Hamdullah Müstevfi'Nin Nüzhetû'L-Kulûb Adlı Farsça Eserine Göre Moğollar Devrinde Azerbaycan, Mezopotamya Ve Anadolu

T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANA BİLİM DALI
HAMDULLAH MÜSTEVFİ’NİN
NÜZHETÛ’L-KULÛB ADLI FARSÇA
ESERİNE GÖRE MOĞOLLAR DEVRİNDE
AZERBAYCAN, MEZOPOTAMYA VE ANADOLU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
FATİH ÇİFTÇİ
Danışman
Prof. Dr. MEHMET ERSAN
İZMİR 2016
T.C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH (ORTAÇAĞ TARİHİ) ANA BİLİM DALI
HAMDULLAH MÜSTEVFİ’NİN
NÜZHETÛ’L-KULÛB ADLI FARSÇA
ESERİNE GÖRE MOĞOLLAR DEVRİNDE
AZERBAYCAN, MEZOPOTAMYA VE ANADOLU
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Hazırlayan
Fatih ÇİFTÇİ
JÜRİ ÜYELERİ
Prof. Dr. Mehmet ERSAN (Danışman)

Prof. Dr. Cüneyt KANAT
Prof. Dr. Yusuf AYÖNÜ
İZMİR 2016
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR .......................................................................................................x
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ ..........................................................................xii
ÖNSÖZ ....................................................................................................................xiii
GİRİŞ ..........................................................................................................................1
1.) MÜELLİFE DÂİR
A.) MÜELLİFİN HAYATI.................................................................................6
B.) MÜELLİFİN ESERLERİ..............................................................................8
2.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’A DÂİR
A.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN YAZILDIĞI DÖNEM VE ÖNEMİ................11
B.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN NÜSHALARINA DÂİR................................12
C.) MÜELLİFİN NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’TAKİ METODU.............................14
I.) TÜRKÇE ÇEVİRİ, METNİN TAHLİL VE TENKİDİ........19
A.) IRÂḲ-Ī ǾARAB BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI................................19
1.) Kûfe ....................................................................................................22
2.) Baġdâd ................................................................................................25
3.) Enbâr ..................................................................................................31
4.) Bâbil ...................................................................................................31
5.) Berâz er-Rûz .......................................................................................32
6.) Baṣra ...................................................................................................32
7.) Bend-i Cin...........................................................................................34
8.) Bayât ..................................................................................................34
9.) Tikrit ...................................................................................................34
10.) Tel-ǾAḳarḳūf ....................................................................................34
11.) Ḥâdiŝe ...............................................................................................34
12.) Ḥarbî .................................................................................................34
13.) Ḥilla ..................................................................................................35
14.) Ḥulvân ..............................................................................................35
15.) Ḥire ...................................................................................................35
i
16.) Ḫāliṣ .................................................................................................36
17.) Ḫāneḳīn ............................................................................................36
18.) Dûceyl ..............................................................................................36
19.) Daḳūḳ ...............................................................................................36
20.) Deyr-i ǾÂḳūl .....................................................................................37
21.) Rûmiye .............................................................................................37
22.) Râẕân ve Beyne’l-Nehreyn ...............................................................37
23.) Zengiâbâd .........................................................................................37
24.) Sâmerrâ ............................................................................................37
25.) Ṣadrin ...............................................................................................38
26.) Ṭarîḳ-ī Ḫorasan .................................................................................38
27.) ǾÂne ..................................................................................................38
28.) ǾAkbera ............................................................................................39
29.) Ḳaṣr-ı Şirin .......................................................................................39
30.) Ḳādisiye ............................................................................................39
31.) Ḳūsân ................................................................................................39
32.) Mûḥavval ..........................................................................................39
33.) MedâǾin ............................................................................................40
34.) MâǾbediyye ......................................................................................42
35.) Nehr-i İsa ..........................................................................................42
36.) Nehr-i Melik .....................................................................................42
37.) Nehrevan ..........................................................................................42
38.) NûǾmâniye ........................................................................................42
39.) Nil .....................................................................................................43
40.) Hit .....................................................................................................43
41.) Vâsıṭ .................................................................................................43
B.) AẔERBÂYCÂN BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI ...............................43
1.) Tebrîz .................................................................................................43
2.) Ovcân .................................................................................................49
3.) Ṭesûc ..................................................................................................49
ii
4.) Erdebil.................................................................................................49
5.) Ḫalḫâl .................................................................................................50
6.) Darmerzin ..........................................................................................50
7.) Şâhrûd ................................................................................................50
8.) Meşkîn ................................................................................................51
9.) Enâr ve Ercâḳ .....................................................................................51
10.) Eher ..................................................................................................51
11.) Teklife ..............................................................................................51
12.) Ḫeyâv ...............................................................................................51
13.) Deraverd ...........................................................................................52
14.) Kehran Kalesi ...................................................................................52
15.) Keleyber ...........................................................................................52
16.) Gîlân-ı Feṣlûn ...................................................................................52
17.) Merdânḳūm ......................................................................................52
18.) Nûdez ...............................................................................................52
19.) Yâft ...................................................................................................52
20.) Ḫoy ...................................................................................................53
21.) Salmâs ..............................................................................................53
22.) Urmiye ..............................................................................................53
23.) Ûşneviye ...........................................................................................53
24.) Serâv .................................................................................................54
25.) Miyânc ve Germrûd ..........................................................................54
26.) Merâġa ..............................................................................................54
27.) Bûsû ..................................................................................................55
28.) Dihḫarḳân .........................................................................................55
29.) Nilân .................................................................................................55
30.) Merend .............................................................................................55
31.) Duzmâr .............................................................................................55
32.) Zengîyân ...........................................................................................56
33.) Zunûz ................................................................................................56
iii
34.) Kerker ...............................................................................................56
35.) Naḫcıvân ..........................................................................................56
36.) Ecnân ................................................................................................56
37.) Erdûbâd ............................................................................................56
38.) Azâd .................................................................................................56
39.) Mâkûye .............................................................................................56
C.) ERRÂN VE MÛĠÂN BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI ......................57
1.) Mûġân ................................................................................................57
2.) Bâcervân .............................................................................................57
3.) Berzend ..............................................................................................58
4.) Pilsevâr................................................................................................58
5.) Mahmûdabâd ......................................................................................58
6.) Hemşehre ............................................................................................58
7.) Errân ...................................................................................................58
8.) Beylekân .............................................................................................58
9.) Berde ..................................................................................................58
10.) Gence ................................................................................................59
11.) Hirek .................................................................................................59
D.) ŞİRVÂN VE GÛŞTÂSFİ BÖLGESİNİN ALATILMASI ......................59
1.) Şirvân .................................................................................................59
2.) Bâkûye ................................................................................................59
3.) Şâmâḫı̄ ................................................................................................59
4.) K̮ı̄ble ...................................................................................................60
5.) Fîrûz ...................................................................................................60
6.) Şabran .................................................................................................60
7.) Gûştâsfî ..............................................................................................60
E.) ABḪĀZ VE GÜRCİSTAN BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI ..............60
1.) Alan ....................................................................................................61
2.) Anî ......................................................................................................61
3.) Tiflis ...................................................................................................61
iv
4.) Ḫonân .................................................................................................61
5.) Ḳārṣ ....................................................................................................61
F.) RÛM BÖLGESİNİN ŞEHİRLERİNİN ANLATILMASI .....................61
1.) Sivas ...................................................................................................62
2.) Elbistan ..............................................................................................62
3.) Anḳāra ................................................................................................62
4.) Erzencân .............................................................................................62
5.) Erzenû’r-Rûm ....................................................................................63
6.) Erek ....................................................................................................63
7.) Ermenâk .............................................................................................63
8.) Aḳsenk ................................................................................................63
9.) Aḳsara ................................................................................................63
10.) Aḳşehir .............................................................................................63
11.) Amasya ............................................................................................64
12.) Anṭākya ............................................................................................64
13.) Unîk ..................................................................................................64
14.) Bâbert ...............................................................................................64
15.) Dûbergî ............................................................................................64
16.) Develû ..............................................................................................64
17.) Dercân ..............................................................................................64
18.) Ḫertebret ..........................................................................................64
19.) Şehreh ..............................................................................................64
20.) Samsûn .............................................................................................64
21.) Şemşâṭ ..............................................................................................64
22.) ǾAmmûriye .......................................................................................65
23.) Ḳālîḳalâ ............................................................................................65
24.) Ḳaraḥiṣār ..........................................................................................65
25.) Ḳasṭamonu .......................................................................................65
26.) Ḳomnât .............................................................................................65
27.) Ḳonya ...............................................................................................65
v
28.) Ḳāyseri .............................................................................................66
29.) Kâb ...................................................................................................66
30.) Kemâḫ ..............................................................................................67
31.) Kûk ...................................................................................................67
32.) Kir ve Beḳīḥ .....................................................................................67
33.) Lûǿlûǿ ...............................................................................................67
34.) Malaṭya ............................................................................................67
35.) Nikîdâ ...............................................................................................67
36.) Niksar ...............................................................................................67
37.) Hûşyâr ..............................................................................................67
38.) Yılḳān Bâzâr .....................................................................................67
39.) Zemendû ...........................................................................................67
40.) Ḳı̄rşehir .............................................................................................68
41.) Gedûk ...............................................................................................68
42.) Ṭūzaġāç ............................................................................................68
43.) Ziyâret Bâzar ....................................................................................68
44.) Egirdûr .............................................................................................68
45.) Ḳavâḳ ...............................................................................................68
46.) Ḳūşḥiṣār ...........................................................................................68
47.) Sivriḥiṣār ..........................................................................................68
48.) Ḳūlûnîye ...........................................................................................68
49.) Kosteġī .............................................................................................68
50.) Meleḳūnîye .......................................................................................68
G.) ERMENİ VİLAYETLERİNİN ANLATILMASI .................................68
1.) Aḫlât ...................................................................................................69
2.) Ebtût ...................................................................................................69
3.) Ercîş ...................................................................................................69
4.) Erṣūk ..................................................................................................69
5.) Elaṭāḳ .................................................................................................69
6.) Bargiri ................................................................................................69
vi
7.) Beyân .................................................................................................69
8.) Ḫāradîn ...............................................................................................69
9.) Ḫoşâb .................................................................................................69
10.) Ḫertebret ve Toḳāt ............................................................................69
11.) Henġamâbâd ....................................................................................70
12.) Şelem ................................................................................................70
13.) ǾAyn .................................................................................................70
14.) Kebûd ...............................................................................................70
15.) Malâzcird .........................................................................................70
16.) Vân ve Vuṣṭān ..................................................................................70
17.) Velâscird ..........................................................................................70
H.) DİYÂR-I BEKR VE RABİAǾ BÖLGESİNİN ANLATILMASI ..........70
1.) Muṣul ..................................................................................................71
2.) Erbil ....................................................................................................71
3.) Erzen ..................................................................................................71
4.) Amed ..................................................................................................71
5.) Bâṣibde ...............................................................................................71
6.) Bazernûḥ ............................................................................................71
7.) Berṭolli ................................................................................................71
8.) Bevâzîc ...............................................................................................71
9.) Câr ......................................................................................................71
10.) Cezire ...............................................................................................72
11.) Ḥânî ve Silvân ..................................................................................72
12.) Ḥarrân ..............................................................................................72
13.) Ḥıṣn-ı Kîfâ ........................................................................................72
14.) Ḫābûr ................................................................................................72
15.) Raǿsi’l-Ǿâyn ......................................................................................72
16.) Raḳḳa ................................................................................................72
17.) Rûhâ .................................................................................................73
18.) SâǾird ................................................................................................73
vii
19.) Sincâr ................................................................................................73
20.) Sûḳ-ī S̱emânîn ..................................................................................73
21.) ǾAḳār ................................................................................................74
22.) Ǿİmâdiye ...........................................................................................74
23.) Ḳārḳisya ...........................................................................................74
24.) Kermlîs .............................................................................................74
25.) Mârdin ..............................................................................................74
26.) Mûş ..................................................................................................74
27.) Meyyâfâriḳīn ....................................................................................74
28.) Nuṣāybin ..........................................................................................74
29.) Ninevâ ..............................................................................................75
İ.) KÜRDİSTÂN BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI .....................................75
1.) Elânî ...................................................................................................75
2.) Elişter .................................................................................................75
3.) Behar ..................................................................................................75
4.) Ḫeftiyân ..............................................................................................75
5.) Derbend-i Tâc Ḫātûn ..........................................................................75
6.) Derbend-i Zengi .................................................................................76
7.) Dezbil .................................................................................................76
8.) Dinever ...............................................................................................76
9.) Sulṭānâbâd-ı Çemçemâl .....................................................................76
10.) Şehr-i Zûr .........................................................................................76
11.) Kirmânşâhân ....................................................................................76
12.) Kirend ve Ḫūşân ...............................................................................77
13.) Kengûr ..............................................................................................77
14.) Mâ-i Deşt ..........................................................................................77
15.) Hersîn ...............................................................................................77
16.) Vesṭām ..............................................................................................77
K.) ḪŪZİSTÂN BÖLGESİ’NİN ANLATILMASI ......................................77
1.) Tister ..................................................................................................77
viii
2.) Ehvâz ..................................................................................................78
3.) Torb ....................................................................................................79
4.) Cûnd-i Şâpûr ......................................................................................79
5.) Hûveyze .............................................................................................79
6.) Dezfûl .................................................................................................79
7.) Destgird ..............................................................................................80
8.) Râmûz ................................................................................................80
9.) Sûs ......................................................................................................80
10.) Ṭerâzak .............................................................................................80
11.) ǾAsker-i Mûkerrem ...........................................................................80
12.) Mesriḳān ...........................................................................................81
II. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ .........................................82
BİBLİYOGRAFYA ..................................................................................................84
EKLER ......................................................................................................................90
I. HARİTALAR ..............................................................................................90
II. VARAKLAR ............................................................................................117
III. FOTOĞRAFLAR ...................................................................................120
ÖZET ......................................................................................................................126
ABSTRACT ...........................................................................................................127
ix
KISALTMALAR
A.g.e. Adı geçen eser

a.s Aleyhisselam
b. İbn, bin
Bib. Bibliyografya
Bkz. Bakınız
d. Doğum
Dİ Dânişnâme-i İran
DİA Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi
DMBİ DâǾiretû’l-MaǾârif-i Bozorg-i İslâmî, Tahran 1367 h.ş.
EBr Encyclopaedia Britannica
EI² The Encyclopaedia of Islam
EIr Encyclopaedia Iranica
h. Hicri
h.k. Hicri Kameri
h.ş. Hicri Şemsi
haz. Hazırlayan
Hz. Hazreti
İBB İstanbul Büyükşehir Belediyesi
krşz. Karşılaştırınız
m. Miladi
m.ö. Milattan Önce
MEB Milli Eğitim Bakanlığı
ö. Ölüm
r.a Rahmetullāhi aleyh
s. Sayfa
s.a.v. Sallallahû aleyhi ve sellem
ş. Şemsi
x
v. volume (kısım)
vb. ve benzeri
YB Yazarı bilinmiyor
xi
TRANSKRİPSİYON ALFABESİ
‫آ‬ a, ā ‫ف‬ f
‫ا‬ â, e, ı, i, u, ü ‫ق‬ ḳ
‫ب‬ b ‫ک‬ k
‫پ‬ p ‫گ‬ g
‫ت‬ t ‫ل‬ l
‫ث‬ ŝ ‫م‬ m
‫ج‬ c ‫ن‬ n
‫چ‬ ç ‫و‬ v, u, ū, û, ü, o, ö
‫ح‬ ḥ ‫ه‬ h, a, e
‫خ‬ ḫ ‫ی‬ y, ı, i, î, ī
‫د‬ d ‫ء‬ ǿ
‫ذ‬ ẕ ˆ ince uzatma işareti
‫ر‬ r -
‫ز‬ z
‫ژ‬ j
‫س‬ s
‫ش‬ ş
‫ص‬ ṣ
‫ض‬ ḍ, ż
‫ط‬ ṭ
‫ظ‬ ẓ
‫ع‬ Ǿ
‫غ‬ ġ
xii
ÖNSÖZ
M.Ö. 3000’lerden; tomarların bilgi taşıma aracı olarak kullanılmasından beri

insanoğlu; araştırma, bilim ve bilgiyi depolama çalışmalarından geri durmamıştır.
Gökyüzü, zamanın mâhiyeti, varoluş ve ilginç bilgiler, tarih boyunca birçok insanın
ilgisini çekmiştir. Aynı zamanda zoru kolaylaştırmak, gizemleri çözmek ve uzağı
yakın etmek birçok insanın tutkusu olmuştur. İlk çağ filozoflarının sorgulayıcı ve
araştırmacı tavrı, pek çok bilim dalının doğmasına ve çeşitlenmesine yol açmıştır.
Daha sonraki dönemlerde ise, bilim dallarının ortaya çıkması veya çeşitlenmesi farklı
uygarlıkların tesiriyle devam etmiştir. Eski zamanlardan itibaren birbiriyle
bütünleşmiş halde bulunan birçok bilim dalı; zaman geçtikçe, ayrışmaya ve
derinleşmeye başlamıştır. Coğrafya, Astronomi, Tarih, Tıp, Geometri ve daha birçok
bilim dalı birbirleriyle bütünleşik halde gelişmiştir. Zaman geçtikçe insanların
ihtiyaçları ve bilgisi artmıştır. Her bilim dalı, o alanda ilgilenen bilim adamlarının
sayesinde olgunlaşmaya ve belirginleşmeye başlamıştır. Coğrafya ilk gelişim evresini
büyük oranda; Yunan, İran ve Hind etkisi ile tamamlayıp, yönünü daha sonra
Mezopotamya’ya çevirmiştir. Böylece İslâm Coğrafyacılığı ilk dönemlerde; Yunan,
Hind ve İran etkisi ile gelişmeye başlayıp, XI. yüzyıldan sonra ayrı biz çizgi haline
gelmiştir.
Hamdullah Müstevfî’nin [d.680/1281-ö.740/1340’tan sonra] Nüzhetû’l-Ḳulûb
adlı eseri,1 İslâm Coğrafyacılığı’nın yükselme döneminden [XI. ve XII. yüzyıllar]
sonra telif edilen, Coğrafya ve Kozmografya’ya ait bir eserdir. İran kütüphanelerinde
ve Avrupa’nın çeşitli ülkelerinin kütüphanelerinde Nüzhetû’l-Ḳulûb’un 20’den fazla
nüshası vardır. Biz, tezimizde Debir Siyâkî’nin 1336/1958’de Tahran’da neşretmiş
olduğu eserin Coğrafya’ya dâhil olan üçüncü kısmının Azerbaycan, Anadolu,
Mezopotamya ve çevresini ilgilendiren; I., III., IV., V., VI., VII., VIII., IX., X., ve XI.
bâblarını Farsça’dan tercüme edip, değerlendirdik. Bunun yanısıra Guy Le Strange’in
1
Nüzhetû’l-Ḳulûb, kelime anlamıyla “kalplerin mutluluğu, ferahlılığı” anlamına gelir. Ayrıca bkz. 1
nolu varak.
xiii
1919’da Leiden ve Londra’da yayımlamış olduğu İngilizce tercümeyi de göz önünde
bulundurduk. Böylece her iki eserden yararlanmış olduk. Coğrafya biliminin çeşitli
bilimlerle iç içe geçmesinden dolayı bu alanda tercüme edilecek kitapların çevirisinde
dikkatin ve açıklayıcı bilgilerin çok önemli olduğunun farkında olarak, elimizden
geldiğince titiz davrandık. Okuyucuyu dipnotlarla çok fazla yormamak ve Hamdullah
Müstevfî’nin telif etmiş olduğu bu eserin nasıl bir çizgi içerisinde bulunduğunu açıkça
göstermek için, Giriş bölümünde birtakım ön bilgiler verdik. Daha sonra tezimizi üç
ana bölüme ayırdık. Birinci bölümde; Hamdullah Müstevfî’nin hayatından ve
eserlerinden, ikinci bölümde; eserin yazıldığı dönemden, öneminden, ilim âlemine
kazandırılmasından ve müellifin Nüzhetû’l-Ḳulûb’taki metodundan bahsettik. Üçüncü
bölümde ise; eserin belirtmiş olduğumuz kısmının çevirisini ve değerlendirmesini
yaptık.
Tez çalışmam boyunca her türlü yardımını eksik etmeyen başta hocâm Prof. Dr.
Mehmet Ersan’a, katkılarından ötürü Dr. Ekber Sabouri ve Dr. Mohsen Leisi beylere,
maddi ve manevi desteklerinden ötürü Haşimzâde ve Tofighi ailelerine teşekkür
etmeyi borç bilirim.
Fatih ÇİFTÇİ
İzmir - 2016
xiv
GİRİŞ
Nüzhetû’l-Ḳulûb’un müellifine ve kendisine dâir bilgileri vermeden önce,

Nüzhetû’l-Ḳulûb’un tarih içerisinde nasıl bir konumda olduğunu ve telif edildiği
zamana kadar İslâm dünyasında, Coğrafya’ya dair eserlerin nasıl bir çizgi izlediğini
kısa bir şekilde ifade etmek yerinde olacaktır.
İlk Çağ’ın önemli bilim adamlarından Tirli (Surlu) Marinos (d.?-ö.130) ve
İskenderiyeli Batlamyus2 (d.?-168) bazı eserlerine “yeryüzünü anlatan yazı”
anlamında olan “coğrafya” ismini verdiler ve dünyanın değişik yerlerinde bu kelime
farklı şekillerde isimlendirilmiştir.3 İslâmiyet’ten önceki dönemde, birtakım basit
coğrafi bilgilere sahip olan Araplar, coğrafya kelimesini “cuġrâfiyâ” olarak tercüme
ettiler ve daha sonraki dönemlerde “coğrafya” kelimesi, “ṣūretû’l-arż” ve “ḳatǿû’l-arż”
gibi kelimelerle ifade edilmiştir.4 İslâm coğrafyacıları, Coğrafya’ya dâir eserlerine de;
el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Kitâbû’l-Bûldân, Ṣuverû’l-Eķālîm, gibi isimler
vermişlerdir. Aynı isme sahip birçok eser, farklı yazarlar tarafından yazılmıştır. Genel
olarak; Yunan, Fars ve Hind coğrafyacıları gerek işlev gerek içerik bakımından
kendilerine göre coğrafi bir anlayış geliştirmişlerdir. Yaptıkları haritalarda ve
yazdıkları eserlerde belli derecede aşama kaydetmişlerdir. Dünya haritaları,
rasathaneler,5 yön bulma kılavuzları ve aletleri, mesafe ve zaman ölçen alet ve
göstergeler, takvimler ve daha birçoğu, bu tür coğrafi çalışmaların ürünleridir.
Abbâsî Devleti’nin kurulmasından sonra, Abbâsî Devleti’ne mensup devlet
adamları dini, fenni ve sosyal bilimlerin gelişmesini teşvik etmişlerdir. Başlangıçta,
çeşitli bilim dallarıyla içiçe geçmiş olan Coğrafya bilimi, zamanla bağımsız hale
gelmiştir. Sanskritçe, Pehlevice ve Yunanca yazılmış Coğrafya’ya dâir bazı eserlerin
2
Bkz. 1 ve 2 nolu haritalara.
3
Ayrıca bkz. S. Maqbul Ahmad, “Djughrāfiyā”, EI², II, s. 575.
4
Bkz. Zekeriyyâ b. Muhammed Ḳazvînî, Âŝârû’l-Bilâd ve Aħbârû’l-Ǿİbâd, Dâr-û Ṣâdir, Beyrut 1998,
s. 304; Muhammed b. Muhammed İdrîsî, Nüzhetû’l-Müştâķ fiǿiĥtirâķı’l-Âfâķ, Alemû’l-Kütûb, Beyrut
1409 h.ş., s. 7; Ahmed b. Ali Makrîzî, el-MevâǾiž ve’l-İǾtibâr fî Źikri’l-Ħıŧaŧ ve’l-Âŝâr, haz. Eymen
Fevâîd Seyd, Müessese el-Furkân lî-terasi’l-İslâmiyye, London 1422 h.k., s. 20; Muhammed b.
Abdullāh İbnû’l-Ĥâtîb, el-İĥâŧa fî Aħbârû Ġırnâŧa, Dârû’l-Kütubû’l-İlmiyye, Beyrut 1424 h.k., s. 88.
5
Bkz. 3 nolu harita.
1
VIII. yüzyılın sonlarında çevrilmeye başlanmasıyla,6 İslâm dünyasında Coğrafya’ya
verilen önem artmıştır. Dolayısıyla müslüman Araplar çeviri yaptıkça, yazacakları
eserler konusunda kendilerini bilinçlendirdiler. Abbâsî Devleti’nin sınırlarının içinde
ve dışında yer alan şehirlerin birbirlerine olan uzaklıklarının bilinme zorunluluğu,
kıblenin ve namaz vakitlerinin tayini, denizciler için haritalar ve daha birçok bilginin
keşfedilmesi için Araplar, Coğrafya biliminde gelişimin şart olduğunu kavramışlardı.
Dünyanın şekli ve hareketi, değişik takvim hesaplamaları, enlem ve boylam dereceleri
gibi konularda çalışmalarını sürdürdüler.7 Sonuç olarak ilk dönem İslâm
Coğrafyacılığı, çeviriler ve birtakım küçük çapta çalışmalarla başlamıştır.
VIII. yüzyıl bittikten sonra Coğrafya’ya dâir çalışmalar ortaya çıkmaya
başlamıştır. Bu çalışmalardan ilki, halife Meǿmûn’un döneminden kalan dünya
haritasıdır.8 Bu harita, kürenin düzleme aktarılırken alan bakımından bozulmaya
uğradığını göstermesi bakımından çok önemlidir, Bu haritadan yola çıkılarak IX.
yüzyılın birinci yarısında İslâm dünyasında coğrafi çalışmaların hangi boyutlara
ulaştığına dâir yorumlar yapabilir. Klasik dönemde (IX. ve X. yüzyıllar) Ḫârizmî,9 İbn
Serâbiyûn, Ferġānî, Bettânî,10 Ŝâbit b. Ḳurre, Ṣadefî, Ḫûcendî, YaǾḳūb b. İshaḳ el-
Kindî, Seraḥsî gibi müslüman bilim adamları Yunan Coğrafyacılığı’nın kısmî oranda
etkisinde kalarak ve kendi özgünlüklerini de muhafaza ederek; ekliptik eğim, bir yılın
uzunluğu, dünya haritası gibi pek çok konularda eserler verdiler. IX. yüzyılın
başlarında, Irâḳ’ta yeni bir coğrafi ekol ortaya çıktı.11 Bu ekolün önemli temsilcileri;
İbn Ḥurdâẕbih, YaǾḳūbî, MesǾûdî, İbnû’l-Faḳīh, İbn Rüste ve Ḳūdâme b. CaǾfer el-
Kâtib’tir.12 Bahsedilen müellifler, ulaştıkları klasik bilgilerin yanısıra kendi
deneyimlerini da ortaya koyarak eserler telif ediyorlardı. Genel olarak bir bölge veya
şehir hakkında genel bir bilgi verip, daha sonra o yer hakkındaki bilgileri
ayrıntılandırıyorlardı. Bununla beraber Coğrafya’ya olan ilgi gittikçe artıyor; hükümet
6
Ayrıca bkz. İnayetûllah Rıża, “Cûġrafya”, DMBİ, XVIII, s. 241.
7
Ayrıca bkz. S. Maqbul Ahmad, “Djughrāfiyā”, EI², II, s. 576-577.
8
Bkz. 4 nolu harita.
9
Bkz. 2 nolu varak.
10
Bkz. 3 nolu varak.
11
Belh okulu veya ekolü, tesis edildiğinde İslâm dünyasının siyası durumuna bkz. 5 nolu harita.
12
2
memurları, (İbn Ḥurdâẕbih gibi) tarihçiler, (MesǾûdî, Ahmed b. Muhammed er-Râzî
gibi) seyyahlar, (Ebû Dülef, İbn Selîm el-Üsvânî gibi) ve edebiyatçılar (Amr b. Baḥr
el-Câḥiẓ gibi) da katkı yapmaya çalışıyorlardı. Dolayısıyla hangi müellif Coğrafya
konusunda çalışma yapmak istiyorsa, kendi alanındaki deneyim ve bilgilerini de
Coğrafya’ya aktarıyordu.
IX. yüzyılın ortalarında Belḫ’te, Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belḫî tarafından
ortaya çıkarılan yeni bir coğrafi ekolle, 13 genel ve tasviri coğrafya daha özele iniyor,
bölgesel coğrafya diyebileceğimiz bir tür ortaya çıkıyordu. 14 Dolayısıyla bu yeni
tarzla, Coğrafya’ya dâir eserler daha ayrıntılı, daha önemli ve daha doğru bir hâle
geliyordu. Bu ekole mensup coğrafyacılar, İslâm ülkelerini iklimlere ayırmışlar ve İran
merkezli anlayışın dışına çıkıp15 Mekke’yi merkez kabul ederek, İslâm ülkelerinin
coğrafyasını tanıtmak için eserler ortaya koymuşlardır. Belḫî’nin dışında bu ekolün
diğer önemli temsilcileri ise; İsṭaḫrî,16 İbn Ḥavḳal17 ve Ebî Bekr el-Bennâ el-
Maḳdisî’dir.18 İsṭaḫrî diğer coğrafyacılardan ayrı olarak ilk defa iklim haritaları
çizmiştir. İslâm ülkelerini 20 iklimde tasvir etmiştir. İbn Ḥavḳal da İsṭaḫrî’nin
hatalarına değinerek İslâm ülkelerini 22 iklime ayırmıştır. Maḳdisî ise İslâm ülkelerini
14’e ayırıp, diğer coğrafyacılardan ayrı olarak; o ülkelerde yaşayan insanların sosyal
yaşantılarına ve ekonomik yapılarına da değinmiştir. Ayrıca Maḳdisî, yer yer daha
önce çizilen haritalardan halkın anlayacağı bir tarafın bulunmadığını da belirtmiştir.
Maḳdisî bu konuda hiç kuşkusuz haklıydı. Çünkü daha önce çizilen haritaların içindeki
bilgiler sistematik hâlde değildi ve bu haritalar konularına göre ayrılmamış, pek çok
ayrıntı ihmal edilerek genel geçer bilgiler ön plana çıkarılmıştı. Maḳdisî iyi bir dini
eğitim aldığından, bu alandaki becerisini her coğrafyacının yaptığı gibi, eserine
13
Bkz. 5 ve 6 nolu haritalar.
14
15
Bu coğrafyacılar ayet olarak kendilerine KurǾân-ı Kerîm’in EnǾam sûresi 92. ayeti “İşte bu (Kur’an)
da, bereket kaynağı, kendinden öncekileri (ilâhî kitapları) tasdik eden ve şehirler anasını (Mekke’yi)…”
dayanak olarak gösteriyorlardı. Dolayısıyla, Mekke’yi dünyanın merkezi olarak kabul ediyorlardı.
Farslar, kendi ülkelerini, Avrupalılar da Roma’yı dünyanın merkezi olarak kabul ediyorlardı.
16
17
18
Ayrıca bkz. S. Maqbul Ahmad, “Djughrāfiyā”, EI², II, s. 581-582.
3
aktarmıştı. Daha önce de söylediğimiz gibi, coğrafi çalışmaya başlayan müellifler,
daha önce var olan çalışmalarını coğrafya kitaplarının içerisine ekliyor, bu da
Coğrafya’yı olumlu bir şekilde etkiliyordu. Yine X. yüzyılın önemli
coğrafyacılarından Ceyhani ve müellifi belli olmayan Ĥudûdû’l-Ǿâlem’in yazarı,
sistematik ve daha kullanışlı bir yol takip ederek, Coğrafya’nın gelişimine önemli
katkılar sağlamışlardır. Ayrıca, IX. ve X. yüzyıllarda bölgesel coğrafya konusunda da
önemli gelişmeler kaydedilmiş; Ḫatîb el-Baġdâdî, el-Ezraḳî, Fâḳihî, İbn Asâkir,
Nerşaḫî, el-Verrâḳ, Ahmed b. Muhammed er-Râzî, Ahmed el-Hemdânî gibi âlimler
olgun eserler telif etmişlerdir. Ayrıca; bazı denizciler, seyyâhlar, elçiler ve
maceraperestler gördüklerini, duyduklarını veya okuduklarını müellifler ile
paylaşıyorlar; yanlarında getirdikleri eser veya eşyaları da onların kullanımına
sunuyorlardı. Dolayısıyla, onlar da Coğrafya’nın gelişimine katkı sağlamışlardır.
İslâm Coğrafyacılığı’nın belli başlı gelişim safhalarını kısaca belirttikten sonra,
şimdi de İslâm Coğrafyacılığı’nın yükselme dönemi olan XI. ve XII. yüzyıla
değinelim. Bu dönemin önde gelen âlimlerinden birincisi; İbn Sinâ’dır. İbn Sinâ
eserlerinde; yeryüzü ve şekillerinin oluşumu, güney yarım kürenin yerleşime açık olup
olmayacağı, hava olayları ve daha birçok konuda görüşlerini belirtmiştir. Bahsedilen
dönemin ikinci büyük âlimi Bîrûnî19 olup, hiç kuşkusuz coğrafya konusunda önemli
çalışmalar yapmıştır. Bîrûnî özellikle; dünya ve güneş ile alakalı matematiksel
hesaplara yönelmiştir. İbn Sinâ ve Bîrûnî’nin, Coğrafya’nın köşe taşlarını
döşemesinden sonra, Genel Coğrafya ve Kozmografya alanında da yeni gelişmeler
olmuştur. Şöyle ki: XI. yüzyılda bilim ve tekniğin de belli bir olgunluğa ulaşması,
Coğrafya’yı olumlu bir şekilde etkilemiştir. Ebû Ubeyd el-Bekrî çalışmalarında
Arapça ebced sistemini kullanmış, Ebû Abdullāh Muhammed b. Ebû Bekir ez-Zührî
dünyayı yedi kısma ayırıp çeşitli tasnifler yapmış, Şerîf el-İdrîsî20 genel coğrafya
hakkında en geniş çalışmalardan biri ortaya koymuş, Muhammed b. Mahmûd b.
Ahmed eṭ-Ṭûsî, Kozmografya alanındaki ilk eserini21 yazmıştı. Bunların yanısıra XI.
19
Bkz. 11 ve 12 nolu haritalara.
20
Bkz. 13 nolu harita.
21
Eserin adı; Tuhfetû’l-elbâb ve nuhbetû’l-a‘câb’tır. Müellif, Şerefeddin Tûsî diye de bilinir.
4
yüzyılda Kâşgarlı Mahmûd tarafından yazılmış olan Dîvânü luġāti’t-Türk’ten de
kısaca bahsetmek gerekir. Kâşgarlı Mahmûd bu eserinde 20 kadar Türk lehçesinin
lügat bilgilerini Arapça olarak açıklar. Bu sözlük, yer isimleri ve Orta Asya’nın coğrafi
durumu bakımından çok önemli bilgiler içerir. Ayrıca kitaptaki dünya dil haritası, 22
eşine az rastlanan bir örnektir. Kâşgarlı Mahmûd, bu dil haritasında merkez olarak
Balasaġun’u belirlemiştir. Daha önce de bahsettiğimiz gibi, haritalarda merkez tayin
etme siyasi üstünlük iddiası ile ortaya çıkmıştır. Bu dönemdeki diğer önemli
coğrafyacılardan; Şerefüzzaman Ṭâhir Mervezî olup, kendisi çalışmalarını iktisat ve
etnoloji alanlarına yönlendirmiş, Yâḳūt Ḥamevî ise; Coğrafya ve Tarih arasında yakın
bir ilişki olduğuna inanarak, şehirleri tanıtırken alfabetik sıraya önem vermiş, coğrafi
koordinatları da belirtmekten çekinmemiştir.
XII. yüzyıldan XIV. yüzyıla kadar İslâm Coğrafyacılığı gelişimini sürdürmüş ve
bu alandaki eserler artarak devam etmeye ve eserler de çeşitlenmeye başlamıştı.
Astronomik Coğrafya alanında Nasîrüddin Ṭûsî; genel ve matematisel coğrafya
alanında İbn SaǾîd el-Maġribî, Ebû’l-Ferec Yuḥannâ, Ebû’l-Fidâ; bölgesel Coğrafya
alanında Abdüllatîf b. Yûsuf el-Baġdâdî, Osman b. İbrâhim en-Nablûsî eṣ-Ṣafedî, er-
Revkü’n-Nâṣırî, Muhammed b. Abdülvehhâb ez-Zübeyrî, Yûsuf b. YaǾḳūb ed-
Dımaşḳî; Kozmografya alanında Mahmûd b. Ahmed eṭ-Ṭûsî, Muḥyiddin İbnû’l-
Arabî, Zekeriyyâ b. Muhammed Ḳazvînî,23 Şemseddin Muhammed b. Ebû Ṭâlib ed-
Dımaşḳî gibi isimler eserler telif etmişler ve İslâm Coğrafyacılığı’nın gelişmesine
katkı sağlamışlardır. 24
Verilen bu bilgilerden hareketle Hamdullah Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb’u
yazmadan önce, önünde belli bir olgunluğa erişmiş Coğrafi bir gelenek, çok sayıda
yöntem ve eser vardı. Dolayısıyla Hamdullah Müstevfî’nin yapacağı çalışma;
kaynakları ve kendi bilgisini bir araya getirerek; doğru ve kullanışlı bilgiyi ortaya
çıkarmaktı.
22
23
24
Ayrıca bkz. S. Maqbul Ahmad, “Djughrāfiyā”, EI², II, s. 607.
5
1. MÜELLİFE DÂİR
A.) MÜELLİFİN HAYATI
Müellifin tam adı; Hamdullah el-Müstevfî b. Tâceddin Ebi Bekr b. Zeyneddin

