T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELAĞATINA GÖRE KUR’ÂN-I

KERİM’DE NEHİY

Yüksek Lisans Tezi

MEHDİN ÇİFTÇİ

İstanbul, 2006
 T.C.
MARMARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İLAHİYAT ANABİLİM DALI
ARAP DİLİ VE BELAGATI BİLİM DALI

ARAP DİLİ VE BELAĞATINA GÖRE KUR’ÂN-I

KERİM’DE NEHİY

Yüksek Lisans Tezi

MEHDİN ÇİFTÇİ

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Nusrettin Bolelli

İstanbul, 2006
 İÇİNDEKİLER
Sayfa No
KISALTMALAR.......................................................................................................III
ÖNSÖZ .......................................................................................................................V
GİRİŞ...........................................................................................................................1
I. BELÂGATİN TANIMI ..........................................................................................1
II. BELÂGAT İLMİNİN TARİHÇESİ .......................................................................3
A. İSLÂM ÖNCESİ DEVİR..................................................................................3
B. İSLÂMÎ DEVİR................................................................................................4
III. BELÂGAT ÇALIŞMALARI ...............................................................................6
A. BİRİNCİ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI..............................................6
B. İKİNCİ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI ................................................7
C. ÜÇÜNCÜ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI ............................................7
D. DÖRDÜNCÜ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI ......................................8
IV. BELÂGAT EKOLLERİ.......................................................................................9
A. EDEBÎ EKOL...................................................................................................9
B. KELÂMÎ EKOL .............................................................................................10
C. KARMA EKOL ..............................................................................................11
V. BELÂGAT İLİMLERİ........................................................................................12
A. MEÂNÎ İLMİ .................................................................................................12
B. BEYÂN İLMİ .................................................................................................14
C. BEDΑ İLMİ ....................................................................................................16
BİRİNCİ BÖLÜM.....................................................................................................18
ARAP DİLİ VE BELÂGATİNE GÖRE NEHİY.....................................................18
I. HABER VE İNŞÂ ................................................................................................18
A. HABER ..........................................................................................................18
1. İbtidâî Haber................................................................................................18
2. Talebî Haber ................................................................................................19
3. İnkârî Haber.................................................................................................19
B. İNŞÂ...............................................................................................................20
1. Talebî Olmayan İnşâ ....................................................................................21
2. Talebî İnşâ ...................................................................................................21
II. NEHİY................................................................................................................23
A. NEHYİN TANIMI..........................................................................................23
B. NEHİY KİPİ ...................................................................................................25
1. Açık Nehiy Kipi...........................................................................................25
2. Açık Olmayan Nehiy Kipleri........................................................................30
III. EMİR-NEHİY MUKAYESESİ ..........................................................................32
IV. NEHYİN ANLAM BAKIMINDAN KULLANIMLARI ....................................33
A. NEHYİN HAKİKÎ ANLAMDA KULLANIMI...............................................33
B. NEHYİN MECÂZÎ ANLAMDA KULLANIMI..............................................34
1. Duâ..............................................................................................................34
2. Nasihât ve İrşâd ...........................................................................................37

I
 3. İltimâs..........................................................................................................40
4. Âkıbeti Bildirme ..........................................................................................42
5. Ümitsizliğe Düşürme ...................................................................................43
6. Temennî.......................................................................................................45
7. Tehdit ..........................................................................................................46
8. Kınama ve Azarlama....................................................................................47
9. Teselli Etme ve Sabırlı Olmayı Tavsiye Etme ..............................................49
10. Küçümseme ...............................................................................................50
İKİNCİ BÖLÜM .......................................................................................................53
ARAP DİLİ VE BELÂGATİNE GÖRE NEHYİN KUR’ÂN-I KERİM’DE
KULLANIMI.............................................................................................................53
I. ANLAM BAKIMINDAN NEHYİN KUR’ÂN’DA KULLANIMI ........................53
A. HAKİKÎ ANLAMDA KULLANIMI ..............................................................54
B. MECÂZÎ ANLAMDA KULLANIMI .............................................................57
1. Duâ..............................................................................................................58
2. Nasihât ve İrşâd ...........................................................................................61
3. İltimâs..........................................................................................................62
4. Âkıbeti Bildirme ..........................................................................................63
5. Ümitsizliğe Düşürme ...................................................................................64
6. Tehdit ..........................................................................................................65
7. Kınama ve Azarlama....................................................................................66
8. Teselli Etme ve Sabırlı Olmayı Tavsiye Etme ..............................................67
9. Küçümseme .................................................................................................69
II. KUR’ÂN-I KERİM’DE NEHYİN KULLANIM ÖZELLİKLERİ ........................70
SONUÇ ......................................................................................................................85
BİBLİYOGRAFYA...................................................................................................87

II
 KISALTMALAR

a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen madde

a.mlf. : Aynı müellif

a.y. : Aynı yer

b. : bin/ibn

bkz. : Bakınız

c. : Cilt

DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi

h. : Hicrî

haz. : Hazırlayan

HÜİF : Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi

Hz. : Hazreti

İFAV : İlahiyat Fakültesi Vakfı

İSAV : İslâmi İlimler Araştırma Vakfı

m. : Mîlâdî

MEB : Milli Eğitim Bakanlığı

md. : Madde

MÜ : Marmara Üniversitesi

no : Numara

nşr. : Neşreden

ö. : Ölüm tarihi

s. : Sayfa

S.A.V : Sallallâhu Aleyhi Vesellem

şrh. : Şerh eden

III
TDV : Türkiye Diyanet Vakfı

thk. : Tahkik eden

trc. : Tercüme eden

ts. : Tarihsiz

tsh. : Tashih eden

vb. : ve benzeri

vs. : ve sâire

IV
 ÖNSÖZ

İnsanlık tarihinin en eski dillerinden biri olan Arapça, Kur’ân dili olması
sayesinde, konuşulduğu bölgenin sınırlarını aşıp tüm müslümanların hem din, hem de
edebiyat dili haline gelmiştir. İnsanlığa bir hidayet rehberi olarak gönderilen Kur’ân-ı
Kerim, doğal olarak Hz. Muhammed (s.a.v)’in yaşadığı toplumun diliyle inmiştir.
Allah’ın insanlara rehber olmak üzere son elçisi vasıtasıyla gönderdiği son kitabı
Kur’ân-ı Kerim, indirildiği andan itibaren, kendisinin okunup anlaşılmasını ve
açıklanmasını istemiştir. Ona inanan ve gönül veren insanlar, bu ilâhî emir
istikametinde, Kur’ân’ın kendine özgü edebî üslubunu da dikkate alarak, ilk dönemden
itibaren onu doğru okuyup anlayabilmek için çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Meâni’l-
Kur’ân, Garîbu’l-Kur’ân, Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân ve İ‘râbu’l-Kur’ân türü eserler, ilk
dönemlerden itibaren Kur’ân’ın anlaşılması yolunda yapılan çalışmalardır. Bu tür
eserlerin yanında, Kur’ân’ın anlaşılması için, Arap dili de her yönüyle incelenmiş, Arap
dili ve belâgatı alanında birçok çalışma yapılmış, günümüzde de yeni çalışmalar
yapılmaktadır. İşte biz de bu çalışmamızla, meânî ilminin konularından olan nehyi, hem
Arap dili ve belâgatı açısından ele almak, hem de Kur’ân’da kullanım özelliklerini
göstermek istedik.

