Aksemseddin Mehmed Bin PDF

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER BLM
TASAVVUF ANABLM DALI
AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN HAYATI, RSALETN-NURYYE

VE MAKMTL EVLYA ADLI ESERLERNN ERNN NCELENMES
(Yksek Lisans Tezi)
Muhammed Ali Yldz
ANKARA 2008
T.C.
I
ANKARA NVERSTES

(Yksek Lisans Tezi)
Muhammed Ali Yldz

Tez Danman:
Prof. Dr. Ethem Cebeciolu
ANKARA 2008
II
T.C.
ANKARA NVERSTES

(Yksek Lisans Tezi)
Tez Danman:
Prof. Dr. Ethem Cebeciolu
Tez Jrisi yeleri:

Ad ve Soyad:
Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
Prof. Dr. Mustafa AKAR
Prof. Dr. brahim SARIAM
Tez Snav Tarihi: 21.07.2008
III
NDEKLER
Sayfa No:
KISALTMALAR..1
NSZ ...........................................................................................3
GR
1- Siyasal Durum...5
2- Sosyo-Kltrel Durum..9
3- Dini-Tasavvufi Durum15
BRNC BLM
AKEMSEDDNN HAYATI
A) AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUFA KADAR OLAN
DNEMDEK HAYATI.................................................................................................21
1- DOUMU VE KML....21
2- SOYU..22
3- TAHSL VE MDERRSL.23
B) AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUF DNEMNDEK
HAYATI..25
1- Hac Bayram Veli ile tanmas...25
2- Akemseddin'in Hac Bayram- Veliye ntisab.26

3- Akemseddin'in eyhi Hac Bayram Veli, Meslei ve Halifeleri..............................26
a) Hac Bayram Veli ve Meslei.................................................................................26
b) Halifeleri.................................................................................................................26
I) Halifelikleri Kesin Olanlar...............28
a) Medreseli Halifeler..28
b) Herhangi Bir Meslee Sahip Olan Halifeler...........................28
c) Meslei Tespit Edilemeyen Halifeler..28
II) Halifelikleri Kesin Olmayanlar......................28
4- Akemseddin'in Halife Oluu ve Tarikatn Yayma ine Balamas ........................29
5- Akemseddin'in Hac Bayram Velinin lmnden Sonra Gynke Yerlemesi ....30
6) Akemseddinin Konstantiniyyenin Fethine Katl...............................................31
7) Akemseddin'in Vefat ............................................................................................34
8) Akemseddine Atfedilen Kerametler ve Hikmetli Szler........................................35
a) Akemseddine atfedilen kerametler ........................................................................35
I) Ebu Eyyb el Ensarinin Kabrini Kefi ....................................................................35
II) Ben badetimi Mahsus Allaha Ederim Sz...........................................................36
III) Akemseddin'in Kendi Vefatna Dair Kerameti .....................................................36
IV) eyh-en Lillah!...Sz...........................................................................................37
b) Akemseddine Atfedilen Hikmetli Szler...............................................................38
9) TARKATINI YAYMAYI SRDREN HALFELER .........................................39
a) Muhammed Fazlullah ..............................................................................................39
b) Hamzats- am.....................................................................................................40
c) Karahisrl Msrlolu Abdurrahim.........................................................................40
ii
d) skilipli Attrolu Muslihud-din.............................................................................41

e) eyh brahim Tennur..............................................................................................41
10- OCUKLARI .......................................................................................................42
a) Sadullah ..................................................................................................................42
b) Fazlullah .................................................................................................................42
c) Nurullah ..................................................................................................................42
d) Emrullah .................................................................................................................42
e) Nasrullah.................................................................................................................43
f) Nurul Huda ..............................................................................................................44
g) Hamdullah (Hamdi elebi) .....................................................................................44
C) AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN ESERLER................................45
1) Risaletn- Nuriyye .................................................................................................45
2) Def-u Metainis Sufiyye ..........................................................................................45
3) Risale- Zikrullah ....................................................................................................48
4) Risale- erhi Akval- Hac Bayram Vel.................................................................49
5) Telhis-u Def- Metain..............................................................................................49
6) Makamat- Evliya....................................................................................................50
7) Kitabul-Usul ..........................................................................................................51
8) Mddetl-Hayat .....................................................................................................52
9) Ear (iirler) ..........................................................................................................53
KNC BLM
RSALET'N-NURYYE
A)RSALETN-NURYYEYE GENEL BR BAKI ................................................54
1) Risaletn- Nuriyyenin Yazl Sebebi ...................................................................54
iii
2) Risaletn-Nuriyyenin Yazl Tarihi .....................................................................55

B)RSALETN-NURYYENN ERNN NCELENMES ...............................55
1) Sofilerin Niin, Neden ve Hangi eylerden Taan Olunduklarn Bildirir Maddeler ..56
2) Sufilere Yaplan tirazlarn Ayetler ve Hadisler Inda Cevaplanmas ...................58
a) Sofilerin Aba Giymesiyle lgili Taanlarna Cevap....................................................58
b) Tasavvuf Erbabnn Giysilerinin Eteklerini ve Yenlerini Ksaltmalarna Yaplan
tiraza Cevap ...............................................................................................................60
c) Tasavvuf Erbabnn Eski ve Yamal Kara Don Giymelerine Yaplan tirazlara Cevap
....................................................................................................................................61
d) Tasavvuf Erbabnn eyhleri Elinden Hrka Giymelerine Yaplan tirazlara Cevap..62
e) Tasavvuf Erbabnn eyhe Biat Edip, El Alp Tvbe Etmesinden Dolay Yaplan
tirazlara Cevap ...........................................................................................................65
f) Tasavvuf Erbabnn Kuran Okurken Ara Yerde iirde Okumasna Yaplan tirazlara
Cevap..........................................................................................................................66
g) Tasavvuf Erbabnn Hep Birlikte (Meselsel) Kuran Okumasna Yaplan tirazlara
Cevap..........................................................................................................................66
) Tasavvuf Erbabnn Beylerin At ve hsann Kabul Etmelerine Yaplan tirazlara
Cevap..........................................................................................................................67
h) Tasavvuf Erbabnn Demlenip, Haykrmalarna Yaplan tirazlara Cevap ................67
) Tasavvuf Erbabnn Dlbentli, Dlbentsiz Ta Giymelerine Yaplan tirazlara Cevap
....................................................................................................................................69
i) Tasavvuf Erbabnn Halktan Kendileri ve Bakalar in Para Dilemelerine Yaplan
tirazlara Cevap ...........................................................................................................70
j) Tasavvuf Erbabnn Ellerine As Almalarna Yaplan tirazlara Cevap.....................72
k) Tasavvuf Erbabnn Kara Edk Giymelerine Yaplan tirazlara Cevap.....................73
l) Tasavvuf Erbabnn Savm- Visal Tutmalarna Yaplan tirazlara Cevap ..................73
iv
m) Tasavvuf Erbabnn Halka Halinde Zikretmelerine Yaplan tirazlara Cevap ..........74

n) Tasavvuf Erbabnn Halvete Girip, ile karmalarna Yaplan tirazlara Cevap .....76
o) Tasavvuf Erbabnn Abdest Alrken Bakasndan Yardm stemesine Yaplan
tirazlara Cevap ...........................................................................................................77
) Tasavvuf Erbabnn Hak Teala Dte Grlr Szne Yaplan tirazlara Cevap ......77
p) Tasavvuf Erbabnn Resulullah Mirata Hakk Zahir Gzyle Grd Demelerine
Yaplan tirazlara Cevap ..............................................................................................78
C) RSALETN NURYYE ADLI ESERN TERCEMELER ...................................79
MAKAMATL-EVLYA
A) MAKAMATL EVLYA ADLI ESERE GENEL BR BAKI..............................80
B) MAKAMAT-I EVLYANIN ERNN NCELENMES ................................81
1) BRNC BAB: Alemde Mrid Kimdir? Mrid Kimdir?........................................82
2) KNC BAB: Makam- Vilayet Nedir?...................................................................83
3) NC BAB: kinci Vilayet Nedir?....................................................................84
4) DRDNC BAB: Makam- Fenay Bildirir .........................................................85
5) BENC BAB: Makam- Hikmeti Bildirir..............................................................86
6) ALTINCI BAB: Adem Peygamber Makamn Bildirir.............................................87
7) YEDNC BAB: Ehli Cezbe Makamlarn Bildirir...................................................88
8) SEKZNC BAB: Sahib-i Tasarruflar Makamn Bildirir........................................88
9) DOKUZUNCU BAB: Makam- Kmeli Bildirir .....................................................90
10)ONUNCU BAB: Makam- Mauku Bildirir ...........................................................90
11) ONBRNC BAB: Makam- Suluki Bildirir. ........................................................91
12) ONKNC BAB: Drt Unsur Drt Nebi Mazhariyetini Bildirir.............................92
13) ONNC BAB: Evliyaya Allah'n Verdii Tasarrufu Bildirir .........................94
14) ONDRDNC BAB: Evliyann Her Trl Dnya ve Ahiret Nimetlerinden

Vazgetiini Bildirir....................................................................................................95
15) ONBENC BAB: Makam- Salat- Bildirir .........................................................96
16) ONALTINCI BAB: Sahibi Marifetler Makamn Bildirir ......................................96
17) ONYEDNC BAB: Tevhid Nedir? O Makam Bildirir .........................................98
NC BLM
AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUF GRLER
1.TASAVVUF...100
2. MRD103
3. MRD..106
4. VECD....109
5. ZKR....113
6. HIRKA..118
7. SEYR U SLK..121
8. BD'AT..124
9. LM..130
10. AKIL...132
11. NAMAZ..135
12. TEVAZU.136
13. HSAN.140
14. BADET(KULLUK)...142
15. NBVVET(HZ. PEYGAMBER)147
16. TEVHD..150
17. VELYET...154
vi
18. NEFS...158
SONU...163
BBLOGRAFYA..166
vii
KISALTMALAR
age.
: Ad geen eser
agm.
: Ad geen makale
AFD.
: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Bl.
: Blm
bkz.
: Baknz
ayr. bkz.
: Ayrca baknz.
c.
: Cilt
ev.
: eviren
DEFD.
: Dokuz Eyll lahiyat Fakltesi Dergisi
h.
: Hicri
haz.
: Hazrlayan
KBY.
: Kltr Bakanl Yaynlar
Ktp.
: Ktphanesi
m.
: Miladi
MEB.
: Milli Eitim Bakanl
ner.
: Neriyat
S.
: Say
sad.
: Sadeletiren
s.
: Sayfa
ss.
: Sayfalar aras
TBMM.
: Trkiye Byk Millet Meclisi
DA.
: Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi
TTK.
: Trk Tarih Kurumu
trz.
: Tarihsiz
v.
: Vefat
Vrk.
: Varaka
yay.
: Yaynlar
NSZ
Bir milletin geleceinin salam temellere oturmas, ilm ve fikr ynden gelimesi,
gemiteki kltr mirasn ok iyi bilmesine ve benimsemesine baldr. Bu kltr mirasnn
temel talar da yetitirdii ahsiyetlerdir.
Osmanl medeniyetinin, salam temellere oturan bir devlet ve sosyal yapya sahip
olmasnda mutasavvflarn pay, olduka byk olmutur. zellikle de XV. Asr, tasavvuf
ekollerinin etkinliini artrd bir devir olarak, tarih sahnesindeki yerini almtr. yle ki;
halk tabakasndan st dzey ynetici ve sultanlara varncaya kadar her kesim, bu maneviyt
esintisinden feyzini almtr.
Akemseddin de yazd onlarca eser ve yetitirdii ok saydaki renciyle bu nemli
vazifeyi, byk hizmetleriyle, yerine getirmeye alan Allah dostlarndan olmutur. Yapt
bu hizmetlerin dnda stanbulun fethinde de muazzam bir rol oynayan Akemseddin,
stanbul denilince, Fatih anlnca, ilk akla gelen ve yadedilen kii olarak hafzalara
kaznmtr. Buna ramen, Fatih Sultan Mehmedin hocas, eyhi, fetih arkada, byk lim
ve
tabib
Akemseddin,
kanaatimizce
tarihte
deeri
yeterince
takdir
edilememi
ahsiyetlerimizden biridir.
Bu teze balarken Akemseddinin tarihteki roln, yaad toplumdaki etkinliini
biliyor olduumuzdan onunla ilgili kaynak sknts ekmeyeceimizi dnmtk. Fakat
Akemseddin
hakknda
yaynlanm
matbu
kaynaklarn
az
bulunuu,
zellikle
Akemseddinin el yazmas eserleri zerinde yaplm olan yardmc kaynak eserlerindeki

ksrlk yznden daha konunun banda mitsizlie kaplma durumuyla kar karya
kalmtk. Fakat tm olumsuzluklara ramen kiinin yardm ncelikle Allah (c.c.)dan
isteyerek gayretle almakla bu iin stesinden gelebilecei (her ite olduu gibi)
byklerimiz tarafndan bize t verilerek yola kmak suretiyle bu mtevazi ve eksiklerle
dolu almamz ortaya koymaya altk.
Tezimizin ana temasn, Akemseddinnin tasavvuf dncelerinin gnmze
kazandrlmas oluturmaktadr. Bu amala hazrladmz tezimizde bir giri ve blm
bulunmaktadr. Giri blmnde, Akemseddinin yaad an din, tasavvuf, idar ve
ekonomik yaps hakknda genel bilgiler verilmitir. Bylelikle o an, sosyal konumunun
Akemseddin zerindeki etkileri aratrlmtr.
Birinci blmde, Akemseddinnin hayat, soyu, ocoklar, halfeleri, Bayramiyye
Tarkatnn yaps ve eserleri hakknda genel bilgiler vermeye altk.
kinci blmde, Risaletn-Nuriyye ve Makmtl-Evliy adl eserlerinin ierii ile

ilgili ayrntl bilgi vermeye altk.
nc ve son blmde ise, tasavvuf alan bata olmak zere birok dini ve tasavvuf
disiplinde dile getirdii dnce ve yorumlar deerlendirilmeye altk.
Bu mtevazi almann kendisinden hayrlar getirmesini temenni ederken bu
almay bize grev olarak veren Hocamz Prof. Dr. Ethem Cebecioluna, stanbula
gittiimde Akemseddinin el yazmas eserlerini bulmak ve onlar cdye aktararak vermek
konusunda yardmlarn esirgemeyen Sleymaniye Ktphanesi Mdrne ve memurlarna ve
ayrca emei geen tm arkadalara teekkrlerimi sunmay bir bor biliyorum.
Muhammed Ali YILDIZ
GR
H.792/m.1389 ylnda amda doan1 h.862/ m.14592 tarihinde Gynk3te Allahn
rahmetine kavuan Akemseddin, Osmanlnn XIV. ve XV. yzyllarnda yaam nemli
mutasavvflardan biridir. Osmanlnn kurulu ve ykseli dnemlerinde yaam olan
Akemseddin, bu dnem iinde bulunduu evrenin siyas, sosyo-kltrel ve din-tasavvufi
durumundan olduka etkilenmi ve yaad dneme damgasn vurmu deerli bir ahsiyettir.
Bu ynyle almamzn banda Akemseddinin yaad dneme ait siyas, sosyo-kltrel
ve din-tasavvuf durumunu deerlendirmek, alacamz konunu daha iyi anlalmas
asndan byk nem arz etmektedir. Bu amala, bu konuyu tarih bir perspektiften ele almak
gerektii kanaatindeyiz. imdi XIV. yzyln son eyrei ile XV. yzyln birinci yarsndaki
dnemin siyas, sosyo-kltrel ve din-tasavvuf durumunu deerlendirmeye geelim.
1. Siyas Durum
XIV. ve XV. yzyllar, Osmanl iin fetret dnemi hari siyas, asker, sosyal ve
ekonomik alanlarda olduka parlak geen bir dnem olmutur. Akemseddinin doduu
1389 ylnda, Yldrm lakabyla bildiimiz I. Byezid tahta oturmutu4. Daha nce tahta
oturan I. Murat 13601389 yllar arasnda ynetimde bulunmutu.5 Bu sre zarfnda, irmen
sava ile Osmanllarn Srp ve Bulgar beylerini yenmesi(1371), Hamid Beyliini ilhak
etmesi(1380), Nii Srbistandan almas(1386), Bizansn Selanik kentinin Osmanl
egemenliine girmesi(1387)6 gibi genilemeye ynelik fetihler gerekletirilmitir. 1389
ylnda I. Kosova sava sonucunda ehit edilen7 I. Muraddan sonra, tahta olu Yldrm
1
Cebeciolu, Ethem," Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul, 1995, ule Yay. , c. VII,
s.391. ; Uzun, Mustafa, Akemseddinin Hayat, Eserleri Hakknda Baz Meseleler Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.7. ; Olguner, Fahrettin, Trk slam Medeniyeti inde
Akemseddinin Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.29.
Danimend, smail Hami, Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1947, Trkiye Yaynevi, c.I, s.526.
Cebeciolu, a.g.m., s.400.; Nalbantolu, Muhittin, Akemseddinin Hayat ve Eserleri, Akemseddin

Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.19.
Fnkel, Carolne, Ryadan mparatorlua Osmanl, stanbul, 2007, Tima Yay. , s.496.
Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf Ve Tarikatlar, Sr yaynclk, stanbul, 2004, s. 61.
Ayn yer.
Danimend, a.g.e. , s.77.
Byezid oturdu. Byezidin padiahlk dnemi 13 yldr. Yldrm Byezid dneminde

Osmanllar topraklarn be misli byterek, asker ve siyas olarak dnyann en gl
devletleri arasna girmilerdir.8 Hkmdarl dneminde stanbulu da kuatan Yldrm
Byezid, 1402 ylnda ordusundaki tatarlarn ihaneti yznden Ankara Savanda yenilmesi
sonucu esir dmtr9. Bu esaret Yldrm Byezidn en byk ideallerinden biri olan
stanbulun fethini gerekletirememesine sebep olmutur. Yldrm Byezidin bu esaretinden
sonra Osmanllar 11 yllk bir fetret dnemine (14021413) girmitir. Byezidnlmnden
(1403) sonraki, Fetret dnemi ile birlikte, Byezidin oullar arasnda uzun sre devam
edecek olan taht kavgalar balamtr.
Fetret dnemine kadar olan srede Yldrm Byezid dneminde gerekleen nemli
hadiseleri kronolojik olarak sralayacak olursak; 1390l yllarda tm Bat Anadolu Beylikleri
Osmanllarn hkimiyeti altna girmi(1393), Bulgar kral Joannes imann topraklar
fethedilmi, stanbul kuatlm (13941402), Selanik ele geirilmi (1394) ve Nibolu
Savayla Yldrm Byezid komutasndaki Osmanllar, hal ordusunu byk bir yenilgiye
uratmlardr (1389)10. 1402 ylnda Yldrm Byezid ile Timur arasnda ubuk Ovasnda
yaplan Ankara Savanda Osmanl ordusu yenilmi, Yldrm Byezid esir dmtr.
Ankara Sava neticesinde Osmanllar 11 yl srecek bir fetret devrine girmi ve bu sre
iinde Yldrm Byezidin oullar arasnda saltanat mcadeleleri yaanmtr. Bu srecin
sonucunda 1413 ylnda Mehmet elebinin Rumeli ve Anadoludaki btn Osmanl
topraklarnda hkimiyetini salamasyla11, Osmanl devleti yeniden toparlanmaya balamtr.
Mehmet elebinin saltanat 14131421 yllar arasndadr. Sekiz yl gibi ksa bir
sre Osmanl tahtnda oturan Mehmet elebi dneminde ortaya kan en nemli siyas hadise,
eyh Bedrettin syan (1416) olarak ifade edilebilir. elebi Mehmet dneminde, fetretle
ortaya kan siyas boluun ortadan kaldrlmas dikkat ekicidir. Bu amala Karaman Seferi
(1414) ve Konya Muhasaras (1414), Candaroullarndan ankr, Tosya ve Kalecik
havalisinin yeniden alnmas (1416) gibi Anadolunun zapt edilmesine dnk faaliyetlere
arlk verilmitir. Bu kark dnemden, dirayetiyle Osmanly karm olan elebi
Ycel, Aye, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, Ankara, 1994, s.4
Ayn eser, s.127.
10
Fnkel, Ryadan mparatorlua, s. 496.
11
Ayn eser, s.524.
Mehmet, 1421 ylnda vefat etmitir. Osmanl tarihinde lm ilk gizlenen padiah elebi
Mehmettir.12 lmnden hemen sonra, en byk olu II. Murat tahta gemitir.
II. Murat tahta oturduunda hkmdarln salamlatrmak iin ilk yapmas
gereken eyin; amcas Mustafa elebi problemini zmek olduunun farkndayd. nk
ehzade Mustafa elebi, Edirnede Bizans mparatorluunun da desteini alarak
hkmdarln ilan etmiti. 13 ki bal bir Osmanl Devleti, kimsenin isteyecei bir ey
deildi. Bu sebeple II. Muratn ordusuyla Mustafa elebinin kuvvetleri Ulubad Kprsnde
kar karya gelmi, bu sava sonucunda Mustafa elebi malup olmutur. Savata ordusu
yenilmi olan Mustafa elebi kam, fakat yakalanarak idam ettirilmitir (1422).
II. Murat tahta oturduktan sonra, bu problemi zerek Bat Anadolu beyliklerinin
zerine gitmi, 1425 ylnda bu beylikleri Osmanl himayesine dhil etmitir.14 Bunun dnda
II. Murat dneminde, Germiyan oullarnn Osmanl Devletine katlmas (1427)15 ve
Selanikin kalc olarak Osmanllara gemesi de (1430)16 gereklemitir. II. Murat Belgrat
kuatmsa da baaramamtr. (1440)17 II. Muratn ayrca st ste hal birliklerinden yenilgi
almas sonucu, 1444 ylnda hallarla bir anlama yapm ve daha sonra tahttan ekilmeye
karar vermi18, bunun zerine tahtn olu II. Mehmete devretmitir.
stanbulun mstakbel fatihi II. Mehmet ksa sreliine de olsa ilk hkmdarln
1444 ylnda grm fakat bir yl sonra, saltanat babas II. Murata yeniden devretmitir
(1445)19. II. Murat yeniden tahta oturduktan sonra Macar ve Eflkllara kar II. Kosova
Savan zaferle neticelendirmitir. (1448)20 II. Murat komutasndaki ordunun II. Kosova
savanda Macar ve Eflkllara byk bir yenilgi yaatmas, Osmanllarda byk bir sevin
yaanmasna neden olmutur.
12
Danimend, Osmanl Tarihi, s.524.
13
Ayn eser, s.183.
14
Ayn eser, s. 186.
15
Fnkel, Ryadan imparatorlua, s.496.
16
Danimend, a.g.e, s.525.
17
Fnkel, a.g.e, s.497.
18
Kseolu, Nevzat, Tarih, Byk Trk Klasikleri, stanbul, 1985, c.I, s.189.
19
Danimend, a.g.e, s.525.
20
Fnkel, a.g.e, s. 497.
Fatih Sultan Mehmet 1444 ylnda ilk tahta oturmasndan 7 yl sonra (1451),
babasnn vefat etmesiyle ikinci kez Osmanl tahtna oturmutur. Tarih kitaplarnn hemen
hemen hepsinde, Fatih Sultan Mehmet Han zamanna kadar olan Osmanl tarihi, Kurulu
Dnemi olarak isimlendirilmitir. Fatih Sultan Mehmet ile birlikte Osmanl Devleti, byk
bir devlet olma yoluna girmi ve ykselii XVII. yzyla kadar devam etmitir.
Fatih Sultan Mehmet tahta oturduktan sonra en byk hayali olan stanbulun fethi
iin hazrlklara balamtr. Bu amala 1452 ylnda Rumeli Hisar ina ettirilmi, Anadolu
Hisar ise tamir ettirilmitir21. Yine ayn ylda Bizans mparatorluuna harp ilan edilmi ve
bunun zerine Bizans imparatoru stanbulun kaplarna set rdrmtr.22 Fatih Sultan
Mehmet nce stanbul nlerinden Edirneye hareket etmitir. nceki Osmanl sultanlar
dneminde de uzun yllar kuatma altna alnan fakat fethedilemeyen stanbul, Fatih Sultan
Mehmet zamannda da kolaylkla fethedilememitir. stanbul kuatmasnn srd sralarda
Bizansn Avrupadan byk lde yardm almas, paalar iyice umutsuzlua drmt.
te tam bu noktada devreye Akemseddinin girip, ortama hkim olan karamsarlk havasn
datmas olduka manidardr. Padiaha kuatmaya devam etmesi ve bu son gelimeler
karsnda daha sert ve tedbirli davranmas gerektiine dair yazd mektup, onun bu konudaki
sarslmaz gveninin belgesidir. Padiahn olumsuz gelimeler karsnda, veziri vastasyla
fikrini sormas karsnda eyh;
mmet-i Muhammedden bunca Mslman ve gazi bir kfir kalasna mteveccih
oldu, inaallahu teala fetholur. cevabn vermitir.23
Padiah, Acaba fetih ne zaman olacaktr? eklinde bir soru sorduunda
Akemseddin yazd mektupta yeni mjdeler ve teselliler ile baz tavsiyelerde bulundu. 20
Cemaziyelevvele (29 Mays) fetih tarihi olarak iaret etti. 24
Akemseddin, Peygamber (s.a.) tarafndan verilmi olan fetih mjdesine sarslmaz
ekilde gven duyan, Fatih Sultan Mehmet Han Fatih olma yolunda cesaretlendiren nemli
bir gnl adam ve maneviyat nderidir.25 Nitekim fetih sonrasnda Fatih Akemseddine olan
21
Danimend, Osmanl mparatorluu, s.526.
22
Ayn yer.
23
akan, smail Ltfi, Fetih Hadisi ve Akemseddinin Fetihteki Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri,
Ankara, Tarihsiz, s.161.
24
Cebeciolu, Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s.395.
25
akan, a.g. m, s. 160.
iltifatn u szlerle belirtmitir; Bu ferah ki bende grrsnz; Yalnz bu kala fethine

deildir. Akemseddin gibi aziz, benim zamanmda olduuna sevinirim.26
Akemseddinin manevi, Fatihin de siyas liderliinde stanbul, 1453 ylnda
fethedilerek ark Hristiyanlnn son merkezi olan Bizans yklm oldu. Bir an kapanp
yeni bir an almasna da balang saylan bu fetihle birlikte, Osmanl Devleti bir byk
devlet haline gelme yolunda nemli bir aama kat etmitir.
stanbulun fethinin dnda, Fatih Sultan Mehmet Han hkmdarl sresince;
Morann fethi (14581460), Srbistann tamamyla ilhak (1459), Trabzon Rum
mparatorluunun fethi (1416), Bosna Hersekin ilhak (1466) gibi baz nemli gelimeler
vuku bulmutur.
1389 ylnda Yldrm Byezidin tahta oturmas ile birlikte hayata gzlerini aan
Akemseddin Hazretleri, 1459 tarihinde 70 yanda iken Gynkte vefat etmitir.27 Osmanl
Devletinin ekillenmeye balad ve Fatih Sultan Mehmet Han ile birlikte ahland bu
siyas ortamda yaayan Akemseddin Hazretleri, tarihe adn Fatihin Hocas ve stanbulun
manevi fatihi olarak kazmtr. Osmanl siyas hayatna stanbulun fethi gibi ok nemli bir
hususta katkda bulunan manevi nder, Hac Bayram- Velnin, stanbulun fethinin Fatih ile
Akemseddine nasip olaca mjdesi28 dorultusunda, her trl zorlua mukavemet
gstererek Fatihi cesaretlendirmitir. Bu ynyle Osmanl siyas tarihinde de gzide bir yere
sahip olmutur.
2. Sosyal ve Kltrel Durum
XIV. ve XV. yzyllar, Osmanl devlet yapsnn iyice kkletii ve salam bir
zemine oturduu dnemlerdir. Avrupann karklklar iinde boutuu bu dnemde,
Osmanl Devleti eski Trk geleneklerinden faydalanarak kklemi bir devlet yaps
oluturmay baarmtr. Osmanl Devletinin kurulu dnemlerinde, eski Trk tresine uygun
olarak, ynetimde airet usulleri tatbik edilmekteydi. Yani memleket ailenin ortak mal
saylmakta olup, 29 Ulubey tayin edilen kii ayn zamanda memleketin hkimi de olmaktayd.30
26
akan, Fetih Hadisi ve Akemseddinin Fetihteki Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri s. 162.
27
Nalbant olu, Akemseddinin Hayat ve Eserleri, a.g.e,, s.19.
28
Uzun, Akemseddinin Hayat, Eserleri Hakknda Baz Meseleler a.g.e, s.9.
29
Gkbilgin. Tayyib, Osmanl Messeseleri Tekilt ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, stanbu niversitesi
Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1977, s.4.
30
Halaolu, Yusuf, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1995, s. 7.
Bu usul I. Murat zamanndan itibaren baz deiikliklere uram ve idareye yalnz hkmdar
bulunann evlatlar getirilmeye balanmtr.
31
Sultan I. Murattan itibaren, ynetimin
hkmdar oullarna geecei hususu kural olarak kabul edildi. I. Murat zamannda getirilen
bu kaide XVII. yzyl balarndan itibaren kaldrlmtr.32 Sre iersinde yaplan bu
deiiklikler Osmanl Hanedanln ynetim asndan glendirmek amacyla yaplmt.
Osmanlnn cihan hkimiyetinin tesis edilebilmesi iin bata ynetimin gl
olmas, hkmdarlarn taht kavgalaryla uramamas gerekiyordu. Fatih Sultan Mehmet
Handan nceki hkmdarlarn ounun en byk problemi taht mcadelesi olmutu.
zellikle Yldrm Byezidin Ankara savanda Timura yenilmesi ve esir dmesinden
sonraki fetret dnemi, tamamyla ehzadeler arasndaki taht kavgalarna sahne olmutu. Bu
sebeplerden tr, Osmanlnn ilk dnemlerinde eski Trk adetlerine uygun olarak
benimsedii memleketin ailenin ortak mal saylmas prensibi, zamanla memleketin
idaresinin ve mlkiyetinin hkmdarn en byk oluna ait olduu prensibine yerini
brakmtr.
Osmanl Devletinde sosyal yap, ana snf zerine oturmaktadr. Bunlar saray
snf, askerler ve reaya olarak isimlendirilebilir. Saray tekilat iinde Enderun ve olanlar
nemli bir yer igal etmekteydi. Bunun yannda saray tekilat iinde Ak ve Kara Hadm
Aalar ve Birn Erkn gibi baka snflarda mevcuttu. Askerler, vergiden muaft. ehirliler,
kyller ve gebe airetlerin meydana getirdii reaya denilen grup ise vergi mkellefiydi.
Osmanl Toplumu Avrupadan farkl olarak snflar arasnda almaz duvarlarla
birbirinden ayrlmam, padiah beratyla asker snftan bir kii reayaya dhil olurken,
reayadan herhangi bir kimsede beraatla asker stats kazanmtr. 33
Asker snf oluturan grupta hem askerlik hizmeti yapanlar, hem de memur
statsnde bulunanlar vard. Bunlardan gerek manada askerlik yapanlar, bu hizmetleri
karl devletten bir yerin veya kyn gelirini, kendileri adna toplama yetkisini almlard.
Bu trden cret alanlar; dirlik erbab (tmar) olarak bilinen, Tmarl Sipahiler, Sancak Beyleri,
Beylerbeyileri, Vezirler ve Enderun Aalar gibi yksek devlet memurlaryd.34 Memur
statsnde olup hizmetleri karl gndelik cret alan asker snf da kendi iinde, devlet
31
Gkbilgin, Osmanl Messeseleri Tekilt ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, s.4.
32
Halaolu, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s. 7.
33
Ayn eser, ss. 101- 102.
34
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren Yaynlar, stanbul, 2000. s.112.
10
hazinesinden gndelik alanlar ve devlet hazinesinden ve vakflardan gndelik alanlar olarak

iki ksmda mtalaa edilebilir 35.
Kapkulu askerleri, Enderun hizmetlileri, Kale Koruyucular, Subalar (Ulufe
erbab) ve benzeri devlet hazinesinden gndelik alan birinci grup iinde yer alrlar. Kadlar,
mderrisler, medrese talebeleri ve mezunlar ile bunlarn yannda alanlar ve akrabalar,
ilmiye snf ad altnda vergilerden muaf tutulmaktaydlar. Reaya snfna tabi olan kiiler ise
vergi veren ehir, kasaba ve ky ahalisi ile konar-ger tabir edilen gebe ahalisidir. Reaya
snfna dhil olan gruplardan herhangi biri devlet tarafndan baz vergilerden muaf tutularak
askerlikle grevlendirildiinde, vazifeleri sresince reaya snfna mntesibiyetleri sona erer,
asker snfa geerlerdi. Askerlikle ilgili grevleri tamamlannca, yeniden reaya snfna
mntesip olurlard.36
Reaya snfna mntesip olan ehirliler, geimini genellikle ticaret, endstri ve
benzeri iler yaparak temim etmekteydi. Genelde esnaf olarak adlandrlan bu gruba girenler,
devlet ekonomisine, pazarlarda sattklar mallar dolaysyla verdikleri vergilerle katkda
bulunmular, buna bal olarak da Lonca adyla37 meydana getirdikleri tekilatlar
vastasyla, idarede sz sahibi olmulardr.38 zellikle ehirlerdeki esnaf tekilatlar tarafndan
mal standardnn temini ve tketiciyi koruma dncesi, iktisadi hayatn canlanmasna ve
toplum dzenini teminine yardmc olmutur.
Anadoluda ehir hayatnn gelimesi, siyas ve itimai tarihin durumuna gre XII.
yzyln sonunda ve bilhassa XIII. Yzylda balad grlmektedir.39 Osmanllarda
ehirlerin teekkl ve gelimesi ise, birtakm sosyal tesislerin inas ile yakndan alakal
gzkmektedir. Nitekim ehirlerde tesis edilen imaretler, ihtiya sahibi her inan ve milletten
35
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunda Kltr ve Tekilat, Trk Dnyas El Kitab, Ankara, 1976, s.978.
36
Halaolu, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s. 102.
37
Loncalar, her esnafn kendi arasnda kurduu bir esnaf tekilat olarak grlmektedir. Her loncann kendine has
gelenekleri ve grenekleri vard. Loncann banda meslein en yals ve usta olan bulunur, bunlara eyh
denirdi. Ayrca Loncada Yiitba ve esnaf khyalar vard ve tekilat bunlar sayesinde denetlenirdi. Belli mal
standartlarn tutturmayan esnaf, rettii bozuk mal kapsna ivilenmek suretiyle cezalandrlrd.
38
Yakn- dou cemiyetlerinde sanat erbab, politikada sanldndan ok daha fazla rol oynamlardr. Bu sebeple
ehir tccar ve sanatkrlarn himaye etmeyen hkmdarlar, sonunda iktidarlarn kaybetmek zorunda
kalmlardr. (Bkz. Halil nalck, The Ottoman Empire the Classical Age , London, 1963, ss.161- 162
39
Kprl, M. Fuad, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul, 1986, s. 108.
11
kimselerin buralara akn etmesine yol amtr. 40 XIII. Yzyldan itibaren Anadoludaki ehir
hayatnn gelimesinin en nemli sebeplerinden birisi de ticaret ve sanayidir. Antalya ve Alaiye limanlar, Akdeniz ve Karadeniz ticareti, Kbrsla Konya Sultanl arasndaki ticaret
yollarnn ele geirilmesi ehirlemenin de hzlanmasna yol amtr.41
Osmanlda ehir halkndan ayr olarak dier bir retici snf da, kyller yani
iftilerdi. mparatorluun ekonomik yaps ziraata dayandndan, bu ile megul kyllerin
devlet asndan nemi ok bykt. Anadoluda ise, daha Anadolu Seluklular zamanndan
itibaren kyler oluturulmaktayd.42 XVII. yzyla gelinceye kadar, ekonomisi ziraata ve
hayvancla dayanan Osmanl Devletinde ky nfusunun, ehirlerden fazla olduu
grlmektedir.43
Reaya snfndan saylan, fakat hayat tarzlar bakmndan ehirliler ve kyllerden
ayrlan bir dier grup ise konar-gerlerdir.44 Kurulu devrinde, bir iskn unsuru olarak yeni
fethedilen memleketlerin Trkletirilmesinde kullanlan konar-gerler, yerleik halka gre
daha sava bir yapya sahiptiler. Konar-gerler yaay tarzlarnn bir gerei olarak yaylakklak eklinde hareketli bir hayat tarzna bal idiler. Onlarn bu hayat tarz, biraz da
hayvanlarna otlak bulmak dncesinden domutur. Bununla birlikte, ksmi de olsa, kk
apta ziraatla megul olduklar da grlmektedir.
Seluklu devletinin XI ve XII. yzyllardaki faaliyetleri neticesinde XIII. yzyl
Anadolusu itima ve iktisad adan tekilatl ve mamur durumdadr.45 XIII. yzylda
Doudan Batya doru Orta Asyadan byk ktleler halinde sren glerin arkas
kesilmemitir. Yaylak-Klak durumunda yaam ve bu gelenei devam ettiren gebe
Trklerle, ehir hayatn benimseyen Trkler Anadoluda bir yaplanma gstermilerdir.
40
Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat, s.103.
41
Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s.112.
42
Anadolu Seluklu Devletinde toprak ve halk, aynen byk Seluklularda olduu gibi sultana ait saylrd.
Topra ileyen halk veya kyl, o topraa geici tapu ile almak ve ekip bimek artyla sahipti. Vergileri
bal bulunduklar ikta sahiblerine verirlerdi. Reaya lnce, elindeki toprak ocuklarna geerdi. (Bkz. . H.
Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, Ankara, 1970, ss.5758.
43
Halaolu, a. g. e. , s.103.
44
Konar-ger tabiri Osmanl ariv belgelerinde de yer almakta olup, airetlere bu ad, onlarn, gebelerden
farkl olarak klaklarnda, bir nevi kk apta yaptklar ziraat dolaysyla verilmitir. (Bkz. Yusuf
Halaolu, skn siyaseti ve airetlerin yerletirilmesi, s.14.)
45
Aksaray, Seluklu Devletleri Tarihi, ev. M. Nuri Genosman, Ankara, 1943, s. 179.
12
Ayrca bu glerle birlikte Trk ve slam dnyasnn her tarafndan her snf ve meslekten
insanlar, medrese hocalar, muhtelif tarikatlarn mensuplar ve limler Anadoluya
gelmilerdir. Bunlar arasnda bilhassa Alperenler olarak bilinen Gaziyan- Rum ve Ahiyan-
Rum dervileri dikkate ayandr.46 Bu derviler yar gebe halde yaayan Trklerin yerleik
dzene gemesinde nemli bir role sahip olmulardr. Esasen derviler, meslek yapnn yan
sra fikri birlii de temin eden nemli glerdir.
Osmanl Devletinde, kuruluun ilk dnemlerinden itibaren, ilim ve kltr alannda
almalar yaplmtr. zellikle XV. asr Osmanl ilim ve irfan hayat, X. asrdan XVII. asra
kadar ykselen slam medeniyetinin nemli bir kesitidir. Kk bir beylikten, byk bir
devlet haline gelen Osmanl Devleti, slam medeniyetinin temsilcisi olarak evresindeki
beylikler ve dier slam devletlerindeki ilim ve irfan hayat ile irtibat kurarak Yldrm
Byezid zamannda, Muhammed Cezer gibi nemli bir ilim adamn Bursaya gndermitir.
II. Murat zamannda da Haleb ve Fahreddin-i Acemi gibi limleri Edirneye gndermitir.47
lim ve irfan asndan slam medeniyetinde, Asr- Saadet devrinde Medine,
Emeviler devrinde am ve Kurtuba, Abbasiler ve Seluklular devrinde Badat ne ise
Osmanllar dneminde de, stanbul o idi. Bu yzden Fatih Sultan Mehmet Han zamannda,
Semerkanttan Ali Kuunun, Crcandan hekimba Ahmet Kutbuddinin, Karamandan
hekim Beir elebinin, irvandan hekim krllahn, skpten Kudsl hekim Arabn
stanbula daveti, Molla Krmi, Molla Kastallani, Molla Ali- Tusi, Molla Alauddin-i Arab,
Molla Fenari gibi ulemann ve Poolo Da Ragusa, Gentile Bellini gibi sanatkrlarn
stanbulda
toplanmalar,
Fatih
devrindeki
ilim,
kltr
ve
sanattaki
gelimeyi
gstermektedir.48
Fatih zamannda tp alannda da hayli almalar yaplmtr. Bu devrin nemli hekim
ve bilim adamlar arasnda Kitab- tb ve Maddetl-Hayat adl eserlerin yazar ve dnemin
nl eyhlerinden Akemseddin Muhammed bin Hamzadr. Akemseddin, fen ve din
ilimlerini Anadolunun eitli medreselerinde tamamlayarak Osmanck Medresesine mderris
oldu. Bilhassa tp ilminde yllarca alt. Tam bir doktor olarak yetiti. eitli hastalklara
hangi otlardan ne ekilde hazrlanan ilalarn iyi geleceini ok iyi bilirdi. Bu husustaki ilmi
46
Barkan, mer Ltfi, Kolonizatr Trk Dervileri, s.13. ; Ycel, Aye, Akemseddinin Eserlerinin DinTasavvufi Adan Tahlili, s. 6.
47
Baltac, Cahit, Akemseddin ve Yetitii lim evresi, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara,
Tarihsiz, s.25.
48
Ayn eser, ss.2526.
13
dillere destand. Akemseddin bulac hastalklar zerinde de alt. Aratrmalarnn

sonunda vard neticeyi yle ifade etmektedir.
Hastalklarn insanlarda teker teker peyda olduunu sanmak hatadr. Hastalk,
insandan insana bulamak suretiyle geer. Bu bulama ise gzle grlemeyecek kadar kk,
fakat canl tohumlar vastasyla olur.49
Bu ifadeleriyle Trk hekimi Akemseddin, bundan be yzyl nce mikrobun
tanmn yapmtr. Pasteur, ayn neticeye (hem de teknik imknlar elinde iken)
Akemseddinden drt yzyl sonra varabilmitir. Buna ramen mikrop teorisi, hatal olarak
bilim tarihinde Pasteura maledilmitir. 50
Akemseddin, ilk kanser aratrclardandr. O devirde
seretan denilen bu
hastalkla ok uram, hasta olan Sadrazam andarl Halil Paann olu ve I. Murad Hann
kadasker Sleyman elebiyi tedavi etmitir.51
Osmanllardan nce de Trkler daha Anadoluya gelmeden nce de ilm faaliyetlerde
bulunmular ve zellikle Byk Seluklularda olduu gibi Anadolu Seluklu Devletinde de
eitli ehirlerde her biri nemli ilm aratrmalarn yapld ve hemen hepsi bugnk
manada niversite statsnde olan medreseler tesis etmilerdi. 52
Osmanllar zamannda ilk medrese znikin fethini (1330) mteakip Orhan Gazi
tarafndan bir kilisenin camiye, bir manastrn da medreseye evrilmesiyle gereklemitir.53
znik medreselerinden baka, Osmanllar, dier ehirlerde de medreseler vcuda
getirmilerdir. Nitekim Orhan Gazi Bursann fethini mteakip, burada bulunan ehrin en
byk manastrn medreseye dntrd gibi ( Manastr medresesi ), ayrca 1335de
49
Akemseddin, Maddetl-Hayat, Millet Ktphanesi, Ali Emir Ktp. , No: 126, Vrk. 50a, ;Nalbant olu,
Muhittin, Akemseddinin Hayat ve Eserleri , Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Tarihsiz, s.19.
50
51
Ens, Menkb, Sleymaniye Kitapl, Hac Mahmut Efendi Blm, No:4666, stanbul, Vrk. 6a
52
Bilhassa Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde Osmanl medreselerine rnek olmak zere, mesela
Konyada peki Medresesi, erif Mesud Medresesi, Sral Medrese, Karatay Medresesi, Kk Karatay,
Hatuniyye Medreseleri, Kayseride Sahibiyye, Avgunu, Seraceddin, Hac Kl Medreseleri, Sivasta Gk
Medrese, Keykavus, Buruciye Medreseleri, Tokatta Gk Medrese, Seyitgazide mmhan Hatun medresesi,
Krehirde Cacabey Medresesi, Antalyada mret, Ata Bey, Karatay, Ulu Cami Medreseleri ve Ktahyada
Vacidiyye Medresesi gibi daha pek oklar saylabilir. (Bkz. Cahit Baltac, XV. ve XVI. Asrlarda Osmanl
Medreseleri, stanbul, 1976, ss. 1011.)
53
Halaolu, a. g. e. , ss. 129130.
14
imdiki Orhan Camiinin yanna ikinci bir medrese daha yaptrm ve her iki medreseye de
vakflar balanmtr.54
lk devir Osmanl medreselerinde mderrisler55 Seluklularda olduu gibi Ehl-i
Snnet mezheplerinden Hanef fkh zerinde ders verirlerdi. Vazifeleri karl maa
alrlard. Tayinleri, ilk devirlerde o medreseyi kuran padiah veya paa tarafndan yaplrd.
Tahsilin tamamen parasz olduu ve ayrca talebenin yiyecek ve giyeceinin temin
edildii Osmanl medreseleri XVII. yzyldan itibaren bozulmaya balam, mderrislikler ve
kadlklar ehil olmayan kimselere rvet ve hatrla verilmeye balanmtr. Bu da ilm
seviyenin dmesine ve Osmanl Devletinin Avrupaya gre geri kalmasna yol amtr.
3. Din ve Tasavvufi Durum
Osmanl Devletinin temeli atlrken, geni lde Ahilik ve Ahi reislerinin
nfuzlarndan istifade edilmitir. Bunda, Osmanl Beyliinin kurucusu Osman Gazinin
kaynpederi eyh Edebalinin, ahilerin byklerinden olmas da byk rol oynamtr. Ayrca
kurulu dneminde Babailik ve Mevlevilik gibi tarikatlar Anadolu beylikleri zerinde nemli
derecede nfuza sahipti.56 XIV. yzyllarn sonlaryla XV. yzylda bu tarikatlar
kuvvetlenerek Anadolunun siyas tarihinde sz sahibi olmulardr. Osmanl Beyliinin
kuruluunda Ahiliin yan sra, Ahmed Yesev sfiliinin birer temsilcileri olan Alperenler
denilen ve sonradan ad Bektailie evrilen Babai tarikatnn da katks olmutur.57
Osmanl toplumunun konar-ger ve yerleik gibi farkl bir yapya sahip olmas, din
anlayn da farkl biimde ekillenmesine yol amtr. Nitekim ou yerde, yerleik kesimin
dndaki Trk topluluklar arasnda eski kabileci inan ve geleneklerine dayanan Konarger bir halk slam domutur. Buna mukabil yerleik olmann verdii bir anlayla
merkeziyeti devlet yaps altnda kurumlam bir Halk slam ( Osmanl slam )
domutur.58
54
Neri, Mehmed, Kitb- Cihn-nma, nr. F. R. Unat M. A. Kymen, Ankara, 1987, c.I, s. 187. ; Bilge,
Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul, 1984, ss. 72- 73.
55
Mderris Arapa bir kelime olup, tedris mastarndan ism-i faildir. Medrese ve camide ders okutan hoca
manasna gelmektedir.
56
57
Ayn yer,
58
Ocak, Ahmet Yaar, II. Abdlhamid Dnemi slamclnn Tarihi Arka Plan: Klasik Dnem Osmanl
slamna Genel Bir Bak Denemesi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri, stanbul, ss. 107123.
15
Osmanl Hkmdarlarnn dindar kiiler olduklar, hal ve hareketlerinde bu ina

sistemi erevesinde yaadklarndan grlr. Nitekim Osman Gazi, olu Orhana vasiyetinde
Ona;
Bir kimse sana Hak Tealann buyurmad eyleri irab etse, sen kabul
etmeyesin. Tanr buyruundan gayr i ilemeyesin. Bilmediini ulema-i eriatdan sorub
istifsar edesin. Tahkik bilmeyince bir ie mbair olmayasn. demitir. 59
Buna bal olarak Osmanl Sultanlar halkna adil, dmanna msamahakr
davranm, fethettikleri yerlerde cami, tekke, zaviye, imaret, eme ve vakf gibi din ve hayri
eserlerle, han, hamam, medrese, kpr gibi sosyal mahiyette eserler de vcuda getirmilerdir.
Osmanl padiahlar ile devlet adamlar, tarikat erbabna kar kurulutan itibaren
byk hrmet gstermilerdir. Bunun bir neticesi olarak da adlarna tekkeler atrp vakflar
yaptrmlardr. Padiahlardan bazlar, tarikat mensubu kiilerden, savaa giderken gaza klc
kuanmlar, onlar seferlerde beraberlerinde gtrmlerdir. Mesela II. Murat sefere
giderken, Emir emseddin-i Buhariden kl kuand gibi, seferde birtakm tarikat erbabn
da yannda gtrmtr.60 Ayrca Fatih Sultan Mehmet Hann, stanbul fethi srasnda Hac
Bayram- Velnin halifelerinden Akemseddin ile Akbyk yannda bulundurduu
bilinmektedir.
Osmanl hkmdarlar, balangtan itibaren kendilerini Hadml-Harameyn, yani
Mekke ve Medinenin Hizmetkr olarak vasflandrmlar, dolaysyla bulunduklar
mevkiden
dolay
gurura
kaplmayarak,
hkmdarlklarn
slama
hizmet
yolunda
kullanmlardr. Nitekim padiahlarn clusunda; Gururlanma padiahm, senden byk

Allah var eklindeki alklar bir adet halini almtr. Buna ek olarak Yavuz Sultan Selim
dneminde, Msrn ele geirilmesiyle kutsal emanetlere ve bu arada halifelie de sahip olan
Osmanl sultanlar, bylece btn bir slam dnyasnn lideri olma hviyetini de
kazandrmtr.
Osmanl Devletinde btn din meseleler ve iler ilmiye snf ve bu snfn en yksek
makamnda bulunan eyhlislam tarafndan yrtlm, hukuki meseleler ise kadlar
tarafndan karara balanmtr.
59
Neri, Kitab- Cihan-nma, c.I, s.145.
60
Uzunarl, . H. , Osmanl Tarihi, Ankara, 1975, c.I, s. 533.
16
Osmanllarda ilk eyhlislam olarak II. Murat devrinde Molla emseddin Fenari (:
1431) gsterilmektedir. Bu zat mderris ve Bursa kads iken 1424te Mftiyyl-Enm
olmu ve bu vazifeyi birden yrtmtr.61 eyhlislamlar, Osmanl Devletinin kurulu
dnemlerinde kayd- hayat ile yani mrleri boyunca bu makama tayin edilirler ancak istifa
etmeleri durumunda bu grevlerinden ayrlrlard.62 lm eserleri ve ahsiyetleri ile kendilerini
kabul ettirirler, bu suretle icabnda en sert padiahlar bile tesirleri altna alarak, onlara doru
gstermek iin en sert szleri sylemekten ekinmezlerdi. Mesela Molla Fenari, Yldrm
Byezide kar koymu, bu yzden Karamana gitmi, fakat Byezid, bu kymetli ilim
adamnn gnln alarak Bursaya geri getirmitir.63 Ayrca Molla Grani, Fatihi ac szlerle
yzne kar tenkit etmekten ekinmemi, Zenbilli Ali Efendi, II. Byezidin grme talebini
reddetmi, Yavuzun idam hkm verdii birok kiiyi korkusuz mdahaleleriyle kurtarm
ve hatta grevlerine yeniden dndrmtr.64
lk zamanlardan XVI. Asa kadar fetva verme ii ve btn mesuliyeti eyhlislama
aitti. Ancak bu yzyldan sonra eyhlislamlar fetva verme iini tamamen fetva eminlerine
brakmlar ve bu yzden de fetva eminlerinin nemleri artmtr.65
slam corafyasnda IX. yzylda sistemini kuran tasavvuf, X. yzylda Trkistann
eitli yerlerinde kendin hissettirmeye balamtr.66 Ordularn yapamad din yaylmay
ticaret kervanlar ile seyahat eden derviler ve din adamlar yapmlardr.
Seluklular dnemi ile birlikte tasavvuf dncesi kurumsallamaya balamtr.
Ferdi kurtuluu ve ahlak esas alan tasavvuf, tarikatlar adyla yeni bir ehre ve toplumsal bir
karakter kazanmtr. Kadiriyye, Rifaiyye, Mevleviyye, ve Kbreviyye gibi Trk dnyasnda
ve slam leminde yaygn olan tarikatlarn kurucular bu dnemde yaamlardr.67
XIII. yzylda Anadolu Seluklu Devleti, tasavvuf tarihinin birok byk simasna
yeni bir yurt olmutur. Bu sfilerden bir ksm yerleik nfusun ok olduu ehirlerde ve
61
Danimend, . Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul, 1971, c.V, s.110.
62
63
Advar, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul, 1970, s.13
64
Danimend, a.g.e. , ss. 111- 112
65
Halaolu, a.g.e. , s.153.
66
Bardak, Mehmet Necmeddin, Trklerin Sosyal ve Kltrel Hayatnda Tasavvuf ve Tarikatlar, Trkler,
Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, c. VII, s.450.
67
Bardak, Trklerin Sosyal ve Kltrel Hayatnda Tasavvuf ve Tarikatlar, Trkler, s. 451.
17
kasabalarda yaam, bir ksm da gebe nfusun ok olduu kylerde yaamlardr. ehir
ve kasabalarda yaayan mutasavvflardan bazlar; Evhdddin-i Kirman (:1237),
Muhyiddin bnl Arab (:1240), eyh Necmeddin Dye (:1256), hi Evran (:1261),
Mevln (:1273), Sadreddin-i Konev (:1275), Munddin Pervne, Fahreddin-i Irak (:
1283), Meyyedd-din el- Cend (:1292) ve Sadddin-i Fergndir. (: 1300) Kylerde
yaayan mutasavvflardan bazlar ise; Baba lyas (: 1240), Hac Bekta- Vel (: 1270),
Barak Baba (:1307), Yunus Emre (:1320) ve dierleridir.68
Osmanl Devletinin kurulu yllarnda tasavvuf ahsiyetlerin etkinlii bilinmektedir.
Osman Gazinin eyh Edebali (:1326) ile Orhan Gazinin Geyikli Baba (1367) ile I.
Muratn Postinpu Baba ile Yldrm Byezidin Emir Sultan (1430) ile II. Muratn Hac
Bayram- Vel (1430) ile ve nihayet Fatihin Akemseddin (1459) ile olan yakn ilikisi, bu
durumun en ak gstergesidir.69
lk Osmanl hkmdarlar daima ilim ehli kadrolar ile mavere yaparak kararlar
alm ve onlar uygulamlardr. Nitekim Osman Gazinin ve evresindekilerin, din konularda
grlerine bavurup dant, btn halkn kendisine gvendii Vefa eyhi eyh Edebali,
dervilii gnl dnyasnda yaayan, misafirhanesi hibir zaman bo kalmayan bir mrid-i
kmil idi. Osman Gazi de zaman zaman bu dervie konuk olurdu.70
Osmanl Devletinin kurulu srecinde Anadoluda faaliyet gsteren tekke ve
zaviyelerle ilgili kaynaklar, Ahiler ve Abdallarla birlikte Mevleviler ve Rufailerin de dhil
olduu ok eitli tasavvuf zmrelerinin varln bize haber vermektedir. 71
lk Osmanl padiahlar Rumelideki fetihler ve icraatlar esnasnda da birtakm
Ahiler ve eyhler ile iliki iinde bulunmulardr. Rumeliyi Trkletirip slamlatrmak
amacyla buralara zaviyeler almtr. Geliboludaki Ahi Musa zaviyesi ve Dimetokada
Abdal Cneyde tahsis edilen zaviye bunlardan iki tanesidir. 72
Kurulu dneminin ilk yllarnda nemli bir yere sahip olan Yesevi dervilerinin,
Ahilerin, babalarn ve dervi gazilerin yerini ehir merkezlerinde yaplan ve kendilerine
68
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1981, ss. 201207. ; Gndz, rfan,
Osmanllarda Devlet ve Tekke Mnasebetleri, stanbul, 1989, ss. 4- 6.
69
Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf Ve Tarikatlar, s. 61.
70
Neri, Kitab- Cihan-Nma, ss. 81- 82.
71
72
Ayverdi, E. Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri I, stanbul, 1966, s.137.
18
vakflar tahsis edilen dergh ve tekkelerde yaayan eyhler ve mutasavvflar almaya

balamtr. 73
Osmanl Devletinin ykselme dneminde entellektel seviyede bir tasavvuf anlay
yaygnlk kazanmakla birlikte krsal kesimde de gl tarikat eyhleri vardr. Hac Bayram-
Vel (: 1429/829), hem ilme dayal tasavvuf dnceyi hem de krsal kesime hitap eden
tasavvuf anlayn bizzat yaayan bir eyhtir. Hac Bayram- Velnin medrese mensubu
olmas, tarikatnn ksa zamanda halk tarafndan benimsenmesine ve hret kazanmasna
sebep olmutur. Mritleri ile birlikte imece yaparak, yredeki insanlara yardm etmesi,
zenginlerin sadaka ve zektlarn toplayarak ihtiya sahiplerine ulatrmas halkn kendisine
olan sevgi ve balln bir kat daha artrmtr.74
Osmanl Devletinin kurulu srecini tamamlayp byk bir devlet haline geldii
dneme damgasn vuran Fatih Sultan Mehmed de kendinden nceki Osmanl Padiahlarnn
yolunu takip ederek ilim ve tasavvuf erbabna byk nem vermitir. stanbulun kuatmasn
tamamlayp stanbula doru yola ktnda, devrin eyhlerinin ve limlerinin de sefere
katlmalarn istemesi, buna ak bir rnektir. Akemseddin ve Akbyk Sultann Fatih ile
birlikte stanbulun fethine katlmalar, Fatih Sultan Mehmedin ok nemli bir hdisede
dervilere ne kadar gvendiinin ak bir gstergesidir.
Fatih Sultan Mehmet stanbulun fethinde kendisine byk moral veren ve
kararlarn destekleyen Akemseddinin adrna gelerek, kendisine mrit olmak istediini
birka kere tekrarladysa da Akemseddinden bu konuda olumlu bir cevap alamamtr.
Akemseddinin Fatihe verdii u cevap, Onun tasavvuf anlayn ortaya koymak asndan
ok nemlidir:
Sultanm! Eer siz tasavvufa intisab ederseniz ondan aldnz lezzet sebebiyle
devletin ve milletin ilerini ihmal edersiniz. Bylece adalet ortadan kalkar. Hnkrm! Devlet
ve millet, ehliyetsiz ellere derse Allahn emrine kar gelmi olursunuz. k O emanetleri
ehline vermeyi emrediyor. Sizin milletin ilerini dzgn bir ekilde idare etmeniz, lkede
adaleti ve gveni salamanz tarikata girmenizden daha faziletlidir.75
73
74
Ayn eser, s.457.
75
Takprl-Zde, E- akk-n Numaniyye fi Ulemid- Devletil Osmniye, Yaynlayan: Ahmet Suphi Fuat,
stanbul, 1985, ss. 229- 230.
19
stanbul kuatmasna katlan herkes, fetihten sonra eitli makam ve mevkilere

getirilmeyi beklerken, Akemseddin, Gynke dnmek iin Fatihten izin istemitir. Bu
rneklerden hareketle diyebiliriz ki; Osmanl, sadece padiahlarn becerileri ve gayretleri ile
byk bir devlet haline gelmemitir. Ayn zamanda, gnl sultanlarnn da bu husustaki
katklar byktr.
20
BRNC BLM
AKEMSEDDNN HAYATI
Bu blmde Akemseddinin hayatn, ahsiyetini genel hatlaryla grmeye
alacaz.
A) AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUFA KADAR
OLAN DNEMDEK HAYATI
1- DOUMU VE KML
Hac Bayram- Velnin halifesi, Fatihin hocas, devrinin tannm bir mutasavvf,
lim, tabip ve air olan Akemseddin veya dier ismiyle Ak eyhin amda h.792/m.1389
139076 doduu bilinmektedir. Ens Menakb- Akemseddin adl eserinde Akemseddinin
yapt riyazetin fazlalndan yz ve sakal beyazlad iin ve de zamannda beyaz elbise
giyme
alkanlnda
sylemektedir.77
olduu
akaykta
iin
ismi,
kendisine
Akemseddin
Akemseddin
Muhammed
lakabnn
bin
verildiini
Hamza
olarak
kaydedilmitir.78 Baz kaynaklarda ise Akemseddinin ad Mehmet olarak zikredilmektedir.79