Hamid b. Emüniddin Nasr b. Sadeddin Hasan b. Seyfeddin Seyf b. Nasr b. Hamid b.
Ebi Nasr …25 Ḥûr b. Yezid er-Riyâḥi’dir.26 Müstevfî; İslâm devletlerinde malî işlerle
ilgili divanın başkanı ve ona bağlı bazı memurlar için kullanılan bir terimdir.27
Hamdullah Müstevfî; İranlı tarihçi, coğrafyacı ve şâîr olup Arap asıllıdır.28 Hayatı
hakkındaki bilgilere yazmış olduğu eserlerden ulaşabiliyoruz. Hamdullah Müstevfî
680/1281’de Ḳazvîn’de doğdu. Tam olarak hangi yıl öldüğüne dair kesin bir bilgi
yoktur. Hamdullah Müstevfî, Ẓafernâme’yi yazmaya başladığında 40 yaşında
olduğunu ifade eder. (h. 720-735)29 Eseri 15 senede bitirip ardından 5 sene de
Nüzhetû’l-Ḳulûb için çalıştığına göre müellif 1340’tan sonra vefat etmiş olmalıdır.
Hamdullah Müstevfî, Kerbelâ’da Hz. Ḥüseyin’in safında savaşarak şehid düşen Ḥûr
b. Yezîd er-Riyâhî’nin on ikinci kuşaktan torunudur.30 Ailesi Ḳazvîn’in en eski
ailelerinden biridir. Şâfiî veya şiî olduğuna dair görüşler vardır.31 Hamdullah
Müstevfî’nin büyük dedeleri, bazı aralıklarla; Abbâsî halîfesi Mu‘tasım-Billāh
döneminden Kâdir-Billāh dönemine kadar Abbâsîler’e, daha sonra Selçûḳlular’a,
Gazneliler’e ve Moğollar’a müstevfîlik ve valilik gibi konumlarda senelerce hizmet
etmişlerdir.32 Hamdullah Müstevfî’nin büyük dedelerinden Ebi Nasr, Gazneli
Mahmûd’tan itibaren “müstevfîyân” lakabıyla anılmaya başladığından, Hamdullah’ın
25
Aradaki şahıslar bilinmiyor.
26
Bkz. Hamdullah Müstevfî, Târîħ-i Güzîde, haz. Abdûlḥüseyin Nevâî, Emir Kebir, Tahran 1339 h.ş.,
s. 811, 812.
27
Ayrıca bkz. Abbas Sabbâğ - Nebi Bozkurt, “Müstevfî”, DİA, XXXII, s. 147.
28
Ayrıca bkz. Zehra Rıżaî Neseb, “Ḥâmdûllāh Mûstevfî”, DMBİ, XXI, s. 345.
29
Bkz. Hamdullah Müstevfî, Žafernâme, I, haz. Mehdi Mehayînî, Pijihuşgah-ı Ulum-û İnsani ve
Mutâlat-ı Ferhengî, Tahran 1380 h.ş., s. 21.
30
A.g.e., s. 9.
31
32
Bkz. Müstevfî, Târîħ-i Güzîde, s. 795.
6
ailesi “Müstevfîler” olarak tanınmıştır.33 Hamdullah Müstevfî’nin ailesi ve akrabaları
İlhânlı veziri Reşîdüddin Fażlullāh Hemedânî’nin taraftarlarındandı. Hamdullah
Müstevfî, gençken babasının ve dedesinin yanında Reşidüddin’in kurduğu ilim
meclislerine gidiyor, onları dinliyordu. Tarih kitaplarıyla ve şiirle ilgilenmekten
hoşlanıyordu. Hamdullah Müstevfî ilk kitabını yazmaya başlayana kadar; yapmakta
olduğu kâtiplik işinden, duyduklarından ve okuduklarından dolayı belli bir deneyime
sahip olmuştu. Sülalesinin itibarlı konumu da amaçlarını gerçekleştirmek için ona
yardımcı olmuştu. Hamdullah Müstevfî’nin kardeşi Zeynüddin Muhammed,
Reşîdüddin Fażlullāh Hemedânî tarafından müstevfî tayin edilmişti.34 Sultan Olcâytû
zamanında mâli kâtip olarak yetişen Hamdullah Müstevfî, 1311’de Ḳazvîn, Ebher,
Zencan ve Târimeyn’in malî işlerinin teftişiyle görevlendirildi ve böylece müstevfi
oldu.35 Reşîdüddin’in katledilmesinden sonra (1318) ona taraftar olanlar -müellifin
ailesi de dâhil- devlet kadrolarından uzaklaştırıldılar. Bir süre sonra, Ebû SaǾîd
Bahadır Hân, devlet düzeninin kötüye gittiğini görüp, Reşidüddin’in taraftarlarını
tekrar yönetim kademelerine getirdi ve Reşîdüddin’in oğlu Gıyâseddin Muhammed’i
de vezir tayin etti. (1328)36 Gıyâseddin Muhammed’in vezir olmasından sonra
müellifin ailesi ile İlhânlılar arasındaki ilişkiler yeniden düzene girdi. İlhânlı
Devleti’nde mâli görevlerini sürdüren Hamdullah Müstevfî; başta Baġdâd, Tebrîz ve
İsfahan gibi şehirleri gidip görme ve kütüphanelerinden yararlanma imkânına sahip
oldu. Hamdullah Müstevfî, devlet dairelerinde uzun bir süre çalıştıktan sonra, 40’lı
yaşlarının sonlarında bir kitap yazmaya niyetlendi. Böylece Hamdullah Müstevfî
çeşitli kitaplardan ve dostlarından yardım alarak, 1330’da genel bir tarih olan Târîḫ-i
Güzîde’yi, 1335’te 75.000 beyitlik Ẓafernâme’yi, 1340’ta da Coğrafya ve
33
Ayrıca bkz. Abdulkerim Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfi”, DİA, XV, s. 454, 455; Bkz. Müstevfî,
Žafernâme, I, s. 9.
34
35
Bkz. Müstevfî, Žafernâme, I, s. 11.
36
A.g.e., s. 9.
7
Kozmografya’ya dair eseri olan Nüzhetû’l-Ḳulûb’u tamamladı. 1340’tan sonra da
Ḳazvîn’de vefat etti.37
B.) MÜELLİFİN ESERLERİ
Hamdullah Müstevfî, ilk eseri olan Ẓafernâme’nin üçte ikisi tamamladıktan

sonra bu eseri yarım bırakıp, Reşidüddin Fażlullāh’ın teşvikiyle Târîḫ-i Güzîde’yi
yazmaya girişmiştir. Târîḫ-i Güzîde’yi 1330’da tamamlayarak, eseri Reşidüddin
Fażlullāh’ın oğlu Ġıyaŝeddin Muhammed’e sunmuştur.38 Târîḫ-i Güzîde, bir umumi
dünya tarihidir. Eser Reşidüddin Fażlullāh Hemedani’ye ait olan; CâmiǾû’t-tevârîħ’in
özeti niteliğindedir.39 Târîḫ-i Güzîde; 1 mukaddime, 6 kısım ve 1 hâtimeden oluşur.
Mukaddime kısmında yaratılış, birinci bölümde enbiya ve ünlü düşünürler; ikinci
bölümde İslâm öncesi İran hükümdârları; üçüncü bölümde Hz. Muhammed, ailesi,
torunları ve ashâbı, tâbiîn, dört halîfe devri, Emevîler ve Abbâsîler; dördüncü bölümde
Ṭâhiriler, Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler, Büveyhîler, Büyük Selçûḳlular, Irâḳ,
Kirman ve Anadolu Selçûḳluları, Ḥârizmşahlar, Atabekler, İlhânlılar ile pek çok
hânedan ve devlet; beşinci bölümde bazı din âlimleri, hekimler ve şâîrler; altıncı
bölümde ise Ḳazvîn’in tarihi konusu ele alınır.40 Altıncı bölüm mahalli tarihçilik
açısından çok önemlidir. Hatime bölümünde ise peyġamber, âlim, evliya, hükümdâr,
vezir veya ünlü kişilerin soy şeceresinden bahsedilir. Hamdullah Müstevfî, Târîḫ-i
Güzîde’nin mukaddimesinde yararlanmış olduğu kaynakları sıralar. Bahsedilen
kaynakların yanısıra, yararlandığı tespit edilen kaynaklar da vardır. Bu kaynaklardan
bazılarının adları ve yazarları şunlardır: Atâ Melik Cüveynî; Târîḫ-i Cihângüşâ, Ebû
Hanîfe b. Dâvûd Dîneverî; Kitâbü’n-Nebât, Faħrüddîn Ebû Süleymân Dâvûd Benâkitî;
Târîḫ-i Benâkitî, Firdevsî; Şâhnâme, Ḥamza el-İsfahânî; Târîḫ-i sinî mülûki’l-arż ve’l-
37
Ayrıca bkz. B. Spuler, “al-Mustawfî al-Kazwînî”, EI², III, s. 122; Zehra Rıżaî Neseb, “Ḥâmdûllāh
Mûstevfî”, DMBİ, XXI, s. 345; Abdulkerim Özaydın, “Hamdullah el-Müstevfi”, DİA, XV, s. 454;
Müstevfî, Târîħ-i Güzîde, s. 10; Müstevfî, Žafernâme, II, s. 4.
38
39
A.g.e., s. 3.
40
A.g.e., s. 13.
8
enbiyâ, İbnû’l-Esir; el-Kâmil fi’t Tarîħ, Ḳaḍı Beyḍâvi; Nizâmü’t-tevârîħ, Nizâmû’l-
Mülk; Siyerû’l-Mülûk, Nûreddin b. Şemseddin Muhammed el-Ejderî; Gāzânnâme,
Reşîdüddîn Fażlullāh; CâmiǾû’t-tevârîħ, Şebânkâreî; Mecma'u’l-ensâb, Şerefüddîn
Abdullāh b. İzziddîn Fażlullāh; Târîḫ-i Vassaf, Ṭaberî; CâmiǾû’l-beyân ve Târîḫu’l-
ümem ve’l-mülûk, Ẓahîrüddîn-i Nîsâbûrî; Târîḫ-i Âl-i Selçûḳ, İbn Hişâm; es-Sîretü’n-
nebeviyye, İbn Miskeveyh; Tecâribû’l-ümem, Ali b. Zeyd el-Beyhaḳî; Târîḫ-i
Beyhaḳ. Farsça yazılmış olan Târîḫ-i Güzîde, Abdülḥüseyin Nevâî (Tahran 1364 h.ş.)
tarafından 1364 h.ş.’te Tahran’da neşredilmiş, İngilizce’ye de Edward G. Browne (E.
J. W. Gibb Memorial Series, nr. XIV/1, Leyden-London 1910) tarafından tam bir
şekilde çevrilmiştir.41 Târîḫ-i Güzîde, ilk neşrinden itibaren büyük rağbet görmüş ve
birçok dile tercüme edilmiştir.
Hamdullah Müstevfî, 15 sene sonunda tamamladığı ikinci kitabı olan
Ẓafernâme’yi 1320’de, şâhnâme geleneğini yenilemek için yazmaya başlamış ve
1334’te eserini tamamlamıştır. Hamdullah Müstevfî, eseriyle 60.000 beyitlik
Firdevsi’nin Şâhnâme’sini geçmek istemiştir.42 Bu nedenle Ẓafernâme’deki beyit
sayısını 75.000 olarak hesaplamıştır. Dedesi Eminüddevle Nasr, eser yazılırken
müellife yardımcı olmuştur. Ẓafernâme, üç kısımdır. Hamdullah Müstevfî,
Ẓafernâme’nin ilk 25.000 beyitinde; İslâm’dan sonraki Araplar’ın tarihini, (Hz.
Muhammed, Dört Halîfe, Emevî ve Abbâsî dönemleri) 20.000 beyit olan ikinci
bölümde; İran’da hüküm süren hükümdârları, (Saffârîler, Sâmânîler, Gazneliler,
Gurlular, Deylemliler, Büyük Selçûḳlular, Anadolu Selçûḳluları, Ḥârizmşahlar,
Salġurlular ve Kutluğhanlılar vb.) ve 30.000 beyit olan üçüncü bölümde ise Türk ve
Moğollar’ı ayrıntılı bir şekilde ele alarak; eserini, Ebû SaǾîd Bahadır dönemine kadar
(1334) olan olaylarla sonlandırmıştır. Bu eseri ilim âlemine kazandıran Zeki Velidi
Togan’dır.43 Ẓafernâme’nin yazma nüshaları British Museum ile (Or., nr. 2833)
İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi’nde (nr. 2041-2042) bulunmaktadır.
41
Ayrıca bkz. Zehra Rıżaî Neseb, “Ḥâmdûllāh Mûstevfî”, DMBİ, XXI, s. 345-346.
42
A.g.e., aynı yer.
43
A.g.e., aynı yer.
9
Hamdullah Müstevfî, 1335’e gelene kadar, kitap telif etme konusunda zamanla
kendini geliştirmiş, bakış açısını derinleştirmişti. En önemli ve son kitabı olan
Nüzhetû’l-Ḳulûb’u ise 1340 yılında tamamladı. Bu eser Coğrafya ve Kozmografya
konusunda yazılmış, müellifin en olgun eseridir. Eser, 1 mukaddime, 1 önsöz, 3 bölüm
ve 1 hâtimeden oluşur.44 Eserin mukaddimesinde belirttiğine göre, Hamdullah
Müstevfî eseri dostlarının ricası üzerine kaleme almıştır. Eserin birinci bölümünde;
hayvanlara, bitkilere ve madenlere dâir, ikinci bölümünde insanın ahlaki ve fiziki
yapısına dâir, üçüncü bölümünde ise Coğrafya’ya dair çok kıymetli bilgiler verilir.
Coğrafya bölümü dört kısımdır. Biz, eseri tercüme ederken bu bölümden bazı bâpları
tercüme ettik. (Bkz. İçerik) Coğrafya’ya dâir üçüncü bölümün birinci kısmında; kutsal
beldelere (Mekke, Medine, Ḳûdüs); ikinci kısmında İran’ın siyasi ve sosyal durumuna,
vergi gelirlerine, bölgelerine, şehirlerine, köylerine, yol mesafelerine, dağlarına,
denizlerine, göllerine, madenlerine ve minarellerine; üçüncü kısmında İran’a uzak olan
bazı yerlere, dördüncü kısmında ise; diğer yerlerde bulunmayan görkemli yapılara dâir
önemli bilgiler verilir. Müellif eserin hâtime bölümünde ise; dünyadaki acayip
yaratılışlı canlılara dâir bilgiler verir.
Hamdullah Müstevfî’nin Târîḫ-i Güzîde, Ẓafernâme ve Nüzhetû’l-Ḳulûb
dışında iki eserinin daha olduğu öne sürülmektedir. Cihannüma’nın yazarı Hacı
Halîfe’ye (Kâtib Çelebi) göre; Hamdullah Müstevfî’nin 25 bâbtan oluşan ve
724/1324’te tamamladığı Mefaḥirû’t-tevâriḫ adlı bir eseri vardı.45 Bu eser günümüze
ulaşmamıştır veya eser Târîḫ-i Güzîde’nin içine eklenmiştir. Hamdullah Müstevfî’ye
atfedilen ikinci eser ise; yazarı belli olmayan Nihayetû’l-Erb fî Aḫbarû’l-Fars ve’l-
Arab adlı eseri tercüme ederek; Tecâribû’l-Ümem fî Aḫbarû’l-mülûkû’l-Arab ve’l-
Fars olarak isimlendirdiği eserdir.46 Bu eser günümüze ulaşmıştır. Eserin Hamdullah
Müstevfî’ye ait olup olmadığı tartışma konusudur. Bu eseri Reza Enzâbi Nejad
neşretmiştir.
44
Bkz. Hamdullah Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, haz. Muhammad Debir Siyâkî, Kitabḥâne-i Ṭâhûrî,
Tahran 1958, s. 16.
45
46
A.g.e., aynı yer.
10
2. NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’A DÂİR
A.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN YAZILDIĞI DÖNEM VE ÖNEMİ
Hamdullah Müstevfî, İlhânlılar döneminin önemli simâlarından birisidir. Gāzân

Hân ve Ebû SaǾîd Bahadır Hân’ın zamanlarında yaşamıştır. İlhânlılar, Cengiz Hân’ın
kurduğu Moğol İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra İran’da ortaya çıkan devlettir.
İlhanlı Devleti’nin kurucusu Cengiz Hân’ın torunu olan Hülagü olup, bu devlet Ebû
SaǾîd Bahadır Hân’ın ölümüne kadar, Cengiz Hân’ın soyundan gelenlerin
hükümdârlığında devam etmiştir. İlhânlı hükümdârlarından; Hülagü ve oğlu
Abaḳā’nın müslümanlara karşı güttüğü politika sert olsa da,47 ilerleyen zamanlarda
Ahmed Teküdâr’ın müslüman olmasıyla, İlhânlı Devleti yavaş yavaş İslâm’ın
etkisine girmeye başlamıştır. Argun, Geyḫatu ve Baycû’nun hükümdârlıkları sırasında
devam eden kargaşa dönemi; Gāzân Hân’ın hükümdâr olması ile son bulmuş, İlhânlı
Devleti yeniden parlak bir dönem geçirmeye başlamıştır.48 Reşîdüddin Fażlullāh,
şimdiye kadar yıkmaktan başka bir şey yapmamış olan Moğollar’ın inşa faaliyetlerine
bu dönemde başladıklarını söyler.49 Gāzân Hân’ın müslüman olması ile müslüman
halk rahatlamış, İlhânlı şehirlerindeki kargaşa biraz olsun son bulmuştur. Gāzân
Hân’ın reformlarından birçok insan gibi, tarihçiler de yararlanmıştır. Böylece yazılan
eserlerin sayısında artış olmuştur. Reşîdüddin ünlü eseri olan CâmiǾû’t-tevârîḫ’in
birinci cildininin önemli bir kısmını Gāzân Hân döneminde yazmıştır.
Gāzân Hân’dan sonra, Olcâytû döneminde bir müddet iç karışıklıklar yaşansa da
devlet tekrar sükûnete kavuşmuştur. Ebû SaǾîd Bahadır Hân döneminde, bir komploya
maruz kalan Reşidüddin Fażlullāh’ın ölümü ile ona taraftar olanların etkisi kırılmıştır.
Bir süre sonra Ebû SaǾîd Bahadır Hân, vezir Tâceddin Ali Şâh’ı azlederek Reşidüddin
Fażlullāh’ın kadrosundan olan devlet adamlarını tekrar görevlerine iâde etmiştir. Ebû
47
Ayrıca bkz. W. Barthold - J. A. Boyle, “Hūlāgū”, EI², III, s. 569.
48
Ayrıca bkz. Mustafa Musevî, “İlḫānlılar”, DMBİ, X, s. 704-711.
49
Ayrıca bkz. Abdülkadir Yuvalı, “Gāzân Han”, DİA, XIII, s. 430.
11
SaǾîd Bahadır Hân, öncelikle Reşidüddin Fażlullāh’ın oğlu Ġıyaŝeddin Muhammed’i
vezir tayin etmiştir. Ġıyaŝeddin Muhammed de Hamdullah Müstevfî’yi korumuş ve
onu yazmak için teşvik etmiştir.50 Hamdullah Müstevfî 1328’den 1335’e kadar gayet
uygun bir ortam bulmuş ve eserlerinden Târîḫ-i Güzîde ile Ẓafernâme’yi
tamamlamıştı. 1335’ten sonraki dönemde İlhânlı Devleti’nde etkili konuma gelen
mahalli beyler, istedikleri şehzadeyi hükümdâr yapıyor, istedikleri zaman da onları
tahttan indiriyorlardı. Bu başıbozuk devlet sisteminden ve türlü türlü karışıklıklardan
dolayı Hamdullah Müstevfî gayet yorulmuştu; ama dostlarının ricasını kıramayarak
Nüzhetû’l-Ḳulûb’u da 1340’ta tamamlamıştır.51
Nüzhetû’l-Ḳulûb’ta Hamdullah Müstevfî, öncelikle Reşidüddin Fażlullāh’ın
CâmiǾû’t-tevârîḫ’ini okuyup ondaki eksiklikleri görerek yazdığı Târîḫ-i Güzîde’de
önemli bir deneyim geçirmişti. Dolayısıyla müellifin Nüzhetû’l-Ḳulûb’u ilk olarak
yazmaması; onun deneyimini ve bilgisini artırmasını, Nüzhetû’l-Ḳulûb’un da daha
olgun bir eser olmasını sağlamıştır. Nüzhetû’l-Ḳulûb, İlhânlılar hakkında
başvurulabilecek en önemli eserlerdendir. Eserde kullanılan kaynaklar; resmi İlhânlı
vergi kayıtlarına, birinci elden kaynaklara, gezi ve gözlemlere dayanılarak oluşturulan
bilgilere dayanır. Hamdullah Müstevfî’nin İlhânlılar’ın hâkimiyet sahası içindeki
yerlerin durumuna çeşitli açılardan değinmesi, eserin önemini bir kat daha artırmıştır.
Bunun yanısıra Nüzhetû’l-Ḳulûb’ta bazı Arapça ve Farsça deyimlere de yer
verilmiştir. Bu bakımdan Nüzhetû’l-Ḳulûb dil ve kültür tarihi açısından da
yararlanılabilecek bir kaynaktır.52 Sonuç olarak eser hem içerik bakımından önemli ve
kullanışlı, hem de üslub bakımından anlaşılır ve sade bir eserdir.
B.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN NÜSHALARINA DÂİR
Nüzhetû’l-Ḳulûb’un 20 kadar nüshası vardır. İlk defa bu nüshalardan biri,

Hindistan’ın Bombay şehrinde 1311/1894’te Melikû’l-küttâb Mirza Muhammed
50
Bkz. Müstevfî, Žafernâme, I, s. 11.
51
Bkz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 26.
52
A.g.e., s. 98, 31, 100, 107.
12
Şîrâzî tarafından basılmıştır.53 Yalnız bu baskı taş baskı ile basıldığından çok fazla
kısım silik çıkmıştır, dolayısıyla bu baskı çok değerli bir baskı değildir. 54 Nüzhetû’l-
Ḳulûb’un İran ve Mezopotamya kısmı G. Le Strange tarafından Padişahi Gazetesi’nde
1902’de yayımlandı. Daha sonra G. Le Strange, 1915’te Nüzhetû’l-Ḳulûb’un üçüncü
kısmı olan Coğrafya bölümünün tenkitli metnini yayımlamıştır. G. Le Strange,
Nüzhetû’l-Ḳulûb’un bahsettiğimiz kısımlarını yayımlarken, temel olarak 16736
numaralı British nüshasını (969/1652) kullanarak; Paris, Saint Petersburg, Cambridge
ve Bombay nüshalarından da yararlanmıştır.55 Kaynakça olarak da Şerefüddîn Alî
Yezdî’nin Ẓafernâme’sinden, Yâḳūt Ḥamevî’nin MûǾcemû’l-Bûldân’ından, Ḥâfıẓ
Ebru’nun Coğrafya-i Ḥâfıẓ Ebru’sundan, İbnû’l-Belḫî’nin Farsnâme’sinden ve
Zekeriyyâ b. Muhammed Ḳazvînî’nin ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt ve Ġarâǿibû’l-
Mevcûdât’ından geniş ölçüde yararlanmıştır.56 Daha sonra Nüzhetû’l-Ḳulûb’un
hayvanlarla ilgili kısmı Lieut Colonel J. Stephenson tarafından 1928’de neşredilmiştir.
Yine eserin bizim de yararlandığımız coğrafya kısmı, Debir Siyâkî tarafından
Tahran’da 1958’de neşredilmiştir. Debir Siyâkî, temel olarak 1311/1894 Bombay’daki
taş baskıdan yararlanmanın yanında; Ahmed Efşar Şirazi’nin 5 Zilkâde 909 yılına ait
nüshası, Muhammed Ramażanî’nin 1 adet Muḥarrem 1072 yılına ait nüshası ve yılı
belli olmayan, ama diğerinden daha yeni bir zamana ait olan nüshası, tarihsiz Hindistan
nüshası ve bir de tarihsiz Avrupa nüshasından yararlanmıştır.57 Debir Siyâkî,
Avrupa’da bulunan nüshaların, müstensihler nedeniyle eksik ve hatalarla dolu
olduğundan bahseder. Bundan dolayı kendisi, temel olarak İran’da bulunan
nüshalardan yararlanmıştır. Ayrıca Debir Siyâkî, G. Le Strange’nin titiz bir çalışma
yapamadığını da belirtir. Siyâkî’ye göre; G. Le Strange, eser üzerinde çalışırken eserin
bazı yerlerine sonradan eklemeler yapmıştır ve bu eklemelerin çoğunu
belirtmemiştir.58 Anlaşılmayan kelimelerin üçte birini boş bırakmış, doldurulan
53
Bkz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 9.
54
A.g.e., s. 10.
55
A.g.e., s. 10-11.
56
A.g.e., s. 12.
57
A.g.e., s. 6-7.
58
A.g.e., s. 4, 13.
13
kelimelerin de yarısını yanlış yazmıştır. Debir Siyâkî’nin sözlerini, G. Le Strange’in
önsözü doğrular niteliktedir. Dolayısıyla her iki bilim adamı Bombay’daki taş
baskıdan memnun değillerdir ve ulaşabildikleri nüshalar üzerinde çalışmışlardır. Debir
Siyâkî, Nüzhetû’l-Ḳulûb’ta boş bırakılan yerleri ve değişik nüshalardaki kısımları
dipnotlarla belirtmiştir. Biz de tezimizi yazarken Debir Siyâkî’nin çalışmasının daha
sağlıklı olduğunu gördük ve onun çalışmasını temel aldık. G. Le Strange’nin
çalışmasını da göz önünde bulundurup yer yer farklılıklardan bahsettik.
C.) MÜELLİFİN NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’TAKİ METODU
Öncelikle Nüzhetû’l-Ḳulûb, mâli işler konusunda uzman bir kâtip tarafından

kaleme alınmıştır. Müellifin mesleği, yazdığı eser üzerinde etki bırakmıştır.
Dolayısıyla yazılan eser, tecrübesiz bir müellifin yazdığı esere göre daha dikkatli ve
özverili bir şekilde kaleme alınmıştır. Nüzhetû’l-Ḳulûb, Hamdullah Müstevfî’nin
yazdığı en son eser olduğundan, bu eser diğer eserlerine nazaran daha olgun bir eserdir.
Müellif, doğru bilgiyi bulmak için çok sayıdaki kaynaktan yararlanarak, kendi bilgi ve
gözlemlerini de kullanmıştır. Eserde verilen bilgiler, büyük oranda eleştiri
süzgecinden geçirilerek düzenlenmiştir. Ayrıca müellif, tartışmaya sebep olabilecek
bilgileri aktarırken alıntılar yaptığını belirterek, bilginin kaynağını ve müellifini de
belirtmiştir. Bu bakımdan müellifin kullandığı bu yöntem son derecede önemlidir.
Hamdullah Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb’ta 40’a yakın kaynak kullanmıştır.
Dolayısıyla eser kaynak ve tecrübe bakımından gayet zengin bir eserdir. Müellif
kullandığı kaynakların bir kısmını belirtmiş; bir kısmını da biz, vermiş olduğu
bilgilerden anlıyoruz. Şimdi öncelikle bu kaynakların yazarlarına ve eserlerine kısaca
değinelim. Yararlanılan eserler ve yazarları: Abdurraḥmân Manṣūr el-Ḫâzinî; ez-
Zîcû’l-Mûteberû’s-Sencerî es-Sultânî ile Kitâbû’l-Mîzâni’l- Ḥikme, Ahmed b.
Abdullāh; et-Ṭıbyan, Ali b. Ebû Bekir Herevî; Kitabû’l-İşârât ilâ MaǾrifeti’z-Ziyârât,
Ali b. Zeyd el-Beyhaḳî; Târîḫ-i Beyhaḳ, Belâzürî; Fütûĥû’l-Bûldân, Ebû Dülef MisǾar
b. Mühelhil Ḫazrecî; er-Risâletü’ŝ-Ŝâniye, Bîrûnî; Âŝârû’l-Bâḳīye, Kitâbû’t-tefhîm ile
14
Taĥdîdû Nihâyâtî’l-Emâkîn li-taśĥîĥi mesâfâti’l-Mesâkîn, Firdevsi; Şâhnâme, Ḥâfıẓ
Abdurraḥman b. Muhammed b. İshaḳ İṣfahanî; Târîḫ-i İṣfahan, Ḥâfıẓ Ḫālil Ḳazvînî;
Kitâbû İrşad, Halîfe b. Ḫayyâṭ; Ṭābaḳātü’r-ruvât ve et-Târîḫ, Ḫocâ Nasîrüddin Münşi;
Vilâyet-i Kirman, Ḫocâ Nasîrüddin Ṭûsî; Aḫlâḳ-ī Nâsırî ile Tenṣūḳnâme-i İlhânî, İbn
Baṭṭuṭa; Tuĥfetü’n-Nüžžâr fî Ġarâǿibû’l-Emśâr ve ǾAcâǿibû’l-Esfâr (seyahatnâme),
İbn Belḫî; Farsnâme, İbn Ḥavḳal; Ṣūretû’l-Arż, İbn Ḥurdâẕbih; Kitâbû’l-Mesâlik ve’l-
Memâlik, İbn İsfendiyâr; Târîħ-i Ŧaberîstan, İbn Ḳuteybe; Kitâbû’l-MaǾârif, İbnû’l-
Faḳīh Ahmed b. Muhammed; el-Bûldân, İmam Ali b. İsa el-Ḥarrani; ǾAcâǿibû’l-baḥr,
İsṭaḫrî; Kitâbû’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Maḳdisî; Ahsenü't-tekâsîm fî ma'rifeti'l-
ekâlîm, Reşîdüddîn Fażlullāh; CâmiǾû’t-tevârîħ, SemǾânî; Kitâbû’l-Ensâb, Ṭaberî;
CâmiǾû’l-beyân ile Târîḫu’l-ümem ve’l-mülûk, Vâḳıdî; Kitâbü’t-Ṭābâḳāt ile Kitâbû’l-
Meġâzî, Vehb b. Münebbih; Ḳıṣaṣū’l-enbiyâ ile Kitâbû’l-Mülûki’l-Mütevvece min
Ḥimyer ve Aħbârihim ve Ḳıṣaṣihim ve Ḳubûrihim ve EşǾârihim, Yâḳūt Ḥamevî;
MûǾcemû’l-Bûldân, Zekeriyyâ Ḳazvînî; ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt ve Ġarâǿibû’l-
Mevcûdât ile Âŝârû’l-Bilâd ve Aħbârû’l-Ǿİbâd. Yazarı belli olmayanlar; Acâibû’l-
Aħbâr, Târîḫ-i Maġrib, Tuhfetû’l-ġārâib, Ṣuverû’l-Eķālîm. Günümüze ulaşmayanlar:
Ceyhani; Kitâbû’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Melikşâh Risalesi, Ömer b. Sehlân es-Sâvî;
Senceriye Risalesi. Görmüş olduğunuz gibi Hamdullah Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb’u
yazarken yeterince kaynaktan faydalanmış; bunun yanısıra İlhânlı devlet arşivlerinden
ve gözlemlerinden de istifade etmiştir. Hamdullah Müstevfî, hemen hemen her
müslüman müellifin yaptığı gibi, eserini fâtiḥa (giriş) ile başlatmış, burada eserin
yazılma sebebine, içeriğine ve yöntemine değinmiştir. Coğrafya kısmında müellif, bir
bölgenin hakkında genel bilgiler verdikten sonra, bu bölgenin coğrafi konumundan ve
toplam vergi gelirinden bahsetmiştir. Bölgenin şehirlerinden bahsederken, anlatıma ilk
olarak o bölgenin başşehri ile başlamıştır. Şehir anlatılırken, eğer o şehir hakkında
ayrıntılı bir bilgi varsa, o şehrin coğrafi koordinatlarına, fiziki yapısına, boyutlarına,
şehrin kim tarafından kurulduğuna veya o şehrin tekrar ne zaman kurulduğuna, şehrin
içinde büyük binaların var olup olmamasına; şehir halkının dini, etnik, kültürel,
psikolojik ve fizyolojik durumuna ve şehrin toplam vergi gelirine dâir bilgiler
15
vermiştir. Eğer bahsedilen yer hakkında bilgi az ise; mutlaka o şehrin vergi gelirini
belirtmiştir ki, biz buradan Hamdullah Müstevfî’nin o yere gitmediğini, o yerin vergi
gelir kayıtlarını incelediğini ve değişik kaynaklardan yararlandığını anlıyoruz. Bunun
yanısıra Hamdullah Müstevfî gitmediği yerler hakkında da çeşitli açıklamalar
yapmıştır. Burada dikkat edeceğimiz husus şudur: Müellif gitmediği yerleri anlatırken
yararlandığı kaynaklar arasında kıyaslama yaptığı kuvvetle muhtemeldir. Bu
kıyaslama sonunda mâkul, kabul edilebilir bir bilginin ortaya çıkmasına özenle gayret
göstermiştir. Çünkü müellif, nasıl bir kitap yazdığının farkındadır ve eserinin bir evliya
menkıbesi veya macera kitabı olmasını istememiştir. Bunun yanısıra kısmî oranda, yeri
geldikçe kerametlerden ve ilgi çekici durumlardan bahsetmeden edememiştir.59
Önceden de belirttiğimiz gibi kendisinin şiî veya sünnî olduğu belli değildir,
fakat eserinde -muhtemelen İlhânlı baskısı ile- şiî görüş kuvvetlidir. Kendisinin
yaşadığı dönemde İlhânlılar, Memlükler’le savaşıyor ve onlara yeniliyorlardı.
Çoğunluğu müslüman olan halka liderlik yapan İlhânlı Devleti’nin hükümdârları,
büyük bir ihtimalle Memlükler’e karşı zaferler kazanmak için müslümanlığa girip,
cihât olgusundan faydalanmaya çalışıyorlardı. Sünnî Mısır’a karşı destekleyecekleri
mezhebin şiîlik olması doğaldı. Bu nedenden dolayı, İlhânlı müverrihleri Hz. Ali’nin
isminin geçtiği yerlerde ona uzunca methiyeler düzüyorlar ve yer yer onun
kerametlerinden bahsediyorlardı. Yani, müverrihlerin sünnîlere karşı aldıkları tavır ile
şiîlere karşı aldıkları tavır bir değildir. Dolayısıyla bu şiî etkinin izleri Nüzhetû’l-
Ḳulûb’ta da açık bir şekilde görülür; ama kerametlerin veya ilginç durumların
aktarılmasında Hamdullah Müstevfî’nin hamâsi bir dili yoktur. Yeri geldikçe
Hamdullah Müstevfî bir durum hakkında neyin doğru olduğunu belirtmek için eserde
açıklayıcı ek bilgiler verir. Örneğin; depreme sebep olan etki hakkındaki60 müellifin
bilimsel açıklamaları çok yerindedir.
59
Bkz. s. 33.
60
Bkz. s. 44.
16
Eserin tamamında müellifin bahsettiği gibi akıcı ve basit bir Farsça
kullanılmıştır. Arapça sözlerden ve anlamı muğlak ifadelerden kaçınılmıştır. Bununla
beraber deyimin aslı Arapça olan cümleler de eserin içerisinde bulunmaktadır.61
Eserde göze çarpan durumlardan diğer bir tanesi de; coğrafi koordinatlardır.
Müellif bir yerin coğrafi koordinatlarını verirken; “Beşinci iklimden olup, boylamı
Ḫālidât adalarına göre (‫ )فح‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م ک‬konumundadır”
ifadesini kullanıp, değişik yerler için de farklı harflerle farklı koordinat dereceleri
vermiştir.62 Yeri geldikçe dipnotlarda değineceğimiz bu konuyu, özet bir şekilde
aktaralım: Burada gördüğünüz gibi “beşinci iklim” ifadesi var. Yedi iklim teorisi İran
coğrafyacılarının etkisi ile gelişen bir teoriydi.63 Bu teoriye göre; İran merkezde
kalarak; etrafındaki ülkeler birbirine değecek şekilde toplam 7 daire ile gösterilirdi.64
Zamanla bu tarz, Batlamyus ile köklü bir şekilde değişime uğrayarak, dünyanın
kuzeyindeki 63º ile 16º kuzey enlemlerinin arası 21 enlem ile ve 0º Kanarya adaları
(The Islands of Eternity) ile 180º doğu boylamının arası ise 18 boylam ile
gösterilmiştir.65 Ayrıca Batlamyus ve Tirli (Surlu) Marinos’un katkıları ile dünya
meridyen ve paraleller ile tanışmıştır.66 Böylece, haritalardaki dünyanın merkezi
problemi yavaş yavaş dini ve siyasi nedenlerden arınmaya başlamıştır. Batlamyus’tan
etkilenen İslâm coğrafyacıları da zamanla haritalarını geliştirmiş, farklı yöntemler
kullanmışlardır. Ebû Zeyd Ahmed b. Sehl el-Belḫî, dünyanın diğer bölgelerini dışarıda
bırakarak sadece “memleketû’l-İslâm”ın değişik yerlerini kapsayan bölgesel haritalar
yapmış ve bunların her birine “iklim” adını vermiştir.67 Ṣuverû’l-Eķālîm’de de bu
metoda uygun haritalar yapılmıştır. Hamdullah Müstevfî’nin de sıkça bahsettiği bu
eser günümüze ulaşmamıştır. Bu ekolü takip eden başta İsṭaḫrî, Maḳdisî ve İbn Ḥavḳal
61
Bkz. s. 22.
62
Hamdullah Müstevfî, bu coğrafi koordinatlandırma sistemini büyük oranda İbn Belhî’nin Farsnâme,
ve Birûnî’nin Taĥdîdû Nihâyâtî’l-Emâkîn li-taśĥîĥi mesâfâti’l-Mesâkîn adlı eserinden almıştır.
63
Ayrıca bkz. Muhammed Hasan Genci, “İḳlîm”, DMBİ, s. 676-691.
64
65
Bkz. 1 ve 2 nolu haritalara; Açıklamalar için bkz. Hamd-allāh Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, haz. G.
Le Strange, E. J. W. Gibb Memorial Series, nr. XXIII, Leyden-London 1919, s. 2.
66
Ayrıca bkz. G. R. Crone, Maps and Their Makers, Hutchinson’s University Library, London 1953, s.
19, 20.
67
17
olmak üzere coğrafyacılar eserlerinde bu sistemi kullanmışlardır. Böylece XIV.
yüzyıla gelindiğinde Hamdullah Müstevfî’nin önünde, yöntemine başvuracağı pek
çok eser vardı ve Müstevfî; bu yöntemlerin içerisinden Moğollar’ın Çinliler’den aldığı
sistemi uygun buldu. 68 Bu sisteme göre enlem ve boylamlar birbirleriyle kesişecek
şekilde diziliyor ve enlemler ile boylamlar kutuplarda birleşmiyordu. Yani enlem ve
boylam arasındaki çizgiler dikdörtgen oluşturuyordu. Bu yönteme göre, Hamdullah
Müstevfî haritasını 18 boylama ve 9 enleme böldü. Kuzeyde 9 enlem ve 9 boylam
çizdi. Güneyi ise su kabul ederek siyaha boyadı. Oluşan kareleri de 10º×10º ölçüdeki
boyutlara taksim etti. Dolayısıyla Hamdullah Müstevfî, şehirlerin koordinatlarını
belirlerken; kendi zamanından önceki coğrafyacılardan belli ölçüde değişik bir sistemi
kullanmıştır69 ve bu yöntemi çok güzel bir şekilde uygulamıştır. “Ḫālidât adalarına
göre (‫ )فح‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م ک‬konumundadır” ifadesi ile; Ḫālidât
adaları (Kanarya adaları) 0º kabul edilmiş ve dereceler doğuya doğru büyümüştür.
Verilen harfler ise ebced hesabında karşılık gelen rakamlardan oluşmuştur.70 Verilen
koordinatla, kuzey yarım küre kastedilmiş ve harita müellifin kendisinden önceki
İslâm coğrafyacılarının haritaları gibi ters çizilmiştir.
Hamdullah Müstevfî, anlaşıldığı üzere eserini yazarken diğer kaynaklardaki
bilgilerden acele ve dikkatsiz bir şekilde özet çıkartıp, maddi çıkarları ön plana
almamıştır. Dolayısıyla Hamdullah Müstevfî, eserinin her bakımdan mâkul, yeni ve
kullanışlı bir eser olmasını sağlamak için ciddi ve dikkatli şekilde çaba göstermiştir.
68
Ayrıca bkz. S. Maqbul Ahmad, “Harita”, DİA, XVI, s. 209.
69
70
Ebced harfleri ve sayı değerleri: (‫ = ا‬1), (‫ = ب‬2), (‫ = ج‬3), (‫ = د‬4), (‫ = ه‬5), (‫ = و‬6), (‫ = ز‬7), (‫ = ح‬8), (‫= ط‬
9), (‫ = ی‬10), (‫ = ک‬20), (‫ =ل‬30), (‫ = م‬40), (‫ = ن‬50), (‫ = س‬60), (‫ = ع‬70), (‫ = ف‬80), (‫ = ص‬90), (‫ = ق‬100), (‫ر‬
= 200), (‫ = ش‬300), (‫ = ت‬400), (‫ = ث‬500), (‫ = خ‬600), ( ‫ =ذ‬700), (‫ = ض‬800), (‫ = ظ‬900), (‫ = غ‬1000), Bkz.
Azertaş Azernuş, “Ebced”, DMBİ, II, s. 361.
18
I.) TÜRKÇE ÇEVİRİ, METNİN TAHLİL VE TENKİDİ
A.) IRÂḲ-Ī ǾARAB BÖLGESİ’NİN71 ANLATILMASI
Mesâlikû’l-Memâlik’te72; Irâḳ-ī ǾArab bölgesi73 İran diyârının kalbi olarak