Nehiy, belâgat âlimlerinin yanı sıra, nahiv âlimleri ve fıkıh usûlü âlimlerinin de
konusu olmuştur. Şer‘î ahkâmla olan ilişkisi dolayısıyla nehyi en kapsamlı şekilde fıkıh
usûlü âlimleri incelemişlerdir. Belâgat ve nahiv âlimleri nehyi, sadece açık nehiy kipi
(sarîh sîga) açısından ele almışlar, açık olmayan nehiy kipleri (sarih olmayan sîgalar)
üzerinde durmamışlardır. Fıkıh usûlü âlimleri ise hem açık, hem de açık olmayan nehiy
kipleri üzerinde durmuşlardır.

Belâgat âlimlerine göre nehiy ve Kur’ân’da kullanımı hakkında müstakil bir

çalışmanın yapılmamış olması, bizi bu konuda araştırma yapmaya sevk etti.
Çalışmamızda nehyi sadece Arap Dili ve Belâgatı açısından, yani açık nehiy kipi (lâ-i
nâhiye) bağlamında inceledik. Ancak konunun daha iyi anlaşılabilmesi için yer yer sarf-
nahiv ve fıkıh usûlü açısından da bilgiler verdik. Araştırmamız esnasında, klasik
kaynakların yanı sıra, konuyla ilgili yeni çalışmalardan da istifade ettik. Ayetleri belâgat
açısından ele alan klasik tefsirlerde, lâ-i nâhiye’nin anlamları konusunda fazla bir

V
bilgiye rastlayamadık. Bu nedenle, nehyin mecâzî anlamları konusunda klasik
eserlerden ziyade, özellikle İbn ‘Aşûr’un Tefsîrü’t-tahrîr ve't-tenvîr, es-Sâbûnî’nin
Safvetü’t-tefâsîr ve Vehbe Zuhaylî’nin et-Tefsîrü’l-münîr adlı tefsirlerinden yararlandık.
Konuyu işlerken özellikle iki araştırmayı örnek aldık. Bunlardan Yâsîn Câsim’in el-Emr
ve’n-nehy ‘inde ‘ulemâi’l-‘arabiyye ve’l-usûliyyîn adlı araştırması, konuyu işleme
metodu; Abdülhâlik ‘Udayme’nin Dirâsât li üslûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm adlı eseri ise
nehiy ayetlerinin Kur’ân’da kullanımı açısından bize yol gösterici oldu.

Tezimiz, bir giriş ve iki bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, belâgatin

tanımı ve tarihçesi, belâgat çalışmaları, belâgat ekolleri ve belâgat ilimleri hakkında
bilgi verdik. Arap Dili ve Belâgatında Nehiy başlığını taşıyan birinci bölümde, belâgat
ilimlerinden meânî ilminin konularından olan haber ve inşâyı ele aldık. Ardından
nehyin tanımı, nehiy kipleri, emir nehiy mukâyesesi ve nehyin anlamları bakımından
kullanımını inceledik. İkinci bölümde ise “lâ-i nâhiye”nin Kur’an’daki kullanımını ele
aldık. Bölümün sonunda, nehiy âyetlerini bir bütün olarak vermeye çalıştık. Burada,
tezimizin sınırlarını zorlayacağından, nehiy âyetlerinin tamamını metinleriyle birlikte
vermek yerine, ilgili sure ve ayet numaralarına işaret etmekle yetindik.

Bu çalışma esnasında değerli görüşleriyle katkıda bulunan danışman hocam

Yrd. Doç. Dr. Nusrettin Bolelli’ye, çalışma esnasında yapıcı tavsiyeleri ve tezimizi
kısmen de olsa incelemeleri dolayısıyla Prof. Dr. İsmail Yiğit’e, ders döneminde görüş
ve bilgi birikimlerinden istifade ettiğim Arap Dili ve Belâgatı Bilim Dalı öğretim
üyeleri Prof. Dr. Ahmet Turan Arslan, Prof. Dr. İsmail Durmuş ve Yrd. Doç. Dr. Halit
Zevalsiz’e, özellikle şiir tahlilleri konusunda Dr. Harun Öğmüş’e, tezin başlangıç
safhasında usûl ve yöntem açısından görüşlerinden yararlandığım Osman Güman’a ve
gerek tezin yazımıyla alakalı teknik meselelerde, gerekse diğer konularda yardımlarını
esirgemeyen tüm arkadaşlara teşekkür eder, çalışmanın tüm ilgililere faydalı olmasını
dilerim.

İstanbul, 2006 Mehdin ÇİFTÇİ

VI
 GİRİŞ
I. BELÂGATİN TANIMI

Beleğa ( َََ ) kökünden türetilen belâgat ( َ

ََ ) kelimesi sözlükte;
“ulaşmak, bir şeyin son noktasına varmak, olgunlaşmak ve erginlik çağına girmek”
anlamlarına gelir.1

Terim olarak ise biri meleke, diğeri ilim olmak üzere iki manada kullanılmıştır.
Meleke olarak belâgat, sözün fasih olmakla birlikte yer ve zamana da uygun olmasıdır.
Diğer bir deyişle; bir fikrin, sözlü veya yazılı olarak, yerinde, yeterince ve zamanında
ifade edilmesidir. Belâgat insanda doğuştan var olan bir melekedir. Nitekim Kur’an-ı
Kerim’de, “ O insanı yarattı ve ona beyanı (düşündüğünü açıklamayı) öğretti.”2
buyrulmaktadır. Dolayısıyla belâgat henüz ilim haline gelmeden önce meleke olarak
şâir, yazar ve hatiplerde hatta halkın dilinde vardı. İbn Mukaffa’dan (ö.142/759)
başlayarak el-Câhiz (ö.255/869), Kudâme b. Ca‘fer (ö. 337/948) ve Ali er-Rummânî (ö.
384/994)’ye gelinceye kadar belâgat, insanın doğuştan sahip olduğu bir kabiliyet ve
sanata olan yatkınlığı şeklinde anlaşılmıştır.3 Nitekim İbnu’l-Mukaffa’a göre belâgat;
sözü, herkesin kolayca söyleyemeyeceği tarzda söylemektir.4 el-Câhiz’a göre lafızla
mananın güzellikte birbiriyle yarışması, yani manadan önce lafzın kulağa, lafızdan önce
de mananın zihne süratle ulaşmasıdır.5 er-Rummâni’ye göre ise manayı güzel ve uygun
ifadelerle zihinlere ulaştırmaktır.6

1
İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, Dâru Sâdır, Beyrut, ts., VIII, 419-421; Ahmed Matlûb, Mu‘cemu’l-
mustalahâti’l-belâğiyye, Matbaatu Mecma‘i’l-‘İlmi’l-‘Irâkî, Bağdat, 1983, I, 402. Belâgat kelimesinin
etimolojisi için ayrıca bkz. İn‘am Fevvâl ‘Akkâvî, el-Mu‘cemu’l-mufassal fi ‘ulûmil belâga, Birinci
Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992, s. 268; Abdülazîz ‘Atîk, İlmü’l-meânî, el-Beyân, el-Bedî‘,
Dâru’n-Nehdati’l-‘Arabiyye, Beyrut, ts., s. 7; Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Cevâhirü’l-belâga, Dâru’l-Fikr,
Beyrut, 1994, s. 28-29; M. A. Yekta, Saraç, Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Üçüncü Baskı, Gökkubbe
Yayınları, İstanbul, 2004, s. 33; Nasrullah Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, Ekev Yayınları,
Erzurum, 2001, s. 10; Nusrettin Bolelli, Belâgat, Üçüncü Baskı, MÜ İFAV Yayınları, İstanbul, 2001, s.
27; Hikmet Akdemir, Belâgat Terimleri Ansiklopedisi, Nil Yayınları, İzmir, 1999, s. 9; a.mlf., “Belâgat
İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki Yeri”, HÜİF Dergisi, Şanlıurfa, 1996, sayı: II, s. 149.
2
er-Rahmân, 55/3-4.
3
Hulusi Kılıç, Belağat md., DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992, V, 380-381.
4
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 381.
5
el-Câhiz, el-Beyân ve’t-Tebyîn, (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Dördüncü Baskı, Mektebetü’l-
Hancî, Kahire, 1975, I, 115.
6
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 380-381.

