi olur. Amma muallilin delil-i eveli terk etmesi aczinden ni olmayp da belki mukaddime-i memnay ispat ile evvel-i delili tashih ve itmama muktedir iken bu vechile sz uzatmaktan ise silin asla diyecei kalmayacak surette vzh ve cel bir delil ile onu ilzm edivermek zere baka delile intikal etmesi bir delile delil-i harn zamm ve ls demek olarak ifhm ve inkta- bahs kabilinden add ve itibar olunmaz.

82

29 BB-I SN (SLN DELL NAKZ ETMES VE BUNUN ZERNE MUALLLN KEYFYYET- MDFAASI BEYANINDADIR) Muallilin delilini iptal iin nakzn getirdii delile ahit denilir. ahit iki ksmdr. Ksm- evvel bir maddede muallilin delili cr ve hkm- mdde ise muhtelif olmaktr. Ksm- sn muallilin delili ictim- nakzeyn ve devr- teselsl gibi dier fesad mstelzim olmakdr. Ksm- evvelin takrri bu vechiledir ki bu delil filan maddede cr ve hlbuki hkm- mdde muhteliftir. Ve her delil ki hl ve an byle ola fasiddir. yle ise bu delil dahi fasiddir denilir. Bu ahidin kbrs men olunamaz. Zira bir delil bir maddede cr olup da hkm- mddenn muhtelif olmas kbil olamaz Amma surs men olunabilir. Zira i bu sur 30 iki mukaddimeyi mtezmmndr ki cereyan ve tehlf maddeleridir. Ve bu mukaddimei zmniyyelerden her biri men olunabilir. yleki nkzn hasm tarafndan benim delilimin o maddede cr olduu msellem deildir. Vka senin anladn gibi olayd cr olurdu. Hlbuki benim muradm udur. Diye delilin cereyan men olunur. Yahut cereyan- teslim ile hkm- mddenn tehallf men olunur. Ve nkzn evvelki surette cereyan ve ikinci surette tehallf ispat eylemesi lazm gelir. Mesela felsifeden biri lemin kadm olduunu ispat iin (Zira lem eser-i kadmdir. Ve her eser-i kadm kadmdir) diye istidll edip de sil dahi (Senin bu delilin insanda dahi

83

crdir. Hkm- mdde kadem ise muhteliftir. Yani insan dahi eser-i kadm olduu halde kadm deildir. Ve her delil ki byle ola fasiddir. yle ise bu delil fasiddir) diye delil-i mezkru nakz ettikde o felsef (Benim muradm bizzat eser-i kadm demektir. nsann tekvninde ise edvr- felekiyye ve istiddt- heylniyyenin dahli vardr. Binenaleyh delilin insanda cereyan msellem deildir. Onu teslim etsem hkm- mddenn tehallfn teslim etmem. nk efrad- insaniyye hdis ise de caiz ki 31 nev-i insan kadm ola) diyebilir. Ve nkz olan kimse evvelki surette delilin insanda cereyann ve ikinci surette hkm- mddenn tehallfn yani nev-i insann kadm olmadn ispata muhta olur. te menin tark-i eslem olduu bununla dahi mttezh olur ki sil nakz yoluna gittii iin istidll ile uramaya mecbur olur. Hlbuki delilin kbrsn yani (Her eser-i kadm kadmdir) mukaddimesini men etmi olsayd felsef onu ispata muhta olur ve istidll ile o megul kalr idi. Ksm- snnin takrri bu vechiledir ki (Bu delil fasiddir. Zira bu delil filan hussu mstelzim olup o husus ise fasiddir. Ve her delil ki byle ola fasiddir.) denilir. Bunun surs dahi iki mukaddimeyi mtezammndr ki biri delilin o hussu istilzm ve dieri o hussun fesaddr. te bu iki mukaddime-i zmniyyenin dahi bazen evvelkisi ve bazen ikincisi men olunur. Meerki huss-u fasid bedhiyyttan olur ise o halde ikinci mukaddime-i zmnyye men olunamaz. Ve illa mkbere olur. 32 Mesela bu delil ictim- nakzeyni yahut azamn asara musvtn mstelzim olup bu ise fasiddir denildik de ikinci mukaddime-i zmnyye men olunmaz. Zira gerek nakzeynin ictim ve gerek azamn asara musvt bedhil-butlndr.

84

Amma bu delil devri ya teselsli mstelzim olup bu ise fasiddir denildik de ikinci mukaddime-i zmniyye dahi men olunabilir. Zira her devir ve teselsln butln msellem deildir. nk devir iki eyin yek diere tevakkuf etmesi demek olarak iki nevdir. Nev-i evvel devr-i takdimdir ki msdere-i alel matlb gibi bir eyin nefsine takdimini mstelzim olmakla batldr. Nev-i sn devr-i muddir, ebt ve bent gibi ki takdim ve tehir olmakszn birinin tasviri dierinin dahi birlikte tasvirini mstelzim olur. Lakin birinin nefsine takdimini mcip olmad cihetle batl deildir. Ilel ve esbbda teselsl dahi batldr. Ve bununla vacibin vcdu ispat olunur. yleki mmkint eer vacibe mnteh olmasa yek diere illet olup mesela bugn esen rzgra dnk souk ve ona evvelki gn yaan yamur 33 ve ona dahi daha evvel zuhr eden duman ve hkez hdist- mtesda birbirine illet olarak nihayet ya st tarafdaki illet alt taraftakilerden birinin mall olur. Ve yahut il ayran- nihaye gider. Hlbuki evvelki surette devr-i takdimi lazm gelip bu ise muhaldir. Ve ikinci surette teselsl lazm gelip bu dahi muhaldir diye silsile-i mmkintn vacibe mntehi olmasna istidll olunur. Elhasl yekdiere illet olmak zere lazm gelen devr, fasid olduu gibi teselsl dahi fasiddir. Fakat teselsln dier bir manas dahi vardr ki bir hatt- muayyende durmamak demektir. Mesela bir ikinin nsf ve n slisi ve drdn rbi ve keza onun ar ve yzn yzde biri olur. Ve hkez il ayran-nihaye gidebilir. Yani bir hatt- vukf olmayp insan itibar edebildii kadar eder. Lakin mutebirin itibar mnkat olacak teselsl dahi munkat olur. Bu manaca teselsl bir emr-i itibr olmakla muhal deildir. Binen al zlik bir delili nakz iin (Zira bu delil teselsl mstelzim olup teselsl ise fasiddir.) denildikde o delilin teselsl mstelzim olduunu teslim edeyim lakin teselsln fasid olduunu teslim etmem. Caiz ki