anlatılır.74 Kalp bedenin sultanı olduğundan75; başlangıç, genel açıklamadan önce gelir
ve Ṣuverû’l-Eķālîm’de76 de Irâḳ-ī ǾArab, İran’ın kıblesi (olarak bahsedildiğinden)
burayla başlamak daha uygundur. Gerçekten de Irâḳ-ī ǾArab, emirû’l-müǿminîn
Ali’nin (a.s) hükümet merkezi, onun mezarının bulunduğu yer ve Abbâsî halîfelerinin
540 senelik hilafet makamı olduğundan, burayla başlamak gerekir. Irâḳ-ī ǾArab
bölgesinin sınırları içinde; Necid Çölü, Fars Denizi, Ḫū zistan , Kürdistân ve Diyâr-ı
Bekr vilâyetleri vardır. Bölgenin boyu; Tikrit’ten ǾAbadan’a 125 ferseng,77 eni ise;
Ḥulvân geçidinden, Necid Çölü’nün içindeki Ḳādisiye’ye kadar 80 fersengtir. Irâḳ-ī
ǾArab bölgesinin yüzölçümü yaklaşık 10.000 fersenglik bir alandır. Müslümanlara
Irâḳ-ī ǾArab bölgesini miras bırakan halîfe Ömer (r.a) zamanında, bu bölgenin
71
72
Mesâlikû’l Memâlik, Kitâbû’l-mesâlik ve’l-memâlik veya el-Mesâlik ve’l-memâlik adlı eserlere
benzer isme sahip olan pek çok eser vardır ve bu eserler farklı kişiler tarafından yazılmıştır. (Mehlî,
İsṭāḫrî, Tunusî) Müellifin bahsettiği eser; İbn Ḥurdâẕbih’in “Kitâbû’l-mesâlik ve’l-memâlik” adlı
eseridir. Bkz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 24.
73
İslâm fetihlerinden sonra kurulup, Irâḳeyn (iki Irâḳ) adıyla anılan Baṣra ve Kûfe şehirleri, Sâsânîler’in
başşehri Medâǿin’in yerine bölgenin merkezi haline gelmiştir. Daha sonra Ḥaccâc b. Yusuf Sâḳīfi devlet
idâresini bu iki şehre eşit uzaklıkta kurduğu Vâsıt’a taşımıştır. Bağdat, Abbâsîler döneminde kurulan
yeni şehirlerin en görkemlisi olmasının yanında, uzun süre Irâḳ bölgesinin merkezi olma niteliğini de
korumuştur. Daha sonraki dönemlerde Irâḳeyn tabiri Irâḳ ve Cibâl’i de içine alarak İran’ın batı yaylasına
kadar uzanmıştır. Irâḳ’ta Selçûḳ̮lu hâkimiyetiyle birlikte Cibâl bölgesi Irâḳ-ı̄ ǾAcem; Irâḳ olarak bilinen
Aşağı Mezopotamya da (Sevâd) Irâḳ-ı ǾArab tabiriyle anılmaya başlanmıştır. Ayrıca bkz. Mustafa Sabri
Küçükaşcı, “Irak”, DİA, IX, 85-87. Müellifin eserinde “‫ ”عراق عجم“ ”عراق عرب‬diye bahsedilen bölgeleri
“Irâḳ-ı̄ ǾAcem Bölgesi” ve “Irâḳ-ı̄ ǾArab Bölgesi” olarak isimlendirmenin daha akıcı ve doğru olduğunu
düşündük. Bununla beraber bu bölgelere; “ǾArap Irâḳı̄”, “ǾAcem Irâḳı̄ ” da denmiştir.
74
Bkz. İbn Ḥurdâẕbih, Kitâbû’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, Dâr-û Ṣâdir Offset, Leiden-Beyrut 1992, s. 5.
75
Bkz. Yâḳūt Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, I, Dâr-û Ṣâdir, Beyrut 1995, s. 289.
76
Ṣûverû’l-Eḳālîm, Taḳvîmû’l-Bûldân adıyla da anılır. Eserin müellifi Ebû Zeyd el-Belḫî olup, bu eser
günümüzde mevcut değildir. Müellifi belli olmayan Tahran’da basılan başka bir Ṣûverû’l-Eḳālîm daha
vardır ama müellif bu kitaptan yararlanmamıştır. Bkz. bib.
77
Ferseng kelimesi farsça bir kelimedir. Arapça’ya “fersah” diye geçmiştir. Kelime Ermenice’de
hrasah, Süryânîce’de prasahā, Pers dilinde frasang, Heredot ve Xenophon tarihlerinde, “παρασαγγης”
şeklinde geçmektedir. 1 ferseng 6.23 km’lik bir uzunluğu ifade eder. Alan hesaplarken bu uzunluğun
karesi kastedilir. Ayrıca bkz. Yusuf Halaçoğlu, “Ferseng”, DİA, XII, s. 412.
19
ölçülmesi için emir verilmişti ve dikkatli bir araştırmadan sonra Irâḳ-ī ǾArab bölgesi,
36.000’lik ceriblere78 ayrıldı. Yani; 1 ferseng 36.000 cerib kabul edildi. 10.000
fersenglik bir alan da bu hesaba göre ölçüldü. Normalde her ferseng, 40.000 cerib ve
her cerib 60x60 ġamlık79 alanı ifade eder. Bu durumda 10.000 fersenglik alan da
400.000.000 cerib eder. Bu ölçümlerin boyutunu (1 fersenglik alan) saptayabilmek;
sadece, bölgenin doğru ölçülü bir meridyen ve paralel çizgileri içine dâhil edildiği, var
olan alanın özelliklerinin eşit olduğu durumlarda işe yarar. Harita (her yer düz kabul
edildiği için) gerçekte bu durumun olacağını göstermez. Çünkü hesaplanan yerde bir
vilâyet daha geniş olabilir ve diğer vilâyet varsayılan alandan daha dar olabilir.
(Herhangi bir) vilâyetin büyük bir kısmı susuz çöl, verimsiz ve boş halde bulunan
bataklık alan da olabilir. Alan hesaplaması, Ömer (r.a) zamanında yapılırken, Ömer
(r.a) sadece sulamaya müsait ekili alanların olduğu zeminin hesabını dikkate almıştır.
Dolayısıyla bu hesaplamalar iki değişik metottan dolayı farklı çıkmaktadır. Halîfe
Ömer, 1 ceriblik alandaki buğdaylık toprağa 4 dirhem, arpalık olan topraklara 2
dirhem, hurmalıklara80 8 dirhem, asmalık ve meyve yetiştirilen topraklara da 6 dirhem
vergi koymuştur. Ömer (r.a) müslüman olmayan 500.000 kişiyi üç gruba ayırmış ve
bu insanların zenginlerine 48 dirhemlik, orta sınıfına 24 dirhemlik, fakirlerine ise 12
dirhemlik cizye vergisi şartı koymuştu. Bahsedilen insanlardan alınan cizye vergisinin
toplamı 128.000 dinar olup, bu vergi her yıl toplanmıştır. Bu miktar zamanımızın
parasıyla 2.133 tûmân81 eder. Ḥaccâc b. Yusuf82 zamanında ise yıldan yıla 18.000’er
dirhemlik cizye vergisi toplanmıştır. Bu miktar zamanımızın parasıyla 300 tûmân eder.
Bu, (vergi alımı) zâlim olarak bilinen Ḥaccâc’ın ve âdil Ömer’in sayesinde olmuştur.
78
Hz. Ömer zamanından itibaren İslâm dünyasında kullanılan alan ve hacim ölçüsüdür. Ayrıca bkz.
Mustafa Fayda, “Cerib”, DİA, VII, s. 402.
79
Gam, bir insanın bir adımda aldığı mesafedir; bir ayak uzunluğu değildir. Bkz. Dihḫūdâ.
80
Müellif, 1 hurma ağacından değil, 40 hurma ağacından alınan vergiden bahsetmektedir.
81
Tûmân veya Tümen tâbiri, İlhanlılar’dan önce askeri birlik anlamında kullanılırken; onlardan sonra
yavaş yavaş para birimi anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Ayrıca bkz. Osman Gazi Özgüdenli,
“Tümen”, DİA, XLI, s. 461-462.
82
Ḥaccâc b. Yusuf, “ẓâlim” lakabıyla anılan, Emevîler’e ölene kadar şevkle hizmet eden validir. Kendisi
Saḳīf kabilesine mensuptur. Mervân b. Ḥakem’in Emevî valiliğine getirilmesinde babasının ve
kendisinin büyük bir rolü olmuştur. Emevîler’e karşı çıkan isyanları şiddetle bastırmış ve 20 sene
boyunca devamlı bir şekilde hareket halinde olmuştur. Kâbe’yi kuşatıp, ona mancınıkla zarar verdirdiği
söylenir. Ayrıca bkz. İrfan Aycan, “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”, DİA, XIV, s. 427,428.
20
Buna rağmen şiîler Ömer’i zâlim biri olarak görür ve sünnîler ise onun âdil biri
olduğunu düşünürler. Bu vergiler geçmişte her ne şekilde toplanırsa toplansın,
günümüzde bu tip vergi çeşitlerinin miktarı sabitlenmiştir. Bu vergiler, ḫarâc-ı râtib83
olarak bilinmekle beraber vergi gelirleri doğrudan merkeze (hazineye) aittir. Irâḳ-ī
ǾArab bölgesinin (toplam) vergi geliri zâlim yöneticiler yüzünden 300 tûmân civarına
kadar düşmüştür.84 Bununla beraber, günümüzde tarıma elverişli halde bulunan meyve
bahçeleri ve ekili alanlar eğer halîfe Ömer zamanındaki gibi tertibe koyulsaydı, tarım
ürünlerinden bu zamanda alınan vergi miktarında daha fazla artış olurdu. Cerib başına
arpadan alınan vergi gelirini 2 dirhem saysak bile, toplam vergi geliri 12.000.000 dinar
olurdu. Bu miktar da 1.200 tûmâna eşittir.85 Bu bile çok düşük bir miktardır. Zamanın
birinde ben, Baġdâd’ta vergi dairesinde çalışıyorken resmi bir belge gördüm. O anda,
Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin vilâyetlerinin toplam vergi gelirinin 3.000 tûmândan fazla
olduğunu fark ettim. O günlerde zamanın yöneticileri tarım ve imâr işlerine o kadar
fazla önem veriyorlardı ki, sığırların boğazlanmasını bile yasak etmişlerdi. Bu
mülahazaya binaen, bir şâîr demiştir ki:
“Biz kara olmaktan şikâyet ediyorduk ama;
Câhilin biri, bize sığır etini bile yasakladı”
Şu an, o zamanın yöneticilerinin önem verdiği sığırlardan eser bile kalmamıştır.
Devlet hazinesine gelir sağlayan bu tür uygulamalar unutulmuştur. Tarım ürünleri,
yine aynı tarım ürünleridir ama; lütfû ve rahmeti geniş Allah’ım tüm İran diyârına ve
tüm müslümanlara âdil yöneticiler nasip eylesin! Biz, (eserde) farklı bölgeleri ve
şehirleri tanımlamaya girişeceğiz ve alfabetik düzene göre; başlangıç için “‫ ”ا‬harfi ile
başlamalıyız. Kûfe “‫ ”ک‬harfi ile başlar, Baġdâd ise “‫ ”ب‬harfi ile başlar. Bununla
beraber Kûfe, Hazreti emirû’l-müǿminîn Ali’nin (r.a) başkenti ve onun gömülü olduğu
yerdir. Baġdâd ise; bu topraklardaki şehirlerin anasıdır. Ayrıca Baġdâd; Abbâsî
halîfeliğinin başkenti, İmâm Musa Kâẓīm ve İmâm Muhammed Taḳī’nin mezarının
83
Ḫarâc-ı râtib, devletin aldığı sabit vergi anlamına gelir. Bkz. Dihḫūdâ
84
Müellif bir hayli zaman geçmesine ve nüfusun artmasına rağmen vergi gelirinin düşük kaldığından
bahsetmektedir.
85
Dolayısıyla bu kıyaslamadan 1 tûmânın 10.000 dinar olduğunu anlıyoruz.
21
olduğu yerdir. Biz bu kısıma, (bu nedenlerle) bu iki şehirle başlamalıyız ve sonra
(diğer şehirlerin) alfabetik düzenini takip ederiz. Ayrıca sonraki kısımlarda, benzer
bölgeler için biz, her kısımda vilâyetlerin başkentlerini açıklayarak başlarız ve daha
sonra alfabetik düzeni takip ederiz.
1.) Kûfe: İslâmi bir şehir olan Kûfe86 üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫)عط لت‬87 boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال له‬konumundadır.88 Bu
enlem ve dereceler, ittifakla belirlenmiştir. Hiç şüphesiz ki, Kûfeliler’in işi rast gitmez
ve onlara güven olmaz. Resûlullāh’ın (s.a.s) ailesi bu duruma daha önce şahit olmuştur.
Bir Arap atasözünde der ki: “‫”الکوفی ال یوفی‬89 Kûfe’yi, Hûşeng Pişdâdi90 kurdurmuş
olup, daha sonra bu şehir harabe haline gelmiştir. Halîfe Ömer zamanında bu şehir,
SaǾd b. Ebî Vaḳḳāŝ91 (r.a) tarafından yeniden kurdurulmuştur.92 Bu şehrin en uzun
86
Kûfe adı konusundaki görüşler farklıdır. İsmin Süryânîce veya Farsça kökenli olduğu düşünüldüğü
gibi arazi şeklinden hareketle “yuvarlak kum tepesi, çakıl taşları ile karışmış kum tepesi” veya
“insanların toplandıkları yer” anlamlarını taşıyan Arapça “kûfe” kelimesinden geldiği, yahut şehrin
ismini buradaki Kûfân adlı bir tepeden aldığı da kaydedilmektedir. Bkz. Hichem Djait, “Al-Kûfa”, EI²,
V, s. 345, 346; Casim Avcı, “Kûfe”, DİA, XXVI, s. 339-342.
87
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )عط لب‬32' 79° olarak verilmiş, krşrz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s.
31, 3 nolu dipnot; Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, s. 37.
88
Müellif “Ḫālidât adalarına göre” demekle, bugünkü 28° Kuzey enlemi, 15° Batı boylamında bulunan
Kanarya adalarına göre konumu kastetmiştir. (Bkz. Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, s. 2, 1 nolu dipnot) Bu
adalar ayrıca SâǾdât (mutluluk) adaları (‫ )جزایر السعادات‬diye de bilinir. (Bkz. Ḳazvînî, Âŝârû’l-Bilâd, s.
29) Kanarya adaları 0° meridyeni olarak kabul edilmiş ve doğuya doğru boylam dereceleri
büyütülmüştür. Dolayısıyla “Ḫālidât adalarına göre (‫ )عط لت‬-yani; 32' 79°- boylamında” ifadesi ile
verilen konum hem dakika hem de derece cinsinden verilmiştir. (‫ )لت‬ve (‫ )عط‬arasında verilen boşluk
derece ve dakika arasındaki farkı kastetmektedir. Sağ taraf derece ile başlar, sol taraf dakika ile devam
eder. Bu hesaplamaya göre müellifin verdiği koordinatlar, günümüzde kullandığımız coğrafi dereceler
ile hemen hemen aynı işlevdedir. Batıda, Greenwich’ten 15° daha batıda olan Kanarya adaları 0°
boylamı olarak kabul edilip, boylam dereceleri doğru doğru büyümüştür. Kuzeyde bugünkü 45° enlemi
ile 15° emleminin arası kısımlara ayrılmıştır. Ekvatordan yukarıya doğru iklimler; birinci, ikinci,
üçüncü.. diye belirtilmiştir. İklimler arasındaki mesafe ise eşit değildir. (Bkz. 17 nolu harita) Ekvatorun
güney tarafı ise -Bîrûnî tesiriyle- yaşamın mümkün olmadığı kara parçası olarak kabul edilmiştir. (Bkz
Bîrûnî, Taĥdîdû Nihâyâtî’l-Emâkîn li-taśĥîĥi mesâfâti’l-Mesâkîn, II, Farsça terc. Ahmed Aram,
Danişgâh-i Tahran, Tahran 1352 h.ş., s. 27.) Müellif, “ekvatorun (‫ )ال له‬-yani; 35' 31°- konumundadır”
ifadesi ile, dünyanın kuzey yarım küresinin koordinatını kastettmiştir.
89
“Kûfeliler’de vefâ bulunmaz.”
90
Şâhnâme’de bahsedilen kahramanlardan biri. Bkz. Hâkim Ebû-l’Kasım Firdevsi, Şâhnâme, Pejman
Pur Ḥüseyin, Tahran 1391 h.ş., s. 17.
91
SaǾd b. Ebû Vaḳḳās̱ , Hazreti Muhammed’in annesinin amcası olup, Hazreti Muhammed ona “dayı”
diye hitâp ederdi. SaǾd b. Ebû Vaḳḳās, İran’da İslâm’ın yayılması için ordu komutanlığı ve valilik gibi
makamlara getirilmiştir. Bu yüzden ona, “Fârisû’l-İslâm” lakâbı verilmiştir. Ayrıca bkz. İbrahim
Hatiboğlu, “Sa‘d b. Ebû Vakkās”, DİA, XLV, s. 372-374.
92
Kûfe, Ḳādisiye Savaşı’nın [h.15/m.636] hatırasına kurulmuştur.
22
binası Burc-u Delu’dur.93 Hâşimiyye kasabası buranın yakınındadır. Emirû’l-
müǿminîn Ali, (r.a) Kûfe’nin etrafına sur çekilmesini istemiş, fakat bu işi Abbâsî
halîfesi Ebû’d-devâniḳ Manṣûr94 faaliyete geçirerek, Kûfe’nin etrafına sur çekmiştir.
Bu surların çevresi 18.000 ġamdır. Şehrin havası Baġdâd’tan daha sıcaktır. Rüzgar
şehrin kuzeyinden eser. Buranın suyu, bölgenin nehri olan Fırat’ın bir kolundan gelir.
Şehrin hurmalıkları bol olup, şeker kamışları bölgenin diğer şehirlerinkinden daha
güzel ve büyüktür. Şehirde tahıl, pamuk ve diğer tarım ürünleri de var olup, bu tarım
ürünleri güzeldir. Ayrıca Nûḥ peyġamber zamanında tufanın başladığı ilk yer Kûfe’dir.
ḲurǾân’da bundan söz edilir: “Sular coşup taştı.”95 Bu bölge (Nûh tufanının başladığı
yer) bir mescidin96 içinde; câmide batıyla kıble arasındaki köşededir. Emirû’l-
müǿminîn Ali (r.a) yaralanınca, câmideki sütunlardan birine elini yasladığında, onun
mübarek elinin izi sütunda çıkmış, daha sonra insanlar bu yerin uğurlu olduğuna
inanmışlar ve o yeri ellemişlerdir. Bir müddet sonra bu yer oyuk haline gelmiştir.
Ayrıca Hazreti emirû’l-müǿminîn Ali (r.a) burada bir kuyu kazmıştır. Bu kuyu dışında
Kûfe kuyuları tatlı su vermez, diğer kuyular acı ve tuzludur. Kûfe’nin büyük bir
bölümü şu zamanda harabe halindedir. Halkın çoğu İsnâaşeriyye mezhebine97
mensuptur. Halkın dili bozuk bir Arapça’dır. Burada birçok sahâbe mezarı vardır ve
onların arasında ashâbın sonuncularından, 86’da [m.705] ölen Abdullāh b. Bekr,
ulemânın büyüklerinden ve âlimlerden, ṣâlis-i ḳurra-ı sebǾa98 Ebû Ömer’in da mezarı
bulunur.
Kûfe’ye bağlı bir sürü vilâyet vardır ve şehrin gelirleri devlet hazinesine bağlıdır.
Berşive sahrası ve Irâḳ-ī ǾArab bağlarının tamamının vereceği vergi bellidir: Yazın
93
Kova Burcu anlamına gelir.
94
Manṣûr, ikinci Abbâsî halîfesi olup doğum tarihi kesin olmamakla beraber [h.158/m.775]’te
öldürülmüştür. Yalnız 1 sene kadar halîfelik yapmıştır. Döneminde halka çok iyi davrandığı için
kendisine Ebû’d-devânik; “metelik babası” anlamında lakap takılmıştır. Ayrıca bkz. Nahide Bozkurt,
“Mansûr”, DİA, XXVIII, s. 5-6.
95
KurǾân-ı Kerîm, Hûd sûresi 40. ayet
96
Bu mescid bugün Irâḳ’ın Kûfe şehrinde bulunan Kûfe mescidinin avlusundadır.
97
On İki İmam mezhebinin görüşlerini savunan şiî mezhebi.
98
KurǾân-ı Kerîm’i iyi okuyan 7 kişiden üçüncüsü. İbn Mücâhid’in yedi kıraati topladığı eseri;
Kitâbü’s-Seb‘a ile kendisinden sonra gelen kıraat âlimlerini derin bir şekilde etkilemiş ve kitabına aldığı
yedi kıraatin sahiplerine kurra-ı sebǾâ denmiştir. Ayrıca bkz. Abdülhamit Birışık, “Kıraat”, DİA, XXV,
s. 426-433.
23
veya bahar, ziraatle uğraşanların gelirinin üçte biri tarla sahibine, üçte biri çalışana
üçte biri de devlete vergi olarak bırakılır. Kûfe’den iki ferseng uzaklıkta, kıble
tarafında Hazreti emirû’l-müǿminîn Ali’nin (r.a) mezarı, Ġervi şehitliği99 olarak
bilinen yer bulunur. Emirû’l-müǿminîn öldürücü yarayı Kûfe câmisinde aldığında
onun vasiyeti gereğince, vefatından sonra mübarek bedenini bir deveye yerleştirdiler
ve deveyi hareket ettirdiler. Salınan deve, bu şehitliğe geldiğinde Hazreti Ali’nin
bedenini defnettiler. Emevî halîfelerinin döneminden Abbâsîler’e kadar Hazreti
Ali’nin kabir yeri belli değildi. 175’te [m.791/792] Hârûn er-Reşîd100 bu civarlarda
avlanıyormuş ve bir av hayvanı onun korkusundan buraya sığınmış. Hârûn er-Reşîd
atını (av hayvanına doğru) zorlamasına rağmen, at ürkmüş ve buraya gitmemiş. Hârûn
er-Reşîd de bu durumdan korkunca, buranın halkından bu durumun nedenini sormuş.
O bölge halkı da Hazreti emirû’l-müǿminîn Ali’nin kabrinin burada olduğunu
söylemiş. Hârûn er-Reşîd emir vermiş ve o bölgeyi kazmışlar, Hazreti Ali’nin
bedenine ulaşmışlar ve böylece Hazreti Ali’nin kabir yeri açığa çıkmış101 Bir kısım
halk (bu olaydan sonra) bu bölgeye yerleşmiştir. 190 seneden biraz fazla bir süre sonra
ǾAḍudüddevle Fenâ Ḫūsrev Deylemi,102 366’da [m.976/977] buraya mükemmel
binalar yaptırmıştır ki, hâlâ bu binalar sağlam haldedir. Bu bölge (Ġervi şehitliğinin
olduğu bölge) küçük bir şehir olup, çevresi 2.500 ġamdır. Burada Gāzân Hân103 küçük
bir han ve bir revak inşa ettirmiştir. Sultan Melikşâh Risalesi’nde104 belirtilenlere göre;
bir vakit Kûfe şehitliğinde eğri bir minare görmüşler. Bu minare, ne dik ne de yere
paralel bir haldeymiş. Gāzân Hân minarenin durumunu sorunca, ona; emirû’l-
99
Eserde bu yer “‫ ”مشحد غروی‬diye geçmektedir. Bu bakımdan bu yer “Ġervi” veya “Ġerve” diye telaffuz
edilebilir.
100
Hârûn er-Reşîd, [d.149/786-ö.193/809] beşinci Abbâsî halîfesidir. Eserde de zikredileceği üzere pek
çok şehri imar ettirmiş veya yeniden kurdurmuştur. Bu bakımdan kendisi Şapur II. ile kıyas edilebilir.
101
Bir diğer rivayete göre Hazreti Ali’nin kabrinin yerini CâǾfer es-Ṣādıḳ, Hazreti Ali’nin vefatından
bir asır sonra bizzat söylemiştir. Bkz. Zeynelâbidîn b. İskender Şirvânî, Bustânû’s-Seyâĥa, Sinaî,
Tahran 1315 h.ş., s. 592.
102
Aḍūdüddevle Fenâ Ḫūsrev Deylemi [d.324/936-ö.373/983], Büveyhîler’in ikinci büyük
hükümdârıdır. Onun zamanında Büveyhîler kuvvetlenmişlerdir. Ayrıca bkz. Ch. Bürgel - R.
Mottahedeh, “ʿAżod-al-Dawla, Abū Šojāʾ Fannā Ḵosrow”, EIr. III, s. 265-269.
103
Gāzân Hân [d.671/1272-ö.703/1304] yedinci İlhanlı hükümdârıdır. Birçok Moğol hükümdârının
aksine Gāzân Hân imar işlerine bir hayli önem vermiştir.
104
Melikşah Risalesi müstakil bir eser değildir. İslâm coğrafyacıları bu eserin kopyalarından kendi
eserlerine ilaveler yapmışlardır ve bu eser toplu halde günümüze kadar ulaşamamıştır.
24
müǿminîn Ali Murtâża’nın buradan geçtiğini, bu minarenin ona olan saygısını
göstermek için eğilmeye başladığında, emirû’l-müǿminîn Ali’nin işaret ettiğini ve
minarenin de durduğunu anlatmışlar.105 Kûfe’nin 8 ferseng batısında, Kerbela çölünde
emirû’l-müǿminîn Ḥüseyin b. Ali’nin mezarı bulunur. Buraya Ḥâyırî şehitliği denir.
Söylenir ki; halîfe Mûtevekkil106 suyolunu kapattığından mezarın olduğu bölge susuz
kalmış ve bu bölgenin toprağı kurumuş.107 Şehitlikteki binalar daha sonra
ǾAḍudüddevle Fena Ḫūsrev Deylemi tarafından yapılmış ve bu küçük şehir de tekrar
kurulmuştur. Bu şehitliğin çevresi 2.400 ġamdır. Burada emirû’l-müǿminîn Ḥüseyin
b. Ali’nin safında, Kerbela savaşında canını feda eden, melun Yezid 108 tarafından şehit
edilen ilk kişi, benim on sekizinci kuşaktan atam Ḥûr Riyâḥi’nin mezarı da vardır.
Resûlullāh’tan (s.a.v) şöyle bir hadis rivayet edilmiştir: “Kim o niyet gecesinde
Ḥüseyin’in mezarını ziyâret edip gözyaşı döker, Allah da onun bir yıllık günahını
affeder.” O gecenin recep ayının başında olduğu söylenir. Kûfe’ye 4 ferseng uzaklıkta
kuzey tarafta, Beyr-i Melâḥe köyünde Ẕülkifl peyġamberin türbesi109 bulunur ki
müslümanlar Kâbe’yi ḥac ettiği gibi yahudiler de burayı ḥac ederler. Moğol sultanı
Olcâytû zamanında şehitliğin yönetimi yahudilerden alınmış, müslümanlara
verilmiştir ve orada minberli bir câmi yaptırılmıştır. Kûfe’nin doğusunda peyġamber
Yunus’un (a.s) türbesi ve Resûlullāh’ın (s.a.v) yakın ashabından Ḥûẕeyfe b. el-
Yeman’ın da mezarı bulunur.
2.) Baġdâd: Üçüncü iklimden olan Baġdâd, Irâḳ-ī ǾArab bölgesinden olup,
İslâmi bir şehirdir. Dicle nehrinin yanında bulunur. Boylamı Ḫālidât adalarına göre
(‫ )عز‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لج‬konumundadır. Kisralar110 zamanında bu
yerin batısında Karḫ isimli bir köy varmış ve burayı Şâpûr (II.) źû’l-ektâf111
105
Burada dikkat edilecek husus, müellifin bu tür bir olayı aktarırken hamâsi bir dil ve üslûptan uzak
durmasıdır.
106
Mûtevekkil (Alellāh Muhammed b. Ebû Bekir) [d.206/822-ö.247/861] onuncu Abbâsî halîfesidir.
107
Bkz. Belâzürî, Fütûĥû’l-Bûldân, Dâr-u Mektebetû’l-Helal, Beyrut 1988, s. 291.
108
Yezid I.’in savaşta yer almadığı bilinmektedir; fakat burada müellif, Yezid’in ordusunu kastetmiştir.
109
Zülkifl peygambere ithaf edilen bir diğer mezar Diyârbakır’da bulunur.
110
Kisralar ibaresi ile Enûşirvân Ḫūsrev I. ve oğlunun zamanı kastedilmiştir.
111
Sâsânî Devleti’nin üç tane Şâpûr adlı yöneticisi vardır. Şâpûr II.’nin lakabı; “ źû’l-ektâf” (omuzcu)
olup bu lakap ona, esir aldığı Araplar’ın omuzlarını parçalayarak onları katlettiği için verilmiştir. Şâpûr
II.’ye bebekken taç giydirilmiştir ve kendisi [m.309-379] yılları arasında hükümdârlık yapmıştır. Şâpûr
25
kurdurmuştur. Buranın doğusunda Nehrevan’a bağlı Sâbâṭ köyü varmış. Kisra
Enûşirvân Ḫūsrev (I.)112 -Allah onu korusun- o ovada bir köy bahçesi kurdurmuş ve
buraya Baġ-ı Dâd ismini vermiş ve burası (zamanla) Baġdâd diye bilinmiştir. Araplar
buraya Medinet’üs-Selam, Farslar ise buraya “Zevra” derler. Emirû’l-müǿminîn el-
Manṣûr Billāh Ebû CaǾfer Abdullāh b. Muhammed b. Ali b. Abdullāh b. Abbâs (r.a),
yani ikinci Abbâsî halîfesi olan el-Manṣûr Ebû’d-devâniḳ Baġdâd, şehrini 145’te
[m.762/763] yeniden kurdurmuştur ve şehrin batısında birçok bina inşa ettirmiştir. Bu
binalardan biri olan; Burc-u Ḳays’ın113 üst tarafı altın kaplamaydı. Onun oğlu el-Mehdi
Billāh Muhammed b. Abdullāh114 (r.a) başkenti doğuya taşımıştır ve birçok bina
yaptırmıştır. Onun oğlu Hârûn er-Reşîd ise buradaki (yarım kalan) inşaatları
tamamlamak için çok uğraşmıştır. Baġdâd’ın alanı; boyu 4 ferseng eni, ise 1.5 fersenge
çıkmış olup, (şehrin içi) yüksek binalarla doluymuş. El-MûǾtâṣım Billāh
Muhammed115 b. Hârûn er-Reşîd (r.a) zamanında, kendisinin çok fazla hizmetlisi
varmış. Baġdâdlılar bu hizmetlilerden rahatsız olmuş. Halîfe, bu yüzden başkenti
Sâmerrâ’ya taşımış ve orada binalar inşa ettirmiş. Onun evlat ve torunlarından 7 halîfe;
Mûtevekkil, Mûntaṣır, MûstaǾîn, MûǾtaz, Mûhtedi ve MûǾtemid Sâmerrâ’yı başkent
olarak kullanmışlar, 16. halîfe el-MuǾteżîd Billāh Ahmed b. el-emirû’l-muvaffak Ṭaha
b. el-Mûtevekkil Alâllâh başkenti tekrar Baġdâd’a taşımıştır. Ondan sonraki
halîfelerin tamamı ona uymuş ve başkent (dâimi olarak) Baġdâd olmuştur. Onun oğlu
II., ünlü Bizans İmparatoru Konstantin I.’in çağdaşıdır. Döneminde Bizanslar, Araplar, Ermeniler ve
diğer kavimlerle savaşlar devam etmiş, Sâsânî Devleti onunla ilk defa altın bir çağ yaşamıştır. Ayrıca
bkz. Touraj Daryaee, “Shapur II”, EIr; Esko Naskali, “Şâpûr”, DİA, XXXVIII, s. 346; Firdevsi,
Şâhnâme, s. 1298.
112
Ḫūsrev I. Sâsâniler’in 22. hükümdârı. Âdil ve ölümsüz ruh anlamındaki; enûşervân, nûşîrevân,
nûşervân diye bilinen lakaplarıyla tanınır. Sâsânî Devleti’nde [m.531-579] yılları arasında hükümdârlık
yapmıştır. Döneminde diğer dinlere karşı hoşgörü politikası takip edilmiştir, ama komşu devletlerle
savaşlar durmamıştır. Döneminde Kelile ve Dimne başta olmak üzere pek çok eser Yunanca ve
Süryânîce’den Pehlevice’ye tercüme ettirilmiştir. Ḫūsrev I. devlet yönetiminde ve toprak sisteminde bir
dizi reformlara girişmiştir. Avesta’nın derlenmesi ve satrancın Hindistan’dan İran’a getirilmesi Ḫūsrev
I.’e atfedilir. Ayrıca, Ḫūsrev I.’in İslâm dünyasında büyük bir saygınlığı vardır. Ahlaka dair pek çok
söz ona atfedilir. Ayrıca bkz. Ahmed Tefazzülî, “Enûşirvân”, DİA, XI, s. 255; Richard N. Frye,
“Khosrow I”, EBr, VI, s. 862.
113
Burc-u Ḳāys, “yay burcu” anlamında kullanılmıştır. Bu eser şu an mevcut değildir.
114
Mehdi Billāh Muhammed b. Abdullāh, [d.127/745-ö.169/785] üçüncü Abbâsî halîfesidir.
115
El-MûǾtâṣım Muhammed, [d.179/796-ö.227/842] sekizinci Abbâsî halîfesidir.
26
el-Mûḳtefî Billāh Ali b. MuǾteżîd, şehrin doğusuna saltanat sarayı ile bir de câmi116
yaptırmıştır. Halîfe Mûstaẓhir Billāh Ahmed b. el-Mûḳtedi117 zamanında (şehrin
etrafına) tuğladan sur çekilmiş ve hendek kazılmıştır. Bu surların doğu tarafına
“ḥaremeyn”118 denir ve bu surların119 boyu 18.000 ġamdır. Surların 4 kapısı vardır.
Bunlar; Bâb-ı Ṭarîḳ-ī Ḫorasan, Bab-ı Ḫalec, Bab-ı Ḥalbe, Bab-ı Sûḳ-ī Sulṭan120
kapılarıdır. Batı tarafındaki surlu kısma Karḫ denir ve oranın sur uzunluğu 12.000
ġamdır.121 Şehirdeki yapıların tamamı tuğladandır. Şehrin havası sağlığa uygun olup,
sıcağa yakın yumuşak bir havadır. Şehrin kuzey tarafı açık alan olup, bu ilginç şehir
yapısı erkeklere nazaran bayanların mizacına daha uygundur. Baġdâd’ta çoğu zaman
ucuzluk hâkimdir. Burada kuraklık veya kıtlık olduğunda bile fiyatlar aşırı derecede
pahalanmaz, bu pahalanma (belli bir seviyede) olur. 122 Sıcak iklim meyveleri burada
bolca bulunur ve güzeldirler. Buradaki Maḫtûm hurması, Ḫūstâvi hurması, Derâci narı
ve Murâḳî üzümü123 diğer yerlerde pek bulunmaz. Soğuk iklimin meyveleri burada
kaliteli seviyede yetişmez. Ürünlerden; tahılı ve pamuğu var olup diğer hububatları da
güzeldir. Çoğu zaman bir men124 toḫum 20 men ürün verir. Burada gövdesi 2-3 bâ125
kalınlığında olan Gez ağacı126 vardır. Bir diğer ağaç; Herû ağacıdır127 ki, bu ağacın
dalına bir adam otursa o dal kırılmaz. Şehrin av alanları ve av hayvanları boldur ve
güzeldir. Otlak ve barınma alanları geniştir. Bu alanlar, hayvanların otlanabilmesi için
uygun yerlerdir. Bölgede tahıl ürünlerini yetiştirmek güç olduğundan, iyi bir verim
116
Bahsedilen caminin bugün sadece minaresi ayaktadır. Minare tadilattan geçmiştir. Daha sonra bu
minarenin yanına; yıkık caminin yerine yeni bir cami yapılmıştır.
117
Mûstaẓhir Billāh Ahmed b. el-Mûḳtedi, [d.470/1078-ö.512/1118] yirmi sekizinci Abbâsî halîfesidir.
118
Bu surların içerisi halîfenin özel yaşamına ayrıldığı için, bu kısma “haremeyn” denmiştir.
119
Bu surlardan geriye hiçbir şey kalmamıştır. Çünkü yapıldığı zamandan sonraki yüzyıllarda defalarca
tadilattan geçirilip onarılmıştır ve tekrar yıkılmıştır.
120
Bu kapıların tamamı bugün yıkık haldedir. Kalıntıların üzerine tekrar şehir kapıları inşa edilmiştir
ve bu inşa edilen kapılar da yıkık haldedir.
121
Müstevfî’nin bu tasvirinden anlıyoruz ki: Bağdat şehri surlarla bölünmüş ve bu alanların içi farklı
amaçlarla kullanılmıştır.
122
Enflasyonun etkisinin azlığından bahsedilmiştir.
123
Burada sayılan meyveler bugün de Irâḳ’ın önemli ve ünlü ihraç ürünleridir. Fiyatları çok pahalıdır.
124
1 men 816 gramdır. Ayrıca bkz. Cengiz Kallek, “Men”, DİA, XXIX, s. 105-107.
125
Bir bâ, normal bir insanın ele ele tutarak oluşturduğu alana verilen isimdir. Ayrıca bkz. Dihḫūdâ
126
Bir ılgın türü. Ayrıca bkz. 1 nolu fotoğraf.
127
Bu ağaç bir Hind bitkisidir, türü tükenmiştir.
27
alınamaz ve bu sebeple otlakları hayvanlar tükettiğinden, hayvanlar şişmandır. 128
Dicle, şehrin ortasından geçer ve Fırat’la birleşir. İsa nehri de Dicle ile birleşir ve daha
sonra (bu su) şehrin 2 fersenglik alt tarafındaki Nehrevan suyu ile birleşir ve Vâsıṭ’a
varır. Bu büyük su birikintisi kayıklardan izlenerek:
“Gece olunca Samanyolunun yıldızları ortaya çıkar,
Kendi azametini gösterirler, Bu görüntüyü izlemek, boğulmaya değmez.”
denir.
Baġdâd’ta kuyular acılı ve tuzlu olup, kuyuların çoğu 16 gez 129 derinliktedir.
Suların bu durumda olmasından dolayı banyo yapmak ve elbise yıkamak pek mümkün
değildir.
Baġdâd’ta insanlar açık tenli olup, insanların huyları ve karakterleri güzeldir.
Ayrıca, insanların üzüldükleri anlar azdır. Onların doğasında tam bir tembellik hüküm
sürer ve onlar zamanlarını eğlence içinde geçirirler. Yaşam, birçok nedenle beraber
zenginleşmek için kolaydır. İyi yaşamak için her neye ihtiyaç olursa olsun kolayca
ulaşılabilir. Fakirlerin birazcık bakır para kazanmaları mutlu olmaları için yeterlidir.
İnsanların çoğu burada şişmandır. Onların arasında şişmanlık zamanla öyle bir
dereceye gelmiştir ki; Sultan Olcâytû döneminde, Baġdâd’ın Nîzamîye çarsısında
oturan bir adamı, sultanın emriyle tartmışlar, adam 740 Baġdâd rıṭlı130 gelmiş. Buranın
dili bozuk bir Arapça’dır ve Burası Mısır bölgesine bağlandığında, burada birçok
mezhepten müslüman sayısı artmıştır. Şehrin çoğunluğu ehl-i sünnet olup, şâfidir ve
(müslümanların) birazı da ḥanbelidir. Diğer dinlerden insanlar da burada bolca
bulunur. Medreseler ve hânlar çoktur. Bunlardan en ünlüleri Nizâmîye ve Mûstanṣīriye
medreseleri131 olup, bunlar şehrin en güzel binalarındandırlar. Baġdâd’ta hiçbir halîfe
veya emirin ölmediği söylenir. Buranın mezarları ve şehitlikleri boldur. Şehitliğin batı
128
Müellif burada bize çok ilginç bilgiler vermektedir. Çorak toprakları geniş olarak bildiğimiz Bağdat
ve civarı müellifin zamanında gayet verimli ve bereketliymiş. Sulama imkânlarından ve iklimin
ılımanlığından dolayı tahıl ürünleri yetişmiyormuş.
129
1 gezin ölçüsü 46.2 cm, 73.92 cm, 95 cm, 104 cm ve 68 cm aralarında değişir; yalnız müellif burada
73.92 cm’lik İṣfahân ölçüsünü temel almıştır. Ayrıca bkz. Mehmet Erkal, “Arşın”, DİA, III, s. 411,413.
130
740 Bağdat rıtlı 301.92 kg. eder. Ayrıca bkz. Cengiz Kallek, “Rıtl”, DİA, XXXV, s. 52,55.
131
Bahsedilen medreseler; Bağdat Nizâmiye ve Bağdat Mûstanṣīriye medreseleri günümüzde sağlam
bir haldedirler.
28
tarafında İmam Musa Kâẓīm132 ve torunu Hazreti İmam Muhammed Taḳī Cevâd’ın133
(r.a) mezarları bulunur. Burası şu an kasaba halindedir ve etrafı 6.000 ġamdır. Şehirde
âlim, evliya ve imamların mezarları da vardır. Mesela; Ahmed Ḥanbel134 (r.a), İbrahim
Edhem,135 Cüneyd-i Baġdâdî,136 Serî Saḳātî,137 MaǾrûf-i Kerḫî,138 Şibli,139 Ḥüseyin
Manṣūr Ḥallâc,140 Ḥâriŝ el-Muḥâsibî,141 Ahmed Mesrûḳ,142 Ebû Muhammed
MûrtaǾiş,143 Ebû’l-Ḥüseyin Ḥaṣîri, Ebû YaǾḳūb Bûṭi ve şâfiî mezhebinden âlimlerin
mezarları da burada bulunur. Bu âlimlere ve diğer ulemâya Allah rahmet eylesin.
Şehrin doğu tarafında İmam Ḥanife’nin mezarı bulunup, mezar Ruṣāfe kasabasındadır
ve burada Abbâsî halîfelerinin mezarları da vardır. Şeyḫ Şeḥâbeddin Sühreverdî144 ve
Abdülḳâdir-i Cîlâni’nin145 türbeleri de buradadır. Şehrin kuzeyine 4 ferseng uzaklıkta
132
İmam Musa Kâẓı̄ m, [d.128/745-ö.183/799] İsnâaşeriyye’nin yedinci imamıdır. Kabri Bağdat’tadır.
Ayrıca bkz. Mustafa Öz, “Mûsâ el-Kâzım”, DİA, XXXI, s. 219-221.
133
İmam Muhammed Tâḳī Cevâd, [d.195/811-ö.220/835] İsnâaşeriyye’nin dokuzuncu imamıdır. Kabri
İran’ın Kum şehrindedir. Ayrıca bkz. Mustafa Öz, “Muhammed el-Cevâd”, DİA, XXX, s. 514-515.
134
Ahmed b. Ḥanbel, [d.164/780-241/855] ḥanbeli mezhebinin kurucusudur. Kabri Bağdat’tadır. Ayrıca
bkz. M. Yaşar Kandemir, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, s. 75-80.
135
İbrahim Edhem, sûfi ve muhaddis olup doğum tarihi bilinmemektedir. [h.161/m.778]’de vefat
etmiştir. Kabri Suriye’nin Cebele şehrindedir. Ayrıca bkz. Reşat Öngören, “İbrâhim b. Edhem”, DİA,
XXI, s. 293-295.
136
İlk dönem sûfiliğin en güçlü temsilcisi olan Cüneyd-i Bağdâdî’nin doğum tarihi bilinmemektedir.
[h.297/m.909]’da vefat etmiştir. Kabri Bağdat’tadır. Ayrıca bkz. Süleyman Ateş, “Cüneyd-i Bağdâdî”,
DİA, VIII, s. 119-121.
137
Serî es-Saḳātî, [d.155/772-ö.251/865] Bağdatlı ilk devir sûfilerindendir. Ayrıca bkz. Süleyman
Uludağ, “Serî es-Sakatî”, DİA, XXXVI, s. 564-564.
138
MaǾrûf-i Kerḫî, Bağdatlı ilk devir sûfilerinden olup [h.200/m.815]’te vefat etmiştir. Ayrıca bkz.
Reşat Öngören, “Ma‘rûf-i Kerhî”, DİA, XXVIII, s. 67-68.
139
Şiblî, Ebû Bekir, [d.247/861-ö.334/946] Sâmerrâ’lı ilk devir sûfilerindendir. Ayrıca bkz. Dilaver
Gürer, “Şiblî, Ebû Bekir”, DİA, XXXIX, s. 125-126.
140
Ḥallâc-ı Manṣûr, [d.244/858-ö.309/922] ilk devir sûfilerindendir. İslâm dünyasında çok tartışılan
sûfilerin başında gelir. Kendisi bir vakit Cüneyd-i Bağdâdî’den cübbe giymiş, daha sonra giydiği
cübbeyi Cüneyd-i Bağdâdî’nin önünde yere atmıştır. İslâm dünyasında Ḥallâc-ı Manṣûr’un hakkında
çok fazla konuşulmuş ve eser yazılmıştır. Ayrıca bkz. Süleyman Uludağ, “Hallâc-ı Mansûr”, DİA, XV,
s. 377-381.
141
Muḥâsibî, ilk devir sûfilerinden olup, doğum tarihi hakkında kaynaklar h.165 ile h.170 yıllarını
vermektedir. Muḥâsibî, h.243’te vefat etmiştir. Ayrıca bkz. Zafer Erginli, “Muhâsibî”, DİA, XXXI, s.
13-16.
142
Ahmed Mesrûḳ, [d.214/829-ö.298/911] ilk devir sûfilerindendir. Ayrıca bkz. Mustafa Bilgin,
“Ahmed b. Muhammed b. Mesrûk”, DİA, II, s. 103.
143
Kendisi MurtaǾişli olup, sûfidir. Ayrıca bkz. Muhammed Hasan b. Ali İtimad Sultaneh, Mirǿâtû’l-
Bûldân, I, haz. Abdülḥ üseyin Nevâî - Hâşim Muhaddis, Danişgâh-i Tahran, Tahran 1367 h.ş., s. 390.
144
Şeyḫ Şeḥâbeddin Sühreverdî, [d.539/1145-ö.632/1234] Sühreverdiyye tarikatının kurucusu,
müfessir ve muhaddis olup yılları arasında yaşamıştır. Ayrıca bkz. Hasan Kâmil Yılmaz, “Sühreverdî,
Şehâbeddin”, DİA, XXXVIII, s. 40-42.
145
Abdülḳādir Geylânî, [d.470/1077-ö.561/1166] Ḳādiriyye tarikatının kurucusu.
29
Şeyḫ Makârem ile Şeyḫ Sekrân’ın146 mezarları ile ileri taraflarda toplam listesi buraya
yazılamayacak kadar çok mezar vardır.
Baġdâd’ın Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin şehirlerine olan uzaklıkları şöyledir:
Baġdâd’tan Enbâr’a 11 ferseng, Baṣra’ya 70 ferseng, BaǾḳūbâ’ya 8 ferseng, Tikrit’e
32 ferseng, Nehrevan’a 5 ferseng, NûǾmâniye’ye 8 ferseng, Ḥilla’ya 18 ferseng,
Ḥadiŝe’ye 58 ferseng, Ḥulvân’a 35 ferseng, Sâmerrâ’ya 22 ferseng, Kûfe’ye 24
ferseng, Medâǿin’e 6 ferseng, Cebel’e 10 ferseng, Vâsıṭ’a 40 ferseng. Günümüzde, bu
şehirlerin vergisi kesinleşmiştir ve vergi gelirlerinin toplamı yaklaşık 80 tûmân
kadardır. Baġdâd vilâyetinin etrafındaki yörelere efrçe ve mûḳâṭǾâ arazileri denir.
Diğer bilgiler, ilerleyen kısımlarda söylenecektir.147 Baġdâd’a dair, hem Arap hem de
Acem şâîrleri birçok şiir yazmışlardır. Bunların birazını dize halinde veriyorum.
Şâîrlerden biri Eŝîrüddin Evmânî148 olup, der ki:
“Eğer sen tüm dünyayı tek bir yerde görmek istersen,
Tüm yaşamı lüks içinde olan bu dünyaya (Bağdat’a) bak!”
“Herkes güneş gibi parlayan Bağdat’ı görmüştür,
(Onu tam görmek istiyorsan)
Süreyya yıldızını kuşatan Samanyolu gibi olmalısın ”
Bu kaside uzundur, el-Enveri (der) :149
“Ne güzel! Bağdat ilim ve sanat yeri
Böyle bir yerin benzerini dünyada hiç kimse gösteremez.”
Bu kaside de uzundur, Arapça da şöyle bir söz söylenmiştir:
146
Şeyḫ Makârem, Şeyḫ Sekrân, Ebû’l-Ḥüseyin Ḥaṣîri ve Ebû YaǾḳūb Bûṭi hakkındaki bilgi çok azdır.
Ulemâ sınıfından oldukları bilinir. Ayrıca bkz. Sultaneh, Mirǿâtû’l-Bûldân, I, s. 390.
147
Irâḳ-ı̄ ǾArab bölgesi hakkında genel geçer bilgiler verileceği kastedilmiştir.
148
Esîrüddin Evmânî, tıb, riyazi, felsefe ve astroloji konularında çalışmalar yapmıştır. Farsça ve Arapça
rubai, gazel şiirler yazmış; fakat eserleri günümüze ulaşamamıştır. Süleyman Şâh ve Abbâsî halîfesi
Mûstanṣīr’a bir müddet hizmet ettiği bilinmektedir. Ayrıca bkz. Mirza Manṣûrizâde, “Esireddin
Evmânî”, DMBİ, I, s. 619; Ḥâfıẓ Ebru, Coġrafyâ-ı Ĥâfıž-ı Ebrû, II, haz. Musaddık Secadi, Miraŝ-ı
Mektûb, Tahran 1375 h.ş., s. 21.
149
Enverî, (Ebiverdi) İran’ın en büyük şâîrlerindendir. Kasideleri çok ünlüdür. Büyük Selçûḳ̮lular’ın
son zamanlarında yaşadığı için şiirlerini başta Sultan Sencer’e daha sonra gezdiği yerlerdeki kişilere
okudu. Hayal dünyası ve ilmi çok geniş olan Enveri, Selçûḳ̮lular’ın saray şâîri oldu. Divân’ı çeşitli
dillere tercüme edilmiştir. Enverî, [h.585/m.1189]’te vefat etmiştir. Kabri, Tebriz’deki Şâîrler
Mezarlığı’ndadır. Bkz. 2 nolu fotoğraf. Ayrıca bkz. Eṣġer Dâdbe, “Evhadûddin Enverî”, DMBİ, X, s.
403-405.
30
“Bağdat zengin olan biri için güzel bir yerdir ama;
Fakir insanlar için sefalet ve darlık mekânıdır.”
Son olarak ben de dedim ki : RûbaǾî
“Bağdat güzel bir yerdir ama; eğer o kişi isteğine ulaşmışsa,
Sevdiğinle geçir âziz ömrünü, yazıktır; boşa tüketme gençliğini.”
Baġdâd’ın özellikleri hakkında çok şey söylenmiş olsa da birçoğu aklımdadır; o
yüzden bu kadarla yetiniyorum.
3.) Enbâr: Üçüncü iklimden olup, Fırat nehrinin doğusunda bulunur. Burayı
Luhrasf Keyânî150 kurdurmuştur. Luhrasf Keyânî, Buḫtunnaṣr’ın151 Ḳûdüs’ten
getirdiği esirler152 için bir hapishane yaptırmıştır. Bundan dolayı buraya Enbâr
denilir.153 Şâpûr (II.) źû’l-ektâf buraya yeni binalar yaptırmıştır. İlk Abbâsî halîfesi
Seffaḥ154 da buraya birçok büyük bina yaptırıp, burayı başkent olarak kullanmıştır. Bu
şehrin surlarının etrafı 5.000 ġam olup; halkın durumu, şehrin ürünleri ve iklimi
Baġdâd gibidir. Şehrin vergi geliri Baġdâd’a ait olup,155 buranın vergi geliri 1
tûmândır.
4.) Bâbil: Üçüncü iklimden olup, Irâḳ’ın yedi şehrinden biridir. Burası Fırat’ın
doğusunda bulunur ve şehri KenǾân156 b. Enûş b. Şit b. Adem (a.s) kurdurmuştur.
Ṭahmûraŝ Divbend Pişdâdi,157 şehre yeni binalar yaptırarak şehri büyütmüştür. Bu
150
Keyânîler m.ö. 900-775 yılları arasında İran’da hüküm süren bir hânedandır. Luhrasf Keyânî ise,
kumandanı Buḫtunnaṣr’ı (Nebukadnezzar II.) Kudüs’e yollatıp, yahudileri esir aldırtan hükümdârdır.
Ayrıca bkz. Rıza Kurtuluş, “Keyânîler”, DİA, XXV, s. 346; Firdevsi, Şâhnâme, s. 901.
151
Nebukadnezzar II.
152
Yahudiler’in bir kısmı da bu esirlerin içindeydi. Ayrıca bkz. Ṭaberî, Târîħû’l-Ümem ve’l-Mülûk, I,
Türkçe terc., Zâkir Kadirî Ugan - Ahmet Temir, Milletler ve Hükümdârlar Tarihi, MEB, İstanbul 1991.
s. 402.
153
Bu şehrin asıl ismi Firûz Şâpûr veya Perisapora’dır. Bu şehir, Hazreti Ali tarafından ele geçirildikten
sonra, şehirde bulunan yahudi ve hıristiyan mültecilerin bolluğundan dolayı -90.000 kadar oldukları
söylenir- buranın ismi değiştirilip “Enbar” yapılmıştır. Enbar tahıl deposu, cephanelik anlamında
kullanıldığı için bu isim uygun görülmüştür. Bkz. Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, I, s. 258; Abdülazîz ed-
Dûrî, “Enbar”, DİA, XI, s. 171.
154
Ebû’l-Abbâs.
155
Irâḳ-ı̄ ǾArab bölgesindeki bazı şehirlerin vergisi bir başka şehirde, değişik sebeplerle (savaş, göç vb.)
toplanmış, hesap ve dağıtım işleri bu vergi toplanan şehirden idare edilmiştir. Enbar da böyle şehirlerden
biridir.
156
Nûh peygamberin şeceresine bkz. Ömer Faruk Harman, “Nûh”, DİA, XXXIII, s. 224-227.
157
Şâhnâme’de bahsedilen kahramanlardan biri. Bkz. Firdevsi, Şâhnâme, s. 21.
31
şehir Nemrut ve Ḍaḥḥâk Elvani’ye158 başkentlik yapmıştır. Ḍaḥḥâk buraya bir kale
yaptırmıştır, bu kaleye Gengdez denir ki, bu kale hâlâ ayaktadır. Eskiden, bu şehirde
birçok cadı varmış. Ḍaḥḥâk’tan sonra Bâbil, KenǾân meliklerine başkentlik yapmıştır.
(Zamanla) şehir yıkıntı haline gelmiştir. Büyük İskender burayı yenilemiş ve şehir bir
süre sonra tekrar yıkılmıştır. Burası, şu an Ḥilla şehrine bağlı bir yerdir. Şehrin
kalesinin olduğu yüksek yerde derin bir çukur vardır ve ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt adlı
kitapta, Hârût ve Mârût’un burada hapsedildiği yazılıdır,159 ama diğer kitaplarda160
onların Demâvend dağında kükürt çukurlarında hapsedildikleri söylenir.
5.) Berâz er-Rûz: Üçüncü iklimdendir ve buranın geliri hazineye ait olup vergi
geliri 2 tûmândır.
6.) Baṣra: Üçüncü iklimden olan bu şehir İslâmi bir şehirdir. Boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )عد‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ل‬konumundadır. Emirû’l-
müǿminîn Ömer Ḫaṭṭâb hicri 15’te [m.636/637] bu şehri kurdurmuştur ve bu şehrin
mimarı ǾUtbe b. Ġazvân’dır.161 Şehrin cuma câmisi pişmemiş topraktan Abdullāh b.
ǾAmr tarafından yapılmıştır. Ziyâd b. Ebîh162 (burayı) tuğlayla örmüştür. Emirû’l-
müǿminîn Ali Murtâża (r.a) bu şehri genişletmiştir. Bilinen bir şey şudur ki: Ali
Murtâża (r.a) kıble yönünü doğru tespit etmek için, keramet göstererek Kâbe şehrini
kendi eliyle işaret etmiştir.163 Yine bir rivayete göre: Bahsedilen cuma câmisinden
daha büyük yapılan câmilerin hiçbiri ayakta duramazmış. Her ne zaman câminin bir
tarafını tamamlasalar, diğer tarafı yıkılıyormuş. Bunun bir örneği Şiraz’daki cuma
câmisinde görülebilir. Baṣra Câmi minarelidir. Bir rivayete göre, her kim buraya gelse,
158
Müellif bazı kaynaklarda Ḍaḥḥâk ve Nemrûd’un aynı kişi olmalarını kabul etmemiş ve onları ayrı
birer kişi olarak ele almıştır. Bu bakımdan müellifin Taberi’den yararlanmış olması mümkündür. Bkz.
Ṭaberî, Târîħû’l-Ümem, I, s. 402. Ḍaḥḥâk hakkında ayrıca bkz. Firdevsi, Şâhnâme, s. 35.
159
Bkz. Zekeriyyâ b. Muhammed Ḳazvînî, ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt ve Ġarâǿibû’l-Mevcûdât, Mektebetû’ŝ-
Ŝakâfe ed-Diniye, Kahire 2006, s. 62.
160
Bkz. Sultaneh, Mirǿâtû’l-Bûldân, I, s. 215.
161
Utbe b. Ġazvân ilk müslümanlardan olup, [h.17-m.638] yılında vefat etmiştir. Basra onun
zamanından sonra bir ordugâh şehri olmaktan çıkmış, zenginleşip büyümüştür. Ayrıca bkz. Erdinç
Ahatlı, “Utbe b. Gazvân”, DİA, XLII, s. 235.
162
Ziyâd b. Ebîh, Emevîler’in Irâḳ valisi olup [h.53-m.672/673] yılında vefat etmiştir. Ayrıca bkz. İrfan
Aycan, “Ziyâd b. Ebîh”, DİA, XLIV, s. 480-482.
163
Burada anlatılmak istenen; Hazreti Ali’nin keramet göstererek Kâbe’yi görmesi ve Kâbe’nin yönünü
işaret etmesidir.
32
Ali’nin adına yemin etse, yani dese ki: “Kıpırda ya da sakin ol” aynen öyle oluyormuş.
Bu, her ne kadar akla uygun değil ama, Hazreti emirû’l-müǿminîn Ali’nin (r.a)
kerametinde akıl aramaya gerek yoktur. Burada Ṭalḥa ve Zübeyr’in164 (r.a) mezarları
da vardır. Baṣra şehri gösterişli bir yapıya sahip olup, sahâbe mezarları çoktur. Bu
(sahâbelerin) sonuncusu olan Enes b. Mâlik165 91’de [m.709/710] vefat etmiştir.
Burada tâbiǾînlerden Hasan Basrî,166 İbn Sîrîn MâǾber,167 Süfyân Ŝevrî,168 sahih
hadisleri derleyen muhaddislerden üçüncüsü Ebû Dâvûd Sicistâni169 (gibi kişilerin
mezarları) çoktur. Burada gündüzler gayet sıcaktır, ama geceleri daha güzeldir. Şehrin
kuyu suları tuzludur. Şaṭṭû’l-ǾArab’tan bir kanal buraya dökülür ve bu nehir Nehr-i
Ubulle diye bilinir. Uzunluğu 4 fersengtir. Baṣra’nın bağları çoktur ve yüksek yerlerde
bulunurlar. Şaṭṭû’l-ǾArab suyunun seviyesi genelde düşük olduğundan bu bağlar
sulanamaz, ama su yükseldiğinde bağlar sulanabilir. Bu bağlar yaklaşık 30 ferseng
boyunda 2 ferseng uzunluğundadır. Bu bölgelerde çoğu yerde ağaçlar o kadar sıktır
ki, görüş mesafesi yaklaşık 100 geze düşer. Baṣra temizlik bakımından dünyaca ünlü
bir yerdir. Bu şehrin iyi hurmaları vardır, buranın hurmaları Çin’e, Hindistan’a ve
Mâçin’e ihraç edilir. Buranın halkı genelde koyu tenlidir, mezhepleri İsnâaşeriyye
mezhebidir. Halkın dili bozuk bir Arapça’dır ve Farsça da konuşurlar. Buraya bağlı
birçok vilâyet vardır. Bunların en büyükleri Bilâs, Zekiye ve Mîsân’dır. Bu yerleri
Behmen b. İsfendiyâr 170 kurdurmuştur ve İskender (Büyük) buraları yenilemiştir.
164
Ṭalḥa ve Zübeyr, Hz. Peygamber’e ilk inanan ve Aşere-i mübeşşereden (cennetle müjdelenen on
sahâbe) olan bu iki zâtın isimleri kaynaklarda sık sık yan yana geçmektedir. Çünkü genel olarak bu iki
zât karşılaştıkları olaylarda çoğu zaman yan yana durmuşlar ve birbirlerini desteklemişlerdir. Mekke
döneminde bu iki sahâbe Hz. Peygamber tarafından kardeş ilan edilmişlerdir.
165
Enes b. Mâlik, en çok hadis rivayet eden sahâbelerden biri olup [h.93-m.711/712] yılında vefat
etmiştir. Ayrıca bkz. İbrahim Canan, “Enes b. Mâlik”, DİA, XI, s. 234-235.
166
Babası Yesâr ve kendisi ile beraber iki kardeşi, Utbe b. Ġazvân tarafından esir alınarak Medine’ye
getirilmiş, burada bir müddet kaldıktan sonra mâiyeti ile birlikte müslüman olup âzad edilmiştir. Hasan
Baṣri’nin büyük bir âlim olmasında burada kendisine iyi davranılması ve öğretmenlerinin büyük
sahâbilerden olmasının çok büyük bir etkisi vardır. Ayrıca bkz. Süleyman Uludağ “Hasan-ı Basrî”, DİA,
XVI, s. 291-293.
167
Rüya tabiriyle tanınan hadis ve fıkıh âlimi, tâbiî. Ayrıca bkz. Ahmet Yücel, “İbn Sîrîn” DİA, XX, s.
358-359.
168
Süfyân es̱-S̱evrî, [d.97/715-ö.161/778] kendi adıyla anılan fıkıh mezhebinin imamıdır. Ayrıca bkz.
Recep Özdirek - Ali Hakan Çavuşoğlu, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, XXXVIII, s. 23-28.
169
Ebû Dâvûd Sicistani, [d.202/817-ö.275/889] Kütüb-i Sitte’den biri olan es-Sünen’in müellifidir.
Ayrıca bkz. M. Yaşar Kandemir, “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”, DİA, X, s. 119-121.
170
33
ǾAbadan bu şehirlerin gerisinde kalır. Şöyle bir mısra vardır: “ǾAbadan köyden başka
bir şey değildir.” ǾAbadan şehri; Ḫālidât adalarına göre (‫)قد ک‬171 boylamında, enlemi
de ekvatorun (‫ )کط ک‬konumundadır. Üstünlük bakımından ǾAbadan hakkında birçok
söz vardır. Burası, Hind kâfirleriyle müslümanlar arasındaki sınır kabul edilmektedir.
Baṣra’nın ve bu vilâyetin vergi geliri bundan önceki zamanlarda 44 tûmân ve 1.000
dinardı.
7.) Bend-i Cin: Vergi kayıtlarında bu yer “Laḥf” olarak geçer ve burası
Bendiyan diye de bilinir. Burası iklim ve ürünler bakımından Bayât’la kıyaslandığında
daha değersizdir. Buranın vergi geliri 7 tûmân ve 6.000 dinardır.
8.) Bayât: Burası kasabadır. Badrâya ve Baksâya da iki küçük kasaba olup, diğer
yerlerle beraber Bayât’a bağlıdırlar. İklim ve ürün bakımından burası, diğer Irâḳ-ī
ǾArab vilâyetleri gibidir. Bayât’ın suyu bol olup tuzludur, ama bir ferseng uzaklıktan
gelen yeraltı suları içmek için uygun ve tatlıdır. Bayât’ın vergi geliri 4 tûmân ve 6.000
dinardır ve Badrâya’da sarı hurma boldur.
9.) Tikrit: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عز ک‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد ل‬konumunda olup, Dicle kenarında bulunur.
Batı tarafında Vâsıṭ şehri vardır. Tikrit’in etrafı 6.100 ġam olup, sağlam bir kalesi
vardır. Kale Dicle’nin yanındadır. Havası güzel olup, kavunu çok hoştur. Burada bir
senede üç defa ürün toplandığından bahsedilir.
10.) Tel-ǾAḳarḳūf: Burayı Keyḳāvûs172 kurdurmuştur. Bazıları şehri kuranın
Nemrut olduğunu belirtir. Keyḳāvûs burayı şu sebeple kurdurmuştur: Keyḳāvûs,
İbrahim’i (a.s) burada ateşe attırmıştı. Keyḳāvûs (daha sonra) buraya geldi ve başkent
olarak burayı seçti.
11.) Ḥâdis̱ e: Dördüncü iklimden olup iklimi ve ürünü Tikrit’le aynıdır.
12.) Ḥarbî: Orta boyutta bir şehir olup, suyunu Dicle’den alır. Bir sürü bağı olup,
buranın vergi geliri 2 tûmân 5.100 dinardır.
171
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )فد ک‬20' 84° olarak verilmiş, krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 40,
12 nolu dipnot; Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, s. 46.
172
34
13.) Ḥilla: Üçüncü iklimden olup İslâmi bir şehirdir. Boylamı Ḫālidât adalarına
göre (‫ )عط م‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال ن‬konumundadır. Burası, halîfe
Ḳāǿim173 zamanında, 436’da [m.1044/1045] Emir Seyfüddevle Ṣadaḳa Manṣūr b.
Dûbeys Esedî174 tarafından kurdurulmuştur. Fırat nehri şehrin ortasından geçer ve
(şehrin çoğunluğu) bu nehrin batı yakasında bulunur. Doğu tarafta ise bina sayısı azdır.
Şehrin hurma bahçeleri çok fazladır. Bu sebepten dolayı şehrin havası hoştur. 175
Genelde ürünlerin fiyatları ucuzdur. Şehrin yüksekliği Baġdâd kadardır. Buranın halkı
İsnâaşeriyye mezhebindendir. Baġdâd halkı gibi açık tenli ve büyük cüsselidirler.
Dilleri bozuk bir Arapça’dır. Mezheplerinde gayet mutaassıptırlar. Burada bir itikad
geliştirmişlerdir. Onların itikadına göre: İmam Mûnteẓir el-Mehdî Muhammed b.
Hasan el-ǾAskerî (r.a)176 264’te [877/878] kaybolmuştur ve burada tekrar ortaya
çıkacaktır. Şehrin vergi geliri hazineye aittir.
14.) Ḥulvân: Dördüncü iklimden olup Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin yedi şehrinden
biridir. Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )فب نه‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)لد‬
konumundadır. Sâsânîler’den Ḳūbâd (I.)177 b. Fîrûz (I.)178 burayı kurdurmuştur. Burası
şu an harabe haldedir, buranın çok azı mezra halinde kalmıştır. Burada büyük
şahsiyetlerden sâdis-i ḳurra-ı sebǾa179 Ḥamza’nın mezarı vardır. Vilâyetin yaklaşık 30
kadar köyü vardır ve buranın vergi geliri 6.100 dinardır.
15.) Ḥire: Üçüncü iklimden olup Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin yedi şehrinden biridir.
Şehir eskiden büyük bir şehirdi. Burası Kûfe’ye 1 ferseng uzaklıktadır, şu an ise Ḥire,
harabe haldedir. Burada şiirlerde, ağızlarda ve hikâyelerde meşhur olan Sedîr ve
173
Ḳāǿim-Biemrillāh, [d.391/1001-ö.467/1075] yirmi altıncı Abbâsî halîfesidir.
174
Mezyedî emîri. Ayrıca bkz. Abdülkerim Özaydın, “Sadaka b. Mansûr”, DİA, XXXV, s. 385-387.
175
Müellif, bazı yerlerde de hurmanın havayı bozduğundan bahsetmiştir. Bkz. s. 29, 36.
176
İmam Mûnteẓir el-Mehdi Muhammed b. Hasan el-ǾAskerî, [d.232/846-ö.260/874] İsnâaşeriyye
mezhebinin on birinci imamıdır. Kabri Sâmerrâ’dadır.
177
Ḳūbâd I. (d.473-ö.531) döneminde Bizanslar’la şiddetli savaşlar yapılmıştır. (Anastasian, Iberian
savaşları) Ḳūbâd I. Sâsânîler’in en başarılı hükümdârlarından birisidir. İki hükümdârlık dönemi
geçirmiştir. Birincisi (m.488-496) arası dönem; diğeri (m.498-531) arası dönemdir. Ayrıca bkz.
Nikolaus Schindel, “Kawād I”, EIr, XVI, s. 136-141; Firdevsi, Şâhnâme, s. 1468.
178
Firûz I., Sâsânîler’in 19. hükümdârı. Ayrıca bkz. Klaus Schippmann, “Fīrūz”, EIr, IX. s. 631-632.
179
KurǾân’ı iyi okuyan 7 kişiden altıncısı.
35
Ḫāvernâḳ adlı iki saray vardır. Bu sarayları NûǾmân b. Mûnẕîr,180 Behrâm (V.) Gûr181
için yaptırmıştır. Bu iki sarayın kalıntıları şu an mevcuttur ve bu yapılar zamanında
çok güzelmiş. Bir şâîr bu sarayların hakkında demiştir ki:
“Kahtan kabileleri efsanelerini ve şerefini
Behrâm Gûr’da buldu
Ve insanlar onun hükümranlığının tarzını,
Sedir ve Hurnek sarayı ile anladı.”
16.) Ḫāliṣ: Vilâyettir ama şu an harabe halindedir. Nehrevan nehri burada
kuvvetli şekilde akar ve 30 parça köy buraya bağlıdır. Buranın vergi geliri 7 tûmân ve
3.000 dinardır.
17.) Ḫāneḳīn: Burası eskiden kasabaydı, şu an ise sadece bir köy kadar
kalmıştır. Ḥulvân nehri buradan geçer. 20 kadar mevzi buraya aittir. Buranın vergi
geliri 1 tûmân ve 2.200 dinardır.
18.) Dûceyl: Önemli bir vilâyettir. Suyunu Dicle nehrinden temin ettiği için
buraya Dûceyl denir.182 Evana kasabası, şehir bölgesinde olup, önemli derecede; 100’e
yakın köy buraya bağlıdır. Şehrin güzel yerleri yüksek yerlerdedir. Derâci narı
Baġdâd’taki ve diğer vilâyetlerdekilerden daha güzeldir. Buranın vergi geliri 3 tûmân
ve 5.000 dinardır.
19.) Daḳūḳ: Dördüncü iklimdendir, orta boyutta bir şehir olup, havası Irâḳ-ī
ǾArab vilâyetlerinin en iyisidir. Etrafında neft kuyuları vardır. Buranın vergi geliri 7
tûmân ve 8.600 dinardır.
180
Bkz. Ahmed b. Muhammed İbnû’l-Faḳīh, el-Bûldân, Farsça terc., Muhammed Rıża Hâkimi, Bünyad-
ı Ferheng-i İran, Tahran 1379 h.ş., s. 241; Ahmed b. İshaḳ YaǾḳūbî, el-Bûldân, haz. Muhammed Emin
Żenavi, Dârû’l-Kütubû’l-İlmiyye, Beyrut 1422 h.ş., s. 146.
181
Yezdigerd I.’in oğlu olan Behrâm V. Gûr, [m.420-438] yılları arasında Sâsânî hükümdârlığı
yapmıştır. Babası tarafından Medâǿin’den uzaklaştırılarak Hîre hükümdârı NûǾmân b. Münẕir’in yanına
gönderilmiş ve Sâsânî iktidarını ele geçirene kadar burada kalmıştır. Bir müddet şehirden ayrılsa da
daha sonra tekrar Hîre’ye gelmiştir. Müṉzir kendisine iyi davranarak, ona kalması için Sedir ve
Ḫāvernâḳ adlı sarayları yaptırmıştır. Behrâm V. Gûr’dan; özellikle Şehnâme’de bolca bahsedilir. Ayrıca
bkz. Enver Konukçu, “Behrâm-ı Gûr”, DİA, V, s. 420-438; Firdevsi, Şâhnâme, s. 1353.
182
Bkz. Muhammed b. Ahmed Maḳdisî, Aĥsenû’t-Teķāsîm fî MaǾrifeti’l-Eķālîm, Mektebetû’l-
Medbûli, Kahire 1991, s. 120.
36
20.) Deyr-i ǾÂḳūl: Baġdâd ve Vâsıṭ arasında yer alan küçük bir şehir olup,
havası hurmalıklar nedeniyle kötü kokuludur.
21.) Rûmiye: Üçüncü iklimden olup, Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin yedi şehrinden
biridir. Âdil Enûşirvân (Ḫūsrev I.) burayı kurdurmuş olup, burası Anṭākya şeklinde
yapılmıştır. Şehir, Medâǿin’e yakın bir şehir olup, şu an harabe halindedir.
22.) Râẕân ve Beyne’l-Nehreyn: Nehrevan nehri üzerine kurulu olan bu iki
vilâyetin ürünleri hoştur. Vergi geliri 5 tûmândır.
23.) Zengiâbâd: Ḫāneḳīn’in batısında bulunur. Vergi geliri 1 tûmân ve 1.500
dinardır.
24.) Sâmerrâ:183 Dördüncü iklimden olup Dicle nehrinin doğusunda yer alır.
Bağları, bazı binaları ve köyleri (Dicle’nin) batı tarafında bulunur. Boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫)عط نج‬184 boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)لد ه‬185 konumundadır.
Şâpûr (II.) Źû’l-ektâf zamanında yapılmıştır. Irâḳ-ī ǾArab diyârının en güzel havasına
sahip olan bu yerin ismi “surre men raǾ” (‫)سر من رای‬186 ifadelerinden türemiştir. Şehir
yıkıldıktan sonra, emirû’l-müǿminîn MûǾtâṣım Billāh Muhammed b. Hârûn er-Reşîd
(r.a) buraya yeni binalar yaptırıp, burayı başkent olarak kullanmıştır. Başkent olduktan
sonra şehrin önemi artmış ve şehrin boyu 7 fersenge, eni de 1 fersenge kadar çıkmıştır.
Hârûn er-Reşîd atların yardımıyla büyük torbalarla buraya toprak taşıtmış ve bir kum
yığını yapmış. Bu yığına Tel el-Maḫālî denir ve (Hârûn er-Reşîd ) burada yüksek bir
saray yaptırmıştır ve bir de büyük bir câmi inşa ettirmiştir. MûǾtâṣım Billāh ise; çevresi
23 gez, hacmi yarım gez ve yüksekliği de 7 gez olan bir mescit kasesini, 187 yani tek
parçalık bu taş bloğu, câminin ortasına yerleştirmiştir. Buna “firavun kasesi” denir ki,
30 fersenglik alanda bunun gibi ağır bir taş yoktur. Câminin minaresi 170 gez olup,
mimârı yabancıdır. Bu mimârdan önce hiç kimse tarafından böyle bir minare
183
Abbâsîler zamanında önemli bir şehirdi. Sekiz halîfe burayı başkent olarak kullandı. Bkz. YaǾḳūbî,
el-Bûldân, s. 53-54.
184
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )عط ند‬79° 4' olarak verilmiş, krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 44;
Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, s. 48.
185
Muhammad Debir Siyâḳı̄ , son harf olan ‘‫ ’ه‬harfinin silik çıktığını belirtmiş. Bkz. A.g.e., s. 44, 5 nolu
dipnot. G. Le Strange de, Siyâḳı̄ ile beraber (‫ = )لد ه‬34° 5' olarak kaydetmiş. Bkz. A.g.e, s. 48.
186
“Kim onu görürse mutlu olur” anlamında.
187
Mescit içinde kubbe altının bulunduğu bölüm.
37
yapılmamıştır. Minarenin önünde İmam Ali b. Musa er-Rıża’nın188 torunu İmam
Mâṣūm Ali en-Nâḳī’nin189 kabri (a.s) ve onun oğlu İmam Hasan Askerî’nin (r.a) kabri
bulunmaktadır. Abbâsî halîfesi Mûtevekkil ise Sâmerrâ’da birçok bina yaptırmıştır.
Bunların içinde mükemmel bir de saray yaptırmıştır ki, İran diyârında böyle bir bina
yoktur. Mûtevekkil, bu saraya CâǾferiye ismini vermiştir. Bu arada Mûtevekkil
istemeden, emirû’l-müǿminîn Ḥüseyin b. Ali’nin190 (r.a) kabrini tahrip etmiş ve halk
da Hazreti Ḥüseyin’e komşu olmaktan men edildiğinden, o sarayı (halîfe Mûtevekkil
öldükten sonra) yıkmıştır. Böylece halîfe Mûtevekkil’in eseri de yok olmuştur. Şu an
o zamanki Sâmerrâ’dan geriye, mâmûr halde bulunan çok az bina kalmıştır.
25.) Ṣadrin: Vilâyet olup; tahıl, hurma ve hububatı boldur. Suyunu Fırat’tan alır
ve buranın vergi geliri 3 tûmândır.
26.) Ṭarîḳ-ī Ḫorasan: Önemli bir yer olup, BaǾḳūbâ kasabası onun şehridir.
BaǾḳūbâ, kisra soyundan; adı Kûba olan bir kızın kurdurduğu bir şehirdir. Burası, Biat-
ı Kûba (Kûba’ya bağlı) diye bilinirmiş, ama zamanla adı BaǾḳūbâ olmuştur. Ṭarîḳ-ī
Ḫorasan, Nehrevan’ın kıyısında bulunur ve bir su kanalı şehrin ortasından geçer.
Köylerin tamamı o sudan tarım yapar. Bağları ve hurmalıkları yeterli olup, narenciyesi
boldur. Burada 300-400 narenciyeyi 1 dirheme satarlar. Havası Baġdâd havası gibidir
ama hurmalıklar sebebiyle enfeksiyon vardır. Bâcesra ve Âbân şehirleri kisra
soyundan Âbân isimli bir prensesin kurdurduğu şehirlerdir. ǾAmâl-ı Ṭâbıḳ ve Mehrûd,
BaǾḳūbâ’ya bağlıdır. ǾAmâl tarafı 80 kadar köyden oluşur. Ṭarîḳ-ī Ḫorasan’ın vergi
gelirinin 16 tûmân ve 4.000 dinar olduğu defterlerde kayıtlıdır.
27.) ǾÂne: Dördüncü iklimden olup, Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عو ل‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)لد‬191 konumundadır. Orta boyutta bir şehir olup
birçok ilçesi vardır. Havası ve ürünleri bakımından Dûceyl şehrine benzer.
188
Ali er-Rıżâ, [d.151765-ö.203/819] İsnâaşeriyye’nin sekizinci imamıdır. Kabri Meşhed’tedir. Ayrıca
bkz. A. Saim Kılavuz, “Ali er-Rızâ”, DİA, II, s. 436-438.
189
Ali en-Nâḳī, [d.214(829-ö.254/868] İsnâaşeriyye’nin onuncu imamıdır. Kabri Sâmerrâ’dadır. Ayrıca
bkz. Ahmet Saim Kılavuz , “Ali el-Hâdî”, DİA, II, s. 394-395.
190
Hz. Muhammed’in torunu.
191
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )لد ه‬34° 5' olarak verilmiş, krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 45;
38
28.) ǾAkbera: Burayı Şâpûr (II.) źû’l-ektâf kurdurmuştur. Eskiden burası bir
şehirdi ancak şu an burası harabe halindedir.
29.) Ḳaṣr-ı Şirin: Üçüncü iklimden olup, burayı Ḫūsrev (II.) Perviz192
kurdurmuştur. Onun cariyelerinden; Şirin, Ḫūsrev (II.) Perviz’in hanımıdır. Burada
lâşe taşı ve kireç taşından yapılmış büyük bir kale bulunduğundan, bu kaleye Ḳaṣr-ı
Şirin denmiştir. Kalenin çevresi 2.000 ġamdır. Buranın batı tarafında Ḫūsrev (II.)
Perviz bir saray ve gidiş gelişler için sağlam bir ribâṭ kurdurmuştur. Bu ribâṭın birazı
günümüze kalmıştır. Ḥulvân nehri buradan geçer. Buranın havası kötü olup, havalar
ısındığında genelde samyeli eser. Sarayın yapıldığı yere doğru giden ve içinde sütün
aktığı bir kanalın olduğundan bahsedilir. 193 Doğrusu: Revan nehri sarayın üst
tarafından akıyordu. Dolayısıyla nehirden buraya açılan bir kanala süt tulumlarının
atıldığı gayet tâbidir. Süt, kaleye ve saraya bu şekilde ulaştırılmış olabilir. Kanalın
geçtiği yerlerde hayvanlar otlanmasın diye de zehirli bitkiler ekilmiş.
30.) Ḳādisiye: Orta boyutta bir şehir olup, Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin yedi
şehrinden biridir ve burası şu an harabe haldedir.
31.) Ḳūsân: Orta boyutta bir şehir olup, şehir yakınındaki 100 civarı köy buraya
bağlıdır. Buranın vergi geliri; 9 tûmân ve 4.000 dinardır.
32.) Mûḥavval: Küçük bir şehir olup Baġdâd’a 2 ferseng uzaklıktadır. Şehir,
Baġdâd’ın batısında İsa nehrinin yanında bulunur. Buranın bağları Baġdâd’ın
bağlarına kadar uzanır. Halîfeler buraya birçok güzel yapılar inşa ettirmişler ve burada
halîfe MûǾtâṣım’ın inşa ettirdiği bir saray ve bir de köşk varmış. Vaktiyle bu bölgede
çok fazla sivrisinek varmış. Büyüyle bu sivrisinekler engellenirmiş. Öyle ki bu yolla
tek bir evde bile sivrisinek kalmamış. Mûḥavval’ın vergi geliri, İsa nehrinden
yararlananlara göre toplanır.
192
Ḫūsrev II. Perviz, Hz. Muhammed’in Abdullāh b. Ḥu̱ẕâfe es-Sehmî ile gönderdiği İslâm’a davet
mektubunu parçalan Sâsâni hükümdârıdır. Kendisi İslâm’a böyle sert davrandığı gibi, İran’da
Zerdüştlük hariç diğer tüm din ve inançlara eski Sâsâni hükümdârlarının yaptığı gibi (Ḫūsrev I. hâriç)
sert ve müsamahasız davranmıştır. Ayrıca bkz. William Culican, “Khosrow II”, EBr, VI, s. 863;
Firdevsi, Şâhnâme, s. 1719.
193
Bkz. Ḳazvînî, ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt, s. 441.
39
33.) Medâǿin:194 Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فب‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح نا‬konumundadır. Burayı Pişdâdiler’den
Ṭahmûraŝ Divbend Pişdâdi kurdurmuştur ve buraya Gerdâbâd ismini vermiştir. Burayı
daha sonra Cemşid195 büyütmüş ve o da buraya Ṭisfûn adını vermiştir. Bu şehir, Irâḳ’ın
en iyi yedi şehrinden biriydi. Bu nedenle ona “ Medâǿin” (şehirler) denmiştir. Diğer
altı şehir: Ḳādisiye, Rûmiye, Ḥire, Bâbil, Ḥulvân ve Nehrevan’dı. Şu an her yedi şehir
harabe haldedir. Cemşid Pişdâdi, Dicle üstüne taştan ve tuğladan bir köprü
kurdurmuştur. İskender Rûmi (Büyük İskender) buranın Fars meliklerinin büyük
eserleri olduğunu düşünmüş ve buraları yıktırmıştır. Erdeşir (I.) Bâbekân196 Medâǿin’i
yeniden kurdurmuş ve burayı başkent yapmıştır. Eskiden olduğu gibi (Dicle üzerine)
taştan bir köprü yapmak istemiş ama yapamamıştır. Bunun yerine zincir ve ahşaptan
bir köprü yaptırabilmiştir. Ondan sonraki birçok kisra burayı başkent olarak
kullanmaya devam etmişlerdir. Şâpûr (II.) źû’l-ektâf şehre yeni binalar yaptırmıştır.
Âdil Enûşirvân Ḫūsrev (I.) de, Eyvân sarayını197 yaptırmıştır. Bu saray tuğla ve
kireçten olup daha önce burada böyle büyük bir binayı kimse yapamamıştır. Buḥtûri198
mısralarında şöyle demiştir:
Şiir:
“Eyvan ilginç bir (mimari) ile yapılmış,
Bina boyu yükseltilmiş Balkonları, yapının en tepesine eklenmiş.
Burası, Errân’ın güney ucunda bulunan yerlerden biridir.
Burayı, normal bir insan yapamaz,
Bu yapıyı yapsa yapsa insan şekline girmiş cinler yapar.”
194
Ctesiphon. Bkz. CHI, III-I, s. 120.
195
196
Sâsânî Devleti’nin kurucusudur. İran’da [m.226-240] yılları arasında hükümdârlık yapmıştır. Ayrıca
bkz. Tahsin Yazıcı, “Erdeşîr”, DİA, XI, s. 284-285; Firdevsi, Şâhnâme, s. 1260.
197
Eyvân-ı Kisrâ, Tâk-ı Kisrâ veya Ktesifon Kemeri diye bilinen bu sarayın kalıntıları bugün hala
ayaktadır. Saray Şâpûr I. tarafından yaptırılmıştır. Ayrıca bkz. A. Engin Beksaç, “Eyvan”, DİA, XII, s.
12-14; Bkz. 3 ve 4 nolu fotoğraflar.
198
Ebû Ubade Velid b. Ubeyd Buḥtûri, [d.206/821-ö.284/897] en büyük Arap şâîrlerinden biri olup,
Ḫocâsı Ebû Temâm’ın el-Hamâse adlı eserinden etkilenip yazdığı kendi el-Hamâse’si onun kadar ünlü
olamamıştır. el-Hamâse’de Buḥtûri çeşitli konular hakkında seçme şiirler toplamıştır. Divân’ı ve
MeǾâniǾş-şiǿîr adlı eseri de vardır. Ayrıca bkz. Zülfikar Tüccar, “Buhtürî”, DİA, VI, s. 381-383., Azertaş
Azernuş, “Buḥtûri”, DMBİ, XI, s. 374-380.
40
Bu sarayın tabanı 150x150 gezdi. Büyük bir galerisi olup giriş bölümü 42x82
gez, sarayın yüksekliği ise 65 gezdi. Bu sarayın etrafındaki küçük yapılar o kadar çok
ve güzeldir ki hepsi saraya yakışır niteliktedir. Bu güzel yapıların istihkâmı ve yapı
özelliği hakkında şöyle denmiştir:
Beyit:
“Yapılan güzel işlerin karşılığı:
Zaman bile kisranın sarayını eskitmeye yetmedi.”
Ebû’d-devâniḳ Baġdâd şehrini -yeniden- kurdurduğunda, Eyvân sarayını
yıkmayı ve malzemelerini Baġdâd için kullanmayı düşünmüş ve veziri Süleyman b.
Ḫālit ile görüşmüş. Vezir halîfeye mani olmuş ve demiş ki: “Bir zaman sonra
denilecek ki: ‘Bir padişah şehir kurmayı istemiş ve diğerini (daha önceden kalanları)
yıkmadan kendi şehrini kuramamış.” Halîfe bu sözü umursamamış ve vezire demiş ki:
“Senin gönlün sarayın yıkılmamasından yana, ondan geriye kalanların yok olmasını
istemiyorsun.” Halîfe daha sonra eski şehri yıkmaya başlamış ama bu sefer de eski
şehirden kalanların nakil bedelini ağır bulmuş ve bu istediğinden vazgeçmek istemiş.
Vezir buna da mani olmuş ve demiş ki: “Yıkıma devam et, çünkü şehir yok oldu olacak.
Bu sefer de insanlar der ki: ‘Bir zamanlar bir padişah şehir kurmak istemiş ama
eskiden kalanları temizleyememiş.’ Yalnız Eyvân sarayının tonoz bölümünü bırak.
Çünkü o tonoz taşının bir bölümü Resûlullāh (s.a.s) doğduğu gece yıkılmıştır. Bu
mucizedir, bu bölümü bırakırsan insanlar da bu mucizeyi görmüş olur. Hem şu da belli
olur: Eğer birisi buraya gelip başını kaldırıp bakarsa, bu binanın birileri tarafından
yapıldığını, bu şekilde kalmış yıkık bir yapının rüzgar yoluyla bu hâle gelemeyeceğini
ve yapının bu hâle gelmesinin sebebinin Allah’ın işi olduğunu düşünür.”199 Şu an
Medâǿin şehri yıkık haldedir. Batı tarafında bir kasaba vardır. Doğu tarafında ise
Eyvân sarayının önünde olan Selmân-ı Fârisi’nin200 mezarı vardır. Bunun dışında bir
bina yoktur. Buranın kuyu suları Baġdâd’taki gibi tuzlu ve acıdır ama Selmân-ı
Fârisi’nin kerameti hakkında denilir ki: “O, vefat edeceği sırada gusül suyu için
199
Bkz. İbn İsfendiyâr, Târîħ-i Ŧaberîstan, haz., Abbâs İkbal Aşteyani, Pedide Hâver, Tahran 1366 h.ş.,
s. 169.
200
Sahâbe.
41
kuyudan su alınıyordu, derken kap suya düştü ve başka bir kap da yoktu. Kap aniden
yükselen suyla yükseldi ve Selmân-ı Fârisi gusül edilene kadar su yüksek seviyede
kaldı.”201 Sonra bu su, tekrar önceki seviyeye inmiştir ve bu kuyu suyu (bu olaydan
sonra) tatlanmıştır, bu civarda ondan başka tatlı kuyu suyu yoktur.
34.) MâǾbediyye: Büyük evliyalardan olan, Seyyid Ahmed Kebir202 ve Seyyid
Ebû’l-Vefa’nın203 mezarları buradadır.
35.) Nehr-i İsa: İsa b. Musa b. Ali b. Abdullāh b. Abbâs ki, Abbâsî halîfesi
Ebû’d-devâniḳ’in (Manṣûr) kuzenidir. Nehir, Fırat’tan doğar; mezraları, 70 kadar
köyü, Mûstanṣīr vilâyetinin tamamını ve Baġdâd’ın karşısında olan köyleri dolaşır;
onların içme sularını temin eder. İsa nehrinin vergi geliri (nehirden yararlanan
sakinlerden alınan para) 87 tûmân, 6.505 dinardır.
36.) Nehr-i Melik: Bazı insanlar, bu nehrin yolunu Süleyman b. Dâvûd’un204
kazdırmış olduğunu söylerler. Bazıları Menûçehr Pişdâdi’nin205 ve bazıları da
İskender Rûmi’nin (Büyük İskender) kazdırdığını söyler. Gerçekte bu nehrin yolunu
Şâpûr b. Eşk b. Dârâ,206 Fırat nehrinden ayırarak oluşturmuş ve oraya köyler
kurdurmuştur. Burada 300’den fazla köy vardır. Nehr-i Melik’in vergi geliri 5
tûmândır.
37.) Nehrevan: Büyük bir şehir olup Irâḳ-ī ǾArab bölgesinin yedi şehrinden
biridir. Üçüncü iklimden olup, su kenarında Tâmrah’ın yanında bulunur. Bu şehrin
ırmağı Nehrevan diye bilinir.207 Bu şehir yıkık haldedir. Burası vergi bakımından
Celûla’ya208 ve BaǾḳūbâ’ya bağlıdır.
38.) NûǾmâniye: Burası kasabadır. Baġdâd ve Vâsıṭ arasında Dicle tarafında
bulunur. Çok fazla hurma bahçesi vardır.
201
202
Ahmed er-Rifâî [d.512/1118-ö.578/1182] hakkında bilgi için bkz. Cenid Şirazi, Tezkire-i Hezâr
Mezâr, haz. Abdülvehhab Nurani Vesal, Kitabḥâne-i Ahmed-i Şirazi, Tahran 1364 h.ş., s. 166.
203
Burada bahsedilen Ebû’l-Vefâ, İbn Aḳīl’dir, Krşz. Yusuf Şevki Yavuz, “İbn Akil, Ebû’l-Vefâ”, DİA,
XIX, s. 301-304; Ahmet Yaşar Ocak, “Ebû’l-Vefâ el-Bağdâdî”, DİA, X, s. 347-348.
204
Peygamber.
205
206
Büyük Şâpûr diye de bilinen kişi; Şâpûr I.
207
Nehir şehre adını vermiştir.
208
Sâsâniler ile müslüman Araplar’ın yoğun bir şekilde savaştığı yerlerden biri.
42
39.) Nil: Vilâyet olup, burası birkaç köye sahip olan bir bölgedir. Köylere bağlı
tahıl ambarları çok büyüktür. Hurma bahçeleri ve bağları da çok fazladır.
40.) Hit: Burası güçlü bir kaleye sahip olup, bir şehirdir ve Fırat’ın batı sınırında
bulunur, 30 köye sahiptir. Cûbbe kasabasından Hit’e kadar 15 fersenglik alan bağlarla
kaplıdır. Fırat’ın her iki yakası bağlıktır. Hurma bahçeleri çok fazladır ve meyveleri
de vardır. Buraya bağlı olan Cûbbe kasabasının havası ılımandır. Ceviz ağacı, bâdem,
hurma, narenciye bu bölgenin her yerinde bulunur. Soğuk iklimin ve sıcak iklimin
meyve ağaçları burada yetişebilir ama neftin kötü kokusundan dolayı Hit’in meyvesi
ve havası pek iyi değildir.
41.) Vâsıṭ: Burası İslâmi bir şehirdir. Üçüncü iklimden olup, boyu Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فا ل‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال ک‬konumundadır. Ḥaccâc b.
Yusuf Sâḳīfi burayı hicri 83’te [m. 702/703] kurdurmuştur. Burası, Dicle’nin batı
tarafında bulunmaktadır. Çok fazla hurmalığı olması nedeniyle havası kötüdür. Vergi
geliri hazineye ait olup 44 tûmân 8.500 dinardır.
B.) AẔERBÂYCÂN BÖLGESİ’NİN209 ANLATILMASI
Aẕerbâycân, 9 bölge ile 27 şehirden oluşur. Aẕerbâycân’ın havası çoğu zaman