1
 İlim olarak belâgat ise, düzgün ve yerinde söz söyleme usul ve kaidelerini
inceleyen ilim dalının adı olup; meânî, beyân ve bedî‘ fenlerini ihtiva eder.7

Belâgat ile iki şey nitelenir; kelâm (söz) ve bu kelâmı dile getiren mütekellim.
Kelâmın belâgatı; bir sözün hem fasîh (kusursuz) olması, hem de durumun gereğine
(muktezâyı hâle) uygun olmasıdır. Mütekellimin belâgatı ise, hangi gaye ile olursa
olsun mütekellimin meramını belîğ bir kelâmla açıklayabilme kabiliyetidir.8

Belâgat, Arap dili ve edebiyatıyla ilgili ilimler içinde bağımsızlığına en geç

kavuşanıdır. Zira Kur’an-ı Kerim’in i‘câzını anlayabilmek için müslüman milletlerin ve
çeşitli nesillerin uzunca bir süre bu konu üzerinde çalışıp belâgatın ilkelerini, metot ve
terminolojisini ortaya koymalarını beklemek gerekiyordu. Ancak bu tarihî süreçten
sonra belâgat bağımsız bir ilim olabilmiştir.9 Bu ilim bağımsız hale gelinceye kadar
tarihî gelişimine ve ihtiva ettiği konuların ağırlığına göre değişik isimlerle anılmıştır.
Mesela “Mecâzü’l-Kur’ân” adlı eserlerde mecâz ve fesâhat, el-Câhiz’de beyân, İbnü’l-
Mu’tez’de (ö. 296/908) bedî‘, Kudâme b. Ca‘fer’de nakdü’ş-şi‘r ve nakdu’n-nesr (şiir
ve nesir kritiği), Ebu Hilâl el-‘Askerî’de (ö. 400/1009’dan sonra) es-sınâ‘ateyn (şiir ve
nesir sanatı), İbn Sinân el-Hafâcî’de (ö. 466/1073) fesâhat, Abdülkâhir el-Cürcânî’de
(ö. 471/1078) belâgat ve delâilü’l-i‘câz, ez-Zemahşerî’de (ö. 538/1144) meânî ve beyân,
Bedreddin b. Mâlik’te (ö. 686/1287) meâni, beyân ve bedî‘, nihayet Hatîb el-Kazvînî’de
(ö. 739/1338) ‘ulûmu’l-belâğa adlarıyla anılmıştır. Çağdaş müelliflerden Tâhâ Hüseyin
belâgat için beyân, Emin el-Hûlî ise fennü’l-kavl terkibini kullanmıştır. Tespitlerden
anlaşılıyor ki bu isimlerin tüm özelliklerini ihtiva eden en kapsamlı isim “Belâgat”
ismidir.10

7
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 381; Akdemir, Belâgat Terimleri Ansiklopedisi, s. 10.
8
Hatîb el-Kazvînî, el-Îzâh, İkinci Baskı, Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, Beyrut, 1992, s. 13-17; el-Hâşimî, a.g.e., s.
29-31; İrfan Matracî, el-Câmi‘, Birinci Baskı, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut, 1987, s. 22-24;
Ahmed Mustafa el-Merâğî, Ulûmü’l-belâga, Dâru’l-Kalem, Beyrut, ts., s. 36-40; Bedevî Tabâne,
Mu‘cemu’l-belâgati’l-‘arabiyye, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1997, s. 87-89; Saraç, a.g.e., s. 33; Bolelli,
a.g.e., s. 28.
9
Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.
10
Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.; Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, s. 17.

2
 II. BELÂGAT İLMİNİN TARİHÇESİ
Belâgat, İslâm öncesi ve İslâmî devir kaynaklarından çeşitli vâsıtalarla
beslenerek gelişip büyüyen bir ilimdir.

A. İSLÂM ÖNCESİ DEVİR

Hayatın ayrılmaz bir parçası olması hasebiyle, belâgatin farklı kültür
ortamlarında, çok eski dönemlerden beri var olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim çok farklı
olmalarına rağmen İran, Yunan, Rum ve Hint kültürlerinde belâgatin varlığından ve her
birine ait belâgat anlayışından söz edilmektedir.11

Belâgat ile ilk olarak ilgilenip onu konularına ayıran ve tedvin edenlerin ise
Yunanlılar olduğu sanılmaktadır. Çünkü Aristo’nun (ö. M.Ö. 322) “Hitabet Sanatı
(Retorika)” ve “Şiir Sanatı (Poetika)” adlı iki eserinde, belâgatin emir, istifhâm, fasl,
vasl, mecâz, teşbîh, i‘câz, ıtnâb, tevriye, tekâbül, tıbâk, istiâre ve mübâlağa gibi
konularına dair işaretler bulunmaktadır.12

Araplarda ise İslam öncesi devirde belâgatin, ilim olarak değilse de meleke
olarak şâir, hatip ve ediplerde var olduğu “keskin dilleriyle sizi ayıplarlar, size eziyet
verirler”13 ayetinden anlaşılmaktadır. Cahiliye devri edebî birikiminin kaynakları şiir,
hitâbet ve darb-ı mesellerdir. İslam öncesi Arap şairleri, ‘Ukaz denilen panayırda
şiirlerini eleştiri, yarış ve tefâhur meydanına sürer; fesâhat ve belâgat alanındaki
otoriteleriyle seçilmiş bulunan Kureyş kabilesinin önde gelenlerinin kritiklerine sunar
ve böylelikle lafız ile mana bakımından daha fasih ve belâgat açısından benzerlerine
daha üstün görülen şiirler Ka’be’nin bir köşesine asılmaya hak kazanırdı. Adı geçen
sûk-i ukaz’da şiirlerin kritiği yapıldığı gibi nutukların kritiği de yine orada yapılırdı.
Yarışa katılan hitâbeler, bir anlamda manzum olmayan şiirlerdi. Kuss b. Sâ‘ide bu
dönemin en önemli hatiplerindendir. İslam öncesi önemli belâgat kaynaklarından bir
diğeri de darb-ı meseller yani atasözleridir. Atasözleri, lafız ve mana itibariyle orta
tabaka ile yüksek tabakanın ittifakla dillerinde dolaştırdıkları; i‘câz, manâ isabeti ve bir
sözle birkaç teşbîh gibi belâgatin önemli unsurlarını taşıyan hikmetli ifadelerdir. Adı

11
el-Câhiz, a.g.e., I, 88; Mehmet Yalar, el-Hatib el-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri, Bursa, 1998, s. 68.
12
Yalar, a.g.e., s. 68-69.
13
Ahzâb, 33/19.

3
geçen İslam öncesi Arap edebî mahsulleri, günümüze kadar belâgat konuları için hep
kaynak olarak kullanılmıştır.14

B. İSLÂMÎ DEVİR
İslâm öncesi dönemde ortaya konan malzemeler, belâgatin altyapısını
oluşturmuştur. İslâm’ın doğuşundan itibaren ise belâgat yeni bir muhtevaya bürünmüş
ve belâgatin bir ilim olarak ortaya çıkmasına Kur’ân-ı Kerim’in inmesi vesile olmuştur.