85

34 umr-u itibariyyede teselsl ola diye ikinci mukaddime-i zmniyye men olunabilir. Velhasl ahidin iki ksmnda dahi surs men olunabilir. Ve nkz dahi mukaddime-i memnasn mecbur olur. Amma ahidin kbrs ksm- evvelinde men olunamad gibi ksm- snde dahi men olunamaz. Zira fasidi mstelzim olan delilin fasid olduu cy itiraz olamaz. u kadar var ki ksm- sn dier bir vecihle dahi takrir olunabilir. Yani sur-i mukaddime vahdeh olarak alnr. Ve ikinci mukaddime-i zmniyye kbrda kalr. yleki (Bu delil fasiddir. Zira bu delil mesela devri mstelzimdir. Ve her delil ki byle ola fasiddir) denilir. Bu takdirde kbr dahi men olunabilir. Meerki huss-u fasid ber vechi bl ictim-i nakzeyn gibi bedhiyyttan ola. Sil ber vechi bl muallilin delilini ahit ile iptal ettikde mukaddimede beyan olunduu zere nasl ki kendisi muallil olarak istidll yk onun zerinde kalr ise muallil dahi sil olarak vezif-i selse ona mntekl olur. Ve bir minvl-i merh ahidin mukaddimelerinden birini men eder yahut bir delil ile o 35 ahidi nakz veya ona muraza dahi edebilir. Ve bu vazifeden birini icra etmeyip de mddesn ispat iin baka bir delil getirdii takdirde nzr olunur. Eer evvelki delili itmam edemediinden ni baka delile intikal etmi ise bb- evvelde beyan olunduu zere bir bahsden bahs-i hara gemi ve bahs-i evvel munkat olmu add ve itibar olunur. Ve bu ise fenn-i mnzara stlahnca bir nev-i ifhm saylr. Ve eer evvelki delilin itmamndan aciz deilken daha vzh bir delil ile hasmn ilzm edivermek maksadna mebni baka delile intikal etmi ise acz ve ifhm add olunamaz. Belki delil-i evvele daha vzh bir delil zamm ve ilave ile hasmn bir suret-i kaviyyede mebht eylemi olur. brahim Aleyhisselm Hazretlerinin Nemrut ile mubhase-i mehresi ite bu kabildendir. yle ki Allah Tel Hazretlerinin rubbiyetini ispat iin brahim Aleyhisselm Cenab- Hak ihya ve emte eder dedi. Nemrut ben de ihya ve emte ederim

86

diye katle mstehik olan mahbsnden birini itlak ve dier birini idam ile zamince Hazreti brahimin delilini nakzetti. Bunun zerine brahim Aleyhisselm, Allah Tel 36 Hazretleri gnei meruktan getiriyor. Sen de maribden getir deyince Nemrut mebht oldu. Hazreti brahimin ihyadan murad cansz cisimlere can vermek demek olup bu ise Allah Tel Hazretlerine mahsus bir fiil olduu cy-i itibh ve tereddd deildir. Buras Nemrudun meclisindeki havsn dahi malum ve msellemi idi. Nemrut ise onu baka manaya sarf ile mulata yolunda ben de ihya ederim ve emte ederim. yle ise benim de rubbiyetimi teslim etmelisin diye meclisindeki hamky tereddde drebilecek suretle itiraz ettikde brahim Aleyhisselm tahrir-i murad ile delilini itmam edebilir iken sz uzatmayp hemen misal-i hara intikal ile ber vechi merh hamktn dahi teredddne mahal kalmayacak vechile Nemrudu ilzm ediverdi.

87

37 BB-I SLS (MURAZA BEYANINDADIR) Muraza ksmdr. Muraza bil-kalb, muraza bil-ayr, muraza bilmisldir. nk murzn delili delil-i muallilin sureten ve maddeten ayn olursa muraza bil-kalb ve ayr olursa muraza bil-ayr ve yalnz sureten ayn olursa muraza bil-misl tesmiye olunur. Sureten ayr olup da maddeten ayn olduu takdirde dahi muraza bil-ayr kabilinden olur. Sureten ayn olmaktan muradmz iktirniytta ekilleri bir olmak ve istisniytta ikisi dahi mstekim ya ayr- mstekim olmak demektir. Maddeten ayniyet dahi kyas- iktirniyelerde hadd-i evsatlarn ve kyas- istisniyelerde cz-i mkerrerlerin ittihdndan ibarettir. Mesela felsife (lem messirden mstanidir. Ve her ey ki messirden mstani ola kadmdir. yle ise lem kadmdir) deyip de mtekellimn tarafndan buna muraza olmak zere 38 (lem mteayyirdir ve hibir mteayyir kadm deildir. yle ise lem kadm deildir) denildikte delillerin ikisi dahi ekli evvelden olup hadd-i evsatlar mteyir bulunduundan yalnz sureten mttehid olduklarna mebn muraza bil-misl olur. Ve felsifenin yine bu deliline muraza olmak zere mtekellimn tarafndan (lem mteayyirdir ve hibir kadm mteayyir deildir. yle ise lem kadm deildir.) Denildik de felsifenin delili ekl-i evvelden bulunduu halde muraza delili ekl-i snden olmakla muraza bil-ayr olur. Ruyet-i Br bahsi dahi muraza bil-kalbe misal olur. nk Ehl-i Snnete gre rz-i cezada mminler Cenb- Bryi mhede ederler. Mutezile taifesi ise Ruyet-i Br mmkn deildir derler. Ve Kuran Kerimde (l tdrikhul-ebsar ve hve ydrikl-ebsar) yani gzler onu idrak etmez o ise gzleri idrak eyler diye buyurulmutur ki gzler onu grmez o ise gzleri grr demek olduuna binen

88

Mutezile bununla Ruyet-i Brnin mmkin olmadna istidll ettikleri gibi Ehl-i snnet dahi yine bu ayet-i kerime ile Ruyet-i Brnin mmkn olduunu ispat ederler. Binen aleyh tarafeynden sevk olunan delillerin hadd-i evsatlar. 39 bir olmakla deliller maddeten mttehid olurlar. Ve ikisi bir ekilden olarak tertib olunduklar halde sureten dahi mttehid olacaklarndan muraza bil-kalb olur. yleki Mutezile (Ruyet-i Br mmkn deildir. Zira Ruyet-i Br Kuran- Kerimde nefy olunmutur. Ve her ey ki Kuran- Kerimde nefy olunmu ola mmkn deildir.) diye istidll ettikde Ehl-i Snnet tarafndan dahi (bu delil her ne kadar sizin mddenza delalet ederse de bizim indimizde dahi onu nefy eder bir ey vardr ki o da bu delildir. yleki Ruyet-i Br mmkndr. Zira Ruyet-i Br Kuran- Kerimde nefy olunmutur. Ve her ey ki Kuran- Kerimde nefy olunmu ola mmkndr.) denilir ise delillerin ikisi dahi ekl-i evvelden olmakla muraza bil-kalb olur. Ve muraza delilin kbrs bu vechile ispat olunur ki (Kuran- Kerimde nefy olunan ey mmkn olmasa nefyi faidesiz olur. Alel husus makam- temeddhde mmkn olmayan eyi nefy etmekde bir faide olmaz. Hlbuki tl batldr.) denildikde yle ise Kuran- Kerimde nefy olunan ey mmkndr) diye netice verir. Ve eer muraza delili ekl-i snden olarak (Ruyet-i Br Kuran- Kerimde nefy olunmutur. Ve hibir mmkn Kuran- 40 Kerimde nefy olunmu deildir. yle ise Ruyet-i Br mmkn deildir.) diye takrir olunursa deliller suret-i mteayyir olduklarndan muraza bil-ayr kabilinden olur. Kezlik muraza delili, kyas- istisn ayr-i mstekim olarak (Ruyet-i Br mmkn olmasa Kuran- Kerimde nefy olunmaz idi. Hlbuki Kuran- Kerimde nefy olunmutur. yle ise Ruyet-i Br mmkndr.) diye takrir olunduu takdirce dahi deliller suret-i mteayir olmakla muraza bil-ayr kabilinden olmak lazm gelir.