soğuk olup, bölgenin az bir kısmı ılıman iklime sahiptir. Bu bölgenin komşuları;
Kürdistân, Ermenistan, Gürcistan, Mûġân ve Irâḳ-ī ǾAcem’dir. Bölgenin boyu
Bakûye’den Ḫalḫâl’a 95 ferseng, eni Bâcervân’dan Sina dağına 55 fersengtir.
Aẕerbâycân’ın başkenti eskiden, Merâġa idi şu an ise Tebrîz’dir. Tebrîz şehri İran’ın
en temiz ve en muazzam şehridir. Aẕerbâycân’ın vergi geliri Selçûḳlular ve
Atabekler210 zamanında 2.000 tûmândı, şimdi de böyledir. Tebrîz bölgesi 3 şehirden
oluşur.
1.) Tebrîz: Dördüncü iklimden olup, İslâmi bir şehirdir. Tebrîz, İran’ın
“Ḳūbbetû’l-İslâmı” dır.211 Tebrîz’in boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )فب‬boylamında,
209
210
Büyük Selçûḳ̮lular dağılmaya yüz tuttukları sırada kurulan İldenizliler [h.1148-1225] kastedilmiştir.
211
Bkz. Şirvânî, Bustânû’s-Seyâĥa, s. 48.
43
enlemi ise ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır. Hârûn er-Reşîd’in hanımı Zübeyde Ḫātûn
burayı hicri 175’te [m.791/792] (yeniden) kurdurmuştur.212 69 sene sonra hicri 244’te
[m.858/859] Abbâsî halîfesi Mûtevekkil zamanında burayı bir deprem yerle bir
etmiştir. Halîfe şehri tekrar eski haline getirtmiştir. 190 sene sonra hicri 434’te
[m.1042/1043] başka bir depremle buranın tamamı tekrar yerle bir olmuştur. 213 Ḳāḍī
Rûkneddin Cüveyni buraya deldiğinde, Ebû Ṭâhir Mûneccim Şirazi214 de buradaymış
ve Ebû Ṭâhir bir gece bu şehri depremin yıkacağını ifade etmiş. Şehrin efendilerine
halkın şehirden dışarı çıkarılmasını ve sahraya götürülmesini anlatmış ama şehrin
efendileri bunu yapmamış. Nihayetinde deprem olmuş, her yer mahvolmuş ve 40 bin
kişi ölmüş. Halîfe Ḳāǿim’den önce bu diyârda bulunan Emir Vehsudan b. Muhammed
b. Revvadî el-Ezdî, hicri 435’te [1043/1044] Mûneccim Şirazi’nin tavsiyeleriyle
Tebrîz’deki binaları yeniden inşa ettirmiştir. Şirazi, mübalağa ederek demiştir ki:
“Bundan sonra Tebrîz’i depremler helak etmeyecek, ama korkunç seller olacak.”
Aynen dediği gibi olmuştur ve geçen 300 sene onun sözünü doğrular niteliktedir. 215
Her sene Tebrîz’de depremler olmaktadır ama bu depremlerin şehre yıkıcı bir etkisi
olmamıştır. Bunun sebebi şu olabilir: Yeraltı sularının birçoğu yeryüzüne çıkar,
kuyular da böyledir ve bu sular zemindeki gözenekleri açar. Kuşkusuz böylece
buharlar kuvvetlenemez ve böylece şiddetli bir deprem meydana gelmez. 216 Tebrîz
surlarının etrafı 6.000 ġamdır. Şehrin 10 kapısı vardır, bunlar; Rey, Ḳāl’â, Sencarân,
212
Tebriz, Sâsâniler zamanından kalma bir köydür. Bkz. Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, II, s. 13.
213
Bahsedilen m. 844 Tebriz depreminde ne kadar insanın öldüğü bilinmemekle beraber, şehrin vergi
kayıtlardan anlaşıldığı üzere ölü sayısının 10.000’den fazladır. Çünkü bu deprem sonucunda şehir
tamamen yıkılmıştır. M. 858 Tebriz depremi, müellif Hamdullah Müstevfî tarafından ilk kez kayıtlara
geçmiştir. Tebriz bir fay hattında bulunduğundan, Tebriz’de günümüze kadar irili ufaklı 50 kadar
deprem olmuştur. M.858 Tebriz depreminden sonraki en şiddetli depremler; m. 1042, m. 1272, m. 1640,
m. 1722, m. 1780 depremleridir. Bahsedilen 1042 depreminde ise 40.000 kişi ölmüştür. Meydana gelen
diğer depremlerdeki zayiatların miktârı 200.000 ile 50.000 arasındadır ki, bu miktâr o zaman için çok
büyük bir miktârdır. Ayrıca bkz. Ali Ekber Diyanet, “Tebrîz”, DMBİ, XIV, s. 421-423.
214
215
Bu kıssadan, m.1042’den sonra m.1340’a kadar olan depremlerde ölen insan sayısının çok fazla
olmadığını anlıyoruz.
216
Müellifin buradaki çıkarımı da çok doğru ve önemlidir. Eserin genelinde müellif örnek bir bilimsel
bakış açısı sergileyerek; açıklanması bilimsel olarak mümkün olan meseleleri çok güzel bir şekilde
açıklamıştır. Müellifin bu olgunluğunun sebeplerinden biri; müellifin mukaddime kısmında bahsettiği;
Reşîdüddîn’in kurduğu ilim meclislerinde yararlanarak, araştırmacı temelini oturtmasıdır. Bkz.
Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 24.
44
Ṭāḳ, Derûb, Cûy-i Serd, Derdest-i Şâh, Nârmiyân, Nûber ve Mûvekkile. Moğollar
zamanında Tebrîz bir başkent olduğundan çok fazla insan buraya toplanmıştı. Halk,
şehrin dışında birçok bina yapmıştı. Yükseklik bakımından her bir kapının etrafında
daha gelişmiş binalar yapılmıştı. Gāzân Hân bu yapıların (Valyânkûh, Sencârân,
köyler, bağ ve bahçelerin tamamı) etrafına sur çektirmeye başlamış, fakat bu işi
tamamlayamadan vefat etmişti. Gāzân Hân’ın çektirdiği bu surların etrafı 25.000
ġamdır ve 6 kapısı vardır; Ovcân, Eher, Şirvân, Serderûd, Şâm, Serâvrûd ve Tebrîz
kapısı. Şehrin alt tarafındaki Şâm kapısının olduğu bölümde Gāzân Hân surlarının
dışında; Gāzân Hân bir kasaba kurdurmuş ve dinlenme yeri bakımından orada çok
güzel binalar yaptırmıştı ki, İran’ın tamamında böyle binalar yoktur. Şehrin üst
taraflarında vezir SaǾîd Ḫoca Reşidüddin -tâbe serâhû-217 Valyan’ın yıkıldığı yere
(Gāzân Hân surlarının içine) bir kasaba kurdu ve kasaba, “Reb-i Reşidi” ismini
almıştır. Reşidüddin - ṭābe ŝerah- da kasabanın içine güzel ve büyük binalar yaptırdı.
Onun oğlu Ġıyaŝeddin Emir Muhammed Reşidi -ṭāb ŝerah- da buraya birçok bina
yaptırdı ve Vezir Ḫocâ Tâceddin Alişâh Cîlânî,218 Tebrîz’de Nârmiyan’ın dışında
büyük bir cuma câmi inşa ettirdi. Câminin avlusu 250x200 gezmiş. Câminin boyutları
Eyvân sarayından daha büyüktü ve câmi aceleyle yapıldığından çökmüş. Bu câmide o
kadar çok mermer taşı kullanılmıştır ki, anlatmaya zaman yetmez. Bununla birlikte
büyük ve güzel binalar Tebrîz’de adı geçen kasabalardadır ve İran’ın tamamında
böyleleri yoktur. Tebrîz şehrinin birçok bağı ve bahçesi vardır. Suyu, Sehend dağından
gelen Mihran nehrinden temin edilir, bağ ve bahçelerin sulanması için 900 kadar
yeraltı kanalı açılmıştır ama bu da yeterli değildir. Bu kuyu suları her yeri dolaşır. Bu
kanallardan; Zâhid kanalı Rey kapısına, ZaferǾâni kanalı Nârmiyan kapısına akar.
Reşidî kanalı da Şeşkilân yolundadır. Tebrîz’in iklimi soğuktur ve suyu içilebilir olup
çok güzeldir. İçme suyu, kanallarından ve kuyulardan temin edilir. Tebrîz’in kuyu
suları 30 gez, Şâm’da219 10 gez ve Reb-i Reşid’te 70 gez derinlikten gelir. Tebrîz’in
yüksek yerlerinde tahıl ve baklagiller iyi kalitede yetişir. Meyveleri iyi ve bol olup
217
“Mezarı temiz ve hoş olsun” anlamında.
218
219
Tebriz’de bir bölge.
45
ucuzdur da. Özellikle Peyġamber ve Ḫulf armudu, Sultani elması, Ḥulvân kayısısı,
Ahmed î toḫumu, Ḫūrda, Rezzaḳī, Meliki ve Ṭaberzedi üzümü, Meliki, Yâḳūti ve
Mecdeddini kavunu ve sarı erik gibi ürünlerin benzeri diğer yerlerde bulunmaz.
Buranın halkı açık tenli olup, onlar güzel suratlı ve onurlu insanlardır. Tebrîz halkının
çoğu sünnî olup, şâfiîdirler. Burada, diğer mezheplere ve dinlere bağlı bir sürü insan
vardır. İnsanların sohbetleri ve dış görünümleri hoştur. Gerçekte onlar için şöyle
söylenir: “Yaşlıları genç gibidir.” Buranın halkı zengin olsun fakir olsun her zaman
ticaretle uğraşır. Bu yüzden buranın zengin insanları çok fazladır. Halkın arasındaki
dostluk ve muhabbet ise gevşektir. Şu mani söylenir ki:
RûbaǾî:
“Asla Tebrizli’den dost olmaz tüm dünya beyin olsa,
Tebriz oranın postu olur.
Eğer bir dost sana karşı dürüst değilse,
Onun Tebrizli olmasına şaşırma.”
ve Mevlana Hemâmeddin Tebrîzî220 buna cevap olarak der ki:
RûbaǾî:
“Güzel Tebriz ve orada her ne varsa da güzeldir;
Tebrizliler akıllıdır; zannetme onları post.”
Muhalif huylular başarılı olamazlar; (Çünkü)
Devlerle melekler hiçbir zaman dost olamazlar.”
Ben de şu iki rûbaǾîyi söyledim:
“Tebriz cennettir ve onun halkı da iyidir,
Ayna gibidirler temiz ve passız.
Diyorsun ki dostlukları sağlam olmaz,
Aynada ne yansıyorsa o çıkar.”
ve diğeri:
220
Mevlana Hemâmeddin Tebrizî, Tebriz’in akıllı ve yetenekli şâîrlerindendir. Nasîrüddin Ṭûsî’nin
gözetiminde yetişmiştir. Hamam’da çok oturduğu için “Hemâmeddin” lakabını almıştır. Kabri
Tebriz’deki Şâîrler Mezarlığı’ndadır. Ayrıca bkz. Esrar Tebrîzî, Manžûrû’l-Evliya, haz. Haşim
Muhaddisi, Kitabḥâne-i Mûze ve Merkez-i Esnad-ı Meclis-i Şura-ı İslâmi, Tahran 1388 h.ş., s. 231.
46
RûbaǾî:
“Tebriz cennettir onun halkı huri gibidir,
Lütuf sahibidirler kötülükten de uzaktırlar.
Kötü kimseyle beraber olmazlar,
Çünkü kötüyle iyi bir araya toplanmaz.”
Bazı açıkgözlüler burayı pervasız bir yer haline getirmişlerdir ki bu durum şehir
için üzücü bir durumdur. Burada birkaç kabir dağınık haldedir. Bunlar; Serhab,
Çerendâb, Kecil, Şâm, Veliyânkûh, Seyâran’da ve diğer yerlerde bulunur. Bu önemli
kişilerin bulunduğu mezarlarda faḳīh ve zâhidler var olup bunlar; İmam CâǾde,
İbrahim Kevahân, Baba Ferec, Baba Hasan, Ḫocâ Ṣayineddin, Kemalinî, Bâlinî
Tebrîzî, Hasan Bulġarî ve Şeyḫ Nûreddîn Simaristanî’dir.221 Şâîr kabirleri ise; Enveri,
Ḫāḳānî,222 Ẓāhireddin Faryâbî,223 Şemseddîn Secasî,224 Felek-î Şirvânî225 ve
diğerleri… Kecucânî köyünde Ḫocâ Muhammed Kecucâni’nin226 mezarı bulunur.
Şadâbad köyünde ise Pir Şirvân’ın ve diğer birçok kişinin mezarı bulunur. Resûl’ün
(s.a.v) sahâbesinden; Sehend dağında Üsame b. Şerîk’in ve Ebû’l-Muḥcenî Kürd’ün227
mezarı, Serdrûd’ta Ḳays’ın mezarı, Bâvilrûd’ta Ḥamza’nın kardeşi ǾAcel’in228 mezarı
bulunur. Ümeyye b. Ömer’in ve Ben-i Ümeyye’nin229 mezarları da şehrin değişik
yerlerinde bulunmakla beraber bu mezarların tamamını yazmak çok uzun olur.
Eskiden, Tebrîz’in vergi geliri 870 tûmân ve 5.000 dinardı. Bu şehrin 7 bölgesi vardır.
221
Bahsedilen bu kişiler hakkındaki bilgiler, müellifin verdiği kadardır. Bkz. bkz. Sultaneh, Mirǿâtû’l-
Bûldân, I, s. 546.
222
Ḫāḳān-ı Şirvânî, [d.520/1126-ö.595/1195] de Enverî gibi ünlü bir şâîr olup; kasideleri, şiirleri ve
manzum eserleri ünlüdür. En ünlü eserleri; Divan ve Tuhfetû’l-Irâḳeyn’dir. Kabri, Tebriz’deki Şâîrler
Mezarlığı’ndadır. Ayrıca bkz. Hasan Enverî, “Ḫāḳān-ı Şirvânî”, DMBİ, XXII, s. 620-628.
223
Ẓāhireddin Faryâbî, [d.550/1155-ö.598/1202] Enverî ve Şirvânî gibi şâîrlerin çağdaşıdır. Nişabur ve
Mazenderan’ın yöneticilerinin hizmetine girdikten sonra, Selçuḳlu hükümdârı Rukneddin Tuğrul III.’ün
hizmetine girdi. Ẓāhireddin’in de geniş bir bilgisi ve şiir konusunda kabiliyeti vardı. Ölümünden sonra
şiirleri toplanıp, Divân haline getirildi. Onun da mezarı Tebriz’deki Şâîrler Mezarlığı’ndadır. Ayrıca
bkz. J. T. P. de Bruijn, “Fāryābī, Zahīr-al-dīn Abu’l-Fażl Tāher”, EIr, IX, s. 382-383.
224
Şâîrin Tebriz’deki Şâîrler Mezarlığı’nda yattığı bilinmekle beraber kendisi hakkında çok fazla bir
bilgi yoktur. Çeşitli tezkirelerde adı geçmektedir. Ayrıca bkz. Âka, Seyyid, Târîħ-i Panśed Sâl Tebrîz,
Farsça terc., Perviz Zari Şâhmersi, Emir Kebir, Tahran 1387 h.ş., s. 229.
225
Melek Şirvânî. Bkz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 89, 9 nolu dipnot.
226
227
A.g.e, aynı yer.
228
Hz. Muhammed’in amcası.
229
Sahâbe ve çocukları kastedilmiştir.
47
Birinci bölge; Mihranrûd, şehrin doğu tarafındadır. Buradan şehre 5 ferseng olup;
Kendrûd, İsfenc ve SaǾîdâbad buranın büyük yerleridir. İkinci bölge; Serdrûd, güney
batıda yer alıp şehre 1 ferseng uzaklıktadır. Buradaki köyler şehire, bağ ve bahçelerle
bağlıdır. Bağ ve bahçeler bu bölgenin çoğuna yayılmış haldedir. Öyle ki, kaç köyün
bitişik olduğu fark edilemez ve bu bölge güzel meyvelere sahiptir. İklimi soğuk olup;
Deşt, Cûlânduruḳ, el-Ġanbedr, Kûcâbad, Lakderc buranın büyük yerlerdir. Bu bölge
tahıl tarlaları ile kaplıdır. Suyu soğuk olup, tarım bu Serâvrûd çayı ile yapılır. Üçüncü
bölge olan Bâvilrûd, ünlü bir yer olup güneybatı kesimde kalır ve şehirden 4 ferseng
uzaklıkta bulunur. Burası otlak bir yerdir. Buranın bağları Semerḳant ve Dımaşḳ’ın
bağları gibidir ve bu bağlar Hamedân’daki ŞaǾb-î Bevan ve Mâvşânrûd’u
kıskandıracak derecededir. Bâvilrûd’un 25 köyü vardır. Bâvil, Ḫūsrevşah, Mîlân,
Usku ve Fesḳendis bölgenin büyük yerleridir. Dördüncü bölge Ervenḳ, şehrin
batısında olup; buranın çevresinin uzunluk ölçüleri; 3x15x5 fersengtir. Ürünlerinden;
üzümü ve tahılı var olup, bölge Tebrîz kadar yüksek bir yerdedir. Bu bölgenin 30 kadar
köyü vardır. Bu köylerin çoğunluğu büyük olup, kasaba halindedir. Bunlar; Sis,
Şebister, Vayḳān, Kuzekenân, Ṣūfîyân ve diğerleri… Beşinci bölge; Rûdḳāt, kuzeyde
Serhab dağının sırtında bulunmakla beraber, boyu 4 ferseng eni de 1 fersengtir.
Tahılların tamamı burada yetişir. Burada 10 men un 16 men ekmek verir ve buranın
40 parça köyü vardır. Rûdhind, Sarû, Elencûḳ ve Ufrid buranın büyük köyleridir.
Altıncı bölge; Ḫānımrûd’tur. Yedinci bölge Bedûstân, şehrin (Tebrîz’in) kuzeyinde
bulunmakla beraber, Rûdḳāt’ın arkasındadır. Bu bölgenin 30 kadar köyü vardır.
Mâdergâv ve Urişâḳ bu köylerin büyüklerindendir. Bu bölgenin vergi geliri 100.000
dinardır. Bu bölgede Gāzâni vakfına bağlı yerlerin vergi geliri ise 175.000 dinardır.
Tebrîz şehrinin vergi geliri 27.5 tûmân ve vilâyetin tamamının vergi geliri ise 115
tûmândır. Tebrîz’den diğer Aẕerbâycân vilâyetlerine olan uzaklıklar şöyledir:
Tebrîz’den Ovcân’a 8 ferseng, Erdebil’e 30 ferseng, Ûşneviye’ye 30 ferseng,
Urmiye’ye 24 ferseng, Eher’e 14 ferseng, Meşkîn’e 18 ferseng, Ḫoy’a 20 ferseng,
Salmâs’a 18 ferseng, Merâġa yoluna 26 ferseng, Serâv’a 20 ferseng, Merâġa’ya 20
ferseng, Dihḫarḳân’a 8 ferseng, Merend’e 16 ferseng, Naḫcıvân’a 24 ferseng.
48
2.) Ovcân: Dördüncü iklimden olup, eski defterlerde burasının Mihrânrûd’a
bağlı bir yer olduğu belirtilir ama doğru değildir. Bu şehri Bijen b. Giv b. Gûderz230
kurdurmuştur. Şehri Gāzân Hân yenileyip, etrafına taş ve kireçten sur çektirmiştir.
Gāzân Hân burayı aldığında adını İslâm koyup, burayı başkent yapmıştır. Gāzân
Hân’ın çektiği surların uzunluğu 3.000 ġamdır. İklimi soğuk olup, suyu Sehend
dağından gelir. Tarım ürünleri tahıl ve baklagillerdir. Burada, meyve ve pamuk pek
yetişmez. Buranın halkı açık tenli olup şâfiî mezhebindendir ve burada hıristiyanlar da
vardır. Buranın vergi geliri 10.000 dinardır. Bazı yerleşim bölgeleri yüksek kesimlerde
yer alır ve oralarda tahıl ürünü yetiştirilir. Şehrin vergi gelirinin tamamı saygın
kuruluşlardan olan Gāzânî vakfına aittir. Bu şehrin, Canḳān ve Sermân gibi büyük
yerlere sınırı vardır.
3.) Ṭesûc: Kasaba halinde olup, Çiçest köyünün kuzeyinde Tebrîz’in güneyinde
bulunur. Bahçeleri bol olup meyveleri güzeldir ve havası Tebrîz’den daha sıcaktır.
Çiçest’in olduğu yerde hava daha kötüdür. Suyu nehirden gelmekte olup, bu su da
dağdan gelir. Buranın sakinleri Türk ve Tâcik’tir. Buranın vergi gelirinin hemen
hemen 5.000 dinar olduğu defterlerde kayıtlıdır. Vergi gelirinin tamamı Ebû SaǾîd
vakfına bağlıdır.
Erdebil Bölgesi: Bu bölge 2 şehirden oluşur.
4.) Erdebil: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فب ک‬
boylamında, enlemi ise ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır. Burayı Keyḫūsrev b. Siyâveş
Keyânî 231 kurdurmuştur. Sabalân dağının eteğinde bulunur. Havası gayet soğuktur ki
bir sene süre boyunca ekilen tahılın tamamı biçilemez. Bazen de ürünün birazı kalır ve
birazı da toplanamaz. Suyu, Sabalân dağından gelir ve bu su içilebilir bir sudur.
Buranın halkının çoğu şâfiî mezhebinden olup, içlerinde Şeyḫ Ṣāfiyyüddîn’in232
müritleri de vardır. Vilâyetin 100 köyü vardır ve hepsinin havası soğuktur. Sabalân
dağının tepesinde sağlam bir kale vardır. Bu kale Dizbehmen veya Rûbeyndiz diye
230
231
A.g.e., s. 459.
232
Safevî Devleti’nin kurucusu, Şâh İsmail’in atası. Ayrıca bkz. Reşat Öngören, “Safiyyüddîn-i
Erdebîlî”, DİA, XXXV, s. 476-478.
49
bilinir. Şâhnâme’de der ki: “Fîrûz ve Keyḫūsrev arasında buranın fethine dair
anlaşmazlık çıktı. Fîrûz aciz düştü ve burayı Keyḫūsrev aldı. Keyḫūsrev burayı ele
geçirdikten sonra padişahlık ona kaldı.”233 Şu an burası yıkık haldedir. Bâbek
Ḫūrremdin’in karşısında bulunan Dezşeydân (kale) Cîlân’ın güneyinde, Erdebil
dağında bulunur. Erdebil’in vergi geliri 85.000 dinar olup, defterlerde kayıtlıdır.
5.) Ḫalḫâl: Eskiden orta boyutta bir şehirdi, şu an ise köy kadardır. Burada; 100
mevzilik alanda 40 kasaba bulunur ve Ḫānendebil, Sencebid, İncilâbâd ve Heşcîn
buraya dâhildir. Şehrin önünde o bölgeye hâkim bir tepeciğin üzerinde Fîrûzâbâd
(kale) bulunur. Buranın idarecilerine Aḳācıryân denir. Burası yıkıldıktan sonra
Ḫalḫâl’a dâhil olmuştur. Ḫalḫâl da şu an harebe haldedir. Şehir bölgesinde, Kîvî köyü
sınırında bir dere vardır ki; güneş gören tarafında yaz olduğunda bu derenin suyu buz
tutar, Ḳāmâte’de; Ḳāzvâne Nisâr diye bilinen yerde ise su, çok sıcaktır.234 Ḫalḫâl’a 1
fersenglik uzaklıkta bir dağ vardır. Bu dağ duvar gibi düzdür, buraya Şâhveli (duvarı)
denilir.235 Bu duvarın yüksekliği yaklaşık 200 gez olup, buranın üstünden dışarıya
doğru açılmış yaklaşık 15 gezlik bir dağ çıkıntısı vardır. Bu çıkıntının üstünden
aşağıya doğru su akar ve böylece burası pınar haline gelmiştir. Bu suya ölümsüzlük
suyu denir. Bu akan su iki değirmeni çalıştıracak güçtedir ve tarım suyu da bu akan
sudan karşılanır. Ḫalḫâl’ın otlakları hoştur, bu sebeple yoğurdu da güzeldir. Yoğurt,
peynirin bıçakla kesildiği gibi kesilir. Av hayvanları bol olduğundan yağ da boldur.
Buranın vergi geliri 30.000 dinardır.
6.) Darmerzin: Vilâyet olup 100 kadar köyü vardır, en büyükleri; Ḳūl, Câmkû
ve Zeher’dir. Buranın vergi geliri 29.000 dinar olup defterlerde kayıtlıdır.
7.) Şâhrûd: Vilâyet olup, buraya bağlı 30 kadar köy vardır, en büyükleri; Şâl,
Kelûr, Ḫams, Derû ve Gilvan olup, buraların iklimi sıcağa yakın ılımandır. Tahıllar
burada yetişir ve güzeldirler. Burada biraz da meyve yetiştirilir. Buranın halkının şâfiî
233
Bkz. Firdevsi, Şâhnâme, s. 448-453.
234
Yazın dahi, çok soğuk olan bu yüksek yerde suların soğuk akması normaldir. Bahsedilen diğer yerde
suyun sıcak akması ise; sıcak bir yeraltı su kaynağının buradan geçmesiyle açıklanabilir.
235
Aznav Dağı. Ayrıca bkz. 5 nolu fotoğraf.
50
olduğu söylenir, ama mezhepleri yoktur; bu nedenle en kötü topluluklardandırlar.
Buranın vergi gelirinin 10.000 dinar olduğu defterlerde kayıtlıdır.
Meşkîn Bölgesi: Bu bölgede 7 şehir vardır. Bunlar; Meşkîn, Ḫeyâv, Enâr, Ercaḳ,
Eher, Teklife ve Keleyber’dir.
8.) Meşkîn: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)قب ک‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز م‬konumundadır. Buraya önceleri Veravî
denilirdi. Çünkü Meşkîn’e o zamanlar Gürcüler hâkimdi. Buranın havası ılıman ve
nemli olup, bunun nedeni; şehrin kuzeyindeki Sabalân dağıdır. Buranın suyu Sabalân
dağından gelir, tahılı ve meyvesi boldur. Buranın halkı şâfiî, hanefî ve şiî
mezhebindendir. Meşkîn’in vergi geliri aslen 5.200 dinar olup, bu bölgede ordu
bulunduğundan verginin bir bölümü kesilmiş ve 5 tûmân olarak kararlaştırılmıştır.
9.) Enâr ve Ercâḳ: Bu yerler, Sabalân dağının önündeki iki kasabadır. Enâr’ı
Sâsânîler’den Fîrûz (I.) b. Yezdigerd (II.) b. Behrâm (V.) Gûr kurdurmuştur. Bazıları
buraya Şadar veya Baḥr-i Şad-ı Fîrûz der. Ercâk’ı, Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.)’un oğlu236
kurdurdu. Her iki yerin havası ılımandır. Su, Sabalân dağının bir kaynağından gelir,
bağ ve bahçeleri bol olup güzeldir ve meyvelerden; üzüm ve kavun ile ceviz boldur.
20 bölge buraya bağlıdır. Vergi gelirinin 7.000 dinar olduğu kayıtlarda geçmektedir.
10.) Eher: Küçük bir şehir olup havası soğuktur ve suyu pek çok kanal ve
akarsulara sahip Eşkenber dağından gelen nehirdir. Birçok tahılı ve biraz da meyvesi
bulunup, halkı şâfiîdir. Buranın vergi geliri kayıtlara göre hemen hemen 10.000 dinar
olup, vilâyet 20 kadar köye sahiptir ve bu köylerin vergi geliri 5.000 dinardır.
11.) Teklife: Kasaba olup şu an yıkık haldedir. Tahılı var olup, zemini yüksekçe
bir yerdedir.
12.) Ḫeyâv: Kasaba olup Sabalân dağının önündedir ki, Sabalân onun
kuzeyindedir. Havası sıcak olup suyu bu dağdan gelir. Biraz bağı bahçesi olup, tahılı
vardır. Buranın halkının çoğunluğu çizme ve elbise yapmakla uğraşır. Buranın vergi
geliri 2.000 dinardır.
236
Ḫūsrev I. Enûşirvân.
51
13.) Deraverd: Eskiden kasaba olan bu yer şu an vilâyettir ve bu vilâyet
Moğollar’ın kışlağıdır. Tahıl, pamuk ve çeltik burada yetiştirilir.
14.) Kehran Kalesi: Önceleri sağlam olan bu kale şu an yıkık haldedir. Tahıl ve
pamuğu iyidir.
15.) Keleyber: Kasaba olup büyük dağların arasındadır ve sağlam bir kaleye
sahiptir. Kalenin dibinde bir nehir akar. Havası ılıman olup suyu bu nehirden tedarik
edilir. Tahılı ve üzümü bulunur. Halkı, Türk ve Ṭâliş237 olup birbirlerine karışmışlardır
ve buranın halkı şâfiîdir. Vergi gelirinin 3.000 dinar olduğu vergi kayıtlarında
geçmektedir.
16.) Gîlân-ı Feṣlûn: Vilâyet olup, 50 kadar köye sahiptir. Halkı Dehrî238 olup,
insanlık; bunlar için sadece sözde vardır. Tahılı, pamuğu ve çeltiği güzeldir.
17.) Merdânḳūm: Vilâyet olup, Kevanî, Kelâle ve Cerm en büyük yerleridir.
Tahılı, üzümü ve meyvesi iyi olup; bazı bölgeleri Eras (Aras) nehrinin kenarındadır.
18.) Nûdez: Dağın başındaki kalesi yıkık haldedir. Eher ırmağı bu bölgenin
aşağısından geçer. 20 yerleşim yeri buraya bağlıdır. Hûl, Bûl ve Hefdevân buranın en
büyük yerleridir. Hûl köyü, merkezi bir yerdir, orada Muhammed Mustafa’nın (s.a.v)
hatıraları (eşyaları) vardır, bu bakımdan burası ayrı bir öneme sahiptir. Dolayısıyla
buranın uğurlu olduğuna inanılır. Buranın havası sıcak olup, suyu nehir ve
çeşmelerden temin edilir. Tahılı, pamuğu ve pirinci vardır. Bağı bahçesi bol olup
içlerinde en iyi meyvesi üzümüdür. Buranın vergi geliri 11.000 dinardır ve bu yer
vilâyet defterlerinde Bolûk-u İncû239 diye geçer.
19.) Yâft: Vilâyet olup, 20 köyü vardır ve burası ormanın ortasındadır. Havası
sıcak olup, etrafı meyve ve tahılla kaplıdır. Vergi geliri 4.000 dinardır.
237
İran’ın Gîlân eyaletine bağlı bölgede oturan, Ṭāliş kıyılarında Ṭālişî denilen Fars aksanıyla konuşan
kavim. Çoğu zaman Türk zannedilmişlerdir. Ṭāliş, “karduş” kelimesinden türemiştir. Bu kelime çamur
anlamına gelir. Ayrıca bkz. Ali Abdili, “Ṭāliş”, DMBİ, XIV, s. 351-353.
238
Her şeyin ebedi ve bir yaratıcısı olmadığını savunan materyalist görüş. İslâm dünyasında bu görüşün
temel doktrinlerini savunan belirgin şahsiyetlerden biri Ravendi olup; müellif, Dehri halkının dini
görüşünden dolayı, “İnsanlık; bunlar için sadece sözde vardır.” diyerek onları kınamıştır. Ayrıca bkz.
Hayrani Altıntaş, “Dehriyye”, DİA, IX, s. 107-109.
239
Birkaç köyün birleşmesiyle bolûk kurulmuş ve burası da “bolûk-u incu” diye adlandırılmıştır. Bkz.
Dihḫūdâ
52
Ḫoy Bölgesi: Bölge 4 şehirden oluşur. Bunlar; Ḫoy, Salmâs, Urmiye ve
Ûşneviye’dir.
20.) Ḫoy: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عط م‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز م‬konumundadır. Burası orta boyutta bir şehir
olup, çevresi 6.500 ġamdır. Havası sıcak olup, suyu Salmâs dağlarından gelir ve bu su
Eras nehrine dökülür. Bağı bahçeleri bol olup, meyveleri; üzüm ve Peyġamber
armududur. Ayrıca diğer Ḫoy şehirlerinde bunların ayarında meyve bulunmaz. Bu
meyveler tatlı, büyük ve suludur. Buradaki halk açık tenli olup, görünümleri hoştur.
Bu nedenle Ḫoy, İran’ın Türkistan’ı olarak bilinir. 80 parça köy buraya bağlıdır. En
ünlüleri Bezlâbâd ve Ḫers olup, Ḫoy şehrinin vergi geliri 53.000 dinardır.
21.) Salmâs: Dördüncü iklimdendir. Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عط ید‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز م‬konumundadır. Büyük bir şehir olup şehrin
surları yıkık haldedir. Vezir Ḫocâ Tâceddin Ali Şâh Tebrîzî burayı onartmıştır. Şehrin
etrafı 8.000 ġamdır. Şehrin iklimi soğuk olup, suyu Kürdistân dağlarından gelir ve bu
su Çiçest gölüne dökülür. Buranın bahçeleri boldur ve üzümü de iyidir. Tahılı ve diğer
hububatları da iyidir. Halkı, hâlis dindar sünnîdir. Buranın halkı Kürtler’le sürekli
savaş halindedir; çünkü sorunlar derindir, barış mümkün değildir. Buranın vergi geliri
39.200 dinardır.
22.) Urmiye: Dördüncü iklimdendir. Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عط مه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز مه‬konumundadır. Burası, büyük bir şehir olup,
etrafı 10.000 ġamdır ve burası Çiçest gölünün kenarında bulunur. Havası sıcak olup,
biraz kötüdür. Suyu dağlardaki kaynaklardan gelir ve Çiçest gölüne dökülür. Bağı
bahçeleri bol olup meyveleri; Ḫūlûḳı̄ üzümü, Peyġamber armudu ve sarı erik olup,
gayet güzeldirler. Bu sebeple Tebrîz halkı dostlarını hoş olmayan bir elbise ile görseler
derler ki: “Bu, sepetin içindeki Ḫūlûḳı̄ üzümüdür.” Buranın halkının çoğunluğu
sünnîdir ve Urmiye’ye bağlı 120 köy vardır. Bu bölge yüksekçe bir yerde olup, vergi
23.) Ûşneviye: Orta boyutta bir şehir olup dağların arasında bulunur. Urmiye’ye
1 günlük mesafede olup; Urmiye’nin batı tarafında ve kıble yönündedir. (Yani
53
güneybatı tarafındadır.) Havası Urmiye’den daha güzel olup, suyu dağlardan akan
vadilerden temin edilir. Ürünleri; tahıl, hububat ve üzümdür. Halkının çoğu sünnî olup,
buraya bağlı 120 köy vardır. Tarlalardaki ürünleri güzel olup, buranın vergi geliri
19.300 dinardır.
24.) Serâv: Orta boyutta bir şehir olup, dördüncü iklimdendir. Sabalân dağının
doğusunda, kıble tarafında bulunur. (Yani güneydoğu tarafındadır.) Havası soğuk
olup, suyu Sabalân dağından başlayan ve Çiçest’e dökülen nehirden temin edilir.
Tahılı, hububatı, üzüm ve meyvesi azdır. Halkı açık tenli olup, sünnîdirler. Halk, iri
görünümlü bir yapıya sahiptir. 100’e yakın köy buraya bağlıdır. Şehrin 4 kasabası
olup, bunlar; Revend, Zerenḳ, Berâġūş ve Seḳher’dir. Tahıl ürünleri ve çiftliklerindeki
ürünler (meyve ve sebzeler) hoştur. Buranın vergi geliri 81.000 dinardır.
25.) Miyânc ve Germrûd: Miyânc eskiden bir şehir olup, şu an ancak bir köy
kadardır. Buraya bağlı küçük birkaç yer vardır. Havası sıcak olup, burada enfeksiyon
yayan sayısız sivrisinek vardır. Germrûd vilâyet olup, buraya bağlı 100 kadar köy
vardır. Havası güzel olup, Miyânc’tan daha iyidir. Tahıl ürünleri, pamuk, üzüm,
meyve, pirinç ve diğer hububatlar burada yetiştirilir. Suyu, dağdan gelen sudan temin
edilir. Atık suları, Sefîdrûd’a boşaltılır. Buranın halkı açık tenli olup, Türk
ahlaklıdırlar.240 Buranın vergi geliri 25.800 dinardır.
Merâġa Bölgesi: Bu bölgenin 4 şehri olup bunlar; Merâġa, Bûsû, Dihḫarḳân ve
Nilân’dır.
26.) Merâġa: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فب ع‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز ک‬konumundadır. Merâġa, büyük bir şehirdir.
Eskiden burası Aẕerbâycân’ın başkentiydi. Şehrin havası ılımandır. Buradaki nemi,
Sehend dağı engellemektedir. Buranın birçok bağı vardır. Suyu temiz bir ırmaktan
temin edilir. Bu ırmak Sehend’ten gelir ve Çiçest’e dökülür. Tahıl, pamuk, üzüm ve
meyve ürünleri bulunur. Çoğu zaman bu ürünler ucuzdur. Merâġa’nın 6 bölgesi vardır.
Bunlar; Seracû, Benâcûn, Dizcerûd, Gâvdûl, Heştrûd, Behistân, Engûrân ve Ḳızılûzen
olup, Merâġa’ya bağlıdırlar. Buranın halkı açık tenli olup, Türkler’e benzemektedirler.
240
Bkz. Ahmed b. Ali Ḥatib Baġdâdî, Târîħû Baġdâd, V, haz. Mustafa Abdülḳâdir Atâi, Beyrut 1417
h.k., s. 124.
54
Halkın çoğunluğu hanefî mezhebindendir, dilleri ise bozuk bir Pehlevice’dir. Vergi
gelirleri, kayıtlarda 185.000 dinar olup, bu miktar zamanımızın 70.000 dinarına eşittir.
Ḫocâ Nasîrüddin Ṭûsî’nin, Hûlâkû’nün emriyle açtığı gözlemevi241 şu an yıkık
haldedir.
27.) Bûsû: Küçük bir şehir olup, suyu dağlardan gelip, Çiçest gölüne dökülür.
Meyvesi bol olup, tahıl ve üzümü azdır. Vergi geliri 25.000 dinardır.
28.) Dihḫarḳân: Küçük bir şehir olup, havası ılımandır ve suyu Sehend
dağından gelir. Bağı bahçesi boldur. Üzümü; tahıl, diğer meyve ve pamuğa nazaran
daha iyidir. Halkı açık tenli olup, şâfiî mezhebindendirler. Vilâyetin 8 köyü vardır.
Vergi geliri 23.600 dinardır.
29.) Nilân: Küçük bir şehir olup bağı bahçesi boldur. Tahılı, üzümü, pamuğu ve
meyvesi vardır. Suyu Câġtû ve Eyvân nehirlerinden temin edilir. Vergi geliri 10.000
dinardır.
Merend Bölgesi: Birkaç vilâyet buraya bağlıdır.
30.) Merend: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فا نه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز نط‬konumundadır. Burası büyük bir şehir olup,
sur uzunluğu 8.000 ġamdır. Bununla birlikte şu an bu surun birazı ayaktadır. Havası
ılıman olup, suyu Zunûz nehrinden gelir. Tahılı, pamuğu, diğer hububatları, üzümü ve
meyveleri vardır. Şeftali ve kayısısı çok hoştur. 60 tane köyü vardır ve buralar
yüksekçe bir yerdedir. Merend sahrasında, kıble tarafında kırmızı solucan bulunur.
Yaz mevsimine bir hafta kala eğer solucanlar görülmezse, onların derilerini yarıp
uçtukları anlaşılır. Merend’in ve vilâyetin toplam vergi geliri 24.000 dinardır.
31.) Duzmâr: Tebrîz’in kuzeyindeki bir vilâyettir ve 50 kadar köyü vardır.
Duzâl, Kûrdeşt, Kûlân, Herâr, Ḫāvernâḳ köyleri büyüktür. Havası ılıman olup, zaman
zaman sıcaklaşır. Suyu dağlardan gelir ve atık suyu Eras’a dökülür. Tahıl, pamuk,
241
Nasîrüddin Ṭûsî [d.597/1201-ö.672/1274] XIII. yüzyılın en önemli âlimlerinden biridir. Çeşitli
alanlarda eserler vermiştir. Nasîrüddin Ṭûsî’nin büyük çabalarla [h.657/m.1259]’da açtırdığı gözlemevi
onun şüpheli ölümü ve sihirbazlık dedikoduları nedeniyle ilk zamanlardaki etkisini giderek yitirmiştir.
Gözlemevinden kalan birkaç parça eşya Merâga müzesinde sergilenmektedir. Kalıntıların olduğu yerde,
anıtsal bir gözlemevi yapılmıştır. Bkz. 6 ve 7 nolu fotoğraflar. Ayrıca bkz. Osman Gazi Özgüdenli,
“Merâga”, DİA, XXIX, s. 162-163.
55
üzüm ve meyvelerin her çeşidi bulunur. Birçoğu her yere ihraç edilir ve Tebrîz’e de
bu taze ürünler gider. Buranın vergi geliri 40.800 dinardır.
32.) Zengîyân: Birkaç parça köyden oluşur, bununla beraber Merdânḳūm
içerisinde Ḫûdâaferîn köprüsü yakınında bulunur, suyu huduttaki Eras’tan gelir. Bekir
b. Abdullāh, Resûlullāh’ın (s.a.s) sahâbesi, burayı hicri 15’te [636/637] kurdurmuştur.
33.) Zunûz: Kasaba olup, bağı bahçesi boldur. Tahılı, üzüm ve meyvesi özellikle
Ḳı̄blî diye bilinen beyaz elması çok hoştur. Buranın vergi geliri 3.000 dinardır.
34.) Kerker: Kasaba halinde olup; tahıl, pamuk, üzüm ve meyvesi vardır. Bu
civarda Ẓīyâǿû’l-mülk Naḫcıvâni Eras nehri üzerinde bir köprü yaptırmıştır. Gerçekten
bu köprünün yapımı çok faydalı bir iş olmuştur.
Naḫcıvân Bölgesi: 5 şehir oluşur.
35.) Naḫcıvân: Dördüncü iklimden olup, Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)ف نه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لج م‬konumundadır. Burayı Behrâm Çûbin242
kurdurmuştur ve evlerin çoğu tuğladan yapılmıştır. Tahılı, pamuğu, üzümü ve biraz da
meyvesi vardır. Halkı açık tenli olup, şâfiîdir. Birçok vilâyeti olup, birkaç sağlam
kaleye sahiptir. Örneğin; en-Nûcḳ, Sûrmâri, Teġmer, Feġân kalesi gibi. Buranın vergi
36.) Ecnân: Burada bakır madeni bulunduğundan, buraya Kârḫāne (fabrika)
derler.
37.) Erdûbâd: Kasabadır, bağı bahçesi boldur. Üzüm, tahıl ve pamuğu hoştur,
suyu Ḳābân dağlarından gelir ve atığı Eras’a dökülür.
38.) Azâd: Küçük bir şehir olup; tahılı, pamuğu ve üzümü boldur. Özellikle
şarapları ünlüdür. Bu şehrin suyu boldur ve şehrin suyu Ḳābân dağlarından gelir ve
Eras’a dökülür. Halkı açık tenli olup, insanlar orta yaşlıdır. Buranın vergi geliri 18.300
dinardır.
39.) Mâkûye: Burası bir kale olup, bu kale bir yarığın içindedir ve bir köy de bu
kalenin dibindedir. Bu kalenin konumu öyle yüksektir ki gölgesi, gün ortasına kadar
köyü kaplar, daha sonra gölge kaybolur. Keşişlerin büyüğü Mercânyaǿ burada yaşar.
242
Behrâm VI. Çûbîn, Ḫūsrev II. zamanında yaşamış ünlü bir komutandır. Kısa süreliğine tahtı ele
geçirmiş ama daha sonra öldürülmüştür. Rûzbe Zerrin Kûb, “Behrâm Çûbin”, DMBİ, XIII, s. 144-147.
56
C.) ERRÂN VE MÛĠÂN BÖLGESİ’NİN243 ANLATILMASI
Havası sıcak olup biraz neme sahiptir. Sınırları; Ermeni vilâyetleri, Şirvân,
Aẕerbâycân ve Ḫāzar Denizi ile çevrilidir. Buranın vergi geliri Atabekler zamanında;
bu zamanki para ile 300 tûmândan fazlaydı. Şimdi ise; bu miktarın 30 tûmân 3000
dinar olduğu defterlerde kayıtlıdır.
1.) Mûġân: Meşkîn bölgesine yakın, kayalıklar üstünde bir tepede bulunur. Eras
nehri, şehrin yakınından geçer. Sabalân dağının görünmediği yerlerde bazı bitkiler,
sonbaharda zehirli olurlar. Bu otları yiyen hayvanlar ölür. Baharda, zehrin etkisi azalır.
Dolayısıyla, aç hayvanların bu bitkileri yemeleri onlar için zararlıdır. Sabalân dağının
bulunduğu yerlerde bu zararlı otlar, yerini tedavi edici bitkilere bırakır.
2.) Bâcervân: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فج نط‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır. Bâcervân, daha önceleri
Mûġân’ın bir şehriydi. Şu an ise yıkık halde olup, anca bir köy kadar kalmıştır. “Allah
ḲurǾân’da, Musa ve Ḫı̄żı̄r aleyhisselam hikâyesinde buyuruyor: “Hani Musa genç
yardımcısına demişti: ‘İki denizin birleştiği yere ulaşıncaya kadar gideceğim ya da
uzun zamanlar geçireceğim”244 buraya kadar, “Böylece ikisi yola koyuldu. Nihayet bir
kasabaya gelip yemek yemek istediler, fakat (kasaba halkı) onları konuklamaktan
kaçındı. Onda (kasabada) yıkılmaya yüz tutmuş bir duvar buldular, hemen onu inşa
etti. (Musa) Dedi ki: ‘Eğer isteseydin gerçekten buna karşılık bir ücret
alabilirdin.”245Mesâlikû’l-Memâlik’te (bu konuyla ilgili olarak) denir ki: “Bahsedilen
duvar taşı, Şirvân’dadır. O deniz, Cîlân Denizi’dir. O kasaba, Bâcervân kasabasıdır.
O oğlan da Cîrân’da öldürülmüştür.”246 Ṣuverû’l-Eķālîm’de denir ki: “Musa’nın
kayası Anṭākya’dadır.” Tefsir kitaplarında, bu hikâyenin MecmaǾû’l-baḥreyn’de247
olduğu anlatılır. İkinci rivayet doğrudur. Bâcervân’ın havası sıcak olup, suyu
dağlardan gelir ve sınıra dökülür. Buranın tahıldan başka ürünü yoktur.
243
244
KurǾân-ı Kerîm, Kehf sûresi 60. ayet.
245
KurǾân-ı Kerîm, Kehf sûresi 77. ayet.
246
Bkz. İbn Ḥurdâẕbih, Kitâbû’l-Mesâlik, s. 124.
247
İki denizin birleştiği yer.
57
3.) Berzend: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)مج نط‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لز مط‬konumundadır. Orta boyutta bir şehirdir.
Burası yıkıldıktan sonra burayı, Abbâsî halîfesi MûǾtâṣım’ın kölesi Afşin248
onarmıştır ve kendisi de burada oturmuştur. Şu an burası tekrar harabeye dönmüş olup
bir köy kadar kalmıştır. Havası sıcak olup, suyu Eyvân’dan gelir. Bu şehir, yüksek bir
yerde bulunur ve ürünü tahıldır.
4.) Pilsevâr: Şehir, beşinci iklimden olup, Büveyhoğulları’ndan pilsevâr namlı
yani; “büyük süvari” lakaplı bir emir tarafından kurdurulmuştur. Şu an burası köy
halindedir. Şehrin suyu Bâcervân nehrinden temin edilir. Tarım ürünü tahıldır.
5.) Mahmûdabâd: Şehir, denizin yanındaki Gâvbâri bölgesinde bulunur. Burayı
Moğollar’dan Gāzân Hân kurdurmuştur ve burası beşinci iklimdendir.
6.) Hemşehre: Beşinci iklimden olup, Cîlân Denizi’nin kıyısındadır. Buradan
denize 2 fersengtir. Önceleri burası Ebr-i Şehr diye bilinirdi ve burası eskiden Ferhad
b. Gûderz’e249 aitti. Buraya kendisi ise Bahş-ı Nasr diyordu. Firdevsi makamında
Ferhad için der ki:
“Ebr-i Şehr’i Ferhad savaşarak ele geçirince;
Dünyada bir ışık sönmüş oldu.”
7.) Errân:250 Eras ve Kür (Kura) nehrinin arasında bulunur, burası bir şehirdir.
8.) Beylekân: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فج لب‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط نه‬konumundadır. Burayı Sâsânîler’den Ḳūbâd
(I.) b. Fîrûz (I.) kurdurmuştur. Bununla birlikte burası şu an yıkık haldedir. Şehirdeki
birçok yapı tuğladandır. Havası sıcak olup, ürünleri; tahıl, çeltik, pamuk ve diğer
hububatlar olup, bu ürünler güzeldir.
9.) Berde: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فح‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م ک‬konumundadır. Burayı Büyük İskender
248
İslâm’ın Altın Çağı’nda (VIII.-XIII. yüzyıllar) Abbâsî halîfeleri MeǾmûn ve MûǾtasım’ın meşhur
Türk komutanı.
249
Şâhnâme’de bahsedilen kahramanlardan biri. Firdevsi kendisi hakkında ayrı bir konu başlığı
açmamış ama, yeri geldikçe kendisinden bahsetmiştir. Ferhad, Part imparatorlarından biridir. Partlar
(‫ )اشکانیان‬Büyük İskender’den sonra İran’a hâkim olmuşlardır. Bkz. Firdevsi, Şâhnâme, s. 1228;
Muhammed CaǾfer Dehki, “Eşkaniyân”, DMBİ, IV, s. 201-207.
250
Bugünkü Karabağ bölgesi.
58
kurdurmuştur. Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.) burayı yeniletmiştir. Büyük bir şehir olup,
nüfusu da kalabalıktır. Güzel binaları çoktur ve meyveleri de boldur. Ürünlernden,
fındık ve kestanesi diğer meyvelerinden daha hoştur. Şehrin suyu meşhur Terter
nehrinden temin edilir.
10.) Gence: Beşinci iklimden olup, İslâmi bir şehirdir. Boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فج‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م لد‬konumundadır. Burası hicri
39’da [659/660] kurulmuştur. Şehir yüksekçe bir yerdedir. Bu sebeple şöyle
söylenmiştir:
“Yapısı, havası ve suyu bakımından dünyadaki bütün şehirler arasında;
Yüceliği hepsinden üstün, birkaç şehri vardır İran’ın,
Büyük bir hazine olan Gence; Errân’da, Safahan; Irâḳ’ta,
Merv ve Tus; Horasan’da, Aksaray ise; Rum’dadır.”
11.) Hirek: Berde’nin yaylası olup, çok geniş ve temiz bir yerdir. Suyu bol,
ovaları geniştir. Birçok av yeri vardır. Halk yazları buraya akar.
D.) ŞİRVÂN VE GÛŞTÂSFİ BÖLGESİ’NİN251 ANLATILMASI
1.) Şirvân: Kür nehrinden Derbend-i Babû’l-Ebvâb’a kadar olan kısım Şirvân
vilâyetidir. Buranın vergi geliri, bu zamanın parasıyla Şirvân ḫāḳānları zamanında 100
tûmândı. Şu an ise, defterlerde 11 tûmân ve 3.000 dinar vergi gelir kaydı vardır.
Vilâyetin iktâlara ayrılmış birçok yeri vardır.
2.) Bâkûye:252 Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فد ل‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)مر ل‬253 konumundadır. Havası sıcak ve nemlidir,
Tahıl ürünleri fazlaca bulunur.
3.) Şâmâḫı̄ : Şirvân’ın kasabasıdır ve beşinci iklimdendir. Boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فد ل‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م لط‬konumundadır. Burayı
251
252
Bakü.
253
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )م ل‬40° 30' olarak verilmiş krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 106;
59
Âdil Enûşirvân Ḫūsrev (I.) kurdurmuştur. Havası sıcak ve nemli olup, havası diğer
yerlerden daha güzeldir. Mesâlikû’l-Memâlik’te, Musa’nın (a.s) kayasının ve hayvan
çeşmesinin burada olduğu söylenir. 254 Diğer bir kitap olan MecmaǾû’l-Baḥreyn’de de
böyle söylenir.
4.) K̮ı̄ble: Beşinci iklimden olup, Derbend’in yakınında yer alır. Burayı
Sâsânîler’den Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.) kurdurmuştur. Ürünleri; ipek, tahıl ve diğer güzel
hububatlardır.
5.) Fîrûz: MûǾcemû’l-Bûldân’da buranın Derbend yakınlarında bir kasaba
olduğu belirtilir.255 Havası hoş, arazileri büyük, güzel ve temizdir.
6.) Şabran: Âdil Enûşirvân Ḫūsrev, (I.) burayı kurdurmuş olup, buranın havası
sıcaktır. Suyu acı olup, tahılı ve diğer hububatları güzeldir.
7.) Gûştâsfî: Göl suyunun256 yanında bulunur. Burayı Gûştâsfî b. Luhrasif257
yaptırmıştır. Kür ve Eras nehrinden gelen büyük bir su, buradaki su kanallarını
doldurur. Bu sudan dolayı burada bir sürü köy yapılmıştır. Ürünleri; tahıl, pirinç ve
biraz pamuk ve meyvedir. Halkı, açık tenli olup İmam Şâfiî mezhebindendirler. Dilleri
Pehlevice’ye yakın Cîlânî258 dilidir. Vergi geliri Moğol Devleti’nin ortaya
çıkmasından önce, yaklaşık 100 tûmândı. Şu an ise 117.500 dinardır.259 Burada
askerlerin yaşadığı ve bölgelere ayrılan iktâlar vardır.
E.) ABḪĀZ VE GÜRCİSTAN BÖLGESİ’NİN260 ANLATILMASI
Burası 5 bölgedir. Havası soğuk olup, alanı Errân, Ermeni ve Rûm vilâyetlerini
kaplar. Buranın vergi geliri, melikler zamanında bugünün parasıyla 500 tûmâna
254
255
Bkz. Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, IV, s. 284.
256
Hazar Gölü.
257
Guştâsfi b. Luhrasif, Keyânîler’den bir hükümdâr. Ayrıca bkz. Firdevsi, Şâhnâme, s. 935.
258
İran’da Gîlân bölgesindeki halkın konuştuğu dil. Ayrıca bkz. Tahsin Yazıcı, “Gîlân”, DİA, XIV, s.
68-69. Ḳādiriyye tarikatının kurucusu olan Abdülḳādir Geylâni, buralıdır.
259
Yaklaşık 12 tûmân.
260
60
yakındı, şimdi ise 120 tûmân ve 2.000 dinardır. Gürcistan ve Abḫāz’ın başkenti
Tiflis’tir.
1.) Alan: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فح‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م‬konumundadır. Burayı Fîrûz (II.)261 b. Ḳūbâd (II.)
Sâsânî kurdurmuştur. Havası gayet güzel olup, soğuktur. Suyu Elburz dağlarından
gelir ve bu su Kür nehrine dökülen kaynaktan temin edilir. Alan’ın tahılı ve meyvesi
vardır.
2.) Anî: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )عط‬boylamında,
enlemi de ekvatorun (‫ )ما‬konumundadır. Havası soğuk olup, tahılı ve biraz da meyvesi
vardır.
3.) Tiflis: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فج‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )مح‬konumundadır. Burası vadide bulunur ve etrafı
dağlarla çevrilidir. Kür nehri içinden geçer. Evler tepelerin üst tarafında yapılmıştır.
Öyle ki evlerin yapıldığı sıralar, dağ seviyesinden daha yüksektedir. Buranın
hamamları boldur ve hamam suları sıcak akar dolayısıyla ateşe ihtiyaç yoktur. Tahılı
gayet iyi olup, yetiştirilebilir ve biraz da meyvesi vardır.
4.) Ḫonân: Sağlam bir kaledir. Büyük bir tepenin üzerinde kurulmuş olup, Errân
sınırındadır.
5.) Ḳārṣ: MûǾcemû’l-Bûldân’da262 buranın küçük bir şehir olduğu söylenir.
Tiflis’e 2 günlük mesafede olup, havası güzeldir. Ürünlerinden tahılı, güzel ve
büyüktür. Ḳārṣ yüksekçe bir yerde bulunur.
F.) RÛM BÖLGESİ’NİN263 ŞEHİRLERİNİN ANLATILMASI
Bu bölgede 60’a yakın şehir bulunur. Ulemâ burayı “memleketlerin en kötüsü”