İslâmî devir belâgatının en büyük kaynağı dinî kaynaklardır. Belâgat ilminin

dinî kaynağını başta Kur’an ve hadisler olmak üzere, dört raşid halifenin hitâbeleri ve
vecizeleri oluşturmaktadır.

Kur’an, nazil olduğu toplumun dil karakterinde ve o toplum tarafından rahatça

anlaşılabilen bir kitaptır. Onda yer alan belâgat figürlerinin tamamı Arap dil
hususiyetlerinin sınırları içindedir. Sonradan yapılan tefsirlerin birçoğu eski Arap
şiirinden seçilen örneklerle yapılmıştır. İbn Abbâs’a (ö. 68/ 687), Kur’an’dan herhangi
bir kelimenin manası sorulduğunda, Arap şiirinden okuduğu bir beyitle cevap verir ve
“Kur’an’dan bir şey okuyup da manasını anlayamazsanız, onu eski Arap şiirinde
arayınız. Çünkü şiir, Arapların bütün bilgilerini içine alan dîvânlarıdır.”15 derdi.
Kur’an’ın belâgat ilminin gelişmesindeki en büyük rolü “tahaddî”siyle yani bir
benzerinin getirilemeyeceğine dair meydan okuyuşu ile olmuştur. Kur’ân, beşerî
belâgatin zirvesindeki bir topluma: “Siz bunun bir tek suresine bile benzer
getiremezsiniz.”16 sözleriyle meydan okumuş, insanlık tarafından ulaşılması imkânsız
bir fesâhat ve belâgat zirvesinde bulunduğunu ilan etmiş ve hâiz olduğu belâgat
sırlarının nelerden ibaret olduğunu anlamaları için İslam ulemâsını adeta seferber
etmiştir. Bu suretle müfessirler, kelâmcılar ve edipler tarafından Kur’an’ın belâgat ve
i‘câzı ile ilgili önemli eserler te’lif edilerek ortaya konmuştur.17

İslâmî devir belâgat kaynaklarından bir diğeri de Hz. Peygamber’in

hadisleridir. Hadis’in belâgat ilmine etkisi, Kur’an’ın etkisi kadar olmasa da onu da bu
14
Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, s. 18-20.
15
İbn Reşîk el-Kayravânî, el-‘Umde, (thk. Muhammed Karkazân), Birinci Baskı, Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut,
1988, I, 90.
16
Bkz. Bakara, 2/23,24; Yunus, 10/38; Hûd, 11/13; İsrâ, 17/88.
17
Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, s. 21-22.

4
âmiller içerisinde görmek mümkündür. Gerçi hadisin mana itibariyle nakline cevaz
verilmiş olması sebebiyle hadisteki bazı kelimelerin takdim, tehir ve bazı lafızların
değiştirilmesi meydana geldiği için, dilcilerin birçoğu, Arap dilinin dilini tesbit ve dil
kaidelerini vazederken hadisten örnek vermekten sakınmışlardır. Ancak hadisin
toplanmasının dilin bozulmasından önce olduğu göz önüne alındığında, onun Arap
dilinin en önemli hazinelerinden biri olduğu görülür.18

İslâmî devir belâgat kaynakları arasında dört raşîd halifenin siyâsî ve dînî
hitâbeleri ve kuşaktan kuşağa intikal eden vecizeleri de yer almaktadır. Hitâbelerindeki
üslup, lafız ve mana örgüsü Hz. Peygamberin hutbeleriyle uygunluk göstermektedir.19

İslâmî devir belâgatinin ikinci büyük kaynağı, edebiyattır. Bu kaynak, tam bir
din dışı kaynak demek değildir. İçlerinde kelâm, tefsîr, hadîs vs. gibi alanlarda seçkin
eserler telif etmiş meşhur edipler vardır. Edebiyat kaynağının kollarını kâtipler, şâirler
ile hatipler, dilciler ve edipler meydana getirir.20

Belâgat ilminin ortaya çıkışında, buraya kadar üzerinde durmaya çalıştığımız

dinî ve edebî kaynakların yanında yabancı kaynak faktörü de etkili olmuştur. İbn
Kuteybe’nin ifadesiyle belâgat, muayyen bir zamana veya muayyen bir millete mahsus
bir ilim değildir. Yunan, Fars ve Hint gibi birçok milletin, bu ilmin gelişmesindeki
katkısı göz ardı edilmemelidir.21

Son olarak, yukarıda da belirttiğimiz gibi, insanlık ailesinin ortak ürünü olan
belâgat, bir ilim olarak gerçek şahsiyetine Kur’an sayesinde kavuşmuş ve İslam
tefekkürünün değişik kaynaklarından beslenmek suretiyle ancak bugünkü kemâline
erebilmiştir.

18
Şevkî Dayf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, el-‘asru’l-islâmî, Dokuzuncu baskı, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire, 1960,
II, 34-41; Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerîf Cürcânî, İSAV Yayınları, İstanbul, 1984, s. 24; Nusrettin
Bolelli, “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”, MÜ İFAV Dergisi, İstanbul, 1987-1988, sayı: 5-6, s. 166.
19
Şevkî Dayf, a.g.e., II, 114-129.
20
Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, s. 29.
21
Hacımüftüoğlu, İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, s. 34.

5
 III. BELÂGAT ÇALIŞMALARI

A. BİRİNCİ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI

Kur’ân-ı Kerim’in nüzulünden yaklaşık IV. (X.) yüzyıl sonlarına kadar devam
eden bu dönemdeki belâgat çalışmaları; dil ve edebiyat, tefsir, edebî tenkit ve kelâm
ilimleriyle karışık bir şekilde ele alınmış, fakat esas hedef, Kur’ân-ı Kerim’i layıkıyla
anlamak olmuştur.22 Bu dönemdeki belli başlı eserler şunlardır:23

Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ’ın (ö. 207/822) Meâni’l-Kur’ân’ı; Ebu Ubeyde

Ma‘mer b. el-Musennâ’nın (ö. 209/824) Mecâzü’l-Kur’ân’ı; Ebu Osman el-Câhiz’in (ö.
255/869) Nazmü’l-Kur’ân’ı; İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) Te’vîlü müşkili’l-Kur’ân’ı;
Ali b. Îsa er-Rummânî’nin (ö. 384/994) en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân’ı; Ebu Bekir el-
Bâkıllânî’nin (ö. 403/1013) İ‘câzu’l-Kur’ân’ı; eş-Şerif er-Râdî’nin (ö. 406/1015)
Telhîsü’l-beyân fi mecâzâti’l-Kur’ân’ı…vs. Adı geçen eserler Kur’ân-ı Kerimle
ilgilidir.

es-Sîbeveyh’in (ö. 180/796) el-Kitâb’ı; Bişr b. el-Mu’temir’in (ö.210/825)

Sahîfe’si; el-Câhiz’in el-Beyân ve’t-tebyîn ve el-Hayevân’ı; el-Müberred’in (ö. 285/898)
el-Kâmil’i ... gibi çalışmalar da dil ve edebiyatla ilgilidir.

Ebu Zeyd el-Kuraşî’nin (ö.171/787) Cemheretü eş‘âri’l-‘arab’ı; İbn Sellâm el-

Cumahî’nin (ö. 232/846) Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ’sı; İbn Kuteybe’nin (276/889) eş-
Şi‘r ve’ş-şu‘arâ’sı; Ebu’l-Abbâs Sa‘leb’in (ö. 291/904) Kavâ‘idü’ş-şi‘r’i; İbnü’l-
Mu‘tez’in (ö. 296/908) Kitâbu’l-bedî‘i; İbn Tabâtabâ el-‘Alevî’nin (ö. 322/933)
‘İyârü’ş-şi‘r’i; Kudâme b. Ca‘fer’in (ö. 337/948) Nakdu’ş-şi‘r’i; İshak b. İbrahim’in (ö.
IV./X. yy.) Nakdü’n-nesr’i24; Hasan b. Bişr el-Âmidî’nin (ö. 371/981) el-Müvâzene
beyne Ebî Temmâm ve’l-Buhturî’si; Ali b. Abdilazîz el-Cürcânî’nin (ö. 392/1002) el-
Vesâta beyne’l-Mütenebbî ve husûmihî’si… gibi eserler ise edebî tenkitle ilgilidir.