89

Mulata- mmetl vurd yani o mulatalar ki onlar ile her eyin zerine hatta yekdierin nakz olan iki kazyye zerine bile istidll olunabilir. te bu mulatalar dahi muraza bil-kalb kabilinden olur. Mesela vcud ve adem-i insann cemad olmasn istilzm eden ey ikiden hali olmayp behme hl ya mevcud veya madum olmak lazm geleceinden bununla insann cemad olduuna istidll olunur. yleki (vcud ve adem-i insann cemad olmasn istilzm eden eyin behme hl ya vcudu veya ademi sabit olcak insann cemad olmas lazm gelir. Mukaddem ise haktr. Yani vcud 41 ve adem-i insann cemad olmasn istilzm eden eyin behme hl ya vcudu veya ademi sabittir) denilir. Ve (yle ise insan cemadattr) diye netice verir. Bu delil ise bir mulata olup onunla mddenn nakzi olan (nsan cemad deildir) kaziyyesi zerine dahi istidll olunabilir yleki (Vcud ve adem-i insann cemad olmasn istilzm eden eyin ya vcudu veya ademi sabit olcak insann cemad olmamas lazm gelir. Mukaddem ise haktr. yle ise tl dahi onun gibidir. Yani insan cemad deildir.) denilir. Ve delillerin ikisi dahi kyas- istisn mstekim ve cz-i mkerrerleri mttehid olduundan muraza bil-kalb olur. Bu mulatann halli u vechiledir ki o eyin madum olduunu ihtiyr ile artiyyenin mlzimesini men eyleriz. yleki mulitin zem ettii gibi matlbu istilzm etmek sfatyla mukayyid olan eyin kendi madum olup da bu istilzm sfat bki kalsa vka mlzime tamam olurdu. Bu ise memnudur. Caiz ki o ey ile beraber sfat olan istilzm dahi mntef ola yahut kendi bki olup da bu sfat mntef ola. nk 42 bir mukayyidin intifs hem kendisinin ve hem de kaydnn intifsyla olabildii gibi yalnz kaydnn intifsyla dahi olabilir. Mesela bir odada siyah cbbe yoktur denildikde o odada hi cbbe bulunmamak muhtemel olduu gibi siyah renkli cbbe bulunmayp

90

da baka renkli cbbe bulunmak ihtimali dahi vardr. Hlbuki bu iki surette dahi artyyenin mlzimesi tamam olmaz. Muraza muallilin davasn iptal ile deliline mukabeleden ibarettir. Ancak muraza bil-kalbde nakz manas vardr. Zira bir delil-i sahih nakzeyn zerine kim olmaz bu cihetle muraza bil-kalb delili nakz yolunda dahi takrir olunabilir. yleki ber vechi bl bu delil senin mddena delalet eyler ise de benim indimde dahi onu nefy eder ey vardr. O da biaynen bu delildir yolunda takrir olunursa muraza bil-kalb olur. Ve eer bu delil sahici deildir. Zira bu delil mddenn nakzinda dahi cr olup hkm- mdde ise mtehalliftir diye takrir olunur ise nakz kabilinden olur. Mukaddimede beyan olunduu zere nkz gibi murz dahi mstedil olur. Ve bu halde muallil dahi sil 43 ve men ve nakz ve muraza vazifeleri ona mntekil olur bu cihetle murza delilin bir mukaddimesini men yahut o delili bir ahit ile nakz edebilir amma murazaya murza mfid olmaz. Zira murzn delili muallilin evvelki deliline murz olduu gibi getirecei ikinci dahi murz olur. Bu cihetle muallilin davas sabit olmaz. Binenaleyh murza deliline ya men ile ya nakz ile tariz etmek lazm gelir. Meerki muallilin ikinci delili murzn indinde msellim yahut men-i zmnyyeyi mtemil olarak murza delilinin vech-i ihtilli ondan mstefad ola o halde murazaya, murza mfd olabilir. TEMRN Ehl-i Snnet indinde sfat- ezeliyye-i ilhiyyeden biri de kelmdr. Mutezile ise bunu inkr ile Kelmullah mahluktur derler. Hlbuki Kuran- Kerimde (Ve Kellemallahu Musa teklma) yani Allah-u Tel Hazretleri, Musa Aleyhisselma hakikat syledi diye buyurulmutur. te Ehl-i Snnet bu ayet-i kerime ile istidll edip

91

44 derler ki (kelm yani sylemek Kuran- Kerimde Cenab- Hakka msneddir. Ve her ey ki Kuran- Kerimde Ona msned ola sfat- ezeliyedir. yle ise kelm dahi sfat- ezeliyedir. Yani Cenab- Hak onunla hakikaten muttasfdr.) Mutezile tarafndan bu delile turuk-u selse ile itiraz edilir. Ve her birine Ehl-i Snnet tarafndan birer vecihle cevap verilir. yle ki evvelen Mutezile tarafndan o ayet-i kerimede kelmn Cenab- Hakka msned olduu msellim deildir. Caiz ki kelm burada mecazen sz halk etmek manasna ola diye delilin surs men olunur. Ehl-i Snnet tarafndan dahi kelm eer Cenab- Hakka msned olmasa asl olan mana-i hakkiyyeden bila karne-i mnia udl olunmak lazm gelir. Bu ise caiz deildir. yle ise kelmn hakikaten Cenab- Hakka msned olduu sabit olur diye mukaddime-i memna ispat klnr. Sniyen Mutezile tarafndan Kuran- Kerimde halk dahi Cenab- Hakka isnad olunmakla bu delil onda da cr olup halk ise bir emr-i izafi olarak sfat ezeliye olmadndan hkm- mdde mtehallifdir. Diye delil-i mezkr nakz olunur. Ve Ehl-i Snnet tarafndan caiz ki halk yani tekvin dahi 45 hayat, ilim, kudret, irade, semi, basar, kelm gibi bir sfat- ezeliye olup da teallkt- hdis ve emr-i izaf ola diye hkm- mddenn tehallfi men edilir. Slisen Mutezile tarafndan kelm hurf-u hdiseden mrekkebdir. Ve her ey ki bunlardan mrekkeb ola hdisdir. Ve hibir hadis sfat- ezeliye deildir. yle ise kelm dahi sfat- ezeliye deildir.) diye muraza edilir. Ve Ehl-i Snnet tarafndan bu vechile cevap verilir ki hurfdan mrekkeb olan ancak kelm lafz olup bunun hdis olduunda dahi mnzaa yoktur. Fakat bizim muradmz kelm- nefs-i ilah olup bu ise harflerden mrekkeb deildir. Binen al zlik kelmdan murad eer kelm- nefs ise muraza delilinin surs memnudur. Ve eer kelam- lfz ise muraza delilinin takrbi memnudur denilir.