diye tanımlamıştır. Peyġamberin hadisi de bunu doğrular. Resûlullāh (a.s) demiştir ki:
261
Firûz II., Mihran Cüşnes’in oğludur. Annesi Saharbuḫt, Yezdandâr b. Enûşirvân Ḫūsrev I.’in kızıdır.
Ayrıca bkz. Ṭaberî, Târîħû’l-Ümem, III, s. 1258.
262
263
61
“Rum, masumların girmediği bir yerdir.”264 Mesâlikû’l-Memâlik’te de şöyle
denmiştir: “Ulemâ diyor ki: ‘Rûmlar bir vakit, Beyt el-Maḳdis’i (Ḳûdüs) tarumar
ettiler ve oradan köle götürdüler.” Ḫāḳ TeǾâlâ onları lanetledi, buradan (Rûm
diyârından) diğer yerlere köle ve esir götürülmesini buyurdu. “Bu nedenle, o vakitten
sonra hiçbir zaman yoktur ki, Rûm’dan diğer bölgelere köle götürülmesin.” Yazar
kitabında ayrıca diyor ki: “Yaşantımız o kadar kötüdür ki, bu zamanda İran’dan Rûm’a
köle götürülüyor.”265 ḲurǾân da buna şahittir. Allah sözü der: “… Zaten biz, halkları
zâlim olmadıkça memleketleri helak etmeyiz.”266 Allah bizi lanetlenmekten korusun.
Rûm memleketinin sınırları; Gürcistan ve Ermenistan vilâyetleri, Sis, Şâm, ve Baḥr-i
Rûm267 ile çevrili alandır. Buranın vergi geliri defterlerde bu zamanın parasıyla 330
tûmândı. Selçûḳlular zamanında bu miktar 1500 tûmândan daha fazlaydı. Sivas, Rûm
diyârının büyük bir şehridir.
1.) Sivas: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عا لب‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط ک‬konumundadır. Surları yıkık halde bulunan
yerleri, Alâeddin b. Keyḳūbâd268 Selçûḳı̄ kesme taşlarla onartmıştır. Havası soğuktur.
Ürünleri; tahıl, meyve ve pamuktur. Sivas’ın yün dokuması meşhurdur ve buradan
diğer yerlere ihraç edilir.
2.) Elbistan: Orta boyutta bir şehir olup, beşinci iklimdendir.
3.) Anḳāra: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عج‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır. Havası soğuk olup, ürünleri;
tahıl, meyve ve pamuktur.
4.) Erzencân: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عد‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط‬konumundadır. Sultan Alâeddin Keyḳūbâd (II.)
Selçûḳı̄,269 şehrin surlarını kesme taşlarla yeniletmiştir. Havası çok güzel olup, suyu
264
Bkz. Şirvânî, Bustânû’s-Seyâĥa, s. 48.
265
266
KurǾân-ı Kerîm, Kasas sûresi 59. ayet.
267
Akdeniz ve Karadeniz için kullanılan bir tâbirdi. Burada Karadeniz için kullanışmıştır. Baḥr-i Rûm,
Osmanlılar döneminden sonra Akdeniz, Ege ve Marmara’yı içine alan bir bir tâbir olarak kullanılmıştır.
268
Doğrusu: Alâeddin Keyḳūbâd. II. Alâeddin Keyḳūbâd olması kuvvetle muhtemeldir.
269
Bkz. Mehmet Ersan - Alican Mustafa, Osmanlı’dan Önce Onlar Vardı, (Sorularla Selçuklular Tarihi
II - Türkiye Selçukluları), Timaş Yayınları, İstanbul, 2013, s. 124-146.
62
Fırat’tan temin edilir. Ürünleri; tahıl, meyve, pamuk ve üzümü boldur. Buranın vergi
geliri 33 tûmân ve 2.500 dinardır.
5.) Erzenû’r-Rûm:270 Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre
(‫ )عو‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط م‬konumundadır. Burada çok büyük kiliseler
vardır, öyle büyüktürler ki diğer binalar bunlar kadar büyük değildir. Kümbetleri de
büyüktür, alanları 50x50 gezdir. Kümbetlerin çatısı Hazreti Resûl aleyhisselamın
doğduğu gece çökmüştür. Halk, her ne zaman kümbetleri yeniden yapmak isteseler
kümbetler yine de yıkılıyormuş. Kiliselerin karşısındaki mescitler en ve boy
bakımından, müslümanların inşa ettiği Kâbe’ye benzer ve buranın halkı onları Kâbe
diye adlandırırlar. Buranın vergi geliri 22.000 dinardır.
6.) Erek:271 Orta boyutta bir şehirdir. Suyu Fırat’tan temin edilir. Havası
soğuktur. Ürünleri; tahıl ve biraz meyvedir. Vergi geliri 10.700 dinardır.
7.) Ermenâk:272 Eskiden büyük bir şehirdi, şimdi ise kasaba halindedir. Vergi
8.) Aḳsenk:273 Küçük bir şehir olup, vergi geliri 5.000 dinardır.
9.) Aḳsara:274 Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)سح‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır. Burayı, İzzeddin Kılıcarslân (II.)
b. MesǾûd (I.)275 Selçûḳı̄, hicri 566’da [1170/1171] kurdurmuştur. Arazisi büyük,
güzel ve yüksektir. Ürünleri; tahıl ve meyve olup, üzümü boldur. Vergi geliri 51.000
dinardır.
10.) Aḳşehir: Erzencân’a 7 ferseng, Ḳonya’ya 3 merhâledir.276 Vergi geliri
135.000 dinardır.
270
Türkler, Ḳālîḳalâ’yı (Hasankale) m.1048’de fethedince, buraya Erzen demişlerdir. Ancak bu Erzen’i,
Siirt taraflarındaki diğer Erzen’den ayırmak ve onun ait olduğunu belirtmek için sonuna Rum kelimesini
eklemişlerdir. Nitekim burada basılan Selçûḳ̮lu paralarında şehrin adı; Erzenû’r-Rûm (‫)ارزنالروم‬, Erzen-
i Rûm (‫ )ارزن روم‬ve Erz-i Rûm (‫ )ارز روم‬şeklinde yazılmıştır. Daha sonra bu ad Arż-ı Rûm’a dönüşerek
(‫ ارضروم‬- ‫ )ارض روم‬sonunda, bugünkü Erzurum şeklini almıştır. Ayrıca bkz. Cevdet Küçük, “Erzurum”,
DİA, XI, s. 321-329.
271
Van/Erek.
272
Karaman/Ermenek.
273
Antalya/Akseki.
274
Aksaray.
275
Bkz. Ersan, Mehmet - Mustafa, Alican, Osmanlı’dan Önce, s. 42-52.
276
Üç merhale, üç günlük yol demektir. Ayrıca bkz. Fahrettin Atar, “Sefer”, DİA, XXXV, s. 294-298.
63
11.) Amasya: Burası bir zamanlar büyük bir şehirdi. Sultan Alâeddin Keyḳūbâd
Selçûḳı̄ burayı yeniletmiştir. Şehrin türlü türlü meyvesi olup, havası temiz ve güzeldir.
12.) Anṭākya: Orta boyutta bir şehir olup, dördüncü iklimdendir ve havası gayet
güzeldir.
13.) Unîk: Kalesi olup, kale bir dağın başındadır. Bu şehrin dibinde, sulak bir
yer vardır. Bu şehri Ḥācı Ṭūg̣ay Subtâî’nin277 oğlu Şeyḫ Hasan278 kurdurmuştur. Emir
Şeyḫ Hasan Çobânî279 -daha sonra- bu şehri yıktırmıştır. Erzenû’r-Rûm’a uzaklığı 8
fersengtir.
14.) Bâbert:280 Eskiden büyük bir şehir olan burası, şu an küçük bir şehirdir. Az
sayıda bağı bulunup, buranın vergi geliri 21.300 dinardır.
15.) Dûbergî:281 Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 30.000 dinardır.
16.) Develû:282 Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 40.300 dinardır.
17.) Dercân: Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 40.300 dinardır.
18.) Ḫertebret:283 Büyük bir şehir olup, dördüncü iklimdendir ve havası gayet
güzeldir. Vergi geliri 215.000 dinardır.
19.) Şehreh: Küçük bir şehir olup, göl kenarında bulunur. Vergi geliri 15.000
dinardır.
20.) Samsûn: Baḥr-i Rûm’un284 kenarında bulunur ve bir liman kentidir.
21.) Şemşâṭ:285 Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عب له‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )م‬konumundadır. Büyük bir şehir olup,
peyġamberin (a.s) ashâbından Ṣafvân b. MûǾaṭṭal’ın286 kabri buradadır. Burada bâdem
277
Ebû Saîd Bahadır’dan sonra Diyârbakır ve Aḫlât yöresine hâkim olan Sutay Noyân’ın oğlu. Ayrıca
bkz. Faruk Sümer, “Ahlât”, DİA, II, s. 19-22.
278
Şeyh Hasan, Çobanoğulları’nın kurucusu olan Emîr Çoban’ın torunudur.
279
Şeyh Hasan ile aynı kişi.
280
Bayburt.
281
Sivas/Divriği.
282
Kayseri/Develi.
283
Ḫertebret Ermeni ismi olup, bu yer Malatya’ya yakın, Fırat nehrinin öteki yakasındadır. Bkz.
Dihḫūdâ.
284
Karadeniz için kullanılmıştır.
285
Sümeysât veya Samsat diye de bilinirdi.
286
İfk Hâdisesi’ne adı karışan sahâbe. Ayrıca bkz. M. Yaşar Kandemir, “Safvân b. Muattal”, DİA,
XXXV, s. 485-486.
64
ağacına benzeyen bir ağaç vardır. Bu ağacın meyvesi kabuğuyla yendiğinde,
kabuksuzundan daha tatlı olur. Bu meyvenin hangi meyve olduğunu kimse
bilmemektedir.
22.) ǾAmmûriye:287 Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)سو‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)مح‬288 konumundadır. Telafuz bakımından Engûriye
diye de bilinir. CâmiǾû’l-hikâyât’ta,289 bu şehri Rûm kralı Ḳosṭās’ın yaptırdığından ve
onun burada bir hazine bulup bu hazineyi şehrin yapımında harcadığından
bahsedilir.290 Buranın vergi geliri 72.000 dinardır.
23.) Ḳālîḳalâ:291 Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عح له‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط م‬konumundadır. Büyük bir şehir olup, Zili
halıları buraya aittir. MûǾcemû’l-Bûldân’da şöyle denilir: “Hıristiyanların mabedinin
olduğu yerde bir ev varmış. Her yıl şâban ayının üçüncü pazartesi gecesi, bu alanda
bir yer açılırmış. Buradan beyaz bir şey topraktan çıkar ve bu beyaz şey bir tür
panzehirmiş. Bu panzehirden birazcık bile fazla yemek, insanı helak edermiş.” 292
Ḳaraḥiṣār, Birkaç kaleden oluştuğu için bu ismi almıştır.
24.) Ḳaraḥiṣār: Bu şehir dağın sırtında, Ḳāyseri’ye 3 merhâle uzaklıktadır.
25.300 dinar vergi gelirine sahiptir. Ḳaraḥiṣār’ı Behrâm Şâh,293 Ḳonya sınırında
kurdurmuştur. Vergi geliri onun zamanında 11.600 dinardı. Vergi geliri 14.600 dinar
olan Niğde, Ḳaraḥiṣār’ın sınırındadır. Ayrıca Ḳaraḥiṣār; Aḳşehir, Erzencân ve
Limûniye arasındadır.
25.) Ḳasṭamonu: Orta boyutta bir şehir olup vergi geliri 15.000 dinardır.
26.) Ḳomnât: Küçük bir şehir olup, vergi geliri 14.000 dinardır.
27.) Ḳonya: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)سه مه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ما‬konumundadır. Ḳapâdoḳ bölgesinde büyük bir
287
Afyonkarahisar Hisarköy’deki Amorium antik kenti. Şu an harabe haldedir.
288
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )مج‬43° olarak verilmiş, krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 112;
289
CevâmiǾû’l-hikâyât diye de bilinir.
290
Bkz. Seyidüddin Muhammed Avfî, CevâmiǾû’l-Ĥikâyât ve LevâmiǾû’r-Rivâyât, haz. CaǾfer Şiâr,
Şirket-i İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1374 ş., s. 172.
291
Erzurum/Hasankale.
292
293
Behrâm Şâh, Gazneli III. Mesûd’un oğlu.
65
şehirdir. Sultan Kılıcarslân burada kesme taştan bir kale yaptırmıştır. Kendisi de
burada kalmıştır. Ayrıca kendisi için bir de saray yaptırmıştır. Ḳonya surları ve kalesi
eskidiğinde, sultan Alâeddin Keyḳūbâd Selçûḳı̄ ve emirleri, şehri onarmışlar ve buraya
sur çektirmişlerdir. Bu şehir suru kesme taştan yapılmış olup, hayli yüksektir ve derin
hendeklerle donatılmıştır. Surların yüksekliği 30 gez ve hendeği ise 20 gez
derinliktedir. Surun çevresinin uzunluğu 10.000 ġamdan fazladır. Bu şehirde büyük
yapılar vardır ve şehir 12 kapıya sahiptir. Bu kapıların üstünde kale gibi burçlar vardır.
Buranın havası ılımandır. Suyu dağdan gelir. Bu su bahsedilen kapıların üstünde
toplanıp, su depoları yapılmıştır. Bu depolardan da aşağıya 300 kadar su kanalı inşa
edilmiştir. Ḳonya’nın yüksek yerlerinde tahıl, pamuk ve diğer hububatlar bolca
yetiştirilir ve çok güzeldirler. Bağı ve bahçeleri bol olan Ḳonya’nın sahra bölgeleri ise
verimsizdir. Dağın güneyindeki sahra verimsiz, Kûle kalesinin dibindeki araziler ise
verimlidir ve halk da burada yaşamını sürdürür. Çeşit çeşit üzümü ve meyvesi vardır.
Meyvelerden özellikle kayısı, Ḳārāmân’dakilerden daha şirin ve suludur. Ḳonya ve
Ḳārāmân şehirleri arasında her zaman sorun vardır ve bu sorun uzayıp gitmektedir.
Âlimlerden Mevlana b. Celaleddin Bahauddin Veled’in (k.s) mezarı buradadır.
28.) Ḳāyseri: Beşinci iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)سط‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط ک‬konumundadır. Burası, Ercâsb294 dağının
yamacında bulunur. Büyük bir şehir olup, buranın kalesini sultan Alâeddin Keyḳūbâd
Selçûḳı̄ yaptırmıştır. Surlar ise kesme taştan örülmüştür. Buranın vergi geliri 140.000
dinardır. MûǾcemû’l-Bûldân’da denilir ki: “Hekim Bilinâs (Tiyanalı Apollonius)
Ḳāyseri’de bir hamam yapmıştır. Bu hamamı sadece bir alev ısıtıyordu.” 295 Burada
soyu Hazreti Ali’ye dayanan bir zat296 vardır, buradakiler ona çok hürmet ederler.
29.) Kâb:297 Orta boyutta bir şehir olup, havası soğuktur ve beşinci iklimdendir.
294
Erciyes dağı.
295
Bkz. Ḳazvînî, ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt, s. 553.
296
Bahsedilen kişi; Muhammed b. Hânefi. Bkz. Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, IV, s. 421.
297
Muş/Bulanık.
66
30.) Kemâḫ:298 Bir kaledir ve bu kalenin altında küçük bir şehir vardır. Havası
soğuk olup, birkaç köy buraya bağlıdır. Buranın vergi geliri 34.400 dinardır.
31.) Kûk: Orta boyutta bir şehir olup, dördüncü iklimdendir ve meyvesi boldur.
32.) Kir ve Beḳīḥ: Bu şehirler eskiden birbirine bitişikti. Şu an bu şehirlerin
çoğu yıkıktır ve birazı ayakta kalmıştır. Bu kalan yerin de meyvesi bol ve güzeldir.
33.) Lûǿlûǿ: Küçük bir şehir olup, beşinci iklimdendir. Havası soğuk olup, otlak
alanları bol ve av alanları ise çok fazladır.
34.) Malaṭya: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عا‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط‬konumundadır. Buranın sınırında sağlam bir
kale vardır. Sınır bölgesindeki Ḥıṣn-ı Ḥeṣı̄n bölgesi Ḳālûzîye diye de bilinir. El-
Mecisṭî kitabının sahibi Baṭlamyûs buralıdır.299 Büyük bir şehir olan Malaṭya’nın
havası soğuk olup, gayet güzeldir. Temiz suları ve otlak alanları boldur. Ürünlerinden;
tahılı, pamuğu, üzümü ve meyvesi boldur.
35.) Nikîdâ:300 Orta boyutta bir şehir olup, beşinci iklimdendir. Vergi geliri
41.500 dinardır.
36.) Niksar: Orta boyutta bir şehir olup, meyve bahçeleri boldur. Vergi geliri
187.000 dinardır.
37.) Hûşyâr: Bir kaledir ve Ḳārāmân vilâyetindedir. Dağlarla çevrilidir.
Ḳārāmân’ın kaleleri boldur. Buranın sınırları; Küçük Ermenistan, Şâm, Baḥr-i Rûm 301
sahilleri ve Frenk diyârı ile çevrilidir. Burada silahlı eşkıyalar boldur. Buranın Rûm
halkı bu eşkıyalarla her zaman savaş halindedir ve bu kişilerin liderleri Selçûḳlu
soyundan gelir.
38.) Yılḳān Bâzâr: Ḳonya ve Aḳşehir arasında bir kasabadır. Su kaynakları
sıcaktır ki dünyada eşi benzeri yoktur. Binaları yüksektir.
39.) Zemendû:302 Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 14.600 dinardır.
298
Erzincan/Kemah.
299
Batlamyus, İskenderiyelidir. Bkz. M. Plessner, “Batlamius”, EI², I, s. 1100; Cengiz Aydın - Gülseren
Aydın, “Batlamyus”, DİA, V, 196-199.
300
Niğde.
301
Akdeniz için kullanılmıştır.
302
Kayseri/Zamantı.
67
40.) Ḳı̄rşehir: Büyük bir şehir olup, binaları yüksek, havası gayet güzeldir.
41.) Gedûk: Küçük bir şehir olup, havası soğuktur. Vergi geliri 16.500 dinardır.
42.) Ṭūzaġāç: Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 19.500 dinardır.
43.) Ziyâret Bâzar: Kasaba olup, geniş yerleri hoştur ve vergi geliri 1.600
dinardır.
44.) Egirdûr:303 Kasaba olup, vergi geliri 4.000 dinardır.
45.) Ḳavâḳ: Sağlam ve büyük bir kale olup, dağ eteğinde bulunur.
46.) Ḳūşḥiṣār:304 Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 27.000 dinardır.
47.) Sivriḥiṣār: Orta boyutta bir şehir olup vergi geliri 25.000 dinardır.
48.) Ḳūlûnîye: Şehir olup, Ḳosṭānṭīniye denizinin305 kıyısında bulunur.
49.) Kosteġī: Küçük bir şehir olup, deniz sahilindedir.
50.) Meleḳūnîye: MûǾcemû’l-Bûldân’da, Ḳonya sınırında yer aldığı, etrafında
Ḳapâdoḳ, Eḳṭānġūş ve Ḥuṣūnḳūh’un olduğu yazılıdır.306
G.) ERMENİ VİLAYETLERİNİN307 ANLATILMASI
Bu kısım, Büyük Ermenistan ve Küçük Ermenistan olmak üzere iki kısımdır.