22
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 381.
23
İbn Ebi’l-İsba‘, Tahrîrü’t-tahbîr, (thk. Hafnî Muhammed Şeref), el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şüûni’l-
İslâmiyye, Kahire, 1963, s. 37-49; Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.; Yalar, a.g.e., s. 79-81.
24
Uzun süre Kudame b. Ca‘fer’e ait bir eser olarak bilinen bu kitabın gerçek adının “el-Burhân fî
Vucûhi’l-Beyân”, gerçek müellifinin de hicri IV. yüzyıl edip ve kâtiplerinden İshak b. İbrahim olduğu
anlaşılmıştır. Eser büyük ölçüde hem şiir, hem de nesri işleyen, belâgat ağırlıklı bir eser olarak kabul
edilmektedir. Bkz. Yalar, a.g.e., s. 86.

6
 B. İKİNCİ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI
IV. (X.) yüzyıl sonlarından VIII. yüzyıl sonlarına kadar devam eden, belâgatın
müstakil bir ilim halinde teşekkül etmeye ve terimlerinin belirmeye başladığı bu
dönemde yazılan eserlerde, belâgat konuları ön planda gelmektedir. Ebu Hilâl el-
‘Askerî’nin Kitâbu’s-sınâ‘ateyn’i, İbn Reşîk’in (ö. 463/1070-71) el-‘Umde’si, İbn Sinân
el-Hafâcî’nin Sırru’l-fesâha’sı ve Ebu Tahir Muhammed b. Haydar el-Bağdâdî’nin (ö.
517/1123) Kânûnü’l-belâğa’sı bu eserlerin önemlilerinden birkaçıdır.25

Belâgat tarihinin en büyük nazariyatçılarından biri olan Abdülkâhir el-

Cürcânî’nin (ö. 471/1078) Delâilü’l-i‘câz ve Esrârü’l-belâğa adlı kitapları bu dönemin
en meşhur eserleridir. ez-Zemhaşerî, Kur’an-ı Kerim’in belâgatına geniş yer veren el-
Keşşâf ‘an hakâiki’t-tenzîl adlı tefsirini yazarken el-Cürcânî’nin adı geçen iki eserinden
etkilenmiştir.26

Bu dönemin sonlarına doğru bu sahada yazılan eserler, tamamen belâgat

ağırlıklı olup giderek bu ilim beyân, meânî ve bedî‘den ibaret olan klasik şeklini
almıştır. Dönemin diğer önemli eserleri şunlardır: Fahreddin er-Râzî’nin (ö. 606/1209)
Nihâyetü’l-i‘câz fî dirâyeti’l-i‘câz’ı; Ebu Ya’kûb es-Sekkâkî’nin (ö. 626/1229),
Miftâhu’l-‘ulûm’u; Ziyâeddin İbnü’l-Esîr’in (ö. 637/1239) el-Meselü’s-sâir fi edebi’l-
kâtib ve’ş-şâir ve el-Cami‘ül-kebîr fî sınâ‘ati’l-manzûm mine’l-kelâm ve’l-mensûr adlı
eserleri; İbn Ebu’l-İsba‘ el-Mısrî’nin (ö. 654/1256) Bedî‘u’l-Kur’ân ve et-Tahrîrü’t-
tahbîr fi ilmi’l-bedî‘ adlı eserleri; Yahya b. Hamza el-‘Alevî’nin (ö. 749/1348) et-
Tırâzü’l-mutazammin li esrâri’l-belâğa ve ‘ulûmi hakâiki’l-i‘câz adlı eseri… vs.27

C. ÜÇÜNCÜ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI

VIII. (XIV.) yüzyıl ortalarından XIII. (XIX.) yüzyıl sonlarına kadar devam
eden bu uzun dönemde diğer bir çok ilim dalında olduğu gibi belâgat ilmlerinde de bir
duraklama başlamış, belâgat adına yapılan çalışmalar, Hatib el-Kazvînî’nin, es-

25
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 382.
26
el-Merâğî, a.g.e., s. 10-11; Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.
27
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 382.

7
Sekkâkî’nin Miftâhu’l-‘ulûm adlı eserinin üçüncü bölümünden faydalanarak yazdığı
Telhîsü’l-Miftâh adlı eser üzerine yazılan şerh, hâşiye ve ta‘likât şeklinde olmuştur.28

Dönemin belâgatle ilgili belli başlı eserleri şunlardır: ‘Adudüddin el-Îcî’nin (ö.
756/1355) el-Fevâidü’l-gıyâsiyye’si; et-Teftazânî’nin (ö. 792/1390) el-Mutavvel ‘ale’t-
Telhîs ve Muhtasaru’l-Mutavvel adlı eserleri; Seyyid Şerif el-Cürcânî’nin (ö. 816/ 1413)
Havâşi’s-Seyyid ‘ale’l-Mutavvel’i; Hasan Çelebi’nin (ö. 886/1481) Hâşiye alâ Şerhi’l-
Mutavvel’i; Ebu’l-Kâsım el-Leysî es-Semerkandî’nin (ö. 888/1483’ten sonra) Haşiyetü
Ebi’l-Kâsım el-Leysî es-Semerkandî ‘ale’l-Mutavvel’i; Abdülhakim es-Siyâlkûtî’nin
(1067/1656) Hâşiye ‘ale’l-Mutavvel adlı eseri… vs.29

D. DÖRDÜNCÜ DÖNEM BELÂGAT ÇALIŞMALARI

XIII. (XIX.) yüzyıl sonlarından günümüze kadar devam edegelen İslam
dünyasının Avrupa ile temasa geçmesinden sonra birtakım yenilik arayışlarının
başladığı bir dönemdir. Dolayısıyla bu dönemde yetişen belâgatçıları, diğer birçok ilim
dalında olduğu gibi, klasik tarz belâgat çalışmalarını devam ettirenlerle ona modern bir
veche vermek isteyenler olmak üzere iki grupta ele almak mümkündür.30

Bu dönemde ufak tefek ilavelerle klasik tarzı devam ettiren belâgatçılar ve

eserleri şunlardır: Hüseyin b. Ahmed el-Mersafî’nin (ö. 1307/1889) el-Vesîletü’l-
edebiyye ile’l-‘ulûmi’l-arabiyye’si; Ahmed el-Hâşimî’nin (ö. 1362/1943) Cevâhirü’l-
belâğa fi’l-meânî ve beyân ve’l-bedî‘i; Ahmed Mustafa el-Merâğî’nin (ö. 1952)
Ulûmu’l-belâğa’sı… vs.31

Yine bu dönemde belâgate modern bir veche vermek isteyenlerin en önemli

temsilcileri şunlardır: Taha Hüseyin, Abbas Mahmûd el-Akkâd ve İbrahim el-Mâzinî.
Bunların çoğu belâgatle doğrudan ilgili eserler kaleme almamakla beraber yazı ve
kitaplarında belâgat konularına sık sık yer vermiş kimselerdir. Modern anlamda belâgat
çalışmaları ortaya koyan belli başlı âlimler ve eserleri şunlardır: Emin el-Hûlî, Fennü’l-

28
Muhammed Ali Sultânî, Ma‘a’l-belâgati’l-‘arabiyye fî târîhihâ, Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, Dımaşk,
1978, s. 200; Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.
29
Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.
30
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 383.
31
Kılıç, a.g.m., DİA, V, 383.