92

(FEZLEKE) Bir kazyyeyi men etmek o kazyyenin butlnn ifade etmez fakat huffsn ifade eder. Mukaddimesi haf olan delil ise malumus-subt deil demektir. Subt-u malum 46 olmayan ey ile dahi baka ey sabit olmaz. yle ise o delil ile muallilin davas sabit olmaz. Bir eyi nakz onu iptal demektir. yle ise bir delili nakz dahi o delilin butlnn ifade eder. Lakin delilin butlnndan davann butln lazm gelmez. Zira delil davann melzmudur. Lazmn melzmdan eamm olmas ise caizdir. Bu cihetle melzmun intifs lazmn intifsn mstelzim olmaz. Nihayet o dava bu delil ile sabit olmaz. Amma dier delili olabilir. Binen al zlik men ve nakzn mteallklarnda eserleri mtefvit ise de davada eserleri mttehiddir. Murazann hkm msgitadr. Yani deliller mterz ve mteskt olur ve dava bil delil kalr. Elhasl muallilin davas sabit olmam olur. u hale nazaran vezif-i selsenin hep mercii bir olur ki muallilin davas sabit deil demektir. Davaya taarruz deliline taarruzdan ekv olduuna binen itiraztn eeddi muraza ve badeh nakzdr. Ve men eeri itiraztn izfdr lakin eslimidir. Ve izhr- savbda sirnden ziyade dahli vardr. Zira onda muallil mukaddime-i memnay ispata mecbur olur ve ledel-ispat 47 davasnn hak olduu zahir olur. Amma nakz ve murazada muallil sil olmakla vezif-i selseden dilediini ihtiyar edebilir. Hlbuki men ya muraza yoluna giderise kendi

93

davasnn hak olduu hakkyla zahir olmaz. Ve davasn pheden kurtarmak iin hasmnn delilini nakz etmesi lazm gelir. (FDE) Kyas gerek mfret olsun ve gerek mrekkeb olsun bazen li ecelil-ihtisar baz mukaddimt tayy olunur. Ve kyasn mezkr olan mukaddimesi matlbun mevzuunu mtemil ise sur olup kbrs metvdir. Ve eer matlbun mahmlunu mtemil ise kbr olup surs metvidir. Ve matlbun hibir tarafn mtemil deil ise nazar olunur. Eer basit olarak matlbu mntec olursa kyas- mfred-i istisndir. Ve ill kyas mrekkebdir. Mesela (Gndz mevcuttur. Zira gne domutur) denildikde gne domutur mukaddimesi matlbun hi 48 bir tarafn mtemil deildir. Fakat basit olarak matlbu mntec olmakla kyas- istisn olur. yle ki (Zira her ne zaman gne domu olursa gndz mevcuttur. Hlbuki gne domutur. yle ise gndz mevcuttur.) diye takrir olunur. Ve (lemin bir messiri vardr. Zira her mteayyir hdistir) denildikde mezkr olan (Her mteayyir olan hdistir) mukaddimesi matlbun hibir tarafn mtemil deildir. Ve basit olarak matlbu mntec olmaz. Binenaleyh kyas mrekkebdir. yle ki (lem mteayyirdir. Ve her mteayyir hdisdir. Ve her hdisin bir messiri vardr. yle ise lemin bir messiri vardr.) diye takrir olunur.

94

49 BB-I RB TASAVVURT HAKKINDA OLUP K FASLI MTEML FASL-I EVVEL (TARF BEYANINDADIR) Tarif bir eyin zihinde tasvirden ibaret olmakla ona men ve muraza taalluk etmez. Fakat artlarn mstecmi deildir. Yahut fesad mstelzimdir. Diye nakz olunabilir. Bu cihetle tarife itiraz eden mstedil ve ona cevap veren mani olur. Nitekim bu tarif efradn cami ya ayarn mani deildir. Yahut devri ya teselsl mstelzimdir diye nakz olunur Sahib-i tarif tarafndan dahi men ile mukabele eder. yle ki (Bu tarif sahih deildir zira efradn cami deildir. Ve her tarif ki efradn cami olmaya 50 sahih deildir yle ise bu tarif sahih deildir.) denilir ve tariflerde madde-i nakz mtehakkk yani nefsl-emrde muhakkak olmak lazm geldiinden surnn isbat lazm gelir. Binenaleyh (Zira bu tarif filan eye amil olmayp maruf ise ona sadktr. Ve her tarif ki hl ve an byle ola efradn cami deildir.) diye sur ispat olunur. Fakat bu delilin surs iki mukaddimeyi mtezammndr ki biri tarifin o eye amil olmamas ve dieri marufun ona sadk olmasdr. Sahib-i tarif ite bu iki mukaddime-i zmniyyeden birini men edebilir. yle ki tarifin filan kelimesinden murad budur. Binenaleyh tarifin o eye amil olmad msellem deildir. Yahut marufdan murad budur. Bu cihetle o eye sadk olduu memnudur diyebilir. Ve kez (Bu tarif filan eye amil olup maruf ise ona sadk deildir. Ve her tarif ki byle ola ayarn mani deildir. Ve her tarifki ayarn mani olmaya sahih deildir. yle ise bu tarif sahih deildir.) denilir. Ve ber vechi bl surnn iki mukaddeme-i

95

51 zmnyyesinden biri men olundukda tarifden yahut marufdan murad udur diye tahrir-i murad ile cevab verebilir. Kezlik (Bu tarif devri ya teselsli mstelzimdir. Her tarif ki hali byle ola sahih deildir. yle ise bu tarif sahih deildir.) denilir. Sahib-i tarif tarafndan dahi devri ya teselsli mstelzim olduu msellem deildir diye sur men olunabilir. Yahut caiz ki devr-i me yahut umr-u itibriyede teselsl ola. Devr-i me ve teselsl-i itibr ise muhal deildir. Diye kbr dahi men olunabilir. FASL-I SAN TAKSM BEYANINDADIR Taksim bir nev-i tarifdir. Binenaleyh taksimlere dahi men ve muraza taalluk etmez. Fakat eritini mstecmi deildir diye nakz olunabilir. Bu cihetle taksime itiraz eden mstedil ve ona cevab veren mani olur. Taksim iki nevdir. Nev-i evvel klln eczsna tahlil ve taksimidir. 52 Nitekim oda drt duvar ve bir sekfdr. Ve her cisim trb ve ma ve hava ve nardan mrekkebdir. Ve limonata biraz limon suyu ve bir miktar eker ile adi sudan ibarettir denildii gibi. Taksimin bu nevinde mukassem olan kll mecmu-u eczdan ibaret olmasyla her ksmn mukasseme mbyin olmas emr-i zarrdir. Nev-i sn klliyenin cziytna taksimidir. Nitekim hayvan ya hayvan- ntkdr veya hayvan- ayr ntkdr. Ve unsur ya trab ya su veya hava veya nardr denildii gibi. Taksimin bu nevinde mukassemin her ksmna nisbetle bi hasbil-hl mutlakan eamm olmas arttr. Aksamdan birisi mukassemin ayn yahut mbyini olsa taksim batl olur. Nitekim insan ya beerdir veya feresdir. Yahut insan ya beerdir veya zencidir. Ve yahut insan ya rmdir ve ya feresdir. Denilse surette dahi taksim batl olur.