Küçük Ermenistan, İran’a dâhil değildir ve Büyük Ermenistan, buranın doğusunda
bulunur. Rûm vilâyetleri (Küçük Ermenistan’ın) kuzeyinde, Diyâr-ı Şâm vilâyetleri
güneyinde, Baḥr-i Rûm308 ise batısında yer alır. Sis,309 Ḳı̄brıs ve Ṭrabzon buranın
muazzam yerleridir.310 Küçük Ermenistan’dan her yıl İran’a 3 tûmân haraç gider.
Büyük Ermenistan’ın bir bölümü İran’a dâhildir. Buranın vergi geliri ise 1 tûmândır.
Aḫlât, ünlü bir şehir olup, havası ılımandır. Sınırları; Küçük Ermenistan, Rum, Diyâr-
303
Isparta/Eğirdir.
304
Ankara/Koçhisar.
305
Marmara Denizi.
306
Bkz. Ḥamevî, MûǾcemû’l-Bûldân, V, s. 194.
307
308
Akdeniz.
309
Adana/Kozan.
310
Kıbrıs ve Trabzon’da Ermeniler’den ziyade Rum nüfusunun yoğun olduğu bilinmektedir. Bununla
beraber müellif, bu şehirlerde çok fazla Ermeni’nin bulunduğunu kastetmiş olabilir.
68
ı Bekr, Kürdistân, Aẕerbâycân ve Errân’la çevrilidir. Aḫlât vilâyetinin boyu Erzenû’r-
Rûm’dan Salmâs’a kadar, eni ise Errân’dan Aḳṣa vilâyetine kadardır. Bu diyârın
başşehri Aḫlât’tır. (aynı isimle) Buranın vergi geliri zamanımızın parasıyla 200
tûmândır ve şimdi ise 39 tûmândır.
1.) Aḫlât: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عز نه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح کط‬konumundadır. Havası ılıman olup, bahçeleri
boldur ve meyveleri de güzeldir. Buranın vergi geliri 51.500 dinardır.
2.) Ebtût: Kasabadır, özetle vergi geliri 1.000 dinardır.
3.) Ercîş: Eskiden burası şehirdi. Buraın boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عج‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لط‬konumundadır. Tebrîz’in valisi Ḫocâ Tâceddin
b. Alişâh (bu şehrin etrafına) sur çektirmiştir ve bununla beraber, sağlam bir kale
yaptırmıştır. Ürünleri tahıl ve pamuktur. Vergi geliri 80.000 dinardır.
4.) Erṣūk: Aḫlât gölünün yakınındaki bir kaledir. Geniş arazisi hoştur. Buranın
vergi geliri 13.600 dinardır.
5.) Elaṭāḳ: Otlak alanları bol ve güzeldir. Suyu bol ve av alanları çoktur.
Moğollar’dan Arg̣ūn Hân burada bir saray yaptırmıştır ve birçok yaz burada kalmıştır.
6.) Bargiri:311 Küçük bir şehir olup, kayıtlara göre bir zamanlar büyük bir
şehirmiş. Bir tepeciğin başındadır. Büyük bir nehri vardır. Bu nehir Elaṭāḳ’tan gelir.
Birçok bahçesi vardır ve bu bahçelerde birçok türde meyve yetişir. Şehrin içinde
sağlam bir kale vardır. Buranın vergi geliri ise 25.000 dinardır.
7.) Beyân: Kasabadır, meyve bahçeleri boldur. Vergi geliri 16.000 dinardır.
8.) Ḫāradîn: Eskiden büyük bir şehir olup, şu an küçük bir şehirdir. Vergi geliri
5.300 dinardır.
9.) Ḫoşâb:312 Kasaba olup, vergi geliri 1.000 dinardır.
10.) Ḫertebret ve Toḳāt: Bu şehirler küçüktür, meyve bahçeleri boldur ve
havaları da gayet güzeldir. Toplam vergi gelirleri 16.600 dinardır.
311
Van/Muradiye.
312
Van/Güzelsu.
69
11.) Henġamâbâd: Eskiden büyük bir şehir olup, şimdi ise bu şehirden geriye
bir köy kalmıştır. Vergi geliri 900 dinardır.
12.) Şelem: Kasaba olup, vergi geliri 7.200 dinardır.
13.) ǾAyn:313 Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 15.000 dinardır.
14.) Kebûd: Küçük bir şehir olup, vergi geliri 14.300 dinardır.
15.) Malâzcird: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عو‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح مه‬konumundadır. Sağlam ve büyük bir kalesi
vardır. Yeri ve havası güzeldir. Buranın vergi geliri ise 14.000 dinardır.
16.) Vân ve Vuṣṭān:314 Dördüncü iklimden olup, Vân bir kale şehridir. Vuṣṭān
eskiden büyük bir şehirdi ama şu an orta boyutta bir şehirdir. Bu bölgenin konumu;
boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )عج‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)لز‬
konumundadır. Bu şehirlerin havası gayet güzel olup suyu, sınırdaki dağdan doğup,
Aḫlât gölüne dökülen nehirden temin edilir. Bu bölgenin, bağı bahçeleri var olup,
meyvesi bol ve güzeldir. Bu şehirlerin vergi geliri 53.400 dinardır.
17.) Velâscird: Kale olup, kalenin dibinde de bir kasaba vardır. Ürünleri; tahıl,
pamuk ve biraz da meyvedir. Vergi geliri 7.000 dinardır.
H.) DİYÂR-I BEKR VE RABİAǾ BÖLGESİ’NİN315 ANLATILMASI
Ṣuverû’l-Eķālîm’de bu bölgenin “Cezire” diye bilindiğinden bahsedilir. Bu