Yedi yanda Kuran hfz eylemi olan Akemseddinin babas, Kurtboan lakapl80 eyh
76
Ens, Emir Hseyin, Menakb- Akeyh, Ankara, Tarihsiz, Milli ktphane, bni Sina Ktp., No:A. 217/14, Vrk.
2b.; Cebeciolu, Ethem, Akemseddinde Baz Tasavvufi Kavramlar, A...F. Dergisi, Ankara, 2001,
c.XLII, s.78.; Uzun, Mustafa, Akemseddinin Hayat, Eserleri Hakknda Baz Meseleler, Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Haz. Vakf Yay., Ankara, Tarihsiz, s.7.
77
Ens, Menakb- Akemseddin, Sleymaniye Ktphanesi, Esat efendi Kitapl, No: 4666, Vrk. 8b
78
Takprlzade, e-akaykun- Numaniyye, Beyrut trz., s.138. ; Vassaf, Sefine, Vrk. 135a. ism-i lileri
eyh Muhammed bin Hamzadur.
79
Lamii, elebi, Nefahatl-ns Tercmesi, TTK. Ktb. No: Y/ 690, s.680. ; Burkay, Hasan, Hz.Muhammedin
Varisleri, s. 359. ; Kocatrk, Vasfi Mahir, Tekke iiri Antolojisi, s. 104.
80Babasna
Kurtboan lakab verilmesini Ens yle anlatyor: rivayet olunur ki eyh Hamza ahirete intikal
idp defn olund gice, srtlan kurdu gelp kabr-i eriflerin at. Mbarek cesetlerin yemek istedi. eyh
Hamza mbarek elini karub, ol kurdu boazndan tutup helak eyledi. rtesi sabah halk ziyarete geldi.
Mbarek elini kabiden km buldular. Bir ehl-i firaset kii hazr bulundu. Kurda yapmakla mbarek eli
yunmak lazm geldi, dedi. Yudular.
Hemanden (derhal) el ieri ekildi. Ol zamandan beru mezbur eyh
Hamzaya Kurtboan, dirler. ;Akemseddin'in babas eyh Hamzann hakknda baz rivayetler olmasna
ramen annesinin kim olduu ve nereli olduuna dair tam anlamyla kesin bir bilgiye rastlayamadk.
21
Hamza, keramet ehli bir eyhti. eyh Hamza Amasyann Kavak ilesine gelerek
yerlemitir81.
2- SOYU
Akemseddin'in soyu birinci halife Hz. Ebu Bekir (r.a)a dayanmaktadr.82 Bu
husustaki kaynaklarn verdii bilgiyi83 dorulayan ayrca elde mevcut bir tarikat icazetnamesi
de mevcuttur.84 Akemseddin'in babas eyh Hamzadan baz kaynaklar bahsetmesine
ramen, onun babas eyh Hac Aliden, onun babas eyh Hediyyetullahdan, onun babas
eyh ihabddin Shreverdiden hi bahsedilmemitir.85 Biz burada Akemseddin'in Hz. Ebu
Bekire varan soyunu bir ema halinde gstermek istiyoruz.
1- Akemseddin bin Hamzat- ami
2- E eyh El Hac Ali
3- E eyh Hediyyetullah
4- E eyh Musa
5- E eyh Muhammed
6- mer el Mulakkab b. ihabddin Shreverdi
7- Muhammed
8- Abdullah
9- Mesud
10- Hasan
11- Asm
12- Nasr
13- Kasm
81Yurd,
Ali hsan, Fatihin Hocas Akemseddin Hayat ve Eserleri, Fatih Yaynevi, stanbul,1972, s.XVII.
82
Enisi, Menakb, Vrk. 2a.
83
Lami, Nefahat Tercmesi, s.684. ; Hac Hilmi, Tuhfetl Mcahidin, Nuruosmaniye Ktphanesi, No:2293,
Vrk. 499b. ; Ayvansaray, Vefayat- Meayih, nv. Ktb. No: 2464. , Vrk. 1b. ; Hoca Saadettin Efendi, TctTevarih, ev. smet Parmakszolu, stanbul, 1979, s.177.
84Kaalin,
85
Mustafa, Akemseddinin Hayat ve Eserleri, M.. .F. Yay. , stanbul, 1994, s.17.
Ayn eser, s.17
22
14- Muhammed
15- Ebu Bekir bin Kuhafe (r.a)86
Muhammed b. Ebu Bekir kendinden baka erkek kardee daha sahiptir. Bunlar;
Nasrullah b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Ebubekir, Cafer b. Ebubekirdir. Rivayetlere gre
Mevlana Celaleddin Rum Nasrullah, Abdurrahmann soyundan gelmektedir. Ensnin
Menakbda belirttiine gre Ebu Bekirin olu Cafer kffar elinde ehid olmu ve evlad
kalmamtr.87
3- TAHSL VE MDERRSL
Akemseddin Mehmet bin Hamzann tahsili ile ilgili elimizde mevcut olan
kaynaklarda ok yzeysel ve czi bilgiler yer almaktadr. Buna ramen o dnemde mderris
olabilmek iin alnmas zorunlu olan dersler gz nnde bulundurulursa, Akemseddin'in bu
zorunlu dersleri bir ekilde okuduu zaruri bir gerek olarak ortaya kmaktadr. O
dnemlerde Anadoludaki medreselerde tahsil grenlerin okuyup icazet almakla sorumlu
tutulduklar Sarf, Nahiv, Mantk, Meni, Belagat, lmi Usul, Fkh, Akaid ve Hikmet diye
adlandrlan ve birok islam aliminin yazd metinleri okumakla zamann geirdii
muhtemeldir.88
Akemseddinin amdan Anadoluya geli tarihi kesin olarak bilinmemektedir.
Muhtelif kaynaklar89 Onun ocuk yata Amasyaya geldiini belirtmektedir. Akemseddinin
daha yedi yalarnda babasyla birlikte Anadolu'ya gemezden nce Kuran- Kerimi
hfzeyledii bilinmektedir. Kuran hfznn dndaki ilimleri Anadolu'ya geldikten sonra
Amasya ve Osmanck evresinde elde ettii kaydedilir. 90
emseddin Sami, Diyar Ruma geldikten sonra ksa zamanda ilimlere vakf
oldu.
91
derken Lugat Tarihiyye ve Corafiyyede lim ve fazl bir zat idi92 denmektedir.
lk renimini Amasya'da yapt kaynak eserlerden anlalmaktadr.93
86
Gke, Arif, Akemseddin Mehmed Bin Hamzann Hayat, Tasavvufi Yn ve Eserleri, Ankara, 1987, s. 6.
87
Ayn eser. , s. 7.
88
Bkz. Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, ss. 129- 138.
89
Mecdi, akayk Tercmesi, stanbul, 1269, s.240. ; Vassaf, Sefine, Vrk.135a.
90
Tahir, Bursal Mehmet, Osmanl Mellifleri, Matbaa- Amire, stanbul, 1333, c.1, s.12.
91
Lgat Tarihiye ve Corafiye, stanbul, 1299, c.1, s.232.
92
Sami, emseddin, Kamusul Alam, stanbul, 1306, c.1, s.265.
23
Akemseddin'in lm-i Hadis, Tefsir, Tasavvuf ve Ahlak, Fkh, eitli fetvalara dair,
mevaiz ve rakaik konularnda 29 adet kaynak eseri okuyup tetkik ve mtalaa ettii RisaletnNuriye ve Def-i Metain adndaki eserlerinde yaplan nakil ve atflardan anlalmaktadr.94
Akemseddin'in yukarda ismi zikredilen ilimlere vakf olmas yannda, zamann
bilgilerine aina ok iyi bir tp doktoru olduuna dair bir ok kaynakta kaytlar
bulunmaktadr.95
Akemseddinin hekimliine dair Menkbnmede muhtelif anektodlar mevcuttur.
Bunlarn ilki Fatih Sultan Mehmetin kzlarndan96 birini tedavi etmesidir. 97 Dieri de Halil
Paann Sleyman elebinin98 hastaln iyiletirmesidir. 99 Ayrca Menkbnmede
hastalara ruhsal tedaviler uyguladna dair kssalar mevcuttur.
Akemseddinden bahseden hemen hemen tm eserlerde, Onun tp ilmiyle megul
olduu ifade edilmi olmasna ramen bunlarn hibirinde Akemseddin'in tp ilmini kimden
ve nasl rendii hakknda bir bilgiye rastlanmamaktadr. Bu hususla ilgili olarak Osman
evki Uluda, Be buuk asrlk Trk Tabbeti Tarihi adl eserinde Tabbeti nereden tahsil
ettii mehuldr. Bir ok eserleri arasnda tp ilmine dair eserleri ber vech-i zrdir.
demektedir.100 Amasyada medrese eitimi esnasnda orada bulunan Ilduz Hatun Drifasnda tp eitimi alm olmas mutemeldir.101 Fatih dneminin mehur cerrah Sabuncuzdenin de hekimlik yapt Ilduz Hatun Dr-ifas dnemin tp merkezlerindendir.102
93
Meydan Larusse, Meydan Yayevi, stanbul, 1969, c.1, s.251.
94
Yurd, a.g.e. , ss. XXX-XXXI
95
slam Ansiklopedisi, M.E.B. Basmevi, stanbul, 1950, c.1., s.231; Meydan Larusse, c.1, s.251, Trk
Ansiklopedisi, M.E.B. Basmevi , Ankara, 1946, c.1., ss. 381382.
96
Fatih Sultan Mehmetin hangi kzn tedavi ettii tespit edilememitir.
97
Ens, Menkb, Vrk. 6a.
98
Sultan II. Murata kazasker olan Mahmut Paann olu Sleyman elebi olmas muhtemeldir. Bkz.
Uzunarl, . Hakk, andarl, slam Ansiklopedisi, c.3, s.351.
99
Ensi, a.g.e, Vrk. 5b- 6a. ; Mecd, akyk Tercmesi, s. 241. ; Lmi, Nefahat Tercmesi, s. 686. ; Olcay, O.
Fevzi, Amasya Meahiri, s.97. ; Hoca Sadettin Efendi, Tct Tevrih, s.178.
100
Uluda, O. evki, Bebuuk Asrlk Trk Tarihi, stanbul, 1972, ss.151152.
101
Cunbur, Mjgan, Akemseddin ve Gynk, Trk Kltr Aratrmalar, Ankara, 1993, s. 79.
102
Ycel, Aye, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, s.25.
24
B)AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUF DNEMNDE

OLAN HAYATI
imdi Akemseddinin Hac Bayrama intisabndan sonraki hayatna bir bakalm.
1- Hac Bayram- Vel ile tanmas
h.792/m.1372de amda doan Akemseddin uzun zaman maddi ilimlerle uram,
keskin zekas ve kavray sayesinde ksa srede temyz etmi ve Osmanck medresesine
mderris olarak tayin edilmiti. te Akemseddin'in tasavvufa ilgisi de bu medrese de balar.
Ftratndaki Allah aknn ynlendirmesiyle, kendini bir anda tasavvufi aray ierisinde
bulur.103 Ens'nin Menakbnda da Akemseddin'in bu aray u manalarda dile
getirilmektedir.
lm-i batn lezzeti dimandan gitmedii iin kamil bir eyh bulmak zere, nce
Fars ve Maverannehire gider, oralar dolar. Gnlnn istedii kiilikte bir mrid
bulamaynca, Anadolu'ya geri dner.104
Btn bu araylarna ramen Akemseddin'in ruhundaki aray dinmiyordu. Bu
sralarda Bayramiyye tarikatna bal baz kimseler, Akemseddine Hac Bayram- Velyi
tavsiye ettiler. Akemseddin, Hac Bayramda grd baz zahiri davranlar tasvip etmiyor
ve onun miyetine girmek istemiyordu. Hac Bayram, yannda mridleri de olduu halde
tarikattekilerin meru ihtiyalarn karlamak iin kylerde ve mahallelerde yardm toplard.
Btn bu davranlar Akemseddin'in houna gitmiyor, bu sebepten dolay da Bayramiyye
tarikatna intisab etmek istemiyordu. 105
Akemseddin, bu durum karsnda Zeyniyye Tarikatnn kurucusu Zeynuddin Ebu
Bekir el-Hfye intisab etme yolculuuna kar. 106 Ksaca bu yolculuk yle gelimitir. O
gnlerde mehur olan ve Halebde oturan Zeyneddin-i Hafiden btni dersler almak ve ona
intisab etmek zere yola kar. Haleb yaknnda bir yerde, gece ryasnda, kendisini geldii
yere geri evirecek bir rya grr. Bu ryada Akemseddinin boynuna bir zincir takarlar,
zorla eke eke onu Ankara'ya Hac Bayram- Velye getirirler. Birde bakar ki zincirin
ucundan tutan, Hac Bayramdr. Bu ryadan etkilenen Akemseddin, hemen Osmancka geri
103
Cebeciolu, Ethem, Akemseddin'de Baz Tasavvufi Kavramlar-I, A...F.D., s.78.
104
Enis, Menakb, Vrk. 3b.
105
Cebeciolu, a.g.m, A...F.D., ss. 7980. ; Ycel, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan
Tahlili, s. 32.
106
Uzun, Akemseddinin Hayat, Eserleri Hakknda Baz Meseleler Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.7
25
dner. Sultan Byezid Hann Kazaskerlerinden biri olan mam Ali Efendinin babasyla
buluarak, Hac Bayram- Velnin hizmetine mteveccih olur.107
te Akemseddin'in Hac Bayram- Vel ile ilk tanmas byle olmutur.
2- Akemseddin'in Hac Bayram- Velye ntisab
Akemseddin Halep yolunda grd rya sonucu imam Ali Efendinin babasnn
telkinleriyle Hac Bayram- Velye intisab etmek iin giderler. Akemseddin'in
Hac
Bayram- Velye intisab u ekilde cereyan eder. Akemseddin, o srada Hac Bayram-
Velyi ubuk ovasnda mridleriyle birlikte burak imecesi yaparken grr. Akemseddin
orada hi itibar grmez. Ancak, fazla beklemeden hemen dervilerin arasna katlarak onlarla
beraber almaya koyulur. le vakti mola verilir. Sofralar kurulur. Teknelerle yourtlar ve
buday orbas getirilir. Blk blk sofralara datlr. Hatta kpekler iin de yemek
hazrlatlr. Kimse Akemseddine buyur diye herhangi bir iltifat gstermez. Yemek balar,
Akemseddin de boynunu bker, kpeklerin yanna gidip onlarla birlikte yemee hazrlanr.
Tam elini yemee uzatrken, Hac Bayram- Vel ona; Hay kse bizi yaktn! diye seslenerek
sofrasna davet eder. Hac Bayram, yaplan bu muameleyi ona yle aklar. Zincirle zorla
gelen misafirin arlanmas byle olur.108
Artk, bu olaylar sonucu Akemseddin Hac Bayram- Velnin mridi olmutur.
Hac Bayram onu sk bir riyazete sokarak ibadetlerini artrr.109
3- Akemseddin'in eyhi Hac Bayram- Vel, Meslei ve Halifeleri
a) Hac Bayram Vel ve Meslei
Hac Bayram- Vel Ankarann ubuk suyu kenarndaki Solfasl (Zl-Fadl Erdemli)
kynde h.753/m.1352-1353 tarihinde domutur.110 Dnemin usulne gre renim
grd, mderris olduu, Kara Medrese adyla tannan Melike Hatun Medresesinde
mderris olmasndan anlalmaktadr.111 retim hayatn geirirken, Kayseride iradla
megul olan eyh Hamiduddinin arsna uyarak ona intisab eder. Onun retim ve
eitiminde olgun bir mrid olur. eyhinin lm ile 1412de Ankara'ya gelip yerleir. Kendi
107
Cebeciolu, " Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s. 392.
108
Enis, Menakb, Vrk. 3b- 4a
109
Cebeciolu, Akemseddin'de Baz Tasavvufi Kavramlar, A...F.D., s. 80.
110
Ayni, Mehmet Ali, Hac Bayram- Vel, stanbul, 1986, s. 51
111
Kaalin, Akemseddin Hayat ve Eserleri, s. 21
26
itihad ile kurduu Bayramiyye tarikatnn uslne gre tasavvufta nasip arayanlar
yetitirmeye balar.112
BAYRAMYYE VE KOLLARI
HIZIR DEDE
ftade
BURSALI MER
DEDE
AKEMSEDDN
M.B. HAMZA
(Melamiye)
(emsiyye)
Aziz Mahmud
Hdayi
(Celvetiye)
(mmi biri olmasna ramen manevi almalarda mesafe katetmi ve
Celvetiliin kurucusu nvann almtr. Ayrca Celvetiliin edebiyatmzda
ve musikimizde bir ok kymetli insan
yetitirdiini biliyoruz.)
Zikrin usul ve detleri hakknda, her tarikatn kendi bnyesinde ifh talimler
olduu ve her yeni gelen eyh, kendinden evvel gelen eyhe nispetle baz ufak tasarruflar
yapt gibi, ayn tarikat iinde kendi ad ve usulyle yeni bir kol tesis ettii bir vakadr. te
Bayramiyyede de bu ynyle kol olumutur. 113
Her yeni eyh ufak tefek farkllklar oluturarak yeni kollar oluturmutur.114
b) Halifeleri
Hac Bayram Velnin halife says konusunda, ihtilaflar bulunmaktadr. Bu sayy
sar Abdullah Efendi ve Lali alt olarak ifade ederken115, Sdk Vicdan ondrt116, Hseyin
Vassaf ve Bursal Mehmet Tahir on117, Mehmet Ali Ayn ise sekiz olarak ifade etmektedir.
Bunlarn dnda aratrmac Fuat Bayramolu, Hac Bayram Velnin halife saysn,
muhtemel olanlarla birlikte yirmisekize karmtr118.
Bu farkl rakamlar, Hac Bayram Velnin halifelerinin ka tane olduunu kesin
olarak bilmemize engel olmaktadr, fakat biz burada Hac Bayramn halifesi olduu kesin
olanlar ve muhtemel olanlar ayr balklar altnda inceleyerek konuya devam etmeyi uygun
buluyoruz.
112
Kaalin, Akemseddin Hayat ve Eserleri, s. 21.
113
El Ati, Min Zeyli-akayk, c.I. , s.64.
114
Ens, Menakb, Vrk. 18a.
115
Sar Abdullah Efendi, Semert, ss. 144145. ; Lal, Melamiyenin Ananesi, s.17.
116
Vicdan, Tomar, s.17.
117
Vassaf, Sefine, s. 262. ; Bursal Mehmet Tahir, Hac Bayram Vel, s.5
118
Bayramolu, Hac Bayram, ss. 4857.
27
I) Halifelikleri Kesin Olanlar

Hac Bayram Velnin halifelerinin, bu balk altnda ele alacamz halifelerini de
kategoride ele almay uygun buluyoruz.
a) Medreseli Halifeler
Akemseddin Muhammed b. Hamza (1389- 1459), Yazcolu Muhammed (:1453?)
, Yazcolu Ahmet Bican (: 1453den sonra), eyh Salhaddin, Germiyanolu eyhi (:
1439), Molla Zeyrek (: 1474), Erefolu Rum (: 1469)119
b) Herhangi Bir Meslee Sahip Olan Halifeler
Baba Nahhs-i Ankarav ( Bakrc), Akbyk Meczb Sultan (Tccar, : 1457), Emir
Sikkn mer Dede (Bak : 1459)120
c) Meslei Tespit Edilemeyen Halifeler
eyh Ltfullah (: 1490), eyh Yusuf Hakik, nce Bedreddin121, Kzlca Bedreddin
(: 1453), eyh Ulvan irz122, Kemal Halvet (:1475), Abdulkadir Isfehn, Ahmed
Baba123, eyh Muslihuddin Halife (: 1456).124
II) Halifelikleri Kesin Olmayanlar
Abdurrahim Karahisr (: 1545?), eyh am, Baba Yusuf Seferhisar (: 1511),
Bnyamin Aya (: 1510), Mukad Hzr Dede (: 1512), bnul-Msr, Baradakl Baba,
eyholu Ethem Baba ve kardei Ferruh Dede, Abdal Murad, eyh Ramazan, Aleddin
Arab. 125
119
Cebeciolu , Ethem, Hac Bayram Vel , Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1991, s.120.; Gibb, E.J.W, History of
Otaman Poetry, London, 1958, c.I, ss. 390392. ; Ens, Menakb, Vrk. 25a.
120
Ergun, Saadettin Nzhet, Trk airleri, stanbul, 1936, c.I, ss. 394398. ; Ylmaz, Hasan Kamil, Aziz Mahmud
Hdi ve Celvetiye Tarikat, Erkam Yaynevi, stanbul, 1982, s.177. ; Cebeciolu , Hac Bayram Vel, s.120.
121
Lemeat mtercimi
122
Glen-i Raz mtercimi
123
Hac Bayramn olu
124
lken, Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, stanbul, 1933, c. II, s. 270. ; Evliya elebi, Seyehatnme, Ankara,
1896, c. II, ss. 412- 413.
125
Vassaf, Sefine, ss. 276- 277. ; Bayramolu, Fuat, Hac Bayram Vel, Yaam, Soyu, Vakf, TTK Yaynlar,
Ankara, 1983, c.I, s. 256.
28
4- Akemseddin'in Halife Oluu ve Tarikatn Yayma ine Balamas

Menakbnme de Akemseddin'in eyhi Hac Bayram- Velden halifelik al ile
ilgili yle bir diyalog gemektedir. Hac Bayrama sordular: Baz dervilere krk yldr
hilafet vermedin, az mddet iinde Akeyhe hilafet verdin hikmeti sebebi nedir? dediler.
Hac Bayram cevap verdi:
Bu bir Zeyrek Kse imi, her ne kim grd ve iiddi inand hikmetin sonra kendi
bildi. Amma bu krk yldan beru hizmet eden derviler grdklerin ve iittiklerin heman
hikmetin ve asln sorarlar. dedii nakledilmektedir.126
Bu ifadelerden de anlalmaktadr ki; Hac Bayram- Velnin krk yldr yannda
halifelie eriemeyen dervileri bulunmaktadr.
Hac Bayram- Vel Hazretlerinin mnevi eitiminden getikten sonra irad
makamna ykselen Akemseddin ilk olarak Ankara'nn u anda bir ilesi olan Beypazarna
yerlemi, orada bir mescid ve deirmen yaptrmtr. Nam civar beldelere yaylan
Akemseddin'in yanna bu blgelerden grup grup insanlar gelmeye ve yanna g etmeye
balaynca hretten holanmad iin Beypazarndan ayrlarak orumun skilip ilesine
bal Evlek (Evlik) Kyne yerlemi bir mddette burada yaamtr. Olu Nrul-Hdnn
kabri orada olup, ziyretghtr. Hac Bayramn vefaatndan sonra Evlek kynden de ayrlp,
Gynk (Bolu) kasabasna yerlemitir. Daha eyhi hayatta iken bile O bu ekilde, Beypazar,
Evlek Ky, gibi yrelere giderek insanlar irad etmitir.
Akemseddin'in
eyhi Hac Bayram- Velnin vefatnda (1430)
yannda
bulunmadn menakbda geen u ifadelerden anlyoruz.

Hac Bayram Maraz- Mevtinde, benim namazm Akemseddin klsun ve beni ol
yusun diy vasiyett eyledi. Pes Hac Bayram vefaat eyledi. Akemseddin hzr degildi. Hc
Bayramn sfiler ser-gerdn oldlar yol gzedp muntazrlar idi. Akemseddin ngah ka
geldi. Hac Bayramn borcundan sual eyledi. Toksan bin aka borcu kd. Akemseddin ol
borcun otuz binini boynna ald ve bkisin Hac Bayramn sair ahibbas boyunlarna aldlar
Akemseddin yigirmi tokuz binini dedi.127
126
Ens, Menkb, Vrk. 5b.
127
29
5- Akemseddin'in Hac Bayram- Velnin Vefatndan Sonra Gynke

Yerlemesi
Akemseddin Hac Bayram- Vel hayattayken Beypazarna yerlemi ve orada
iradda bulunmutu. eyhinin ahirete gmesiyle, Onun Gynke yerletiini ara sra
Beypazarna da gelip gittiini ve orada da irat
ile uratn kaynaklardan
renmekteyiz.128 Menakbda bu durumla ilgili u ifadeler yer almaktadr;

..Bu esnada Akemseddin'in evsafn iitdi, eyh brahim bir merkebe bindi,
Beypazarna geldi. Meer eyh Gynke gitmiti. Gelince sabr eyledi. Akemseddin geldi.
Halk etraftan geldler. Emraz- bedeniyesinden (Beden hastalklarndan) sordular.129
Gynke yerletikten sonra bir mescid ve deirmen ina eden Akemseddin burada
bir taraftan oullarnn talim ve terbiyesi ile megul olurken, dier taraftan da kendisine
intisab eden mridlerinin talim ve terbiyeleriyle urayordu. Ayrca bu esnada bu gne kadar
ulaabilen eserlerini yazabilmek iin gerekli incelemelerde bulunduunu da sylemek
mmkndr. Ayrca din vecibelerini yerine getirmek amacyla Hacca da gidiyordu.
Akemseddin eyhi Hac Bayram- Vel ile salnda Sultan II. Murad Han
zamannda Edirneye gitmi, stanbul'un fethine dair II. Muradn Hac Bayrama sorduu
soruya eyhinin verdii cevab duymutu. Rivayete gre O . Konstantiniyye fethine bizim
kse ile beikteki olunuz (Fatih Sultan mehmed Han) muvaffak olacaktr diyordu. 130 te
bu mjdeyi yerine getirerek fethin gen ehzade ile de ilgili olduunu sylemiti. stanbul'un
fethinden nce iki defa Edirne'ye gitmiti. Birinci ziyaretinde II. Murad Hann vezirlerinden
Ahmet Paann olu Kazasker Sleyman Paann hastaln tedavi etmi, ikinci ziyaretinde
ise Fatih Sultan Mehmed Hann kzn131 tedavi etmek zere Edirnede bulunmutu.132
Hac Bayram- Vel h.833/m.1429-30
133
da vefat ettiine gre, Akemseddin bu
tarihte Hac Bayram- Velden icazet alm ve Halife olarak irada balamt. Bilindii zere
Sultan I. Murad Han 1422 de stanbulu kuatmt. Akemseddin, Osmanllarn stanbulu
kuattklar zaman iersinde byyp yetimiti. Bu bakmdan kendine gre; stanbulun
128
129
Ayn yer.
130
akan, Fetih Hadisi ve Akemseddinin Fetihteki Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.162.
131
Fatihin hangi kzn tedavi ettiini tespit edemedik.
132
Ens, Menkb, Vrk. 6b. ; Ycel, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, s. 25.
133
Cebeciolu , Ethem, Hac Bayram Vel , Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1991, s.118.
30
fethedilmesi iin Hadis-i erifle verilen mjdenin gereklemesine kimin mazhar olacan
aratryordu. Bunu Ensnin Menakbnamesindeki u ifadelerden de anlamaktayz.
.. Akemseddin'e vakti fethi tayin ettiinden sual olundu;
Gaibi neden bildin ki; hkmeyledin, dediler. Cevap verdi ki;
Karndam Hzr ile ilm-i lednnide Konstantiniyyenin fethini vaktiyle istihrac
eylemidik.134
h.855/m.1451 tarihinde 21 yanda padiah olan Fatih Sultan Mehmed Edirnede
limler, ileri gelen devlet adamlar ile durmadan stanbulun fethi tartlyordu. Gerek limler
olsun gerekse devlet erkan olsun kesin bir fetih mjdesinden ekiniyorlard. Hatta bazlar
Rasulullahn (s.a.v) ashabnn ve Hulefa-i Raidinin ve pekok padiahn stanbulun fethine
gelip muvaffak olamadndan bahsediyorlard. Buna da Hz. Muhammedden (s.a.v) rivayet
edilen hadisleri 135 dile getiriyorlard.
Fatihi
fethinden
caydrmak
isteyenlere
kar
Akemseddin;
Evvela
Konstantiniyyeyi Sultan Mehmed Han fetheyler sonra Beni Asfar olan.136 diyerek Fatihi
fethe tevik ediyordu.
6) Akemseddinin Konstantiniyyenin Fethine Katl
Hz. Peygamberden gelen baz rivayetler
137
gerek Araplarn ve gerekse Trklerin bir
ok defa stanbulu alma abalarn tevik etmitir. Hz. Peygamberden gelen bu rivayetler,
134
Ens, Menakb, Vrk. 10b
135
Avf bn-i Malik (r.a)dan rivayet olunduuna gre yle denmitir. Nebi (s.) Tebuk gazasnda mezinden
(Maml) yuvarlak bir adr iinde iken huzuruna girdim grrken bana dedi ki; kyametin kopmas
yaklat sra onun alametlerinden olmak zere u alt eyi say!
1) Benim lmm. 2) Beyti Makdisin Fethi 3) (Tan) yledir ki koyun krm gibi o sizi yakalayacaktr. 4) Mal
okluu ki siz bir kiiye karlksz yz dinar verseniz bile, yine az ve kk grerek honutsuzluu ve
husumeti srp gidecektir. 5) Bir fitne ki Arap evlerinden girmedii hibir ev kalmayacak muhakkak
girecektir. 6) Sizinle Ben Asfar denilen Rum arasnda akdolunan bir sulh ki, dmanlarnz Muslahay
mteakip hiyanet ve nakz- ahd (ahdi bozarak) ederek zerinize her bayran altnda on iki Bin nefer olmak
zere seksen kumandann bayraklar altnda (bir milyona yakn bir kuvvetle) saldracaklardr. Sahihi Buhari
Muhtasar Tecridi Sarih Tercemesi ve erhi; Mt. ve arih: Kamil Miras, Kitabl cizye, C.8, s. 472.
136
Kaalin, Akemseddin Hayat ve Eserleri, s.27
137
stanbul elbette fetholunacaktr. Onu fetheden komutan ne gzel komutan ve onu fetheden asker ne gzel
askerdir. mam- Ahmed bin Hanbel, Msned, c.4, s.335.
31
mslman Araplarn be defa
138
stanbulu
kuatmalarna vesile olmutur. Bu
muhasaralardan biri yedi sene srm, bu esnada asker, etrafndaki tarlalar ekerek mahsl
almtr.139
Fatih Sultan Mehmedin stanbul'u fethetmeyi ne kadar arzulad, btn tarih
kaynaklarnda ziyadesiyle ifade edilmektedir. Bu kararllkta olan Fatih Sultan Mehmed
stanbulun fethine manevi katkda bulunmalar iin, Akemseddin ve Akbyk mridleriyle
birlikte yanna davet etti. 140 Fatihin etrafndaki baz danmanlar, o srada fethe eitli
nedenlerle pek rza gstermiyorlard. Akemseddin, onlarn grn rtp, Fatihi
stanbulu fethe ikna etti. 141
stanbulun
muhasara
ve
fethinde
Fatihi
tevik
eden,
onun
midini
kuvvetlendirenlerin banda gelen Akemseddin ayn zamanda Fatihin harp meclisinin de bir
azas idi.142
Fethe katlan Akemseddin, padiahn ve ordunun moralinin yksek tutulmasnda
nemli bir rol oynad. Aratrmaclar, Akemseddinin skntl zamanlarda zaferin uzak
olmad mjdesini vererek, sabredip gayret etmesi hususunda Fatihe yazd mektuplarn,
fethin ksa srede gereklemesinde byk etkisi olduunu kaydederlerler. 143
Fethin yaklat son gnlerde Fatih ile Akemseddinin arasndaki diyalo daha da
artm ve biraz da fethin gecikmesinin getirdii stresten dolay, Fatih olduka telalanmt.
Bu yzden manevi desteini istedii Akemseddin'e sk sk haber gnderiyor ve fethin ne
zaman gerekleeceini renmeye alyordu. En sonunda Fatih Sultan Mehmed, tm
kalbiyle inand eyhi Akemseddin'e Ahmed Paay gnderdi ve eyhe sor: Kaleyi
fethetme dmana zafer kazanma midi var mdr? dedi. eyh u ekilde cevap verdi: Bu
138
1. Muhasara H. 34 / M. 655
2. Muhasara H. 48 / M. 670
3. Muhasara H. 54 / M. 676
4. Muhasara H. 97 / M. 715
5. Muhasara H. 165 / M. 782
139
Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi, Mtercim: Muhammed At, 1329, st. C.2, s. 277, 278
140
Cebeciolu, Akemseddin , Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s. 395.
141
Olguner, Trk slam Medeniyeti inde Akemseddinin Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.35
142
anl, Mustafa, Akemseddin Hazretlerinin Hayat, M.. . F. Lisans Tezi, stanbul. 1980, s. 13
143
Cebeciolu, Akemseddin'de Baz Tasavvufi Kavramlar, A...F.D. , s. 84.
32
kadar mmet-i Muhhammedden mslman ve gazi toplanr, bir kafir kalesine ynelirse, kale
inallah feth olur. dedi. 144
Fakat Sultan bununla tatmin olmad. O, kalenin feth olunaca zamann tayinini
istiyordu. Bunu anlamak iin Ahmed Paay tekrar yollad. Ahmed Paa Padiahn arzusunu
eyhe bildirdi. Akemseddin Hazretleri murakabeye vard, mbarek yzleri terlemi gzleri
yaarm ekilde murakabeden ban kaldrd ve; Bu senenin Cemaziyelevvel aynn yirminci
gn seher vaktinde sdk ve himmetle falan canipten yry etsinler ol gn kale feth ola!
dedi. 145
Fatih Sultan Mehmed kadar ordunun da sevip sayd Akemseddin'in, bu
mjdesinden sonra, denilen vakitte komutan ve askeryle tm ordu byk bir hrsla stanbul
surlarn kuatt. Buradan sonrasn eyh Akemseddin'in olu yle anlatmaktadr.
Tayin olunan vakit gelmi, fakat kale fetholunamamt. Padiah gadaplanm,
bizde de zaf- kalp rz olmutu. Bu esnada pederime mlaki olaym dey vardm. Beki;
eyh ieri kimseyi koymayn dey sipari etti. eri brakmam. dedi. adrn kenarndan
ieri baktm, bandan tac yuvarlanm, ba ak, topraa secde etmi, niyz edp alyordu.
Ben geri ekilirken hemen secdeden ban kaldrd; Elhamdlillah kale feth olundu. dedi.
Filvaki geriye baktmda kaleye askerler girmiti. 146
Fatih'in ordusunca alan stanbul kaplarndan, Osmanl slam ordusu zaferin verdii
cokunluk ve gvenle ilerlemi, 9 asrdr islam mcahidlerinin gerekletiremedikleri bir
zaferi, Onu fetheden asker ne gzel askerdir! hadisinin muhataplar olarak gerekletirmi
oluyorlard. Bylece Fatih Sultan Mehmed stanbul'a girmi ve fethin nc gn
Ayasofya'ya gelmi ve orasn camiye dntrm, ilk hutbeyi de Akemseddin'e
okutmutur.147
Btn bu rivayetler, Akemseddin'in stanbul'un fethinde ne derece byk bir role
sahip olduunu gstermektedir. Hac Bayramn; Fethi bizim kse ile beikteki bu ocuk
grecek! beyanna gvenen Akemseddin, fethin bandan sonuna kadar, manevi liderliini
hakkyla yerine getirmitir. Zaten Fatih Sultan Mehmed Han da Akemseddin'in bu byk
yararlln, fetih sonrasnda u szleriyle ifade etmitir. Bu ferah ki bende grrsnz;
144
akan, Fetih Hadisi ve Akemseddinin Fetihteki Yeri, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s. 161.
145
Cebeciolu, Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s. 395.
146
Ayn eser, s. 396.
147
Ayn yer.
33
yalnz bu kalenin fethinden deildir. Akemseddin gibi bir azizin, benim zamanmda olduuna
sevinirim.148
stanbul fethedildikten sonra slam ordular stanbul'a girerler, fethedilen ehrin
skinleri, Fatih Sultan Mehmed Hann yanndaki hocas Akemseddini padiah sanarak ona
doru gittiler ve ellerindeki iek demetlerini Akeyhe uzattlar. Fakat o, kalabala talebesi
Fatihi gstererek, Sultan Mehmed odur; ona gidiniz, diye iaret eti. O zaman gen, muzaffer
hnkr glmseyerek. Hayr, ona gidiniz, gene ona gidiniz. Evet Sultan Mehmed benim,
lakin o benim hocamdr.149 diyerek Akemseddine hrmet gstermiti.
7) Akemseddin'in Vefat
eyh Akemseddin Mehmed Bin Hamza, stanbul'un fethinden hemen sonra yeniden
Gynke dnm kendinden sonra gelecek takipilerini terbiye ve tedris ilerine yeniden
balamtr. Dikkate deerki, stanbulda ilk kurulan Salacak semti Akemseddinin soyu olan
Ouzlarn Sala aireti olmutur. stanbuldan Gynke dndkten bir sene sonra olu
Muhammed Fazlullah kendi dergahna postniin tayin etmitir.150 Vefatna yakn senelerde
olu Hamdullahn talim ve terbiyesiyle megul olmutur.
Akemseddin Hazretleri vefaat etmeden nce ocuklarn ve mridlerini toplayarak
kendi ina ettii mescidde onlara vasiyette bulunmutur. Orada bulunanlarla helalleip
vedalatktan sonra Yasin Suresini okumaya balam, sonra snnet zere sa tarafna yatp
elini sa yanana koyarak ruhunu Allaha teslim etmitir.151
Akemseddin'in vefat tarihi h.863/m.1459 senesinin 5 Cumdil hiresidir.152 Kabri
de Gynkte kendi yaptrd mescidin yan bandadr.153 eyh Akemseddinin vefaat tarihi
Gynkteki trbesinin kapsnda u ekilde yazlmtr:
148
Ens, Menakb, s.62.
149
anl, Akemseddin Hazretlerinin Hayat, s.16
150
Nalbantolu, Muhittin, Akemseddinin Hayat ve Eserleri , Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.18.

;Gke, Akemseddin Mehmed Bin Hamzann Hayat, s. 56.
151
Cebeciolu, Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar , s.400.
152
Ayvansary, Vefyt- Meyih, stanbul niv. Merkez Ktphanesi Trke Yazmalar Ktp., No: 2464.,
stanbul, 1375, Vrk. 3a. ;Cebeciolu, Akemseddinde Baz Tasavvufi Kavramlar, A...Fakltesi Dergisi,
s.86. ; Vassaf, Sefine, Vrk. 136b. ; Mehmed kir, Tercim-i Ahvl- Mehir- slmiyye, stanbul niv.
Merkez Ktphanesi Trke Yazmalar Ktp., No: 5040, stanbul, 1310, s. 396.
153
Cebeciolu, Akemseddinde Baz Tasavvufi Kavramlar, A...Fakltesi Dergisi, s.86.
34
Tuvuffiye e-eyh efdalul-mudakkkn Muhammed bin Hamza e-ehrbiAkemseddin kuddise sirruh ve evhirer-Rebati evvel fi seneti selsin ve sittne semnemine
Akemseddin, tpk Hz. Peygamber (s.a.) gibi ldnde geriye yok denecek kadar
az ey brakmt. Hrka, kaftan, gmlek, tac ve amme (sark) onun sahip olduu her eydi.
Kendisi bu konuda unlar sylemektedir: plak geldik, plak gidiyoruz. Bir yerden dier
yere gidiyoruz, ikisi arasnda ele geen nedir ki? 154
8) Akemseddine Atfedilen Kerametler ve Hikmetli Szler
Bu blmde Akemseddine ait kaynaklarda geen tm kerametlere ve hikmetli
szlere tamamiyle yer vermek mmkn deildir. Biz burada yalnzca kaynaklarda geen
yzlerce keramet ve ibretli szlerden birka tanesini arpc ynleriyle ele almak istiyoruz.
a) Akemseddine atfedilen kerametler
I) Ebu Eyyb el Ensarinin Kabrini Kefi
Bilindii zere Emevi Halifelerinden Muaviyenin stanbul zerine gnderdii
orduya katlarak stanbul nlerine kadar gelen Ebu Eyyub el-Ensari (r.a.) h.51/m.700 tarihinde
stanbul surlarnn nlerinde vefat etmitir. Peygamberimizi Medinede evinde barndran ve
onun bayraktarln yapan bu mbarek sahab Resulullahn vefatndan sonra kendini
savatan savaa atm ve nihayet Muaviyenin olu Yezid komutasndaki slam ordusuyla
stanbul nlerine gelmiti. Geldii yerlere bir daha geri dnemeyen el-Ensar yet vefat
ederse kendisini vefat ettii yere defnetmelerini vasiyet etmi ve bylece stanbul snrlar
iersinde hayata gzlerini yummutu. Bugn stanbul ehrinde bir semte adn veren bu zatn
Fatih devrinde henz kabrinin nerede olduu bilinmiyordu. te Fatih Sultan Mehmed, Hocas
Akemseddinden Ebu Eyyub el-Ensarinin kabrini kefetmesini rica etmi, eyh de manevi
kuvveti vastasyla el-Ensarnin kabrini bulmutu.
Ensnin Menakbnda bu kerametle ilgili yle bir diyalog gemektedir.
. Konstantiniyye fetholdu. Sultan Mehmed Han Ebu Eyyubun kabri eriflerin
Akemseddinden iltimas eyledi. eyh dahi ol kabri erifi orman arasndan bulup, assn rast
Ebu Eyyubun gbei beraberince dikip tayin eyledi. Baz kimseler asay giderup asann
yerine nian idp, ol nian gizleyp (rtp) eyhe varup;
154
Cebeciolu, Akemseddin , Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s.401
35
Ol nian belrsiz old, bir defa tayin buyurun; dediler. eyh yine geldi asasn
dikdi. Pes kandlar o gizledikleri niann zerine dikilmi. Pes Akemseddin buyurdu;
Kabri erif, budur.155
Fatih Sultan Mehmed Hz. Ebu Eyyub El- Ensarinin kabrini tayin ettirdikten sonra
hemen yanna bir cami yaptrm ve kabri de trbe haline getirmitir.
Bugn dnyann drt bir yanndan stanbul'a gelen Mslmanlar Peygamberimizin
sadk arkada olan bu sahabeyi ziyaret etmektedir.
II) Ben badetimi Mahsus Allaha Ederim Sz
Akemseddin yolda giderken bir kimse ile arkada olur. Bu adam beyaz bir ata
binmiti. Bu at Akeyhin ok houna gitmiti. Bir ara, bu beyaz ata sahip olmay dnm,
fakat iindeki bu meyilden vazgemiti. Ancak bu defa da atn sahibinin gnlnden, at eyhe
verme dncesi geti ve bunun zerine at eyhe balad. eyhin byk olu Sdullah
elebi, bu durumun hikmetini sordu. eyh u cevab verdi.
Ben ibadetimi mahsus Allaha ederim. Pes dnya bana hizmet eder. 156
III) Akemseddin'in Kendi Vefatna Dair Kerameti
Akemseddin sk sk Bu kk olum, Muhammed Hamdi yetim ve zelil kalr; yoksa
bu mihneti ok dnyadan geerdim. demekteydi. Bunu iiten Hamdi elebinin annesi
Akemseddine;
Gerdim dersin, yine gmezsin diye onu hafife alm ve eyhi gcendirmiti.
Hanmnn bu ifadesine Akemseddin;
Gelim; deyip Gynkde yaptrd mescide gitmi, sevenleri ve ocuklarn da
yanna ararak, vasiyetini yapm ve oradakilerle helallemi sonra da orada bulunanlara
bana Sure-i Ysin okuyun diyerek, snnet zere sa tarafna yatp ruhunu Allaha teslim
etmitir.157
155
Ens, Menakb, Vrk. 11b-12a
156
Ayn eser, Vrk. 6b
157
Ens, Menakb,
Vrk. 6b; Cebeciolu, Akemseddin , Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s.400. ;
Nalbantolu, Muhittin, Akemseddinin Hayat ve Eserleri , Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.18.
36
Olu Muhammed Hamdi Efendi, yazd Kssa-i Yusufda bu konudan esinlenerek

yle demitir.158
Adem oldur ki, mevte kdir olur
Anclayn kimse ndir olur
Diri sanursun n lmdr
Cnna cismi merkad olmutur
Cesed cism ruh vuslat- beyn
Olur ehl-i bekya sret-i ayn
Hamdi ehl-i beky yd eyle
Htrn yd ile d eyle
Blbl-i ve bustn- vef
ehbz- ikrgh- bek
Ayni nr- beyz- merk- dn
Kutb- ird eyh emseddn
Tfl- ferzendim na bu fakr
Olmu idi zif Hazret-i Pr
Bana eylerdi efkatle nazar
der idi bu olum olmasa eer
Gider idim, bu dr- mihnetten
Derd-i gamdan bel-y gurbetten
Ah kim bu beytimi Yusuf var
Klserdir cef-y ihveti zr
IV) eyh-en Lillah!...Sz
Bir gn eyhin nne yemek iin bir sahan pilav getiriler. Fakat eyh pilav yemeye
bir trl balamaz. Orada bulunanlardan biri doru olmaz dncesiyle;
158
Ens, Menakb, Vrk. 8a. ; Cebeciolu , Akemseddin , Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s.400.
37
Buyrun yiyelim! der. eyh o kimseye dnerek.

Bu pilav oturanlarn nasibi deildir. Onun iin yememiz doru olmaz; der. Adam
ak gzllk yaptn sanarak;
_ Niin nasibimiz olmasn; der ve besmele ekerek tam elini pilav yemeye
uzatacakken kapdan dilencinin biri;
eyen lillah (Allah iin bireyler verin) diye seslenir. Akemseddin orada
bulunanlara, nasibini isteyene verin deyince pilav gelen kiiye verirler.159
b) Akemseddine Atfedilen Hikmetli Szler
Takdir edilecektir ki burada da kaynaklarda geen Akemseddine ait tm hikmetli
szleri ele almak mmkn deildir. Biz burada yalnzca kendimize gre arpc bulduumuz
baz hikmetli szlerinden bahsedeceiz.
Her ie besmele ile bala. Temiz ol, her daim iyilii adet edin. Tembel olma,
namaza nem ver. Nimete kret, belaya sabret. Dnyann mutluluuna marur olma.
Kimseye kzma, eziyet ve cefa etme. mrn uzun olsun istersen, kimsenin nimetine hased
etme. Kimseyi ktleme, senden stn kimsenin nnden yrme. Diin ile trnan yeme.
Misvak bakalar ile beraber ortak kullanmak uygun olmaz. ok uyumak, kazancn
azalmasna sebep olur. Akll isen yalnz yolculua kma. Gece uyank ol, seher vakti Kuran
oku. Daima Allah Tealay zikret. Kendini bakalarna methetme. Nmahreme bakma. Harama
bakma, yoksa gaflete dersin. Kimsenin kalbini krp viran eyleme. Den eyi temizleyerek
yersen fakirlikten kurtulursun. Edebli, alak gnll ve cmert ol. Cnub kimse ile yemek
yemek, zntye sebep olur. Yalnz bana bir evde yatmaktan sakn. plak yatmak, fakirlie
sebep olur.160
Vel, insanlardan gelen skntlara katlanp tahamml gsteren kimsedir.
Skntlar gsler, belalar yznden ikayeti olmaz ve advet beslemez. Dmanlk tavr
taknmaz. O, toprak gibidir. Topraa her trl kt eyler atlr. Fakat topraktan hep gzel
eyler biter.161
Bela gnlerinde, bela geldiinde, Eyyub aleyhisselmn kulluu iyi bir kulluktur.
159
Ens, Menkb. , Vrk. 13a.
160
Cebeciolu, Akemseddin , Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s. 401.
161
Ayn yer.
38
Kulluk be ksmdr:
1- Ten kulluudur: Bu, Allah Telnn emirlerine uyup yasak ettii eylerden
saknmaktr.
2- Nefs kulluudur: Bu kulluk, nefsi terbiye etmek, dzeltmek, mchede ve nefsin
istemedii eyleri yapmak, riyzet ekip nefsin istedii eyleri yapmamaktr.
3- Gnl kulluudur: Bu ise dnyadan ve dnyada bulunan eylerden yz evirip
ahirete ynelmektir. Ahirete yarar i yapmaktr.
4- Sr kulluudur: Bu, hereyi brakp tamamen Allah tealaya dnmek ve Onun
rzasn kazanmaktr.
5- Can kulluu: Bu kulluk, mahedeye ermek iin kendini Allah yoluna vermekle
olur. 162
Manevi huzura ermekle, bu yolda ilerlemek iin drt ey lazmdr:
1) Az yemek
2) Az uyumak
3) Halka az karmak
4) Allah Tealay ok zikretmek163
9) HALFELER
a) Muhammed Fazlullah
Akemseddinin oullarndan olan Muhammed Fazlullah ile ilgili almamzn ba
ksmlarnda ksaca bilgi vermitik. Verdiimiz bu bilgilereden farkl olarak Akemseddinin
olu Muhammed Fazlullah dier oullar sa iken Gynkte tarikatnn postniini olarak
tayin ettiini Enisnin Menakbnamesinden renmekteyiz. Akemseddin vasiyetnamesinde;
. Benim mlkmde nesnem kalmad. Ta hatta arkada hrkam ve kaftanm ve
gmlek ve ta ve ammeyi olum Pir Muhammede bah ettim.
162
164
ifadesinden de olu
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmud Efendi Ktp. No: 2408, stanbul,
Vrk. 125a- 125b.
163
Ayn eser, Vrk. 29a.
164
Ens, Menkb. , Vrk. 25b.
39
Muhammed Fazlullah arkasndan Bayramiyye Tarikatna postnin tayin ettiini tam olarak
anlayabiliyoruz.
eyh Muhammed Fazlullah halifelii aldktan sonra Gynkte kalm babasnn
vazifesine devam etmi ve h.950 /m. 1543-44 yllarnda vefat etmitir.165
b) Hamzats- m
Akemseddin'in halifelerinden biri olan Hamzats-am ile ilgili eldeki kaynaklarda
pek bir bilgiye rastlayamadk. Menkbnmede Akemseddinin halifesi olduu ve kabrinin
Keskinde olduu bildirilmektedir. 166 Hamzat-amiyye ait bir vakfiyyenin var olduunu ve
bu vakfiyye vastasyla eyh mnin, eyhi Akemseddin gibi cam, mescid ve dergh
yaptrarak l araziden bir ksmn canlandrp enlendirdii ve pek ok oluk ocua sahip
kt bilgisine sahibiz. 167
Bu vakfla ilgili de Evliya elebi Seyahatnamesinde:
. Bu mahallelerde Keskin iinde e-eyh brahim Suzi bin Arraf Hseyin
ziyaretgah vardr. Bu zat da Akemseddinin halifelerindendir. ehr-i Sivasta vucuda gelmi
bir merd-i kamil idi. Hala ziyaretgah enamdr. Andan ileri eyh am karyesine geldik. Bu
kangr hkiyle Sivas eyaleti arasnda Keskin iinde Kalecik kazas nahiyesinde ikiyz haneli
mamur ve mzeyyen bir karye-i zibdr. Amma, yine evleri kar-i zemin iindedir.168
dedikten sonra bu szn teyid iin Hz. eyh amyi gelip ziyaret eyledik. ok kr Hakka
yine hsn-i ibadet eyledik.169 diyerek szlerini tamamlamaktadr.
c) Karahisrl Msrlolu Abdurrahim
Babasnn ad Msrlolu Alaaddindir. 170 Doum tarihi ile ilgili kaynaklarda kesin
bir bilgiye ulalamamaktadr. Zhir ilimleri tahsil ettikten sonra, btini ilimleri renmek
amacyla Akemseddine intisab etmitir. Abdurrahim-i Karahisar Akemseddine hilafet
verilmesinden sonra, ona intisab edenlerin banda gelmektedir. Akemseddinin andarlolu
165
Gke, Akemseddinin Hayat, s.57.
166
Ens, Menkb- Akemseddin, Vrk. 21a
167
Kaalin, Akemseddin Hayat ve Eserleri., s.32
168
Evliya elebi, Seyhat-nme, stanbul, 1314, c.2. s.415
169
Ayn yer.
170
Kaalin, a.g.e. , s. 33.
40
Sleyman elebiyi tedavi etmek zere Edirneye arld srada eyhinin yanndadr.171
Akemseddinden el aldktan sonra, Afyonkarahisara dnen Karahisar, burada kalp iradla
megul olmutur.172 radn srdrd esnada yazd baz eserleri unlardr.
1- Mnyetl- Ebrar ve Gunyetl Ahyar
2- Terceme-i Kaside-i Brde
3- Vahdetname
4- Risale f Eratis-Saa. 173
Nerede ve ne zaman vefat ettiine dair elimizde herhangi bir bilgi mevcud deildir.
d) skilipli Attrolu Muslihud-din
Akemseddinin bu halifesi hakknda kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Menkbnmede ismi zikredilmekte ve kabrinin skilipte olduu bildirilmektedir. 174 Vassaf
ise Edirnede bulunduunu eyh ca zaviyesinde postniin olduunu ve yz yanda
ldn sylemektedir.175
e) eyh brahim-i Tennur
Sivasta doan eyh brahim-i Tennur, 176 baz medreselerde zahiri ilimleri tahsil
ederek mderislik makamna kadar ykselmitir. Daha sonralar tasavvufa ynelen eyh
brahim-i Tennur, n drt bir yana yaylm olan Akemseddinden manevi ders almak
amacyla Beypazarna gelmi o srada onun Gynkte olduunu renince dnne kadar
Akemseddini beklemitir. Akemseddin Beypazarna dndkten sonra, seyr slkunu
karr. Akemseddin kafilesine ge katlmasna ramen, istidadnn geni olmas nedeniyle
abucak hilafet makamna ykselmitir. Daha sonra Kayseri'ye dnerek orada irada
balamtr.
171
Ens, Menkb, Vrk. 5b-6a. ; Mecd, akyk Tercmesi, s.242.
172
173
Bkz. Bki, Edip Ali, Msrl Olu Abdurrahim Karahisr, Afyon, 1953.
174
175
Vassaf, Sefine, Vrk. 137b.
176
Ens, a.g.e., Vrk. 20a. ; Mecd, akyk Tercmesi, s.247. ; Bursal Mehmet Tahirin Osmanl Mellifleri adl
eseri (c.I, s. 211) ile Sadettin Nzhet Ergnn Trk airleri adl eserinde(c.I, s. 122) Tennurinin doum yeri
Amasya olarak gsterilmektedir.
41
Kabz haline geldiinde, tennur177 kazdrp iine ate yaktrdktan sonra stne
oturarak bu hallerden kurtulduu iin O, Tennur lakabyla anlmaktadr.178 eyh brahim-i
Tennur h.887/m.1482 ylnn sonbaharnn bir Perembe gn vefat etmi ve Kayseride
kendi adyla anlan trbesine defnedilmitir. 179 Glzr- Manevi adnda bir eseri vardr.180
10) OCUKLARI
a) Sadullah
Akemseddin'in en byk oludur. Babas gibi zamannda okutulan ilimleri okumu
ve byk bir lim olmutur. Fakat babasnn srarl isteini dinlemeyip, tasavvuf yoluna
girmeyi reddetmitir.181 Edirnede uzun zaman kalm kendisine Behaveleddinzade hocalk
etmitir. Babas onun hakknda; Sadullah zamann imam- azamdr
demitir.182
Akemseddin'in soyu olu Sadullah ile devam etmitir. h.897\ m. 1484 de lmtr.183
b) Fazlullah
Babasnn tarikatn devam ettirenlerdendir hakknda pek ok keramet anlatlr.
Menkb- Ensde Bunun ahlak, evsaf ve keramat ve hikayat ayr kitap olmaya
muhtatr. denilmektedir. 184 Fazlullahn bir kolunun orum, Kastamonu snrnda din
vazifeler icra ettii sylenegelmektedir.
c) Nurullah
Akemseddin'in bu olu hakknda fazla bilgi yoktur. Bursada tahsil ederken bir kaza
eseri lm, cenazesi Gynke gtrlmtr.185
d) Emrullah
Akemseddin'in bu olu vakf mtevellisi olarak Bursa ve Gynk kasabasnda
bulunmutur. Molla Hayalnin talebesidir. 186 Sultan Murad Hann imaretinde idareci olarak
177
Kuyu, ukur.
178
179
180
Bkz., A. Rza Akbulut- Ramazan Yldz, Glzr- Manev ve brahim Tennur, stanbul, 1987.
181
Yurd, Fatihin Hocas Akemseddin, s.XCII
182
Ayn yer.
183
Ayn yer.
184
Ens, Menakb, Vrk. 256
185
Yurd, a.g.e, s. XCII
42
grev yapmtr.187 Menakb Ensde Emrullahn babas ile arasnda yle bir olayn getii
rivayet edilir.188
Rivayet olunur ki; Sultan, Muhammed Akemseddine bir mikdar floor gnderdi.
eyh oullarn ihzar edip;
bu altnlar size hibe eyledim; dedi.
Mezbur Emrullah, zikrolan altnlar taksim ederken bir miktar dizi altna gizledi.
Niyyeti, eyhin (Akemseddini) velayetini tecrbe idi.
eyh eyitdi:
Ya Emrullah!....Ktrm oldgn zamanda gerek mi dersin; dedi.
kibet mezbur Emrullah ktrm old. Ol hali ile vefaat eyledi.189
h.919/m.1506 tarihinde vefaat etmi olup Bursada Molla Efendi menzili civarnda
medfun ve olu eyh mer de ona yakn bir yerdedir. Kabrinin Bursa'da Krk emesi
mahallinde olduu sylenmektedir.190
e) Nasrullah
Akemseddin'in oullarndan Nasrullah Ensnin Menakbndan baka hibir eserde
bilgi bulunmamaktadr. Ali hsan Yurdun kitabnn Menakb- Akemseddin blmnde
Ensnin Menakbndan yle bir alnt bulabildik.
Akemseddin'in bir olu Nasrullahdr. Tahsil in diyar- Farise gitdi, anda vefat
eyledi. Kabri na-malumdur.191 Yani kabrinin nerede olduu belli deildir.
Bu alntdan da anlalaca zere Akemseddin'in olu Nasrullah ile ilgili fazla bir
bilgi elimizde bulunmamaktadr. Sadece ilim tahsil etmek iin rana gittii orada vefaat ettii
ve yukarda da ifade edildii gibi kabrinin nerede olduunun bilinmedii ifade edilmektedir.
186
Yurd, Fatihin Hocas Akemseddin, s. XCII.
187
Gke, Akemseddin Mehmed Bin Hamzann Hayat, s.13
188
Yurd, a.g.e, s.128
189
Ens, Menkb, Vrk. 25b- 26a.
190
Gke, a.g.e. , s. 13.
191
Ens, a.g.e, Vrk. 26a.
43
f) Nuru-lHda
Akemseddin'in bu olunun gerek doumu ve gerek lm tarihine ekaikunNumaniyye, Ketaibl-Alamil-Ahyar, Khn-l Ahbar gibi Akemseddinden bahseden ana
kaynaklardan baka, bulabildiimiz tarih kitaplarnda ve ansiklopedilerde rastlayamadk.192
Ensnin Menakbndan Nurulhda ile ilgili anlatlanlara baktmzda Nurul Hdann
keramet sahibi olduu paraya, altna, dnya malna deer vermediini anlyoruz. 193 skilipe
bal Evlek kynde kabri hlen ziyaretghtr. Menkbda Kabr-i erifleri Evlek
karyesindedir. ifadesi gemektedir.194
g) Hamdullah (Hamdi elebi)
Ensnin
Menakbnda
belirtildiine
gre
h.853/m.1449-1450de
doup,
h.998/m.1595 tarihinde ld kaydedilmektedir.195 Fakat Menakbda verilen bu lm