8
kavl ve el-Belâğa ve ilmü’n-nefs; Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Difa‘ ‘ani’l-belâğa; Ali el-
Cârim-Mustafa Emin, el-Belâğatü’l-vâzıha.32

IV. BELÂGAT EKOLLERİ

Daha önce de belirttiğimiz gibi, belâgatin ortaya çıkmasında, gelişmesinde ve
yeni bir muhteva kazanmasında başta Kur’ân-ı Kerim olmak üzere, pek çok faktör etkili
olmuştur. Faktörlerin bu şekilde çeşitli oluşu, zaman içerisinde, temel özellikleri
itibariyle birbirinden ayrı iki belâgat ekolünün ortaya çıkmasına neden olmuştur.
Bunlardan biri, kâtip ve şâirlerin etkisi ile oluşan “Edebî Ekol”; diğeri, felsefeciler,
mantıkçılar ve kelâmcıların anlayışının ürünü olan “Kelâmî Ekol”dür. Ayrıca iki
ekolden de izler taşıyan ve “Karma ekol” denilen üçüncü bir ekolden daha söz
edilebilir. Her ekolün kendine has belâgat anlayışı, birtakım özellikleri, âlimleri-
mensupları ve eserleri vardır.33

A. EDEBÎ EKOL
Kâtipler ve şâirlerden oluşan edebiyatçıların akımı diye de adlandırılan, es-
Suyûtî’nin (ö. 911/1505) ise “Araplar ve belâgat erbabının yöntemi” diye nitelediği bu
ekol, daha çok Irak, Suriye ve Mısır gibi Arap çevresinde gelişmiş ve mensupları, bu
yörelerin belâgatçilerinden oluşmuştur.34

Bu ekolün belâgat anlayışı, edebî ruhun esas alınmasına ve ifadede zevkin

egemen kılınmasına dayanmaktadır. Bu nedenle, mantıkçı tarif ve taksimler, ya tümüyle
göz ardı edilmiş ya da en azından ikinci plana itilerek, bol miktarda âyet ve hadisler ile
nesir ve nazım türünden örnekler işlenerek belâgat yönünden tahlil ve izahları
yapılmaya çalışılmıştır.35

Bu ekole mensup belli başlı âlimler ve bu sahadaki eserleri şunlardır: Ma‘mer

b. el-Musennâ, Mecâzü’l-Kur’ân; el-Câhiz, el-Beyân ve’t-tebyîn ve el-Hayevân; el-
Müberred, el-Kâmil; İbnu’l-Mu‘tez, Kitâbu’l-bedî‘; es-Sa‘leb, Kavâ‘idü’ş-şi‘r; İbn

32
Kılıç, a.g.m., DİA, V, a.y.
33
Yalar, a.g.e., s. 92-93.
34
Yalar, a.g.e., s. 93.
35
Abdülfettâh Besyûnî, İlmü’l-bedî‘, Birinci Baskı, (nşr. Câmi‘atü’l-Ezher), Matbaatü’s-Saâde, Kahire,
1987, s. 116-117; Tâlib ez-Zevbe‘î-Nâsır Halâvî, el-Beyân ve’l-bedî‘, Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye,
Beyrut, 1996, s. 14; Sultânî, a.g.e., s. 91-92. Yalar, a.g.e., s. 93-94.

9
Tabâtabâ el-‘Alevî, ‘İyaru’ş-şi‘r; Ebu Hilâl el-‘Askerî, Kitâbu’s-sınâ‘ateyn; eş-Şerif er-
Radî, Telhîsu’l-beyân fi mecâzati’l-Kur’ân; İbn Reşîk el-Kayrevânî, el-‘Umde fî
mahâsini’ş-şi‘ri ve âdâbihi ve nakdih; İbn Sinân el-Hafâcî, Sırru’l-fesâha; Abdülkâhir
el-Cürcânî, Esrârü’l-belâğa ve Delâilü’l-i‘câz; Usâme b. Munkiz, el-Bedî‘ fî nakdi’ş-
şi‘r; İbnü’l-Esîr el-Cezerî, el-Meselü’s-sâir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâ‘ir; İbn Ebi’l-İsba‘ el-
Mısrî, Tahrîru’t-tahbîr ve Bedî‘u’l-Kur’ân … vs.36

B. KELÂMÎ EKOL
Edebî ekolün aksine, daha çok İslam dünyasının, Arap dışı unsurlarla meskûn
ve yabancı kültürün etkisi altında bulunan doğu bölgelerinde ortaya çıkan ve gelişen bu
ekole, “felsefeci akım” veya “Arap dışı unsurların -acemlerin- yöntemi” adı da
verilmiştir. Bu ekolü oluşturan âlimlerin, büyük ölçüde Arap asıllı olmayan, daha çok
Fars, Yunan ve Hint kültürlerinin, özellikle de Aristo mantığının etkisi altında kalan
kimselerden meydana geldiği görülmektedir.37

Bu ekolün belâgat anlayışının temelinde Aristo mantığına dayalı kuralcılık

ilkesinin yattığı düşünülmektedir. Bu nedenle, konular işlenirken tarif ve taksimlere
geniş yer verildiği, söz konusu tarif ve taksimlerde mantıkî ve felsefî terim ve kuralların
çokça kullanıldığı görülmektedir. Zaman zaman daha da ileri gidilerek, belâgat ile ilgisi
bulunmayan tabiat felsefesi, teoloji ve diğer birtakım felsefî teoriler ve terminolojilere
de yer verilmiştir. Bu ekoldeki felsefî karakterin en önemli delillerinden biri de nesir ve
nazım türünden edebî örneklere az miktarda yer verilmesidir. Bu nedenle, kelamî
ekolün, er-Râzî ile ağırlık kazanmaya başladığı hicrî VI. yy.’dan itibaren, belâgatin,
şekilci bir yapıya bürünerek edebî ruh ve zevkten uzaklaştığı düşünülmektedir. Bu
durumun önüne geçmek için, İbnu’l-Esîr’de görüldüğü gibi, zaman zaman etkili çıkışlar
yapılmışsa da özellikle es-Sekkâkî’den itibaren bu ekolün, belâgate hemen hemen
bütünüyle hâkim olmaya başladığı gözlenmektedir. Bu sonucun ortaya çıkmasında
Kazvî’nin önemli katkısı olmuştur.38

36
ez-Zevbe‘î-Halâvî, a.g.e., s. 15; Sultânî, a.g.e., a.y.; Yalar, a.g.e., s. 94-95.
37
Sultânî, a.g.e., s. 102-104; Yalar, a.g.e.,s. 95.
38
Besyûnî, a.g.e., s. 115-116; Abdülkadir Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi’l-belâga, Birinci Baskı, Dâru’ş-
Şürûk, Beyrut, 1982, s. 198-201; Yalar, a.g.e., s. 96-97.