bölgede 29 şehir olup bu şehirlerin havası sıcaktır. Bölgenin; Irâḳ-ī ǾArab, Kürdistân,
Şâm, Ermeni ve Rûm vilâyetleri ile sınırı vardır. Muṣul şehri bu bölgenin başşehridir.
Bu bölgenin vergi geliri Atabekler zamanından Bedrüddîn Lûǿlûǿye316 kadarki
zamanda, 1.000 tûmândı. Şimdi ise 192.5 tûmândır.
313
Siirt/Bağgöze.
314
Van/Gevaş.
315
316
Bedrüddîn Lû’lû’, Zengîler’den I. Nûreddin Arslanşâh’ın (1193-1211) muhtemelen siyahî veya
Ermeni asıllı kölesidir; daha sonra onun atabeyi olarak tarih sahnesine çıktı. H.630 [m.1233]’da
Muzafferüddin Kökböri ile II. Nâsırüddin Mahmûd’un ölümleri üzerine meşrû bir hükümdâr olarak
tanınmak istedi ve Abbâsî halîfeliğine yaptığı başvuru sonunda kendisine saltanat menşuruyla birlikte
el-Melikü’r-Rahîm unvanı verilerek sultan ilân edildi (Rebîülevvel 631 / Aralık 1233). İzzeddin İbnû’l-
70
1.) Muṣul: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عز‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)لح لب‬317 konumundadır. Muṣul, Dicle’nin kenarında
bulunup, surunun uzunluğu 8.000 ġamdır. Büyük bir câmisi vardır. Mihrabı kesme
taştan yapılmıştır. Hiçbir hükümdâr böyle güzel bir yapının ahşap halini bile
yapamamıştır. Bundan başka yüksek binalar, Bedrüddîn Lûǿlûǿ tarafından yapılmıştır
ve şimdi (bu binaların) birçoğu yıkık haldedir. Vergi geliri 328.000 dinardır.
2.) Erbil: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عز‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد‬konumundadır. Büyük bir şehir olup, sağlam bir
kaleye sahiptir. Ürünlerinden tahılı ve pamuğu güzeldir. Vergi geliri 22.000 dinardır.
Bu şehir, RabiaǾ bölgesindendir.
3.) Erzen:318 Büyük bir şehir olup, sağlam bir kaleye sahiptir. Ürünlerinden
tahılı ve pamuğu hoştur. Vergi geliri 275.500 dinardır.
4.) Amed: Diyâr-ı Bekr bölgesinden olup, dördüncü iklimdendir. Boylamı
Ḫālidât adalarına göre (‫ )عج م‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )له‬konumundadır.
Dicle’nin kenarında bulunur. Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 30.000 dinardır.
5.) Bâṣibde: Orta boyutta bir şehir olup, bağ ürünleri, pamuğu ve biraz da
meyvesi vardır. Vergi geliri 24.300 dinardır.
6.) Bazernûḥ: Küçük bir şehir olup, vergi geliri 15.000 dinardır.
7.) Berṭolli: Kasaba olup, bulunduğu yer güzel ve temizdir. Tahılı, pamuğu ve
meyvesi hoştur. Vergi geliri 13.200 dinardır.
8.) Bevâzîc: Küçük bir şehir olup, vergi geliri 14.000 dinardır.
9.) Câr: Ṣuverû’l-Eķālîm’de, buranın küçük bir şehir olduğu ve insanların
dağlarda ve bağlarda tarım yaptığı yazar.
Esîr, ünlü eseri el-Kâmil fi’t-Târîḫ’i onun adına kaleme almıştır. Kendisi akıllı, adaletli ve yetenekli
biriydi. Ayrıca bkz. Bahattin Kök, “Lü’lü’, Bedreddin”, DİA, XXVII, s. 257.
317
Koordinat G. Le Strange’te (‫ = )لج لب‬35° 32' krşz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 120; Mustawfī,
Nuzhat-al-Qulūb, s. 102.
318
Bilinen iki Erzen vardır. Burada bahsedilen Erzen, Siirt tarafındakidir. İkincisi ise Ḳālîḳalâ’nın
alınmasından sonra Türkler’in Ḳālîḳalâ’ya verdiği isimdir.
71
10.) Cezire: Burası dördüncü iklimden olup, Erdeşir (I.) Bâbekân bu şehri
kurdurmuştur. Burası büyük bir şehirdir. 100’e yakın köy buraya bağlıdır. Üzümü
boldur ve vergi geliri 170.200 dinardır.
11.) Ḥânî ve Silvân: Bu şehirler orta boyutta olup, dördüncü iklimdendirler.
Vergi gelirleri 171.000 dinardır.
12.) Ḥarrân: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد‬konumundadır. Burayı Erfeḫşed319 b. Sâm b.
Nûḥ (a.s) kurdurmuştur ve ayrıca burada taştan bir kale yaptırmıştır. Kalenin etrafı
1.350 ġamdır, yüksekliği de 50 gezdir. Bu kalenin ismi Necm kalesidir. Bir rivayete
göre, Ḥarrân’ın Telân köyünde Hazreti İbrahim Ḫālil (a.s) doğmuştur,320 ama gerçekte
kendisi Bâbil’de Nurs köyünde doğmuştur. O, burada (Telân köyünde) saklanmıştır.
Ṣābiî321 kavminden insanlar burada pek çoktur.
13.) Ḥıṣn-ı Kîfâ: Burası eskiden büyük şehirdi ve şimdi bu şehrin birazı yıkık
haldedir. Vergi geliri 82.500 dinardır.
14.) Ḫābûr: Dördüncü iklimden olup, Sâsânîler’den Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.)
burayı kurdurmuştur.
15.) Raǿsi’l-Ǿâyn: RabiaǾ bölgesinden olup, dördüncü iklimdendir. Boylamı
Ḫālidât adalarına göre (‫ )عج ک‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد ک‬konumundadır.
Etrafı 5.000 ġam olup, havası gayet hoştur. Meyvesi, üzümü, pamuk ve tahılı güzeldir.
16.) Raḳḳa: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عد یز‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد م‬konumundadır. Rûm lisanıyla buraya Ḳālânîḳūs
denir. Melikşâh Risalesi’nde anlatılıyor ki: “Halîfe Ḳādir döneminde buraya CaǾbir
adında biri hâkimdi. Bu kişi Fırat nehrinin kıyısındaki Raḳḳa şehrine taştan bir kale
yapmıştı. Etrafı 1.000 ġam olan bu kalenin yapımından 100 sene sonra onun
torunlarından Sâbıḳ b. CaǾbir yol kesmekle meşgul olmuş ve Şâm, Diyâr-ı Bekr ile
319
İbrâhim peygamberin soy şeceresine bkz. Ömer Faruk Harman, “İbrâhim”, DİA, XXI, s. 266-272.
320
Bkz. Ali b. Ebû Bekir Herevî, Kitabû’l-İşârât ilâ MaǾrifeti’z-Ziyârât, haz. Ali Ömer, Mektebetû’ŝ-
Ŝakâfe ed-Diniye, Kahire 1423 h.k., s. 59.
321
Günümüzde Güney Irâḳ’ta, İran’ın Kârûn nehri civarlarında ve Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde
yaşayan bu halk, gnostik öğretilere ve kendilerine has bir dile sahiptirler. İnançları hakkında İslâm’ın
doğuşundan günümüze kadar çeşitli yorumlar yapılmıştır. Ayrıca bkz. Şinasi Gündüz, “Sâbiîlik”, DİA,
XXXV, s. 341-344.
72
Irâḳ yollarını kapamıştı. Melikşâh Selçûḳı̄, Sâbıḳ b. CaǾbir’i, oğullarını ve ona bağlı
adamlarını katletmiş ve yol güvenli bir hâle getirilmişti.” Yine bu ilginç duruma ek
olarak kitabın açıklama kısmında denir ki: “Bahsedilen kale Ṣıffîn köyünün
karşısındadır. Emirû’l-müǿminîn Murtâża Ali Keremâllāhu vechehû ve Muaviye
arasındaki savaşın olduğu yer, bu yerdir.” Fırat’ın kıyısındaki bu bölgede, Sıffin
savaşında şehit olanlar yatmaktadır. (Bazı insanlar) uzaktan, tabutların içindeki şehit
kişilerin zaman zaman görülebildiğini, yaklaşınca bu görüntülerin ortadan
kaybolduğunu söylemişlerdir.
17.) Rûhâ:322 Dördüncü iklimden olup, Melikşâh Risalesi’nde; kesme taştan
yapılmış 5.800 ġam uzunluğunda surdan, içinde yine kesme taştan yapılmış bir
keniseden323 ve şehir ortasında yüksekliği 100 gez olan büyük bir kümbetten
bahsedilir. Mesâlikû’l-Memâlik’te de denilir ki: “Bu derece güzel ve heybetli bir
kümbet, dünyada henüz yapılmamıştır.”324 Şu an bu kümbet yıkık haldedir.
18.) SâǾird: Büyük bir şehir olup, dördüncü iklimdendir. Burada bakır
madeninden yapılan emsalsiz taslar bulunur. Vergi geliri; 46.500 dinardır.
19.) Sincâr: RabiaǾ bölgesinden olup, dördüncü iklimdendir. Boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )عه ک‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )له‬konumundadır.
Çevresindeki sur; taş ve kireçten yapılmış olup, uzunluğu 3.200 ġamdır. Dağın
üzerinde bulunan bu yer, kıble tarafının güneyinde bulunur. Buradaki binaların çatıları
eşit yükseklikte sıralanmıştır. Bağları, sumağı, 325 zeytin ve incir meyveleri boldur.
Üzümleri de güzeldir. Buranın vergi geliri; 147.500 dinardır.
20.) Sûḳ-ī S̱emânîn: Köy olup, Cûdi dağının eteğinde bulunur. Nûḥ peyġamber
(a.s) tufandan sonra karaya indiğinde burayı kurdurmuştur. Burası onun yerleştiği ilk
mekândır. Şu an burası yıkık haldedir.
322
Urfa.
323
Kilise.
324
Bkz. İbn Ḥurdâẕbih, Kitâbû’l-Mesâlik, s. 161-162.
325
Baharat türü.
73
21.) ǾAḳār: Dördüncü iklimdendir ve Keyḳāvûs Keyânî tarafından kurdurulmuş
olup, bir tepeciğin üzerinde bulunur. Üzümü doğal yolla yapılmayıp, şarapları da
kötüdür. Buranın vergi geliri 27.400 dinardır.
22.) Ǿİmâdiye: Büyük bir şehir olup, şehri Ǿİmâdüddevle Deylemi326 yeniden
kurdurmuştur ve kendisi de buralıdır. Bu şehrin havası gayet hoş olup, vergi geliri
68.000 dinardır.
23.) Ḳārḳisya: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)عد م‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد ک‬konumundadır. Ṭahmûraŝ Divbend,
Ḳārḳisyalı’dır.
24.) Kermlîs: Orta boyutta bir şehir olup, vergi geliri 11.200 dinardır.
25.) Mârdin: RabiaǾ bölgesine bağlı bir şehir olup, dördüncü iklimdendir.
Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )عد‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫)له‬
konumundadır. Bir tepeciğin üzere kuruludur. Kesme taştan yapılmış kalesi, şehrin
önemli bir yerinde bulunur ve oradan bir nehir akar. Bu nehrin adı Ṣūr’dur ve bu nehir
Zencan nehri gibi bir nehirdir. Mârdin’in arazisi ve bağlarının ihtiyacı bu suyla
karşılanır. Bu nehrin uzunluğu, yaklaşık 10 ferseng, eni ise yaklaşık 1 fersengtir.
Tahılı, pamuğu ve meyvesi vardır. Vilâyetin çoğu yerinde, bu nehir dolaşır. Vergi
26.) Mûş: Burası eskiden bir şehirdi, şu an ise yıkık haldedir. Arazisi güzel olup,
otlak alanları gayet iyidir. Bir yanından Fırat, diğer yanından Dicle akar. Vergi geliri
69.500 dinardır.
27.) Meyyâfâriḳīn: RabiaǾ bölgesindendir, dördüncü iklimdendir. Boylamı
Ḫālidât adalarına göre (‫ )عه یه‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لح‬konumundadır.
Büyük bir şehir olup, havası güzeldir. Meyveleri de boldur. Vergi geliri 224.000
dinardır.
28.) Nuṣāybin: RabiaǾ bölgesinden olup, dördüncü iklimdendir. Boylamı
Ḫālidât adalarına göre (‫ )عه‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )له‬konumundadır. Sur
uzunluğu 6.500 ġamdır. Suyu, Hermâs nehrinden gelir. Havası nemlidir. Yüksekçe bir
326
Büveyhîler hânedanının kurucusu.
74
yerde olup, üzümü boldur ve şarapları iyidir. Burada zararlı haşereler, havaya
enfeksiyon salar. İran’ın en güzel gülleri burada yetişir. Buranın öldürücü akrepleri ve
sivrisinekleri boldur. CâmiǾû’l-hikâyât’ta şöyle denir: “Çekirge ve sivrisineği büyüyle
(bir kutuya) kapattılar, çekirge ve sivrisinekler bir daha burada barınamadılar,
tehlikeleri kalmadı. Selahaddin Yusuf zamanında surlar inşa edilirken, kapalı (bir
kutu) gördüler, onu hazine zannettiler ve içini açtılar. İçini açınca çekirge ve
sivrisinekleri gördüler. Tekrar kapattılar ama iş işten geçmişti.”327
29.) Ninevâ: Dicle’nin kenarında bulunup, etrafı 6.000 ġamdır. Yûnus
peyġamberin (a.s) mezarı bu şehrin kıble tarafındadır. Şehirden mezarlığa kadar
yaklaşık 1.000 ġam vardır.
İ.) KÜRDİSTÂN BÖLGESİ’NİN328 ANLATILMASI
Bu bölgenin 16 vilâyeti vardır. Bölgenin havası nemli olup; Irâḳ-ī ǾArab,

Ḫū zistan , Irâḳ-ī ǾAcem, Aẕerbâycân ve Diyâr-ı Bekr ile sınırı vardır. Buranın vergi
geliri Süleyman Şâh329 zamanında, bu zamanın parasıyla yaklaşık 200 tûmândı. Şimdi
ise kayıtlarda geçtiği üzere 20 tûmân ve 1.500 dinardır.
1.) Elânî: Kasaba olup, havası güzeldir ve suları boldur. Ürünü tahıl olup, otlak
ve av alanları bol ve güzeldir.
2.) Elişter: Orta boyutta bir şehir olup, yeri temizdir. Burada Erûḫeş330 diye
bilinen bir ateşḫāne (ateşkede) vardır.
3.) Behar: Bir kale şehri olup, Süleyman Şâh zamanında başkentti.
4.) Ḫeftiyân: Sağlam bir kale olup, Zâb suyunun yanında bulunur ve buraya
bağlı birkaç köy vardır.
5.) Derbend-i Tâc Ḫātûn: Orta boyutta bir şehir olup, temiz ve güzeldir.
327
Bkz. Avfî, CevâmiǾû’l-Ḫikâyât, s. 108.
328
329
Süleyman Şâh’tan sonra (‫ )ایاه‬, (‫)الوه‬. Bkz. Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, s. 127, 3 nolu dipnot.
330
Günümüzde bu ateşkede mevcut değildir.
75
6.) Derbend-i Zengi: Küçük bir şehir olup, havası ılıman ve güzeldir. Suları ve
otlak alanları da boldur. Buranın halkı hırsız ve eşkıya yani; kötü kimselerdir.
7.) Dezbil: Orta boyutta bir şehir olup, havası ve suyu hoştur.
8.) Dinever: Dördüncü iklimden bir şehir olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre
(‫ )فج‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )له‬konumundadır. Küçük bir şehir olan bu yerin
iklimi ılımandır. Suyu bol olup, yüksekçe bir yerde bulunur. Tahılı, meyvesi ve biraz
da üzümü vardır. Buranın halkı diğer yerlerin halkından daha iyidir.
9.) Sulṭānâbâd-ı Çemçemâl: Kasaba olup, dördüncü iklimdendir ve bir dağın
eteğinde bulunur. Burayı sultan Olcâytû b. Arġūn Hân kurdurmuştur. Yeri güzel ve
havası gayet hoştur. Ürünlerinden tahılı boldur.
10.) Şehr-i Zûr: Dördüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فا ک‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )لد ک‬konumundadır. Bu şehir önceleri
Aẕerbâycân’ın ateşhanesi (ateşkedesi) oluncaya kadar bir kasabaydı. Burayı Fîrûz (II.)
b. Ḳūbâd (II.) kurdurmuştur. Ṣuverû’l-Eķālîm’de, buraya eskiden Kürtler’in hâkim
olduğu ve daha sonra her kim daha güçlü ise buraya onun hâkim olduğu belirtilir.
11.) Kirmânşâhân: Bu şehirden Kitâb-ı Ḳārmâsîn’de bahsedilir. Dördüncü
iklimden olup; boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )فج‬boylamında, enlemi de ekvatorun
(‫ )لد ک‬konumundadır. Behrâm (IV.) b. źû’l-ektâf Şâpûr (II.) Sâsânî331 burayı
kurdurmuştur. Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.) Sâsânî burayı yenilemiş ve buraya yüksek bir
bina yaptırmıştır. Ḳūbâd (I.) b. Fîrûz (I.)’un oğlu Âdil Enûşirvân Ḫūsrev (I.)’in
yaptırdığı binanın tabanı 100x100 gez genişliğindeydi. Bir düğünde -bu binanın
içinde- Çin faġfûru, Türk ḫāḳānı, Hind rayi ve Rûm kisrası, Âdil Enûşirvân Ḫūsrev
(I.)’in huzuruna çıkıp onun elini öpmüşler. Eskiden burası orta boyutta bir şehirdi, şu
an ise ancak bir köy kadar kalmıştır. Sıfḥ-ı Şebdîz,332 (kaya kabartması) bu bölgede
yer alır ve bunu Ḫūsrev Perviz yaptırmıştır. Burada ayrıca alanı 2x2 fersenglik bağlar
331
Döneminde Ermenistan ikiye ayrılmış ve İran’a Hun saldırıları artmıştır. Kaynaklarda geçtiği üzere
güçsüz bir kraldır ve [m.388-389] yılları arasında İran’da Sâsânî hükümdârlığı görevini yürütmüştür.
Behrâm IV. Kirman adında bir valisinin ismini, kurdurduğu şehrin adına vermiş ve valiyi de bu şehre
yönetici olarak atamıştır. Bundan dolayı şehrin adı Kirmanşahan (Kirman şahları) olarak kalmıştır.
Ayrıca bkz. O. Klíma, “Bahrām IV”, EIr, III, s. 514-522.
332
Bkz. 9 ve 10 nolu fotoğraflar.
76
yaptırmıştır. Bu bağların bazısı verimlidir. Bu bağlarda soğuk ve sıcak iklime uygun
meyveler yetişir. Türlü türlü hayvanların doğup, çoğaldığı bir yerdir burası.
12.) Kirend ve Ḫūşân: Bu iki yer köydür. Bu köyler Ḥulvân tepeciğinin başında
olup, Kirend yıkık vaziyette Ḫūşân ise mamur bir haldedir. Buraların iklimi ılıman
olup, suyu dağdan gelir. Zirâî toprağı ve otlak alanları boldur.
13.) Kengûr: Buraya “hırsızlar sarayı” denir. Çünkü buranın halkı hırsızlıkta
zirve yapmıştır. Ḫūsrev Perviz şehrin surlarını inşa ettirmiştir. Bu surun taşları pahalı
taşlardan oluşan sütunlardır. Bu sütunların her biri yaklaşık 10.000 mendir. 333 Bu
bölgede bunun eşi benzeri taşlar yoktur. Usta Mûnis burada gayet büyük ve güzel bir
câmi yapmıştır.
14.) Mâ-i Deşt: Vilâyet olup, 50’ye yakın köy buraya bağlıdır. Çölde yer
aldığından büyük bir sahası vardır. Otlak alanları gayet iyidir, havası ılıman olup suları
dağlardan gelip buradan geçer.
15.) Hersîn: Burası bir kale olup, bir kasaba eteğinde bulunur. Havası ılıman
olup, suları boldur.
16.) Vesṭām: Büyük bir köy olup, karşısında Sıfḥ-ı Şebdîz, bulunur. Suyu Bistûn
dağından gelen Kulkû nehrinden temin edilir.
K.) ḪŪZİSTÂN BÖLGESİ’NİN334 ANLATILMASI
Bölge 12 şehirdir ve bu şehirler gayet sıcaktır. Irâḳ-ī ǾArab, Kürdistân, Lûristan

ve Fars vilâyetleriyle sınırı vardır. Bölgenin vergi geliri halîfeler (Emevî-Abbâsî)
zamanında, bu zamanın parasıyla 300 tûmândan fazlaydı. Şu an ise kayıtlarda bu
miktarın 32.5 tûmân olduğu yazılıdır ama buranın bereketi boldur. Buranın başkenti
Tister’dir.
1.) Tister: Burası Şûşter diye de bilinir. Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فد ک‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال ک‬konumundadır. Burayı
333
8 ton 160 kg. 124 nolu dipnota bkz.
334
77
Hûşeng Pişdâdi kurdurmuştur ve bu şehir daha sonra yıkılmıştır. Erdeşir (I.) Bâbekân
buraya yeni binalar yaptırmıştır. Bu binaların şekli at şeklindedir. Şâpûr (II.) źû’l-
ektâf, Rûm’dan (Anadolu’dan) İran’a gittiğinde, Rûm ḳāyserini mağlup etmişti. Şâpûr,
ḳāyserden yıktığı yerleri tâmir etmesini ve Şûşter nehri üzerine bir baraj kurmasını
istemişti. Tister’e bağlı olan Deşt-i Âbâd kanalı bu barajdan su temin eder ve
Mesâlikû’l-Memâlik’te bunun gibi sağlam bir barajın olmadığından bahsedilir. 335
Źû’l-ektâf’tan sonra İran’da bulunan ǾAḍudüddevle Deylemi’nin Kür nehri üzerinde
yaptırdığı Bend-i Emir (Emir barajı), Şâpûr (II.)’un yaptırdığından daha büyüktür.
Şâpûr (II.) źû’l-ektâf, Şûşter’de büyük binalar yaptırmıştır. Bu şehrin çevresi 500 ġam
olup, 4 kapısı vardır. Havası gayet sıcak olup, bahar ve yaz mevsimlerinin çoğunda
samyeli eser. Bu rüzgar geceleri de estiğinden, geceleyin damlarda uyunmaz. Suyu
içilebilir bir su olup, sıcakların yükseldiği zamanlarda, insanlar ağır yemek
yediklerinde; bu suya güvendiklerinden bu suyu tüketirler ve yemeklerin zararı bu su
sayesinde azalır. Şehrin zemin yapısı düz olup, toprak sürmek için eşekler kâfidir.
Tahılı, pamuğu ve şeker kamışı güzel yetişir ve ucuzdur. Burası çorak mevsimlerde,
ferahlık bakımından Şiraz’dan daha iyi bir yerdir. Buranın halkının çoğu koyu tenli ve
zayıf kimselerdir. Mezhepleri hanefîlik olup, itikatları sağlam ve güzel, ahlakları da
fitneye çıkarmaya uygun değildir. Çok fazla birikimleri (para) yoktur. Zengin olanları
nadirdir. Av alanları çok olup, Melikşâh Risalesi’nde, 4 büyük av yerinin isimleri ve
boyutları yazılıdır. Bunlar; Raḫşâbâd’ın alanı 12x15 ferseng, Doruḳ-ū Hindûyân’ın
alanı 20x10 ferseng, Meşhed-i Kâfî’nin alanı 10x6 ferseng, Hûveyze’nin alanı
20x12’dir. Otlakları güzel olan bu yerde, yabancı insanlar bahardan sonra sıcaklar
arttığında burada ikamet edemezler. Tahıllar, s̱ ûr336 ayına kadar hasat edilmezlerse,
güneş onları c̱ ûza337 ayında telef eder. Bu şehrin vergi geliri, vergi kayıtlarında geçer.
Şehrin görüntüsü sağlam bir kale gibidir.
2.) Ehvâz: Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فح‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال‬konumundadır. Burayı Erdeşir (I.) Bâbekân
335
336
Baharın ikinci ayı; Nisan, bkz. Dihḫūdâ.
337
Baharın üçüncü ayı; Mayıs, bkz. Dihḫūdâ.
78
kurdurmuştur ve buraya büyük bir bölgeyi dâhil etmiştir. Böylece buraya Ḫū zistan
denmiştir.
3.) Torb: Üçüncü iklimden olup, küçük bir şehirdir ve sıcaktır. Denizin yanında
bulunan bu şehirde öyle bir metcezir olur ki suyun çekilmesiyle balıklar kıyıya vurur.
Halkın geçim kaynaklarından biri bu balıklardır. Buranın halkı; cüsseli, uzun boylu,
kuvvetli ve koyu tenlidir. Bahçeleri bol olup; narenciyeleri, turunçgilleri, limon ve
hurmaları da güzel ve boldur.
4.) Cûnd-i Şâpûr: Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فد ه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال یه‬konumundadır. Şâpûr b. Erdeşir (I.) Bâbekân
burayı kurdurmuştur. Şâpûr źû’l-ektâf (II.) buranın içerisine birçok bina yaptırmıştır.
Burası orta boyutta bir şehir olup, sıcaktır. Buranın havası kötü olup, şeker kamışı
boldur.
5.) Hûveyze: Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فد ه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ل‬konumundadır. Burayı Şâpûr źû’l-ektâf (II.)
kurdurmuştur. Orta boyutta olan bu şehir, sıcaktır. Havası diğer Ḫū zistan
şehirlerinden daha iyidir. Ürünleri; tahıl, pamuk ve şeker kamışı olup, boldur. Ṣābiî
halkı burada kalabalıktır.
6.) Dezfûl: Buraya End-i meşk de denir. Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فد ه‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال‬konumundadır. Burayı
Erdeşir (I.) Bâbekân kurdurmuştur. Her iki tarafından Cûnd-i Şâpûr suyu akar ve
burada 42 gözden oluşan bir köprü yapılmıştır. Bu köprünün uzunluğu 520 ġam, eni
ise 15 ġamdır. Bu köprüye End-i Meşk köprüsü denir. Her taraftan insanlar bu köprüyü
kullanırlar ve bu civara gelirler. Şehrin doğusunda, taştan yapılmış bir kanal vardır, bu
kanal şehrin altından geçerek şehri dolaşır. Başlama noktası 50 gez yükseklikte olup
ve çift katlı yapılan bu su kanalı şehrin gururudur. Orta boyutta olan bu şehre, birçok
yerleşim yeri bağlıdır. Şâfcird ve Meṭrân, bu şehrin otlak alanlarıdır. 0.5x0.5 fersenglik
alana sahip olan bu yerlerin tamamında nergis çiçekleri vardır. Bu bölgede Altın Ağacı
denilen bir ağaç türü bulunur.338 Bu ağacın çiçekleri sarıdır ve bu ağaç meyve vermez.
338
Bkz. 8 nolu fotoğraf.
79
7.) Destgird: Üçüncü iklimden olup, burayı Hürmüz (I.)339 b. Erdeşir (I.) b.
Şâpûr (I.) kurdurmuştur. Buranın Gelin kalesi, diye bilinen kalesi sağlamdır. Bu şehrin
havası sıcak olup, temiz değildir.
8.) Râmûz: Boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫ )فه مه‬boylamında, enlemi de
ekvatorun (‫ )ال‬konumundadır. Hürmüz (I.) b. Şâpûr (I.) b. Erdeşir (I.) Bâbekân burayı
kurdurmuştur. Burası eskiden Ram-ı Hürmüz diye bilinirdi, ama zamanla Ramûz’a
dönüşmüştür. Bu şehir orta boyutta bir şehir olup havası sıcaktır. Ürünlerinden; tahıl,
pamuk ve şeker kamışı boldur.
9.) Sûs: Üçüncü iklimden olup, orta boyutta ve sıcak bir şehirdir. Mehelail340 b.
KenǾân b. Enûş b. Şit b. Adem (a.s) burayı kurdurmuştur. (Bu şehir) üçüncü iklimden
olup, orta boyutta ve sıcak bir şehirdir. Bu şehir, Ḫū zistan ’da kurulan ilk şehirdir.
Hûşeng buraya yeni binalar ve sağlam bir kale yaptırmıştır. Onun yaptırdığı diğer
kaleler de sağlamdır. Şâpûr (II.) źû’l-ektâf da buraya yeni binalar yaptırmıştır ve
buraya Şâpûrhure demiştir. Dânyâl peyġamberin341 (a.s) mezarı buradadır. Mezar
şehrin güneybatısındadır. Şehrin ortasından bir akarsu geçer. Bu sudaki balıklar insan
gibidirler, insanlardan kaçmazlar ve insanlar da onları rahatsız etmez.
10.) Ṭerâzak: Orta boyutta bir yer olan bu şehirdeki şeker kamışı çok güzel ve
bol olup, diğer Ḫū zistan şehirlerden daha çoktur.
11.) ǾAsker-i Mûkerrem: Burası üçüncü iklimden olup; boylamı Ḫālidât
adalarına göre (‫ )فد ک‬boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال مه‬konumundadır. Şâpûr
(II.) źû’l-ektâf, buraya yeni binalar yaptırmıştır ve burası Burc-u Şâpûr diye de bilinir.
Bu yerin her iki tarafından su akar. Burası eskiden Leşker diye bilinirdi. Bu şehri
339
Hürmüz I. [m.272-273] yılları arasında Sâsâni hükümdârlığı yapmıştır. Ne zaman doğduğu
bilinmemektedir. Döneminde Anadolu, Suriye ve Ermenistan’a karşı savaşlar devam etmekle beraber,
Maniheizm’in kurucusu Mani’ye karşı hoşgörülü bir politika uygulanmıştır. Ayrıca bkz. M. Rahim
Shayegan, “Hormozd I”, EIr, XII, s. 462-464.
340
Bu soy şeceresi Tevrat’tan alınmıştır. Bkz. Tevrat, Tekvîn, 5/1-31
341
Danyal peygamber hem yahudi kaynaklara hem de İslâmi kaynaklara göre bir peygamberdir. Kendisi
Buḫtunnaṣr’ın Kudüs’ü işgali sırasında esir alınıp Bâbil’e götürülmüştür. Bkz. Ṭaberî, Târîħû’l-Ümem,
I, s. 801. Danyal peygamberin kabrinin Sûs’ta olduğuna dair bilgi için bkz. Ebû Dülef MisǾar b.
Mühelhil Ḫazrecî, er-Risâletü’ŝ-Ŝâniye, Farsça ter., Muhammed Münir Mursi, Alemû’l-Kitap, Kahire
1970, s. 96. Bunun yanısıra Danyal peygambere atfedilen birçok mezar vardır. Ayrıca bkz. Ömer Faruk
Harman, “Danyal”, DİA, XIII, s. 480-481.
80
Leşker b. Ṭahmûraŝ Divbend yaptırmıştır. Havası diğer tüm Ḫū zistan vilâyetlerinden
daha temizdir, ama bu şehrin öldürücü akrebi boldur.
12.) Mesriḳān: Üçüncü iklimden olup, boylamı Ḫālidât adalarına göre (‫)فه‬
boylamında, enlemi de ekvatorun (‫ )ال‬konumundadır. Erdeşir (I.) Bâbekân buraya bir
su kanalı ve etrafına da köyler inşa ettirmiş, böylece burada bir şehir meydana
gelmiştir. Burası orta boyutta bir şehir olup, buraya bağlı bir sürü yer vardır ve bu
yerlerin tamamı sıcak yerlerdir.
81
II. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Nüzhetû’l-Ḳulûb’un çok faydalı ve kullanışlı bir eser olmasını sağlayan en