tarihinde bir hatann olduu anlalmaktadr. yle ki h.853 tarihi ile h. 998 tarihi arasnda
145 yl gibi bir zaman fark vardr. Hamdi elebinin bu kadar yaad normalde mnkn
grlmemektedir.
Bununla ilgili Ali hsan Yurd, kendi kitabnda Hamdi elebinin Menakbname de
lm tarihi h.998/m.1589-1590 gsterilmi olmasna ramen bunu mmkn grmemekte ve
h.
914/m.1508-1509
benimsemektedir.
196
olarak
tespit
edilen
tarihin
daha
doru
olduu
grn
Biz de bu kanaati paylayoruz.
Hamdullah
elebi
Akemseddin'in
en
kk
oludur.197
Ens'nin
Menakbnamesinde Hamdi elebinin daha annesinin karnnda iken babas tarafndan Benim
kamil olum, air olum!, diye okand rivayet edilmektedir.198
O, Trk edebiyatnda Yusuf ile Zleyha Mesnevisi ile hrete ulam bir mutasavvf
199
airdir.
192
Yurd, Fatihin Hocas Akemseddin, s. XCIII
193
Ens, Menkb, Vrk. 27a.
194
Ayn yer.
195
Yurd, a.g.e, ss.136140.
196
Ayn eser, s.XCIV
197
Gke, Akemseddinin Hayat, s.16
198
Yurd, a.g.e, s. 136. ;Nci, Onur, Yusuf ve Zleyha, Ankara, 1986, s. 9.
199
Gke, a.g.e. , s.16
44
Menakba gre Bursa Gynkte medfun olduunu renmekteyiz. Hamdi elebi

babas ldnde 12 yanda idi. 200 Bu yana kadar O, eitli ilimleri rendi. Babasnn
lmnden sonra da zahiri ilimlerle uramay terketmedi. Daha sonra Bursa'da Yldrm
Byezd bin Sultan Muhammed Han Medresesinde mderris oldu. 201
Yine Menakbdan rendiimize gre Hamdi elebinin manzum ve mensur olmak
zere eitli eserleri vardr. Bunlar:
1- Meclist-Tefsr (iki cilt olup tefsire dairdir.)
2- Risaletl-Ahmediye fi veldeti Muhammediyye. Ksaca Ahmediyye olarak
bilinir. Manzumdur.
3- Kssa-i Yusuf Aleyhisselam: Manzumdur.
4- Kssa-i Mecnun ve Leyla: Manzumdur.
5- Munisul-ak (Tuhfetl-ak) Manzumdur.
6- Kyafetname: Manzumdur.
7- Ayrca tasavvufa dair bir risale ile fkh ilmine dair bir kitap yazmtr.
C) AKEMSEDDNN ESERLER
Bu blmde Akemseddinin eserleri ile ilgili ksa bilgiler vermekle yetineceiz.
nk almamzn bu blmyle ilgili ayrntlara inmemiz, dier blmlerdeki ana konular
anlatmamz engelleyeceinden Akemseddinin eserlerinin neler olduunu grmek ve bu
eserlerle ilgili ksa ve z bilgiler vermek kafi gelecektir kaanatindeyiz.
1) Risaletn- Nuriyye
kinci Blmde genie inceleyeceimiz Akemseddinin en nemli eserlerinden
biri, Risaletn-Nriyyedir. Bu eser, Akemdinin ilk kaleme ald eseridir. 202 Bu eserle
ilgili burada ksa ve tantc bilgiler vermekle yetineceiz.
Bu kitabn Sleymaniye Genel Ktphanesi Hac Mahmud Efendi Kitapl No:
2408 numarada kaytl 161 varakalk ve her varakta 11 satr olduu bilinmektedir. 203
200
201
Ayn yer.
202
Ycel, Akemseddinin Eserleri, s.56.
45
Sadece Nuriyye olarak da anlan bu eserin, devrinde hreti ok yaygnlaan ve bu

sebeple hakknda baz bhtan ve dedikodular karlan Hac Bayram- Vel ve dervilerini
mdafaa maksadyla yazld anlalmaktadr. Akemseddinin Taife-i Nriye adn verdii
204
bu eser sufleri mdafaa ederek onlarn zelliklerini, tasavvuf ahlak ve dabn anlatan
arapa bir eserdir. Bu eser, Akemseddinin kardei Hac Ali tarafndan Osmanlcaya tercme
edilmitir. Kitapta geen tarihlere baklarak eserin h.838 / m.1435- h.841 / m.1438 tarihleri
arasnda kaleme alnd sylenebilir. 205
Ali hsan Yurd tarafndan Arapa metniyle birlikte yaynlanm bir eserdir.206 Ayrca
Risaletn-Nriyyenin noksan bir tercmesi de, Bayram halifelerinden Bolulu Himmet
Efendi tarafndan yaplmtr.207
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No: 2408, 160 varaka,
11 satr.
2. Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa Kitapl No: 1195, 20 varaka, 25 satr.
3. Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa Kitapl No: 2720/7, 90b-136b
varakalar aras, 15 satr.
4. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260, 1-27 varakalar aras, 23
satr.
5. Sleymaniye Ktphanesi Esat Efendi Kitapl No: 1429, 44 varaka, 15 satr.
6. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No: 2863, 86a-95b
7. Millet Ktphanesi Ali Emri Kitapl No: 4318, 43 varaka, 21 satr.
203
Bu eser Sleymaniye Ktphanesi, ktphane yetkililerinden rica edilmek suretiyle Hac Mahmud Efendi
Kitapl No:2408 numaral kayttan CDye aktarlmak suretiyle incelenebilmektedir.
204
Uzun, Akemseddin Hayat ve Eserleri Hakknda Baz Meseleler, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri,
s.13
205
Ayn yer.
206
Bkz. Yurd, Fatihin Hocas Akemseddin Hayat Ve Eserleri, stanbul, 1972.
207
Bkz. Himmet Efendi, Risale-i Himmet Efendi, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut Efendi Kitapl,
No:2863. , stanbul.
46
9. stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi No: 2799, 66 varaka, 15 satr.

11. Beyazid Ktphanesi No: 3301, 109 varaka, 13 satr.
12. Tokat Ktphanesi No: 60 Zile 78/2, 18b- 41a varakalar aras, 17 satr.
13. orum l Halk Ktphanesi No: 839, 100 varaka, 15 satr.
2) Defu Metainis-Sfiyye
Ksaca Def Metin olarak da anlan bu eser, baz kaynaklarda Hall-i Mkilt
olarak da zikredilmektedir.208 Eser arapa olarak kaleme alnmtr. Eser, stanbul'un
fethinden bir yl nce h.856/m.1452 tarihinde yazlmtr.209 Eserin yazl sebebi Muhyiddin
bnl Arabi (: 638/1240) ve benzeri baz byk mutasavvflarn, kfr ve ilhadla itham
edilmeleri zerine onlarn szleriyle yine Kueyr (: 465/1072), Gazal (: 514/1111),
Cneyd-i Badadi (: 297/909), Necmeddin-i Kbra (: 621/1221) gibi tannm ulema ve
meayihin szleri arasnda bir fark olmadn, bu ahslarn eserlerinden nakiller yaparak
ortaya koymaya almaktr. Akemseddin eserin nsznde, bu eseri yazma gayesini yle
aklamaktadr; Duyduumuz ey, bizi artmaktadr. O da udur: Ehl-i Hakkn
byklerinden olan eyhl-Ekber Muhyiddin-i Arab ve dier sufilerin kfrle ve ilhadla
itham olmas ve szlerinin inkar edilmesidir.210
Akemseddin, Arab ve dier byk
sfilerin kfrle itham olunmasna karlk bu konuda u hkm verir;

Umulur ki onlarn ve Amr bin Fardn dedikleri, senin eyh-i Ekber, tilmizleri ve
talebeleri hakknda kt zannn ve szn dzeltir, dorultur. Biz, hibir zaman ona ve
tilmizlerine vcud-hull demeyiz. nk o ve tilmizleri, senin dediin gibi, kendini mutlak
vucud saymam ve dememitir. O La mevcude illa hu (yani) herey fn ve zildir. Yalnz O
(Allah) vucudun hakiki sahibidir, bkidir, derdi. Eer byle diyenler vcud- hulldir, ve sen
de eyhsen, onlardan birisin.211
Eserde geen ifadeden eserin h.856/m.1452 ylnda yazld anlalmaktadr. 212
208
Tahir, Bursal Mehmet, Osmanl Mellifleri, c.I, s. 28. ;Uzun, Akemseddin Hayat ve Eserleri Hakknda
Baz Meseleler, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.13.
209
Cebeciolu, Akemseddin Baz Tasavvufi Kavramlar, A...Fakltesi Dergisi, s. 87
210
Akemseddin, Def-u Metainis Sfiyye, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Kitapl, stanbul, Vrk. 85b.
211
Cebeciolu, a.g.m. , s. 87.
212
Akemseddin, Def-u Metainis Sfiyye, Vrk. 85b. zamanmz h. 856 ylnda duyduumuz ey
47
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Kitapl No: 4092,
84b-148a varakalar
aras, 13 satr.
2. Sleymaniye Ktphanesi Carullah Kitapl No: 279/2, 41b-65b varakalar aras,
21 satr.
3. Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa Kitapl No: 2720/7, 90b-136b
4. Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa Kitapl No: 1195, 20 varaka, 25 satr.
5. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260/1, 27 varaka, 23 satr.
6. Sleymaniye Ktphanesi Esat Efendi Kitapl No: 1429, 43 varaka, 15 satr.
7. Nuruosmaniye Ktphanesi No: 2406, 101b-119a varakalar aras, 25 satr.
3) Risale-i Zikrullah
Allaha zikretmenin db ve faziletleri hakknda yazlm Arapa bir risledir.213
Eserde zikrin yapl, eitleri verildikten sonra, zikreden kulun eritii mertebelerden
bahsedilmektedir. Ayrca fen-bek, kesb ve vehb ilimler, gn, rif, marifet gibi tasavvuf
stlahlar tanmlanmtr. 214 Bu tanmlarla birlikte sfilerin yorumlarna yer verilerek tebihler
yaplmtr. Akemseddinin eserinde yapt tebihlere, aadaki tebih bir rnek tekil
etmektedir;
Allahu Tel, rifin tannmasn raya, kalbini cama, gsn aaca, nefsini de
eve benzetmitir. Aa nurludur, cam ondan daha nurlu215
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260, 38b- 42a varakalar
aras, 23 satr.
2. Millet Ktphanesi Ali Emri Kitapl No: 4318/12, 13a-143b varakalar aras, 13
satr.
213
Kaalin, Akemseddin Hayat ve Eserleri. , s. 44.
214
Ycel, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, s.64.
215
Akemseddin, Risale-i Zikrullah, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No: 260/4, Vrk. 41b.
48
4) Risale- erhi Akval- Hac Bayram- Vel

Akemseddinin mridi Hac Bayram Velnin tasavvufla ilgili szlerinin erh
edildii arapa bir risaledir. Bu eserde Hac Bayram Velye, Hac Paa denilmektedir. Hac
Bayram Velnin mutasavvflar arsndaki yaygn adlarndan biri de Hac Paadr.216
Akemseddin bu eserini, eyhi Hac Bayram Velnin baz szlerine yaplan ithamlara cevap
verme lzumunu hissettii iin yazmtr. Rislenin giriinde yer alan;
O kiinin haddini aarak Eb Yezid el-Bistam ve Hac Paaya dil uzattn
rendim217 bu szlerle eserin yazl maksad da ifade edilmektedir.
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260/3, 32b-39b varakalar
aras, 23 satr.
2. Millet Ktphanesi Ali Emri Kitapl No: 4318/14, 152b-166a varakalar aras,
13 satr.
5)Telhisu Def Metain
Eser eyhlik iddiasnda bulunan Fahrud-dinin olunun saldrgan szlerine kar
yazlm bir risaledir.218 Bu eser Risle-i fi Kavlil-Mteeyyihit-Tin bn Fahreddin
adyla da bilinmektedir.219
Akemseddin, risalenin giriinde bulunan dua bahsinden sonra, tasavvuf ve
mutasavvflar savunan szler sylemektedir;
Sahabenin yolunu takip eden arifin ve sddkn taifesinden olan tasavvuf ehlidir.
Bunlarn takip ettii yol herkesin takip edemeyecei bir yoldur. Halleri en yce hal, megul
olduklar ilim ilimlerin en gzelidir. Tasavvufu inkr eden, onu iyi tanmayan, hakikatlerden
nasibini almayandr. 220
216
217
Akemseddin, Risale- erhi Akvli Hac Bayram- Vel, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl,
No: 260/4, Vrk. 32b
218
219
220
Akemseddin, Telhsu Defil Metin, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No: 260/4, Vrk. 30a.
49
Bu risale, Defu Metinis-Sfiyye (Hallu Mkilt) adl eserin bir zeti gibi kabul
edilmektedir.221
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260/2, 28b-30b varakalar
aras, 23 satr.
2. Millet Ktphanesi Ali Emri Kitapl No: 4318/13, 144-152 varakalar aras, 13
satr.
6) Makmt- Evliy
Akemseddinin Trke olarak kaleme ald tek eseridir. Adndan da anlalaca
zere, evliylarn makamlarndan bahsetmektedir. Mrid kimdir, makam- velayet nedir,
vellerin dereceleri nelerden ibarettir, gibi konular ele alan bir eserdir. 222
Ali hsan Yurd, Akemseddin ve Eserleri hakknda hazrlam olduu geni apl
eserinde, Makmt- Evliynn eitli nshalarn incelemi, bu nshalarn bazlarnn 17,
bazlarnn 16, bazlarnn da 18 baba ayrldn eserinde zikretmitir.223
Akemseddin, eserin giriinde, ryasnda Hz. Muhammedi(s.a) grdn ve Onun
kendisine evliya makamlarn gsterdiini, bu sebeple de kitaba Makmt- Evliya adn
verdiini sylemektedir.224 Bu eser Akemseddinin en ok nshas bulunan eseridir. Baz
kaynaklarda bu eserin Akemseddine ait olduu phelidir denilmektedir. 225
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Reit Efendi Kitapl No: 345, 11a-38b varakalar aras,
17 satr.
2. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No: 2598/4, 217b-236b
3. Sleymaniye Ktphanesi brahim Efendi Kitapl No: 863, 51a-68a varakalar
aras, 17 satr.
221
222

Cebeciolu, Akemseddin Baz Tasavvufi Kavramlar, A...Fakltesi Dergisi, s. 88.
223
Yurd, Fatihin Hocas Akemseddinin Hayat ve Eserleri, s. LXXXVII.
224
Akemseddin, Makmt- Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Reit Efendi Kitapl, No: 345, Vrk. 12b.
225
50
4. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No: 431/4, 117b-122b

5. Sleymaniye Ktphanesi Pertevniyal Kitapl No: 982, 29b-45b varakalar aras,
17 satr.
6. Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi Kitapl No: 3597, 103b-113a varakalar
aras, 24 satr.
7. Sleymaniye Ktphanesi Halet Efendi Kitapl No: 271/8, 159b-160b varakalar
aras, 25 satr.
8. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No:2529/2, 26a-34b
9. Sleymaniye Ktphanesi Hac Mahmut Efendi Kitapl No:3011, 63 varaka, 13
satr.
10. Sleymaniye Ktphanesi H. Hayri- Abdullah Kitapl No:55/6, 145a-172a
11. Nuru Osmaniye Ktphanesi No: 1819/2229, 30 varaka, 8 satr.
13. stanbul Atatrk Kitapl No:608, 40 varaka, 17 satr.
14. Ankara Milli Ktphanesi Yz. A. 5504/1, 15 varaka , 19 satr.
15. Ankara Milli Ktphanesi Yz. B. 346/10, 60a-70b varakalar aras , 29 satr.
16. Ankara Milli Ktphanesi Yz. F. B. 407/06, 83b-90a varakalar aras , 19 satr.
17. Ankara Milli Ktphanesi Yz. F. B. 570/2, 9a-11a varakalar aras , 21 satr.
18. Ankara Milli Ktphanesi Yz. A. 998, 31 varaka, 17 satr.
19. Ankara Milli Ktphanesi Yz. A. 1217/2, 46b-63b varakalar aras , 15 satr.
20. orum l Halk Ktphanesi MEA. 4715/4, 10 varaka, 12 satr.
7) Risletd-Dua
Dua risalesi olarak bilinen bu eser, arapa olarak kaleme alnmtr. Rislede tevbe,
tevbenin db ve faziletlerinden bahsedilmektedir. Ayrca akemseddinin Tarikat silsilesi
verilmitir. Eserin sonunda zikir ve hrka silsilesinden bahsedilmektedir. Bu sebeple eser iin
51
tevbe, zikir ve hrka giymenin faziletlerini anlatan bir eser tanm yaplabilir. H.849/m.1446
ylnda kaleme alnd, risledeki kayttan anlalmaktadr. 226 Risle, ayn zamanda bir
eyhlik iczetnmesidir.227 Bir adet nshas tespit edilebilmitir.
Nshalar:
1. Sleymaniye Ktphanesi Pertev Paa Kitapl No: 260, 50a-55a varakalar aras,
23 satr.
8) Mddetl-Hayat
Akemseddinin tp ilmine dair yazd tek eserdir. Tp alannda yazd bu eser
Risletn-fit-Tb olarak ta bilinmektedir. Aratrmaclarn ekseriyeti, eserin Akemseddine
ait olduunu kabul etmektedir. Bu eserin, ge tarihlerde istinsah edilmi pek ok nshas
vardr. En eski tarihli Ali Emr yazmas h.1096/m.1685 ylnda istinsah edilmitir.228
Risle, tp kitabndan ziyde bir eczaclk kitab zellii tamaktadr. Onbir
blmden oluturulmu bu esere, blmlerine gre balklar verilmitir. Bu balklar
konularna gre verilmitir.
Birinci bab, baa mteallik marazlarn ilalarn beyan eder. kinci bab aza
mteallik marazlarn ilalarn beyan eder 229
Eserdeki ifadelerden eserin, hem ruhsal hem de bedensel tedavilerde kullanlan
ilalar bir araya toplamak amacyla yazld anlalmaktadr.230
Nshalar:
1. Nuruosmaniye Ktphanesi No: 2779/2, 142b-160a varakalar aras, 17 satr.
2. Sleymaniye Ktphanesi Esat Efendi Kitapl No: 3539, 11a-13b varakalar
aras, 21 satr.
4. Ankara Milli Ktphanesi Yz. A. 89/2, 55a-58b varakalar aras , 27 satr.
226
Akemseddin, Risaletd- Dua, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No: 260, Vrk. 50a.
227
228
Cebeciolu, Akemseddin Baz Tasavvufi Kavramlar, A...Fakltesi Dergisi, s. 88.
229
Akemseddin, Risletn-Fit-Tp, Vrk. 1b
230
Ayn yer.
52
5. orum l Halk Ktphanesi No: 2910/1, 14 varaka, 17 satr.

9) iirler (Ear)
Akemseddinin, yukarda bahsettiimiz eserlerinden ayr olarak iirleri de vardr.
iirlerini Trke kaleme almtr. iirleri otuz sekiz para, yz bir beyit, otuz aruzla,
bei hece lsyle yazlmtr.231 Tasavvuf muhteval olan bu iirlerde ems, ems ve
emseddin mahlaslar kullanlmtr.232 Akemseddine ait bir iiri naklederek konuyu
bitirmeyi dnyoruz.
Ak oldum sana candan
Pirim Hac Bayram- Vel
Farg233 oldum bu cihandan
Prim Hac Bayram- Vel
Sensin Allahn Velsi
ki Cihann Dolusu
Evliyalarn Ulusu
Pirim Hac Bayram- Vel
Akemseddin syler sz
Kanl yan dker gz
Maherde bulun siz bizi
Pirim Hac Bayram- Vel234
231
232
Ycel, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, ss.7374.
233
Uzaklamak, Ayrlmak.
234
Gke, Akemseddin Mehmed Bin Hamzann Hayat, s. 81.
53
KNC BLM
RSALETN-NURYYE VE MAKMAT-I EVLYA
Bu blmde Akemseddinin nemli bu iki eserinin ieriini detayl bir biimde,
incelemeye alacaz.
nce Risaletn-Nriyyeyi sonra da Makmt- Evliyy ele alacaz.
I)RSALETN-NRYYE
A)RSALETN-NRYYEYE GENEL BR BAKI
1) Risaletn- Nuriyyenin Yazl Sebebi
Daha nce Akemseddinin eserleri blmnde de ksaca Risaletn-Nriyye adl
eserin yazl sebebinden bahsetmitik. almamzn ikinci blmnn byk bir blmn,
Akemseddinin
bu
eseri
oluturacandan
burada
bu
eserle
ilgili
daha
geni
bilgilendirmelerde bulunmaya alacaz.

Genel olarak denilebilir ki Akemseddin, bu eserini tasavvuf erbabna yneltilen
haksz eletirileri cevaplandrmak zere yazmtr. Yaad devirde hreti ok yaygnlaan
ve bu sebeple hakknda baz bhtan ve dedikodular karlan Hac Bayram- Vel ve
dervilerini mdafaa maksadyla yazlm olan bu eser, ncelikle tasavvuf kartlarnn
yirmibir iddiasn ele alr. Mesela: Aba giyerler, eyhleri elinden hrka giyerler, dlbentli,
dlbentsiz ta giyerler, beylerin ata ve ihsann kabul ederler, heyecana gelip (demlenip)
haykrrlar, halka halinde zikrederler, savm- visal tutarlar, halvete girerler, ile karrlar,
abdest alrken bakalarndan yardm isterler. Kara edk giyerler vs.235 Bu ve benzeri sorular
teker teker ele alan Akemseddin, bunlar delilleriyle cevaplandrmaya alr.
2) Risaletn-Nriyyenin Yazl Tarihi
Kaynaklarda eserin yazl tarihi ile ilgili hehangi bir bilgi bulunmamaktadr.
Akemseddin eserini yazma hazrlna balama tarihini yle ifade ediyor; Grdm
mescidde Mtekif olduum halde sebt gnnn sabah nnde aban aynn 25. gn ve tarih235
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, eviren: Akemseddinin Kardei Hac Ali, Sleymaniye Ktphanesi,

Hac Mahmud Efendi Kitapl, No:2408, Vrk. 4b- 5a
54
i hicretin 838inde yle grdm236 Akemseddinin bu beyanndan, eseri 27 Mart 1437

ylnda yazd anlalmaktadr. Yine Akemseddin, Risaletn-Nriyye adl eserinde ..
Bizim i bu zamanmzdaki; Sekizyzkrkbir yldr, tarih-i hicrette (h./841)237 demektedir.
Bu tarihe baklrsa, Risaletn-Nriyye h.841/m.1437-1438 yllarnda Hac Bayram- Velnin
vefatndan dokuz sene sonra eserin tamamlanm olduu anlalmaktadr.
B)RSALETN-NRYYENN ERNN NCELENMES
Akemseddinin bu deerli eserini incelemeye gemeden nce, ifade etmemiz
gereken birka hususun olduunu sylemeliyiz. Akemseddinin hayat, ocuklar, stanbul'un
fethindeki yeri gibi konularda faydalanabileceimiz birok eser, makale, kaynak
bulabilmemize ramen, eserleriyle ilgili snrl bilgilere varabileceimiz, az sayda kaynak
esere ulaabildik. Bu nedenle, ok etrafl ve teferruatl bir alma ortaya karmamz
mmkn olmad.
Bu eseri tahlil ederken, ilk olarak ba vurduumuz kaynak eser Sleymaniye Genel
Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Kitapl, No:2408 numarada kaytl olan 161 varakalk
ve her varakta onbir satr olan Risaletn-Nur adl eserdir. Arapa kaleme alnm olan bu
eser, Akemseddinin kardei Hac Ali tarafndan Osmanlcaya tercme edilmitir. Bu
almamzda en ok bavurduumuz ikinci kaynak eser ise; Ali hsan Yurtun 1972de
kaleme ald; Fatihin Hocas Akemseddin, Hayat ve Eserleri adl deerli eseridir. Bu
eser Akemseddinin hayat ile ilgili bilgiler vermekle birlikte, Risalet'n-Nur adl eserini de
Arapa orijinal metni ve Akemseddinin kardei Hac Alinin Osmanlca tercmesi ile
birlikte vermitir. Bu sebeple almamzn temel eserlerinden biri olarak bu eser, nemle
yerini korumutur. Ayrca Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlarndan 1994 basm
tarihi ile kan Ali hsan Yurtun eserine dzeltme ve eklemeler yaparak yayna sunan
Mustafa Kaalinin Akemseddin adl eserinden de bir hayli istifade ettiimizi ifade
etmeliyiz.
Btn bu aklamalardan sonra, Akemseddinin Risalet'n-Nur adl eserini
incelemeye balamay uygun buluyoruz.
236
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 97a.
237
Ayn eser, Vrk. 48b.
55
1) Sflerin Niin, Neden ve Hangi eylerden Dolay Eletirildiklerini Bildiriren

Maddeler
Akemseddinin
kardei
Hac
Ali,
Risalet'n-Nur
tercmesinin nsznde
Akemseddinin bu eseri yazmasndaki sebeplerin bandaki nedeni yle aklyor. .

Vakta ki tn etdiler taife-i Nuriyyeye ve zmre-i sofiyyeye bunlarn efalleri (ilerinin) ve
ahvallerin (davranlarnn) bidata nisbet etmekle; tan itdiler. Ol tainlerin taanlarn def
in bir Risale cemetdi.
238
ifadesinden de anlalaca zere Akemseddinin bu eseri
yazmasndaki temel ama; tasavvuf erbabna yaplan bidat davranlar iinde olma eletirisini
bertaraf etmektir.
Peki tasavvuf erbabna yaplan bu eletiriler neler, bunlar Akemseddinin
Risalet'n-Nur eserinden bir alnt yapmak suretiyle incelemeye alalm.
. Bedrist ve rast ol sofular ki; - Ar olup irkden ve kfrden iyman ile ve
fskdan tvbeyle ve amellerin riydan ve smadan ve garazdan ve ivazdan ry eyleyicilerdir.
Eski yamal veyahud karadonlar giyerler. Ve giydiklerinin eteklerini ve yenlerini ksack
ederler.Ve yahud aba giyerler. Dahi hrkalarn eyhleri elinden giyerler. Dahi, eyhler elin
alp, beyat edip tvbe klurlar. Dahi cem olup bir birinin okuduunu (Kuran) iitmeyip
okurlar. Dahi beylerin atlarn kabul ederler. Dahi, cemederler ilh iirleri; Kuran ile
Meclislerde veyahud mescidlerde.
Daha, demlenp haykrrlar, dahi kerkez, brkleri gibi byk ve uzun ve geygi ki;
ana Tac derler Kh dlbend ile dlbendsiz giyerler. Dilerler halkdan aka ve filori kendler
borcu iin, veyahud gayrler borcu iin, dahi, ellerine asa dayanurlar ve dahi Kara edk
giyerler. Ve dahi gndzin oru tutub, gece orularn amayub Ulatr (visl) oru tutarlar.
Dahi, Allah zikrederler kat kat halkalarda. Ve dahi halvete girrler Krkgn ille
karrlar.
Yardm taleb ederler gayri kiiden abdest alurken. Ve dahi Derler; Hak Tel
dde grlr.
238
Hac Ali, Risaletn-Nriyye Tercemesi nsz, Vrk. 3a Not: Ali hsan Yurtun Fatihin Hocas
Akemseddin Hayat ve Eserleri kitabnn Risaletn-Nriyye blmnn tercemesinden istifade edilmitir.
56
Dahi derler; Hazret-i Risalet Mirac gecesi Allah Tely zahir gzyle grd. Ve
dahi derler; ki: bizim zamanmz sofular drl drl envara; dahi ziyade nesnelere muttali
olurlar.239
Yaplan bu alntdan da anlalyor ki, tasavvuf erbab baz konulardan dolay, bidat
ile uramaktan dolay eletirilmektedir. imdi biz sflerin tenkid edildikleri noktalar
maddeler halinde sralayalm.
239
a)
Sfler irkten uzaktr.
b)
Riyadan kurtulmak iin tvbe ederler
c)
Eski ve yamal kara giysiler giyerler
Eteklerini ve yenlerini ksaltrlar
d)
Aba giyerler
e)
eyhleri elinden hrka giyerler
f)
eyhe biat edip el alp tvbe ederler
g)
Topluca Kuran okurlar
Beylerin hediyelerini kabul ederler
h)
Kuranla birlikte iir de okurlar
Cezbelenirler
i)
Ta giyerler
j)
Halktan kendileri ve bakalar iin yardm toplarlar
k)
Asa tarlar
l)
Kara edk giyerler
Kesintisiz oru (savm- visal) tutarlar
n)
Topluca zikrederler
o)
Halvete girerler, ile karrlar
Abdest alrken bakasndan yardm talep ederler
p)
Hakk Telnn ryada grlebileceini sylerlerler
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 6a-6b-7a-7b.
57
r)
Resulullah Efendimizin, Mirada Hakk Tely beden gz ile grdn
sylerler
Akemseddinin Rislet'n-Nuriyye adl eserinden yapm olduumuz alntda
Sflerin eletirildikleri hususlar, ayr ayr ifade edilmekteydi. Fakat biz, bunlar bu ekilde
maddeler halinde sralamay uygun bulduk.
imdi, tasavvuf erbabna yaplan bu itirazlara Akemseddinin verdii cevaplara
geelim.
2) Sfilere Yaplan tirazlarn Ayetler ve Hadisler Inda Cevaplanmas
Risalet'n-Nur adl eserinde Akemseddin u ifadelere yer vermektedir. . Fukara-i
Salihin bu anlan nesneleri etdikleri bu sebepdendir ki; Muttal oldular muteber kitaplarda.
Bu mezkrtn bazs snnetdir, ve bazs, Meayih-i Kibarn hasen grdkleridir. Ve bazs
zevkiyytdr ki bu fakara kendleri tatdlar. Bildiler ki ol zevketdikleri nesneler hakdr.
Hakdandr eytandan, ya nefis kbelinden deildir.240
Akemseddinin de ifade ettii gibi, sflerin eletiri olunduklar bu haller eytandan
ve nefisten gelen eyler deil, Haktan olan nesnelerdir. Meayih-i Kibarn ve Fukara-i
Salihnin uygun grdkleri hak olan fiil ve davranlardr.
Ayrca risalenin devamnda, tasavvuf erbabna yaplan eletirilerin bazlar hadislerle
ve peygamberlerin snnetleri ile rtlmektedir.
imdi yaplan bu itirazlarn cevaplarn incelemeye balayalm.
a) Mutasavvflarn Aba Giymesiyle lgili Davranlarna Yaplan tirazlara
Cevap
Sflerin aba giymesiyle ilgili yaplan itirazlara risalede bir hadisle yle cevap
verilmektedir.
. Hadiste geldi kim; Her kimin tonu yufka oldu; dini yufka oldu. Ynden
veyahud kldan giysi giymek Peygamberler yoludr. Tevazu niandr. Aba giymekynden ve
kldan giymek sevgldr Allaha.241
240
241
Ayn eser, Vrk. 9a. ; Benzer hadis iin bkz., Tirmiz, Libs, 10. ; Mslim, Libs 36. ; Ebu Dvud, Libs 6.
58
Bu ifadelerden de anlalaca zere aba giymekle tenkid olunan sflerin ince giysi
giyme korkusundan kaln aba giydikleri ve hadisi erifin istei dorultusunda hareket etmeye
altklar ifade edilmeye allmtr.
Ayrca aba giyen peygemberlerden de risalede srasyla bahsedilmitir. . Evvel
aba giyen Nuh Peygamberden sonra Sleyman Peygamberdir. Miskinlere benzemek in
Sleymandan n Nuh, Adem, it vesair enbiya giydiler. 242
Peygamberlerin snneti ile de aba giymenin hak bir davran olduu bu ifadelerle
risalede zikredilmektedir.
Aba giymenin hak bir davran olduunu Kurandan destekli delillendiren
Akemseddin, bu hususla ilgili yle bir yete de yer vermektedir.
Libs- takva abadr. Zhd ehli iri giysiler giyerler. 243
Ayrca risalede Akemseddin, Enes (r.a.)dan yle bir rivayete de yer vermektedir.
Aba giyin, dahi karnnzn yarsnda yeyin. Yani tamam doymasn ki; byle etmek
peygamberlikten bir bahistir.244
Yine risalede Akemseddin tarafndan Cbir (r.a.)dan yle bir rivayete yer
verilmektedir.
Hz. Risalet Ftmann (r.a.) zerine girdi. ol haldekim; ol Ftma un tartard. El
deirmeni ile stnde deve ullarndan kilim vard.
Hz. Risalet vaktkim Fatmay grd alad. Aladndan sonra Hz. Risalet aytt.
Ya Fatma, dnya acsn i! Ahiret holuu iin. yi amellerin ulusu ve iyisi karn
a olmaktr, nefsin horluu yn giymektir. 245
Yine risalede baka bir hadis rivayetinde yle buyurulmaktadr.
Gnlnz nurlandrn, ynden giysi giymek eyle! Ol ynden giysi dnyada
horluktur. Ahirette nurdur. Saknn dininizi yuymaktan (ifsat etmekten); hallkn vmesi ve
senas sebebiyle. 246
242
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 9b.
243
Ayn eser, Vrk. 23b. ; Ayet iin bkz. Araf, 7/26.
244
Akemseddin, a.g.e, Vrk. , 27a. ;Hadis iin bkz., Ebu Davut/ Libas, 22.
245
Akemseddin, a.g.e, Vrk. , 24b- 25a. ; Hadis iin bkz., Ebu Davut/ Libas, 6.
59
Aba giymek yani kaln giysiler giyinmek son Peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.)
bata olmak zere tm peygamberlerin ortak snnetidir. Yani slmn snnetidir. Bu ynyle,
tasavvuf erbabna yaplan itirazlardan biri olan aba giymeleri eletirisi, Akemseddinin
risalesinde ortaya konulan bu delillerle rtlmeye allmtr.
b) Mutasavvflarn Giysilerinin Ularn Ksaltmalarna Yaplan tirazlara
Cevap
Akemseddin, tasavvuf erbabnn giysilerinin ularn ksaltmalarna yaplan
itirazlara u ekilde cevap vermektedir.
Mmin giysisini iki topuundan yukaru iki inciinin yarsuna dek kaldrakim,
mminin giymeklii budur. Ve dahi giysinn iki topukda hakk yoktur. Dahi mmin giysisini
srmeye; sallanmakdan ve tekebbrlkden tr kim; geysiyi srmek kibirdendir.
Mtekebbire Allah Tel nazar eylemez kyamet gnnde.247
Sflerin giysilerinin ucunu ksaltyor olmas, kibire ve gsterie kama korkusundan
olaca cevab bu itiraza kar verilmitir. Bu hususla ilgili risalede Ebu Said (r.a)dan yle
bir alnt yaplmtr.
Mminin giysisi iki incnn ortalarna deindir. Eer inck rtsyle iki
topuk rtsnde olursa gnah deil, topukdan aa olan libas ki; ss cehennemde ola. 248
Bu yaplan alntdan da anlalmaktadr ki; giysiyi uzun brakmak kibir alameti
olacandan sfler kibirden ve gnah bir amele dmek korkusundan bu hareketten uzak
durmaktadr.
Yine Akemseddin risalesinde, giysinin eteklerinin topuklarn altna doru
uzamasnn kibir alametlerinden olduunu ortaya koymak amacyla eyh Ekmelddinden
yle bir alnt yapmaktadr.
Giysiyi ksa eylemek; inciin yarusune dek Allaha sevgldr. Topuktan
yukaruya gelince uzatmak kayrmaz. Anda dahi gnah olmaz. Amma topukda olmak, yahut
daha aada olmak; Mekruhtur. Kerahiyeti tahrim ile zine alamet-i kibirdir. Kibir alametin
246
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 20a. ; Hadis iin bkz., Tirmizi/ Libas, 6.
247
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 9b- 10a. ; Hadis iin bkz. Ebu Davud/ Libas, 30. ; bnu Mace/ Libas, 7.
248
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 12a. ; irat-l slm, s.288. ; Hadis iin bkz. Muvatta/ Libas, 12.
60
alametlenmek; ya mtekebbire kendy benzetmek haramdr. Haram olduu iindrkim;

Rknl-slam ira da eyitdi: Giysinin topuktan hakk yoktur. 249
eyh Ekmelddinden yaplan bu alntyla da giysilerin topuklardan aalara kadar
uzanan eteklerinin, kibir alameti olduu ortaya kmaktadr. Bu ynyle tasavvuf erbabnn
giysilerinin ularn ksaltmalarndaki hikmet aka ortaya km olmaktadr. ayet sfler
giydikleri giysilerin ularn ksaltmam olsalar yani topuklarndan aaya doru salverseler
kibire ve gnah bir amele dme durumu ile kar karya kalacaklar. Bu adan tasavvuf
erbabnn giysilerinin eteklerini ksaltmakla, yanl bir davran sergiledikleri eletirisi
Akemseddinin bu delleri ortaya koymasyla rtlmeye allmaktadr.
Bu konuyla ilgili son olarak Akemseddinin risalesinde naklettii u hadisi de
almamza alarak dier konu balna gemeyi uygun buluyoruz.
Peygamber aytd: Mminin izarlanma incik yarsna deildir. Eer incik
yarsyla iki topuk arasnda olan dahi kayrmaz, topuktan aa olan o da kim ki libs yere
srise; tekebbrlk sebebindendir. Kyamet gnnde Allah Teala ona nazar etmeye. Sizden
ndin geen kavmin iinde bir kii giysi giyip salnurd. Nagh giysi onu tekebbrle
drd. Allah Tel onu yere geirdi. Ol kii yer iinde kmldan kmldan avaze ede ede
gider. Kyamet gn olunca.250
c) Mutasavvflarn Eski ve Yamal Siyah Giysiler Giymelerine Yaplan
tirazlara Cevap
Tasavvuf erbabnn bir dier tenkid olunduu husus eski ve yamal siyah kyafet
giymeleridir. Bu itirazlar da Akemseddin risalede bir hadisle yle cevaplamaktadr.
. Hz. Risalet (s.a.v) Aieye (r.a) vasiyyet etti.
Ayt d ki:
Ya Aie eer Bana ulamak dilersen ve yce makam bulmak dilersen
baylarla(erkeklerle) oturmaktan sakn. Ve dahi giysi karma! Eskitip yamaynca 251
249
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 12a. ; ira, s.288.
250
Akemseddin, a.g.e, Vrk., 19b- 20a . ; Hadis iin bkz., Buhari/ Libas, 5. ; Mslim/ Libas, 45. ; Nes/Zinet,
102.
251
Akemseddin, a.g.e, Vrk. , 19a. ;Hadis iin bkz., hya-l Ulum, Bbl Libas.
61
Yine sflerin siyah giysi giymelerinin sebebini aklarken Akemseddin

madddnin Fuslnden yle bir alnt yapmaktadr.
. Bir kii maktl olmu bulundu. Kafir mi? Mslman m? Bilinmez.
Mslmanln alameti ol vakit; snnetli olmak ya dahi; sakal knal olmak, yahut karalar
giymek, yahud Mslmanlarn kynde, ya ehrinde bulunmaktr.252
Akemseddin eski ve yamal kyafetler giyen sflerin Peygamberimizden gelen baz
hadislere istinaden bu fiilleri ilediklerini u hadislerle de eserinde delillendirmeye almtr.
Her kim ki gkek giysiyi terk itse; hal bu olsa ol kimsenin gkek giysiye gc
yitse; Allah Tel kyamet gnnde n ikram ide. Cennet hullesin giydre.253
bni Abbas (r.a)den yaplan bir rivayette
Hazret-i Risalet Yamur taleb etmee de kd. Eski giydii halde, dahi tevazu edici
olduu halde, dahi zri ve inilti etdii halde.254
Yaplan bu rivayetler nda da denilebilir ki Akemseddin eserinde tasavvuf
erbabnn eski ve yamal siyah kyafet giymesindeki sebepleri, bata Peygamber Efendimizin
hayatndaki rneklerle, ve daha sonra ise nde gelen slam alimlerinin rivayetleriyle
desteklemeye almtr.
d) Mutasavvflarn eyhleri Elinden Hrka Giymelerine Yaplan tirazlara
Cevap
Tasavvuf erbabnn eyhleri elinden hrka giymesi ile ilgili eletirileri, Akemseddin
eserinde u ifadelerle cevaplandrmaktadr.
. Hrka giymek ba olmaktr. Mrid ile eyh arasnda. Dahi hakim klmaktr.
Mrid nefsinde eyhini. eriatta dnya maslahatlar iin caizdir. nkim hkm klmak
mesalihi dnya iin caiz oldu. Pes niin inkar eylersin. Hrka giyrdi iin ol talibe kim
talebinde sadktr. Gkek zan ile gkek itikatla bir eyhe kast eder ki; ol eyhe bu talib
252
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk., 13a.
253
Ayn eser , Vrk., 19b- 20a. ; Hadis iin bkz., Buhari, Bbl Libas.
254
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 14b. ; Hadis iin bkz., Ebu Davud, Bbl Libas.
62
nefsinde hkm eyliye, din maslahat iin ki; ol eyhe bu talibe irad ede. Ve doru yola
klauzluya. 255
Bu ifadelerden de anlalaca gibi, sfnin eyhi elinden hrka giymesindeki maksat
nefsine eyhini hakim klmaktr. eriat asndan, bir mridin iyi niyetle bir eyhe balanp
onun irad altna girmesinde bir saknca yoktur. Mridin, eyhi elinden hrka giymesi de bu
manaya gelmektedir.
Mridin, eyhi elinden hrka giymesi yani ona kendini teslim etmesi, kendini Allah
ve Resulne teslim etmesidir. Zira; eyh olan Resuln halifesidir. Resul (s.a.v) Allah
halifesidir.256 mealinde ifadeler kullanan Akemseddin bu iddiasn Fetih Suresi 10. ayetten
yapt u alntyla desteklemektedir.
unlar ki; (Ya Muhammed) seninle el tutarlar, ahd ederler ki; senin fermanndan
kmayz derler. Onlar ahdetmezler ill Allah ile. Zira sen Onun elisisin, halifesisin, nyib-i
mnasibisin. 257
Yine risalede Akemseddin, eyh ihabuddinin Avarif adl eserinden u alnty
yaparak, sflerin eyhleri elinden hrka giymelerinin yan eyhlerine balanmalarnn ne
kadar nemli olduunu vurgulamaya almtr.
Her kimin ki stad ve eyhi mertebesi olmasa, uyduu onun eytan olmu ola.258
Bu ifadelerden de aka anlalmaktadr ki, eyh ihabddinin ifadesiyle eyhi
olmayann eyhi eytandr.
Yine Akemseddin eserinde Ebu Ali Dekkakdan yle bir alnt yaparak
dncelerini delillendirmeye devam etmitir.
255
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 28b. ; Shreverd, Avrif, Vrk. 29b; Gabriel Marcel de itaat ve
balanma konusunda yle demektedir: nsann fiilleri ierisinde yle bir tanesi vardr ki varolu onda
kendi hrriyet ve aknln hisseder. Bu da sz vererek balanma ve akdine sadakattir. Grsoy, Kenan,
Ekzistans ve Felsefe zerine Grler, Aka Yay., Ankara 1998, ss. 512.
256
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 35b.
257
Ayn yer. ; Not: Akemseddinin eserinde bahsettii bu ayet Diyanet leri Bakanlnca yaynlanan Kuran
mealinde u ekildedir. Sana bat edenler ancak Allaha bat etmi olurlar. Allahn eli onlarn ellerinin
zerindedir. Verdii szden dnen kendi aleyhine dnm olur. Allaha verdii sz yerine getirene, Allah
byk mkfat verecektir. Fetih,48/10, Diyanet leri Bakanl, Kuran- Kerim Meli, 12. Bask,
Ankara,2006, s.511.
258
63
Aac kimse dikmeden kendi kendne bitse; ol aa yapraklansa, yemi vermeye

balasa o yemi tatl olmaya.259
Ebu Ali El Dekkakn bu ifadesiyle anlatlmaya allan bu durum, Mrid ile eyh
arasndaki intisbla(balanma) irtibatlandrlmtr. Yani; Nasl bir aa kendiliinden
topraa dp, kklenip meyve verdiinde verdii rn (meyveler) ok lezzetli olmazsa onun
gibi de bir kii hibir eyhe balanmadan kendini yetitirmeye alrsa ok makbul
olmayacaktr. Bu ynyle bir kii kamil bir mmin olmak istiyorsa bir eyhe intisab etmeli
ve onun gzetimi altnda kendini yetitirmeye almaldr.260 denilmektedir.
Risalenin devamnda Akemseddin hrkay da ikiye ayrmaktadr.
Bunlardan
birincisi hrka-i iradet, ikincisi ise hrka-i teberrktr.