96

Ve bir de taksimin aksamn hsr olmas arttr. Yani mukassemin kffe-i mtemilt aksamnda mnderic olarak haricde hi hibir ksm kalmamaldr. Ve ill taksim nakz olunur. 53 yle ki (Bu taksimin aksamnda filan ey dhil olmayp mukassem ise ona amildir. Ve her taksim ki byle ola aksamn hsr deildir. Ve her taksim ki aksamn hsr olmaya batldr. yle ise bu taksim dahi batldr.) denilir. Ve kasm tarafndan dahi o eyin aksamndan hari yahut mukassemin ona amil olduu men edilebilir. Ancak taksimlerde aranlan hasr iki ksmdr. Yani akl ve istikrdir. Hasr- akl nef ile ispat beyninde mtereddid ve mukassem aklen aksamnda mnhasr olur. te buna taksim-i akl denilir ki akln bir ksma dier tecviz etmesiyle menkz olur. Hayvann ntk ile ayr ntka taksimi gibi ki hayvan ya ntktr ya deildir diye nef ile ispat beyninde mtereddid olarak hayvann aklen baka bir ksm bulunamaz. Adedin zevc ile ferde taksimi dahi bu kabildendir. Zira zevcin manas ferd olmayan aded ve ferdin manas zevc olmayan aded demek olduundan nef ile ispat beyninde mtereddid ve aded aklen bu iki ksmda mnhasr olur. Amma hasr- istikryede aklen inhisar aranmayp mukassemin 54 aksamnda inhisarna ancak istikr ve tetebb ile hkmolunur. te buna taksim-i istikr denilir ki bunda maddeten nakz muhakkik olmak lazm gelir. Ber vechi bl nsrn drde taksimi gibi ki akln drtten ziyadesini tecviz etmesiyle bu taksim batl olmaz. Bunu nakz iin beinci nsr bulup meydana koymak lazm gelir.

97

HTME (DB-I MNZARA BEYANINDADIR.) Meclis-i mnzarada mris kell ve mell olacak mertebe itnb- mekl etmemelidir. Lakin fehm-i manaya halel verecek mertebe ihtisr- kelmdan dahi ictinab etmelidir. Hele tefehhm- manada tereddd calib olan lafz- mcmel ve teassr-i fehmi mucib olan elfz- aribe istimalinden ihtirz etmek lazmdr. Mnzr hasmnn meramn anlamad halde kelmn 55 tekrar ettirebilir. Ama meramn anlamadan kelmna dahl etmek caiz deildir. Maksadda yani izhr- savbda medhali olmayan eylere tariz ile sedddan kmamaldr. Ve illa sz dalp semt-i maksaddan tebid eylemi olur. Esn-i mnzarada glmek ve rpnmak ve hiddet ile raf-i savt etmek gibi haller mnzrne yakmaz. Bu misll mumelt- nbec ancak cahiller kendi cehllerini setr etmek isterler. Halbuki bu vechile cehllerini meydana koymu olurlar. Meydan- mubhasede kii hasmn hakir grmemelidir. Ve ill kaytszlk ile kendisinden zaif szler sudur edivere. Hasm- zafine malup olmasna sebep olabilir. Elhasl sz dikkat ve basiret ile sylemeli hasmnn szn kemal-i teenn ile dinlemeli ve meramn laykyla anlamal ve badeh mukabaleye kyam eylemelidir. Hasmnn szn yar yerde kesmek hilf- edebdir. Hele iki kii mnzara ederken bir nc mahhs onlarn szn kesip de bahse girimek pek nbec ve pek yakksz bir muameledir. Fakat insan bi hasbil-ftra acl ve hars

98

56 olduundan ok defa hrsn yenemeyip min ayri ruyeten bu mislli hatalarda bulunur. Binen al zlik mnzaraya memur olan meclislerin riyaseti meham- umrdandr. Reislerin hsn- idareye muvaffak olamamalarndan dolay bu meclisler acb ve arb karlklara urayp da mzkert ve mubhasttan bir netice hsl edilemedii hezarbr mahede olunmutur. Her meclisde mzkerenin inzibat ve intizam tahtnda cereyan ise feriz-i umrdandr. Bu szlerimiz hep ehl ve erbb- mnzaraya gredir. db ve kavnin-i mnzara bilmeyenler ile mbhase beyhde yorgunluktur. Ehl ve erbabyla mnzara olunmal. Ashab- cidl ile hsn- cidl zere bulunmal. Hasmn mulatasndan bi gayet saknmaldr. Vallah el-muvaffk lis-savb Vehve el-mlehhim lis-sedd

Cedvel-i Savb ve Hata Hata Savab Sahife 17 24 Satr 14 20

Tefhim Tefehhm Matlube Matviyye

99

SONU

Gnmzde hzla gelien bilgi ve iletiim teknolojilerinin paralelinde eitim ve retimde de byk deime ve gelimeler olmutur. zellikle bilgisayar ve internet teknolojisinin gelimesiyle retim ve renim metodlar, teknikleri ve aralar da deimitir. Artk eitimin bir amac da ok bilen insan deil, bilgiyi gerektiinde, nerede ve nasl bulabileceini bilen, aratrmac ve sorgulayc bir insan yetitirmek olmutur. retim ve renim metodlarndaki bu deimelere ramen tartma metodu ve mnzara, bugnk eitimin amacn gerekletirmeye yardmc olan bir metod olarak halen canlln srdrmektedir. Bugn bir retim ve renim metodu olarak tanmlanan mnzara, tartma kurallar ve db asndan dbul-bahs vel-mnzara ilmi adyla 14. yy.dan itibaren mstakil bir ilim olarak deerlendirilmitir. Mnzara ilminden nce de tartma kurallarn ve mantn inceleyen Cedel ve Hilf ilimleri olmasna ramen, bu ilimler Mnzara ilminden gayeleri ve konular bakmndan farkllk arz etmektedir. Mnzara ilmi, Osmanl medreselerinde muhtasart denilen ilk seviyedeki dersler arasnda, orta ve yksek renimdeki derslere bir hazrlk olmas bakmndan ayr bir ders olarak okutulmutur. Bununla, bir st seviyedeki derslerin ileniine renciyi hazrlamak ve tartma ortam ierisinde geen derslere katlacak renciye tartma kurallarn ve adabn retmek amalanmtr. Medreselerde tartma kurallar ve adabn konu alan mnazara ilmine byle bir konumda yer verilmesi gsteriyor ki Osmanl medreselerinde ezbere dayal eitim uygulamas sbyan mekteplerine ve Kuran, Tecvid, Sarf Nahiv gibi ezber ve tekrarla renilmesi gereken derslere hastr. Orta ve yksek retimde dersler rencilerin de katlm ile tartma ortam iinde gemektedir. Ahmet Cevdet Paa Tanzimat dnemi, Abdlaziz ve II. Abdlhamit dnemlerinde yaam nemli ilim ve devlet adamlarmzdandr. Bu dnem batllama ve gelenee bal kalma arasnda atmalarn olduu bir dnemdir. Cevdet Paa, devlette hizmet ettii sre ierisinde milletin geleneini yok saymadan an gelimelerine ayak

100

uydurmann yollarn aram ve bu dorultuda nemli admlar atmtr. Marif nzrl srasnda bozulmaya yz tutmu medreseleri tamamen yok etmek yerine ada mektepler haline getirebilmek iin slaha almtr. Sbyan mekteplerinden yksek okullara kadar her birinin ders cetvellerini yeniden dzenlemi ve ihtiyaca gre yeni kitaplar yazm ve yazdrmtr. db- Sedd min lmil-db, Ahmet Cevdet Paann bu dnemde yeni kurulan ibtidiye mektepleri iin tartma kurallarna dair yazd eseridir. Biz de tezimizde bu eseri bugnk Trkeye evirerek Osmanl medreselerinde okutulan bir kitab gn yzne karmak ve mazimizdeki tecrbelerden faydalanma yolunda bir adm atmak istedik. Sonu olarak kltr tarihimizin bir paras olan Osmanl medreselerinde uygulanan eitim sistemini eletirirken bu bilgileri ve o zamann kaynak, ulam ve iletiim imknlarnn bu gne oranla yetersizlii gz nnde bulundurulmaldr. Ayrca tarihimiz nemli ilim adamlar ve onlarn kymetli eserleri ile doludur. nemli olan bu tecrbe ve birikimlerden faydalanmak, hatalardan ders kararak ilerleme yolunda mesafeler kat edebilmektir.