önemli sebep; eserin birçok alanı ilgilendiren çok yönlü bir eser olmasıdır. Eserde
verilen bilgilerin birincisi; tarihi bilgilerdir. Müellif tarihi bilgileri aktarırken, verdiği
bilgilerin konu ile alakasının olmasına özen göstermiştir. Bu tür bilgileri yer
açıklamalarından önce vererek, o yere dâir belli başlı bilgileri okuyucuya sunmuştur.
Bu bakımdan verilen bilgilerden; bir şehrin veya bir binanın kim tarafından
kurulduğunu veya yıkıldığını, yapılan siyasi ve askeri mücadeleler ile doğal afetlerin
ne zaman olduğunu görebiliyoruz. Örneğin IX. yüzyıla ait çok şiddetli ve yıkıcı Tebriz
depremlerini sadece müellifin verdiği bilgilerden öğrenebiliyoruz. Bunun yanısıra
verilen tarihi bilgiler, ayet ve çeşitli kaynaklarla da desteklenmiştir. Eserde verilen
bilgilerin ikincisi; Coğrafya’ya dâir verilen bilgilerdir. Müellifin; yeryüzü şekilleri,
iklim durumu, toprağın kalitesi, beldeler arası mesafeler ve yetiştirilen ürünlere dâir
verdiği bilgiler hiç kuşkusuz çok önemlidir. Bu bilgilerden hareketle biz, XIV. yüzyılın
ikinci yarısında çok geniş bir bölgenin coğrafi yapısını ayrıntılı bir şekilde
öğrenebiliyoruz. Eserde verilen bilgilerin üçüncüsü; Kozmografya’ya dâir verilen
bilgilerdir. Müellif, bu tarz bilgileri yerleşim yerlerinin coğrafi koordinatlarının
belirtilmesinde kullanmıştır. Müellifin kullanmış olduğu yöntem, günümüzdeki
yönteme oldukça yakındır. Bu bakımdan müellifin kullandığı yöntem, İslâm
coğrafyacılığının XIV. yüzyılın ikinci yarısında nasıl bir düzeye ulaştığını gösterir. Bu
arada, bazı yerleşim bölgelerinde bu koordinatlandırma kulllanılmamıştır. Çünkü bu
yerler hakkında detaylı bir araştırma ve gözlem yapılmadığından, bilgilerin sağlıklı
olmasına özen gösterilerek bahsedilen yerlerin koordinat bilgisi verilmemiştir. Eserde
verilen bilgilerin dördüncüsü; bahsedilen yerlerin sosyolojik, dini ve etnik yapısına
dâir verilen bilgilerdir. Müellif, bahsettiği yerler hakkında bilgi verirken bu unsurları
da gözardı etmemiştir. Dolayısıyla verdiği bilgilerden XIV. yüzyılın İslâm dünyasında
hangi şehirde hangi mezhebin daha güçlü olduğunu; Türk, Kürt, Arap, Fars ve diğer
milletlerden insanların kabaca nerede daha fazla olduğunu görebiliyoruz. Eserde
82
verilen bilgilerin beşincisi; halkın psikolojik durumu ve ahlakına dâir verilen
bilgilerdir. Müellif, eserde bazı toplulukların sapkınlığından, mutluluğundan,
tembelliğinden, çalışkanlığından, hırsızlığından veya eşkıyalığından vb. yer yer
bahsetmektedir. Ayrıca müellifin Germrûd halkı için kullandığı “Türk ahlaklı” ifadesi
de gözlerden kaçmamaktadır. Eserde verilen bilgilerin altıncısı; acayip durumlara dâir
verilen bilgilerdir. Müellif çok fazla olmasa da yer yer halkın arasında yaygın olan bazı
inanç ve görüşleri onların ağzından aktarmaktadır. Örneğin; Hz. Ali’yi gören
minarenin eğilmesi, Hârût ve Mârût’un hapsedildiği Demâvend dağı, Ḫalḫâl’da bir
bölgeden çıkan sıcak ve soğuk su, Nusaybin’i basan sivrisinek hikayesi vb. Müellif
tarafından verilen bu bilgilerde göze çarpacak önemli bir nokta şudur: Müellif bu tür
olayları yorumlarken hâmâsi bir üslub yerine dolaylı bir anlatımı tercih etmiştir ki,
müellifin buradaki tutumu, vermiş olduğu bilgilerin güvenirliliğini arttırmıştır. Eserde
verilen bilgilerin yedincisi; müellifin kullanmış olduğu deyimlere ve dil yapılarına dâir
bilgilerdir. Örneğin; Urmiyeliler için kullanılan “Ḫūlûḳı̄ üzümü” ifadesi ve Kûfeliler
için kullanılan “Kûfeliler’de vefâ bulunmaz” ifadesi. Bozuk Pehlevice ve Cilânî dilinin
İran’da XIV. yüzyılın ortalarında konuşulduğu bilgisi de çok önemli bir bilgidir.
Eserde verilen bilgilerin sekizincisi ve en önemlisi; alınan vergi miktarlarına dâir
bilgilerdir. Müellif, bu miktarları verirken karşılaştırmalar da yaparak, sık sık eskiden
toplanan vergi gelirinin fazlalığından bahsetmiştir. Dolaylı olarak Moğol istilasının
boyutlarını gözler önüne sermiştir. Müellif bunun yanısıra hiçbir bilgi vermediği
yerleşim yeri hakkında, vergi miktarını kesinlikle yazmıştır. Verilen bu vergi miktarı
bize pek çok yönden fayda sağlamaktadır. Öncelikle vergi kayıtlarından İlhanlılar’ın
hangi bölgelere ve yerleşim yerlerine hâkim olduklarını anlıyoruz. Ayrıca İslâm
dünyasının da ekonomik durumunu ve maddi gücünü kabaca hesaplayabiliyoruz.
Verilen bu bilgilerin ışığı altında, Nüzhetû’l-Ḳulûb’un çok yönlü ve titiz bir
biçimde hazırlanmış bir eser olduğu açıkça göze çarpmaktadır. Eserde kullanılan
bilgiler çağına göre en güncel ve en doğru bilgiler olduğundan eserin ünü kısa sürede
yayılmış ve nüshaların sayısı da gittikçe artmıştır. Nüzhetû’l-Ḳulûb telif edildikten
sonra asırlar geçse de önemini yitirmemiş, medreselerde ders kitabı olarak da
okutulmuştur. Nüzhetû’l-Ḳulûb İslâm coğrafyacılığının olgun eserlerinden birisidir.
83
BİBLİYOGRAFYA
Abdili, Ali, “Ṭāliş”, DMBİ, XIV, 351-353.

Abdülazîz ed-Dûrî, “Enbâr”, DİA, XI, 171.
Ahatlı, Erdinç, “Utbe b. Gazvân”, DİA, XLII, 235.
Ahmad, S. Maqbul, “Djughrāfiyā”, EI², II, 575-590.
Âka, Seyyid, Târîħ-i Panśed Sâl Tebrîz, Farsça terc., Perviz Zari Şâhmersi, yay. Emir
Kebir, Tahran 1387 h.ş.
Altıntaş, Hayrani, “Dehriyye”, DİA, IX, 107-109.
Atar, Fahrettin, “Sefer”, DİA, XXXV, 294-298.
Ateş, Süleyman, “Cüneyd-i Bağdâdî”, DİA, VIII, 119-121.
Avcı, Casim, “Kûfe”, DİA, XXVI, 339-342.
Avfî, Seyidüddin Muhammed, CevâmiǾû’l-Ĥikâyât, haz. CaǾfer Şiâr, yay. Şirket-i
İntişârât-ı İlmî ve Ferhengî, Tahran 1374 ş.
Aycan, İrfan, “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”, DİA, XIV, 427,428.
__________, “Ziyâd b. Ebîh”, DİA, XLIV, 480-482.
Aydın, Cengiz - Gülseren Aydın, “Batlamyus”, DİA, V, 196-199.
Azernuş, Azertaş, “Buḥtûri”, DMBİ, XI, 374-380.
__________, “Ebced”, DMBİ, II, 361.
Baġdâdî, Ahmed b. Ali Ḥatib, Târîħû Baġdâd, V, haz. Mustafa Abdülḳâdir Atâi,
Beyrut 1417 h.k.
Beksaç, A. Engin, “Eyvân”, DİA, XII, 12-14.
Belâzürî, Fütûĥû’l-Bûldân, yay. Dâr-u Mektebetû’l-Helal, Beyrut 1988.
Bilgin, Mustafa, “Ahmed b. Muhammed b. Mesrûk”, DİA, II, 103.
Birışık, Abdülhamit, “Kıraat”, DİA, XXV, 426-433.
Bîrûnî, Taĥdîdû Nihâyâtî’l-Emâkîn li-taśĥîĥi mesâfâti’l-Mesâkîn, II, Farsça terc.
Ahmed Aram, yay. Danişgâh-i Tahran, Tahran 1352 h.ş.
Bozkurt, Nahide, “Mansûr”, DİA, XXVIII, 5-6.
Bruijn, J. T. P. de, “Fāryābī, Zahīr-al-dīn Abu’l-Fażl Tāher”, EIr, IX, 382-383.
84
Bürgel, Ch. - Mottahedeh, R., “ʿAżod-al-Dawla, Abū Šojāʾ Fannā Ḵosrow”, EIr. III,
265-269.
Canan, İbrahim, “Enes b. Mâlik”, DİA, XI, 234-235.
Culican, William, “Khosrow II”, EBr, VI, 863.
Crone, G. R., Maps and Their Makers, yay. Hutchinson’s University Library, London
1953.
Dadbeh, Eṣġer, “Evhadûddin Enveri”, DMBİ, X, 403-405.
Daryaee, Touraj, “Shapur II”, EIr
Dehki, Muhammed CaǾfer, “Eşkâniyân”, DMBİ, IV, 201-207.
Diyanet, Ali Ekber, “Tebrîz”, DMBİ, XIV, 421-423.
Djait, Hichem, “Al-Kûfa”, EI², V, 345, 346.
Enveri, Hasan, “Ḫāḳān-ı Şirvânî”, DMBİ, XXII, 620-628.
Erginli, Zafer, “Muhâsibî”, DİA, XXXI, 13-16.
Erkal, Mehmet, “Arşın”, DİA, III, 411,413.
Ersan, Mehmet - Mustafa, Alican, Osmanlı’dan Önce Onlar Vardı, (Sorularla
Selçuklular Tarihi II - Türkiye Selçukluları), yay. Timaş Yayınları, İstanbul
2013.
Fayda, Mustafa, “Cerib”, DİA, VII, 402.
Ferheng-î Coğrafya-î İran, I-X, yay. Çaphâne-î Ertiş, Tahran 1330-1332 h.ş; XI. Cilt
“Ferheng-î Âbâdiha-ı İran” adıyla, yay. Danişgâh-î Tahran, Tahran 1339 h.ş.
Firdevsi, Hâkim Ebû-l’Kasım, Şâhnâme, Pejman Pûr Ḥüseyin, Tahran 1391 h.ş.
Frye, Richard N., “Khosrow I”, EBr, VI, 862.
Genci, Muhammed Hasan, “İḳlim”, DMBİ, 676-691.
Gündüz, Şinasi, “Sâbiîlik”, DİA, XXXV, 341-344.
Gürer, Dilaver, “Şiblî, Ebû Bekir”, DİA, XXXIX, 125-126.
Ḥâfıẓ Ebru, Coġrafyâ-ı Ĥâfıž-ı Ebrû, II, haz. Musaddık Secadi, yay. Miraŝ-ı Mektûb,
Tahran 1375 h.ş.
Halaçoğlu, Yusuf, “Ferseng”, DİA, XII, 412.
Hamd-allāh Mustawfī, Nuzhat-al-Qulūb, haz. G. Le Strange, yay. E. J. W. Gibb
Memorial Series, nr. XXIII, Leyden-London 1919.
85
Hamdullah Müstevfî, Nüzhetû’l-Ḳulûb, haz. Muhammad Debir Siyâkî, yay.
Kitabḥâne-i Ṭâhûrî, Tahran, 1958.
__________, Târîħ-i Güzîde, haz. Abdûlḥüseyin Nevâî, yay. Emir Kebir, Tahran 1339
h.ş.
__________, Žafernâme, I, II, haz. Mehdi Mehayînî, yay. Pijihuşgah-ı Ulum-û İnsani
ve Mutâlat-ı Ferhengî, Tahran 1380 h.ş.
Ḥamevî, Yâḳūt, MûǾcemû’l-Bûldân, I, II, IV, V, yay. Dâr-û Ṣâdir, Beyrut 1995.
Harley, J. B. - David Woodward, The History of Cartography, yay. University of
Chicago Press, Chicago - London, (I) 1987, (II-v.I) 1982
Harman, Ömer Faruk, “Danyal”, DİA, XIII, 480-481.
__________, “İbrâhim”, DİA, XXI, 266-272.
__________, “Nûh”, DİA, XXXIII, 224-227.
Hatiboğlu, İbrahim, “Sa‘d b. Ebû Vakkās”, DİA, XLV, 372-374.
Ḫazrecî, Ebû Dülef MisǾar b. Mühelhil, er-Risâletü’ŝ-Ŝâniye, Farsça ter., Muhammed
Münir Mursi, yay. Alemû’l-Kitap, Kahire 1970.
Herevî, Ali b. Ebû Bekir, Kitabû’l-İşârât ilâ MaǾrifeti’z-Ziyârât, haz. Ali Ömer, yay.
Mektebetû’ŝ-Ŝakâfe ed-Diniye, Kahire 1423 h.k.
İbn Ḥurdâẕbih, Kitâbû’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, yay. Dâr-û Ṣâdir Offset Leiden,
Beyrut 1992.
İbn İsfendiyâr, Târîħ-i Ŧaberîstan, haz., Abbâs İkbal Aşteyani, yay. Pedide Hâver,
Tahran 1366 h.ş.
İbnû’l-Faḳīh Ahmed b. Muhammed, el-Bûldân, Farsça terc., Muhammed Rıża Hâkimi,
yay. Bünyad-ı Ferheng-i İran, Tahran 1379 h.ş.
İbnû’l-Ĥâtîb, Muhammed b. Abdullāh, el-İĥâŧa fî Aħbârû Ġırnâŧa, II, yay. Dârû’l-
Kütubû’l-İlmiyye, Beyrut 1424 h.k.
İdrîsî, Muhammed b. Muhammed, Nüzhetû’l-Müştâķ fiǿiĥtirâķı’l-Âfâķ, I, yay.
Alemû’l-Kütûb, Beyrut 1409 h.ş.
Kallek, Cengiz, “Men”, DİA, XXIX, 105-107.
__________, “Rıtl”, DİA, XXXV, 52,55.
86
Kandemir, M. Yaşar, “Ahmed b. Hanbel”, DİA, II, 75-80.
__________, “Safvân b. Muattal”, DİA, XXXV, 485-486.
__________, “Ebû Dâvûd es-Sicistânî”, DİA, X, 119-121.
Ḳazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed, ǾAcâǿibû’l-Maħlûķāt ve Ġarâǿibû’l-Mevcûdât,
yay. Mektebetû’ŝ-Ŝakâfe ed-Diniye, Kahire 2006.
__________, Âŝârû’l-Bilâd ve Aħbârû’l-Ǿİbâd, yay. Dâr-û Ṣâdir, Beyrut 1998.
Kılavuz, Ahmet Saim, “Ali er-Rızâ”, DİA, II, 436-438.
__________, “Ali el-Hâdî”, DİA, II, 394-395.
Klíma, O., “Baḥrām IV”, EIr, III, 514-522.
Konukçu, Enver, “Behrâm-ı Gûr”, DİA, V, 420-438.
Kök, Bahattin, “Lü’lü’, Bedreddin”, DİA, XXVII, 257.
Kûb, Rûzbe Zerrin, “Behrâm Çûbîn”, DMBİ, XIII, 144-147.
Kurtuluş, Rıża, “Keyânîler”, DİA, XXV, 346.
Küçük, Cevdet, “Erzurum”, DİA, XI, 321-329.
Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Irak”, DİA, IX, 85-87.
Maḳdisî, Muhammed b. Ahmed , Aĥsenû’t-Teķāsîm fî MaǾrifeti’l-Eķālîm, yay.
Mektebetû’l-Medbûli, Kahire 1991.
Makrîzî, Ahmed b. Ali, el-MevâǾiž ve’l-İǾtibâr fî Źikri’l-Ħıŧaŧ ve’l-Âŝâr, I, haz. Eymen
Fevâîd Seyd, yay. Müessese el-Furkân lî-terasi’l-İslâmiyye, London 1422 h.k.
Manṣūrizâde, Mirza, “Esireddin Evmânî”, DMBİ, I, 619.
Musevî, Mustafa, “İlḫ ā nlılar”, DMBİ, X, 704-711.
Naskali, Esko, “Şâpûr”, DİA, XXXVIII, 346.
Neseb, Zehra Rıżaî, “Ḥâmdûllāh Mûstevfî”, DMBİ, XXI, 345-347.
Ocak, Ahmet Yaşar, “Ebû’l-Vefâ el-Bağdâdî”, DİA, X, 347-348.
Öngören, Reşat, “İbrâhim b. Edhem”, DİA, XXI, 293-295.
__________, “Ma‘rûf-i Kerhî”, DİA, XXVIII, 67-68.
__________, “Safiyyüddîn-i Erdebîlî”, DİA, XXXV, 476-478.
Öz, Mustafa, “Muhammed el-Cevâd”, DİA, XXX, 514-515.
__________, “Mûsâ el-Kâzım”, DİA, XXXI, 219-221.
87
Özaydın, Abdulkerim, “Hamdullah el-Müstevfi”, DİA, XV, 454-455.
__________, “Sadaka b. Mansûr”, DİA, XXXV, 385-387.
Özdirek, Recep - Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Süfyân es-Sevrî”, DİA, XXXVIII, 23-28.
Özgüdenli, Osman Gazi, “Merâga”, DİA, XXIX, 162-163.
__________, “Tümen”, DİA, XLI, 461-462.
Plessner, M., “Batlamius”, EI², I, 1100;
Rıża, İnayetullāh, “Cûġrafya”, DMBİ, XVIII, 241-251
Sabbâğ, Abbâs - Bozkurt, Nebi, “Müstevfî”, DİA, XXXII, 147.
Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, yay. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel
Müdürlüğü, Ankara 2006.
Sezgin, Fuat, İslâm Bilimler Tarihi Üzerine Konferanslar, yay. Timaş yayınları,
İstanbul 2012.
__________, İstanbul İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi (Toplu Bir bakış), yay.
İBB, İstanbul 2010.
Schindel, Nikolaus, “Kawād I”, EIr, XVI, 136-141.
Schippmann, Klaus, “Fīrūz”, EIr, IX. 631-632.
Shayegan, M. Rahim, “Hormozd I”, EIr, XII, 462-464.
Sultaneh, Muhammed Hasan b. Ali İtimad, Mirǿâtû’l-Bûldân, I, haz. Abdülḥüseyin
Nevâî - Hâşim Muhaddis, yay. Danişgâh-i Tahran, Tahran 1367 h.ş.
Sümer, Faruk, “Ahlât”, DİA, II, 19-22.
Spuler, B. “al-Mustawfî al-Kazwînî”, EI², III, 122.
Şirazi, Cenid, Tezkire-i Hezâr Mezâr, haz. Abdülvehhab Nurani Vesal, yay.
Kitabḥâne-i Ahmed -i Şirazi, Tahran 1364 h.ş.
Şirvânî, Zeynelâbidîn b. İskender, Bustânû’s-Seyâĥa, yay. Sinaî, Tahran 1315 h.ş.
Ṭaberî, Târîħû’l-Ümem ve’l-Mülûk, I, III, Türkçe terc., Zâkir Kadirî Ugan - Ahmet
Temir, Milletler ve Hükümdârlar Tarihi, yay. MEB, İstanbul 1991.
Tebrîzî, Esrar, Manžûrû’l-Evliya, haz. Haşim Muhaddisi, yay. Kitabḥâne-i Mûze ve
Merkez-i Esnad-ı Meclis-i Şura-ı İslâmi, Tahran 1388 h.ş.
Tefazzülî, Ahmed, “Enûşirvân”, DİA, XI, 255.
88
Tüccar, Zülfikar, “Buhtürî”, DİA, VI, 381-383.
Uludağ, Süleyman, “Hallâc-ı Mansûr”, DİA, XV, 377-381.
__________, “Hasan-ı Basrî”, DİA, XVI, 291-293.
__________, “Serî es-Sakatî”, DİA, XXXVI, 564-564.
W. Barthold - J. A. Boyle, “Hūlāgū”, EI², III, 569.
YaǾḳūbî, Ahmed b. İshaḳ, el-Bûldân, haz. Muhammed Emin Żenavi, yay. Dârû’l-
Kütubû’l-İlmiyye, Beyrut 1422 h.ş.
Yavuz, Yusuf Şevki, “İbn Akil, Ebû’l-Vefâ”, DİA, XIX, 301-304.
Yazıcı, Tahsin, “Erdeşîr”, DİA, XI, 284-285.
__________, “Gîlân”, DİA, XIV, 68-69.
Yılmaz, Hasan Kâmil, “Sühreverdî, Şehâbeddin”, DİA, XXXVIII, 40-42.
YB, Ṣuverû’l-Eķālîm ve Heft Kişver, yay. Bünyad-ı Ferheng-i Tahran, Tahran 1353
h.ş.
Yuvalı, Abdülkadir, “Gāzân Han”, DİA, XIII, 430.
Yücel, Ahmet, “İbn Sîrîn” DİA, XX, 358-359.
89
EKLER
I. HARİTALAR
Harita: 1
Batlamyus’un tasvirlerinden yola çıkılarak, projeksiyona aktarılmış harita.342
342
Ayrıca bkz. J. B. Harley - David Woodward, The History of Cartography, I, University of Chicago
Press, Chicago-London 1982, s. 184.
90
Harita: 2
Batlamyus’un tasvirlerinden yararlanılarak oluşturulmuş XIV. yüzyıla ait bir
harita.343
343
Bkz. Fuat Sezgin, İslâm Bilimler Tarihi Üzerine Konferanslar , Timaş Yayınları, İstanbul, 2012, s.
148.
91
Harita: 3344
344
Bkz. Fuat Sezgin, İstanbul İslâm Bilim ve Teknoloji Tarihi Müzesi (Toplu Bir bakış), İBB, İstanbul
2010, s. 36.
92
Harita: 4
Halîfe Meǿmûn dönemine ait coğrafyacıların çizdiği, 1340’a ait bu nüsha
1993’te keşfedilmiştir. Bu harita ile birlikte; Batlamyus’un Hint ve Atlas
okyanuslarının karayla çevrilmiş kapalı deniz görüşüne son verilmiştir. 345
345
Ayrıca bkz. Sezgin, İstanbul İslâm Bilim, 30.
93
Harita: 5
Belḫ okulu kurulduğunda (m.s. 950’lerden sonra) İslâm dünyasının siyasi
durumu.346
346
Ayrıca bkz. J. B. Harley - David Woodward, The History of Cartography, II v.1, University of
Chicago Press, Chicago-London 1987, s. 109.
94
Harita: 6
Belḫ ekolüne ait bir dünya haritası.347 (Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi,
İstanbul, B. 411, fols. 141b-142a).
347
Ayrıca bkz. J. B. Harley - David Woodward, The History of Cartography, II v.1, 1987, s. 128.
95
Harita: 7
İsṭaḫrî’ye ait bir dünya haritası. Güney tarafı kuzeyde, kuzey tarafı güneydedir.
(Biblioteca Universitaria di Bologna, Cod. 3521, fol. 2r).348
348
96
Harita: 8
İsṭaḫrî’ye ait bir diğer dünya haritası.349 Güney tarafı kuzeyde, kuzey tarafı
güneydedir.
349
Ayrıca bkz. J. B. Harley - David Woodward, The History of Cartography, II v.1, 1987, plate 7.
97
Harita: 9
İbn Ḥavḳal’ın dünya haritasının, m.1445 yılına ait bir nüshası. Güney tarafı
kuzeyde, kuzey tarafı güneydedir. (Bibliothèque Nationale, France, MS. Arabe 2214,
fols. 52v-53).350
350
98
Harita: 10
İbn Ḥavḳal’a ait bir diğer dünya haritası. Güney tarafı kuzeyde, kuzey tarafı
güneydedir. (Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul, A 3346). 351
351
99
Harita: 11
Bîrûnî’nin Kitâb “et-Tefhîm fî evâ’ili sınâ‘ati’t-tencîm” adlı eserinde bulunan,
1029’a ait dünya haritası taslağı. (British Library, London, MS. Or. 8349, fol. 58a).352
352
100
Harita: 12
Bîrûnî’nin “et-Tefhîm fî evâ’ili sınâ‘ati’t-tencîm” adlı eserinin 1435 yılına ait
bir nüshasında ay tutulması. (British Library, London, MS. Or. 8349, fol. 31v).353
353
101
Harita: 13
İdrîs eş-Şerîf’in dünya haritasını gösteren 1469’a ait bit kopyası. (Köprülü
Kütüphanesi, İstanbul, MS. 955)354
354
102
Harita: 14
Bu harita, pahabiçilmez bir eserdir. Pek çok özelliğinin olmasının yanısıra ilk
olarak renklendirmeler dikkatleri üzerine çekmektedir. Harita’daki gri renk nehirleri,
sarı renk çölleri, kırmızı renk dağları, yeşil ise denizleri tasvir eder. (Millet
Kütüphanesi, İstanbul, Ali Emiri 4189)355
355
103
Harita: 15
Zekeriyya Muhammed Ḳazvînî’nin “AcâǾibû’l-maħlûķāt ve ġarâǾibû’l-
mevcûdât” adlı eserinde bulunan, 1622’e ait dünya haritası. (Forschungs-bibliothek,
Gotha, MS. Orient A. 1507, fols 95b-96a).356
356
Ayrıca bkz. J. B. Harley - David Woodward, The History of Cartography, II v.1, 1987, plate 9.
104
Harita: 16
Bîrûnî’nin “et-Tefhîm fî evâ’ili sınâ‘ati’t-tencîm” adlı eserinden.357
Harita: 17
Sol kısımdaki haritanın müellifi belli olmamakla beraber; “kitab eşġal el-arḍ
ve mikdârûha fî el-ṭûl ve'l arḍ el-ma'rûf bi-coğrafiya” kitabu Seyfüddevle’ye nispet
edilir. Haritanın güneyi ile kuzeyi terstir. Haritada yaşanabilir dünyanın koordinatları
verilmiş ve bu koordinatlar doğrultusunda çizimler yapılmıştır.358
357
358
A.g.e., s. 150.
105
Harita: 18
G. Le Strange’in kullanmış olduğu Londra (nr. 16736, 1652/969) nüshasından
alınan bir harita. (British Library, London, Add, MS. 23544, fol. 226v). 359
359
106
Harita: 19
107
Harita: 20
108
Harita: 21
109
Harita: 22
110
Harita: 23
111
Harita: 24
112
Harita: 25
113
Harita: 26
114
Harita: 27
115
Harita: 28
116
II. VARAKLAR
Varak: 1
Nüzhetû’l-Ḳulûb’tan örnek bir sayfa.
117
Varak: 2
Harezmî’nin Ṣūretû’l-Arż adlı eserine ait bu varakta, dağların ekvatora karşı
yönlerinden, koordinatlarından ve kısımlarına dâir bilgi verilmiştir.360 (Bibliothèque
Nationale et Universitaire Strasbourg, Cod. 4247, fol. 10b).
360
118
Varak: 3
Bettânî’nin Kitâbû’z-Zîc adlı eserine ait bu varakta, Arabistan (solda) ve
Suriye’nin (sağda) şehirlerinin enlem ve boylam derceleri verilmiştir. 361 (Patrimonio
Nacional, Madrid, cat. no. 908 Derembourg, fol. 175r).
361
119
III. FOTOĞRAFLAR
Fotoğraf: 1 Gez ağacı.
Fotoğraf: 2 Tebriz/Şaîrler Mezarlığı (‫)مقبرةالشعرا‬
120
Fotoğraf: 3 Eyvân-ı Kisrâ, Tâk-ı Kisrâ veya Ktesifon Kemeri (1932)
Fotoğraf: 4 Eyvân-ı Kisrâ, Tâk-ı Kisrâ veya Ktesifon Kemeri (1990)
121
Fotoğraf: 5 Aznav Dağı/Şahveli
Fotoğraf: 6 Korumaya alınan ünlü Merâga rasathanesinin yeri.
122
Fotoğraf: 7 Nasîrüddin Ṭûsî arkadaşlarıyla çalışıyorken.362
362
Bkz. Sezgin, İstanbul İslâm Bilim, 33.
123
Fotoğraf: 8 Sıfḥ-ı Şebdiz uzaktan görünüm.
Fotoğraf: 9 Sıfh-ı Şebdiz yakından görünüm.
124
Fotoğraf: 10 Altın ağacı.
125
ÖZET
Biz bu tezimizde; kısaca Coğrafya biliminden, Arap asıllı İranlı

coğrafyacı, tarihçi ve şâir Hamdullah Müstevfî’den ve onun 740/1340’ta
tamamlamış olduğu, Coğrafya ve Kozmografya’ya dâir eseri olan
Nüzhetû’l-Ḳulûb’un bir kısmından bahsettik. Tezimize başlamadan
önce, Farsça kelimelerin daha kolay anlaşılması için DİA’da kullanılan
transkripsiyon alfabesini sunduk. Önsöz bölümünde; içeriğe dâir genel
bilgiler verdik. Giriş bölümünde; Coğrafya bilimin ortaya çıkışından ve
İslâm dünyasındaki gelişiminden kısaca bahsettik. Tezimizi üç bölüme
ayırdık. Birinci bölümde; Hamdullah Müstevfî’nin yaşamına ve
eserlerine dâir kısa bir bilgi verdik. İkinci bölümde; Nüzhetû’l-Ḳulûb’a
dâir ayrıntılı bir bilgi verdik. Üçüncü bölümde ise; eserin Aẕerbâycân,
Irâḳ, Anadolu ve çevresini ilgilendiren kısımları olan; I., III., IV., V., VI.,
VII., VIII., IX., X. ve XI. bâbların çevirisini yaptık. Anlaşılması güç olan
ifadeleri daha kolay anlayabilmeniz için -metne sâdık kalarak- o
kısımları; haritalarla, fotoğraflarla ve çeşitli kaynaklarla açıklamaya
çalıştık. Bu tezin sonunda anladık ki: Nüzhetû’l-Ḳulûb, genel olarak
Coğrafya bilimine dâir konulardan bahsetse de; yer yer dini, tarihi, tıbbi,
astronomik, sosyal, kültürel ve siyasi bilgiler de veren çok yönlü bir
eserdir ve Nüzhetû’l-Ḳulûb’un, Coğrafya ve Kozmografya bilimi
açısından XIV. yüzyıla kadar yazılan eserlerin içerisinde önemli bir yeri
vardır. Ayrıca biz diyebiliriz ki: Hamdullah Müstevfî, İslâm tarihinin
saygın bilim adamlarından bir tanesidir.
126
ABSTRACT
In our this thesis, we briefly mentioned from science of Geography;

poet, historian, geographer Hamd-allāh Mustawfī who is Iranian of Arab
origin and a part of Nuzhat-al-Qulūb which was finished by Hamd-allāh
Mustawfī about Geography and Cosmography in 740/1340. Before
beginning to our thesis, we presented the transcription alphabet which
used DİA for easier understanding of the Persian words. In the preface,
we gave general informations as to the content. In the introduction, we
mentioned from occuring the science of Geography and its
developmenting in the Islamic world. We separated the thesis three
section. In the first part, we submitted a brief information as to the life
of Hamd-allāh Mustawfī and his works. In the second part, we submitted
a detailed information as to Nuzhat-al-Qulūb. In the third part, we
translated to I., III., IV., V., VI., VII., VIII., IX., X. and XI. parts which
interests to Azerbaijan, Iraq, Anatolia and its around of Nuzhat-al-
Qulūb. To understand complicated expressions for you -by cling to the
text- we tried to explain those parts with maps, photos and variety of
sources. We understood at the end of this thesis, generally Nuzhat-al-
Qulūb not only mentiones on the science of Geography, Nuzhat-al-Qulūb
which is a versatile work states religious, historical, medical,
astronomical, social, cultural and political informations. Nuzhat-al-
Qulūb has an important place among works were written up until 14th
century. We can say that Hamd-allāh Mustawfī is one of the reputable
scholars of the Islamic history.
127

Hamdullah Müstevfi&#39;Nin Nüzhetû&#39;L-Kulûb Adlı Farsça Eserine Göre Moğollar Devrinde Azerbaycan, Mezopotamya Ve Anadolu

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hamdullah Müstevfi&#39;Nin Nüzhetû&#39;L-Kulûb Adlı Farsça Eserine Göre Moğollar Devrinde Azerbaycan, Mezopotamya Ve Anadolu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

YÜKSEK LİSANS TEZİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Prof. Dr. Mehmet ERSAN (Danışman)

A.g.e. Adı geçen eser

M.Ö. 3000’lerden; tomarların bilgi taşıma aracı olarak kullanılmasından beri

Nüzhetû’l-Ḳulûb’un müellifine ve kendisine dâir bilgileri vermeden önce,

A.) MÜELLİFİN HAYATI

Müellifin tam adı; Hamdullah el-Müstevfî b. Tâceddin Ebi Bekr b. Zeyneddin

B.) MÜELLİFİN ESERLERİ

Hamdullah Müstevfî, ilk eseri olan Ẓafernâme’nin üçte ikisi tamamladıktan

A.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN YAZILDIĞI DÖNEM VE ÖNEMİ

Hamdullah Müstevfî, İlhânlılar döneminin önemli simâlarından birisidir. Gāzân

B.) NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’UN NÜSHALARINA DÂİR

Nüzhetû’l-Ḳulûb’un 20 kadar nüshası vardır. İlk defa bu nüshalardan biri,

C.) MÜELLİFİN NÜZHETÛ’L-ḲULÛB’TAKİ METODU

Öncelikle Nüzhetû’l-Ḳulûb, mâli işler konusunda uzman bir kâtip tarafından

A.) IRÂḲ-Ī ǾARAB BÖLGESİ’NİN71 ANLATILMASI

Mesâlikû’l-Memâlik’te72; Irâḳ-ī ǾArab bölgesi73 İran diyârının kalbi olarak

B.) AẔERBÂYCÂN BÖLGESİ’NİN209 ANLATILMASI

Aẕerbâycân, 9 bölge ile 27 şehirden oluşur. Aẕerbâycân’ın havası çoğu zaman

D.) ŞİRVÂN VE GÛŞTÂSFİ BÖLGESİ’NİN251 ANLATILMASI

E.) ABḪĀZ VE GÜRCİSTAN BÖLGESİ’NİN260 ANLATILMASI

F.) RÛM BÖLGESİ’NİN263 ŞEHİRLERİNİN ANLATILMASI

Bu bölgede 60’a yakın şehir bulunur. Ulemâ burayı “memleketlerin en kötüsü”

G.) ERMENİ VİLAYETLERİNİN307 ANLATILMASI

Bu kısım, Büyük Ermenistan ve Küçük Ermenistan olmak üzere iki kısımdır.

H.) DİYÂR-I BEKR VE RABİAǾ BÖLGESİ’NİN315 ANLATILMASI

Ṣuverû’l-Eķālîm’de bu bölgenin “Cezire” diye bilindiğinden bahsedilir. Bu

İ.) KÜRDİSTÂN BÖLGESİ’NİN328 ANLATILMASI

Bu bölgenin 16 vilâyeti vardır. Bölgenin havası nemli olup; Irâḳ-ī ǾArab,

K.) ḪŪZİSTÂN BÖLGESİ’NİN334 ANLATILMASI

Bölge 12 şehirdir ve bu şehirler gayet sıcaktır. Irâḳ-ī ǾArab, Kürdistân, Lûristan

Nüzhetû’l-Ḳulûb’un çok faydalı ve kullanışlı bir eser olmasını sağlayan en

Abdili, Ali, “Ṭāliş”, DMBİ, XIV, 351-353.

Fotoğraf: 1 Gez ağacı.

Fotoğraf: 2 Tebriz/Şaîrler Mezarlığı (‫)مقبرةالشعرا‬

Fotoğraf: 4 Eyvân-ı Kisrâ, Tâk-ı Kisrâ veya Ktesifon Kemeri (1990)

Fotoğraf: 6 Korumaya alınan ünlü Merâga rasathanesinin yeri.

Fotoğraf: 9 Sıfh-ı Şebdiz yakından görünüm.

Biz bu tezimizde; kısaca Coğrafya biliminden, Arap asıllı İranlı

In our this thesis, we briefly mentioned from science of Geography;

You might also like

Hamdullah Müstevfi'Nin Nüzhetû'L-Kulûb Adlı Farsça Eserine Göre Moğollar Devrinde Azerbaycan, Mezopotamya Ve Anadolu

Hamdullah Müstevfi'Nin Nüzhetû'L-Kulûb Adlı Farsça Eserine Göre Moğollar Devrinde Azerbaycan, Mezopotamya Ve Anadolu