Hrka-i iradet: Hakiki mridin giydii hrkadr. Hakiki mrid yle bir kiidir ki
tamamiyle kendi nefsini am, nefsinin tahakkmnden kurtulmu yani kendine ait, mstakil
hibir dilei bulunmayan mriddir. O makamda ki hakk mrid tm kendi dilek ve arzularn
eyhinin dileine tabi klmaktadr. Mridlik hrkas olarak ta isimlendirilmektedir.261
Hrka-i Teberrk: Teberrk hrkas ise mridlere benzemek ve onlar gibi olmak
isteyen kimselere giydirilir. Byle bir kimseden giydii hrkann gerektirdii sorumluluk ve
artlar yerine getirmesi istenmez. Ona eriatn gsterdii snrlara sk skya bal kalmas
tavsiye edilir.262 Bu ksmdaki mridler kendilerini sflere benzetmeye alan mridlerdir.
Teberrk hrkasn giyenler Peygamber (s.a.v) u szlerine muhatap olan mridlerdir.
Bir kii, kendini bir kavme benzetse o kii onlardandr.263
Yine risalenin devamnda Akamseddin hrka giymenin farz bir davran olmadna,
evvel zamanlarda yaayan salihlerin bazlarnn hrkay bilmediklerine ve mridlerine de
giydirmediklerine dikkat ekmektedir. Hrkay giyenlerin de giymeyenlerin de hayrl bir
maksatlarnn olduuna inandn syleyen Akemseddin, Hrka giymenin bidat bir davran
259
260
Ayn yer.
261
Shreverd, Avrif, Vrk. 31a.
262Ayn
263
eser, Vrk. 32a.
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk., 36a. ; Hadis iin bkz., Ebu Davud, Snen-i Ebu Davud, Msr, 1371,
c.II., s. 367. ; Ayrca Bkz. Heysem, Mecmaz Zevaid, Msr, c.X, s.271.
64
olduunu syleyenlere; Hrka giymek olsa olsa bidat- hasenedir.264 eklinde cevap
vermektedir.
e) Mutasavvflarn eyhlerinden El Alp Tvbe Etmelerine Yaplan tirazlara
Cevap
Akemseddin, tasavvuf erbabnn eyhlerine biat edip tvbe etmesini eletirenlere
yle cevap vermektedir.
. Bu fukara, eyhlerin elin alp tvbe ettikleri bundandr ki; grdler tefsirlerde
ve dahi Avarifde; unu ki; Bedrstiy ve rastiy ashab biat ettiler, elini aldlar
peygamberin (s.a.v) unun zerine ki; her gh ki; buyruk gele, peygamberden (s.a.v) iideler,
muti olalar. D varlkda ve gnzelikde, kolaylkda ve adlkta ve gussada peygamberle
(s.a.v) biat ettiler. Mbarek elini tutmak ile.265
Nasl ashab Hz. Peygamberin elini tutarak Ona darlkta, zorlukta, kolaylkta ve
bunun gibi durumlarda Onunla olmay vaad ederek biat ettilerse, eyhlerden el alp tvbe
etmede bunun gibidir. nk Meayh, kavmi iinde, enbiya gibidir. 266
Yine Akemseddin eserinde bu konuyla ilgili kendi ifadeleriyle yle ifadelerde
bulunmaktadr.
Pes tvbede ve mbayaatta, eyh eli Peygamber (s.a.v) eli yerine durur. Peygamber
(s.a.v) eli, Allahn (c.c.) kudret eli yerine durur. Zira ki; Peygamber Allah'n (c.c.)
halifesidir. Meahiy dahi Peygamber (s.a.v) halifeleridir.267
Benim mmetimin limleri, Benim eminlerimdir. eriatm saklayclardr.
mmetim iinde.268
Mrid eyhinin elini almak, heman mbayaat olur. Resulle (s.a.v) Resulle (s.a.v)
mbayat etmek Allahla (c.c.) mbayaat olur.269
264
265
Ayn eser, Vrk. 39a.
266
Ayn eser, Vrk. 39b.
267
Ayn eser, Vrk. 40a.
268
Ayn eser, Vrk. 36a. ; Ayrca Bkz. Suyuti, El Feth-l Kebir fi zamm- Ziyadeti-l Camis-sagir, c. II, s.251.
269
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 40a.
65
f) Mutasavvflarn Kuran ile Birlikte, iir de Okumalarna Yaplan tirazlara

Cevap
Risalenin Akemseddini, bu eletiriye u cevab verir;
. bu kaville ki; Bu fukura cem ettikleri arab ve trk ve faris iirleri Kuran ile
meclislerde ve mahallelerde ve Mescidlerde Avarifte muttali olduklarndandr. Drstlne.
Avarifte muttali olduklar budur ki;
Bir kii Hz. Risaletin zerine girdi. Hal buydu katnda Resulun, baz kavm Kuran
okurdu ve baz kavm aydlm iir ayudurd. Yani ol kii aytt:
Ya Resulallah Kuranla iiri cem edersin bir meclis iinde, yan bad grd
ikisinin cemin: peygamber (s.a.v.) aytt;
Bir kerre Kuran ve bir kerre iirden ayduruz.
Pes yle olsa; gnah olmaz imi bir meclisde: gah Kuran okumak gh iir
aytmak.270
Akemseddin peygamber efendimizin hayatndan bir olay alnts yaparak sflere
yaplan bu eletiriyi cevaplandrmaktadr. Resulullah (s.a.v)da onaylad bir durum olan
Kuran okunurken, ara yerde iir de okunabilecei hal, Mutasavvflarn eletiri olunduu
hususlardan biri idi.
Yine Akemseddin bu hususla ilgili Peygamber efendimizin mescidde Hassan (r.a.)
iin kurdurduu bir minberden bahsetmektedir. Kurdurulan bu minberde, Hassan (r.a.)
Peygamber efendimizi Hicv eden kiileri hicvedermi.271
Bu olaydan da anlalmaktadr ki Peygamber efendimiz zamannda Kuran okunan
mescidlerde konu itibariyle slam akidesine zt olmayan; bilakis tevhid ve tezkir ierikli iirler
okutulmaktayd.272
g) Mutasavvflarn Topluca Kuran Okumasna Yaplan tirazlara Cevap
Yine sflere yaplan eletirilerden biri de, Kuran hep birlikte yani topluca
(mselsel) okumalardr. Akemseddin, bu eletiriye teravih rnei ile cevap vermektedir.
270
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. ,40b- 41a. ; Ayrca bkz. Shreverd, Avrif, Vrk. 41b. ; Benzer bir
hadis iin bkz. Nes/Sehiv, 99.
271
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 41b. ; Hadis iin bkz. Buhar, Kitabu-l Megzi, Bab 32.
272
66
Nasl ki teravih namazn cemaatle klmak peygamber efendimiz dneminden sonraki

dnemlerde ortaya kmtr ve ulema tarafndan bidat- hasene olarak kabul edilmektedir.
Ayn ekilde sflerin Kuran hep birlikte okumalar buna benzeyen bir bidat- hasenedir.
Nitekim bu uygulama amda, Rumda ve Frisde yaplagelen bir adet halini almtr. 273
) Mutasavvflarn Hediye Almalarna Yaplan tirazlara Cevap
Bir dier eletiri ise sflerin beylerin at ve ihsann kabul etmeleridir.
Risalenin Akemseddini bu eletiriye de u cevaplar vermektedir.
Fukara beylerin atlarn ve hedyalarn kabul ettikleri, ol hadisle amel ettiler
ki; ol hadis mer den (r) rivayet olundu. mer Peygamberden (s) rivayet kld. Ol hadis
budur ki; Peygamber (s) aytt:
Her kim ki ona nesne verilse, dilemeden onu alsun, ol kii; bedrsti ol bir rzkdr
ki: Allah ona rzk etti. Ve dahi amel ettikleri in bir eserle kim ol rivayet olundu. Rivayet
olundu Aliden (Allah ondan raz olsun) el Ali aytt:
Sultan helldan, haramdan bulur. Ol ne verirse; alkim, ol sana helal verir 274
Sabit olu Habibden rivayet olundu aytt ki; Ben grdm ki bn mer ve Abdullah
bin Abbas, Muhtarn275 hediyesi geldi idi kabul ettiler. 276
Akeyh, eserinde yapt bu alntlarla sflere yaplan bu eletiriyi de bertaraf etmi
bulunmaktadr.
h) Mutasavvflarn Cezbe Hallerine Yaplan tirazlara Cevap
Sflere yaplan dier bir eletiri de demlenip(hal galebe edip), haykrmalardr. Bu
eletiriye de Akemseddin Peygamber Efendimizin hayatndan yapt u alntyla cevap
vermektedir.
Peygamber (s) bir gn ashab- suffe zerine girdi. Oturdu. Hz. Risalet (s.a.v)
ashab- suffe arasnda dahi aytt:
inizde var mdr kimse ki bize abyt okuya?
273
274
Hadis-i erif iin bkz. mam Serahs, erhu Siyeri Kebir, Nereden: Selahaddin Mneccid. c.I, s. 99.
275
Muhtar Sekaf, Hayat iin bkz. slam Ansiklopedisi, c. VIII, s. 513516.
276
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 42b- 43a- 43b.
67
Bunlardan birisi aytt. iir bu idi:

Arzu ylan sra cigerimi, yoktur ona tabibi dahi
Rakki ill Habb oldur ki; gayetten sevmiim, onun katndadr efsun tiryaki.
nki dier kii bu iiri okudu. Hazret-i Risalet tevecch etti. Devruklendi dahi
sana soluna, eildi hareket eyledi. Hatta mbarek ridas iki ininden dt. Ashab- Suffe
drtyz idi, riday alp aralarnda drtyz pre eylediler. lep balarna dikdiler
teberrkden tr. 277
Akemseddin, Peygamberimiz ile Ashab- Suffe arasnda getii rivayet olunan bu
diyalogdan hareketle, sflerin eletirildikleri bu hususun, bidat olmadn aklamaya
almtr.
Yine bu hususla ilgili olarak Akemseddin eserinde, mam- Eb Talib- Mekkinin
Ktul-Kulubdaki szn278 alnt yaparak slmn nde gelen ahsiyetlerinde de bu hallerin
bulunduunu delillendirmeye almtr. Yaplan bu alnt u ekildedir.
Tahkik gittiler ounmak, demlenmek ve haylanmak yoluna limlerin ulular ve
gnl ehlinin bykleri. (Bu yola gidenler tabinin iinde oidi.)
Onlardan Reb bin Heysem ve Veys el- Karen ve Zrare b. Evfa (r.anhum) dahi
onlara benzeyen ululardan, bunlarn ahvalini bilen ashab bunlar inkar etmediler. Ol ashab
ki; bu yola giden tabinin ahvalini bilirlerdi; dahi inkar etmezlerdi. Ulu ashablard.
Peygamber'in (s) mer gibi ve bn-i Mesud gibi ve Huzeyfe gibi (radyallahu anhm).
Hal buydu ki; mer dahi ounurdu. Hatta otururken derdi, debelenirdi deve gibi.
Bu hal Saidle dahi eriirdi. Hal buydu ki; ol Resl ashabnn zahidlerinden idi. Dahi eriler
beylerinden idi. mer (r.) Saidi, am ehline hakim gnderdi. am ehli mere beti yazdlar.
Beti iinde Saidin halini andlar. Said aunurdu otururken geerdi. Ehl-i am, mecnundur
deyu korkarlard. Zira ki; bu hali bilmezlerdi. Hal buydu ki; bu hal rif sofilerin vecdiydi.
Bundan sonra mer (r.a.) bu hali bildi. Daha da hayrn artrd. Dayim ikram edip; Saidin
fazln bildirdi. Dah Saidi ululad.279
277
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 45b- 46a. ; Aradmz kaynaklarda bu hadisi bulamadk.
278
Ebu Talib-i Mekk, Kutu-l Kulub, c.I, s. 481.
279
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 46b- 47a- 47b.
68
Akemseddin, risalesindeki bu blmde, ilk olarak Peygamber efendimizle Ashab-

Suffe arasnda yaanan bir olay naklederek Mutasavvflarn demlenip, haykrmasndaki
hikmeti aklamaya almtr. Daha sonra, ashab ve tabiinin bu davranlara sahip olduunu
ifade eden alntlar yaptktan sonra Halife Hz. mer'le, ama hakim tayin ettii, Said (r.a.)
arasnda geen bir hadiseyle dncesini daha da pekitirerek cevap vermitir.
Ksaca Akemseddin, mutasavvflarn demlenip, haykrmasn, yani cezbelenmesini,
bidat bir davran olarak ifade etmenin, yapt bu delillendirmeler dorultusunda doru
olmayacan savunmaktadr.
I) Mutasavvflarn Ta Giymelerine Yaplan tirazlara Cevap
Tasavvuf erbabna yaplan dier bir eletiri de ta giymeleri zerinedir.
Bu hususla ilgili de, risalenin Akemseddini, yine Peygamber Efendimizin bir
uygulamas ile bu itiraza cevap vermitir.
Hz. Risalet (s.) brk giyerdi. Gah amameyle gah amamesiz az olurdu ki; peygamber
(s) brkn namaz iin stre eylerdi. Allah zrlk edici aytt: Namaz iin strenin miktar
eyerin art ka mikdarncadr. 280
Sizden biri, gz nnde eyerin ard ka dekl nesne kosun namaz klsn, stre
ardndan geenden kayrmasn. Eyerin ard kann miktar bir ardr. Netekim; fukaha
kitaplarnda ayttlar: her kim ki; sahrada namaz klsa; nnde bir ar miktarncaya dahi
artuk stre diksin.
Bilindi ki Peygamber'in (s) brkn stre edindiinden ki; brk uzun imi.281
Akemseddinin bu ifadelerinden de anlalmaktadr ki Peygamber Efendimizin
kulland brk (ta) uzundu. nki; peygamberimiz baz zamanlarda, tacn namaz iin stre
olarak kullanmaktayd. Fukahann ifadesine gre, stre bir arn uzunluunda olmaldr. Bu
verilerden hareketle Peygamber efendimizin giydii brkn (tacn) uzun olmas ihtimali daha
gl gzkmektedir.
Sfleri
eletirenler
bu
aklamalar
yneltmektedir.
280
281
Ayn eser, Vrk. 50a.
69
zerine
Akemseddine
eletiriyi
Peki Peygamber (s.a.v)nin tac uzun idiyse neden ashabn brkleri (taclar) ksa
idi. 282
Akemseddin bu itiraza da u ekilde cevap vermektedir.
Peygamber'in (s.a.v) brk uzun olup ashab brk ksa olmakda mahzur yok.
Peygamber'in (s.a.v) giysisini tebih etmek lzm deildir. nallah beyan yerinde gele.283
Akemseddinin bu ifadelerinden de anlalmaktadr ki ashabn ksa brkler (taclar)
giyinmesi, Peygamber'in de ksa brk giymi olduu sonucunu dourmaz. Zira ashab,
Peygamber'in giysisine kendi giysisini benzetmek zorunda deildir.
Ayrca risalenin devamnda Akemseddin sflerin giydikleri tacn dlbentli,
dlbentsiz giymeleri yznden bidatla sulamalarna ramen, bu konuda kendi giyim,
kuamlarna da dikkat etmedikleri ve bidata dtklerini ifade etmektedir.284
Bu durumla ilgili de Akemseddin eserinde u ifadeleri kullanmaktadr.
Taan ediciler fukaray ol bidate nisbet ederler ki; kendileri ol bidat iindedir.
Gine kendileri zumnca, yani zira; tan edenlerin brkleri uzundur. Dlbentlerinden tara
kmtr. Ashab brkleri gibi, balarna yapk deil. Bu tan edenlerin kendileri,
bidattadr. Zira; giysileri murabba dahi ince krkler dahi ferecedr. Hal budur ki; Resul
(s.a.v) bunlarn gibi giymedi. Taanlar halka iyilik buyururlar dahi nefislerini unuttururlar.
Ol iyilii kendileri ilemezler.285
i) Mutasavvflarn nsanlardan Madd Yardm stemelerine Yaplan tirazlara
Cevap
Sflere yaplan itirazlardan dier birisi de halktan kendileri ve bakalar iin para
dilemeleridir.
Bu itiraza da Risalenin Akemseddininin cevab yine bir hadis naklederek olmutur.
282
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 50 b.
283
Ayn yer.
284
Ayn eser, Vrk. 51a- 51b.
285
Ayn yer.
70
Bu fukara dilendikleri kendileri borcu iin; yahut gayr borcu iin Mesabih ve
Mearik hadisiyle amel ettikleri indr. Ol Mesabihde ve Mearkda gelen hadis286 oldur
ki:
Dilenmek haramdr. lla n birisine biri ol kiidir ki: borlu oldu (bir gnn)
borcunu, kan bahasn boynuna almak ile ona dilenmek helaldir. T ol borcu deye. Ondan
sonra kendini tuta; dilenmeye. Bir dahi ona dilenmek halas olann ol kiidir ki; ona bir afet
yetiti ki; maln helak eyledi. Ol mal helak olduktan sonra ona dahi dilenmek helal oldu. T
eriince ol miktar maliki dirlk onunladr. Bir dahi dilenmek helal olan odur ki, ona
yoksulluk eriti. Ondan sonra ol yoksulluk erien kiiye helal olur ta eriince; ol miktar-
mala ki; onunla dirlik olur. 287
Hadisten de anlalaca zere dilenmek baz durumlar dnda haramdr. Yani
mutlak olarak her durumda haram deildir.
Yine bu hususla ilgili Akemseddin risalesinin devamnda kendi ifadeleriyle yle
ifadeler de kullanmaktadr.
Pes dilenmek kendi borcu in bigayri kii borcu in mezmum deildir. Belki
mstehaptr. Ve ululuktur ve fahrdin ol hulklardan dr ki; halykn ulularndan sadr olur.
Dilenmek sevgilidir mminlere yardm etmek iin; mminlere kesr-i nefsi iin. Baz
mnkirler, mslmanlara yardm etmek iin dilenmei zemmettiler.288
Akemseddin yaptmz alntdan da anlalaca gibi, zellikle mminlere yardm
etmek iin yaplan dilenme iini stn bir davran olarak nitelendirmektedir. Mslmanlara
yardm etmek iin yaplan dilenmeyi ktleyen ahslarn, bu eletiriyi yapmakla kt bir i
yaptklar Akemseddin tarafndan vurgulanarak ifade edilmektedir.
Nitekim gnmzde de slam eitim gren rencilere ve vakflara yardm iin
toplanan maddi yardmlar da bu bak asyla ele alnabilir. Bu yaplan yardm faaliyetleri
dilencilik ad altnda nasl eletirilemiyorsa, o dnemde baz tasavvuf erbabnn bakalar ve
mslmanlara yardm iin topladklar yardmlar da bu bak as erevesinde eletirilemez.
286
Mslim, Kitabz-zekat, Matba- Amire, 1328, c.II, s.24.
287
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 51b- 52a.
288
Ayn eser, Vrk. 53a 53b.
71
j) Mutasavvflarn As Tamalarna Yaplan tirazlara Cevap

Sflere yaplan dier bir itiraz ise ellerine asa almalardr. Bu eletirilere de cevap
veren Akemseddin, as tamann snnet olduunu vurgulamaktadr. Tm peygamberlerin
ortak snnetlerinden biri olan asa tamakla ilgili risalede ibni Abbastan alnan u rivayete
yer verilmektedir.
As getirmek mecmu enbiyann snnetidir. Ve dahi mminlerin alametidir. 289
Ayrca Akemseddin bu hususla ilgili eserinde Hasan- Basr yle ifadelere yer
vermektedir.
Asa getirmenin (tamann) alt hassas vardr:
Evvel budur ki; Peygamber snnetidir. (aleyhimsselam)
kinci: Salihler bezeidir(yani sssdr).
nc: Dmanlar in, yani kelb ve ylan ve gayri nesne gibi silahdr. Onlar
defetmee ve ldrmee yarar.
Drdnc: Zaiflere yardmdr.
Beinci: Mnafklara gussadr. Zira; mminlerin ziyneti olucak yarauk olur,
mminler ol sebepten gkek gzkr. Mminlerin gkek olmas mnafklara gussadr.
Altnc: Bu ki; sevablar da artuklukdur. Yani; sevablar iinde bunun sevab, artuk
sevabdr. Zira cemi-i enbiyann iledii itir.290
Yine Akemseddin asa kullanmakla ilgili Ebul-Leys-i Semerkandnin Bustnl
Arifininden bir alnt yaparak grn iyice pekitirmeye almtr. Yaplan bu alntda
Ebu-l Leys Semerkandi yle demektedir.
Mmin asyile olsa; eytan ondan kaar. Ve dahi ondan mnafk ve facir korkar.
Dahi kbleye kar diker namaz klsa. Ve kuvvet olur yorulduunda.291
289
290
291
Ayn eser, Vrk. 54b. ; Ayrca Bkz. Ebu-lLeys Semerkand, Bostan-l Arifin, 66. Bab. , zzet efendi Matbaas
Basks, 1296, stanbul, s.122
72
k) Mutasavvflarn Kara Edk(Ayakkab) Giymelerine Yaplan tirazlara

Cevap
Tasavvuf erbabna yaplan bir baka itiraz ise sflerin kara edk giymeleridir.
tirazclar bunun mekruh olduunu iddia etmektedir. Bu itirazlara risalenin Akemseddini
yle cevap vermektedir.
Fukara kara edk giymeleri; Kunyede, grdkleri indr ki, Kara edk
ulemanndr.
Kzl edk, Firavunundur. Ak Edk, Firavn veziri Hmnndr. Ve Kunyede aytt
ki, Kunyetl-Fetv, ss mam- Zhid: Fukahadan yirmi kiiye uradm Belh ehrinde
bunlarn hibirinde ak edk grmedim ve dahi iittim ki; bunlardan kimse giymi ola. Rivayet
olundu ki Hz. Risalet (s..) kara edk giydi. Ve dahi iki kara edk Habe padiah Necaiden
armaan geldi. Peygambere (s.) Peygamber (s.) ald geydi292.
l) Mutasavvflarn Kesintisiz Oru Tutmalarna Yaplan tirazlara Cevap
Sflere yaplan dier bir eletiri konusu ise savm- visal293 tutmalardr.
Bu itiraza da Risalenin Akemseddini yle cevap vermektedir.
Hz. Risaletin ibu hadisinden ki; Kaan gn bitse magribinden, gece gelse;
merkdan, tahkik oru tutun.294 Fehm ettiler ki; Kaan gece girse; gecenin girmesi orucun
sabah oldu, hkm-i eri ynnden. Onun in ki; gece eran oru mahalli deildir. Zira
oru gndz olur gece olmaz. Pes byle olsa, gece fasl oldu iki gnn arasn bir kii
orucunu amasa; uladr gn yahut on gnde bir yese savm- visal etmi olmaz.295
Yine risalenin ilerleyen blmlerinde Akemseddin peygamber efendimizin
sahabilerine ve mmetine srekli oru tutmay men etmesi onlara olan ar efkat ve
merhametinden dolay olduu ve bu durumun da haram olaca manasna gelemeyeceini
ifade etmektedir.296
292
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 55a- 55b.
293
Savm- Visal: ftar yapmadan aralksz birka gn ard arda oru tutmak.
294
Benzer bir hadis iin bkz. Buhari, Tecrid-i Sarih, Kitbs Savm, 932.
295
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 55a- 55b.
296
Ayn eser, Vrk. 57a.
73
Yine Akemseddin risalesinin devamnda kiiye zahmetli gelmiyorsa aralksz oru

tutmann nefis terbiyesi iin iyi bir yol olacan ve ayrca sevap alacan da ifade
etmektedir.297 Hz. Ebu Bekirin (r.a) alt gn aralksz oru tuttuunu, mer (r.a.)n gnde
bir orucunu atn ve Abdullah b. Zbeyr (r.a.) yedi gnde bir orucunu atn da ifade eden
Akemseddin bu sahabelerin byle bir davrana girmelerini Peygamber (s.)in u hadisine
istinaden yaptklarn sylemektedir.
Zahmet ekmeyeniniz aralksz oru tutsun.298
Sflerin savm visal tutmalarndaki ama ve hikmet bu ifadeler nda daha
anlalr hale gelmektedir. Nitekim Akemseddinin eserinde Kad yazn ifa adl kitabndan
yapt u alnt da, konunun daha anlalr hale gelmesini mmkn klmaktadr.
Peygamber'in (A.S.) mmete efkatindendir ki; mmetini meneyledi savm-
visalden.299
Yani bu ifadeden anlalmaktadr ki Peygamberimizin bu ameli nehy etmesi, haram
klmas anlamna gelmemektedir.
m) Mutasavvflarn Topluca Zikretmelerine Yaplan tirazlara Cevap
Sflerin eletiri olunduklar bir dier husus da, halka halinde zikretmeleridir. Bu
itiraza da Akemseddin risalesinde Peygamber Efendimizden yapt bir alntyla cevap
vermektedir.
. Peygamber aytt:
Kaan urasanuz uman (cennet) emenlerinden bir emene atlayunuz. Ol emenden
ashab ayttlar:
Ya Resulullah umak emenleri ne nesneleridir.
Resul Hazreti aytt:
Zikir Halkalardr.
Peygamber Hz. Aytt ki; Allah Teala aytt:
297
298
Ayn yer. ; Benzer bir hadis iin bkz. Buhari, Tecrid-i Sarih, Kitbs Savm.
299
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 58a. ;Bu hususla ilgili hadis iin bkz. Buhari, Tecrid-i Sarih, Kitbs Savm, 933.
74
Kaan Beni kulum ansa, admdan gizli Ben dahi onu feritahlardan gizli anam. Ol
beni halk iinde anarsa ben ol kulumu ol halktan ol blkden ye halk iinde anam.300
Dier btn itirazlarda olduu gibi Resulullahn hayatndan bir rnek, sahabenin
hayatndan bir olay ve peygamberler ve evliyalarn uygulamalarndan numunelerle cevap
vermektedir. Bu eletiriye da bu ekilde karlk vermitir.
Ayrca Akemseddin risalesinde uzun uzadya zikrin neminden bahsetmi ve bu
hususla ilgili nemli alntlara eserinde yer vermitir.
Allah' ann, kyamda olduunuz halde dahi, oturduunuz zamanda dahi, yannz
zerine olduunuz halde.301
Ayrca Akemseddin Peygamber efendimizden yapt bir hadis alntsnda
Allah'n zikrini o kadar ok edin ki insanlar size delidir desinler.302 fadelerini
eserinde, yorumlarken sflerin halkalar halinde ve cehri zikir yapmalarnda, bu hadisin
nemli bir yerinin olduunu ifade etmektedir.
nki; halkn deli diyecei ekilde zikreden bir kii doal olarak aktan ve gz
nnde zikir yapmaldr ki halk onu grp ona deli diyebilsin. 303 Bu ynyle sflerin halkalar
halinde ve cehr bir ekilde zikir yapmalar, Akemseddinin bu yorumu erevesinde bidat
bir davran olarak nitelendirilemez.
Yine aktan ve gz nnde zikir yaparken tasavvuf erbabnn baz amalar olmas
gerektiini belirten Akemseddin, bu hususu da yle aklamaktadr.
Zikri aikre etmenin mstehapl, halka din retmek ve halka din aikre
klmak in olmaldr. Ve dahi zikrin bereketini iitenlere, evlere ve dahi hayvana eritirmek
in olmaldr. Ve dahi zikir eden her ya ve kuru, o edilen zikrin avazn iitsin ve tanklk
etsin in olmaldr. Fakat riya in olmamaldr.304
300
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 64a- 64b.
301
Ayn eser, Vrk. 59b. ; Ayet iin bkz. l-i mran, 3/191. Onlar ayaktayken, otururken ve yanlar zerine
yatarken Allah anarlar. Gklerin ve yerin yaratl zerine dnrler. Rabbimiz bunu bo yere
yaratmadn, seni eksikliklerden uzak tutarz. Bizi cehennem azabnda koru derler.
302
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk.60a. ; Aradmz kaynaklarda burada geen hadisi bulamadk.
303
304
Ayn eser, Vrk. 61b.
75
Grlmektedir ki cehr zikir yapmak iin de niyetin doru olmas ve cehr zikri
yaparken bu yaplan zikrin belli bir amaca hizmet etmesi gerekmektedir. Yani zikri aktan
yaparken amacn salih olmas yani riya iin yaplyor olmamas gerekmektedir.
Yine bu balamda Akemseddin eserinde u ekilde iki hadis alnts yaparak
grlerini desteklemeye almtr.
Gafiller iinde zikreden, Allah yolunda gaza eden gibidir.305
Her nesnenin pasn giderici vardr. Gnl pasn zikrullah giderir.306
n) Mutasavvflarn Halvete Girip, ile karmalarna Yaplan tirazlara Cevap
Tasavvuf erbabna getirilen eletirilerden biri de sflerin halvete girip, ile
karmalardr.
Bu itiraza da risalenin Akemseddini eserinde yle cevap vermektedir.
Sfiler halvete girdikleri, grdklerindr. Meark da ibu hadisi ki: Mcavir
oldum Hira Danda bir ay vakitkim tamam ettim, dedim mcavirliimi indim dadan.
Avarifde grdkleri n ibu sz k: Bedrst Ayie (R.A.) aydur: aytt: Vahy cinsinden
evvel nianlanan Peygambere uykuda gerek dn grmek idi. Hi d grmezdi. lla
gelrdi. Sabah al gibi. Yani gerek aikre gelrdi. Ondan sonra ona sevgili oldu. Halvet
yer dahi Hira Dana gelrdi. Anda ibadet ederdi.307
Peygamberimizin (s.) Hira maarasndaki halvetini sflerin halvete girmesine delil
gsteren Akemseddin, risalenin devamnda Hz. Musann Tur- Sinaya Allah tarafndan
arlp burada 40 gn oru tuttuktan sonra Tevrat kendisine indirmesini308 de tasavvuf
erbabnn halvete girip, ile karmasna delil gstermektedir.309
o) Mutasavvflarn Abdest Alrken Bakasndan Yardm stemesine Yaplan
tirazlara Cevap
305
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 62a. ; Benzer bir hadis iin bkz. Tirmizi/Deavat, 6. ; Hadis iin ayrca
bkz. Aclun, Keful- Hafa, c.I, s. 420.
306
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 64b. ; Aradmz kaynaklarda burada geen hadisi bulamadk.
307
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 76b-77a.
308
Meryem, 19/52.
309
76
Sflere yneltilen bir dier itiraz ise, abdest alrken bakasndan yardm
istemeleridir.
Akemseddin risalesinde bu itiraza da Tebk Seferinde geen bir hadiseyi delil
gstererek cevap vermektedir.
.Mearikde ve dahi Mesabihde ki Peygamber Tebk gazasnda abdest almak
istediinde Muireden yardm taleb eyle di ki;
Ya Muire! Gnder barda tut. Dahi grdler same nakletti hadisdeki same su
koydu Peygambere abdest aldurtmaa Mekke yolunda Arafeden dnd vakitte310
Anlatlan olayda da grld gibi, Peygamber Efendimizin(s.) yanndaki
sahabelerden abdest alrken yardm istemesi ak bir durumdur.
) Mutasavvflarn Allah (c.c) Ryada Grlr Demelerine Yaplan tirazlara
Cevap
Tasavvuf erbabna yaplan eletirilardan biri de; Hak Tealann dde grleceini
sylemeleridir.
Akemseddin, ilk olarak bu eletiriye yle cevap vermektedir. ayet Hak Tealay
dte grmek mmkn deilse, gemi birok ulema ve meayih te bu eletiriye hedef
olmutur. Mesela ulema-i Muhaddisin yle buyurmaktadr.
. Hak Tealay dde grmek, Peygamberler grmek, feritehler grmek, gne
grmek, ay grmek, uallu yldz grmek dah yamurlu bulut grmek, muhakkak ki bunlar
grmektir, zira eytan kendini bunlara benzetemez. 311
Yine Akemseddin bu hususla ilgili eserinde Cneydi Badadinin days ve eyhi
olan Srr-i Sakatiden yle bir ifadeye yer vermektedir.
Ben vel demezem ol kiiye ki; dde, ya vak de Haktealasn her lhza gz
amada, yahut her saatte yahut her gnde, yahut her ayda yahut her ylda, yahut mrnde bir
kerre yahut nice kerre suretsiz ve keyfiyetsiz grmeye.312
Burada nemle ayrtrlmas gereken bir husus vardr ki, o da udur. Hak
peygamberler haricinde bir kiiye, bu husus mmkn olmayan bir durumdur. Haktealay
310
311
Ayn eser, Vrk. 89a - 89b.
312
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 91b 92a.
77
dde grmek demek, zahir gzle grmek anlamna gelmez. Akemseddin de eserinde bu
hususun ayrtrlmas gerektii zerine vurgu yapm ve bu hususla ilgili eserinde u
ifadederi kullanmtr.
Bir kimse dese ki, Allah Tel dde yahut vakde suretle veyahut bir trl
keyfiyetle grlr ve ya da dese ki Hak Tel dnyada zhir gzyle grlr.
Baz meayih ittifak ettiler bu gibi sz diyenin yalanlanmasna ve azgndr
denmesine.313
Grlyor ki Akemseddinin ifadesiyle Hakteala belli bir surette grlr, veya
dnyada zahir gzyle grlr demek, yanl bir ifade olacaktr. Fakat Hak Tel ryada belli
bir suret iinde olmakszn grlebilir, denilebilir.
p) Mutasavvflarn Peygamber (s.a.v.) Mirata Allah (c.c.) Zahir Gzyle
Grd Demelerine Yaplan tirazlara Cevap
Sflere yneltilen bir dier itiraz ise, Resulullah Mirata Hakk zahir gzyle grd
demeleridir.
Akemseddin bu itiraza da cevap vermitir. ncelikle insanolunun yaratl icab
organlarnn snrl zelliklere sahip olduu bir gerektir. nsan hereyi gremez, hereyi
duyamaz vs. fakat Resulullah (s.) iin durum byle deildir. Bu durumu Akemseddin
risalesinde yle dile getirmektedir.
. Bilgil ki; Peygambere mensub olan nurlar yle galib olur ki; gz ve kulak ve
burun ve dil ve cemi aza Hz. Risaleti kendi muradlarna ve alemlerine ekemezler.
314
Yani sradan bir insan iin olaanst olabilecek bir ey, Allah'n Resul(s.) iin bir
anda sradanlaabilir.
Peygamberin(s.) envar havassn hkmn kahrettiini bildikten sonra bilgil ki;
bedrst havassn hissettikten sonra vaki olan hisse mterettib olan nur- batn zahir
nesnelere megul klmaktr. Ve dahi zahir aleme ekmektir. Ve dahi dndrmektir. Nrun
yzn alem-i gaybdan ve melekuttan alem-i ehdete ve alemi mlke.315
313
Ayn eser, Vrk. 92a
314
Ayn eser, Vrk. 96a.
315
78
Bu alntdan da anlalmaktadr ki sradan insan iin gayb olan bir husus Hz.
Peygambere gayb olmayabilir, onun mahede alanna girebilir. Bu izahatdan da anlalaca
zere normal artlarda sradan insanlara olamayacak durumlar, peygamberlere mmkn
olabilir. Resulullahn(s.) Mirata Hak Tealay
grmesi, bu yaklama gre mmkn
olacaktr.
Bu hususu da Akemseddin u szleriyle aklamaktadr.
. Pes grrd Hz. Risalet gzyle uyanklnda ol nesneyi ki an dde grr
Resulden gayri kii. Miktl- Envar da bu anlan gibidir. Pes evliya, Hak Tely dde
grrlerdi. Peygamber (s.) onlarn dde grdklerini hissi gzyle uyanklkta grrd.316
Grld gibi Akemseddin, Risaletn-Nuriyyede kendi zamannda yaayan
mutasavvflara yaplan tenkidleri, Kuran, snnet ve fukaha grleri erevesinde
cevaplandrmaya almtr. Bunu yaparken de ciddi bir ehl-i snnet savunucusu olduunu
gstermektedir. nk yapm olduu tm savunmalarda delil gsterdii limlerin ve
fkihlerin hepsi, ehl-i snnet limleri ve fkihleridir.
Bizim
almamzda
maddeler
halinde
incelemeyi
uygun
bulduumuz,
mutasavvflara yaplan itirazlara verilen cevaplarn dnda, Akemseddinin RisaletnNuriyye adl eserinde, tavvufla ilgili baz meseleler de ele alnm ve bu meselelerle ilgili
ayrntl bilgiler verilmitir. Biz bunlar nc blmde, Akemseddinin tasavvuf grleri
bal altnda incelemeyi uygun bulduk. Bu sebebeple bu blmde bu eserin yazl sebebi
olan, mutasavvflara yaplan tenkidlerin yetler ve hadisler nda cevaplandrlmas ile ilgili
meselelerin maddeler halinde incelenmesi konusuna yer verdik. Akemseddinin RisaletnNuriyye adl eseriyle ilgili bu bilgileri verdikten sonra, imdi de Makmtl-Evliya adl
eserinin ieriinin incelenmesine geelim.
C) RSALETN NURYYE ADLI ESERN TERCEMELER
Bakabildiimiz birok kitap ve ansiklopedide Risaletn-Nuriyyeyi terceme edenler
hakknda geni bir bilgiye ulaamadk. En mehur olan tercemeler arasnda en ok bilineni
Akemseddinin kardei Hac Ali Efendinin tercemesidir. u an piyasada bulunan,
Akemseddin ile ilgili en kapsaml almay yapan Ali hsan Yurd Hocann almasnda da
Akemseddinin kardei Hac Alinin Risaletn-Nur eserinin tercemesi yer almaktadr.
316
Ayn yer.
79
Ayrca Bolulu Himmet Efendinin Sleymaniye Genel Ktp. Hac Mahmut Ef. Ktp. No:
2863te kaytl bir tercemesi de bu eserle ilgili ulalabilecek tercemelerden birisidir.
Akemseddinin kardei Hac Alinin Tercemesinin bir nshas Ankara Milli
Ktphanesi, bni Sina kitapl yazma eserler blm Yz. F. B. 570/1 numarada kaytldr.
II) MAKAMATL-EVLYA
A) MAKAMATL-EVLYA ADLI ESERE GENEL BR BAKI
Ensinin Menakbnda Akemseddine ait eserler iinde zikrettii Makmt- Evliya
adl eserinin tam olarak Akemseddine ait olup olmad ihtilafl bir konudur. Fakat eser
uslp ve muhteva asndan incelendiinde Akemseddine ait olduu anlalmaktadr.317
Akemseddinin eserlerini ksaca ele aldmz blmde de bahsettiimiz gibi, farkl
nshalarda yer alan bablarn says da deimektedir. Akemseddinin hayat ve eserleri ile
ilgili geni ve kapsaml bir alma yapm olan Ali hsan Yurd da yapt almada bu eserin
bablaryla ilgili unlar sylemektedir.
Makamat- Evliyann; niversite Ktp. T.Y. 816 daki nshaya gre 17 Baba, Nuru
osmaniye Ktp. 2229 numaradaki nshaya gre; 18 bba veya makama, hususi kitaplmzda
mevcud yazlm nshaya gre onsekiz baba, yine hususi kitaplmzdaki yazs 15. asr alan
tarihsiz bir nshada onyedi bba ayrlm olarak gryoruz. Fakat ufak tefek takdim ve
tehirler ve zamana gre ifade deiiklikleri ile hepsinde ayni konular vardr.318
Bu ifadelerden de anlalaca zere nshasna gre; baz nshalarda 17 bb, baz
nshalarda 18 bbdan olumaktadr.
imdi biz burada 17 bba ayrlan nshada yer alan konular yalnzca balklaryla
aktaracaz.
Birinci Bab: Alemde Mrid Kimdir? Mrid Kimdir? rad Kimin Hakkdr. Onu
Bildirir.
kinci Bab: Velayet Makamn Bildirir.
nc Bab: kinci Velayet Makamn Bildirir.
Drdnc Bab: Fena Makamn Bildirir.
317
Yakt, Akemseddinin Eserlerinin stanbul Ktphanelerindeki Yazma Nshalar zerine Bir nceleme,
Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, s.44.
318
Yurd, Fatihin Hocas Akemseddin., s. LXXXVII, LXXXVIII.
80
Beinci Bab: Hikmet Makamn Bildirir.

Altnc bab: Adem Peygamberin Makamn Bildirir.
Yedinci Bab: Cezbe Ehlinin Makamn Bildirir.
Sekizinci Bab:Tasarruf Sahiplerinin Makamn Bildirir.
Dokuzuncu Bab:Kmmel Makamn Bildirir.
Onuncu Bab:Mauk Makamn Bildirir.
Onbirinci Bab: Slk Makamn Bildirir.
Onikinci Bab: Drt Nebiye Karlk Gelen Drt Unsuru Bildirir.
Onnc Bab: Evliyaya Allah'n Verdii Tasarrufu Bildirir.
Ondrdnc Bab: Evliyann Dnya ve Ahiret Nimetlerinden Vazgetiini Bildirir.
Onbeinci Bab: Namaz Makamn Bildirir.
Onaltnc Bab: Marifet Sahiplerinin Makamn Bildirir.
Onyedinci Bab: Tevhid Nedir? Onu Bildirir.
imdi, bu onyedi babdan oluan Makamatl Evliya adl eseri daha geni olarak ele
almaya alalm.
B) MAKAMATL-EVLYANIN ERNN NCELENMES
1963 ylnda lisans tezi olarak Akemseddin adl bir alma hazrlayan Nafi
Erdoan, Bu eseri; stanbul, Nuruosmaniye ktphanesi, 2229 numarada kaytl, otuz varaka
(Altm sayfa)dan oluan ve her sayfasnda sekiz satr bulunan, 18 bablk bir kitap319 olarak
tarif etmektedir.
Nafi Erdoan Makamatl-Evliyann sz geen nshaya gre metnini de ayn teze
12 sahife halinde eklemitir.
Ayrca Ali hsan Yurdun Fatihin Hocas Akemseddin Hayat ve Eserleri adl 1972
de neredilen almasnda da Makamat- Evliyaya 21 sahife halinde yer verilmitir.
Yine ayrca Marmara niv. lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlarndan 1994te kan Ali
hsan Yurdun kitabna Mustafa S. Kaalinin dzeltme ve eklemeleri ile yayna sunulan
Akemseddin Hayat ve Eserleri adl almada da bu esere yer verilmitir.
Eser, Besmeleden ve Peygambere Salat ve Selamdan yle balar.
319
Erdoan, Nafi, Akemseddin, Ankara, 1963. A...F. Lisans Tezi, s.15.
81
Gnlerden birgn oturup ilimle megul olmudum, ngh gzlerime uyku geldi,
mell oldum. Eyitdm ki; -lhi bu gaflet nedrkim; gzlerm ald, deyu yrrken
gzmden ya reven old, yatdum henz uyur uyumaz iken Resul Hazretini (s.) grdm, birka
vellerle gelr, eydrr kim;
- Ya Muhammed bin Hamza ksn dur muka vsl ol dir, (ol yakim gzlerinden
revan oldu biz an dergh- ulhiyete) arz eyledk, var imden geru sana bert- msellemi
virdk diy buyurd.
Emma ol bile veller hicapla dururlar aralarnda bir uzun boylusu eydr;
-Ya Resuleallah! Muhammed bin Hamzaya Evliyaullah grd makamlar
gsterun dir.
Andan Resul Hazreti(s.) mbarek elini bam zere kod, gzmden hemanden
hcablar refoldu. Bu kitap iindeki makamlar nazaridp, grdm, hayran kaldum. 320
Uyku annda peygamberi grdn, yannda birok velnin olduunu ve vellerin
ricasyla kendisine btn vellerin makamnn gsterildiini anlatan Akemseddin, bu kitapta
yazdklarnn hepsinin doru olduunu ve levh zerinde yazl olan grp yazdn ifade
etmektedir.321 Yani bu eser Muhyiddin bnul Arabnin Fusuu, Mevlannn Mesnevsi gibi
ilham- Rabban bir temele dayanmaktadr.
1) Birinci Bab: Mrid Kimdir, Mrid Kimdir?
Mrid ve mrid kimdir, Akemseddinin orijinal ifadeleriyle bu kavramlarn tanm
nasl yaplmtr imdi onu grelim;
Ey Talib bilgil kim! lemde Mrid kimdr? Ol kiidr kim; her eyde kend
vucdunu grm ola, ve bir makama erie kim; kendnden artuk lemde hibir eyin
vcuudu olmaya ve hereyde tasarrufu ola, mrid bu sfatlu kiidr. Ve mrid dah, ol
kiidr kim; mecmu- berzah katetmi ola. Hibir makam olmaya kim an grmemi ola.
Meer ol makam kim; Makam- Kutbiyyetdr. Heman ol kalm ola. Mrid bu makamlu
kiidr. lemde mrid birdir, mrid dahi birdr.322
320
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 175b-176a.
321
Ayn yer, Vrk. 175b- 176a. ; Ayrca Bkz. Yurd, Ali hsan, Fatihin Hocas Akemseddin Hayat ve Eserleri,
Makamat- Evliya Blm.
322
82
Bu alntdan da anlalaca zere mrid olan insan yle bir makamda olmaldr ki
tasarruf sahibi olmaldr. Ayrca, hereyde kendini grmelidir. Mrid ise en st makama
erebilen kiidir. Alemde mrid ve mrid birdir.
Akemseddin, eserinin devamnda, mrid makamna ermeden irad edenlerden de
bahsetmektedir. Bu ekilde eyhiz diyenlerin Allah katnda sulu olacaklarndan
bahsetmektedir.
323
Cenab- Allahn bir kudsi hadisinde Benim kubbem altnda vellerim
vardr. Benden gayri kimse bilemez. 324 diye buyurmaktadr. Durum byleyken biz velyiz,
diyerek kendini vel olarak tantan insanlar ok fena insanlardr. Evliya szlerini halka satan
en dk derecedeki insanlardr, demektedir. 325
Bu ifadelerden sonra eserin devamnda Akemseddin gerek evliyann kim olduunu
izaha gemektedir.
Evliya kimdr? Evliya ol kiilerdrkim cemii leme mahfdr. Hakk Telnn
haznedarlardur. Her ikme limdr, her kiiye kend dilediince bilinr, ksmetinde ne kadar
tasarruf konulmu ise; sarf ider. Bu lem halk bilmez kim tasarruf kimin elindedr.
Annnkim; her evliyay zamannda kimse bilmez. Kimse anun haline muttali olamaz. Vel
olan kiinin kimseye ihtiyac yoktur.326
Akemseddin, mealen yle demektedir ki: O halde veller her ilme lim olan, btn
lemde (Allah'n hazinesinde) gizli olan, Hak Telnn esrarn bilen, Allahtan baka
kimseye ihtiya duymayan, zamannda insanlar tarafndan bilinmeyen ve kendi velliini bu
alem halkna bildirmeyen kiidir.
2) kinci Bab: Velayet Makam Nedir?
Vellik nedir ve vellik makam neleri gerektirir konularn ihtiva eden blmdr.
Akemseddin eserinde bu husuta unlar sylemektedir;
Makam- Velyet evliya katnda oldur ki; evliyaullah mecmuu eyann ilmine alim
ola. Ve dahi Hakk Sabhanehu Tel Adem olanlarn ne vecihle terkibdir ve kank eyanun
hassasundandur gelubkan olup Adem olan evliyaullah ana dahi lim olur, evliyanun murad.
323
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 177b.
324
Hadis iin bkz. Abdurrahman Cam, Nefehtul-ns min Hadartil-Kuds, Hazrlayan: Sleyman UludaMustafa Kara, stanbul, 1995, s.452.
325
326
Ayn eser, Vrk. 178a.
83
lm-i eyay bilmekden oldur kim; terkib insan bile. Emma evliya bunu bilmekle kmil olmaz.
Hakkn kemalinn nihayeti yokdur kim, temam biline Emma evliya ol makama yetirkim;
kendi vcud- mteayyinesini her eyde, grr, bilr. Nitekim mirtda her beer kendi
vcdun grd gibi lemi ihya evliya katnda budur. Ve dahi bu yigirmi drt saatda ve bu
yigirmi drt bin nefesde ne kudret zhir olur. Evliyaullah an dahi bilr. Bu makama yetiecek
velyete kadem basar. btiday- velyet evliya katnda budur kim zikr olundu vesselam.327
Velliin, evliya katnda eyann ilmini bilmek olduunu ifade eden Akemseddin,
velliin insann yapsn bilmek olduunu da vurgulamaktadr. Ayrca velnin kendi
vcudunun varln bilmesi gerektini ve her nefeste ne kudret olduunu bilmesi gerektiini
de ifede eden Akemseddin, bu makama erien kii, velayet makamna erien kiidir
ifadelerini kullanmaktadr. Birinci velyet olarak ta adlandrabileceimiz bu makam,
Akemseddine gre ikinci velyetten nce gelen, bir baka ifadeyle velliin balang
basama, diyebileceimiz bir makamdr.
3) nc Bab: kinci Velayet Nedir?
Bu blm ikinci vellik makamn bildirir. Bu blmde Akemseddinin eserinden
yaptmz u ksa alntda, u ifadeler yer almaktadr;
kinci velyet oldur kim; ilm-i eyay katedp geerse ki, merebi tekza kla, ruh-
Muhammediyeye erie. Ol vakit, sahib-i kudret olur. Yni; her tasarruf zere kadir olur. Bu
makam enbiya katnda nbvvet makamdr. Ve emma evliyalar katnda velyet
makamdur.328
Bu makamda kii eya ilmini geer mr yeterse peygamberin ruhuna eriir. Kudret
sahibi olur. Bu makam enbiya katnda nbvvet makam iken, evliyalar katnda vellik
makamdr dedikten sonra risalenin devamnda Akemseddin, mealen unlar sylemektedir.
Peygamber (s.) buyurmutur ki: Benim mmetimin ulemas beni srailin Peygambeleri
gibidir.329 Bu szden Murad evliyalardr. Enbiyalar bu nuru izhar edebilirken, veller izhar
edemezler. Vellik ve nbvvet ikisi de bir nurdur. Bu nur kimin vcudundan ortaya karsa
onun ad ile anlrlar. Yani bu nur Vel vcudundan ortaya ksa, Velayet denilir, Nebi
327
328
Ayn eser, Vrk. 178b.
329
Sahav, Ebul-Hayr Muhammed bin Abdirrahman, el-Fetvel-Hadisiyye, Tahkik: Ali Rza bin Abdillah bin
Ali Rza, Beyrut, 1995, s. 272. ; Aclun, Keful-Hafa, c.II, s.64. (Hadis no: 1744) ; mam- Rabban,
Mektubat, stanbul trz. , c.I, s.281
84
vcudundan ortaya ksa Nbvvet denilir. Bu nurun ortaya kmas Nebilere farz iken,
Evliyalarda mmtenidir (kesinlikle yasaktr).
330
Akemsedin, eserinin devamnda, bu
hadisdeki limler ifadesinden muradn evliy olduunu sylemektedir. Bununla birlikte

vellik ve nbvvetin ikisinin de bir nur olduunu syleyen Akemseddin, enbiyalar bu nuru
izhar edebilirken, veller izhar edemezler, demektedir. Bu nur kimin vcudundan ortaya
karsa onun ad ile anlacan, yani bu nur vel vcudundan ortaya karsa velayet, nebi
vcudundan ortaya karsa Nbvvet denileceini de ifade eden Akemseddin, bu nurun
ortaya kmasnn nebilere farz iken, evliyalarda mmteni (kesin yasak) olduunu ifade
etmektedir. 331
Bu nuru aa karma konusunda ellerinde irade yetkisi bulunmayan meczuplarn
durumuna istisna koyarak aklayan Akemseddin, bu hususta u ifadeleri kullanmaktadr;
enbiyaya bu nurun izhar farz olmutur. Evliy katnda mmtendr. Meer kim czibe
glip ola, ol vakit ihtiyarsuz izhar ider, bu sfatlu meczuplar sahib-i tasarruf olurlar, kutb-
lemi mahede ederler. Kutb- lem dahi ar zerinde Levhil-Mahfuza nazar eder, Hakk
Teldan herne kim emr olsa; Levh zerinde nak olur. Kutb- lem onu okur, bilirkim; Hakk
Teldan ne emrolmutur. Ol sahib-i tasarruflardur kim; kutb- lemi mahede ederler.
Kutb- lem onlara buyurur, herne kim lemde olsa; gerekdr. Ol sahib-i tasarruflar ol ileri
iley giderler332 ellerinde irade olmayan meczuplarn bu nuru ihtiyarsz olarak ortaya
kardn ifade eden Akemseddin, bu meczuplarn tasarruf sahibi olduklarn, kutb- lemi
mahade ettiklerini, kutb- lemin de ar zerindeki levhi okuyarak Hakkn emirlerini bu
meczuplara bildirdiklerini sylemektedir. Yine ayn eserinin devamnda Akemseddin, bu
meczuplarn msivadan alakay kesmi kiiler olduunu, halkn bunlara vel deil deli
dediini, fakat onlarn Hakkn hazinelerinin gizli depolar olduunu sylemektedir.333
4) Drdnc Bab: Fena Makamn Bildirir
Bu bab, fena makamn (Allah'n varlnda yok almay) bildiren blmdr. Bu
blmde Akemseddin eserinde unlar ifade etmektedir;
Makam- fena oldurkim; vel olan kii, cmle berzah katetmi ola. Ol makamda
vel, Resul Hazretinun (s.) mbarek ruhuna nazar ider, ruhtan zata mahede ve nazar eder.
330
331
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 179a.
332
Ayn yer.
333
Ayn yer.
85
Resul Hazretinn ruhu Hakk Tel'nn zatna yine dmdr. Ruh- Muhammedden zata
nazar eder, fen bulur. Ol deryay- tahkikde mahvolur. Kendi znden geer fena bulur. Ol
vakit insan- kamil olur. mr olduka seyr eder. Evvel ve hiri yokdur. Bu ol makamdur
kim; yetmi bin yllk tecelli, bir nefesde evliyann vcudundan sdr olur. Ol makamda karar
ve sukun yoktur. Vel bu makamda mrid-i kmil olur. bu makam her asrda bir kiinndr, o
kii kutb- lemdr. Bu makamdan beru nekadar vel varrsa, slk iindedr. Slike had caiz
deildr. Makam- Fen budurkim; zikrolondu vesselam.334
Akemseddin bu makamla ilgili mealen; bu makamda olan vel btn makamlar
amtr. Bu makamda Resuln(s.) ruhunu grr, bu ruhtan Hakkn zatn grr, Peygamberin
ruhu o ruha ayna olur, o aynaya bakar fena bulur ve insan- kamil olur. Bu makamda karar ve
sukun yoktur ifadelerini kullandktan sonra risalenin devamnda, bu makamdaki kiinin
mrid-i kamil olacan ve mrid-i kmil olan kiinin her asrda bir kii olacan ve o
kiinin de kutb- lem olduunu sylemektedir.
5) Beinci Bab: Hikmet Makamn Bildirir
Bu blm Hikmet makamnn mahiyetini anlatan blmdr. Bu blmde
Akemseddinin eserinden yaptmz ksa bir alntda, u ifadeler yer almaktadr;
Makam- hikmet hukema makamudur. Ve hikmet-i ulm- eyadan ibaretdr.
Kamiln kadim geldiler, ilm-i eyaya megul oldlar. Her eyin terkibatn dzdiler. Her biri
bir drl ilim zuhura getrdiler. Nitekim; Lokman, hikmeti zuhura getrdi. Baki Hkema dahi
geldiler, andan istihrac eylediler. Lokman Hekim, heman ilmi eyaya lim idi. Andan iler bir
makama dahi kadem basmad. Annnkim merebi heman ol kadar idi. Andan iler merebi
tekaaza etse; gese, nbvvete kadem basar idi. Ve dahi Lokman Hekimun nbvvetinde
ihtilaf vardur. Bazlar katnda nebidr; Cebrail nazil oldyn bazlar katnda deldr,
Nbvvet gelmedigiyn.335
Akemseddin bu makamla ilgili, bu makam, her eyann terkibini, mahiyetini ve
ilmini bilmeyi gerektirir. Lokman Hekim bu bilgiye lim olan bir zatt. Bu bilgiden ileri
geemedi. Lokman Hekimin nebi mi, yoksa evliya m olduuna dair ihtilaf vardr. Onun
hususiyeti iksir (diriltme) ilmidir, dedikten sonra eserinin devamnda; Hak Tel ly nasl
diriltir. Diriyi ne ekilde ldrr, evliya bu makamda ona lim olur. Evliya katnda hikmet
334
335
Ayn eser, Vrk. 180b.
86
makam budur, demektedir. Ayrca kef-i kubrun( kabirlerin kefi)336 da bu makamda

gerekletii Akemseddin tarafndan ifade edilmektedir.
6) Altnc Bab: dem Peygamber Makamn Bildirir
Bu bab dem Peygamberin (a) makamnn ne olduunu bildiren bir babdr.
Akemseddin eserinde bu makam iin unlar sylemektedir;
dem Peygamberin (a.s.) mazhar araz idgin yirn hulsa- kllisi cem oldu
yirden yaradld. Mecmu- eyanun gzidesi oldyn Hakk Sbhanehu ve Tel, Kelm-
Kadimi iinde buyurmutur kim;
deme esma-i klliyi bildirdm.337 diy buyurd. nkim; ismi bildigmansuz
,msemmanun ilmine lim old. Zir kim; isim haali deildr, msemmdan. Ve hibir ey
yokdur kim; ismi evliyaya malm ve hi isim yoktur kim; dem onun hakikatn bilmeye. Belki
asla nazar idicek, mecmu- eyann hakikat, demdr, ve Ademn hakikat Ruh-
Muhammediyyedr. Ve Ruh- Muhammediyyenn hakikat Hakkdur.338
Bu makamla ilgili Akemseddin; bu makam, makam- topraktr yani toprak
makamdr. dem (a) topran (arzn) hepsinin bir arada olduu yerden yaratld. Kuran-
Kerimde de ifade edildii gibi btn isimler deme bildirildi. Eyann hakikat ise
Muhammedin (s.a.v.) ruhudur. Muhammedin ruhundan demin sureti meydana geldi.
Bundan maksat Resul Hazretinin mbarek vcudunu meydana getirmek bu lemi ruh ile
aydnlatmak idi, dedikten sonra Hakk Telnn tm lemi yaratmasndaki gayenin Resul
Hazretlerinin(s.) mbarek vcudunu mirac klmak ve lemi nurlandrmak olduunu ifade
etmektedir. Nitekim; Sen olmasaydn, lemleri yaratmazdm.339 Kuds hadisi de bu gerei
dorulamaktadr.
Bu makamda Akemseddin, orijinal bir anlatmla eyann hakikatini ortaya koymaya
almtr. Bunu yaparken de zincirleme bir anlatm izlemitir. Bu zincirleme anlatm
yaparken kulland u ifadeler nemlidir; btn eyann hakikat demdedir (a.),
demin hakikat Ruh- Muhammediyyededir (Muhammed(s.)n Ruhundadr), Ruh-
336
Akemsedinin stanbulun fethinden sonra, Ebu Eyyub El Ensarinin kabrini kefetmesi de byk olaslkla
bu makamda gereklemitir.
337
Bakara, 2/31.
338
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 181a- 181b.
339
Aclun, Keful-Hafa, Beyrut, 1352, c.II, s. 164.
87
Muhammediyyenin (s.) hakikat ise Hakk Teldr. Bu anlatm tarz, Akemseddinin genel
bak asnn tam bir zeti eklindedir. Hemen hemen tm makamlarda Akemseddin,
meseleleri son noktada Hakk Telya (c.c) balayarak lemde bir btnln olduunu
vurgulamaya almtr.
7) Yedinci Bab: Cezbe Ehlinin Makamlarn Bildirir
Bu blm ehl-i cezbenin kimler olduunu anlatan blmdr. Bu makam iin
Akemseddin eserinde unlar ifade etmektedir;
Ehl-i czibe onlardur kim, makam- fenaya mridsiz varrlar. Hakkdan bir nesne
feyz olur kim; ol demde hicabsuz bulunur, zata mahid olurlar. Dahi tavr- akla gelmezler.
Ol makamda hayran olurlar, Levhu-l Mahfuza nazar iderler. Levh zerindeki hatt okurlar,
remizle szler sylerler; ol syledikleri olmudur, yahud olacakdur. Ol makamla meczublarn
remzini, tavr- aklda olan kimseler anlayamazlar kim, ne dirler. Zira kim ol makam, bir
makamdr meczub her nefesde cmle eyann ilmine lim olur kim; evvel ve hiri bilinmez.
Kendden gayri kii haz almaz. Zira kim; bir nihayetsiz deryaya gark olmudur kim; kenar
bulunmaz ve karna(dibine) eriilmez. Eer lem fenaya varsa dahi, na safa gelr. T mr
oldnca; ol makamda kalur. Bu sfatlu meczublarun irad riyazetle ve mcahedeyle
degildr. Belki iradlar nazarladur. 340
Bu makamla ilgili Akemseddin; ehl-i cezbe makamnda olan kimseler yle
kimselerdir ki makam- fenaya mridsiz varrlar. Bu makamda olanlar Levh-i Mahfuzu
okurlar. Olmu yada olacak eylerden iaretlerle haber verirler. Bu makamda olan insanlar
sradan kimseler aklla anlayamazlar. Hereyin bilgisine sahip olmulardr. Her nefeste olan
cmle eyay bilirler. yle bir deryaya dalmlardr ki; ucu buca yoktur, sonsuzdur. lem
yok olsa umurlarnda deildir. Bu derya iinde gark olmulardr. Bu makamdaki meczuplarn
irad riyazetle veya mcahede ile deildir. Muhtemelen iradlarn nazar ile yaparlar.
dedikten sonra, eserinin devamnda bu makamdaki evliyalarn istekli olan mridleri, nazar ile
kendi makamlarna eritirebildiklerini, dier mridlere ise inanlar miktarnca himmet
ettiklerini bu gibi mridlere de mrid-i sver denildiini ifade etmektedir.
8) Sekizinci Bab: Tasarruf Sahiplerinin Makamn Bildirir
Bu blm tasarruf sahiplerinin makamn ve tasarruf sahiplerinin kimler olduunu
bildirir. Akemseddin eserinde bu makamla ilgili unlar ifade etmektedir;
340
88
Sahib-i tasarruflar dahi iki ksm zerinedr. Evvel, sahib-i tasarruf zhiridr.
kinci; sahib-i tasarruf- hakikdir. Emma sahib-i tasarrif- zhiri; zahirde tasarruf iden
padiahlardur, tasarruf iderler. Ve sahib-i tasarruf- btn yedi velydr kim; btnda tasarrif
iderler. Anlara Yediler dirler; Yedi iklime, hkmederler ve yedi Kevakib dahi bu yedi
velnn hkmndedrler. Hergn gelb, hizmetlinde yz srr ve mlzemet iderler. Ol
veller, bu yedi kevakibe hkmiderler. Her nice ilim sdr olursa ki; Levh zerinde nakolur.
Kutb- lem nazar ider, grr, bu yedi sahib-i tasarrufa bildrr. Ol gn, ol saat Hakk'dan
herne kim emroldiyse, ol sahib-i tasarruflar bu yedi kevkibe hkmiderler. Hakkun emrini
yerine getirrler. lemi nizam zerine dutarlar. Hi Tanr emrinden gayri, cziyyeden,
klliyeden bir ilimle megul olmazlar. Bir p, bir p zerine komazlar. Daimen Kutb-
leme nazar iderler. Kutb- lem Resul Hazretunun (s.) mbarek ruhuna nazar iderler. Ol
ruh'dan Zata nazar ider. Zra kim Resul Hazretinn ruhu, Zta yine dmdr. Andan
gayri nesneden mahede olunmaz. Her ilim ki; Levh zerinde nak olur, Resl Hazretinn
(s.) mbarek ruhundan feyz olur, gelr lemde srlr ve dahi bu sahib-i tasarruf olan
veller, gh- gh makam- fen'ya varurlar, anda Resul Hazretunun (s.) ruhundan zata
nazar iderler, derhal yine gelrler, tasarruflarna yetirler vesselam.341
Bu makamla ilgili Akemseddin mealen; tasarruf sahipleri iki ksmdr. Birinci
ksm tasarruf sahipleri zahiri olanlardr. kinci ksm tasarruf sahipleri ise hakiki (batini)
olanlardr. Zahiri tasarruf sahipleri zahirde tasarruf eden padiahlardr. Batn (hakiki) tasarruf
sahipleri ise yedi veldir ki bu kiiler batnda tasarruf ederler. Bu tasarruf sahiplerinin ad
Yediler dir. Yedi iklime ve yedi yldza hkmederler. leme en st makamdan bakarlar.
Hakkn emrini yerine getirirler. Hakkn emrini yerine getiriken Kutb- lemin emri
dahilinde i grrler. Levh zerine nak olan ilmi Kutb- lem levh zerinden grr, okur ve
daha sonra bu yedi sahib-i tasarrufa bildirir. Kutb- lemden aldklar bu emri, yedi tasarruf
sahibinden emir alan hangisi ise hemen o saat yerine getirir. Bu yedi tasarruf sahibi, lemi
nizam zerinde tutarlar. Hak Telnn emri dnda kll ve cz ilimlerden hibiri ile
megul olmazlar. Bir p dier bir pn stne koymazlar. dedikten sonra, risalenin
devamnda Akemseddin, bu makamdaki evliyalarn bazen fenaya vararak oradan Allahn
Ztna nazar ettiklerini daha sonra ise tasarruflar dahilindeki ilerinin bana hemen
dndklerini ifade etmektedir.342
341
342
89
Daha nceki makamlarda da bahsedilen emir-komuta zinciri burada da ifade

edilmektedir. En tepesinde Hakk Telnn bulunduu bu emir komuta silsilesi iinde sahib-i
tasarruflarn yeri sabittir. Bu tasarruf sahipleri zaman zaman Resul Hazretlerinin mbarek
ruhlarndan Hakk Telnn Ztna nazar ederek343 fena makamna varsalar da emir-komuta
zincirindeki yerleri deimez. Vardklar fena makamndan dnerek hemen ilerinin bana
koyulurlar.
9) Dokuzuncu Bab: Kmmel Makamn Bildirir
Bu blmde Akemseddin eserinde unlar ifade etmektedir;
Makam- Kmmeli, ol makam durkim; ol makamda olan veller daimun Resul
hazretunun (Aleyhisselm) mbarek ruhuna nazar iderler. Ol ruhdankim; Zatun yinesidr,
Zat- mhede iderler. Leylen ve neharen hibir lhza didrdan hli olmazlarlar. Ehl-i
Ddr dediu; Resul Hazretinn ol makaml vellerdr. Eeri bunlar dahi sreta sair halk
bigi dururlar. Velykin anlara Hakkun anclayn gizli kullardur kim gine Hakk'dan gayri
kimesne anlarn ilmine lim olmaz. Ve hi bir kii anlarun velliin bilmez. Anlara (sradan)
halk dirler. Sfat- Eya anlara hicab olmaz yedi kat yirde ve yedi kat gkte anlardan gizl
nesne yok iinde pinhan yrrler, anlara Ehlllah- Efrd dirler. Dilerse, ark'a varur,
dilerse Garb'a varur. Gz yumub amadn fer-mande kalmlara feryad irerler.344
Kmmel makamnda olanlar daima Resul Hazretlerinin mbarek ruh- erifine nazar
ederler. Zat'n yinesi olan o ruhtan Zat' mahede ederler. Gece gndz hibir an Hakk
Teldan uzak olmazlar, Hak cemlini temaa ederler, bunlara ehl-i didar derler ki, Resul
Hazretlerinin o makaml velleridir, diyen Akemseddin, ayrca bu konuda mealen unlar da
ifade etmektedir; geri bu veller sir halk gibi dururlar fakat onlar o kadar gizli kullardr ki,
onlar Hak'tan gayri kimse bilmez. Onlarn ilmine kimse lim olamaz. Hibir kii onlarn
velliini bilmez. Halk iinde gizli yrrler. Ehlullah onlara "efrad" derler. Eyann sfat
onlara perde olmaz. Yedi kat yerde ve yedi kat gkte onlardan gizli nesne yoktur. sterlerse
gz ap kapayncaya kadar dorudan batya geerler.
10) ONUNCU BAB: Muk Makamn Bildirir
Bu blmde Akemseddin ksaca unlar ifade etmektedir;
343
Resul Hazretlerinin ruhundan Hakk Telya nazar etmek, Resul Hazretlerinin ruhunun Hakk Telnn
ruhuna ayna olmas ekliyle gereklemektedir.
344
90
Makam- Ma'uk Resul Hazretinin (s.) ruhu makamdur. Zirakim; bu Onsekizbln

lemi Hakk tel ol Nur'un kna vcuda getirmdrki; Ruh- Muhammediyye'den
ibaretdr. Ve dahi Hakk tel buyurmdurkim:
Eer sen olmayaydun ya!.. Muhammed, el-betde yaratmazdum felekleri345, dr.
Ma'lum oldu ki; Ruh- Muhammediyye'nin kna yaradlmdur bu Onsekizbin lem
ve Ruh- Muhammediyye Hakk tel'nn zat- pkine m'uk dmdr. Ve mecmu- enbiya
Ruh- Muhammediyye'nn nurndan vcuda gelmidr. Ve yine ervh- enbiy; arzulad kim;
Ruh- Muhammediyyeyi greler, Hakk Tel Mirac gecesi myesser kld, grdler.
Muradlar hsl oldu ve maksudlarna erdiler. Makm- muk Ruh- Muhammediyyenin
makamundan gayru makam deldr. Kutb- lemden bakasna bu makama kadem basmak
mnkin deildr. 346
Resul Hazretinin (s.) Ruh- erifleri makamdr. Onsekizbin lem o nurun akna
yaratlmtr. Hakk Telnn Sen olmasaydn lemleri yaratmazdm. dedii ve cmle enbiya
ve evliyann nurundan vcda geldii Resul Hazretlerini(s.) btn enbiyalar grmek istediini
ve Allah(c.c) tarafndan Mira gecesinde bu istein yerine getirildiini syleyen
Akemseddin, bu makamn (makam- maukun) Resulun(s.) ruhundan bakas olmadn
sylemektedir.
11) ONBRNC BAB: Suluk Makamn Bildirir.
Bu blmde Akemseddin unlar ifade etmektedir;
Makam- sluki bildrr. Evliya katnda slk drtdr.
Evvel slk, budur kim; her salik kendi vcdunde
ki, ilme lim olur. Kendi
vcdunda ne kadar ilim varsa okur, bilr.