101

EKLER

102

EK I : DB-I SEDDIN ASLI

103

104

105

106

107

108

109

110

111

112

113

114

115

116

117

118

119

120

121

122

123

124

125

126

127

128

129

130

131

132

EK II

SZLK1

acl: Aceleci aczinden ni: Aczinden dolay db- sedd: Doruluk adab sr- muhtelife: eitli eserler ashab- fenn-i mnzara: Mnzara ilmi ile uraanlar bl: st, yukar bargirn- mubhase: Tartmann ar yk bedh-i haf: Akl gizli olan bedh: Ak, seik beheme hal: Herhalde ber vechi bl: Yukarda getii gibi b behre olmak: Habersiz, nasipsiz olmak bi hasbil-ftra: Yaratl gerei bil mucip: Gereksiz yere binen al zlik: Buna dayanlarak, buna binaen butln: Yanllk camiin-nas: nsanlarn toplam, ounluu cy-i itiraz: tiraza yer brakmaz cy-i itibah: pheye yer brakmaz

db- Seddda geen kelimeleri ihtiva etmektedir.

133

cel: Aikar, meydanda cemad: Cansz cerh etmek : rtmek cevab- cedel: Tartmaya dayal cevab cevab- tahkk: Aratrmaya dayal cevap cezmen: Kesin olarak dfi olmak: Yok etmek, rtmek defan li hazzn-nefs: Nefsin hazzn gidermek delil-i ikna: kna edici delil delil-i ilzm: Susturucu delil dermeyan etmek: Ortaya koymak devr-i fasid: Ksr dng devr-i mud: Yardmc nakil devr-i teselsl: Zincirleme kyas eamm: Daha genel ebt ve bent: Babalar ve oullar edille-i yakiniyye: Kesin bilgilerden oluan deliller edvar- felekiyye: Astronomik zamanlar ehad-i mtesviye: ki eitlikten biri ehass: Daha zel, en zel emte etmek: ldrmek esbab: Sebepler eslem-i turuk: En salam yol evfak: Daha uygun, muvafk ez n cmle: Buradan hareketle

134

felsife: Filozoflar felsefeciler fenn-i mstakil: Bamsz bir bilim dal feres: At fezleke: zet hadd-i evsat: Orta izgi hdis: Sonradan yaratlm hdist- mteside: Byk olaylar hadsiyyt: Sezgi ile elde edilen bilgiler hakka ebih: Doruya benzeyen hamk: Ahmak har- icsad: Cesetlerin dirilmesi haviyyt: Luzumsuz sz hatabiyyt: Konumalar hemzen lin-nefs: Nefsi kltmek hsn- meni: Korunmu kale huff: Gizlilik stlaht: Terimler ilam: retmek, bildirmek ibhs- klliye: Btn konumalar ibtidr olmak: Bir ie abuka balamak ifhm: Aklamak, anlatmak ihtirz etmek: Kanmak ihya etmek: Yaatmak iktirniyyt: Yaknlk il ayran-nihaye: Sonuna kadar

135

ilel: lletler iltizm etmek: Gerekli grmek irh-i inan- bahs: Konumann dizginlerini gevetme iskat- hasm: Rakibi susturmak istiddt- heyulaniyye: (ilk) Maddecilerin anlay istikra: Tmevarmsal itlak: Yok etmek itnb- mekal: Sz uzatma izhr- savb: Doruyu ortaya karmak kadem-i lem: Dnyann ezeliyeti kffe-i mtemilt: Btn unsurlar kazaya-i bedhiye: Ak nermeler, hkmler kazyye-i tabiiye: Tabii hkm, nerme kaziyye-i kzibe: Yalan hkm, nerme kell ve mell olmak: Yorgunluk ve bkknlk olmak kemal-i basiret: Anlayn olgunluu kyam etmek: Kalkmak klliyet-i kbr: Byk nermenin genel olmas l nsellim: Kabul etmeyiz l teslim: Kabul etmiyorum li ecelil-ihtisar: Ksaltmadan dolay makam- temeddh: Medh etme makam mekl: Yenilen eyler mebht: Hayrette kalm, arm melbis: Giyilen eyler

136

melhz: Dnlebilen men: Yasaklama men-i meal-senet: Senetle birlikte yasaklama men-i mcerret: Salt yasaklama mesil-i mhimme: nemli meseleler mesmu: Kabul edilmi itibar edilmi mesn: Uzak, korunmu mehrt: Mehur olanlar metv: Atlanm min ayr-i ruyeten: Grmeksizin, geliigzel min haysul-madde: Maddeten min haysus-sra: ekil itibariyle minallahi et-tevfik: Baar allahtandr minval-i merh: Aklanma tarz misal-i slifez-zikr: nceki zikredilen rnek muhaze: Tenkit etmek muallil: Delil getiren muamelt- nbec: olumsuz davranlar mulatt- mmetl-vurd: Ortaya kan genel hatalar mukabele: Karlkl olmak mukaddemt- burhniyye: Delillere dayal ncller mukaddime-i gayr- mltezime: Gerekli olmayan ncl mukaddime-i memna: Yasaklanan, reddedilen ncl mukayyid: Kaydedilmi muris: Miras

137

muvakf: Bal olan mbn: Aklanm mcrt- hasm: Rakiple yarma mcerrebt: Tecrbe olunmu eyler mdde: ddia edilen ey mdde: ddia eden mmt: Yoldalk, suyuna gitme mnf: Aykr mnkaza: ki szn birbirini tutmamas mnzaa: ekime, az kavgas mndefi: Savuturulmu mntec olmak: Sonu vermek mntefi: (intifadan) Ortadan yok olmak mnteh: Son,sona eren, biten mrekkep: Olumu mskta: Dm, drlm msellem: Kabul edilmi msellemt: Kabul grm olanlar mstecmi: htiva eden, toplayan mstedil: Akl yrten mahedt: Gzle grlen eyler mteaccib: Tuhaf, arm mtedavil: Geerli mtefavit: Birbirinden farkl mteayyir: Deiken