10
 Bu ekolün belli başlı âlimleri ve eserleri şunlardır: İshak b. İbrahim’in,
Nakdu’n-nesr (el-Burhân fî vucûhi’l-beyân)’i; Kudâme b. Ca‘fer’in (ö. 337/948),
Nakdu’ş-şi‘r’i; Ali b. İsa er-Rummânî’nin, en-Nüket fî i‘câzi’l-Kur’ân’ı; Fahruddin er-
Râzî’nin, Nihâyetü’l-i‘câz fî dirâyeti’l-i‘câz’ı; Ebu Ya‘kûb Yusuf es-Sekkâkî’nin,
Miftâhu’l-ulûm’u; Bedruddin b. Mâlik’in (ö. 686/1287), el-Misbâh fî ihtisâri’l-Miftâh’ı;
Kutbuddîn eş-Şîrâzî’nin (ö. 710/1310), Şerhu’l-Miftâh (Miftâhu’l-Miftâh)’ı; el-Hatîb el-
Kazvînî’nin, Telhîsu’l-Miftâh ve el-Îzâh adlı eserleri; Adûduddîn el-Îcî’nin, el-
Fevâidu’l-ğıyâsiyye’si; Behâuddîn es-Subkî’nin (ö. 773/ 1371), ‘Arûsu’l-efrâh’ı;
Sa‘duddîn et-Teftâzânî’nin, el-Mutavvel ve el-Muhtasar ‘ale’t-Telhîs adlı eserleri... vs.39

C. KARMA EKOL
Her iki ekolün bazı özelliklerini taşıyan âlimler ve eserleri karma ekol diye
adlandırılan bir ara ekole dâhil edilmeye çalışılmıştır. Bu ekolün en önemli özelliği,
edebî zevkin esas alınmasıyla birlikte, mantıkçı bir yaklaşımla, birtakım tarif ve
taksimlere de yer verilmesidir. Bu ekolün içerisinde gösterilmek istenen âlimlerden
kimisinin de her iki ekolü eserinde birleştirebildiği gözlenmektedir. Yahya b. Hamza el-
‘Alevî’nin et-Tıraz’ı bunun en belirgin örneği olarak kabul edilmiştir.40

Bu ekolün âlimleri, büyük kısmı aynı zamanda edebî ekol içerisinde yer almış
bulunan şu isimlerden oluşmaktadır: el-Câhiz’in, el-Beyân ve’t-tebyîn ve el-Hayevân
adlı eserleri; Ebu Hilal el-‘Askerî’nin, Kitâbü’s-sınâ‘ateyn’i; İbn Reşîk el-
Kayrevânî’nin, el-‘Umde fî mahâsini’ş-şi‘ri ve âdâbihi ve nakdih adlı eseri; İbn Sinân
el-Hafacî’nin, Sırru’l-fesâha’sı; Abdulkâhir el-Cürcânî’nin, Delâilü’l-i’câz’ı ( bu eseri
kelâmî ekole dahil edenler de olmuştur.); ez-Zemahşerî’nin, el-Keşşâf’ı; Yahyâ b.
Hamza el-‘Alevî’nin, et-Tırâzu’l-mutazammin li esrâri’l-belâğa ve ‘ulûmi hakâiki’l-
i‘câz.41

Aynı şartlar içinde doğup gelişen bu ekolleri kesin çizgilerle birbirinden

ayırmanın mümkün olmadığını söyleyen Kılıç, İslam dünyasında belâgat denince ilk

39
Besyûnî, a.g.e., s. 115-116; Abdülkadir Hüseyin, a.g.e., a.y. ; ez-Zevbe‘î-Halâvî, a.g.e., s. 16; Yalar,
a.g.e., s. 97-98.
40
Yalar, a.g.e., s. 98-99.
41
Yalar, a.g.e., s. 99.

11
akla gelen ekolün, kelâmî ekol (kelâm ve felsefe mektebi) ve bu ekole mensup
müelliflerin eserleri olduğunu söylemiştir.42

V. BELÂGAT İLİMLERİ

A. MEÂNÎ İLMİ

“Meânî” kelimesi, "  " kökünden gelen "  " kelimesinin çoğuludur.
Manâ, lügatte “kastedilen şey” demektir.43 Bir belâgat ıstılahı olarak meânî, üç disipline
ayrılan belâgatin sözün yerinde olma (muktezâ-i hâle uygunluk) şartlarını, sözü duruma
ve yere göre uyarlama ilkelerini inceleyen dalına denir.44

Meânî’nin gelişim tarihi, nahiv ilmi ve nazım teorisiyle yakından ilgilidir.

Kelime terim olarak ilk defa geçtiği meâni’ş-şi‘r türü eserlerde “şiir temaları”, Meâni’l-
Kur’ân türü kitaplarda “sözlük anlamı, etimoloji ve gramer ağırlıklı tefsir ve te’vîl”
yerine kullanılmıştır. Belâgat içeriğine yakın diğer bir terim ise “meâni’n-nahv”dir. Bu
terkibi ilk olarak, Metâ b. Yunus’un Aristo mantığını ileri sürmesine karşılık Arap dil
mantığını (meâni’n-nahv) savunan Ebû Saîd es-Sîrâfî (ö. 368/978) tarafından aralarında
cereyan eden tartışmada yer verilmiştir. İbn Fâris’in “Meâni’l-kelâm” tabiri de belâgat
özelliği taşır. Onun bu başlık altında saydığı “haber-istihbâr, emir-nehiy, dua-taleb,
arz-tahzîz, temennî-taacüb” şeklindeki on kategori daha sonra teşekkül eden meânî
ilminin temel konusu olarak haber-inşâ bölümüne aynen geçmiştir.45

Arap gramerinin günümüze ulaşan ilk eseri olan es-Sîbeveyh’in el-Kitâb’ında

meânî ilmini ilgilendiren cümle tahlilleriyle, cümlelerdeki takdim-te’hir, tarif-tenkir,
hazif ve bazı edatların anlamları gibi konular yer aldığından, es-Sîbeveyh’i meâni
ilminin ilk kurucusu sayan araştırmacılar vardır.46

42
Kılıç, a.g.e., DİA, V, 383.
43
İbn Manzûr, a.g.e., XV, 101; Akdemir, a.g.e., s. 227.
44
el-Kazvînî, et-Telhîs, Dersaadet Yayınları, İstanbul, h. 1306, s. 5; Sa‘duddin et-Teftâzânî, el-Mutavvel,
(thk. Abdülhimid Hindâvî), Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2001, s. 167-169; a.mlf, el-
Îzâh, s. 16; el-Hâşimî, a.g.e., s. 39; el-Merâğî, a.g.e., s. 42; İsmail Durmuş, “Meânî”, DİA, TDV
Yayınları, Ankara, 2003, XXVIII, 204; Saraç, a.g.e., s. 53; Bolelli, a.g.e., s. 161; Akdemir, a.g.e, s. 227.
45
Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, 204.
46
Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, a.y.

12
 Abdülkâhir el-Cürcânî meânî ilminin konularını Delâilü’l-i‘câz’ında “nazm,
meâni’n-nahv, meâni’l-kelâm” adları altında ele almıştır.47 Nahiv ilmiyle formel
mantığın ağırlığının hissedildiği bu eseriyle el-Cürcânî, meânî ilminin kurucusu kabul
edilmiştir.48