kinci slk oldur kim havass- eyann ilmine lim olur. Ve her eyin havass- nedr
ve tabiat nedr ve ne derde devadur bilr.
nc slk; oldur kim; Salk ilm-i Eflke lim olur. Bu yedi kevakib nice seyreder
ve fiili nedr ve eseri nedr, ne zuhura gelr anlarun ilmine lim olur.
Drdnc slk; budur kim slk ilm-i eflki tamam idicek; ara nazarider. Bir
zaman hayran olur, Arun azametinden ve heybetinden valeh denk olur. Kendi vcdu
345
Acluni, Kefl-Hafa, s.164.
346
91
zhirini bilmezikim; yirdemidr, gktemidr. Evliya katnda makam- hayret
bu
makamdur.347
Evliya katnda slk drtdr diyen Akemseddin, bunlar srasyla yle
aklamaktadr. Birinci suluk udur ki; slik kendi vududundaki ilme lim olur.
kinci suluk udur ki; Slik btn eynn ilmine lim olur.
nc suluk udur ki; Slik ilmi eflaki (kozmik gleri) bilirr. Yedi yldzn ilmini
bilir. Birok slik burada hayran olup kalr. Bu makam dris (a.) peygamberin makamdr.
Nice veller bu makamda kalmtr. Bu makam geseydiler kudret sahibi olurlard.
Drdnc suluk udur ki; slik Eflak ilmini tamamlayarak, Ara ykselir. Arn
azametinden ve heybetinden kendi vucudunu, zhirini bilemez olur. Yerde midir? Gkte
midir? bilemez. Evliya katnda makam- hayret bu makamdr. Nefsi ne mahiyettedir ve
hakikati nedir o makamda slik bunlarn bilgisine ular. O makamda pek ok kimse
hayasndan dolay vucud elbisesinden kar, ehid olur. heda makamna ular, demektedir.
12) ONKNC BAB: Drt Nebiye Karlk Gelen Drt Unsur Makamn
Bildirir
Bu makamla ilgili Akemseddin, eserinde u ifadeleri kullanmaktadr.
Ol makam bildrirkim Drt Anasra Drd Nebiy mazhar ddi kimler-dr?
Birisi; dem peygamberdr. Ve
Birisi; Nuh Peygamberdr.
Birisi; Musa Peygamberdr.
Birisi; sa Peygamberdr. -Aleyhim-s'SelamBu drd peygamber, her birisi bir unsura mazhar ddne hikmet buydi kim
dem peygamberun kalb ibtidas hkden(topraktan) yaradld, ruhu sonradan nefh oldu.
Emm Nuh ma'ye mazhar dd. Ve Mus nar'a mazhar dd. Ve s hevaya mazhar dd.
Emma Hazreti Resl aleyhisselm; drd anasra dahi mazhar dd. Zir kim; Resul
Hazretinun cisminde drd ansr dahi i'tidlde idi. Anunnkim; bu onsekizbin lem Resul
hazretinun mbarek vcdundan vcuda geldi. Bu mecm lemun asl oldu. Ve ansr- erbaa
347
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 184b- 185a.
92
dahi ol vcud'dan vcuda geldi. Ansr fer'i oldu. Ruh- Muhammediyye asl oldu. Aslla feri,
nkim; bir yere geldi, i'tidl buldu.
Emma Nuh Peygamberde (a.) maiyyet galib idi. Annnkim lemi tufan'a verdi. Zir
kim; sahib-i tasarrufun vcdundan kang ansr kim; galib olsa; ol sahib-i tasarruf
zamannda, ana mensub nesneler zuhura gelir. Ol zaman kim; sahib-i tasarruf Nuh
Peygamber idi, vcudunda maiyyet galib idi. Annnkim lemi tufan'a virp. Eer anasr-
erbaann drdne bile mazhar dmiyiydi. lemi tufan'a virb kendyi hiretde suale
mstahak itmez idi.
Emma Mus; nar'a mazhar idi. Annn kim gayet de gadabluyidi. Her sz kim
diline gelse; syleridi. Nbvvet gelmezden nrgidi, Msr'da adam helak idb dururdu,
mehurdur.
Emma s Peygamber mazhar- heva idi. Zira kim; Haktel kend azametiyle anun
hakknda Ruhullah dedi. Heva'dan ibaretdr. Yni; nefes dimekdr. Ruhun vechi okdur.
Beyan klnsa olmaz. Ve hem Felekler hisabnca nm- s'da hevaiyyet galibdr. Yni; heva
harf-i ziydedr, dimekdr. Ve dahi hevs glib oldyn fele'e urcitdi. Zir kim; her
nesne merkezine maildr. Anun dahi merkezi, lem-i ulya'da oldyn eflke meylitdi, ves'selm.348
Bu blm, 4 peygamberin drt unsur zere yaratldn anlatmaktadr. Akemseddin
eserinde mealen bu blm iin unlar ifade etmektedir.
Adem peygamberin asl maddesi toprak idi. Nuh peygamberinki su idi. Musa
peygamberinki ate idi. sa peygamberinki hava idi. Bu tasarruf sahiplerinin vucudunda hangi
unsur fazla ise onun devrinde ona mnasib haller meydana geldi. Nuh peygamberin asl
maddesinde su fazla olduu iin alem onun zamannda tufana bouldu. Musa peygamberin
asl maddesinde ise ate fazla idi. Bu yzden Musa peygamber ok gazapl idi. Kzd zaman
her sz sylerdi. Peygamber olmadan nce Msrda bir insann lmne sebep olmutu. sa
peygamberin asl maddesinde hava fazla idi. Hakk Tel Onu havaya ald. Fakat Hz.
Peygamber (s.a.v.)de bu drt unsur da tam ll idi. Hibir nebinin drt sevgili yolda yok
idi. O drt sevgili ayr ayr drt unsurdan ve Muhammedin (s.) ruhundan yaratld. O drt
sevgili ona arkada oldular.
348
93
13) ONNC BAB: Evliyaya Allah'n Verdii Tasarrufu Bildirir

Akemseddin bu makamla ilgili u ifadeleri kullanmaktadr;
Ol makam bildrirkim; ol Makamda Hakk Sbhanehu ve tel, Evliya ullah'a
verdig kudretleri beyn ider. Evliya ol Makama Mahede derler. Ol makama yetiicek
Ruh- Muhammediyyeden zat'a nazar iderler. Her ilim-kim; Levh zerinde Zatullah feyz
olmdur, grr, okur hatt- sevab okur gibi. Amma yle olacakdur deyu izhar itmez. Meer
ol vakitki; tecell-i zat glib ola; ol vakit ihtiyarsuz syler. Ol halde olan sz, Hak
derghnda ma'zurdur. Zirakim; ihtiyarsuz syledi. Ol makamda czibeyden sylenen sz,
hakdur. Gerek er-i Muhammediyyeye mnasib olsun gerekse, olmasun. Ol demde evliya
musmdur. Masmdan hd mazurdur.349
Bu blm, mahede makamn (Allah'n evliyaya verdii tasarrufu) bildirir.
Akemseddin bu blmde mealen unlar ifade etmektedir.
Bu makama yetien kii Ruh- Muhammediyyeye nazar eder. Oradan hereyi
mahede eder, grr, okur, renir. Ruh- Muhammediyyenin vastasyla Levh zerindeki
tm ilimlere nazar eder; fakat bu bilgileri her vakit, her yerde sylemez, icab ettii zaman
syler. Bazen de cezbe makamnda iken bu szleri syler, cezbeyle sylenen bu sz er-i
Muhammediyyeye mnasib olsa da olmasa da haktr. Nbvvet devri bitmitir. Artk devir
velayet devridir. Evliyaullah kudret sahibidir. Asl kudret, Hak Tealann kudretidir. Fakat
evliyaullah Hak Tealann kudretine mazhar olmutur. Ve bu kudret, evliyadan zuhura gelir.
Akemseddin onnc babda bunlar syledikten sonra ifadelerini u iiriyle
desteklemektedir.
Kudreti var evliyanun kudreti.
Taa dil verr dilerse kudreti.
Mucizat Musann hir yan.
Ejderha kld asyi bgman.
Kurdet-i Hakkdur eeri bgman.
Musa dilinden olurd ol heman.
Musaya Hakkdan verilmiti rza.
Kim ne dilerse olayd ol as.
349
94
Evliyay sanmakim ol serseri.

Her sz syler dilinde serseri.
Grdi ilmdr levh zre yakiyn.
Syledii onun ey Sultan- diyn.
Grdn sylenene Hakkdan gnah.
Olmaya kim Evliyadur b gnah.
Evliyadur Hakk hereyde gren.
Evliydan irdi hem Hakka eren.
Bilmek gerekdr kim imdiki demde
Kudret evliyanundur. 350
14) ONDRDNC BAB: Evliyann Dnya ve Ahiret Nimetlerinden
Vazgetii Makam Bildirir.
Bu blmde Akemseddin unlar ifade etmektedir.
Ol makam bildirrkim ol makamda Evliyaullah cennet arzusundan geer. Kaan
kim evliyaullah Resul Hazretinn mbarek ruhundan Zata mahid olur; daimun ol makam
da vcdunu fni klur. Ol demde eer sekiz uma arzeyleseler cehennem gibi grine. Zir
kim; ol fni bulan vcdda Hakk'un Zt ilmnden zevk hasl olurkim; Cennet arzularn
vindir daimun ddr bekler, mr olduka tavr- kl'da yrmez. lem halk ana del
veyahud masru' dirler. Emma ol faridr, lemim varndan. Eeri mecmu- eyde tasarrufu
vardur. Emma suret-i beersinde divne ekl yrr kimseyle musahib olmaz, Kutb-
lem'dr. Onsekizbin leme crdr, andan iler beerin makam yokdur; vesselm351.
Bu makam yle bir makamdr ki bu makamda Evliyaullah cennet arzusundan geer.
yle ki bu makamda evliyaullah Resul Hazretlerinin ruhuna nazar ederek oradan hereyi
grr. Bu makamda kii daima vucudunu fni klar. Artk cennet istemez, btn cenneti
kendisine verseler kabul etmez. Kendi bu deryann iinde kaybolmutur diyen Akemseddin,
bu makamdaki vellerin aklla ii yoktur, bu kiiler halk arasnda deli olarak bilinir,
demektedir.
350
351
Ayn yer.
95
15) ONBENC BAB: Namaz Makamn Bildirir

Bu makamla ilgili Akemseddinin orijinal ifadeleri unlardr;
Makam- Salt bildirrkim; ne makamdur. Evliya namaz nice klur, vakta kim
evliyaullah Allah Ekber dise; Hazreti Resulun (s.) ruhun grr, ruh- mbreke karu
durur, yerde ve Gk'de Hakk'dan gayri nesne kalmaz. Ol kim sfata nazaridb namaz klur,
anun namaz; namaz- zhirdr. Ol kim Zat'a nazar idb namaz klur; anun namaz,
namaz- hakikidr. Haslar namazdur. Fikirsiz namaz, oldur. Ol makamda klur, gayri vakitde
klnmaz, Evliy'nun namaz, ibu vecihledrkim, zikrolundu vesselam. 352
Bu blmde Akemseddin namaz makam ile ilgili bilgi vermektedir. Bu makamda
da Akemseddin, anlayabildiimiz kadaryla unlar ifade etmektedir.
Evliya yle bir namaz klar ki, Allahu Ekber dese karsnda Hz. Peygamberin (s.)
ruhunu grr. Ve o mbarek ruhun karsnda durur. Evliyaullah bu uurla namaza
durduunda onun iin artk yerde ve gkte hibirey kalmaz. Zira o, Hz. Peygambere nazar
edip namaz klar. Onun namaz hakiki namazdr. Haslarn kld namazdr, demektedir.
16) ONALTINCI BAB: Marifet Sahiplerinin Makamn Bildirir
Bu makamla ilgili Akemseddinin orijinal ifadeleri yledir;
Ma'rifet dahi iki nev zerinedr
Birisi; lme-l'Yakn ehlinndr. Emma ilme-l Yakn ehlinn m'rifet ilmi zhirdr,
Birisi; Ayne-l'Yakn ehlinndr. Ayne-l'Yakn ehli; anlardurkim, Hakk Tel'nun
kelmnun hakiykatn ve Hazret-i Muhammedn (s.) kelmnun hakiykatn ve Kelm-
Meayihun hakikatn Ayne-lYakn Levhe-lMahfuzda grrler, okurlar.
Emma geldk, tertib zerine olan veller kimlerdr zikredelm.
Evvel; lerdr. Ol lern birisi; kutb- lemdr. kisi; halifelerdr. Ol halifenn
birisi; Mrid-i makbldrkim; kutb- lemden sonra kutb olur. Tahta geer. Bu onsekizbin
leme hkmeder.
Birisi; Yedilerdr kim; Kutb- lemin taht- yedinde olurlar, lemde tasarruf
ederler. Vaktakim; Kutb- lem r ansr libasn braksa; ol halifelerin birus kutb olur. Ve
yedilern birisi ol kutba halife olur.
352
96
Birisi dahi ol tertib zerine olan vellern krklardr. Anlar dahi; sahib-i
tasarruflardur. Vaktakim; yedilern birisi, ansr libasn braksa; krklarn birisi, ol velnin
yerine geer.
Birisi; dahi yzlerdr. Vakta kim; Krklarun birisi ansr libasn braksa;
yzlern birisi; ol velnn yerine geer.
Birisi; dahi Binlerdr. Vaktakim; yzlern birisi dahi ansr libasn braksa;
Binlern birisi, ol velnn yerine geer. Vaktakim; Binlern birisi ansr libsn braksa;
bu lem halknn bir kabiliyetlisn ol velnn yerine geirrler. Tertib-i Evliya; budur kim,
zikrolundu vesselm.353
Bu blmde marifet sahiplerinin makam ve marifet sahiplerinin kimler olduundan
bahsedilmektedir. Bu bab da Akemseddin mealen unlar ifade etmektedir.
Marifet iki eittir;
Birisi ilme-l yakn ehlinin marifetidir.
Dieri ise ayne-l yakn ehlinin marifetidir.
lme-l yakiyn ehlinin marifeti zahiri ilimdir. Bu kiilerin sohbetleri sradandr.
Syledikleri szlerin hakikatini bilmezler. Hemen Allah (c.c.) kitabnda byle buyurmutur,
Hazreti Resul yle buyurmutur veya byk evliyalar u ekilde buyurmutur, derler; fakat
iin asln, hakikatn gremezler.
Ayne-l yakiyn ehli ise o kimselerdir ki Hak Tealann kelamnn hakikatini, Hz.
Muhammed (s)n kelamnn hakikatini ve byk evliyalarn hakikatini ayne-l yakn olarak
levh-i mahfuzda grrler, okurlar. Bu okumalardan elde ettikleri bilgileri ise kapasiteleri
lsnde talep eden kiilere aktarrlar. Zira her kiinin akl ayn derecede suluk edemez.
Nitekim Resul Hazretleri bu hususla ilgili yle buyurur. Avamm- Nasa akllar miktarnca
syleyin. ayne-l yakiyn ehli, marifetullah her kiiye sylemezler. Bu marifet sahibi olan
evliyalar tertip zere olan vellerdir.
Daha sonra tertip zere olan velleri aklayan Akemseddin, bu velleri u ekilde
tarif etmeye devam etmitir. Tertip zerine olan vellerin ilki lerdir.
353
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 190a- 190b- 191a.
97
ler: lerden birisi; Kutb- lemdir. (En st olan) dier ikisi ise halifelerdir. Bu iki
halifeden birisi ise mrid-i makbl olandr ki; Kutb- lemden sonra kutb olur ve tahta geer.
kutb- lem onsekizbin leme hkmeder.
Tertip zere olan vellerin bir dieri ise yedilerdir.
Yediler: Yediler, Kutb- lemin yedinde olan ve lemde tasarruf eden vellerdir.
yedilerden birisi kutba halife olur.
Tertip zere olan vellerin bir dieri ise krklardr.
Krklar: Krklar da tasarruf sahibi vellerdir. Yedilerden birisi grevini tamamlasa
krklardan bir vel o velnin yerine geer.
Tertip zere olan vellerin bir dieri ise yzlerdir.
yzler: Bir vakit gelip de krklardan birisi grevini tamamlarsa yzlerden bir
vel, o velnin yerine geer.
Tertip zere olan vellerden bir dieri de Binlerdir.
Binler: yzlerden bir vel vakti gelip te grevini tamamladnda; Binlerden bir
vel, o velnin yerine geer. Binlerden bir vel de vakti gelip grevini tamamladnda, Bu
sefer bu alem halknn bir kabiliyetlisi o velnin yerine geirilir.
Tertib-i evliya budur.
17) ONYEDNC BAB: Tevhid Makamn Bildirir.
Bu makamla ilgili Akemseddinin orijinal ifadeleri u ekildedir;
Tevhid nedir, an bildirr. Tevhid dahi iki ksmdur. Birisi mmdr, birisi hsdr.
Emma tevhid-i mm oldurkim; Slik L lhe ll-Allah der. Yani Tanr'dan gayri
Tanr yokdur.
Birisi; dahi Tevhid-i Haas'dur. Tevhid-i Hass oldurkim; Slik her eyin hakikatn
ayne-l' yakn grdkten sonra, terakkiyle bir makama yetirkim; Kelime-i Tevhidn
hakikatini ayne-l' yakn grr ve Tanr'dan gayri yok idgin tahkkykle bilr. Ol vakit gayr-i
eyanun vcudu Hakk Telnun (celle cellh) vcdunda mahv olur. Hemn Hakk
98
Telnun vcudu kalur. Zirakim; hakiykatda Hakk Telnun vcudundan gayri vcud
yokdur.354
Tevhid iki ksmdr. Birisi amdr, dieri hasdr, diyen Akemseddin, bu iki tevhid
eidini u ekilde aklamaktadr.
Tevhid-i mm da slik L ilahe ill-Allah yani Allah'tan baka ilah yoktur, der.
Yani sradan ve ilimle olan tevhid eklidir. Bunun gibi ilimle olan tevhide; tevhid-i mm
denir.
Tevhid-i hs da ise slik hereyin hakikatini ayne-l yakiyn ile grdkten sonra,
terakki eder. Kelime-i Tevhidin hakikatini ayne-l yakn grr ve Allah'tan baka bir ilah
olmadn hakkyla idrak eder. O vakit eyadan gayrsnn varl Haktealann varlnda
yok olur. Yalnzca Haktel (c.c.)nn vcdu var kalr. Zaten Haktelnn vcdunun
dnda hibir varlk (vucud) yoktur. Nitekim Resul Hazretleri (s.) buyurmutur ki;
Tevhid Allah (c.c.)dan gayri hibir ey grmemektir.
Bu sebepledir ki hakikatte Allah (c.c.) den baka hibir ey yoktur.
te slik Tevhid-i Hassa kadem bastnda (ykseldiinde) bu hadisin hakikatn
Ayne-l Yakiyn olarak anlayacak ve Hak Tealadan baka hakikatte kimsenin varl yoktur.
Yalnz Hak Teala vardr. te o vakit slik lim olur. demektedir.
354
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 190a- 190b-191a.
99
NC BLM
AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN TASAVVUF GRLER
Bu
blmde
Akemseddinin
tasavvuf
konulardaki
grlerini
ele
alp
deerlendirecegiz.
1. TASAVVUF
Tasavvuf, Arapada yn giymek, saf olmak, ilk safta bulunmak, suffa ashab gibi
yaamak anlamlarna gelir.355 Tasavvuf, stlah olarak kul ile Allah arasnda ihsan halinin
gereklemesi, dta ve ite eriatn edeplerini yerine getirme, kulun ihsan vasfn
kazanmasnn yollarn gsteren yol, btn ilim anlamlarna gelmektedir.356 Kelabzye gre
maneviyat ehli, sert kldan ve yn ipliinden rlm giysiler giydii iin, sfiyye ad ile
anlmaktadr.357
Tasavvuf, z itibariyle gnl leminin selim bir hale gelmesini, manen tekml
etmesini, mrifetullah ve mrifetullaha ulamasn salayan bir yoldur. 358 Tasavvuf hakknda
birok tanm yaplmtr. Bu durumun sebebi tasavvufun, her sfnin i dnyasnda cereyan
eden rh hallerle ilgili olmasdr. Bundan dolay her mutasavvf tasavvufu kendi anlayna
gre farkl biimde tarif etmitir.
Tasavvuf, madd-mnev kirlerden arnp, gzel ahlk ve vasflar kazanarak, dini
zne uygun bir keyfiyette yaayabilme gayretidir.359 Bylece, srf akln zmeye kf gelmedii madd veya mnev hdiselerdeki srr olular ve yce muammlar kuatc bir gr olgunluuna ulamaktr.360 Gnln, sonsuz rhn hazlara duyduu meclbiyetin nnde det
bir ayak ba olan nefs engelini aabilmeye almaktr.361
355
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2001, s.345.
356
Kn, Abdurrezzak, Tasavvuf Szl, z Yaynclk, stanbul, 2004, s. 135. ; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf
Terimleri ve Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, Ankara, 2004, ss. 629630.
357
Kelebzi, Dou Devrinde Tasavvuf-Taarruf, Dergh Yaynlar, 1992, ss. 6162.
358
Topba, Osman Nuri, mandan hsana Tasavvuf, Erkam Yaynlar, stanbul, 2002, ss.1622.
359Erzurumlu
360Afif,
brahim Hakk, Marifetname, c.II, s. 35.
Ebul-Al, Tasavvuf, Ter: Ekrem Demirci-Abdullah Kartal, stanbul 2004, s. 39.
361Koktu,
M. Zhid, Tasavvuf Ahlak, stanbul 1975, c.II, s.25.
100
Hz. Peygamber (s.)den sonra toplumda grlmeye balayan slmdan uzaklamaya

bir tepki olarak zhd hayatna ihtiya hisseden insanlarn zhdne tavr daha sonra
sistemleerek slm Tasavvufu olarak karmza kmtr.362
Tarikat nceleri hireti kazanmak iin dnyadan yz evirmek, ruhi kuvvetleri
terbiyeyi amalayan bir yol anlamn tamakta idi, daha sonra eyh adn alan bir manev
rehber gzetiminde, ruh eitim gren kiilerin tbi olduklar ahlki ve sosyal kaidelerin
btnne verilen isim olmutur.363 Tasavvufun sistemlemi hali olan tarikatlar, insann bir
rehber gzetiminde, lahi mesaj anlayp, ihsan derecesinde yaamasn, eytann tuzaklar ve
nefs engellerinden kurtulmay renmesini, zne ynelerek onda Yaratcsn bulma yollarn
aramasn gaye edinir.
Akemseddine gre tasavvuf, Kuran ve Snnet izgisi iinde olan, itikd olarak ehli snnet dairesinde bulunan ve bu dairenin dna kmamas gereken bir dnce tarzdr. Ona
gre, itikad problemlere sahip olup da kendini tasavvufa nispet eden kiiler, yoldan km
mlhidlerdir. 364
Bu balamda vcdiler365, hulliler366, ittihdiler367 ve muhakkikler 368 olmak zere
drt tasavvuf ekolnn var olduunu syleyen Akemseddin, bunlarn iinden yalnzca
362
Geni bilgi iin bkz. Altnta, Hayrani, Tasavvuf Tarihi, AF Yay. , Ankara, 1986, ss.111.
363
Ylmaz, H. Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf VeTarikatler, Ensar Neriyat, stanbul, 2004, ss. 231232.
364
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 123a-123b.
365
Allahn kinatn toplamndan ibaret olduunu savunan ekoldr. Her eyin yaratcda olduunu savunan
panteistlerin bu gre yakn bir gre sahip olduu sylenebilir. Fakat vahdet-i vcud ile panteizmi
kartrmamak gerekir. Aralarnda birtakm farklar vardr. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s. 705. ;Kam,
Ferit, Vahdet-i Vcd, Diyanet leri Bakanl Yay. , Ankara, 1994, s.12. ; Vcdler, Allah Tel'nn varl
ile mahlkatnn varlnn ayn anda olduunu, Allah Tel'nn varlnn mahlkattan nce var olmadn
savunmaktadrlar.
Bu
dnceleri
nedeniyle
Akemseddinin
de
ifadeleriyle
inkrc
konumuna
dmektedirler. Aka bilinmekte olan, tm mahlkattan nce Allah azze ve cellenin var olduu gerei,
vcdiler tarafndan inkr edilmektedir. Birok ayette ve birok hadisde net bir ekilde ortaya konulan
ifadelerde Allah'n mahlkat yaratt gerei vurgulanmaktayken Allah (c.c.) ile tm mahlkatn ayn anda
var olduunu iddia etmek ak bir yanlg olarak karmza kmaktadr. nk Allah (c.c.) tm mahlkat
yaratmsa, yaratt mahlkattan nce var demektir. Bu mantki bir zorunluluktur. Bu konu ile ilgili hadis:
Ben bir gizli hazine idim, bilinmek ve tannmak iin insanlar yarattm. Aclun, Keful-Hafa, hadis no:
2532, c.II, s.262. Bu konu ile ilgili ayet: Allah, gkleri ve yerihakka dayal olarak gerktii gibi yaratmtr.
Size ekil vermi ve eklinizi gzel yapmtr. Dn Onadr. Tegbn, 64/3.
366
Hull; Allahn baz eyalara veya kiilere girmesi, inancdr. Bu inanc tayana hull, inan sistemine de
hulliyye denir. Uluda, Tasavvuf Terimleri, s.247; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s.284. ;Cisimlerin ve
101
muhakkiklerin hak yolda olduklarn savunmaktadr. Ehl-i snnet vel-cemaat itikd zerinde
bulunan tek ekol bu ekoldr. 369
Akemseddin tasavvuf ehlinin hususiyetlerini yle sralar.
Bunlarn takip ettii yol herkesin takip edemeyecei yoldur, halleri en yce haldir,
megul olduklar ilim ilimlerin en gzelidir. Tasavvufu inkr eden, onu tanmayan,
gereklerinden nasibini alamayandr. Fiilen tasavvufun iinde bulunanlarn ou bu iin
mahiyetini gerei gibi renememiken, ondan nasibini almayan nasl bilebilir. Bil ki
sflerin tutum ve davranlar ile giyim ve ekilleri, snnete uygundur. Dedikleri her sz
dorudur.370
Bu ifadeler nda denilebilir ki, tasavvuf kolay bir yol deildir. Ykmllkleri
olan, sabr ve kararllk isteyen bir yoldur. Herkes bu yolun yolcusu olamaz. Kendisine zor
geldii iin, tasavvuf yolunu inkr eden kiiler aslnda tasavvufu bilmeyen kiilerdir. Nitekim
fiilen tasavvufun iinde olanlarn ounun bile tam olarak tasavvufun ne olduunu
bilmedikleri gz nnde bulundurulursa, hi bu iin iine girmeyenlerin bu konuda
syleyebilecekleri fazla bir ey yoktur. Ayrca tasavvuf yolu, itikad adan salam bir inan
temeline oturan bir yapya sahiptir. nan esaslar konusunda skntlar bulunan ahslarn
veya gruplarn, kendilerini tasavvufa nispet etmeleri, onlarn tasavvuf yolu zerinde olduklar
manasna gelmez.
dier arazlarn tamam muhdes mahlktur (sonradan yaratlm). Allah ise, btn bunlar yaratmadan nce
hull etmedii gibi; ayn ekilde onlar yarattktan sonra da olduundan tegayyr etmemitir. Veya imtiza da
etmemitir. nk imtiza da, budayn topraa ve stn suya karmas gibi ancak cisimlerde olur. Allah bir
cisim deildir. O (c.), ancak cisimleri yaratandr. Hf, Zeynddin, Mhimmtl-Vsln, Sleymaniye Ktp.,
ehid Ali Paa Ktb., kyt no: 1391. vr. 36b.
367
ki ayr eyin tek ve bir olmas anlamnda kullanlan kelime olan ittihad kelimesinden hareketle bizim ztmz
ile Allahn zt birdir diyen tasavvuf ekol. Akemseddin, a.g.e, Vrk. 123a.
368
Akemseddine gre; muhakkiklerin Allah inanc yledir: Allah'n kendi zatnda ayr bir vcudu vardr. Yani
yarattklarnn hepsinden ayr ve muayyen bir vcuda sahiptir. Ayrca Allah (c.c.) ezelde yaratt tm
varlklardan nce kendi zatna ait bir varla sahipti ve zatyla birlikte ilmi ve tm sfatlar mutlak manada
mevcuttu. Akemseddin, a.g.e, Vrk. 123a- 123b.
369
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk. 123a-123b. ; Akemsedine gre ehl-i snnet vel cemaat izgisinde
olan tek tasavvuf ekol muhakkiklerdir. nk onlar Allahn ezelde var olduuna inanmaktadr. Ayn yer.
370
Akemseddin, Telhisu Def-u Metin, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No:260, Vrk. 30a.
102
2. MRD
Mrid, irad masdarnn ism-i filidir. Arapada vaz eden, t veren anlamlarn
tar.
371
Tasavvuf terim olarak srat- mstakimi gsteren, vel, eren, eyh, pr, tarikat lideri
anlamna gelir; ayn zamanda postniin, seccadeniin, ifadeleri de kullanlr. 372 Rehber, delil,
klavuz, yol gsteren, uyaran manalarn da ifade eder.
Pr373; eyh olarak ta ifade edilen mrid hak bir yolda slk eden, bu yoldaki;
zararl, korkulu ve tehlikeli hususlar tandktan sonra vakt, menzil, hl ve makamlar
konusunda, mridi bilgi sahibi yapmak sretiyle onu irad eden, faydal ve zararl olan eyleri
ona gsteren kimsedir.374 Gerek mrid Hz. Muhammed (s.a.s)dir. Dier mridler onun
manev mirasn elde etmeye muvaffak olmu kimselerdir. 375 eriat, tarikat ve hakikat
ilimlerinde yksek dereceye ulam kimse manasna da gelir.376
Tasavvuf sisteminin messeselemi ekli olan tarikatta, mrid sistemin temel
talarndandr.377
eyh kelimesi yal kii anlamn tamakla birlikte, tasavvufta insan mrndeki
zamansal bir dnemi iaret etmekten ziyade manev bir mertebe ve ilevi iaret eder. Bir
baka tanmlama da ise mrid, sfnin Hakk bilme yolculuundaki rehberidir.378 eyh
olacak kimsenin kemal sfatlar ile donanm, dnya ve makam sevgisinden gemi, riyazat ve
mcahedeyle ve farzlarn dnda nafile ibadetlerle nefsini artm, gnln yceltmi, Allah
ve Rasulnn ahlkyla ahlklanm bir kimse olmas gerekir. 379
371
Crcni, Seyyid erif, Tarifat, Ahmet Kamil Matbaas, stanbul, 1300, s.13.
372
Demirel, mer Ziyddn Dastnnin Hayat Eserleri Ve Tasavvuf Anlay, Ankara, 2006, s.73.
373
Farsa yal, ihtiyar anlamnda bir kelimedir. Tarikat kurucusu mutasavvf manasnda da kullanlr. Mesel
Kadiriyyenin pri Abdulkdir Geylni, Halvetiyyenin pr-i sanisi Seyyid Yahya irvndir. Bkz. Trer,
Osman Nuri, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Neriyat, stanbul, 1998, s.108.
374
Kbra, Necmddin, Tasavvuf Hayat, Haz. Mustafa Kara, stanbul, 1980, s. 87.
375
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.345. ; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 445.
376
Kn, Tasavvuf Szl, s. 319.
377
Akar, Mustafa, Niyazi-i Msri ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yay. , Ankara, 1998, s.279.
378
El-Hakm, Suad, bnl Arab Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004, s. 319.
379
Ylmaz, Hasan Kamil, Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yaynlar, stanbul, 2001, s. 91.
103
Peygambere vris olmak, ekl ve manev olmak zere iki trldr. Birincisi onun
soyundan olup, halk lemine380 ait ynne vris olmay, ikincisi ise, emir lemine 381 ait
ynne vris olmay ifade eder. Mridler, Peygamberin emir lemiyle ilgili tarafna vris
olan insanlardr.
Mrid kelimesi Kurn- Kerimde sadece bir yerde gemektedir. 382 Fakat trevleri
ile birlikte on dokuz yerde gemektedir. 383
Akemseddin ise mridi yle tarif eder;
Ey Talib bilgil kim! lemde Mrid kimdr? Ol kii dr kim; her eyde kend
vucdunu grm ola, ve bir makama erie kim; kendnden artuk, lemde hibir eyin vcdu
olmaya ve hereyde tasarrufu ola, mrid bu sfatlu kiidr.384
Bu alntdan da anlalaca zere mrid olan kii tasarruf sahibi olmaldr. Ayrca
hereyde kendini grmelidir. Yani insan yetinin lem yetindeki ayniyet arzeden kurallarn
grebilmelidir. nsan, Kuran ve kainat kitab hepsi Allahndr ve hepsi de Allah
anlatmaktadr.
Akemseddin, ayn eserinin devamnda, mrid makamna ermeden irad edenlerden
de bahsetmektedir. Bu ekilde eyhiz diyenlerin, Allah katnda sulu olacaklarndan
bahsetmektedir.
385
Cenab- Allahn bir kudsi hadisinde Benim kubbem altnda vellerim
vardr. Benden gayri kimse bilemez.386 diye buyurmaktadr. Durum byleyken, biz velyiz,
diyerek kendini vel olarak tantan insanlar ok fena insanlardr. Evliya szlerini halka satan
en dk derecedeki insanlardr, demektedir. 387
Bu ifadelerden sonra yine ayn eserinin devamnda Akemseddin gerek evliyann
kim olduunu izaha gemektedir. Mealen yle demektedir ki: O halde veller her ilme lim
380
Halk lemi: Sebebe bal olarak vcuda gelen lem, ehadet lemi, madd lem.
381
Emir lemi: Sebebe bal olmakszn Hakk tarafndan vcud bulan lem, melekt lemi.
382Kehf,
17.
383Abdulbk,
384
Mucem, s. 407.
Akemseddin, Makmt- Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut Efendi Kitapl, No:2589. , Vrk.
218b.
385
Akemseddin, Makmt- Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Reit Efendi Kitapl, No:345. , Vrk. 177b
386
Hadis iin bkz. Abdurrahman Cam, Nefehtul-ns min Hadartil-Kuds, Hazrlayan: Sleyman UludaMustafa Kara, s.452.
387
104
olan ve btn lemde (Allah'n hazinesinde) gizli olan, Hak Telnn esrarn bilen, Allahtan
baka kimseye ihtiya duymayan ama insanlar tarafndan bilinmeyen ve kendi velliini bu
lem halkna bildirmeyen kiidir. 388 demektedir.
Akemseddin mridin grevlerini de yle aklamaktadr;
Her kavmin bir mridi olur ve davet eder kavmini Furkanla(Kuranla) amel
etmeye. eyh olan kavmi iinde peygamber gibidir. mmet iinde kavmine iyi i ilemeyi
buyurur, yaramaz ilemekten men eder ve bunlar edebler ve terbiyet eder. Peygamber olan
kiinin mmetine itiii gibi.389 Bu ifadelerden de anlalaca gibi mrid, toplumu iinde
nemli bir misyona sahiptir. Grevi ok hassas ve kutsaldr. Bu ynyle mridlik makam
basite indirgenmemelidir.
eyhlik ve mridlik makamn basitletirenleri ar bir dille eletiren Akemseddin
bu hususla ilgili de u ifadeleri kullanmaktadr;
Evvel zamanda bir kiinin eyh olmas, Allahtan iaret gelmesi ve o kiinin eyhine
eyh-i ti eyh nasb etmekle olurdu. Amma bizim zamanmzda bir kii btndan irad
bulmadan mcerred bir eyh elin almakla eyhlik davasn eder. Kendini dille anmaya, illere
mnteir olmaya ve mridleri oaltmaya balar. Cahiller, bunu irad zanneder. Reide
olmam olancklar bu oyunla eytana maskaralk ederler.390
Mrid, bir silsile ile Hz. Peygambere bal olmaldr. Fakat slam Tasavvufu
babadan oula geen mrid anlayna kardr. Nitekim Akemseddin, bu hususa yle bir
benzetmeyle aklk getirmeye almtr.
Bu irad ve eyhlii mirasyediler yle devam ettirirler. ki meyihten birisi vefat
edince, o eyhin olunu (byk olsun kk olsun) eyhlik yerine oturturlar. Ve ondan hrka
giyerler, hrka giymeyi teberrk grrler. eyholu eyhhet mertebesine ermeden, onu
eyhleri yerine geirirler. Byle eyh edinenin meseli, denize dm kiinin, kmil yzc
kiiye yapp kendini kurtarmak isterken, ikisinin de helak olmasna benzer. stihkaksz eyh
olmu kii nefsi hevas denizde gark olmuken, kendi nefsi hevas denizde gark olmu kiiyi
nasl kurtarsn? Bylece ikisi de helak olup giderler. 391
388
Akemseddin, Makmt- Evliya, Vrk. 178a.
389
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 148a- 148b.
390
Ayn eser, Vrk. 149b- 150a.
391
Ayn eser, Vrk. 150b-151a.
105
Mridde bulunan manev hal, mridin mridiyle sohbeti ve szlerini dinlemesiyle

kendisine geer.392 Bu durumu da Akemseddin u szleriyle desteklemektedir.
Her kim muttali olmak dilerse, Hakka ulac eyhe hizmet etmekle saadet taleb
eyleye. eyh-i kamilin sohbetiyle, gerek iradetle bir eyhe nispet etmekle muttali ola. Zahir
iradnda eyhin iradn kabul edici ola. Byle yapan mrid, eyhin velyet nruyla gre ve
iite.393
Akemseddin eyhe kaytsz artsz teslimiyet ve mutlak itaat edilmesi gerektii
kanatindedir. O, mridsiz mcahede olamayaca ve slikin, mridsiz menzile
ulaamayaca grndedir.394 Mridsiz yola devam etmek isteyen mridi, kendiliinden
yetiip byyen bir aaca benzeten Akemseddin, o aacn yemiinin bydnde tatl
olmayacana vurgu yaparak, mridin nemine dikkat ekmektedir.395
Aac kimse dikmeden kendi kendne bitse; ol aa yapraklansa, yemi vermeye
balasa o yemi tatl olmaya.396
Mridliin nemli bir mertebe olduu kukusuzdur. Bu ynyle mrid olan kiinin
baz vasflara sahip olmas kanlmaz olmaktadr. Sradan bir kiinin kendini mrid ilan
etmesi ve kendini mridim diye sergilemesi onun gerekten bir mrid olduu manasna
gelmez. Akemseddinin de vurgulad gibi gerek mrid velliini bu lem halkna
bildirmeyen kiidir. Ayrca mridin btndan bir iaretle mrid olmas gerekmektedir. Adet
babadan oula geen bir saltanat gibi mridlii alglamak olduka yanl bir yaklam
olacaktr.
3. MRD
Mrid, istemek, irade etmek, yaklamak gibi anlamlara gelmektedir. 397 Istlahta ise,
nazar ve iradeyi srf Allaha yneltmek demektir.398 Mrid, srekli Allah isteyen, bir an bile
Allahtan bakasna ynelmeyen kii anlamna da gelmektedir.399
392
Shreverd, ihabddin, Avrifl Mearif, stanbul, 1988, s. 97.
393
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 118b
394
Akemseddin, Makmt- Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut Efendi Kitapl, No:2589. , Vrk.
218b.
395
396
Ayn yer.
397
Asm Efendi, Kamus Tercemesi, c.1, s. 547
106
Fakir, yoksul, dilenci manasndaki dervi kelimesi de tasavvuf terim olarak tarikate
mensup olan mrid anlamna gelmektedir.400
Tasavvufta mrid, bu ismi iki sebepten tr almtr. Birincisi mrid Hakkn
bilgisine veya ilah mertebeye ulamak istemitir. kincisi ise iradesini teslim etmekle
kendisinden uzaklatrm kimsedir. 401
Mrid, nefsini dnyann nimetlerinden alkoyan, ibadetlerle ilgilendii iin
lezzetlerden yz eviren kiidir.402 Bir baka deyile Allah arzu eden, Allahn ahlkyla
ahlklanma olgunluunun eitimini verecek bir eyhe balanan kiiye mrd denir.403 Mrid,
tarikate girip eyhe intisab eden kiidir. eyhine teslim olan mrid iradesini hie sayar, mutlak
iradeye balanr.404
Mrid tasavvufa yeni intisab eden kiiye denirken, murad ise mntehi olan kiiye
denir. Mrid, yorgun ve bitkin halde bulunan, sknt ve meakkatlere gs geren zattr.
Murad ise sknt ekmeden Allahn ltfuyla muamele edilen kimsedir. 405
Kelbaziye gre mrd, Allah Tealnn hakknda, Urumuzda mcahede edenleri
biz yollarmza iletiriz.406 Buyurduu kimsedir. Kulun Allah irade407 etmesinin sebebi, daha
evvel Allahn kulu irade etmesidir. Yaratt bir ltuf sebebiyle mridde Allah iin mcahede
etme, Ona ynelme ve Onu irade etme arzusu doar.408
398
El-Hafni, Mucemu Mustalahatis-Sufiyye, s.242.
399
Tehanevi, Keaf, c.2, s.556.
400
Glpnarl, Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul, 1972, ss. 9091. ;
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul, 1991, s.136.
401
El-Hakm, bnl Arab Szl, s. 602.
402
403
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s.454.
404
405
Kueyri, Risale, s.203.
406
Ankebut, 29/69.
407
rade: Taleb, arzu, mridlik, istemek manasna gelir. rde edene mrid, irade edilene murad denilir. Sfilere
gre Allah da insan da hem mrid hem de muraddr. Fakat mrid ve murad olmas insann mrid ve murad
olmasndan ncedir. Bkz. Kelbazi, Dou Devrinde Tasavvuf- Taarruf, haz. Sleyman Uluda, Dergh
Yaynlar, II. Bask, 1992, s.200.
408
Kelbazi, a.g.e. , ss. 200- 201.
107
Akemseddin, mridin eyhe tam olarak teslim olmasn, ona kar kmamasn
nasihat eder, eyhine kar kp, tarikat kardelerinin hallerini reddeden mridin halini,
misaller gstererek aklamaya alr;
Bir kii ki bir mddet mridlik yolunda yrm ola, onun gnlnde gnil nru
alm ola ve dahi rhu makamna ulam ola. Ondan sonra ehl-i det hallerine yani yemeye
ve imeye dnse, halka karmayla megul olsa, slih kardelerinin hallerini inkar etse ve
bunda srar etse ve inkr hali zere lse, pes ol kiinin meseli, sluk ettiren eyhiyle Krun
meseli gibidir. Nitekim Krun Musa Peygamberi inkr etti. hir zaman onu yuttu. Bir kii, bir
zaman triki inkr ede, Krun gibi n da nefis yer yutar. O kii helk ola. Allah onlara lanet
eder. Onlar eriatten dnp kfir olan
mrtedlikten ziyadedir. nki, eriat mrtedi,
Lailhe illallah kelimesiyle cehennem ateinden kurtulur. Tarikat mrtedi pirler kadar amel
eylesede a azabdan kurtulamaz.409
Eer slik, slk esnasnda gnlne kayg derse ve geri dnmeye gerekten karar
verirse, eyhinin himmetiyle dzelir. Fakat eyhini inkar etmeyi aikre hale getirip, sohbeti
terk eyleyip, eyhinin velyetini reddetse, dnya lezzet ve ileriyle megul olsa ve eyhlik
mertebesine ulamadan eyhlik davas gtse, mride ucb hsl olur ve ebeda maksud
bulmaz.410
Slik-i sdkaeyhini sevmesi vcibdir. Kendi nefsi iin deil, gerek sevgi ile
gnlden seve. inde ve szndeeyhine itiraz etmeye.411
Akemseddinin btn bu ifadeleri, mrdin mridine tam manasyla bal olmas
gerektiini vurgulamaktadr. Nitekim, Hac Bayram- Velye intisab ettikten ksa bir sre
sonra, halife olmas, onun eyhine gnlden bal olduunu ortaya koyan bir gstergedir.
Hac Bayram- Vel, Akemseddinin ksa sre zarfnda halife olmasn u szlerle
aklamaktadr;
Bu bir Zeyrek Kse imi, her ne kim grd ve iiddi inand. Hikmetin sonra kendi
bildi. Amma bu krk yldan beru hizmet eden derviler grdklerin ve iittiklerin heman
hikmetin ve asln sorarlar.412
409
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 160a-160b.
410
Ayn eser, Vrk. 135b- 136a.
411
Ayn eser, Vrk. 133a.
412
Ens, Menkb, Vrk. 5b.
108
Musa, Hzr kssasnda anlatlan, soru sormama espirisinin altnda da, teslimiyet
yaknl yatmaktadr.413 Yani maneviyat yolunda soru sormak teslimiyetsizlik manasna
gelmektedir.
Ayrca Akemseddin, mridsiz mcahede olamayaca aksi takdirde slikin menzile
ulaamayaca dncesindedir.414
Nasl ki mridliin gereklilikleri varsa, mridliin de gereklilikleri vardr. En bata
gelen gereklilik mridin mridini sevmesi gerekliliidir. Sevmeden, istemeden ve mridine
gnlden bal olmadan, mridin katedebilecei yol, yok denecek kadar azdr. Bir kii, gerek
bir mride balandysa, o mridinin himayesinden kmamaldr. Zira, byle bir ans
yakalamken bu imkan geri tepmek aklszlk olacaktr. Mridsiz yol katetmek isteyen
kiinin durumunu, kendiliinden yetien bir yemi aacna benzeten Akemseddin, bu aacn
meyvesinin nekadar tatsz olacandan hareketle, mride bal olmann nemine vurgu
yapmaktadr. Bir ifti gzetiminde baklp, ilgilenilerek yetitirilen bir meyve aac misali,
mrid gzetiminde eitilen bir slik, daha ksa ve gvenli yoldan hedefe ulaacaktr.
4. VECD
Vecd, Arapada bulma, varolma, hsl olma anlamndadr. 415 Istlah olarak ise kulun
herhangi bir kast ve abas olmadan, onun kalbine tesadf eden his, ilham, feyz kabilinden
eyler, Hakktan gelen mkefeler, tecellilerdir. 416 Sliki bulan ve ona hkim olan her vecd
vecd-i mlk, slikin bulduu vecd ise vecd-i lika olarak tanmlanr. 417
Din his ve heyecanlarn ekli olup, irade ile vecde gelmeye tevcd, iradesiz
vecde gelmeye vecd, vecdin en mkemmel ekline vcd ad verilir. Vecdin zdd, fakr
halidir. Vecd bulmak, fakr kaybetmek demektir.418 Tevcd , zikir ve tefekkr ile kiinin
vecde gelmeye almasdr, bunda slikin kendini zorlamas sz konusudur; bu nedenle
tevcd baz sfilerce muteber kabul edildii gibi bazlarnca da kabul grmemitir. 419
413
Bkz. Kehf Suresi, 18/6082.
414
Akemseddin, Makmt- Evliya, Vrk. 218b.
415
Ibn Manzur, Lisanl Arab, c. I. , s. 386.
416
Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s. 376.
417
Ayn yer.
418
Kelbazi, Dou Devrinde Tasavvuf, s.169.
419
109
Vecd, zikrin tatll hissedildiinde, ruhun evkin galebesine tahammlden aciz

kalmas, btnn Allah tarafndan bir vride tesadf edip, o vrid sebebiyle kendisinde huzur
ve surrun ortaya kmas veya durumun deimesi olarak ta tarif edilebilir. Vecd, sulkun
balangcnda vuk bulur, vecdi yaayan kii telvin420 ehli olup, bazen nefsin sfatlarnn
kaybolmas ile baz kerede bulmas ile vecde ular. Vecd ehlinin bir ksm, vecd sebebiyle
raks ederki bu bir noksanlk deildir. 421
Kuran- Kerimde vecdi iaret eden birok yet olup, bunlardan bazlar unlardr:
Kuran dinledikleri zaman Allahdan korkanlarn tyleri rperir, sonra tenleri ve
kalpleri Allahn zikrine snr.422
Gerek mminler, Allah anld zaman yrekleri titreyenlerdir.423
Muhakkak ki, kalpler ancak Allah zikretmekle tatmin olur.424
Kuran- Kerm okunurken Rasulullahn, sahabenin ve tabinin vecde geldii,
bazlarnn alayp bayld, bazlarnn da ld bildirilmektedir.425
lk dnem mutasavvflarndan Kelbziye gre vecd, bir korkunun, bir gamn veya
ahiret halleriyle ilgili bir manann, kalbe tesadf etmesi veyahut Allah ile kulu arasndaki bir
halin kef edilmesidir.426 Kef ve ilham yoluyla elde edilen bilgi ve sezgiler, Kurana
bavurularak dzeltilmelidir. Bu manada vecdin nassda erimesi gerekir, nassn vecdde erimesi
doru olmaz.427 Vecd yok olmaya mahkum olan geici bir haldir, Mrifet ise Allah Tel ile
varolduundan kaybolmaz.428
420
Telvin: Bir halden dier hale gemeyi veya bir makamdan dier makama atlamay ifade eder. Bkz.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 709.
421
Cebeciolu, a.g.e. , s.694.
422
Zmer, 39/23.
423
Enfal, 8/2.
424
Rad, 13/28.
425
Gazli, hy- Ulmid-Din, eviren: Ahmet Serdarolu, Bedir Yaynevi, stanbul, 1987, c. II. , s. 733.
426
Kelbazi, Dou Devrinde Tasavvuf- Taarruf, s.169.
427
Eb Nuaym, Ahmed Bin Abdullah el- Isfahan, Hilyetl-Evliya, Msr, 1932, c. X, s. 275.
428
Kelbazi, a.g.e. , ss.169170.
110
Risletn-Nuriyye adl eserinde tasavvuf erbabna yaplan itirazlardan biri olan

eyhleri elinden hrka giyerler eletirisini cevaplandrrken, vecdi ve yollarn da aklayan
Akemseddin, bu konuyu eserinde yle ele almaktadr.
Hrka giymek, ba olmakdr mrid ile eyh arasnda. Dahi hakim klmaktr mrid
nefsine eyhini. eriatta dnya maslahatlar iin caizdir. nkim hkm klmak, mesalih-i
dnya iin caiz oldu. Pes niin inkar eylersin hrka giyrdii iin ol talibekim talebinde
sadktr. Gkek zan ile, Gkek itikadla bir eyhe kad eder ki ol eyh bu talib nefsinde hkm
eyliye din maslahat iin ki; ol eyhe bu talibe irad ede. Ve doru yola klauzluya. Dahi
zahirini nasihat ile. Talim-i tedible ri kla ve batnn himmet ile. Nur- velayetiyle arda,
irkin sfatlardan ve dahi vecd yollarndan bildire ayda ki; vecd yollar.
I- Az yemek ve
II- Az uyumak
III. Az karmak halka
IV-Allah zikrini ok etmekdir diye;
Ondan sonra mridine hrka giydire. Mridine tasarrufunu izhar etmek iin pes
hrka giymek mride kendini eyhe smarlayp mut olmann alameti olur. eyh hkmne
girmek, Allah resul hkmne dah peygambere mbayaat etmek tarikati ihya etmektir. 429
Akemseddin, tasavvvuf erbabnn eyhi elinden hrka giymesindeki ana amac,
mridin nefsine eyhini hakim klmas ve eyhi eliyle vecdi ve yollarn renerek nefsini
terbiye etmesi eklinde aklar. Bu ekilde, mrid eyhi elinden nce irkin sfatlarn ve
davranlarn neler olduunu, daha sonra ise vecdi ve yollarn renecektir. Bu yollar ise, az
yemek, az uyumak, insanlarn arasna az karmak ve Allah ok zikretmektir.
Akemseddin, vecd iin gerekli olan az yemek, az uyumak ve halkn arasna az
karmak gibi kurallara tabi olan bir kulun, makam olarak ykseleceini, iinde yaad
dnyann hakikatn anlayacan ve en byk dmanlarndan olan, nefis ve eytann hile ve
vesveselerini grp tanma imkanna kavuacan vurgulamaktadr. Ayrca bu kurallara uyan
sf, kulluktan efendilie, gafillikten gnl diriliine ve gizlide grlebilecek nesneleri akta
grme zelliine ulaacaktr.430
429
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. , 28a- 28b- 29a.
430
111
Akemseddin, yaad devirde sfilere yaplan itirazlardan biri olan cezbe(vecd)

halleri ile ilgili itirazlara cevap verirken, bu konuda deliller getirerek grlerini savunmaya
almtr. Bu konuyla ilgili Peygamber Efendimizin bir airin iirini dinledikten sonra, vecde
gelerek srtndaki hrkay yere drdn, bu durumun da Peygamberimizin dhi vecd
halini yaadna delil olacan sylemektedir. 431 Akemseddinin eserinde bahsi geen iirin
meali yledir;
Ak canavar cierimi srd gerekten

Bu yara iin ne tabib var, ne de efsuncu,
Ancak ok iddetli bir ballkla balandm bir dost var.
Beni efsunlayp tedavi eden odur. 432
Ayrca sahabenin de bu davranlara sahip olduunu ifade eden Akemseddin, halife
Hz. mer'le, ama hkim tayin ettii, Said (r.) arasnda geen bir hadiseyle dncesini daha
da pekitirmeye almtr. Akemseddinin bu konudaki ifadeleri yledir;
Hal buydu ki; mer dahi ounurdu. Hatta otururken derdi, debelenirdi deve gibi.
Bu hal Saidle dahi eriirdi. Hal buydu ki; ol Resl ashabnn zahidlerinden idi. Dahi eriler
beylerinden idi. mer (r.) Saidi, am ehline hakim gnderdi. am ehl-i mere beti yazdlar.
Beti iinde Saidin halini andlar. Said aunurdu otururken geerdi. Ehl-i am mecnundur
deyu korkarlard. Zira ki; bu hali bilmezlerdi. Hal buydu ki; bu hal rif sofilerin vecdiydi.
Bundan sonra mer (r.) bu hali bildi. Daha da hayrn artrd. Dayim ikram edip; Saidin
fazln bildirdi. Daha Saidi ululad.433
Akemsedin, eserinde anlatt bu olayla, sahabenin de vecd hallerinin var olduunu
gstermeye almaktadr.
Sonu olarak diyebiliriz ki, Akemseddine gre, vecd hli, haktr. nk bu hal,
Peygamberde, ashabda, tabinda ve slamn nde gelen ahsiyetlerinde grlmtr.434 Ayrca
sf, kiiyi vecd haline gtrebilecek yollar olan; az yemek, az uyumak, halkla mnasebete az
431
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 45b-46a.
432
Ayn yer.
433
Ayn eser, Vrk. 46b- 47a- 47b.
434
Ayn yer.
112
gemek ve Allah ok zikretmekle vecdi aramaldr. Byle yapan bir sf, makam olarak
ykselecek, iinde yaad dnyann hakikatn anlayabilecek ve en byk dmanlarndan
olan, nefis ve eytann hile ve vesveselerini grp tanma imkanna kavuacabilecektir. Yine
bu kurallara uyan sf, kulluktan efendilie, gafillikten gnl diriliine ve gizlide
grlebilecek nesneleri akta grme zelliine ulaacaktr.435
5. ZKR
Lgatte bir eyi unutmayp anmak,
436
unuttuktan sonra hatrlamak, anmak, yd
etmek, grmek, mzakere etmek, bir eyi hatra getirmek ve nisyann ztt olan hatrlama
manasna kullanlan zikir, ayrca elde edilen bilgiyi ezberlemek anlamna geldii437 gibi,
mecaz olarak da hret, eref, an, sitayi, namaz, t, sz, aklamak, itaat, dua ve ilah
kitaplar gibi manalara da gelmektedir. Tasavvuf stlah olarak zikir, baz kelimelerle Allah
anmak, unutmamak ve gafletten kurtulmak veya mnferit ya da toplu halde baz kelimelerle
Allah anmak,438 onu unutmaktan ve gafletten kurtulmak439 anlamlarna gelir.
Zikir, tasavvuf ve tarikat ehli kiilerin, belli kelime ve ibareleri eitli miktar ve
yerlerde, edebe riayet ederek, ferd ya da toplu olarak sylemeleridir.440 Zikrin hakikati,
zikreden kiinin kendisinden geip, Allahn dnda her eyi unutmasdr.441
435
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 108a- 108b.
436Er-Rgb
el-Isfehn, Mfredat, s. 3289; bn-i Manzr, Lisan, c.IV, ss.30811; Tehnev, Kef, c.I, s.512;
Asm Efend, Kamus, stanbul, 1305, cII, s.346; Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, s.539.
437bn
Fris, Mucem, c.II, ss.358359; Crcn, Tarift, s.151; Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye,
Mektebet Medbl, 1. Bask, Kahire 2003, s. 7535.