138

mteharrik bil-irade: Kendi iradesi ile hareket eden mtevatirt: Pek ok kii tarafndan nakledilen bilgiler mtezammn: erir mttehid: Birleen mttezh: Aklanm nkil: Nakleden nakl-i mezkr: Zikredilen nakil nakz: Reddetme nasb- nefs: Bir ii stlenme ntk: Konuan nef: Fayda nefs el emr: Bir iin asl nefs-i delil: Delilin kendisi ruyet-i br: Allahn grlmesi rz-i ceza: Kyamet gn sekf: Tavan selef-i salihn: nceki salih, iyi kiiler snat- tevcih: Yorumlama, tartma sanat,hermonotik sul-i istifsr: Aklanma isteyen soru sur ve kbr: Kk ve byk nerme urtunu cami olan: artlarn ihtiva eden talit-i hasm: Rakibi hataya drmek tahakkm: Hkm verme tarik-i men: Yasaklama yolu tashih-i nakl et: Naklettiinin doruluunu gster

139

tayy olunmak: Atlanmak, zerinden geilmek teassr-i fehm: Anlamay zorlatrma tebid: Uzak olmak tehallf: Uygunsuzluk tenvr-i senet: Senetin aklaycs terdid: Reddetmek tesmiye klmak: simlendirmek tulu: Domak turuk-u selse: yol tt: Papaan umr-u diye: Sradan, olaan iler vza: (mantkta) Semeli ncl vzh: Ak, seik ve hvel-hdi iles-savb: Hidayete ve doruya ulatracak olan odur vehle-i l: lk anda, birden bire vezif-i muayyine: Ak vazifeler yed: El, taraf zamince: Kendi zannnca

140

EK III : OSMANLI MEDRESELER MFREDAT PROGRAMI

Kevkib-i Seb'a'ya (1155/1741) Gre Osmanl Medreseleri Mfredat Program DERS DERSN RTBES Aa ktisr Orta ktisr SARF Yukar ktisr ktisd OKUNAN KTAPLAR Emsile-i Muhtelife ve Muarida, Bin'u'lEfl Maksd (2 cz) zz Merh (4-5 cz) fiye (erhleri ile istiks) Avmil Misbh Kfiye, Elfiye-i bn Mlik (ezber) Molla Cami (Kfiye erhi, 15-20 cz) DERSLE LGL DNCELER "Zt- kelimeden bahs ettiinden cmle 'ulma mevkfun 'aleyhisi vardr." KTAPLA LGL DNCELER Sga risalesi, cem- ebvb u evzn cm' Tafslen ebvbu evzn, icmlen ba'z i'lli zikr eden cmalen ebvb, tafslen i'lli cm' Tafslen i'lli, zamyr ve itikk cami', olduka edille dahi serd eden Ba'z nevdiri, itikk ve 'lm-i ha ba'z edille ile zikreden 'Avmil'i ve ba'z eher-i i'rb zikreden Mehrt zikreden, 1000 beyitten ibaret, 75 erh ve ta'likt var. Ekser nevdiri dahi cem' eden amm pek dikkatli bir kitb olup bu peresede olan lib fehminden 'ciz olduundan ba'de zaman isti'dd hsl olduktan sonra okursa pek a'la olur. Delile ta'arruz etmemek aryla mcerred ru's- mes' ile in olmak iin okur.

Yukar ktisd Aai ktisr Yukar ktisr

"Mevzu'da sarfa karb kelimenin i'rbndan bahs eden"

Orta ktisd NAHV Yukar ktisr

stiks

Muni'l-Lebb

FIKIH

A a ktisr (yalnz Salt Kitab'n gre ktisd) Aa ktisr

aleb Kudr

Haftada bir-iki gn

141

Aa ktisr

sgc (erh ve hiyesi 30) Hsm- Kt ve haiyesi Muhyiddin Risalesi Fenr ve haiyesi emsiyye, t'Ik ve erhleri ile Tehzb Kubuddn-i rz (emsiyye erhi) haiyeleri Seyyid ve Kara Dvd, Sa 'dddin erh-i Maal ' Takpr erhi Mes 'd, Rm (Adb- Semerkand zerine), erf ve havisiyle Hseyin Efendi, Kad Adud metni, erh-i Hanefyye ve haiyesi, Mr OKUNAN KTAPLAR Telhis erh-i Muhtasar (20 cz)

Yukar ktisr MANTIK Orta ktisd

Dlliyyet ve medlyet ve mutbakata, tazammun ve iltizm bilmee, mubheseli ve dikkatli bir ilim olduundan edille serdi y sur ve kbr bilmee tevakkuf ettiinden

Eher-i ru's- mes'ili mank zikreden cmle mes'ilini cm'

Yukan ktisd Istiks ktir ktisd

Mubhesede hadan ihtirz in

DP

Mes'd-i Rm'nin 21 ta'lkt vardr. Hseyin Ef. 3-4 cz bir kitaptr amm ok mes'ili cmi'dr.

DERSLER

DERSN RTBES ktisr ktisd

DERSLE LGL DNCELER 'lm nahvi tamm ettii gibi, eeri kelmn muktez-y hle mutbakatndan bahs ettiinden serd ettii edille mdde'y isbtn fehm kat ok 'ulma tevakkuf eder, Annn ba'zlar 'lm-i hikmeti ve s'ir 'ulm-i liye-yi me'n zerine takdm edp cmlesinden sonra me'n okutur. Ehl-i slm'n hikmeti 'ameliyyesi fkh- erf den 'ibret olduundan

KTAPLA LGL DNCELER Muavvel, fennine mtekeffil cell'lkadr bir kitb

MEN stiks Muavvel, zh- Me 'an (40-50 cz)

H KMET- NAZARYYE

ktisr ktisd Yukar ktisd Istiks

Hidye Kadmr ve haiyesi Lr Hiknetii'l-' Ayn Kiith-i eyhayn

142

Aa Iktisd KELAM

ner-i Nesef erhi 'Aka' id (Hayl hiyesi ile ktisdn yukar rtbesine karib olur)

Hkem ile mtekelli-mn mezhibini fark ve zt- Br ve evsf hakknda olan i'tikdt- diniyyeyi tashh ve tahkik in (okunur)

.... Hayal hiyesinin etrf- memlik-i slm'dan dikkatle hreti vardr. Hatt 4-5 yz kiyesi vardr.

erh-i Maksd, Mevk f stiks erh-i Mevkf erh-i Mevkf ve Maksd kelm ilminden iseler de 'Ulm- liyenin cmlesini; hikmet, hey'et,hendese, hesb zikreder. Hendese ve hisb mahsst kabilinden olup ok fikre muhtc olmadndan mstakillen ders edp okumazlar. Hemn zikr olunan 'ulm arasnda mzkere ederler. ktisr Ekl-iTe'ss delilleriyle HENDESE stiksa klidis ktisr Bahiyye Bahiyye, Ramazan HSAB Yukar ktisda Efendi ve ulli ile karb okunursa Tenkh erhi Tavzih, Muhtasar- ktisd Mnteh, erh-i 'Adudve hiyesi Seyyid USL- FIKIH Tavzih, Telvh (Tavzih haiyesi) stiks ile okunursa istiksa'ya karb, Fuul-i Bedy' ktisd Hidye A'ml-i dniyye, Edille serd eden zarryyttan m'ten birka olmakla bir fkh- ciltten ibaret FIKIH erf dersi dahi uruhu vardr. Kdhan, stiks tedrk edp hafBezzziyye tada bir veya iki gn okur. Yukar Iktisd