438Kbr,
Necmddin, Risle ilel-himil-hif min levmetil-lim (Tasavvuf Hayat), Haz.: Mustafa Kara,
Dergah Yay., stanbul, 1996, s. 78; Gmhanev, A. Ziyaddin, Camil-Usl, Msr ,1319, ss. 1516, 55.
439Ate,
Sleyman, slam Tasavvufu, s.171;Uluda, TTS, s. 539; Cebeciolu, TTDS, s. 783; Uluda, Sleyman,
Gaflet, DA, stanbul 1996, c. XIII, s. 283.

440Serrc,
el-Lma f Tarihit-Tasavvufil-slam, Darul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 2001, s. 290; Kelbaz,
Dou Devrinde Tasavvuf-Taarruf, (Haz. Sleyman Uluda), Dergh Yay. , II. Bask, 1992, s. 106; Kueyr,
Abdul-Kerim bin Hevzin, er-Risletl-Kueyriyye F lmit-Tesavvuf, Darul-Hayr, Beyrut 1993,s. 221;
Gazl, hy, c.I, s.301; Tehnev, Kef, c.I, s. 563; Bu konuda farkl dnceler iin bkz: Altnta,
Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi Akademik Aratrma Dergisi
Tasavvuf, Ankara 2001, y. 3, sy. 7. s. 125.
441Hucvir,
Kefl-Mahcb, terc. Sleyman Uluda, (Hakikat Bilgisi), stanbul, 1982, ss.547; Kbra, Risale
lel-Haim, s.78; Uluda, Sleyman, Zikir, slam Ansiklopedisi, c.XIII, s.561; Eraydn, Tasavvuf ve
113
Ayrca zikir, her ibadetin znde bulunan, btn ibadetlerin ortak paydas olan,
mminlerin kendisiyle Allaha yaklat, riyazetin en nemli esasdr. badetlerin hepsi,
Allah zikretmenin ayr ekilleridir. 442
Kurn- Kerimde Allah oka anmay ve Onu bol bol zikretmeyi tleyen
yzlerce yet vardr: inden, yalvararak ve korkarak ikarane olmayan hafif bir sesle
Rabbn zikret ve gafillerden olma.443, Onlar ki ayakta, oturarak ve yanlar zere yatarken
Allah zikrederler. 444, Unuttuun zaman, Rabbini zikret.445 v.b. Kuranda zikir kavram,
bazen Kurann kendisi manasnda, bazen namaz manasnda ve bazende baka manalarda
kullanlmsa da, bu kullanmlar zikrin mutlak ve genel kapsam iine girmektedir.446
Peygamberimizden nakledilen birok hadis-i eriftede zikirden bahsedilmektedir.
Bir topluluk oturup Allah zikrederse melekler onlar kuatr, rahmet onlar kaplar.447,
Size amellerin en hayrlsn haber vereyim mi? Amellerin en hayrls Allah
zikretmektir.448
Zikir konusunda Muhyiddn bnl Arab u ifadeleri kullanmaktadr; Sen de
kalbini zikirle her an uyank tutarsan, zikrin nuruyla kalbin nurlanr. Bu nur sana kef
kapsn aar. Zir eyann hakikatine vukuf, ancak bu nurla hsl olur. Bu kef hali zuhur
edince, peinden haya duygusu seni kaplar. Kuran- Kerimde Allah ok zikreden
erkeklerle ok zikreden kadnlar449 mafiret olunup byk bir ecre nail olacaklar arasnda
saylmtr.450 Bu ifadelerden anlalaca zere, kef ehli olmann yolu zikirden
gemektedir. Kef halinin sonucunda da, kiide edep ve haya duygular geliecektir.
Tarikatlar, s. 126; Aff, Tasavvuf, s.226; Dehlev, ah Velyyullah, slam Dnce Rehberi, Ter: Mehmet
Erdoan, Yeni afak, stanbul, 2003, c.II, s. 194.
442
Uluda, a.g.e, s. 539. ; Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, ss. 728- 729.
443
Araf, 7/205.
444
l-i mran, 3/191.
445
Kehf, 18/24.
446
Ylmaz, Tasavvuf Meseleleri, ss. 99- 102.
447
Mslim, Deavat/8.
448
Buhari, Deavat/67. ;bni Mce, Edep/ 53.
449
Ahzap, 33/35.
450
bnl Arab, Ftuht- Mekkiyyeden tler Pnar, eviren: dem, Ergl, Altnoluk Yaynlar, stanbul,
2005, ss. 30- 31.
114
Kueyr, risalesinde; Zikir, Hakk Telnn yolunda kuvvetli bir temeldir. Dahas
Hakk Tel yolunda zikir, biricik temel tadr. Zikre devam edilmezse, Allaha varmak
mmkn olmaz. Yaratcsn zikreden kulunu Hakk Telda zikredecektir. Nitekim; beni
zikredin ben de sizi zikredeyim451 buyrulmutur.452
Necmddin kbra ise zikrin bir nur olduunu, kalbi kaplayp hkimiyeti altna almas
halinde kalbi de , kalp gzlerini de nurlandrp daha nce grmesine engel olan karanlkta
bile, eyay kalp gzyle grmeyi mmkn klacan ifade eder.453
Akemseddin, zikrin tanmn ve faydalarn eserlerinde yle ifade etmeye
almtr;
Srekli Allah anmak zikretmektir. Bu da Allahdan baka her eyi zihinden
karmakla mmkn olur.454
Zikirlerin en efdali, tevhid kelimesi la ilhe illallah dr. nk bak keser gibi
kiiyi kfrn karanlndan karr, iman nuruyla nurlandrr.455
Zikreden eytanlardan, onlardan gelen evhamdan ve dier dmanlardan kap
Rabbinin snana girer.456
Zikirle, kalble ilgili manevi hastalklar giderilir. Bunlar nefisle ilgili kt huylar,
ehev hisler ve iki varln megul ettii eylerdir. ilallahn isbatyla kalp pis huylardan ve
ftri mizalardan kurtulup shhate kavuur. Mizac ve hayat allahn nruyla birleir. Ruh
iin zt ve sfat tecelli eder. Nefsin sath Rabbinin nuruyla aydnlanr. Karanlk vasflar ve
vasflarnn karanlklar zil olur.457
Bu ifadelerden sonra Akemseddine gre zikrin faydalarn, yedi madde halinde
ifade edebiliriz; bunlar srasyla yledir;
1) Zikreden kii eytanlardan, onlardan gelen vesveseden ve dier dmanlardan
kap Rabbinin snana girer.
451
Bakara, 2/152.
452
Kueyr, Abdulkerim, Kueyr Risalesi, eviren: Ali Arslan, Alperen Yaynlar, Ankara, 2003, ss. 382- 385.
453
Kbra, Necmddin, Tasavvuf Hayat, Hazrlayan: Mustafa Kara, stanbul, 1980, s.79.
454
Akemseddin, Risaletd Dua, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev paa Kitapl, No: 260. Vrk. 52b.
455
Akemseddin, Risale-i Zikrullah, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev paa Kitapl, No: 260. Vrk. 40a.
456
Ayn eser, Vrk. 44b.
457
Akemseddin, Risaletd Dua, Vrk. 52b.
115
2) Zikir ile kalbde bulunan manevi hastalklar giderilir.

3) Zikir ile kalp, pis huylardan ve ftri mizalardan kurtulup shhate kavuur.
4) Zikir ile kinin mizac ve hayat Allahn nruyla birleir.
5) Zikir, ruh iin zt ve sfat tecelli eder.
6) Zikir ile nefis Rabbinin nuruyla aydnlanr. Nefsin karanlk vasflar yok olur.
7) Zikir, kiiyi kfrn karanlndan karp, imann nuruyla aydnlatr.
Akemsedine gre zikir, sesli yaplmaldr. Kii gizli (hf) zikirden nce, sesli
(cehri) zikirle kalbini msivdan temizlemelidir. Kii manev srra ancak bu ekilde ulaabilir.
458
Tasavvufun en nemli konularndan olan zikir, sliki gafletten koruyan, manev bir
zrhtr. Zikre devam eden mrdlerin kalbinde dnyaya kar duyulan rabet zayflar ve bu
duygular yerini Allah sevgisine terk eder.459Akemseddin, zikrin gafletten kurtarn mealen
yle anlatr;
Mehur bir deyim vardr; gn dounca ra na gerek kalmaz. Lkin o asr
(asr- saadet) getike zaman iinde gzel deerler yok oluyor. Her gn gaflet artyor.
Sadkat, ihlas ve samimiyet nru her gn azalyor. Kalpler yle bir katlayor ki ta gibi hatta
daha beter oluyor. Kalbin stn ehvet, gnah, dnya ve makam sevgisi, hret gibi eylerin
duman kaplyor. L ilahe illallah derken, son derece barmak gerekir ki gaflet ve taklit
duman ortadan kalksn.460
Grlecei zere hir zamanda, insanlar gitgide dnyevlemektedir. Bu tehlikeye
kar, kiiyi gafletten uzaklatracak yollardan birisi de sesli zikirdir. Sesli zikir vastasyla
kalpteki gaflet ve taklit duman kalkacak ve kii daha kolay bir ekilde kendini gnahlardan
koruyabilecektir.
Zikir, gizli ve aikr olmak zere de ikiye ayrlr.461 Haf zikir, zikredenin sadece
kendisinin iitebilecei alak bir sesle yapt zikirdir. Cehr zikir, yksek sesle veya evrede
458
Akemseddin, Risale-i Zikrullah, Vrk. 43b.
459Srmeli,
Mehmet, Tarikat- Muhammediyye Balamnda Muhammed Sresinin 19. yetine Bak, lmi
Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2000, y.2, sy.4, ss. 186187.
460
461Ayn,
slam Tasavvuf Tarihi, ss. 62-3; Ynetken, Halil Bedi, Kyami Zikirler ve Trk Dini Danslar,
Tasavvuf Kitab, Haz: Cemil ifti, Kitabevi, stanbul 2003, s. 235; elik, mer, Muhammed Esad
116
bulunanlarn iitebilecei ekilde, sesli olarak yaplan zikirdir. 462 Yine bu hususla ilgili
Akemseddin, mealen unlar ifade etmektedir;
Sesli zikirle nefis ve eytann errinden kalbine zikir nru girdikten sonra kalp
szlr. O tad aldktan sonra kalp cennet bahesine dnr. O manzaray seyrettikten sonra
zikir edenin lemi sz leminden fiil(hal) lemine ykselir. Gizli zikrin meyvesi ise, kalben
Allah ile huzur bulmak, kalb halleri gerekletirmektir. Mesela yufka yrekli olmak, temiz ve
nurlu olmak, bykln nurunu hissetmek, ltuf, kemal, heybet ve cemlini sezmek gibi
eylerdir. Bu hal gaflet uykusundan uyanp taat ve hizmetten zevk aldktan sonra
gerekleir.463
Akemseddin, aktan yaplan zikrin faydalaryla ilgili baka faydalardan da
bahsederek, bu hususta u ifadeleri kullanmaktadr;
Halkn renmesi iinde zikr-i cehri gerekir. Yani zikri aikarne etmenin
mstehapl halka zikri retmek iindir. Ve zikrin bereketini iiten evlere ve hayvanta
erien st iindir. Ve dhi zikreden her ya ve kuru zikredenin avzn iitip ahitlik etmesi
iindir.464
imdi biz Akemseddinin bu ifadeleri nda, sesli ve gizli zikrin ortaya kard
gzel sonular maddeler halinde sralayalm;
1) Cehr zikir, eytann ve nefsin errinden kalbi korur.
2) Cehr zikir ile kalp cennet bahesine dnr.
3) Cehr zikrin tad ile kii sz leminden hal lemine geer.
4) Cehr zikir yapmak halka zikri retmeyi salar.
Erbilnin Kuran- Kerim yetlerini Yorumlama Yaklam, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf,
Ankara 2001, y., 2, sy., 6, ss. 1945; imek, H. brahim, ki Nakibend Mceddidinin Deveran SavnmasMehmed Emin Tokd ve mstakim-Zade Sleyman Sadedin rnei, lmi Akademik Aratrma Dergisi
Tasavvuf, Ankara, 2003, y.4, sy. 10, s. 293.
462Uluda,
Sleyman, Tasavvuf Terimleri, ss. 588589; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri, s.
783; Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar, ss.201202; Ayn, slam Tasavvuf Tarihi, s.84; Kara, smailYcer, Hr Mahmut, Trabzonlu (Oflu) Nak- Hlid Yusuf evki Efendi ve Hediyyetz-Zkirn HccetsSlikn Adl Eseri, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2004, y.5, sy. 13, s. 353.
463
Akemseddin, Risale-i Zikrullah, Vrk. 41a.
464
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 61a.
117
5) Cehr zikir vastasyla evlere, bitkilere ve hayvanlara bereket ular.

6) Cehr zikir ile ya ve kuru her nesne zikredenin zikrine ahitlik etmi olur.
7) Haf zikir, kalbin Allah ile huzur bulmasn salar.
8) Haf zikir, kiiyi yufka yrekli yapar.
9) Haf zikirle kii Rabbinin bykln hissederek, onun heybet ve cemalini
hisseder.
Grld gibi zikrin her eidinin, insana ve zellikle insan kalbine faydas ok
byktr. Ak(cehr), gizli(haf) gibi her trl zikrin kendine has faydalar vardr. Yeterki
zikir, slikin ounlukla megul olduu bir fliyet olsun.
6. HIRKA
Arapa bir kelime olan hrka , Trkemizde de kullanlan bir kelimedir. Lgatte,
yamal elbise, eitli bez paralarn bir araya getirerek yaplan elbiseler anlamlarna
gelmektedir.465 Istlahta ise, tarikat cihazlarndan bir unsurdur, dervilerin toplu zikir
yaptklar esnada giydikleri yelee verilen addr.466 Hrka giymenin tasavvufta, tarikata
girmek gibi bir anlam vardr. Hrka giymek, mrid adayn eyhin kabul ettiinin, dolaysyla
Hakkn da kendisini kabul ettiinin simgesidir. Hrka giyen kii tarikatn asl yesidir. Bu
yzden, hrka mride, trenle giydirilirdi ve her tarikatin kendisine has hrka giydirme
merasimleri vard.467 Hrka giydirmek eitli tarikatlarda, birine eyhlik, halifelik vermek
anlamnda da kullanlr.468
Baz sflere gre, hrkadaki h hayete, r rzya, kaf kahr- nefse, he ise
hidyete dellet eder. 469 Hrka, sfliin sembol olarak grlr.470
465bn
Manzr, Lisan, c.X, ss. 7377; el-Crcn, Tarft, s.132; Kn, Mucem, s.178; Cebeciolu, TTDS,
s.352.
466
467
Demirel, mer Ziyddn Dastnnin Hayat Eserleri Ve Tasavvuf Anlay, s. 146.
468
Uluda, a.g.e, s. 166.
469Kufral,
Kasm, Hrka, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1976, c. V, ss. 449450. Cebeciolu, Tasavvuf
Terimleri ve Deyimleri Szl, ss. 352358. Uluda, Sleyman, Hrka, DA, stanbul 1998, c.XVII, s.373.
470Schimmel,
A. M., Tasavvufun Boyutlar, Adam Yay., stanbul 1982, s.96,99,206; Glpnarl, Abdulbki,
Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, s. 156. Ayrca Hrkann sembolik dilde hangi anlamlara
118
Sfler arasnda yaygn bir davran olarak bilinen hrka giyme davran sahabe ve
tabin zamannda ahid olunan bir davran deildir, ancak baz meayihin istishan ile rf
halini almtr; bu ynyle emir yoluyla deil teberrk yoluyla sabit olmutur
denilmektedir.471
Hrka giydirilmesi ve giyilmesine u hadis-i erif nakledilmektedir;
Rasulullaha (s.a.v) zerinde kk siyah izgiler olan bir hrka getirildi. Efendimiz
(s.a.v) etrafndakilere -Bunu kime giydireceimi dnyorsunuz? diye sordu. Oradakiler
skt etti. Allah Resul bana -mm-Halidi getirin. Buyurdu Onu bana, kendi eliyle
giydirerek iki defa -shhat ve fiyet iinde zerinde eskisin. dedi.472
Yine ayrca baz hadis-i eriflerde, yamal ve kaln yn elbise giyilmesi
mslmanlara tavsiye edilmitir.
Yn elbise giyiniz ki kalbinizde imn tadn bulasnz.473
mandaki hazz ele geirmeniz iin sf elbise giymelisiniz.474
Akemseddin, hrka giymenin, mridi ile mridi arasnda bir ba olduunu
vurgular. Ona gre hrka giymek, mridle mridin arasnda irtibat oluturulmasdr. Bu
vesileyle mrid, nefsine eyhini hakim klacaktr.
475
Anlalaca gibi sfnin eyhi elinden
hrka giymesindeki maksat nefsine eyhini hakim klmaktr. eriat asndan bir mridin iyi
niyetle bir eyhe balanp onun irad altna girmesinde bir saknca yoktur. Mridin eyhi
elinden hrka giymesi de bu manaya gelmektedir.476
Hrka, mridin eyhine ballnn bir ifadesi ve sembol olarak anlam
kazanmtr. 477Bylece kendisini eyhinin iradesine terk ederek, onun grne teslim olur,
geldii hakknda bkz. Torun, Ali, Trk Edebiyatnda Trke Ftvvet-nmeler, Kltr Bakanl Yay.,
Ankara, 1998, ss. 407408; Ayn, slam Tasavvuf Tarihi, s. 60.
471
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M.E. B. Yaynlar, stanbul, 1993, c. I,
ss. 804- 805.
472
Buhari, Libas/ 22, 32, 188; Eb Dvud, Libas/ 1.
473
Benzer bir hadis iin bkz. Tirmizi, libas/10. ; Mslim, libas/35. ; Ebu Davud, libas/ 8,22. ; Buhari, libas/19.
474
Bkz. Hucvir, Keful Mahcb, Hazrlayan: Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul, 1996, s. 124.
475
476
Ayn yer.
477
Uluda, Sleyman, Ahid, DA, stanbul 1988, c.I, s. 534.
119
btn tasarruflarn, onun tavsiyesi dorultusunda gerekletirir. Ayn zamanda bu, bir biat478
ve intisab merasimi ile Hz. Peygamber (s.)in biat snnetini ihya ve Rasulullah (s.)in ve
Cenab- Hakkn tasarrufuna raz olmann bir ifadesi olarak deerlendirilir.
Akemseddin, mridin eyhi elinden hrka giymesi yani ona kendini teslim
etmesi, kendini Allah ve Resulne teslim etmesidir. Zira; eyh, Resulullahn halifesi
makamndadr.
Resul
(s.)
Allah
halifesidir479
mealinde
ifadeler
kullanmaktadr.
Akemseddin, bu grn fetih suresinin 10. ayetiyle desteklemektedir.

Ey Muhammed (s.) sana biat edenler, ancak Allaha biat ediyorlar. Allahn eli
onlarn ellerinin zerindedir. Kim biat bozarsa, ancak kendi aleyhine bozmu olur. kim de
Allaha verdii sz yerine getirirse Allah ona byk bir ecir verecektir.480
Akemseddin, hrkay ikiye ayrr. Bunlardan birincisi hrka-i iradet 481, ikincisi ise
hrka-i teberrktr. 482
Akemseddine gre hrka-i iradet: Hakiki mridin giydii hrkadr. Hakiki mrid
yle bir kiidir ki tamamiyle kendi nefsini am, nefsinin tahakkmnden kurtulmu yani
kendine ait, mstakil hibir dilei bulunmayan kii haline gelmitir. O makamdaki hakiki
mrid, tm kendi dilek ve arzularn eyhinin dileine tabi klmaktadr. 483
Akemseddine gre hrka-i teberrk: Bu ksmdaki mridler kendilerini sflere
benzetmeye alan mridlerdir. Teberrk hrkasn giyenler Peygamber (s.) u szlerine
muhatap olan mridlerdir.484
478Trer,
Osman, Biat, DA, stanbul 1992, c.VI, ss. 1245.
479
480
Fetih suresi, 48/10.
481
Hrka-i radet: Arapa isteme hrkas manasna gelen bu hrkay giyen tlib, artk mrid olmutur. Bu hrkalar
eitlidir: a) Resm hrkas: Mevlevilerin n ak, ayaklara kadar uzun, ok geni kollu yakasz hrka. Bu
hrka Seluklularda ulemann tren giysisi idi. b) Sokak hrkas: n ak, genie, kollar yandan drt
parmak kadar uzun yakasz hrkadr. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 355.
482
Hrka-i Teberrk: Teberrk, manevi bereket demektir. Bir mrid bir eyhten yetiir hilafetle icazet alr, hrka
giyer. Daha sonra bu mrid, bir baka eyhten, manevi ballk salamak zere hrka giyer. te buna hrka-i
teberrk denir. Bir tarikata giren yetimemi kii de, manevi bereket olmak zere hrka giyebilir. Cebeciolu,
Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 358.
483
484
Ayn yer.
120
Bir kii kendini bir kavme benzetse o kii onlardandr.485

Akemseddin ayrca hrka giymenin farz bir davran olmadna, ilk zamanlarda
yaayan salihlerin, bazlarnn hrkay bilmediklerine ve mridlerine de giydirmediklerine
dikkat ekmektedir. Hrkay giyenlerinde giymeyenlerin de hayrl bir maksatlarnn olduuna
inandn syleyen Akemseddin, Hrka giymenin bidat bir davran olduunu syleyenlere
hrka giymek olsa olsa bidat- hasenedir. eklinde cevap vermektedir.486
Hrka giymenin ekilsel bir davrantan te, simgesel bir anlam ierdii aktr. Bu
ynyle hrka giyme, tasavvuf anlaynn nemli geleneklerinden biri olarak ifade edilebilir.
Hrka giydirmenin eri hibir hususa aykr olmamas, bu davrann olumsuz bidat snfna
sokulmasna engel bir durumdur. Akemseddinin ifade ettii gibi bu davran olsa olsa
bidat- hasene olabilir.
7. SEYR U SLK
Lgatte seyr, gezmek; slk ise yrmek, gitmek, yola koyulmak, 487 anlamndadr.
Tasavvuf stlahnda ise seyr u slk kavram, bir mrid-i kmilin idaresinde Allaha vuslata
klan ve herkesin istidd derecesinde makam ve mertebelere ulat mnev ve rh
yolculuk488 anlamna gelir.489
Seyr, sefer ve slk, manaca birbirinin ayn olan e anlaml kelimelerdir. Fakat
stlahta kullanld yerler biraz farkldr. Bunlarn hepsi rhn ve manev hareketi ifade eden
stlahlardr. 490
485
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 36a
486
Ayn eser, Vrk. 37a.
487Er-Rb,
el-sfehn, Mfredt, s. 349; bn Manzr, Lisn, c.4, ss.389-90; Tehnev, Kef, c. I, ss. 661-
686; El-Frzbd, el-Kmusul-Muht, ss.528-9,1218.

488nsan
daima hlden hle gei ve bir nevi yolculuk hlindedir. Bu meyanda insann ilk yaratltan son
varaca yere kadar alt aamal bir sefer yapt kabul edilir: 1. Topraktan kurtulu, 2. Babadan anne rahmine
nutfenin seferi, 3. Rahimden dnyaya ocuun seferi, 4. Dnyadan kabre, 5. Kabirden mahere, 6. Maherden
cennet veya cehenneme. nsan daima hlden hle gei ve bir nevi yolculuk hlindedir. Bkz. el-Makdis,
Hallur-Rumz, s. 90.
489Uluda,
490Rb,
TTS, s. 428; Cebeciolu, TTDS, ss. 637638; Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 317.
el-sfehn, Mfredt, s. 349; Tehnev, Kef, c. I, s. 661,686; Sud, el-Mucemus-Sf, Nedra Yay.
1.bask, Beyrut 1981, ss. 5847; Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl, 1. Bask,
Kahire 2003, s. 804, 7978; Ayn, slam Tasavvuf Tarihi, ss. 104105; Kan slk, Allah Telnn
121
Ksaca ifade edecek olursak, genellikle tasavvuf literatrde, seyr ile birlikte
kullanlan slk; insann ruh ynnden temizlenmesi esnasnda geirdii kalb ve manev
yolculuktur.491 Kulun nefsini mevki ve makam sevgisinden, kin ve hasetten, kibir ve
cimrilikten, gsteriten, yapmacklktan, desinler sevdasndan, yalandan, gybetten, hrstan,
zulmden velhasl zemmedilen ahlakn hepsinden, isyan ve gnahlardan temizlemesi ve buna
kar, ilim, hilm, hay, rza ve adalet gibi vnlen huylarla kendisini sslemesidir. 492
Davud- Kayseriye gre, slik, seyr u slka sadkatle bal kalarak ve gereklerini
yerine getirerek, nefs-i mutmainne hal ve makamna ular ve bu hle ulaan ruhun lh ak
ve mnev harreti syesinde nefste var olan soukluk gider ve btn nurlanr, melekt lemini
mhede eder duruma gelir.493
Hac Bayram- Velnin mridi olan ve slkunu ok ksa bir zamanda tamamlayan
Akemseddine gre, Allah yolunda slk eden kii ve kefe keramete urayan kii, eytann
onu azdrp mrted eylemesinden emin olmaz, yanlzca kii kendini Allaha teslim ederek,
Allahn gerek kulu olur ve kendi varlndan ancak byle kurtulur. Allahn gerek kuluna
eytan
musallat
olmaz.
494
Akemseddin
bu
grn
Kurandaki
ayetle
deliilerdirmektedir. Ey eytan benim has kullarm zerinde onlar aztmaya senin hkmn
yoktur. Gerek kulluk eden kii nefsine uymad mddete aztmaz.495
Akemseddin, Allah yolunda seyr eden kulun trl skntlara maruz kalaca
kanaatindedir. Ona gre; Allah yolunda ekilen sknt, bu yolda seyredenlerin vucudlarn
seyrde eritmesiyle sonra fiillerinin bu yolda erimesiyle sonra sfatlarnn Allah yolunda
erimesiyle en son olarak ta kiinin ztnn bu yolda erimesiyle mmkn olacaktr.
496
Yani
kulun srasyla fena fil vucud, fena fil efl, fena fil sfat ve fena fil zt olmas gerkir. Bu
hususla ilgili Akemseddinin kendi ifadeleri yledir;
cemalinin tecellisi iin kalb evini ayardan temizleme eklinde tanmlarken, sliki de (manen) Allah Telnn
huzuruna doru seyreden kimse olarak tantmtr. Kn, Istlhts-Sfiyye, s. 119.
491Ayn,
slam Tasavvuf Tarihi, ss. 104-5; Selvi, Dilaver, Kuran ve Tasavvuf, ule Yay., stanbul 1997, s.285;
Wilcox, Lynn, Sfzm ve Psikoloji, Tercme Eden: Orhan Dz, nsan Yay., stanbul 2003, s. 217.
492
Ayni, slam Tasavvuf Tarihi, s. 104.
493El-Kayser,
Dvut, Risle f lmit-tasavvuf, Tahkik: Mehmet Bayraktar, AFD, c. XXX, Ankara, 1988, s.
206.
494
495
Nisa, 4/116120.
496
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 127a-127b-128a.
122
Allah yolunda seyredenlerin incinmesi vcudlarn seyrde eritmekle olur. Allaha

seyrde efali erimek gerek. Kul kendi fiilini grmese gerek. Mecmi efal Hakka mstenit klsa
gerek. Allah sfatnda seyrde sfata erimek gerek, hi kulun sfat kalmasa gerek. Allaha
seyrde kulun ztnn erimesi gerek. El hsl abdn mecmu efali mahvolmaynca seyr-i illellah
hasl olmaz ve sfat- abd mahvolmaynca seyr-i billah hasl olmaz. Seyr-i illellah ve fillah
tkenicidirler. Seyr-i billah tkenmez, nihayetsizdir. Seyr-i fillah makam- tevhiddir. Seyr-i
billah makam- vahdettir.497
Kulun Allah yolunda seyredebilmesi iin, tm fiillerinin ve sfatlarnn yok olamas
gerektiini ifade eden Akemseddin, ancak bunlar olduu zaman seyri ilallah498 olabilir,
kulun tm sfatlar yok olduunda da seyri billah499 mmkn olabilir demektedir.
Akemseddine gre kiinin fiillerinin ve sfatlarnn yok olmas, yani bunlarn Allahn zt
ve sfatnda fani olmas ile fena fillah gerekleir. Bu ancak dnya ilgilerini tam manasyla
ortadan kaldrmak ve Allaha ynelmekle olabilir. 500
Akemseddin Makamat- Evliya adl eserinde slku drt balkta izah etmektedir;
Ona gre;
Birinci sulukta slik, kendi vucudundaki ilme lim olur.
kinci sulukta slik, btn eynn ilmine lim olur.
nc sulukta slik, ilm-i eflake (feleklerin ilmine) lim olur. Yedi yldzn ilmini
bilir. Birok slik burada hayran olup kalr. Bu makam idris (a.s.) peygamberin makamdr.
Nice veller bu makamda kalmtr. Bu makam geseler kudret sahibi olurlard.
Drdnc sulukta ise slik, eflak ilmini tamamlayarak, ara ykselir. Arn
azametinden ve heybetinden kendi vucudunu, zhirini bilemez olur. Yerdemidir, gktemidir,
bilemez. Evliya katnda makam- hayret501 bu makamdr. Nefsi ne mahiyettedir ve hakikati
497
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 127a-127b-128a.
498
Allaha doru yolculuk yapmak manasna gelir. Slkun drt mertebesinden ilkidir. Fena fillah yolunda
birinci basamaktr. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 637.
499
Arapa, Allah ile birlikte seyr etmek demektir. Seyr u slkun nc basamadr. Cebeciolu, a.g.e, s.637.
500
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 127a-127b-128a.
501
Hayret, derin dnce ve Allah huzurunda, hakikat ehlinin ve ariflerin kalblerine gelen bir haldir. Ariflerin
bazs, hayreti, kavuma, onu iftikar(muhtalk), onu da tekrar hayretin izledii kanaatindedirler. Sonunda
kavuma gerekleir. rif, bu durumda, hayret ve kavuma ile srekli iftikr(muhtalk) halindedir.
Cebeciolu, a.g.e, s.338.
123
nedir o makamda slik bunlarn bilgisine ular. O makamda ou evliya utancndan vcd
elbisesinden kar, ehid olur. hed makamna ular. 502
Kiilik geliimi olrak ta ifade edebileceimiz bu durum, tabiatyla zor bir uratr.
nsann ruh planda kendisini gerekletirme yolunda ataca admlar kolaylkla teekkl
edemez. Bunun iin kiinin cidd bir mcadeleyi gze almas arttr. Bu mcadelesinde
bireyin rakibi veya bir baka ifade ile amas gereken engeli yine kendisidir.503 Bu durumda
kiinin bu manev yolculuunu zorlatran en nemli etmendir. Bu konuda Alexis Carrel:
nsan, tekrar ycelmesi iin kendini yeni batan ina etmek zorundadr. Ve bu yenilemeyi
strap ekmeden yapamaz. nk o, hem mermerdir, hem de heykeltra. Gerek ehresini
tekrar almak iin, byk eki darbelerini kendi maddesine indirerek kvlcmlar
karacaktr.504 der.
8. BDAT
Bidat kelimesi, b,d,a kknden gelmi olup ei ve benzeri olmayan bir eyi
yapmak, icad etmek manasna gelen Arapa bir kelimedir. 505 Kelime, kk manasnda ve
tremi ekillerinde Yenilik, icad etmek, sonradan meydana gelmek, benzeri olmamak gibi
birbirine ok yakn manalar tamakla birlikte, farkl kelime gruplaryla deiik anlamlar
kazanmaktadr.506 Istlahta bidat ise, Hz. Peygamberden sonra ortaya kan ve dinle ilgili
olup, ilave ve eksiltme zellii tayan her eydir.507 Tasavvuf stlahta ise tarikata sonradan
giren detler anlamna gelmektedir.508 Orjinallii bozduu iin genellikle bidat dinde de
tasavvufta da ho grlmemitir.509
Bid'at, sonradan karlan ey demektir. Bunlar ya dette olur veya ibadette olur.
dette bid'at, sevap beklenilmeden, dnya menfaati iin yaplan eylerdir. dette bid'at, bir
ibadeti bozmazsa veya dinin yasak ettii bir ey deilse gnah olmaz. dette olan bid'at,
ceket, pardes giymek, ay ve kahve imek gibi dinin yasak etmedii bir ey ise, gnah
502
Akemseddin, Makamat- Evliya, Vrk. 184b-185a.
503Myss,
Caroline, Ruhun Anatomisi, ev. alayan Erenda, stanbul 2001, s. 96273.
504Carrel,
Alex, nsan Denen Mehul, Yamur Yaynlar, stanbul, 1973, s. 20.
505
Ibn Manzur, Lisanl- Arab, c.I, ss.229231.
506
Ibn Fris, Mekyisul-La, c.I, ss. 209210.
507
Tehnev, Kefl Istlhtl- Fnn, c.I, s.133.
508
Cebeciolu, Tasavvuf Deyimleri ve Terimleri Szl, s. 102.
509
Ayn yer.
124
deildir. badette bid'at, Resulullahn ve drt halife zamannda bulunmayp da, dinimizde,
sonradan meydana karlan, uydurulan inanlara, szlere, ilere, ekillere ve detlere denir.
badetlere bid'at kartrmak byk gnahtr. Bidati snnet diye ilemek haramdr. 510
Akemseddin Risaletn-Nuriyye adl eserinde, tasavvuf erbabnn bidat davranlar
iinde olduu eletirilerini cevaplarken, rnekler vererek u ekilde cevap verir;
Kelamn hsl udur ki; Ulema ve Meayih arasnda mstamel olan ve muteber
olan kitaplardan nakl olunan nesneler delalet eder ki; Yenin ksal bilee deindir. Etek
ksal incik yarsna deindir. Ve dhi kara amame sarunmak ucunu iki omuzu arasna
salvermek ve dhi byk yelein brk dlbentli dlbentsiz giymek ve dhi yamal don
giymek ve dahi kara don giymek ve iri olan giymek veya aba giymek ve dhi hrka meayihin
elinden giymek ve dhi iirle Kuran bir meclisde cem etmek ve dhi ebyat okuyup sema
vurmak, mescid iinde ve dahi dilenmek kendi borcu iin veya gayri kii borcu in ve dahi
haykrmak ve gayolmak ve dhi vecdlenmek ve dahi savm- visal etmek ve dhi aikre
zikretmek halaka iinde ve dahi krk gn halvete girmek ve dhi gayrdan abdest de yardm
istemek ve dhi yaln ayak yrmek ve dhi ba ak yrmek bidat deildir.511
Tasavvuf erbabnn yapageldii bu davranlarn bidat olmadn vurgulayan
Akemseddin bidat; kendi nefs menfaati iin bir davran, Kuran, snnet ve icmaya aykr
olmasna ramen icad etmek olarak tanmlamaktadr.512
Grlmektedir ki Akemseddine gre bir davrann bidat olmas iin ncelikle o
davrann Kuran, snnet veya icmaya ters olmas ve ayrca yaplan o davrann nefse ho
gelecek bir ekilde dzeltilmi olmas gerekir. Bu bak as ile Kur'an, snnet veya icmaya ters
dm ve nefse ho gelecek ekilde deitirilmi bir davran bidat olarak nitelendirilebilir.
te bu noktada Akemseddinin; Kuran ve snnet dnda ortaya yeni kan her iin
erli i olduu, bu ilerin bidat iler olduu ve dolaysyla bunlarn hepsinin dalalet ve azgnlk
olduu513 mealindeki hadisi eserinde deerlendirmesi de olduka ilgi ekici bir zellik arz
etmektedir. imdi bu hadisle ilgili Akemseddinin kendi yorumuna yer vermek istiyoruz.
510
elik, Ali, Kavram ve Mahiyet Olarak Snnet ve Bidat, Beyan Yay. , stanbul, 1997, ss. 147158.
511
Akemseddin, Risletn-Nuriyye, Vrk. 80a- 80b
512
Ayn eser, Vrk. 81a.
513
Hadisin orjinali: Szlerin en hayrls, Kurandr. En doru yol, benim snnetimdir. lerin en erlisi yeni
icad olmu ilerdir. Her yeni icad olan bidattr. Her bidat dellettir. Snen-i bn Mace, hadis no: 45, c. I.
;Akemseddin, a.g.e, Vrk. 81b- 82a.
125
Pes hadis taleb eder ki, cem-i bidat haram ola. Ann in ki, her bidat demek ammdr.
Eger ki her bidat demek ammdr. lla bedrst ulema ayttlar. Bu bir amm dr ki baz muraddr.
Zira aklmz ile grrz ki, nice yeni dzlm nesneler var ki helaldir, gkekdr. O halde bu
amm mahsustur. Bundan murad bidat- galebe dalalettir demekdir.514
Bu ifadelerden de anlalmaktadr ki her yeni icad olunan eyden maksat olumsuz
manada icad edilen her ey anlamna gelmektedir. Zira Akemseddinin de ifade ettii gibi
aklmz ile de aka greceimiz zere birok yeni icad edilmi eyler vardr ki bunlarn
hepsi, insanln hayrna olan, faydal ve helal nesnelerdir. Ksaca yeni icad olunan ve
bununla birlikte Kur'an, snnet ve icmya zd olan tm nesneler bidattr ve erlidir
diyebiliriz. O bu gryle genel ehl-i snnet vel-cemaatin bidat anlayn savunmaktadr.
Akemseddin bidat tanmladktan sonra bidatin blmlerinin neler olduunu da
be balk halinde ele almtr. Akemseddin olumlu ve olumsuz genel bir bak asyla
bidat yle snflandrr;
1)Vacib olan bidat
2)Mstehab olan bidat
3)Helal olan bidat
4)Mekruh olan bidat
5)Haram olan bidat515
Akemseddinin yapt bu snflamann ardndan, imdi bu bidat trlerinin neler
olduunu teker teker incelemeye balayalm.
1) Yaplmas Vacip Olan Bidat
Akemseddine gre bu bidat ilenmesi vacib olan bidattr. Kelamclarn kfirlere
kar deliller kurgulamas ve onlarn ortaya att yanl inan ekillerini rtmek iin bu
bidati ilemek vacip olmaktadr.
516
Din dmanlarnn zellikle akidevi konularda slam
inancn bulandrmak iin ortaya attklar batl dnceleri izale etmek amacyla, kelamclarn
kart dnceler ve deliller sunmalar gerekmektedir. Bu delilleri sunarken mtekellimler
Kur'an, snnet ve icmaya zt olmayan yeni dnceler retebilirler. rettikleri bu yeni
514
515
Ayn yer.
516
Ayn yer.
126
dnceler, daha nce olmamalar yani yeni olmalar bakmndan bidat snfnda
deerlendirilebilseler de bu bidata kt sfat yaktrlamaz. Bilakis byle bir bidat
ilenmesi vacib olan bir bidattr, denilebilir.
2) Yaplmas Mstehab Olan Bidat
Akemseddine gre; hayrl kitaplar yazmak, ilim okutulan medrese 517ler yapmak ve
insanlara faydal olabilecek messeseler ina etmek mstehab(sevgili) olan bidatler snfna
girmektedir.518 Bu eit faaliyetler de nceden olmayan yani sonradan icad edilen faaliyetler
olmas sebebiyle bidattir. Fakat mahiyet olarak olumlu zelliklere sahip bidatler
olduundan, Akemseddin tarafndan mstehab bidatler snfnda deerlendirilmektedir.
3)Yaplmas Helal Olan Bidat
Akemseddine gre; bu bidat, temel ihtiyalar karlayacak nesneler icad etmek
gibi, yaplmasnda herhangi bir saknca olmayan bidatleri ieren ve kendisinin helal olan
bidat adyla isimlendirdii bidattir. Mesela, eitli yemekler koymak iin kaplar yapmak ve
bunun gibi zarur ihtiyalar giderecek malzemeler icad etmek, helal snfna giren bidatlere
rnek olarak gsterilebilir. 519 Bu trl yeni icad olunan eyalar, insanlarn gnlk ihtiyalarn
karlamak amacyla yaplmaktadr. Bunlar zarurdir ve yeni olmalarna ramen retilmesinde
ve kullanlmasnda bir saknca yoktur.
4)Yaplmas Mekruh Olan Bidat
Akemseddine gre; mekruh olan bidat, snnete muhalif olan, fakat ibadet
trnden olmayan ve haramlkla direk balants bulunmayan eylerdir. Mesela, sakallar
kesmek, byklar uzatmak gibi davranlar bu trden bidat snfna girmektedir.520 Bu hususla
ilgili Akemseddin,Byklarnz ksaltn, sakallarnz uzatn521 hadisini rnek gstererek bu
hadise muhalif haraket etmenin tahrimen(harama yakn) mekruh olduunu sylemektedir.
517
Medrese denilince akla daha ok Alparslann ve olu Melikahn veziri olan Nizamlmlk tarafndan
bilhassa Nibur ve Bagdatta alan Nizamiye medreseleri akla gelmektedir. Genellikle ilk medrese olarak
kabul edilmesine ramen Nibur bata olmak zere Dou slam dnyasnda otuzdan fazla medresenin
kurulduu belirtilmektedir. DA slam Ansiklopedisi, c.28, Ankara, 2003, s.324.
518
519
Ayn yer.
520
Ayn yer.
521
Buhr, Libs 64, 65; Mslim, Tahret 53, Eb Dvud, Tereccl 16; Tirmiz, Edeb 18; Nes, Tahret 15.
127
Akemseddin eserinde, bidat trlerini aklarken genellikle birer adet rnek vererek
aklama yoluna gitmitir. Mesela u anda zerinde durduumuz mekruh olan bidat-
aklarken byklar uzatp, sakallar tra etmenin mekruh olan bidatler arasnda olduunu
ifade etmek suretiyle, konuyu aklamay yeterli grmtr. Bu rnek zerinden buna
benzeyen tm bidatlerin de mekruhlar arasnda yer alaca sonucuna ulamak da bu
mantktan hareketle uygun bir yaklam olacaktr.
5)Yaplmas Haram Olan Bidat
Akemseddine gre; bu bidat, Peygamber Efendimizin kesinlikle ilemedii ve
ayrca yasaklad ileri yapmaktr. Mesela, pantalonun veya etein boyunu topuklardan
aaya kadar uzatmak veya yeni giysileri eskitmeden ard arda giymek gibi. 522
Bu hususla ilgili bir hadiste yle buyrulmaktadr;
"Ebu Said (radyallahu anh)'e izar523 hakknda sordum. Dedi ki:
"Tam bilene dtn! Resulullah (aleyhissaltu vesselm) yle demiti:
"M'minin izar bacan yarsna kadar uzanmaldr. Buras ile topuklar arasnda
olmasnn da bir gnah yok. Ama topuktan aa inen ksm atetedir. Kim de, gururla izarn
(yerde) srrse kyamet gn Allah ona (rahmet) nazar ile bakmaz."524
Yine baka bir hadis rivayetinde u ifadeler yer almaktadr;
bnu mer (radyallahu anhm) anlatyor: "Resulullah (aleyhissaltu vesselm):
"Kim elbisesini gururla yerde srrse, kyamet gn Allah ona (rahmet nazaryla)
bakmaz!" buyurmutu. mm Seleme atlarak:
"yleyse kadnlar zeyl525lerini ne yapacaklar?" diye sordu.
"Bir kar salarlar!" buyurdu. mm Seleme:
"Bu takdirde ayaklar alr!" dedi. Aleyhissaltu vesselm:
"yleyse bir zira' 526 salsnlar bunu daha da artrmasnlar!" buyurdular. 527
522
523
zar: Petemal gibi belden aay rten, bele balanmak suretiyle giyilen libasa denir.
524
Muvatta, Libas 12; Ebu Davud, Libas 30; bnu Mace, Libas 7.
525
Zeyl: Her eyin son ksmna denir. Kadn elbiselerinde yerde srnen ksmdr.
526
Arn manasnda
128
Giysinin topuktan aada olmas, Peygamberimizin men ettii ve kendisinin de

yapmad davranlardandr. Bu ynyle bu davran Akemseddinin de ifade ettii gibi,
haram olan bidatler snfna girmektedir.
Ard ardna yeni giysiler giymek yerine eski ve ypranm giysiler giymek
gerektiiyle ilgili hadislere de eserinde yer veren Akemseddin, bu hadisler istikametinde
hareket edilmesi gerektiini vurtgulamaktadr.
Her kim ki gkek giysiyi terk itse; hal bu olsa ol kimsenin gkek giysiye gc
yitse; Allah Tel kyamet gnnde n ikram ide. Cennet hullesin giydre.528
bni Abbas (r.a)den yaplan bir rivayette
Hazret-i Risalet Yamur taleb etmee de kd. Eski giydii halde, dahi tevazu edici
olduu halde, dahi zri ve inilti etdii halde.529
Grld zere Peygamber Efendimiz zamanndan sonra ortaya kan her davran,
olumsuz manadaki bidat tanmyla(bidat- seyyie) tanmlanamaz. Bidat kavramn dar
manada anlayarak yani, peygamberden sonra kan herey bidat- seyyiedir(kt davran),
anlayyla olaya yaklaarak doru bir sonuca varmak mmkn deildir. Aksi takdirde hayat
yaanlamaz bir hal alacaktr. Nitekim Akemseddin bidatle ilgili bu grleri, ehl-i snnet
vel cemaatin bidat anlayyla ayn noktada bulunmaktadr. Kuran, snnet ve icmaya ters
dmeyen bunun yannda insanlarn faydasna kullanlabilecek yeni icadlar, rahatlkla
uygulanlabilecek davranlardr.
slam fkhnda, nemli bir yere sahip olan Muhammed Ebu Zehra, insanlarn
faydasna olan eyleri yani maslahat mrseleyi be esasata toplamaktadr:
1) Dini korumak
2) Can korumak
3) Mal korumak
4) Akl korumak
5) Nesli korumak530
527
Tirmiz, Libas 9; Nes, Zinet 106; Ebu Davud, Libas 40.
528
Akemseddin, Risaletn-Nriyye, Vrk., 19b- 20a. ; Hadis iin bkz., Buhari, Bbl Libas.
529
Akemseddin, a.g.e, Vrk. 14b. ; Hadis iin bkz., Ebu Davud, Bbl Libas.
530
Ebu Zehra, Muhammed, Usll- Fkh, Terc. Abdulkadir ener, Ankara, 1979. s.278.
129
Bu maslahatlar, islamn amalarna uygun olan ve bunlara kyasla yeni hkmler

karlabilecek maslahatlardr. Yeni hkmlerin konulmasndan maksat, insanlara yararl olan
nesneleri temin etmek yani menfaatlerini celbetmek ve zararlarn savmaktr. nsanlarn
yararna olacak eyler snrlanamaz.531 Bu ynyle kyas mant erevesinde Kuran, snnet
ve icmaya ters dmeyecek ekilde, insanlarn faydasna olabilecek yeni icadlar, bidat-
hasene olabilir.
9. LM
lim lgatte, bir eyi gerek ynyle kavramak, gerekle rten kesin inan, bir
nesnenin eklinin zihinde olumas, anlamak, renmek, bir eyi yaknen bilip tasdik etmek,
tanmak, salamlatrmak, bilinteki gizliliin ortadan kalkmas, cahilliin zdd, nian,
almet nesneyi olduu gibi bilmek, nesnedeki gizliliin ortadan kalkmas, kendisiyle czlerin
ve klllerin idrak edildii bir sfat gibi manalara gelmektedir.532
lim kelimesi mtaklar ile birlikte Kurn- Kerimde yedi yz elli iki yerde
gemektedir. 533 Bu yerlerde daha ok lh bilgi yahut vahiy anlamnda kullanlmtr.
Ayrca gerek insann vahy edilmi lh hakikate dair ilmi, gerekse bilme melekesi ile ilgili
kazand dnyev ilmi ifade etmek zere, eitli yetlerde yer almaktadr.534
slam limleri, bilgiyi ilim535 olarak ifade ederken, mutasavvflar da hakikat536
olarak kavramlatrmlardr. Tasavvuf terminolojisinde ise ilim; 537 marifet, irfn, kendini
bilmek, slikin kendini bilmesi anlamlarnda kullanlmaktadr.538
531
Hallaf, Abdulvahhab, lmu Uslil- Fkh, stanbul, 1984, Ofset, s.278.
532Er-Rgb
el-Isfehn, Mfredt, s. 580; bn Manzr, Lisn, c. XII, ss. 416-21; el-Crcn, et-Tarft, s. 200;
Tehnev, Kef, c. II, s. 1028; Kn, Mucem, s.288; el-Frzbd, el-Kmusul-Muht, ss.1471-2;
Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl, 1. Bask, Kahire 2003, s. 87784;Komisyon, el-Mucemul-Vast, s.624; Kutluer, lhn, lim DA., stanbul 2000, c. XXII., ss. 10914.
533Abdulbk,
534Gl,
Mucem, ss. 596609.
Halim, Mevlanann Kurandaki ar Tefsiri, baslmam doktora tezi, s. 84.
535slam
terminolojide ilim terimi; bilgi kelimesini karlamak iin kullanld gibi, herhangi bir bilgi
ubesini ifade iin de kullanlr. Mesel; kelm ilmi, tefsir ilmi gibi. Keza, ilim ve bilgi terimlerinin bazen
marifet kelimesiyle karlanld da bilinir. lim-marifet ilikisi iin bkz.Bolat, Ali, Muhasibye Gre
Marifetin Unsurlar, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara 2000, y.2, sy.4, ss. 128-34; Afif,
Tasavvuf, s.85.
536Hakikat
kavram iin er-Rz, Muhtrus-Shh, s. 167; Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye,
Mektebet Medbl, 1. Bask, Kahire 2003, s. 7212; Deniz, Grbz, Hakikati Arayanlarn Snflandrlmas,
130
Filozoflar arasnda ise bazlarnn, sezgiyi, bilgi kayna olarak kabul ettiklerini ve
bu sebeple sezgici filozoflar olarak adlandrldklarn biliyoruz. Mesel Pascal iin kalbin
meziyet ve ilevi ok nemlidir. Ona gre din, sadece akl deerlere irc edilemez ve hatta
Allah bulmak ancak kalble mmkn olabilir. 539 Tolstoyun Akl bana hibir ey retmedi,
bildiim her ey bana kalb vastasyla bildirildi 540 sz de mehurdur.
Akemseddine gre ise;
Marifet iki eittir;
Birisi ilmel- yakn ehlinin marifetidir.
Dieri ise aynel- yakn ehlinin marifetidir.
Ona gre ilmel-yakn ehlinin marifeti, zahir ilimdir. Bu kiilerin sohbetleri
sradandr. Bu kiiler syledikleri szlerin hakikatini bilmezler. Allah (c.) kitabnda byle
buyurmutur, Peygamber Efendimiz yle buyurmutur veya byk evliyalar u ekilde
buyurmutur, derler fakat iin asln, hakikatn gremezler.
Akemseddine gre aynel-yakn ehli ise; Hak Telnn kelamnn hakikatini, Hz.
Muhammed (s.)n kelamnn hakikatini ve byk evliyalarn hakikatini aynel-yakn olarak
levh-i mahfuzda gren ve okuyan kimselerdir. Bu okumalardan elde ettikleri bilgileri,
kapasiteleri lsnde talep eden kiilere aktarrlar. Zira, her kiinin akl ayn derecede suluk
edemez. 541
Akemseddine gre marifet sahibi olan evliyalar tertip zere olan evliyalardr.
Tertip zere olan evliyalar srasyla ler, yediler, krklar, yzler ve binlerdir. lerden
birincisi kutb- lemdir. Dier ikisi ise kutb- lemin halifeleridir. Bu halifelerden birisi
dierine gre daha makbul olandr. Kutb- lemden sonra onun tahtna oturur ve onsekizbin
leme hkmetme tasarrufuna sahip olur. Yediler, kutb- lemin tahtna en yakn olan gruptur.
mam Gazzl ve mam mer Hayyam rnei, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara, 2003,
say 10, s. 148.
537Sehl
Tuster ilmi tarif ederken; akl ilimle bilmek, ilim marifetle bilmek, marifet Hakkla bilmektir.
demektedir. Kelbz, Taarruf, s.97.

538Kn,
Mucem, s.363. ;Filiz, ahin, slam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, nsan Yay., st. 1995, ss. 448.
539Pascal,
Dnceler (ev. Fethi Ycel), ss. 8687.
540Rolland,
541
Romain, Tolstoyun Hayat, ev. Tahsin Ycel, s. 54.
131
Kutb- lem tahtn braktnda yerine geen halifesinden boalan halifelie yedilerden birisi
geer. Yani lerden boalan halifelik makamna, yedilerden en layk olan geer. Krklar
yedilerden sonra gelen gruptur. Yedilerden boalan makama krklardan en layk olan geer.
Krklardan boalan makama, yzlerden en layk olan geirirlir. yzlerden boalan
makama binlerden en layk olan geirilir ve en son olarak binlerden boalan bir makam
olursa lem halkndan en kabiliyetlisi ve layk olan binlerden boalan bu makama getirilir. 542
Bu veller arasnda bir nevi emir komuta zinciri vardr, denilebilir. Yani ast st
ilikisi iersinde bir diyaloa sahiptirler. Fakat burada unu ifade etmek gerekir ki
Akemseddine gre, kesinlikle bu emir komuta zincirinin en tepesinde kutb- lem
bulunmamaktadr. Belki bu ifadeler nda byle yanl bir anlam karlabilir, fakat
Akemseddinin btn eserleri btnlkl olarak incelendiinde grlmektedir ki; bu emir
komuta zincirinin en tepesinde Allah(c.) bulunmaktadr. Kutb- lem bu emir komuta zinciri
iersinde, Peygamber Efendimizden sonraki halka olarak nitelendirilebilir. Kutb543,
Peygamberimizin ruh- erifleri zerinden Hakk Tel ile mnasebet kurarak, oradan ald
bilgileri kendi altndaki tasarruf sahiplerine iletebilmektedir. Bu vesileyle de dier tasarruf
sahipleri, kendi altlarndaki tasarruf sahipleri vastasyla, bu bilgileri en alttaki insanlara
ulatrabilmektedirler.544
10. AKIL
Akl, szlkte, menetmek, idrak etmek, zapt etmek, deveyi iple balamak,
ksteklemek, cezbetmek, engellemek, alkoymak, yakalamak, tutmak, balamak ve nefsin
arzularn balayan ykmllk mnlarna gelmektedir.545
Akl, insan sorumlu klan temyiz gc, dnme ve anlama melekesidir.546
542
543
Kutb: Manev derecesi byk, vel bir kuldur ve lemin ruhu olarak deerlendirilir. Kutup tasarruf sahibi olup
bu tasarrufu kader-i ilhi program dnda, Allahn iradesine ramen kullanamaz. Kutb, Allahn izniyle
hareket eder, kendi kafasna gre deil. Mutlak bamsz g ve yetki sadece Allahndr. Kutup da Hz.
Muhammed (s.) gibi bir kuldur. Emr leminden halk lemine doru meydana gelen tenezzl olaylar, kutb
zerinden cereyan ederek vuku bulur. lhi proram erevesini amadan, olaylarda bir tr tedbir (ynetme)
etkinliine sahiptir. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, s. 461.
544
Bu konuda bkz. Cebecilu, Akemdeddinde Baz Tasavvuf Kavramlar , AF Dergisi, s. 86.
545
El-Isfehn, Mfredt, ss. 5778; bn Manzr, Lisnul-Arab, ss. 458465; Hakm, Sud, el-Mucemus-Sf,
Nedra Yay. 1.bask, Beyrut 1981, s. 8124; Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl,
1. Bask, Kahire 2003, s. 8767.
132
Terim olarak varln hakikatini idrak eden, maddi olmayan, fakat maddeye tesir
eden basit bir cevher; maddeden ekilleri soyutlayarak kavram haline getiren ve kavramlar
arasnda iliki kurarak nermelerde bulunan, kyas yapabilen g demektir.547
nsann her eit faaliyetinde doruyu yanltan, iyiyi ktden, gzeli irkinden
ayran g olan akl, ahlk, siyas ve estetik deerleri belirlemede en nemli fonksiyon olarak
grlr548.
nsana Allahn balad en byk nimet olan akl, 549 ayn zamanda insan insan
yapan ve onu dier canllardan ayran, onun her trl aksiyonlarna anlam kazandran en
nemli haslettir.550
Kuranda yedi yzelliden fazla yerde akl ve dnmeye yer verilmesi, slmiyetin
akla verdii deeri gstermesi asndan nemlidir. Kurana gre insann dnmesi551 ve
t almas, ibret almas,552 hidayete ermesi, 553 cahillikten kurtulmas, kalb krlkten yani
basiretsizlikten uzaklamas554 iin en iyi yardmc akldr.
Mevlana ise, canllarn btn hareketlerini akln idare ettiini, akln grnmeyen
gcnn btn organlarmzn grevlerini tam olarak yapmalarn saladn; eer bu g
olmazsa organlar almayp, canlnn canlln srdremez bir hale geleceini ifade eder.
Mesela el, akl sayesinde iini yapar; akl komut vermezse ayak yrmez, gz doru
546Crcn,
Tarift, 197; Yavuz, Yusuf evki, Akl, DA, stanbul 1989, c.II, s.242; Erkal, Seyit N. ,
Alternatif Dnceler Szl, nsan Yay. , stanbul 2001, s. 22.