143

Takprl-zde'nin (. 968/1561) Ald Derslere Gre Osmanl Medreseleri Mfredat Program DERSLER SARF OKUNAN KTAPLAR el-Maksd, et-Tasrfu'l'zzi, Merhu'l-Ervh; elHrunyye el-'Avmilu'l-Mi'e, elMisbh, el-Kfiye, el-Vfye f erhi'l-Kfye; el-Elfiyye, Dav'u'l-Mibh sgoc (el-Ebher'nin), Hsmddn el-Kt erhi ile; erhu' emsiyye (Kubuddin erRz'nin); es-Seyyid e-erf hiyesi ile erhu' l-Mali' (esSeyyid e-erfin) erhu l- 'Ak'id (et-Teftzn'nin Hayal erhi ile erhu Hidyeti'l-Hikme (Mevln-zde'nin), Hoca-zde. erhi ile erhu Adbi'l-Bahs (Mes'd erRm'nin) erhu't-avli' (elsfahn'nin), Hav erhi'tTecrd (es-Seyyid e-erfin), erhul- Mevkif (es-Seyyid eerfin) erhu 'l-Mifth (es-Seyyid eerfin) DERSLE LGL DNCELER

NAHV

MANTIK

AK'D HKMET DB

KELM

BELAT TEFSR HADS CEDEL HLF

Kef
Sahhu 'l-Buhr, e -if' biTa'rfi Hukki 1-Mussaf [Eser ad zikredilmemektedir.] [Eser ad zikredilmemektedir.] erhu'l-Mulahhas fi'l-Hey'e (Kadzde-i Rmnin) Risle-i f Semti 'l-Kble (Mirim elebi'nin) elFethiyye fi'l-Hey'e '(Ali-i Kuu'nun) erhu Ekli't-Te'ss (Kad-zde-i Rm'nin) erh t-Tencns fi' l-Hisb ('Alddin 'Ali b. Ysuf Bal elFenar'nin) Muhammed b. Ma et-Tnis'den okudu. Muhammed b. Ma etTnis'den okudu. Babas Musaf Efendi'den okudu. Mirim elebi'den okudu.. Babas Musaf Efendi'den okudu. Mirim elebi'den okudu.

HEY'ET

HENDES HSB

144

KAYNAKA
Adanal, A. Hamdi, Osmanl Medreselerinde Tartma Metodolojisi, Osmanl Dnyasnda Bilim ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul: 12-15 Nisan 1999, der. Hidayet Yavuz Nuholu, IRCICA, stanbul: 2001, s. 35-44. Ahmet Cevdet Paa Semineri: Bildiriler, 27-28 Mays 1985, sunu: Mubahat S. Ktkolu, stanbul:1986. Ahmet Cevdet Paa, db- Sedd min lmi1-db, Matbaa-i mire 1294. Ahmet Cevdet Paa, Belgat- Osmaniye, haz. Turgut Karabey, Mehmet Atalay, a Yaynlar, Ankara: 2000. Ahmet Cevdet Paa, Kavid-i Osmaniye, haz. Nevzat zkan, Trk Dil Kurumu, Ankara: 2000. Ahmet Cevdet Paa, Medhal-i Kavid, haz. Nevzat zkan, Trk Dil Kurumu, Ankara: 2000. Ahmet Cevdet Paa, Tezakir-i Cevdet (nr. Cavid Baysun), Ankara: 1986. Akgndz, Hasan. Klasik Dnem Osmanl Medrese Sistemi Ama-Yapleyi, Ulusal Yaynlar, stanbul: 1997. Aydn, M. Zeki. Din Eitiminde Yntemler, Nobel Yayn Datm, Ankara: 2004. Ayhan, Halis. Din Eitimi Ve retimi, M. lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul: 1997 Baltac, Cahit. XV.-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul: 1976. Bayraktar, M. Faruk. slam Eitiminde retmen-renci Mnasebetleri, M.. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul: 1994.

145

Bilge, Mustafa. lk Osmanl Medreseleri, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul: 1984. Bilgin, Beyza- Seluk, Mualla. Din retimi zel retim Yntemleri, Gn Yaynlar, 4. Bask, Ankara: 1999. arc, Mustafa. Bahs, D..A., stanbul: 1999, c. IV, s.487-488. Demiralp, Yekta. Erken Dnem Osmanl Medreseleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: 1999. Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lugat, Dou Matbaas, Ankara: 1978. Dodurgal, Abdurrahman. Din Eitimi ve retiminde lkeler ve Yntemler, M.. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul: 1999. Ertan, Veli, Ahmet Cevdet Paa Hayat, Eserleri ve lim Deeri, Hilal Yaynlar, Ankara: 1964. Fatma Aliye Hanm, Ahmet Cevdet Paa ve Zaman, sdl. Metin Hasrc, Pnar yay. stanbul: 1994. Gzel, Abdurrahim. Takprlzdenin db el-Bahs ve el-Mnzara simli Risalesi (Tantm-Tercme-Tahkik), Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Kayseri: 1990, say 7, s. 203208. Halaolu, Yusuf evki-Aydn, M. Akif. stanbul: 1993, s. 445-450. Halaolu, Yusuf. Osmanl Devlet Tekilat, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, c. XII, a Yaynlar, stanbul: 1989. man, Aytekin- Eskicumal, Ahmet. Eitimde Planlama ve Deerlendirme, Deiim Yaynlar, Adapazar: 1999. zgi, Cevat. Osmanl Medreselerinde lim 1-2, z Yaynclk, stanbul: 1997. Cevdet Paa, D..A. c. VII,

146

zger, Zeki. Ahmet Cevdet Paa, ule Yaynlar, stanbul: 1999. Kmbe, lker. Osmanl-Trk Dncesinde Mnazara lmi ve Abdnnfi ffetin Tercme-i db- Gelenbev Adl Eseri, M.. Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2004. Kkahmet, Leyla. retimde Planlama ve Deerlendirme, Nobel Yayn Datm, 17. basm, Ankara: 2005. Ktkolu Bekir. Tarihi Cevdet Paa , Ahmet Cevdet Paa Semineri: Bildiriler,27-28 Mays 1985, sunu: Mubuhat Ktkolu, stanbul:1986 Mardin, Ebul-ul, Meden Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi, stanbul: 1946. Ouz, Orhan- Oktay, Ayla- Ayhan, Halis. 21. Yzylda Eitim ve Trk Eitim Sistemi, SEDAR. stanbul: 2001. cal, Mustafa. Din Eitimi ve retiminde Metodlar, T.D.V. Yaynlar, Ankara: 1991. zbek, Abdullah. Bir Eitimci Olarak Hz. Muhammed, Esra Yaynlar, Konya: 1997. zen, kr. Hilaf. D..A., c. XVII, stanbul: 1998, s. 528-538. zylmaz, mer. Osmanl Medreselerinin Eitim Programlar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara: 2002. lken, Hilmi Ziya. Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, stanbul: 2001. lktar, M. akir, Cevdet Paa, Hayat, ahsiyeti, Eserleri (1822-1895), Dou Matbaas, Ankara: 1945. Yavuz, Yusuf evki. Kurn- Kerimde tefekkr ve Tartma Metodu, lim ve Kltr Yaynlar, Bursa: 1983.

147

Yldran, Meliha, Ahmet Cevdet Paa, Hayat, Eserleri ve Divane-i Cevdet, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, 1999. Ylmaz, Hasan- Snbl, Ali Murat. retimde Planlama ve Daerlendirme, Ankara: 2003.

148