547El-Crcn,
548Bolay,
Tarft, s.197; Bolay, Sleyman Hayri, DA. , c.I, s.238.
Sleyman Hayri, Akl, DA, stanbul 1989, c.II, s. 238; Dehlev, ah Velyyullah, slam Dnce
Rehberi, Ter: Mehmet Erdoan, Yeni afak, stanbul, trs. , c.I, s. 125.
549Genel
manada akl, duygu ve dnceleri, kavram ve olaylar birbirine balayan meleke, ilmi almaya ve kabul
etmeye hazrlayan kuvvet, insan hayvanlardan tefrik eden en nemli zelliktir. Trkede hayr ve erri ayrt
edebilme kuvveti olarak us denildii gibi, pozitivist bat dncesinde de, benzer ekilde iyi ile kty
yahut doru ile yanl temyiz eden meleke olarak kabul edilmitir. Ayrca, akl, ahlk siys ve estetik
deerleri belirleyen en nemli aygt olarak da kabul edilir. Kagarl Mahmud, Dvn- Lgatit-Trk, ev. :
Besim Atalay, Ankara, 1985, c. I, s. 36, 197.
550Hac
Bekta Vel, Maklt, s. 141.
551Sd,
38/29; Kasas, 28/51.
552Th,
20/54; Zmer, 39/21.
553Bakara,
2/171; Zmer, 39/1718.
554Bakara,
2/172.
133
gremez, kulak yanl iitir. Hakikatte btn iler akldan hsl olur; organlar akln emrinde
alan aletlerdir.555 Demektedir.
Akl insann idrakinin merkezidir. Fakat yalnzca akla gvenerek hareket etmenin
insan bazen yanltabilecei dncesiyle sfler, akl hakknda baz ekinceler ortaya
koymaktadrlar. Bu balamda Akemseddin, Def-u Metainis Sufiyye adl eserinde bu husula
ilgili Akl ispat eder, sonra inkr eder demektedir.556
Shreverdye gre; akl eriat nurundan mahrum ve kuru bir halde bulunursa mlk
leminde ne kadar dolarsa dolasn melekt lemine vasl olamayacaktr. Byle bir akl
mlk leminde bir ksm ilimlere ulaabilir ancak melekt leminden557 hibir ilme vris
olamaz.558
Buna paralel olarak, akln mana leminin dnda, yani madde leminde dolatn
vurgulayan Akemseddin, akn gelip akl batan ald srada, ilahi srlarn kapsnn
alacan ifade etmektedir.559
Ayn dnceyi paylaan Gazl de akln kendi bana ok az eyi halledebileceini
nk onun bir eyin cziyyatnn deil ancak klliyatnn bilgisine vakf olabileceini
kaydeder. eriat ise bir eyin hem cziyatnn hem de klliyatnn bilgisine vakftr. Bundan
tr akl eriatn na muhtatr.560
Akemseddin, akln vehim ve vesveseleri ile ilgili; Akln vehminden ve
vesvesesinden kurtulan kii ahlakn gzelletirir ve kemale erer. lhi nura kavuur.561
Demektedir.
Grld zere akl, insan iin ok nemli ve onu dier varlklardan ayrd edici en
mhim zellik olmasna ramen, tamamiyle insan doruya gtrebilecek bir klavuz deildir.
eytann ve nefsin vesveselerine ak olan akl, Kuran ve snnetin klavuzluu olmadnda
bocalayabilir ve kiiyi istenilen amaca tayamayabilir. Akla tamamiyle gvenmek, ya da akl
555Mevln,
556
Fhi Mfh, s.166.
Akemseddin, Def-i Metinis Sufiyye, Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Kitapl, No: 4092, Vrk. 91a.
557Azamat,
Nihat, Melekt, DA, Ankara 2004, c.XXIX, ss. 478.
558Konunun
geni bir tartmas iin bkz: Kam, Ferit, Vahdet-i Vcud, Sadeletiren: Ethem Cebeciolu, DB.
Yay. , Ankara 1994, ss. 567.

559
Eraslan, Kemal, Akemseddinin Dini Tasavvuf iirleri, Ankara, 1991, s.65.
560Gazl,
561
Mericl-Kuds, s. 50; Nasr, Nihat, Aklc Yanlg, Sr Yay., stanbul 2002, ss. 647.
Ayn eser, Vrk. 97b.
134
btnyle devre d brakmak gibi yaklamlardan ziyade, itidal(ortada) bir yol izleyerek,
Kuran ve snnet izgisinde olan akln hakkn teslim etmek gerekir. Bu konudaki en makul
yaklamn bu olduu kanaatindeyiz.
11. NAMAZ
Namaz, Farsa bir kelime olup562 Arapada salt olarak kullanlr. Salt ise
szlkte, dua, Hz. Peygamber iin yaplan dua veya Hz. Muhammed (s.)in ad anld zaman
sylenen sz gibi manalara gelmektedir. 563
Salt kelimesi ve trevleri, Kurn- Kerimde doksan dokuz yerde gemekte ve
hemen hemen hepsi de namaz manasna gelmektedir.564
Shreverdye gre, namaz dinin direidir. Ubudiyetin gereklemesi ve Rububiyyet
hakknn yerine getirilmesi namazla mmkn olmaktadr. Dier btn ibadetler namazn
srrnn gereklemesine birer vesiledir.565
Akemseddin,Evliya yle bir namaz klar ki, Allahu Ekber dese karsnda Hz.
Resulun (s.a.v) ruhunu grr. Ve o mbarek ruhun karsnda durur. Evliyullah bu uurla
namaza durduunda onun iin artk yerde ve gkte hibirey kalmaz. Zira, O Hz. Resule
nazar edip namaz klar. Onun namaz hakiki namazdr. Bu haslarn kld namazdr.566
demektedir.
Buna paralel olarak diyebiliriz ki; Hz. Peygamber(s.)i akla ve hayale getirip, sanki
Onun klyla namaz klyormu empatisini kurmak ve bu uurla namaz klmak, namaza
manev olarak kalite kazandrr. Bu psikolojik n hazrlkla insan, namazda sadece Allah(c.)
bulur, sadece Allah(c.) grr. Yani Cibril hadisinin ihsan blmnde ifde edildii gibi
gerek kullua, Onu gryormu gibi bir kullua ular.
Bu balamda Gazlnin u ifadeleri ok ilgi ekicidir; yle ehli kurbiyet sahibi
kiiler vardr ki, Allah ekber dedii anda, Allahn huzurunda olduunu hissederek ve
namazda olduunu bilerek, dnerek, Onun huzurunda yalnz Onu dnmekle btn
562Kanar,
Mehmed, Byk Farsa ve Trke szlk, s. 661.
563Er-Rgb
el-Isfehn, Mfredat, s. 4902; bn Manzr, Lisan, c.XIV, s. 4648; Tehnev, Kef, c. II, s. 860
4; el-Frzbd, el-Kmusul-Muht, s.1681

564Abdulbk,
el-Mucem, ss. 52425.
565
Shreverdi, Avarif, s.286.
566
135
dnya ve onun sevgisini terk eder. O ilh huzurun vermi olduu nevede kaybolur. Onun bu
halindeki kainat dncesi, bir hardal bitkisinin kk bir tohum tanesi kadardr. te bu koca
kainat, o kiinin kalbinde, kk bir hardal tohumu gibi, bolua atlmtr. Deersizdir.
Byle basit ve yok denilebilecek kadar kk bir eyin, insana namazda bir megale
verebilmesi mmknmdr.567
Ayrca Akemseddin, Risale-i Zikrullah adl eserinde Namaz klan kii Rabbiyle
mnct568 yapt iin, namaz; yaknlk ve mnct makam saylr. Avam iin namaz
dndaki zamanlar, gaflet ve pimanlk makamdr. demektedir. 569
Namaz klmay, mnct( gizlice ve fsltyla Allah(c.) ile sylemek) olarak gren
Akemseddin, bu yaklamyla kulun rabbine olan ihtiyacn da vurgulam olmaktadr. Sdk
bir kul, her zaman ve her yerde Allaha olan ihtiyacn, hissederek yaayan bir kuldur. Byle
bir kul, Allaha gerek manada kulluk yapamadnn farkndadr. Bunun iin Ona mnctta
bulunur. Bulduu her frsatta Allaha tat, nfile, zikir ve farz ibdetlerle yaklamaya alr.
kreden, bid bir kul tavryla, ibdet eder. Namaz bu bilinle klan ve kendini namaz
klarken, mnct makamnda hisseden bir kul, kalbinde Rabbinin nrunu grr. Nefsinde
Allahn heybetini hisseder. Ve sonunda, grd her nesnede Allahn vahdniyetine
(birliine) hid olur.
12. TEVAZU
Tevazu, alak gnlll ifade eden bir kelime olup, kalblerin tezelll manasna
gelmektedir.570 Nefsi tanyp ciddi olarak alaltma, tevhid hrmetine nefsi yceltme
manalarna da gelir.571
Shreverd (: 632/1254) tasavvuf ahlakn esas sayd tevazuyu, kibirle psrklk
(da) arasndaki denge noktasna uymaktan ibaret grmektedir. Ona gre kibir insann
kendisini olduundan yksek grmesi, da ise olduunun altnda zannetmesidir. Bu iki hal de
arlk olup hakk inemektir. 572
567
Gazl, Tasavvufun Prensipleri, Kl Kitabevi, Ter: Remzi Bark, Ankara, Tarihsiz.
568
Mnct: Arapa, fsldamak, gizlice sylemek demektir. Allaha hafif sesle fslt halinde yalvaran, dua
eden kulun, Rabbisine olan bu davranna, mnct denir. Cebeciolu, TTDS, s.452.
569
Akemseddin, Risale-i Zikrullah, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No: 260, Vrk. 42b.
570
Ibn Manzur, Lisanl Arab, c.VIII, s.397.
571
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 656.
572
Shreverd, Avarif, Msr, 1968. Bab:30.
136
Kueyrye gre, tevazu; hakka boyun emek ve hakkn hkmne itirazdan

vazgemektir.573
Tevazu kanad indirmek, kenar krmak olarak ta tanmlanr. Bu konuda Allah(c.c)
son Resul Hz. Muhammede (s.) yle seslenmektedir. Mminlerden sana uyanlara tevazu
kanadn indir. Buna ramen sana isyan ederlerse, de ki: Ben sizin yapa geldiklerinizden
uzam.574 Ayrca; Hakk hrmetine Hakktan dolay Hakk kabul etmektir., Azlkla
nmek, alakgnllle ynelmek, herkesin arln yklenmek gibi tanmlar da
vardr.575
Tevazunun en byk belirtisi, manevi mertebesi yksek insanlarn kalabaln iine
girip onlara Allah rzas iin hizmet etmeleridir. Onlar krmadan, kendilerinden bir ey
istemeden ve en nemlisi onlar kk grmeden hizmet etmelidir. Fildii kuleye ekilenler
tevazu srrna uzaktrlar.576
Tevazuda acziyet vardr. Ve nimetlere kr de kusurlu olan insan kendisini olduka
gnahkr, hatal, sulu grmedike makbul kii olamaz. nk kiinin kendinde varlk
grmesi, hibir gnahla llemeyecek kadar byk gnahtr.577 Nitekim bir kuds hadiste
Peygamber Efendimiz yle buyurmaktadr;
"Allah Teala hazretleri yle dedi: "Byklk ridam578dr, izzet de izar579mdr. Kim
bu iki eyde benimle niza ederse ona azab veririm."580
eref ve ululuun Allaha mahsus olduu, gmlek ve hrkaya benzetilerek ifade
edilmitir. Allahn sfat izzet ve azamet, kulun sfat da tevazu ve tezelll olmas sebebiyle,
kulun Allah'a mahsus sfatlar kendine mal etmesi caiz olmayan bir davrantr.581
Tevazu ile ilgili Yunus Emrenin u szleri de olduka manidardr.
573
Abdulkerim Kueyr, Kueyr Risalesi, Haz: Sleyman Uluda, Dergh Yay. , stanbul, 1991, s.283.
574
uara, 215/ Hicr, 88.
575
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 656.
576
ztrk, Yaar Nuri, Kuana ve Snnete Gre Tasavvuf, Yeni Boyut Yay. , V. Bask, stanbul, 1993, s. 113.
577
Erbil, Mektbt, s.269.
578
Hrka
579
Gmlek
580
Mslim, Birr 136; Ebu Davud, Libas 29.
581
Canan, brahim, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, Ankara, 1992, ss. 2324.
137
Eer tutar isen kibrn din.

Bilemezsin tevzu neyidgin. 582
Tevazu hususunda Akemsedinin nemli tespitleri bulunmaktadr. Risaletn
Nuriyye adl eserinde sflerin eletirildikleri meselelerden olan aba giymek, giysilerinin
eteklerini ve yenlerini ksa tutmak, eski ve yamal kara elbise giymek gibi hususlarn da
aslnda sflerin tevazu arayndan kaynakland ifade etmektedir.
583
Mminin giysisini
sallayarak, sryerek giymesi, devaml yeni giysiler giymesi kibire gtrebileceinden bu

trl durumlardan kanlmas gerektii vurgulanmaktadr.584
Tekebbrln
zdd
olan
tevazunun,
alametlerini
de
eserinde
sralayan
Akemseddin, tevazunun alametlerini bilmenin ok nemli olduunu vurgulamaktadr. Bu

alametleri bilen bir kiinin, bunlara gre mtevazi olmaya alacan vurgulayan
Akemseddin, tevazunun alametlerini srasyla u ekilde ifade etmektedir 585;
a) Asa ile yrmek
b) Hizmetkar ile birlikte yemek yemek
c) Yolda bulunan incitici nesneyi gidermek
) Kk ocuklara selam vermek
d) Miskinlerle (fakirlerle) oturmak ve durmak
e) Eee binmek586
f) Pazardan aldn evine kendi gtrmek
g)Ardnca kimseyi yrtmemek (yani kendine lider havas vermemek, ne
kmamak)
) Cemaatle giderse ortalarnda veya biraz ilerde yrmek.
Akemseddinin sralad bu tevzu almetlerini, o devrin sosyo-kltrel yaps
asndan deerlendirmek gerekir. Mesela eee binmek gibi, o devirde kendisini ok nemli
582
Cebeciolu, a.g.e, s. 656..
583
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 9a- 9b- 10a- 10b.
584
Ayn yer.
585
Ayn eser, Vrk. 10b-11a.
586
Tirmiz, Birr /61.
138
gren ve madd durumu olduka iyi olan bir kimsenin kesinlikle yapmayaca bir davran
yapmak, elbette tevzu almeti olacaktr. Bunn artlarnda bir kiinin, taksiye
binebilecekken otobse binmesi, buna yakn bir rnek olarak gsterilebilir. Ayrca
Akemseddinin sralad bu tevazu alametleri, tevazuun ekl, zahir unsurlardr. Bunun
kalbdeki yansmas ise tezelll duygusudur.
Kibir bir byklk zanndr. nsann kendisini olmak isteyip de olmad ey
sanmasdr. Gerekte byk insann deerinin farknda olmas kibir deildir. slam ahlaknda
buna izzet ve vakar denmitir. Kibrin aksine izzet makbuldr. 587 Kuran Kerimde zzet
Allah iin, Allah Resul iin ve mminler iindir.588 buyrulmaktadr.
Tevazunun tam kartnn tekebbrlk olduunu syleyen Akemseddin, kibirli olan
kiinin iindeki benlii kefetmesinin mmkn olamayacan savunmaktadr.589 nsan tevazu
sahibi olduka ycelir. Tevazuun karl olan kibir nefsin hastalklarndandr.
Kibirli insanlarn ok bulunduu ortamlarda sosyolojik problemlerin meydana gelmesi
kanlmazdr. Tevazu ise beraberinde uyumu da getirmektedir. Birey hakir grldn
hissettii an psikolojik olumsuzluklar yaar. Bu nedenle slm kltrnde, kiinin, bir baka
kiiyi hakir grmesi ok ciddi gnahlardan saylmtr.590
zetle ifade edecek olursak, Akemseddin kulun kibirden kap, tevazuya ynelmesini
tavsiye etmektedir. nk ona gre kibir duygusu, kiinin kendi iindeki cevheri kefetmesini
engelleyen nemli bir ruhsal hastalktr. Bu ruhsal hastalktan arnp, tevazu yoluna girmek,
slikin sulk yolunda ilerlemesini hzlandracaktr. Ona gre tevazu, yle hassas bir konudur
ki, kulun hayatnda en ufak grd davranlarda bile kendini gstermelidir. Mesela, nne
kan kk bir ocua selam vermeyi, yolda bulunan incitici bir nesneyi kaldrmay v.b.
ou hususlar basit gren birok insann aksine Akemseddin, bu gibi davranlar tevazu
almetleri iinde saymtr. 591
587
ztrk, Yaar Nuri, Kuana ve Snnete Gre Tasavvuf, s.111.
588
Mnafikn, 8.
589
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 10b-11a.
590
Gkta, Vahit, Muhammed Esad- Erbilnin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Felsefesi, A...F, Yksek Lisans
Tezi, Ankara, 2002, s. 221.
591
139
13. HSAN
hsan, lgat anlam olarak; bireyi iyi ve gzel yapmak, iyi, doru, gzel ve yararl
fiil ilemek anlamlarna gelir.592 Trkede, balama, ba olarak verme, balanan ey,
iyilik etme, yardm, ltuf manalarnda kullanlmaktadr.593
Kueyr risalesinde ihsan kavramnn, korku, denetlemek, gzetlemek, kontrol etmek,
devaml olarak
gayeyi
dnmek,
iffetli olmak
korunmak
anlamlarna
geldiini
sylemektedir.594
Tasavvufta terim olarak ise; her nekadar grmese de, sanki Allah gryormu gibi
kulluk etmendir veya devaml surette kalb ile Allaha bakmaktr. Kulun srekli olarak
Rabbnn btn hallerini bildiinin uuruna sahip olmasdr. Allahtan feyz beklemektir. 595
Baka bir ifadeyle ihsan, huzur- hakta olmann uuruna sahip olarak kulluk grevini
yerine getirmektir.596
Bu konuyla ilgili Cibril Hadisi olarak da bildiimiz hadis hadis u ekildedir;
Bir kere Cebrail bir adam klnda Hz. Peygamber(s.)e geldi ve; Ya
Muhammed(s.)! man nedir? diye sordu. Resulullah yle buyurdu: man; Allaha,
meleklerine, kitaplarna, Peygamberlerine, kadere, hayrn ve errin Allahtan olduuna
inanmandr. Adam; Doru syledin diye cevap verdi. Adam yine sordu bize islamn ne
olduunu bildir. Resulullah cevap verdi; slam, namaz klman, zekat vermen, ramazan
orucunu tutman, Kabeyi haccetmendir. Adam: Doru syledin, diye cevap verdi ve ilave etti;
hsann ne olduunu bize haber ver. Resulullah yle buyudu: hsan, Allaha sanki onu
gryormu gibi ibadet etmendir. Her nekadar sen onu gremiyorsan da, o seni gryor.
Adam yine: Doru syledin, diye cevap verdi.597
Kueyr, Allah Resulnn: Sanki onu gryormusun gibi ibadet etmendir. Her
nekadar sen Onu grmyorsan da O seni grmektedir. Buyurmasnda mrakabe haline
592
Ibn Manzur, Lisanl Arab, c. XIII. , s. 115. ; El Firuzabd, Ebu Tahir Muhammed, Kmusl Muhit,
Mtercim: Asm Efendi, Osmaniye Matbaas, stanbul, 1305.
593
Doan, Mehmet, Byk Trke Szlk, s. 526.
594
Abdulkerim Kueyr, Kueyr Risalesi, Dergh Yay. , stanbul, 1978, s.284.
595
Ayn yer. ;Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s. 299.
596
597
Buhari, man, 38; Mslim, man, 1.
140
iaret vardr. nk mrakabe kulun Hakk Telnn her halkarda kendisini denetlemekte
olduunu bilmesidir. Bu bilginin srekli olmas kul tarafndan Rabbine olan bir mrakabedir,
demektedir.598
hsan, insan uur olarak, bilinaltnda gl bir inan inas oluturmaya tevik eder
bir baka deyile ihsan, Hakkn bakn, her an zerinde hissetmekten doan ie yneli ve
dikkattir.599
Kuran Kerimin O Allah nerede olursanz olun sizinledir.600 ayeti de Cibril
hadisinin ereveledii manay kuvvetlendirmektedir.
Veliyullah Dehlevye gre; ihsan, Allahla beraberlik cmlesindendir. 601 Dehlev
Kuran Kerimdeki u ayetin bu manay desteklediini savunmaktadr.
Sen herhangi bir ie balamayadur, onun hakknda Kurandan bir ey okumayadur
ve sizler de hibir i ilemeyedurun ki onun iine daldnz vakit biz banzda ahid
olmayalm. Ne yerde, ne gkte zerre arlnca bir ey rabbinden uzak ve gizli kalmaz.602
Akemseddin ihsan iki trde ele almaktadr. Ona gre; ihsan yksek derecede olan
ve daha yksek derecede olan diye ikiye ayrlmaktadr. Kendisi bunu eserinde yksek ve
ykserek olarak ifade etmektedir. Akemseddin ihsann yksek olan mertebesini, Cibril
hadisinin ihsan tanmndaki ekliyle yani, kulun her an Allah(c.) tarafndan izleniyormu gibi
yaamas eklinde tanmlamaktadr. Zira kul her ne kadar Allah(c.) grmese de Allah(c.) onu
grmektedir. Bu mertebe de kul, bu bilinle amel etmektedir. hsann daha yksek(ykserek)
olan mertebesini ise, kulun her an, her eyde ve her yerde Allah gryormu gibi yaamas
olarak tanmlamaktadr. Akemseddine gre kul, bu mertebede yle bir hal alr ki, d
dnyada grd hibir nesnede, o nesnenin kendisini grmez. O nesnenin yaratann grr.
Yani baka bir ifadeyle her eyde Allah(c.) grr. 603
hsan makamna Akemseddinin getirdii bu yorum ok ilgi ekicidir. hsan
makamn, yksek ve en yksek mertebe olarak ikiye ayran Akemseddin, Cibril hadisi
598
Kueyr, Risale, s.285.
599
ztrk, Yaar Nuri, Kuana ve Snnete Gre Tasavvuf, s. 309.
600
Hadid, 4.
601
Dehlev, Huccetullah el- Bli, c.I, s. 591.
602
Yunus, 61. ; Benzer bir ayet iin bkz. Mcadele,7
603
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 137b-138a.
141
vastasyla hepimizin bildii ihsan kavramn, kulluk plannda daha ilevsel ve pratik fayda
salayc bir tarzda genileterek yorumlamtr. Akemseddinin ifadelerine gre, kiinin her
an kendini Allah'n grdn bilerek ve dnerek yaamas yksek bir mertebedir. Fakat bu
makamn daha ileri bir mertebesi daha vardr ki o da kiinin her an Allah' ve yceliini
gryormu gibi yaamasdr. Bu makamdaki kii yle bir hal iine girer ki, evresindekileri
grmez olur. Bir baka ifadeyle evresinde grd her ey ona Allah hatrlatr. Grd
her nesnede Hakk Telnn Ztn mhade eder. Yapt her hal ve davran ok samimi,
ok iten ve karlksz olur. te bu makam ihsan makamnn en yksek mertebesidir.
Akemseddin, ihsann iki trl olduunu vurguladktan sonra, bu farklln
temelinde iman derecelerinin farkll yattn sylemektedir.604 Kiinin iman derecesine
gre ihsan makam belirlenmektedir. Yani kuldaki iman duygusunun kuvvetlilii lsnde,
ihsan dereceleri de ykselecektir. Bir baka ifadeyle ihsann en yksek derecesinde olan
kulun, iman ynnden de olduka kuvvetli olduunu syleyebiliriz.
14. BADET(KULLUK)
badet, kulluk etmek, itaat etmek, boyun emek anlamlarna gelen Arapa bir
kelimedir. 605 Tasavvufta ise, slikin seyr u slkn tamamlamak iin gsterdii abadr.606
Kaani, ibadet, ubdiyyet ve ubudet gibi kavramlara yle bir aklama getirir: badet,
Allaha kar boynu bkk olmaktr ki bu, avam iin tezellln son noktasdr. Ubdiyyet;
Sdk ile yrdkleri tarikatta, Allaha ballklar samimi olan havas iindir. Ubudet, Fark ve
Cemin bir olduu makamda, Ona Onunla ibadet eden, kendilerini Onunla kaim gren
havassul-havas iindir. 607
badet, yaratln nemli gayesi ve tabiri caizse ana amacdr. Kuran- Kerimde
Allah(c.c) Ben cinleri ve insanlar, bana ibadet etsinler diye yarattm.608 buyurmaktadr.
Akemseddin, kulluu ve ibadeti be snfta ele almaktadr. Bu hususla ilgili
Akemseddin, yle der;
604
Akemseddin, Def-i Metinis Sufiyye, Vrk. 104b.
605
bn Manzur, Lisnul Arab, c.3, s. 272.
606
Asm Efendi, Kamus Tercemesi, c.1, s. 1199; Crcani, Tarifat, s.119. ; Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri
Szl, s.237.
607
Kani, Istlahatis-Sufiyye, s.53; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri, s.381.
608
Zariyat, 51/56.
142
Ve dahi bilgil ki ibadetler be trldr:

Birisi; ten kulluudur. Erkn- eriatla bu eriat Allah Teala buyurduunu kabul
edip, nehyettiinden balanmaktr.
kincisi; nefis kulluudur. O nefis, kulluu nefs edeplenmektir. Tarikat edepleriyle
tarikatn db, nefs hevasna muvafakat etmeyi terk edip muhalefet etmeye mlazemet
etmektir.
ncs; Gnl kulluudur. Bu kulluk iraz etmekliktir. Dnyadan ve dnyann
iindekinden ve dahi ikbal edip ynlenmektir ahirete ve dahi iylklerine.
Drdncs; Sr kulluudur. Sr kulluu sr hli (bo) olmaktr, iki cihane mteallk
olmaktan. Allaha ulamakla dahi Allah sevmekle.
Beincisi; Can kulluudur. Bu kulluk, varlk vermekle olur mahedeye irmek in.
Her kim Allaha ibadet etmeye, bu be ibadetle ona ervah grmek nice hasl ola.609
Akemseddinin eserinden yaptmz bu alntdan anlalmaktadr ki, kulluk be
snfl bir piramittir. Buna bir nevi kulluun be derecesi de diyebiliriz.
imdi bu be dereceyi sralayarak aklamaya alacaz.
a) Ten Kulluu
Bu, kullukta ilk derece olup en alt basamak olarak da nitelendirilebilir. eriatn
hkmlerini zahiren bedenen yapan bir kii ten kulluu mertebesindedir denilebilir. Bir baka
ifadeyle Allah Tealann emirlerini kabul edip, nehyettiinden saknarak yaamaya alan bir
kul bu mertebededir.
Namaz, oru, hac, zekat gibi farz ibadetleri yerine getirip, Allahn yasaklad
eylerden uzak durarak yaamaya almak, bu kulluk derecesinin en belirgin zelliidir
denilebilir.
b) Nefis Kulluu
Nefs, kulun yerilen ahlk ve amelleri anlamna gelmektedir.610 Bir tasavvuf stlh
olarak nefs, genel olarak kulun kt huylar611 irkin vasflar, kt his ve huylarn mahalli
olan ltfe, cism-i latf eklinde tarif edilmitir. 612
609
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 125a-125b.
610
143
Akemseddine gre, bu kulluk derecesi, ten kulluunun bir st derecesi olup, Allah'n
emir ve yasaklarn uygulamakla birlikte nefsini terbiye etmekle de uraan kiinin kulluk
derecesidir. Bir tarikata mensub olarak o tarikatn edep ve erkanna uygun bir ekilde nefsini
bir eitime tabi tutmak, nefsinin isteklerine muhalefet ederek ona diren gstermek, bu kulluk
derecesinde daha da arlkl olarak grlen bir durumdur. 613
Nefsin rahata dkn, emr-i lhden yz eviren bir yaps olduu, ayrca
yasaklanm olana kar zaaf bulunduu hususu, ak bir gerektir. Aslnda bu, terbiye
grmemi nefsin tabii ftrat ve sfatdr.
Shreverd, Nefs, kontrol altna alnp itaate zorlandnda, emr-i lhye ynelirse
kalbe olan dmanl zail olur ve kalble nefis arasnda tam bir anlama ve dengeli bir
yaklama meydana gelir.614 demektedir. Ayrca, Nefis tamaha drlr ve kendisine mit
verilirse tamahkar, kanaate zorlanrsa kanaatkar olur.615 demektedir.
Nefs bu durumda kendisiyle daim mcadele edilmesi gereken bir zellie sahiptir.616
Zorluklara koulursa daima daha gzele ynelebilecek kaliteli bir cevhere sahipken, kendi
bana serbest braklnca ktye meyilli bir ftrata sahiptir.
c) Gnl Kulluu
Arapa bir kelime olan kalb (gnl), bir eyi bulunduu halden bir baka hale
evirmek, bir ynden dier bir yne evirmek; bir taraftan br tarafa dndrmek gibi
anlamlara gelmektedir. Kalb kelimesi zaman zaman fud, akl, bir eyin z, ortas ve
611Mesel,
Slem, Nefsin kusurlar ve bunlarn tedavisi ile ilgili Uybun-Nefs ve Mudvtuh adl eseri
kleme alm ve bu eserde nefsin altm dokuz kusurunu sayarak tedvi yollarn gstermitir. (Ter.:
Sleyman Ate) slam limleri Enstits Dergisi, Ankara 1977, ss. 233-38.
612Kueyr,
er-Risle, s. 86; Gazl, Mericl-Kuds, s. 15; Kasapolu, Abdullah, Yusuf ve Zleyha Asndan
Kuranda Nefs-i Emre Kavram- Freudun d Kavramyla Bir Mukayese, lmi Akademik Aratrma Dergisi
Tasavvuf, y.7, sy. 17, Ankara 2006, ss. 57-9; Sayar, Kemal, Sf Psikolojisi, nsan Yay., stanbul 2000, s. 78;
Kuat, Nefis Mertebeleri, y.3, sy. 9, s. 11927.
613
614Shreverd,
Avrif, vr.52b.
615Shreverd,
a.g.e, vr 53b.
616Hac
Bekta Veli, Maklt, s.60; Izutsu, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, Ter: brahim Kaln, nsan
yay., stanbul 2003, s.23.
144
hakikati gibi anlamlarda kullanldna da iaret edilmitir.617 nsan kalbine de, srekli yn
deitirip halden hale getii iin bu isim verilmitir.618
Akemseddine gre bu kulluk derecesi, dnyadan ve dnyann iindekilerden
vazgeip, tamamiyle ahirete ynelme derecesidir. Bu kulluk derecesinde kii, dnyalklardan
yz evirerek, ynn yalnzca ahirete evirir. 619
Kalb, insann madd ve manev ynnn birletii yer olup, varln btn hareketlerinin
kendisinden kaynakland merkezdir. Manev ynyle bir sezgi organ olan kalb, Allahn bakt yer
durumundadr. Allah, ekillerinize ve mallarnza deil, kalblerinize ve amellerinize bakar.620 Bu
ynyle bu kulluk derecesinde olan kul, tm dnyev kayglardan kurtulmu olmal ve kalbini
tamamiyle uhrevi kayglarla doldurmu olmaldr.
d) Sr Kulluu
Kul ile Hakk Tel arasnda sakl ve gizli kalan hallere sr denilir.621 Sr, kalpte
bulunan Rabban bir latifedir. Ruh sevginin, kalp marifetin, sr da mahedenin mahallidir.622
Tarikat srrn, tasavvuf sistemine yabanc kiilere sylemek sakncaldr. Zira bu
terminolojiyi bilmeyen bir kii yanl anlamlar karabilir. Nitekim sfiler, srrm dmem
bilse karr atarm veya ne dndm apkam bilse bamdan karr atarm.
demilerdir. 623
Akemseddine gre; bu derecede kul, ne dnya, ne de ahiret kaygsndadr. Bu
derecedeki kulun tek gayesi, Allah rzas ve Ona ulama arzusudur. Onun dndaki kayglar
617Er-Rgb
el-Isfehn, Mfredt, s. 681; bn Manzr, Lisn, c.I., ss.685-8; el-Frzbd, el-Kmusul-
Muht,ss.162-3; Abdl-Mnim el-Hfn, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl, 1. Bask, Kahire 2003, s.

9157; Komisyon, el-Mucemul-Vast, s.753.
618Er-Rgb
619
el-Isfahn, Mfredt, ss. 681682.
620Ahmed
bn Hanbel, el-Msned, thk.: Abdullah Muhammed ed-Derv I-X+I-II Fihrist, Beyrut 1991, c.II.,
ss.285-539; bn Mace, Muhammed b. Yezd el-Kazvin, Snen bn-i Mce, thk.: Muhammed Fud
Abdulbk, I-II, Beyrut trs., c.II., 1388; Uluda, Sleyman, Kalb, DA, stanbul 2001, c.XXIV, ss.230-1;
Gztok, akir, Tasavvuf Eitimde Bilginin Elde Edilmesi, lm Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf,
y.2, sy. 6, ss.99100.
621
Kueyr, er-Risale, s. 184.
622
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, s.641.
623
Kueyr, a.g.e, s. 184.
145
bo olmutur. Bu derecedeki kul, Yunus misali ne dnyay, ne cenneti sadece Onu (Allah)
dilemektedir. 624
e) Can Kulluu
Farsa; gnl, ruh gibi manalara gelir. 625 Kabul olunmak zere gelen yeni dervilere
Mevlevler can derler.626 Akemseddinin kulluk mertebeleri iinde kulland, en st derece
olan can kulluu mertebesindeki can kavram; yrekten, iten, gnlden yaplan kulluk
manasnda kullanlmaktadr.
Akemseddine gre; bu derecede kul mahede makamna ermek zere tm
varlndan vazgeer. Yine ona gre mahede makam, daha nce grdmz zere627
makamlarn en st seviyesidir. O makamdaki kul (kutb- lem), Hakk Telnn Ztna Resul
Hazretlerinin(s.) Ztndan bakar (Resul Hazretleri ona ayna olur) 628 ve kendinin altndaki
tasarruf sahiplerine Hakk Telnn emirlerini iletir. Bu kulluk mertebesi, bu ynyle kiinin
kendi varlndan tamamiyle gemesini gerektirir. Bu makamdaki kulluk derecesi en st
derece, bir baka ifadeyle kulluun zirvesidir.
Akemseddin, Risaletn-Nuriyyede kim kendisinde makamlar hsl olmasn
isterse, onun eitli ibadetlerin zahmetine ggs germesi gerektiini syler;
Her kim dilerse ki ona makmt hsl ola, vacibdir ki drl drl ibadetler
zahmetine sabr eyleye. Nitekim Hakk Tel aytt ki; Mdavemet eyle yolunda ibadetler
mcahedesine629 ki mcahede mahede artrr. Ulamaz seyredici, gerek muhibbi Hakk
Tel ululuu perdelerine. Mtak oluben Hakk Telnn cemaline ill undan sonraki;
624
625
Kanar, Byk Farsa ve Trke szlk, s.158.
626
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, s. 169.
627
Bkz. Tezimizdeki Makmtl-Evliy blm, onnc bab.
628
Sfat ve isim tecellilerinin fevkinde bulunan Zt tecellisi, kuldaki tm benlii ykar, yakar ve yok eder. Bu
tecelliye direkt muhatap olmak dayanlmaz bir yk veya bir enerjidir. Bu tecellinin trafo gibi Peygamberimiz
(s.) filtresinden szlerek gelmesi, hem edep ve sayg hem de gelen tecellinin hazmedilmesi ve insan
ahsiyetinin daha dengeli inas iin fevkalde byk nem arzeder. Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri
ve Deyimleri Szl, s. 702.
629
Meryem, 19/65. Ayet meali: Allah gklerin, yerin ve bu ikisi arasndakilerin Rabbidir. u halde, Ona ibadet
et ve Ona ibadet etmede sabrl ol. Hi onun adn tayan bir bakasn biliyormusun. Kuran- Kerim
Meli, Diyanet leri Bakanl, s. 309.
146
gee, dvar akabelerden pes vusl hsl olmaz. ll incinmekle. ncinmesi ok olann vuslat
safas ok olur. Bundan trdr ki, Peygamber aytt ki; Hi bir Peygamber Benim
incidildiim kadar incidilmedi630.631
Bu ifadelerin nda diyebiliriz ki ibadetlerin zahmetlerine katlanmak ve sabr
gstermek makam sahibi olabilmek iin arttr. Bu ynyle Akemseddinin be balkta
kategorize ettii her bir kulluk basama, ayr ayr zorluklar iermekte, ve bunlara sabr da
kula makam kazandrmaktadr. Yani Yunusun dedii gibi
Elif okuduk tr
Pazar eyledik gtr
Yaratlan ho gr
Yaratandan tr632
15. NBVVET (HZ. PEYGAMBER)
Haber anlamna gelen nebe kknden tremi ve dilimizde haberci anlamna gelen
nebi den tretilerek kullanlan bir kelimedir.633 Bir peygambere Allah tarafndan dorudan
veya melek araclyla vahiy indirilmesi634 anlamna gelen bu kavram Kuan- Kerimde
deiik yerlerde farkl olarak kullanlmtr.635
Kurana gre, kiinin kendini Allaha sevdirmesinin yolu, Hz. Peygamber (s.)i
sevmekten gemektedir.636 Yani Allahn sevgi merhamet ve inayetine mazhar olmak iin Hz.
Peygamber (s.)e tbi olmak gerekmektedir.637
Akemseddin, eserlerinde nebi ve resul ifadelerinin ikisini de kullanmaktadr.
Onsekizbin lemin Resul Hazretlerinin vucdundan meydana geldiini ifade eden638
630
Mnav, Feyzl-Kadr, c.5, Hadis no: 7852.
631
632
Emre, Yunus, Yunus Divan(Btn iirleri), Haz: Hayri Seluk, stanbul, 1972, s. 17.
633
Ibn Manzur, Lisnl- Arab, c.I, s.163.
634
Mide, 5/111. ; Nahl, 16/102.
635
Crcn, Tarft, s.238; El Badd, Abdlkdir, Usulud-Din, ( Drul-Medne), stanbul, 1928, s.154.
636
li mran, 3/31.
637
Erbili, Muhammed Esad, Mektbt, stanbul, 1983, s.189.
638
147
Akemseddin, dem Peygamberin leme geliinden amacn; Hz. Muhammedin vucudunu

mirac klarak lemi nurla aydnlatma olduunu syler.639
Akemseddin, Makamat- Evliya adl eserinde drt byk peygamberin, drt unsur
zere yaratldn savunarak yle der;
Ol makam bildrir kim drt anasra drd nebiy mazhar ddi, kimlerdr?
Birisi; dem peygamberdr. Ve
Birisi; Nuh Peygamberdr.
Birisi; Musa Peygamberdr.
Birisi; sa Peygamberdr. -Aleyhim-s'SelamBu drt Peygamber, her birisi bir unsura mazhar ddne hikmet buydikim dem
peygamberun klb- ibtidas hk'den yaradld, ruhu sonradan nefh oldu. Emma Nuh ma'ye
mazhar dd. Ve Mus nar'a mazhar dd. Ve s hevaya mazhar dd. Emma Hazreti
Resl aleyhis'selm; drd anasra dahi mazhar dd. Zir kim; Resul Hazretinun cisminde
drd ansr dahi i'tidlde idi. Anunnkim; bu onsekizbin lem Resul Hazretinun mbarek
vcdundan vcuda geldi. Bu mecmu, lemun asl oldu. Ve Ansr- Erbaa dahi ol vcud'dan
vcuda geldi. Ansr, fer'i oldu. Ruh- Muhammediye asl oldu. Aslla feri, nkim; bir yere
geldi, i'tidl buldu.
Emma Nuh Peygamberde (a.) maiyyet galib idi. Annnkim lemi tufana verdi.
Zirkim; Sahib-i tasarrufun vcdundan kang ansrkim; galib olsa; ol sahib-i tasarruf
zamannda ana mensub nesneler zuhura gelir. Ol zamankim; sahib-i tasarruf Nuh Peygamber
idi. Vcudunda maiyyet galib idi. Annnkim lemi tufan'a virp, eer anasr- erbaann
drdne bile mazhar dmiiydi lemi tufan'a virb kendyi hiretde suale mstahak itmez
idi.
Emma Mus; Nar'a mazhar idi. Annnkim gayet de gadabluyidi. Her szkim diline
gelse; syleridi. Nbvvet gelmezden nrgdi Msr'da adam helak idb dururdu, mehurdur.
Emma s Peygamber mazhar- Heva idi. Zirakim; Haktel kend azametiyle anun
hakknda Ruhullah dedi. Heva'dan ibaretdr. Yni; nefes dimekdr. Ruhun vechi okdur.
Beyan klnsa olmaz. Ve hem Felekler hisabnca nm- s'da Hevaiyyet galibdr. Yni; Heva
harf-i ziydedr, dimekdr. Ve dahi hevs glib oldyn fele'e urcitdi. Zirkim; her
639
148
nesne merkezine maildr. Anun dahi merkezi lem-i Ulya'da oldyn Eflke meylitdi, ve-s'
Selm.640
Akemseddinin bu ifadelerini yorumlamadan nce, ansr kavramn aklamakta
fayda olduunu dnyoruz. Ansr, nefsin drt mertebesi olarak bilinmektedir. Bu drt
mertebe toprak, hava, su ve atele temsil edilir. 641 Nefs-i emmare ate ile, nefs-i levvame hava
ile, nefs-i mlhime su ile nefs-i mutmainne ise toprak ile eletirilmektedir.642
Akemseddine gre; Hz. Adem peygamberin asl madesi toprak, Hz. Nuh
peygamberinki su, Hz. Musa peygamberinki ate, Hz. sa peygamberinki ise hava idi. Bu
peygamberlerin vucudunda hangi unsur fazla ise, onun devrinde ona uygun haller meydana
geldi. Hz. Nuh peygamberin asl maddesinde su fazla olduu iin, dnya onun zamannda
tufana bouldu. Hz. Musa peygamberin asl maddesinde ise ate fazla idi. Bu yzden Hz.
Musa peygamber ok gazapl idi643, kzd zaman her sz sylerdi. Kurana gre
peygamber olmadan nce Msrda bir insan ldrmt.644 sa peygamberin asl maddesinde
hava fazla idi. Hak Teala Onu ge ykseltti. Fakat; Hz. Peygamber (s.)de bu drt unsur da
tam ll idi. Bu drt nebi, ayr ayr drt unsurdan ve Hz. Muhammedin (s.) ruhundan
yaratld. Buradan hareketle, son peygamber Hz. Muhammed(s.)e balln nemine vurgu
yapan Akemseddin, Hz. Peygamberin (s.) snnetine ball ifade ettikten sonra snnet
konusuna da aklk getirmektedir.
Akemseddin, snneti, yaplmas gerekli olan ve yaplmas serbest olan (yapldnda
kiinin takva ynnden kuvvetlenecei) eklinde iki balkta ele almaktadr. Yaplmas gerekli
olan snneti ilemenin
nemi zerinde hassasiyetle duran Akemseddin, ezan okumak,
cemaatle namaz klmak, kamet getirmek gibi snnetlerden uzak kalmann kulu mbted645
640
641
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, s.116.
642
Ayn yer.
643
Musa kavmine olduka kzgn, zgn olarak dndnde onlara: "Beni arkamdan, ne kt temsil ettiniz?
Rabbinizin emrini abuklatrdnz, yle mi?" dedi. Levhalar brakt ve kardeini bandan tutup kendisine
doru ekiyordu (ki Harun ona:) "Annem olu, bu topluluk beni zayflatt (hrpalayp gszletirdi) ve
neredeyse beni ldrmeye giritiler. Bari sen dmanlar sevindirecek bir ey yapma ve beni bu zalimler
topluluuyla birlikte klma (sayma) dedi. A'raf/150
644
Kasas, 28/15.
645
Mbted: Bidat sahibi demektir.
149
yapacan, bu sebeple bu gibi mekked snnetlere, sk bir ekilde sarlmak gerektiini

vurgulamaktadr. 646
Akemseddin, snnetin ikinci trlsn yani yaplmas serbest olan snnet eidini
ise, hnerli bir davran olarak tanmlamaktadr. Ona gre, bu snftan snnetleri terketmekte
bir saknca yoktur. Akemseddin, Peygamber Efendimizin yat, yemek yemesi, giysi
eitleri, nafile namaz ve oru gibi ibadetleri bu snftan snnetler iinde saymaktadr. Bu
trden snnetleri yapmak kulun takvasndan kaynaklanmaktadr. Fakat, bunlar ilememekte
bir gnah yoktur.647
Akemseddinin ak bir ekilde ortaya koyduu gibi, snneti de kendi iinde
snflandrmak konunun anlalmas asndan nem arz etmektedir. Snneti insanlarn
ekseriyetinin anlad ekilde, s bir bak as ile alglayarak yapldnda sevab olan,
yaplmadnda gnah olmayan bir davran biimi olarak tanmlamak yerine,
Akemseddinin de deindii biimde ve ayrca fukahann da vurgulad ekliyle anlamak,
daha salkl bir yaklam olacaktr. Mekked snnetler olarak da bildiimiz cemaatle namaz
klma, ezan okuma gibi snnetlere kar daha bir hassas olmak gerekmektedir. Zevayid
snnetler de diyebileceimiz Peygamber efendimizin gncel hayatnda det haline getirdii
davranlar ise yapldnda sevap olan yaplmadnda da gnah olmayan snnetler olarak
tanmlanabilir.
16. TEVHD
Tevhid, Arapa, Allahn bir olduunu takrir edip, iman etmek demek olup, Allah,
tasavvur ve tahayyl olunan eylerin hepsinde birlemek anlamnda kullanlmaktadr. 648
Vahdet, tevhid kelimesinden tremitir. Vahdet , kelime olarak infirad, teklik
anlamlarna gelmektedir. Kesretin zdddr.649 Ulhiyyet, vahdet kelimesinden tremi olup,
ibadet anlamnda arapa bir kelimedir.650 Kn tevhidi, cem ve fark bir olmas anlamnda
kullanr. 651
646
647
Ayn yer.
648
Tehnev, Kef, c.3, s.1458; bn Manzur, Lisnul arab, c.3, s. 450.
649
bn Manzur, ayn yer.
650
Ayn yer.
651
Kni, Istlahatus- Sufiyye, s.219.
150
Vahdet mertebesi, tasavvuf stlahnda hakikat- Muhammediyye ve taayyn-i evvel

mertebesi gibi isimlendirilmekte olup, en yce berzahtr.652 Ayrca, bu mertebeye birok farkl
isimler de verilmektedir.653
Btn bu tariflerden yola klmak suretiyle tevhid, lemi ve onda bulunan her eyi
Allaha dayanarak anlamak,654 Allahtan bakasn tanmamak, kdim olan Allah birlemek
eklinde kullanlmaktadr.655
Tasavvuf kltrde bn Arab (11651240) 656 tarafndan sistemletirilmi olan vahdet-i
vcd dncesi, varln tek olup, bunun da mutlak varlk olan Allah/Hakkn varlndan
ibaret olduu, ondan baka hakik varlk bulunmad dncesi etrafnda olumutur.657 Bu
anlay, gndeme geldii gnden beri ok byk tartmalara sahne olmutur.
Akemseddin de Makamat- Evliya adl eserinde tevhid ve vahdet-i vcud konusunda
u ifadeleri kullanmaktadr;
Tevhid dahi iki ksmdur. Birisi mdr, birisi hasdr.
Emma tevhid-i m oldur kim; slik Lilheillallah der. Yani Tanr'dan gayri Tanr
yokdur.
Birisi; dahi tevhid-i hs'dur. Tevhid-i hs oldur kim; slik her eyin hakiykatn
aynel-yakn grdkten sonra, terakkiyle bir makama yetirkim; Kelime-i Tevhidn
hakykatini ayne-l'yakn grr ve Tanr'dan gayri yok idgin tahkkykle bilr. Ol vakit gayri
eyanun vcudu Hakk Telnun (celle cellh) vcdunda mahv olur. Hemn Hakk
Telnun vcudu kalur. Zira kim; hakiykatda Hakk Telnun vcudundan gayri vcud
yokdur.658
652
Tehnev, Kef, c.3, s.1464.
653
Bu mertebeye verilen farkl isimler iin bkz. Kl, Mahmud Erol, Muhyiddin bn Arabde Varlk Mertebeleri,
, stanbul 1995, s.226.
654
Chittick, William, Varolmann Boyutlar, ev.Turan Ko, nsan yay., stanbul 1997, s.30.
655
Gazzal, Tasavvufun Esaslar, ev. Ramazan Yldz, amil yay., stanbul trz., s.40.
656
Muhyiddin bn Arabi 1165de Endlsn Mrsiye ehrinde domutur. 1240ta amda vefat etmitir. Ona
eyh-i Ekber diyenler olduu gibi, kafirlikle itham edenler de olmutur.(bkz. ubuku, brahim Agah,
slm Dnrleri, AFY.,2.Bask, Ankara 1983, ss.84-94.
657
Kprl, M. Fuat, Trk Edebiyat Tarihi, tken yay., stanbul 1980, s.122.
658
151
Akemseddine gre tevhid-i m da slik, Lilaheillallah yani Allah'tan baka ilah

yoktur, der. Bu tevhid ekli sradan ve ilimle olan tevhid eklidir. Bunun gibi ilimle olan
tevhide; tevhid-i m denir, demektedir.
Tevhid-i hs da ise slik hereyin hakikatini ayne-l yakiyn grdkten sonra, terakki
eder. Kelime-i Tevhidin hakikatini ayne-l yakiyn grr ve Allah'tan baka bir ilah olmadn
hakkyla idrak eder. O vakit eyadan gayrsnn varl Hakk Telnn varlnda yok olur.
Yalnzca Hakteala (c.c)nn vucudu var kalr. Zaten Haktealann vucudunun dnda hibir
varlk (vucud) yoktur, demektedir. zellikle tevhid-i hs izah ederken Akemseddinin bu
tevhid makamnda tm eya Allahn (c.) vcudunda mahvolur diyerek, vahdet-i vcud
dncesini desteklediini gstermektedir. Hakikatte hibir eyin varlnn olmadn,
yanlzca Hakk Telnn varlnn gerek olduunu savunanan Akemseddin, bu gerei
tevhid-i hs makamna ulaan sliin anlayabileceini savunmaktadr.659
Burada, Ibn Arab ile birlikte sistemleen vahdet-i vcd anlayndan bahsetmekte
fayda olduunu dnyoruz. Vahdet-i vcdu eserlerinde kavram olarak hi kullanmayan660
fakat mhiyet olarak vahdet-i vcd anlayn ekillendiren Ibn Arabnin u ifadeleri, bu
konudaki grlerini olduka ak bir ekilde ortaya koymaktadr: Biliniz ki vcd ile mevsuf
olan sadece Allahtr. Onunla birlikte mmkinattan hibir ey vcdla muttasf deildir.
zellikle diyorum ki; vcdun kendisi, Hakktr.661 Akemseddin de Hakiykatta Hakk
Telnn vcudundan gayri vcud yokdur.662 ifadesiyle, Ibn Arbnin bu grne benzer
bir ifade kullanmaktadr. Aziz bin Muhammed en- Nesef (: 700/ 1300), vahdet-i vcd ile
ilgili yle bir tanm getirmektedir: lem, hayal ve nmyitir. Yani aynada grnen aks
gibidir, asla gerek bir vcdu yoktur. Grnten ibarettir. Hakk vcud, Allahn
vcdudur. 663
Vcd konusunda, mutasavvflarn ounun grleri bu paraleldedir. 664 Bu konuda,
mutasavvflarn filozoflardan farkl dndn de ifade etmek gerekmektedir. Filozoflarn
659
660
El- Hkim, bnl Arab Szl, s. 641.
661
bn-i Arab, Futuht- Mekkiyye, Beyrut, Tarihsiz, c. III. , s.429.
662
663
En-Nesef, Aziz bin Muhammed, Gayetd-Dekik Terceme-i Zbdetl-Hakayk, stanbul, 1291, s.51.
664
Bkz. Erkan, Arif, slamda Zhd ve Tasavvuf, stanbul, 1972.
152
aksine mutasavvflar, vcd Allahdan ibarettir demektedirler.665 Yani vcd, Allahn ztdr,
dncesine sahiptirler. Bir baka ifadeyle, Allah dndaki varlklarn tmnn gerekte bir
vcdu yoktur. Peki bu durumda Allahn yaratt varlklarn durumu ne olacaktr? Bu
varlklarn varl inkar m edilmektedir? Vahdet-i vcdculara gre bu sorunu cevab
yledir; kainattaki varlklarn vcdu, vcudu Zlldir. Yani hakiki degildir.666 Bir baka
ifadeyle, kainattaki varlklarn tm hayaldir veya vehimden ibarettir denilebilir. Bu noktada
Ibn Arabnin u ifadeleri ilgi ekicidir; lem vehimden ibarettir. Onun gerek bir varl
yoktur. Bu ise hayal ile kastedilen eydir. Yani sen hayalinde zannetmektesin ki bu lem
bana buyruk, kendi kendine olumu bir gerektir. Hakktan, mutlak gerekten hri bir
varlktr. Halbuki hite yle deildir. Bil ki senin kendin de bir hayalsin, idrak ettiin herey
de hayaldir. u halde btn mevcudt, hayal inde hayaldir. Gerek vcd ise, isimleri
cihetiyle deil, hssaten zt itibariyle Allahtr.667
Vahdet-i vcd anlayna gre diyebiliriz ki, bizim gerek zannettiimiz lem
gerekte gerek deildir. Bu ynyle gerekten gerek olanla bizim gerek olarak
dndmz eyler farkl eylerdir. Akemseddinin grleri de bu paraleldedir. Hakikatte
hibir eyin varlnn olmadn, yanlzca Hakk Telnn varlnn gerek
olduunu
savunanan Akemseddin, Kelime-i Tevhidin hakikatini ayne-l yakiyn gren bir kii,
Allah'tan baka bir ilah olmadn hakkyla idrak eder, demektedir.668
Ayrca Akemseddin, sliin tevhid makamna ulaabilmesi iin, az konumak, az
uyumak, az yemek gibi nefis makamna ait hasletlerden uzak kalmas gerektiini
vurgulamaktadr.669
Akemseddin, tevhidi man ynyle drde ayrmaktadr. Zhir, btn, had ve hakkat
kavramlaryla drt snfta tevhidi tanmlayan Akemseddin, tevhidin zhir ynnn harf ve
ibreyle olduunu; btn ynnn mn ve iaretlerini anlamak olduunu, had ynnn
hkmleri, ibadet lleri iinde icra etmek olduunu, hakkat ynnn ise dille syleneni
665
Aff, Ebul- Al, Muhyiddin bnl Arabnin Tasavvuf Felsefesi, ev. Mehmet Da, AFY, Ankara, 1975,
s. 21.
666
Akar, Mustafa, Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay, Muradiye Kltr Vakf Yay. , Ankara, 1993,
ss.145146.
667
bn-i Arab, Fussul Hikem, Ysuf Fass, tah: Ebul- Al Aff, II. Bask, Badat, 1989, ss.103104.
668
669
Akemseddin, Def-u Metinis Sufiyye, Vrk. 94a.
153
kalben tasdik etmek eklinde olduunu savunmaktadr.
670
Dille sylenen tevhidin slii
aldatmamas gerektiini de ifade eden Akemseddin, kalb ile lisan arasnda uyum salanmas
gerektii dncesindedir. 671
Akemseddinin tevhid yorumu ile ilgili, vahdet-i vucud anlayna paralel
dnd ve derinlikli bir tevhid anlayna sahip olduu, sonucuna ulaabiliriz. Kelime-i
tevhid lafznn telafuzundan te, sliin has bir tevhid derecesine ulamas iin aba
sarfetmesi gerektiini savunan Akemseddin, bu derecede sliin tevhidin zn
anlayabileceini, aksi halde yzeysel bir tevhid dncesi ile hayatn devam ettireceini
vurgulamaktadr. 672Bu ynyle slik, tevhidin lafz ynne taklp kalmamal, tevhidin zn
anlama gayreti iinde olmaldr. 673
17. VELYET
Lgatte, sevmek, sdk olmak, yardm etmek, yakn olmak, himaye etmek,
ynelmek, uymak, akraba olmak vs. manalarna gelen bir masdardr. 674 Istlh olarak ise,
Hakkn kulunu, kulun Mevlsn dost edinmesi, Allah ile kulu arasndaki karlkl sevgi ve
dostluu ifade eder.675 Allaha yaknlk salayan, Hakk dost edinen Hakkn da onu dost
edindii kiilere, srekli olarak taate devam eden, isyandan uzak duran, ehvetlerden kanan
riflere vel denir.676
Kuran- Kerimde hem mminlerin Allahn dostu677 , hem de Allahn
mminlerin dostu678 olduuna dair yet-i Kermeler vardr.
Bu kavramla ilgili Akemsedinin de Risaletn-Nur adl eserinde kulland kuds
bir hadis vardr ki; velyetin artlarn ve zelliklerini gstermesi bakmndan ilgi ekicidir.679
670
Akemseddin, Risle-i Zikrullah, Vrk. 40a- 40b.
671
Ayn yer.
672
673
Akemseddin, Risle-i Zikrullah, Vrk. 40a- 40b.
674
bn Manzur, Lisanl Arab, c. XV. , ss. 406409. ; Crcn, Tarifat, s. 253. ; Ragb, Mfredt, s. 823. ;
Firuzabd, Kamus, c.IV. , s.583.
675
676
677
Araf, 7/196.
678
l-i mran, 3/68.
679
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 152b.
154
Bu hadis u ekildedir; Kim benim bir vel kuluma dmanlk ederse, Ben ona harp ilan
ederim. Kulum Bana kendisi zerine farz kldm eylerden daha ho bir eyle yaklamaz.
Kulumun Bana olan yaknl nafile ibadetlerle devam eder. Sonunda Ben onu severim, Ben
onu sevince de, onun iiten kula, gren gz, tutan eli, yryen aya olurum. Benden bir
ey isterse veririm. Benden kendisini bi eyden korumam isterse onu korurum.680 Bu
konudaki bir baka hadis ise yledir; Ya Rasulullah (s.) Allahn velleri kimlerdir? diye
soruldu; Rasulullah (s.) grldklerinde Allah hatrlatan kimselerdir. 681diye cevap verdi.
Kelebzye gre vel ne byk ne de kk gnahlardan masum deildir. ki nev
gnahtan birini ileyen vel, iten gelen samim bir pimanlk hissi ile tevbe eder. Buna
karlk Peygamberler ise gnah ilemezler.682
Akemseddin, Makmtl-Evliyada, vellik makamn yle anlatr; Makam-
velyet; evliya oldur ki; evliyaullah mecmu- eyann ilmine lim ola. Ve dahi, Hakkun
sfatlar ile muttasf ola. Ve dahi Hakk(c.) adem olanlarn ne vecihle terkb ider ve kank
eyann hassasundandur dem olan evliyaullah, ana dahi lim olur, evliyanun murad, ilm-i
eyay bilmekten oldur kim; terkb-i insan bile. 683 Akemseddin, velnin nce tm eyay
bilmesi ve ayrca insanln yapsn yani toprak, hava, su, ate unsurlarn (terkib-i insan)
bilmesi gerektiini vurgulamaktadr. Fakat bunlar bilmenin evliyay kemle ulatrmada
yeterli olamayacan da ifade eden Akemseddin, Emma evliya bunlar bilmekle kmil
olmaz, zira kim Hakkn kemli, heman ilm-i eya deldr kim; an bilmekle kmil ola.
Hakkn kemalinin nihayeti yoktur kim temam biline684 diyerek insandaki bilme
kapasitesinin snrlarn izmeye almtr.
Yine ayn eserinin devamnda Akemseddin, veldeki bilgi imkann izah ederken,
velyet makamna ulaan velnin karlat almlar yle ifade etmektedir; Emma evliya
ol makama yetirkim; kendi vcd- mteayyinesini her eyde, grr, bilr. Nitekim
Mirtda her beer kendi vcudun grd gibi lemi ihya evliya katnda budur. Ve dahi bu
yigirmi drt saatda ve bu yigirmi drt bin nefesde ne kudret zhir olur. Evliyaullah an dahi
680
Buhar, Rikak/ 38. ; bn hanbel, Msned 6/256.
681
bn Mce, Zhd/37.
682
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf- Taarruf, s. 112.
683
684
155
bilr. Bu makama yetiicek velyete kadem basar. btida-y velyet, evliya katnda budur kim
zikr olundu vesselam. 685
Akemseddin, velliin ilk basamanda Nefsini bilen Rabbini bilir 686 hadis-i erifi
dorultusunda kiinin kendini, eyay bilip yaratlndaki gerei idrak ederek, dndaki
lem ile i lemini btnletirmek suretiyle olgunlaacana vurgu yapmaktadr.
Akemseddin, velliin ikinci basamann da olduunu ve bu basaman enbiya
katnda nbvvet makam olduunu ifade eder bu hususla ilgili Akemseddin, MakmtlEvliya adl eserinde u ifadelere yer vermektedir; kinci velyet oldur kim; ilm-i eyay
katedp geerse ki, merebi tekza kla, ruh- Muhammediyyeye erie. Ol vakit, sahib-i
kudret olur. Yni; her tasarruf zere kadir olur. Bu makam, enbiya katnda nbvvet
makamdr. Ve emma evliyalar katnda velyet makamdur.687
Akemseddinin ifadesiyle, ikinci velyet makamna erien vel, eyann ilmini
geerek bu makama ular ve bu makamda her tasarrufa kdir olur. Akemseddine gre,
ikinci velyet makamnda vel, enbiya katndaki nbvvet makamna yakn bir makamda
bulunur. Akemseddin, u hadis-i erifi delil getirmektedir. mmetimin limleri Ben srl
peygamberleri gibidir.688
Akemsedin, eserinin devamnda, bu hadisdeki limler ifadesinden muradn evliy
olduunu sylemektedir. Bununla birlikte, vellik ve nbvvetin ikisinin de bir nur olduunu
syleyen Akemseddin, enbiyalar bu nuru izhar edebilirken, veller izhar edemezler,
demektedir. Bu nur kimin vcudundan ortaya karsa onun ad ile anlacan, yani bu nur vel
vcudundan ortaya karsa velayet, nebi vcudundan ortaya karsa nbvvet denileceini de
ifade eden Akemseddin, bu nurun ortaya kmasnn, nebilere farz iken, evliyalarda mmteni
(kesin yasak) olduunu ifade etmektedir. 689
685
686
Aclun, Keful-Hafa, c. II. , s. 262.
687
688
Sahav, Ebul-Hayr Muhammed bin Abdirrahman, el-Fetvel-Hadisiyye, Tahkik: Ali Rza bin Abdillah bin
Ali Rza, Beyrut, 1995, s. 272. ; Aclun, Keful-Hafa, c.II, s.64. (Hadis no: 1744) ; mam- Rabban,
Mektubat, stanbul, trz. , c.I, s.281
689
Akemseddin, a.g.e., Vrk. 179a.
156
Bu nuru aa karma konusunda ellerinde irade yetkisi bulunmayan meczup690larn

durumuna istisna koyarak aklayan Akemseddin, bu hususta u ifadeleri kullanmaktadr;
Enbiyaya bu nurun izhar farz olmutur. Evliy katnda mmtendr. Meer kim czibe
glip ola, ol vakit ihtiyarsuz izhar ider, bu sfatlu meczuplar sahib-i tasarruf olurlar, kutb-
lemi mahede ederler. Kutb- lem dahi ar zerinde Levhul-Mahfuza nazar eder, Hakk
Teldan her ne kim emr olsa; Levh zerinde nak olur. Kutb- lem onu okur, bilirkim;
Hakk Teldan ne emrolmutur. Ol sahib-i tasarruflardur kim; kutb- lemi mahede
ederler. Kutb- lem onlara buyurur, her ne kim lemde olsa; gerekdr. Ol sahib-i tasarruflar
ol ileri iley giderler691 Ellerinde irade olmayan meczuplarn bu nuru ihtiyarsz olarak
ortaya kardn ifade eden Akemseddin, bu meczuplarn tasarruf sahibi olduklarn, kutb-
lemi mahede ettiklerini, kutb- lemin de ar zerindeki levhi okuyarak Hakkn
emirlerini bu meczuplara bildirdiklerini sylemektedir. Akemseddin, bu meczuplarn
msivadan alakay kesmi kiiler olduunu, halkn bunlara vel deil deli dediini, fakat
onlarn Hakkn gizli hazineleri olduunu kaydeder.692
Burada dikkat ekici olan bir husus udur; Akemseddin, meczubun tasarrufunu
anlatrken, meczb, levhe bakar, orada yazl olan grr, ona gre lemdeki gerekli ileri
tasarruf gcyle yerine getirir eklinde bir yaplanmadan ziyade yle bir yaplanmadan
bahseder: Zamann kutbu693 ar zerindeki levhe bakar, grdn, uygun grd tasarruf
sahibi meczuba aktarr. Yani meczb, bu halka iinde bir yere sahiptir ve o yerinde sabittir.
Bu halkann zirvesinde, Allah vardr, emrini ar zerindeki levhe nak eder, zamann kutbu
690
Meczub: Cezbolunmu, ekilmi, yksek mertebeye ulam kii demektir. Hakkn rzasn kazanan, hak
tarafndan yaknla layk grlen, her trl heva ve heves lekesinden temizlenen ve bu sayede slk, makam
ve mertebelerine almadan ve yorulmadan erien ergin kimsedir. Akemseddinin akln yitirmi meczuplar
in yapt tespit, onlarn bir anda Zt tecellisine, eyhe bal kalmadan direkt maruz kalmalar ve bunun
sonucu, akl nurunun yanmas eklindedir. Bu tipler aile sahibi olamaz, nefsan baz zellikleri kaybolmu, bir
tr srekli tecelli sarhou kiilerdir. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri, s. 495. ; Pakaln, Osmanl Tarih
Deyimleri, c. II. , s. 432.
691
692
Ayn yer.
693
Kutb: Manev derecesi byk, vel bir kuldur ve lemin ruhu olarak deerlendirilir. Kutup tasarruf sahibi olup
bu tasarrufu kader-i ilhi program dnda, Allahn iradesine ramen kullanamaz. Kutb, Allahn izniyle
hareket eder, kendi kafasna gre deil. Mutlak bamsz g ve yetki sadece Allahndr. Kutup da Hz.
Muhammed (s.) gibi bir kuldur. Emr leminden halk lemine doru meydana gelen tenezzl olaylar, kutb
zerinden cereyan ederek vuku bulur. lhi proram erevesini amadan, olaylarda bir tr tedbir (ynetme)
etkinliine sahiptir. Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri Ve Deyimleri Szl, s. 461.
157
onu okur, ve daha aa derecedeki meczuba ne gibi ileri yerine getireceini bildirir. O da
Allahn kendisine bahettii tasarruf gcyle yerine getirir.
Akemseddin, velyetin sfatlarn, edn ve al olarak ikiye ayrmaktadr. Ona gre,
velyetin edna taraf, ibadetlerle ilgili uygulamalardr. Mesela, velnin okuduu Kurann ve
yapt zikrin nrunun kalpte kendini gstermesi ve ald abdestin nrunun, elde, yzde,
ayakta ve bata kendini gstermesi gibi. 694
Akemseddine gre, velyetin al taraf ise, iman ile ilgili esaslardr. Ona gre,
Allahn varlna ve birliine, stn sfatlara sahip olduuna, indirdii kitaplarn hepsine ve
gnderildikleri peygamberlere, meleklerine ve Allahn onlara ykledii grevlerine,
kymate ve hesabn eksiksiz bir ekilde grleceine, hayr ve errin Allahtan geldiine
iman etmek vb. esaslar, velyetin al tarafdr. 695 Akemseddin, hayrn ve errin Allahtan
geldii iman esasn, anlatrken grn; phesiz, Biz her nesneyi ezelde takdir edip, bir
lye gre yarattk. 696 ayetiyle destekler.
Akemseddin, velliin sfatlarn tarif ederken, itikd meseleleri yani iman
esaslarn n planda tutmaktadr. Zir, velliin al (stn) yn olarak ifade ettii bu esaslar,
her mmin iin zaruridir. man esaslarna yani Allahn varl ve birliine, meleklerine,
kitaplarna, peygamberlerine, hiret gnne ve hayr ve errin Allahtan geldiine inanmak
mmin olmak iin arttr. Akemseddinin velliin edn taraf olarak, tarif ettii yn ise
ibadetler ile ilgili olan yndr. badetlerin nuru velde kendini gstermelidir. Mesela,
abdestin nuru velnin elinde, yznde ve banda ortaya km olmaldr.
18. NEFS
Nefs, ruh ceset, kan, cevher gibi manalara gelmektedir.697 Istlahta ise, kulun yerilen
ahlk ve amelleri anlamnda kullanlmaktadr.698 Hayat, his ve irade gcnn taycs olan
latif buharl bir cevherdir. Bu cevher bedenin aydnlatcsdr. I, bedenin i ve dn
694
695
Ayn yer.
696
Kamer, 54/49.
697
Asm Efendi, Kamus Tercemesi, c.2, s. 1031; Firuzabd, el-Kamusul-Muhit, c.2, s.255
698
158
aydnlatrsa uyanklk; yalnz iini aydnlatrsa uyku; her ikisini de aydnlatmayacak olursa
lm meydana gelir.699
Kurn- Kerimde yze yakn yerde geen bu kelimenin genel olarak kullanmlar
yerler yledir: 700 Zatullah,701 nsan ruhu, 702 kalp sadr, 703 insan bedeni, 704 bedenle beraber
ruh,705 bedende olan ve ktl emreden cevher,706 zat,707 cins.708
Mutasavvflar, kiiye en byk ktln, kendi nefsinden geldiini ve kiinin
nefsinin kendisine yapt zarar hibir eyin yapamayacan sylemilerdir.709
Hucviri de, nefse muhalefet etmek, btn ibadetlerin ba ve tm mcahedelerin
kemalidir ve nefse muvafakat, insan iin helaktir, kurtulu ise nefse muhalefet etmektedir,
der.710
Akemseddin, nefsin insana ktlkleri emrettiini711 ve onu, lezzet ve isteklere davet
ettiini712 sylemektedir. Ayrca Akemseddin, nefsi ile mcadele eden, onun arzularn terk
eden sfinin, nefsin perdelerini aacan ve hakiki Mabudu bulacan, fakat nefsine uyan
sfinin ise Hakk Tel katnda hor ve zelil olaca ve iblisle babaa kalacan
sylemektedir.713
699
700
Crcani, Tarifat, s.165.

Ayn, Mehmet Ali, Nefs Kelimesinin Manalar Darul-Fnn lahiyat fakltesi Mecmuas, atanbul 1930,
say 14,ss.46-52.
701
Al-i mran 3/28; Enam 6/12
702
Enam 6/63; Fecr 27/89.
703
Bakara 2/286; Al-i mran 3/154.
704
sra 17/33; Yusuf 12/26.
705
Enam 6/152; Yunus 10/23.
706
Maide 5/30; Yusuf 12/18.
707
Lokman 31/28
708
Tevbe 9/128
709
Muhasibi, Ebu Abdullah el-Haris b. Esed, er-Riaye li Hukukillah, (th.Abdulkadir Ahmed Ata), 4. Bask,
Lbnan trz. s.326.
710
Hucviri, Kefl-Mahcub, s.309.
711
Akemseddin, Def-u Metinis Sufiyye, Vrk. 111a.
712
Akemseddin, Risaletn Nuriye, Vrk. 103a.
713
Eraslan, Kemal, Akemseddinin Din-Tasavvuf iirleri, Belleten, Ankara, 1987, s. 25.26.27.54, 252.
159
Mutasavvflar nefsin mertebelerinin yedi olduunu sylemektedirler. Kuranda da

nefis yedi sfatla isimlendirilmitir. 714 Enbiyann varisi olmak iin nefsin yedi mertebesinin
katedilmesi gerekmektedir. Nefs, terbiye grmemi ise emmaredir. Terbiye grm ve eri
emirlere itaat etmi ise, levvamedir. Allaha itaati fazlalatrm fakat nefs arzular
unutmam ancak bunlar brakm ve terakkiye meyletmi ise, mlhimedir. Nefsi arzular
tamamen terk etmi ve makamlara yol almak iin karar klm ise, mutmainnedir. Makam
arzusundan ve tm isteklerden vazgemi yalnz Hakkn rzasna teslim olmu ise, radyedir.
Bu fikre hizmet ve bu halde istikmet ettiinde de mardyyedir. Tm bunlardan Cenab- Hak
kendisini irad iin memur ve emri bil-maruf nehyi anil mnker vazifesiyle grevlendirmi
ise, kmiledir. Ancak nefsin bu mertebesine erdikten sonra kii varis-i enbiya olabilir.
Kalbini nefsan duygulardan arndrp keml duygularyla brndren kiiye, insan- kmil
denilmektedir. Bu mertebedeki kii kmile makamnda olan kiidir. Ayrca bu mertebe nefsin
yedinci ve son mertebesidir. 715
Akemseddin de Defu Metinis-Sufiyye adl eserinde nefsin mertebeleri ile ilgili u
paralelde ifadeleri kullanmaktdr; Muhakkak ki bunlar (nefsin mertebeleri) Hak Telya
ynelmeden nce, bir teviktir. Kii bir defa onlara ynelip daha sonra onlardan yz
evirmekle tenkidi (levvame) olur. Hakk Teldan bakasna olmayan bir sevgiden tr
Allaha tamamen ynelme ile ise, emn olur. Tevik ve tenkid edicilik ve emin olma, nefsin
meretebelerinin addr. 716
Sfler, nefs kavramyla insann kt sfatlar ve arzu ve isteklerini kastederler.717
Nefs, insann hakikati, ehvet ve gadap kuvvetlerinin topland mn,718 bedene yerletirilen
714
Nefsin bu isimleri Kuran kaynakldr. Nefsin isimleri ve getii yetler yledir: Nefs-i Emmre (Ysuf
Sresi, 12/53), Nefs-i Levvme (Kymet Sresi, 75/2), Nefs-i Mlhime (ems Sresi, 91/8), Nefs-i
Mutmainne (Fecr Sresi, 89/27), Nefs-i Rdiye (Fecr Sresi, 89/28) , Nefs-i Mardiyye (Fecr Sresi, 89/28) ve
Nefs-i Kmiledir. Nefsin bu mertebeleri hakknda geni bilgi iin bkz. Aydn, Hseyin, Muhasibinin
Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976, s. 84; Altnta, Hayrani, Marifetnamede Tasavvuf, stanbul, 1981, ss. 124
164.
715
Daha geni bilgi iin bkz. Ayn, slam Tasavvuf Tarihi, s. 112- 125.
716
Akemseddin, Def-u Metinis Sufiyye, Vrk. 96b.
717bn
Kayyim el-Cevziyye, Kitbr-Rh, ev. aban Hakl, z Yay. , stanbul, 2005, s.235. Tasavvufta nefs,
ruhun asl fonksiyonunu icra edememesi durumuna denir. Mutasavvflar nefsi, ruha olan uzaklna gre yedi
dereceye ayrmlardr. Konunun bu adan deerlendiren Hz.Mevlanann grleri iin bkz. Frager, Robert,
Kalb Nefs ve Ruh, ss. 70-1.
160
ve kt huylarn kayna olan bir ltife, bir srdr. Gzel huylarn kayna ise, ruhtur. Ruhun
idarecisi akl, nefsin idarecisi ise hevdr.719 Nefs, ktl emredici olarak nitelendirildii
iin, ona kar koymak sfiler arasnda ibadetin ba olarak grlr.720
Buna paralel olarak nefs ve can iki ayr dman olarak ifade eden Akemseddin, kt
huylar nefsin idare ettiini, ilah yolu gsteren manev kuvveti ise de cann idare ettiini
sylemektedir. Bunun iin Hakk yolunun tlibi, nefsin isteklerinden vazgeip Hakka
ynelmelidir, demektedir. Bu hususla ilgili u iirleri olduka aklaycdr;
Sen mrd-i Hakksan nefsin murdn ko ki t
Cn murdn irben grmeyesin h mell721
Marr olup mabn olma nefsne, mekkredr
Cmle ii hep hledr mekr kfr hem dall722
Grlecei zere Akemseddin, nefsi dier sfiler gibi kt huylarn merkezi olarak
grmektedir. nsanolunda bulunan tm kt huylar nefisten kaynaklanmakta ve nefis
tarafndan kontrol edilmektedir. Buna karlk iyi huylarn ve davranlarn kayna,
Akemseddine gre candr. Can, insana ilah yolu gsteren manev kuvveti idare eder.
Bunun yannda Akemseddin iirlerinde nefsi, harabe yerlerde dolaan ve yalnzca
geceleri gren ynyle baykua,
Ikla bu can milkini bir dem imret klmadun
Henz bu nefsin bayku terk itmedi viranlar723
Kindar ve zarar verici olmas ynyle akrebe, azgn ve doyumsuz olmas ynyle de
ejderhaya benzetmektedir.
Akrep ejderh dolu deryym
718Gazl,
hy, c.III, s. 4. Nefsin mizcnda var olan fcr meylinin bir ifadesi olarak Kuran, zaman zaman
nefsi, gnaha temyln ve dnyaya ait isteklerin odak noktas olarak gsterir. R.Blachre, Nefs Kelimesinin
Kuranda Kullanl Hakknda Baz Notlar (ev. Sadk Kl), AFD, say:5, 1982, s. 192.
719Kueyr,
er-Risle, ss. 86, Hucvir, s. 309, 313.
720Muhsib,
er-Riye l Hukukllah, ss. 258261.
721
Eraslan, Akemseddinin Din-Tasavvuf iirleri, s.28.
722
Ayn eser, s. 29.
723
Eraslan, Akemseddinin Din-Tasavvuf iirleri, s. 189.
161
Bu cihan hem ileri gavgaym724

Tm bu ifadelerden sonra diyebiliriz ki, Akemseddine gre nefs;
1)Kt istek ve arzularn merkezi ve yneticisidir.
2)Yedi olgunluk merhalesiyle kemle erer. Srasyla emmare, levvame, mlhime,
mtmainne, radiyye, mardiyye ve kmile basamaklarndan geerek olgunlar.
3)Mekkredir yani ok hilekrdr.
4)Baykua benzer krdr, yanl ve harabe yerlerde yaamay ve dolamay ok sever.
5)Ejderha gibidir, doyumsuz ve ldrcdr.
6)Akrep gibidir, kindar ve zehirleyicidir.
Yani btn ynleriyle nefs, kar durulmas gereken ve belli bir metodla tekml
ettirilip, geliiminin salanmas gereken, bir dmandr.
724
Ayn eser, s.88
162
SONU
Akemseddin Mehmed bin Hamzann hayatnn, tasavvuf anlaynn ve bunun
yannda Risaletn-Nuriyye ve Makmtl-Evliy adl eserlerinin detayl olarak, dier
eserlerinin ise yzeysel olarak ele alnd bu almamz sonucunda grdk ki; Akemseddin
Mehmed bin Hamza yaad dneme ilm, siyas ve tasavvuf adan damga vurmu nemli
bir mutasavvftr. Akemseddin, yaad dnem itibariyle Osmanl Devletinin kkleip,
genilemeye
balad
bir
dnemde
yaamtr.
Osmanl
Devletinin
en
nemli
padiahlarndan Ftih Sultan Mehmet Hann hocaln yapm olan Akemsedin, stanbulun
manev ftihidir. nnn ve adnn yaad dnemden yzyllar sonra da ayn kuvvetle
dillendiriliyor olmas onun ne derece nemli bir ahsiyet olduunu ortaya koyan nemli bir
gerektir.
Yaad dnemdeki medrese ilimlerini tahsil etmi, tb alannda n yapm, ilm ve
tasavvuf eserlere imza atm olan Akemseddin, hayatta olduu zaman diliminde birok
kiiye feyz kayna ve rehber olmutur. Hayatta iken kaleme ald eserler vastasyla kendi
zamanndan sonraki zamanlarda yaayan kiilere de feyz kayna olmaya devam etmektedir.
Risaletn-Nuriyye adl eseri ile yaad dnemdeki mutasavvflara yaplan itirazlar ayetler
ve hadisler nda tek tek cevaplandran Akemseddin, bu eserinde ayrca; tevazu, kulluk,
bidat, ihsan, snnet, vecd v.b. gibi daha birok hususta fikirlerini serdetmitir. Ayrca
Makmtl-Evliy, Defu Metinis-Sfiyye, Maddetl-Hayat, Kitbl-Usl, Risale-i
Zikrullah, Telhisu Def-i Metin ve Risale-i erh-i Hac Bayram Vel gibi deerli eserleri telif
etmitir.
Akemseddin, tasavvufun insan her trl irkin davranlardan uzak tutmak ve onu
gzel ahlakla donatmak asndan, gerekli bir yol olduunu savunur. O, manev hayatnda
tekml etmek isteyen kimselerin, kmil bir mrid edinmesi gerektiini, eyhlerin ise en rif
ve takval olannn ve eriata ve snnete tam bal olannn tercih edilmesi gerektiini
vurgular. Sahte eyhlerden ve eyh diye geinip kendini tehir edenlerden uzak durulmasn,
bu konuda eytana oyuncak olunmamasn tavsiye eder. Bu balamda mridin gerek bir
eyhe balanmasnn, Allah Rasulne ballk olaca, Allah Rasulne balln da Allaha
ballk olacan eklinde bir dnceye sahiptir.
Akemseddin, teslimiyet konusunda da nemle durmaktadr. Mridin nem vererek
ve tititzlikle mridini semesinin ardndan, kendisine den grevin, tam bir teslimiyetle ona
ballk gstermesi olduunu vurgular. Bu konuda, kendi mridi Hac Bayram Vel
163
tarafndan iltifata mazhar olamas ve ksa zamanda halife seilmesi, kendi teslimiyetinin gzel
bir rneidir.
Mridin bir eyhe balanp, ona teslim olmasyla iin bitmeyeceini vurgulayan
Akemseddin, bu yolda ciddi gayret ve abayla kiinin nefsini eitmesi gerektiini
savunmaktadr. Mridin nefsi ile yapaca mcadelenin, ok nemli olduunu ifade eden
Akemseddin, nefsi ile mcadele de kiinin dmann iyi tanmas gerektiini, aksi halde bu
mcadelede malup olacan bildirmektedir.
Nefsin hilelerinden ve zelliklerinden de geni olarak bahseden Akemseddin, nefsi
tezkiyenin nemi zerinde de hassasiyetle durmaktadr. O, az yemek, az uyumak, halkn
arasna fazla karmamak ve Allah ok zikretmekle, mridin vecd yollarnda hzl mesafe
alacan ve yeni yeni srlara vkf olacan savunmaktadr. Aln; kiiye eytann
vesveselerinin ne ynden geleceini rettiini, uykusuzluun; nefsin insan hevesna nasl
uydurduunu gsterdiini, halkn arasna az karmann; dnyann asl yzn insana
kavrattn ve Allah ok zikretmenin kiinin kalbini nurlandrdn vurgulamaktadr.
Akemseddin, gerek zikrin, Kurandaki emir gerei, srekli Allah anmakla
olaca, bunun da Allahdan baka her eyi zihinden karmakla mmkn olduunu
vurgulamaktadr. Zikirlerin en efdali olan lailheillallah kelimesinin, bak keser gibi kiiyi
kfrn karanlndan karp, imann nuruyla aydnlatacn ifade eden Akemseddin, zikrin
faydalarn teker teker el almtr. Bunlar srasyla u ekildedir; Zikreden kii eytanlardan,
onlardan gelen vesveseden ve dier dmanlardan kap Rabbinin snana girer. Zikir ile
kalbde bulunan manevi hastalklar giderilir. Zikir ile kalp, pis huylardan ve ftr mizalardan
kurtulup shhate kavuur. Zikir ile kinin mizac ve hayat Allahn nruyla birleir. Zikir ile
nefs, Rabbinin nuruyla aydnlanr ve nefsin karanlk vasflar yok olur. Zikir, kiiyi kfrn
karanlndan karp, imann nuruyla aydnlatr.
Akemseddine gre zikir sesli yaplmaldr. Kiinin gizli zikirden nce, sesli zikir
yaparak kalbini msivdan temizlemesi gerekir. Ayrca sesli zikrin, halka zikri retmek gibi
bir faydasnn da olduunu savunan Akemseddin, gizli zikrin de insan kalbi iin byk
faydalar olduunu vurgulamaktadr.
Akemseddin, tevazunun kiinin en gzel hasletlerinden biri olduunu vurgulayarak,
kibirli insanlarn eytan ile mnasebetleri olduunu vurgulamaktadr. badetler konusunda
kulun hassas olmasn isteyen Akemseddin, ibadetleri yaparken kulun, ibadetlerin
164
zahmetlerine kar sabr gstermesinin, ona makam kazandracan ve gsterdii kararllk

lsnde, ibadetlerden zevk alacan vurgulamaktadr.
Akemseddin, snnete ballk zerinde de hasasasiyetle durmaktadr. zellikle,
mekked (cemaatle namaz, ezan v.b.) snnetlere kar daha bir hassas olunmas gerektiini
savunanan Akemseddin, zevaid snnetler (Peygamberimizin gncel hayatnda det haline
getirdii
snnetler)
olarak
bildiimiz
snnetlerin
de
neminin
byk
olduunu
vurgulamaktadr.
Akemseddine gre, kul, her ann ihsan bilinci iersinde yaamaldr. Ona gre,
ihsan iki trldr. Birincisi, kiinin her an Allahn kendisini gzetliyor olduunu bilerek
yaamas, ikincisi ise kiinin her an ve her yerde, Allah grr bilinciyle yaamasdr.
Akemseddine gre ikinci tr olan ihsan derecesi, birinci tr olan ihsan derecesinden daha
yksektir ve kii bu en yksek ihsan mertebesine ulamak iin gayret sarfetmelidir.
Akemseddin ile ilgili gnmzde yaplan almalarn ou, makale dzeyinde
kk apl almalar olarak karmza kmaktadr. Fakat Trk tefekkr tarihi asndan, bu
derece nemli bir ahsiyet ile ilgili bu seviyede yaplan almalarn yetersiz olduu, ak bir
gerek halinde nmzde durmaktadr. zellikle eserleri ile ilgili yok denecek kadar az
almann yaplm olmas bu alanda daha yaplmas gereken ok eyin olduu dncesini
bizlerde pekitirmektedir.
Yapm olduumuz bu almann Akemseddin ile ilgili bir boluu dolduracan
mid ediyor ve bundan sonra yaplacak olan almalara k tutmasn temenni ediyoruz.
165
BBLYOGRAFYA
ACLUN, smail bin Muhammed, Keful-Hafa, c.II. , Beyrut, 1352.
ADIVAR, Adnan, Osmanl Trklerinde lim, stanbul, 1970.
AFF, Ebul-Al, Tasavvuf, Ter: Ekrem Demirci-Abdullah Kartal, stanbul, 2004.
_______, Muhyiddin bnl Arabnin Tasavvuf Felsefesi, ev.
Mehmet Da, AFY,
Ankara, 1975.
AKBULUT, Ali Rza ve Ramazan Yldz, Glzr- Mnev ve brahim Tennur, stanbul,
1987.
AKEMSEDDN, Mehmed Bin Hamza, Def-u Metainis Sfiyye, Sleymaniye Ktphanesi,
Ayasofya Kitapl, stanbul, No: 4092. (Yazma), tarihsiz.
_______ ,Risletn-Fit-Tp, Nuruosmaniye Ktphanesi, No: 3409, (Yazma), tarihsiz.
_______,Risale-i Zikrullah, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No:
260/4(Yazma), tarihsiz.
_______,Risale- erhi Akvli Hac Bayram- Vel, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa
Kitapl, No: 260/4(Yazma), tarihsiz.
_______,Telhs-u Defi-Metin, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No:
260/4(Yazma), tarihsiz.
_______,Risaletd- Dua, Sleymaniye Ktphanesi, Pertev Paa Kitapl, No: 260.
(Yazma), tarihsiz.
_______,Risaletn-Nuriyye, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi Kitapl, No:
2408, (Yazma), tarihsiz.
_______,Maddetl Hayat, Millet Ktphanesi, Ali Emiri Kitapl, No:162, (Yazma),
tarihsiz.
_______,Makamat- Evliya, Sleymaniye Ktphanesi, Reid Efendi Kitapl, No: 345,
(Yazma), tarihsiz.
AKSARAY, Seluklu Devletleri Tarihi, ev. M. Nuri Genosman, Ankara, 1943.
ALTINTA, Hayrani, Marifetnamede Tasavvuf, stanbul, 1981.
_______, Tasavvuf Tarihi, AFY. , Ankara, 1986.
166
ALTINTA, Ramazan, tikad Adan bnl-Cevznin Tasavvufa Yaklam, lmi

Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara, 2001.
ARAZ, Nezihe, Anadolu Evliyalar, 4. bs., stanbul, 1975.
ASIM EFEND, Kmus Tercmesi, c. I-IV, stanbul 1305.
AKAR, Mustafa, Molla Fenr ve Vahdet-i Vcd Anlay, Muradiye Kltr Vakf
Yay. , Ankara, 1993.
_______, Niyazi-i Msri ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yay. , Ankara, 1998.
ATE, Sleyman, slam Tasavvufu,Yeni ufuklar Neriyat, stanbul, 1987.
AYDIN, Hseyin, Muhasibinin Tasavvuf Felsefesi, Ankara, 1976.
AYN, Mehmed Ali, Hacbayram Vel, stanbul, 1986.
_______, Nefs Kelimesinin Manalar Darul-Fnn lahiyat fakltesi Mecmuas, say 14,
stanbul 1930.
AYVERD, E. Hakk, Osmanl Mimarisinin lk Devri I, stanbul, 1966.
AYVANSARAY, Vefyt- Meyih, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi Trke
Yazmalar Ktp., No: 2464., stanbul, 1375.
AZAMAT, Nihat, Melekt, DA, c.XXIX, Ankara, 2004.
BK, Edip Ali, Msrl Olu Abdurrahim Karahisr, Afyon, 1953.
BALTACI, Cahid, Akemseddin ve Yetitii lim evresi, Akemseddin Sempozyumu
Bildirileri, Akemseddin Hz. Vakf Yaynlar, Ankara, (tarihsiz)
BARDAKI, Mehmed Necmeddin, Trklerin Sosyal ve Kltrel Hayatnda Tasavvuf ve
Tarikatlar, Trkler, c. VII. , Yeni Trkiye Yay., Ank., 2002.
BAYRAMOLU, Fuat, Hac Bayram Vel, Yaam, Soyu, Vakf, TTK Yaynlar, Ankara,
1983.
BLGE, Mustafa, lk Osmanl Medreseleri, stanbul, 1984.
CM, Abdurrahman Nefehtul-ns min Hadartil-Kuds, Hazrlayan: Sleyman
Uluda- Mustafa Kara, stanbul, 1995.
CANAN, brahim, Kutub-i Sitte Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, Ankara, 1992.
CARREL, Alex, nsan Denen Mehul, Yamur Yaynlar, stanbul, 1973.
167
CEBECOLU, Ethem, Hac Bayram- Veli ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yay. ,
Ankara, 1991.
_______,Akemseddinde Baz Tasavvufi Kavramlar-I, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, C.42, Ankara niv. Basmevi, Ankara, 2001
_______,Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, C.7, ule Yay., stanbul,
1995.
_______, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yaynlar, Ankara, 1997.
CHTTCK, William, Varolmann Boyutlar, ev.Turan Ko, nsan yay., stanbul 1997.
CUNBUR , Mjgan, Akemseddin ve Gynk, Trk Kltr Aratrmalar, Ankara, 1993.
CRCN, Seyyid erif, Tarifat, Ahmet Kamil Matbaas, stanbul, 1300.
AKAN, smail Ltfi, Fetih Hadisi ve Akemseddinin Fetihteki Yeri, Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Hazretleri Vakf Yay., Ankara, tarihsiz.
ELK, Ali, Kavram ve Mahiyet Olarak Snnet ve Bidat, Beyan Yay. , stanbul, 1997.
ELK, mer, Muhammed Esad Erbilnin Kuran- Kerim yetlerini Yorumlama
Yaklam, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara, 2001.
EK, Yakup, Akemseddin Hazretlerinin Hayat ve Tasavvufi Grleri, M...F.,
(Mezuniyet Tezi), stanbul, 1979-80.
UBUKU, brahim Agah, slm Dnrleri, AFY.,2.Bask, Ankara, 1983.
DANMEND, . Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, c.V, stanbul, 1971.
_______,Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye Yaynevi, c.I, stanbul, 1947.
DEHLEV, ah Velyyullah, slam Dnce Rehberi, Ter: Mehmet Erdoan, Yeni afak,
stanbul, 2003.
_______, slam Dnce Rehberi, c.II. , Ter: Mehmet Erdoan, Yeni afak, stanbul, 2003.
DEMREL, Arif Hakan, mer Ziyddn Dastnnin Hayat Eserleri Ve Tasavvuf
Anlay, A...F., (Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2006.
DENZ, Grbz, Hakikati Arayanlarn Snflandrlmas, mam Gazzl ve mam mer
Hayyam rnei, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, say 10, Ankara, 2003.
DYANET LER BAKANLII, Kuran- Kerim Meli, 12. Bask, Ankara,2006.
168
DOAN, Mehmet, Byk Trke Szlk, Birlik Yay., stanbul, 1986.

EBU DAVUD, Snen-i Ebu Davud, c.II. , Msr, 1371.
EB NUAYM, Ahmed Bin Abdullah el- Isfahan, Hilyetl-Evliya, c. X, Msr, 1932.
EBU-LLEYS, Semerkand, Bostan-l Arifin, 66. Bab , zzet efendi Matbaas Basks,
stanbul, 1296.
EBU ZEHRA, Muhammed, Usll- Fkh, Terc. Abdulkadir ener, Ankara, 1979.
EL BADD, Abdlkdir, Usulud-Din, ( Drul-Medne), stanbul, 1928.
EL-FRUZABD, Ebu Tahir Muhammed, Kmusl Muhit, Mtercim: Asm Efendi,
Osmaniye Matbaas, stanbul, 1305.
EL-HAKM, Suad, bnl Arab Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2004.
EL-HIFN, Abdl-Mnim, Mevsats-Sfiyye, Mektebet Medbl, I. Bask, Kahire, 2003.
EL-KAYSER, Dvut, Risle f lmit-tasavvuf, Tahkik: Mehmet Bayraktar, AFD, c. XXX,
Ankara, 1988.
EMRE, Yunus, Yunus Divan(Btn iirleri), Haz: Hayri Seluk, stanbul, 1972.
ENS, Hseyin, Menakb- Akeyh, Milli Ktphane, bni Sina Kitapl, No: A.1217/14,
(Yazma), Ankara, tarihsiz.
_______,Menkb, Sleymaniye Kitapl, Hac Mahmut Efendi Blm, No:4666, stanbul,
tarihsiz.
EN-NESEF, Aziz bin Muhammed, Gayetd-Dekik Terceme-i Zbdetl-Hakayk, stanbul,
1291.
ERASLAN, Kemal, Akemseddinin Dini Tasavvuf iirleri, Ankara, 1991.
ERDOAN, Nafi, Akemseddin, A...F., (Mezuniyet Tezi), Ankara, 1963.
ERGUN, Saadettin Nzhet, Trk airleri, c.I. , stanbul, 1936.
ERKAL, Seyit , Alternatif Dnceler Szl, nsan Yay. , stanbul, 2001.
ERKAN, Arif, slamda Zhd ve Tasavvuf, stanbul, 1972.
ER-RGIB EL-ISFEHN, Mfredtu Elfzil-Kurnil Kerm, Drul Kalem, Dmek,
1996.
ERZURUMLU, brahim Hakk, Mrifetnme, stanbul 1984.
169
EVLYA ELEB, Seyehatnme, c. II. , Ankara, 1896.

FINKEL, Carolne, Ryadan mparatorlua Osmanl, Tima Yay. , stanbul, 2007.
FLZ, ahin, slam Felsefesinde Mistik Bilginin Yeri, nsan Yay., stanbul, 1995.
FRAGER, Robert, Kalp, Nefs ve Ruh, ev. brahim Kapaklkaya, Gelenek Yay. , stanbul,
2005.
GAZL, hy- Ulmid-Din, eviren: Ahmet Serdarolu, Bedir Yaynevi, c. II, stanbul,
1987.
_______,Mericl-Kuds, Terc: Serkan zburun, nsan Yay. , stanbul, 2002.
_______, Tasavvufun Esaslar, ev. Ramazan Yldz, amil yay. , stanbul, Tarihsiz.
_______,Tasavvufun Prensipleri, Kl Kitabevi, Terc: Remzi Bark, Ankara, Tarihsiz.
GBB, E.J.W, History of Otaman Poetry, c.I. , London, 1958.
GKBLGN, Tayyib, Osmanl Messeseleri Tekilt ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1977.
GKE, Arif, Akemseddin Mehmed Bin Hamzann Hayat, Tasavvufi Yn ve Eserleri,
A...F., (Mezuniyet Tezi), Ankara, 1987.
GLPINARLI, Abdlbaki, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, stanbul,
1972.
GRBZ, Ayen, Akemseddinin Hayat, Eserleri ve Beypazarndaki Yaam, A...F. ,
(Mezuniyet Tezi), Ankara, 2006.
GRSOY, Kenan, Ekzistans ve Felsefe zerine Grler, Aka Yay., Ankara 1998.
GMHANEV, A. Ziyaddin, Camil-Usl, Msr ,1319.
GNDZ, rfan, Osmanllarda Devlet ve Tekke Mnasebetleri, stanbul, 1989.
HACI HLM, Tuhfetl Mcahidin, Nuruosmaniye Ktphanesi, No:2293, stanbul, tarihsiz.
HF, Zeynddin, Mhimmtl-Vsln, Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa Ktb., No: 1391,
stanbul.
HALAOLU, Yusuf, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Trk Tarih Kurumu,
Ankara, 1995.
HALLAF, Abdulvahhab, lmu Uslil- Fkh, stanbul, 1984, Ofset.
170
HAMMER, Devlet-i Osmaniyye Tarihi, Mtercim: Muhammed At, c.II. , stanbul, 1329.
HEYSEM, Mecmaz Zevaid, c.X, Msr, Tarihsiz.
HMMET EFEND, Risale-i Himmet Efendi, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmut
Efendi Kitapl, No:2863. , stanbul.
HOCA SAADETTN EFEND, Tct-Tevarih, ev. smet Parmakszolu, stanbul, 1979.
HUCVR, Kefl-Mahcb, Haz: Sleyman Uluda, (Hakikat Bilgisi), Dergah yaynlar,
stanbul, 1996.
IBN FRS, Ahmed bin Zekeriya, Mucem Mekyisul-La, Kahire, 1368.
IBN MANZUR, Lisanl- Arab, c.I- VI, Darl Maarif Neri, Beyrut, 1388/1968.
IZUTSU, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, Ter: brahim Kaln, nsan Yay. , stanbul
2003.
BN HANBEL, Ahmed, el-Msned, thk.: Abdullah Muhammed ed-Derv, c. I-XI-II, Beyrut,
1991.
BN KAYYM EL-CEVZYYE, Kitbr-Rh, ev. aban Hakl, z Yay. , stanbul, 2005.
BN MACE, Muhammed b. Yezd el-Kazvin, Snen bn-i Mce, thk.: Muhammed Fud
Abdulbk, c.I-II, Beyrut, Tarihsiz.
BN- ARAB, Futuht- Mekkiyye, c. III. , Beyrut, Tarihsiz.
_______, Ftuht- Mekkiyyeden tler Pnar, eviren: dem, Ergl, Altnoluk Yaynlar,
stanbul, 2005.
_______, Fussul Hikem, Ysuf Fass, tah: Ebul- Al Aff, II. Bask, Badat, 1989.
MAM-I RABBAN, Mektubat, , c.I. , stanbul, Tarihsiz.
NALCIK, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, Eren Yaynlar,
stanbul, 2000.
SLAM ANSKLOPEDS, M.E.Basmevi, C.1, stanbul, 1950.
KAM, Ferit, Vahdet-i Vcd, Diyanet leri Bakanl Yay. , Ankara, 1994.
KARA, smail-Ycer, Hr Mahmut, Trabzonlu (Oflu) Nak- Hlid Yusuf evki Efendi ve
Hediyyetz-Zkirn Hccets-Slikn Adl Eseri, lmi Akademik Aratrma Dergisi
Tasavvuf, Ankara, 2004.
171
KARA, Mustafa, Metinlerle Osmanllarda Tasavvuf Ve Tarikatlar, Sr yaynclk, stanbul,

2004.
KASAPOLU, Abdullah, Yusuf ve Zleyha Asndan Kuranda Nefs-i Emre KavramFreudun d Kavramyla Bir Mukayese, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, y.7, sy.
17, Ankara, 2006.
KN, Abdurrezzak, Tasavvuf Szl, z Yaynclk, stanbul, 2004.
KAGARLI MAHMUD, Dvn- Lgatit-Trk, c. I., ev. : Besim Atalay, Ankara, 1985.
KELEBZ, Dou Devrinde Tasavvuf-Taarruf, Hazrlayan: Sleyman Uluda, Dergh
Yaynlar, II. Bask, stanbul, 1992.
KILI, Mahmud Erol, Muhyiddin bn Arabde Varlk Mertebeleri, , stanbul 1995.
KOKTU, Mehmed Zhid, Tasavvuf Ahlak, stanbul, 1975.
KPRL, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara, 1981.
_______,Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul, 1986.
_______,Trk Edebiyat Tarihi, tken yay., stanbul, 1980.
KSEOLU, Nevzat, Tarih, Byk Trk Klasikleri, c.I, stanbul, 1985.
KUFRALI, Kasm, Hrka, slam Ansiklopedisi, stanbul, 1976.
KUEYR, Abdulkerim, Kueyr Risalesi, eviren: Ali Arslan, Alperen Yaynlar, Ankara,
2003.
KUTLUER, lhan, lim, DA. , c. XXII. , stanbul, 2000.
KBRA, Necmddin, Tasavvuf Hayat, Hazrlayan: Mustafa Kara, Dergh Yay., stanbul,
1980.
LALZDE, Abdul-Bki, Menkb- Melmiyye-i Bayramiyye, Milli Ktphane, No:
515/653.
LAM, elebi, Nefehtl-ns Tercmesi, TTK Ktb. , No:Y/690.
LGAT-I TARHYYE VE CORAFYYE, C.1, stanbul, 1299.
MECD, akayk Tercmesi, stanbul, 1269.
MEHMED KR, Tercim-i Ahvl- Mehir- slmiyye, stanbul niv. Merkez
Ktphanesi Trke Yazmalar Ktp., No: 5040, stanbul, 1310.
172
MEYDAN LAROUSSE, c.I, Meydan Yaynevi, stanbul, 1969.

MUHASB, Ebu Abdullah el-Haris b. Esed, er-Riye li Hukukillah tahk. Abdulkadir Ahmed
Ata), 4. Bask, Lbnan, Tarihsiz.
MYSS, Caroline, Ruhun Anatomisi, ev. alayan Erenda, stanbul, 2001.
NALBANTOLU,
Muhittin,
Akemseddinin
Hayat
ve
Eserleri,
Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Hz. Vakf Yay., Ankara, tarihsiz.

NER, Mehmed, Kitb- Cihn-nma, nr. F. R. Unat M. A. Kymen, c.I. , Ankara, 1987.
OCAK, Ahmet Yaar, II. Abdlhamit Dnemi slamclnn Tarihi Arka Plan: Klasik
Dnem Osmanl slamna Genel Bir Bak Denemesi, Sultan II. Abdlhamid ve Devri
Semineri, stanbul, tarihsiz.
OLCAY, Osman Fevzi, Amasya Mehiri, stanbul, 1947.
OLGUNER, Fahrettin, Trk slam Medeniyeti inde Akemseddinin Yeri, Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Hz. Vakf Yay., Ankara, tarihsiz.
PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c.I, M.E.B.
Yaynlar, stanbul, 1993.
R.BLACHRE, Nefs Kelimesinin Kuranda Kullanl Hakknda Baz Notlar (ev. Sadk
Kl), AFD, say:5, 1982.
SAHAV, Ebul-Hayr Muhammed bin Abdirrahman, El-Fetvel-Hadisiyye, Tahkik: Ali Rza
bin Abdillah bin Ali Rza, Beyrut, 1995.
SAM , emseddin, Kamusul-Alam, c.I, stanbul, 1306.
SAYAR, Kemal, Sf Psikolojisi, nsan Yay., stanbul, 2000.
SCHMMEL, A. M., Tasavvufun Boyutlar, Adam Yaynlar, stanbul, 1982.
SELV, Dilaver, Kuran ve Tasavvuf, ule Yay., stanbul 1997.
SERRC, el-Lma f Tarihit-Tasavvufil-slam, Darul-Ktbl-lmiyye, Beyrut, 2001.
SUYUT, ElFeth-l Kebir fi Zamm-z Ziyadeti-l Camis- Sagir, C.2., Ankara, Tarihsiz.
SRMEL, Mehmet, Tarikat- Muhammediyye Balamnda Muhammed Sresinin 19.
yetine Bak, lmi Akademik Aratrma Dergisi Tasavvuf, Ankara, 2000.
173
SHREVERD, ihbddin, Avrifl- Maarif, Sleymaniye Ktphanesi, Nafiz Paa

Kitapl, No: 428.
ANLI, Mustafa, Akemseddin Hazretlerinin Hayat, stanbul Yksek islam Enstits,
(Mezuniyet tezi), stanbul, 1969.
MEK, Halil brahim, ki Nakibend Mceddidinin Deveran Savunmas-Mehmed Emin
Tokd ve Mstakim-Zade Sleyman Sadedin rnei, lmi Akademik Aratrma Dergisi
Tasavvuf, Ankara, 2003.
TAHR, Bursal Mehmet, Osmanl Mellifleri, Matbaa-i Amire, c.I. , stanbul, 1333.
TAKPRL-ZDE, E- akk-n Numaniyye fi Ulemid- Devletil Osmniye,
Yaynlayan: Ahmet Suphi Fuat, stanbul, 1985.
TEHNEV, Muhammed bin Ali bin Ali, Kefl Istlhtl- Fnn, c.I-II., stanbul, 1994,
Ofset.
TOPBA, Osman Nuri, mandan hsana Tasavvuf, Erkam Yaynlar, stanbul, 2002.
TORUN, Ali, Trk Edebiyatnda Trke Ftvvet-nmeler, Kltr Bakanl Yay., Ankara,
1998.
TRER, Osman Nuri, Ana Hatlaryla Tasavvuf Tarihi, Seha Neriyat, stanbul, 1998.
_______ ,Biat, DA, stanbul. 1992.
TRK ANSKLOPEDS, c.I., M.E.B. Yay., Ankara, 1946.
ULUDA, O. evki, Bebuuk Asrlk Trk Tarihi, stanbul, 1972.
ULUDA, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabalc Yaynevi, stanbul, 2001.
_______,Ahid, DA, c. I, stanbul, 1988.
_______,Gaflet, DA, c. XIII, stanbul, 1996.
_______,Kalb, DA, stanbul, c.XXIV, 2001.
_______,Zikir, DA, c. XIII, stanbul, 1996.
UZUN, Mustafa, Akemseddin Hayat ve Eserleri Hakknda Baz Meseleler, Akemseddin
Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Hazretleri Vakf Yay., Ankara, Tarihsiz.
UZUNARILI, . Hakk , Osmanl Tarihi, c.I, Ankara, 1975.
_______,andarl, slam Ansiklopedisi, c.III., M.E.B. Basmevi, stanbul, 1950.
174
LKEN, Hilmi Ziya, Trk Tefekkr Tarihi, c. II. , stanbul, 1933.

WLCOX, Lynn, Sfzm ve Psikoloji, Tercme Eden: Orhan Dz, nsan Yay., stanbul, 2003.
YAKIT, smail, Akemseddinin Eserlerinin stanbul Ktphanelerindeki Yazma Nshalar
zerine Bir nceleme, Akemseddin Sempozyumu Bildirileri, Akemseddin Haz. Vakf Yay.,
Ankara, Tarihsiz.
YAVUZ, Yusuf evki, Akl, DA, c.II. , stanbul, 1989.
YILMAZ, Hasan Kamil, Aziz Mahmud Hdi ve Celvetiye Tarikat, Erkam Yaynevi,
stanbul, 1982.
_______,Anahatlaryla Tasavvuf VeTarikatler, Ensar Neriyat, stanbul, 2004.
_______,Tasavvuf Meseleleri, Erkam Yay., stanbul, 2001.
YNETKEN, Halil Bedi, Kyami Zikirler ve Trk Dini Danslar, Tasavvuf Kitab, Haz:
Cemil ifti, Kitabevi, stanbul, 2003.
YURD, Ali hsan, Fatihin Hocas Akemseddin Hayat ve Eserleri, Fatih Yaynevi, stanbul,
1972.
_______,Akemseddin Hayat ve Eserleri, M.A..F. Vakf Yay., Dzenleyen: Mustafa
Kaalin, stanbul, 1994.
YCEL, Aye, Akemseddinin Eserlerinin Din-Tasavvufi Adan Tahlili, Gazi niversitesi
Edebiyat Fakltesi, (Doktora Tezi), Ankara, 1994.
175
176
177
178

Aksemseddin Mehmed Bin PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Aksemseddin Mehmed Bin PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN HAYATI, RSALETN-NURYYE

(Yksek Lisans Tezi)

Muhammed Ali Yldz

AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN HAYATI, RSALETN-NURYYE

(Yksek Lisans Tezi)

Muhammed Ali Yldz

AKEMSEDDN MEHMED BN HAMZANIN HAYATI, RSALETN-NURYYE

Tez Jrisi yeleri:

2- Akemseddin'in Hac Bayram- Veliye ntisab.26

d) skilipli Attrolu Muslihud-din.............................................................................41

2) Risaletn-Nuriyyenin Yazl Tarihi .....................................................................55

m) Tasavvuf Erbabnn Halka Halinde Zikretmelerine Yaplan tirazlara Cevap ..........74

14) ONDRDNC BAB: Evliyann Her Trl Dnya ve Ahiret Nimetlerinden

: Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi

: Dokuz Eyll lahiyat Fakltesi Dergisi

: Kltr Bakanl Yaynlar

: Milli Eitim Bakanl

: Trkiye Byk Millet Meclisi

: Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi

: Trk Tarih Kurumu

Akemseddinin el yazmas eserleri zerinde yaplm olan yardmc kaynak eserlerindeki

kinci blmde, Risaletn-Nuriyye ve Makmtl-Evliy adl eserlerinin ierii ile

Muhammed Ali YILDIZ

Cebeciolu, a.g.m., s.400.; Nalbantolu, Muhittin, Akemseddinin Hayat ve Eserleri, Akemseddin

Danimend, a.g.e. , s.77.

Byezid oturdu. Byezidin padiahlk dnemi 13 yldr. Yldrm Byezid dneminde

Ayn eser, s.127.

Fnkel, Ryadan mparatorlua, s. 496.

Ayn eser, s.524.

Danimend, Osmanl Tarihi, s.524.

Ayn eser, s.183.

Ayn eser, s. 186.

Fnkel, Ryadan imparatorlua, s.496.

Danimend, a.g.e, s.525.

Fnkel, a.g.e, s.497.

Danimend, a.g.e, s.525.

Fnkel, a.g.e, s. 497.

Danimend, Osmanl mparatorluu, s.526.

Cebeciolu, Akemseddin, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, s.395.

akan, a.g. m, s. 160.

iltifatn u szlerle belirtmitir; Bu ferah ki bende grrsnz; Yalnz bu kala fethine

Nalbant olu, Akemseddinin Hayat ve Eserleri, a.g.e,, s.19.

Uzun, Akemseddinin Hayat, Eserleri Hakknda Baz Meseleler a.g.e, s.9.

Sultan I. Murattan itibaren, ynetimin

Gkbilgin, Osmanl Messeseleri Tekilt ve Medeniyeti Tarihine Genel Bak, s.4.

Halaolu, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s. 7.

Ayn eser, ss. 101- 102.

hazinesinden gndelik alanlar ve devlet hazinesinden ve vakflardan gndelik alanlar olarak

Halaolu, Osmanllarda devlet Tekilat ve Sosyal Yap, s. 102.

Kprl, M. Fuad, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, stanbul, 1986, s. 108.

Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat, s.103.

Kprl, Osmanl mparatorluunun Kuruluu, s.112.

Ayn eser, ss.2526.

dillere destand. Akemseddin bulac hastalklar zerinde de alt. Aratrmalarnn

Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat, s.141.

Halaolu, a. g. e. , ss. 129130.

Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat, s.144.

Osmanl Hkmdarlarnn dindar kiiler olduklar, hal ve hareketlerinde bu ina

kullanmlardr. Nitekim padiahlarn clusunda; Gururlanma padiahm, senden byk

Neri, Kitab- Cihan-nma, c.I, s.145.

Uzunarl, . H. , Osmanl Tarihi, Ankara, 1975, c.I, s. 533.

Halaolu, Osmanllarda Devlet Tekilat, s.149.