Abdülkâhir el-Cürcânî’nin gerek beyan ilmine dair olan Esrâru’l-belâğa’sında

gerekse meânî ilmi alanında telif ettiği Delâilü’l-îcâz’ındaki derin analizleri ve engin
yorumları hayranlıkla karşılayan belâgat âlimleri, onun görüşlerini tekrar etmenin
ötesinde, konuların tertibi ve derli toplu ifadesiyle ihtisar çalışmalarından başka bir şey
yapamamışlardır. Bu sebeple el-Cürcânî’den sonra Arap belâgatında duraklama devri
başlamıştır. Fahreddin er-Râzî onun adı geçen iki eserinin ihtisarı, düzenli bir şekilde
ifadesi ve Reşidüddin Vatvât’ın edebî sanatlara dair Hadâiku’s-sihr’inden yaptığı
ilavelerle Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-îcâz’ını yazmıştır. Bu eserden etkilenen es-
Sekkâkî, Miftâhu’l-ulûm’unun belâgate ayırdığı üçüncü bölümünde belâgat ilimlerini ilk
defa meânî, beyân ve muhassinât (bedî‘) olarak üçe ayırmıştır. es-Sekkâkî, meânî
terimini ortaya koymada es-Sîrâfî’nin meâni’n-nahv tabirinden esinlenmiş olmalıdır. es-
Sekkâkî’den önce ez-Zemahşerî, er-Râzî ve el-Mutarrizî de meâni ve beyân ilimleri
tabirini kullanmış olmakla birlikte tanım ve açıklamaya yer vermemişlerdir. Hatta Ebû
Mansûr es-Se‘âlibî’nin el-Ferâ’id ve’l-kalâ’id adlı risâlesinde ayrı bir ilim olarak ilk
defa ele alınmış, meânî ve beyân ilimleriyle bu ikisini kapsayacak şekilde belâgatı
tanımlamış olduğundan da söz edilmiştir.49

Hatib el-Kazvînî, gerek Telhîsü’l-Miftâh’ında gerekse onun şerhi

mahiyetindeki el-Îzâh fî ulûmi’l-belâğa’sında meânî ilmi konusunda bazı yenilikler
yapmış, kendisinden sonra gelen belâgat âlimleri de bunlara tabi olmuştur. Es-
Sekkâkî’nin karmaşık olan tanımını beğenmeyen el-Kazvînî, meânîyi, “lafızların
muktezâ-i hâle uygunluğunu sağlayan durumlarını inceleyen ilim” şeklinde tarif
etmiştir.50

47
Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, 205.
48
el-Hâşimî, a.g.e., s. 40; Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, a.y.
49
Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, a.y.
50
el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 5; a.mlf., el-Îzâh, s. 16; Yalar, a.g.e., s. 189; Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII,
205.

13
 Meâni ilmi, nahvin ruhudur, onun sebep ve gayelerini açıklar. Bir cümlenin ne
zaman haber, ne zaman inşâ yapılacağı, kasr, fasl ve vaslın ne zaman gerekli olduğu,
cümledeki öğelerin takdim ve tehirlerinin ne zaman marife, ne zaman nekre yapılacağı
ve benzeri konuların hepsi, bu ilim vasıtasıyla öğrenilir. Bu konuların bilinmesi de
Kur’ân-ı Kerim’in i‘câzının anlaşılmasında büyük kolaylıklar sağlar.51

Meânî ilminin konuları şu şekildedir: Haber, inşâ, müsnedün ileyhin halleri,

müsnedin halleri, fiilin mütealliklerinin halleri, kasr, fasl-vasl,ve icaz-ıtnab-müsâvât.52

Modern çağda gelişimini tamamlamış olan sosyoloji ve psikoloji disiplinlerinin

verileri ışığında meânî ilmine psikososyal yaklaşımlarla bazı filolojik ve stilistik
yorumlar getiren günümüz eserlerinden bazıları şunlardır: Tâmir Sellûm’un, İlmü’l-
meânî: Kırâe sâniye li’t-teşkîli’n-nahvî’si; Mecid Abdülhamid Nâcî’nin, el-Üsüsü’n-
nefsiyye li esâlîbi’l-belâğati’l-‘arabiyye: İlmü’l-meânî’si; Tâlib Muhammed İsmâil ez-
Zevbeî’nin, İlmü’l-meânî beyne belâgati’l-kudemâ ve uslûbiyyeti’l-muhdesîn’i;
Abdülaziz Atîk’in, İlmü’l-meânî’si; Fazl Hasan Abbas’ın, el-Belâğa: Fünûnuhâ ve
efnânühâ: I. ‘İlmü’l-meânî’si; Abdülfettâh Besyûnî’nin, ‘İlmü’l-meânî’si; Abdülfettah
Osman’ın, Fî ilmi’l-meânî’si; Hasan el-Bündârî’nin, Fi’l-belâğati’l-‘arabiyye’: ‘İlmü’l-
meânî’si; Hamza Derviş Zağlûl’un, Fî ilmi’l-meânî adlı eseri… vs.53

B. BEYÂN İLMİ
Beyân, sözlükte “ortaya çıkmak, açık seçik olmak, açıklamak, anlaşılır hale
getirmek” gibi manalara gelir.54 Beyân kelimesi, Kur’ân-ı Kerim’in üç ayetinde
geçmekte olup buralarda “ilan etme”55, “açıklama”56 ve “ifade etme”57 anlamlarında

51
Bekrî Şeyh Emîn, el-Belâgatü’l-‘arabiyye fî sevbihe’l-cedîd, İlmü’l-meânî, I, Üçüncü Baskı, Dâru’l-
‘İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1990, s. 51-53; el-Hâşimî, a.g.e., s. 40; el-Merâğî, a.g.e., s. 42-43; Akdemir,
a.g.e., s. 228.
52
el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 5; a.mlf., el-Îzâh, s. 17; ’Atîk, a.g.e., s. 26-27; Bekrî Şeyh Emîn, a.g.e., I, 53-
54; Akdemir, a.g.e., s. 228-229.
53
Durmuş, a.g.m., DİA, XXVIII, a.y.
54
İbn Manzûr, a.g.e., XIII, 67; el-Hâşimî, a.g.e., s. 212; Matracî, a.g.e., s. 105; el-Merâğî, a.g.e., s. 189;
Nasrullah Hacımüftüoğlu, “Beyan”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992, VI, 22; Saraç, a.g.e., s. 89;
Bolelli, a.g.e., s. 35; Akdemir, a.g.e., s. 15.
55
Âli İmrân, 3/138.
56
Kıyâme, 75/19.
57
er-Rahmân, 55/4.

14
kullanılmıştır. Peygamberimiz’in " ‫" إِن َِ اﻝََْنِ ًِْا‬ “İfadenin öylesi vardır ki
büyüleyici bir etkiye sahiptir”58 ifadesinde ise “söz ve ifade” manasına gelmektedir.59

Belâgat ilminin ikinci kısmını teşkil eden bir ilim olarak Beyân, manayı
ifadede lafzı açıklığa kavuşturmak için gerekli olan melekeyi kazandıran, duygu ve
düşünceleri değişik yollarla ifade etme usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir.60

Beyân ilmi, Belâgat ilmini meydan getiren üç alet ilminden (Meânî, Beyân,
Bedî‘) ikincisidir. Beyân ilmi, kişiye farklı söz ve usullerle meramını iyi ifade edebilme
melekesini kazandırır. İfadelerdeki güç ve açıklık derecesi teşbîh, mecâz, istiâre ve
kinâye ile değişir. Dolayısıyla beyân ilminin konusunu da bu edebî sanatlar ve farklı
ifade yolları teşkil eder.61 Bu bakımdan bir anlatım aracı sayılan beyân, sözün kullanılış
özelliğine göre bazı bölümlere ayrılır. Kelime gerçek anlamında kullanılıyorsa
hakikattir. Gerçek anlamı dışında bir anlam ifade ediyorsa mecâz, teşbîh ve istiâre olur.
Gerçek anlamı yanında daha etkili bir mecâzî anlamda kullanılıyorsa, kinâye adını alır.
Beyân ilmi, bir kelimenin gerçek anlamda kullanılması demek olan hakikatle
ilgilenmez. Ancak mecâzın anlaşılabilmesi için hakikati anlamak gerekir ve bu sebeple
hakikat de beyânın konuları arasında yer alır.62

Beyân ilminin gayesi, duygu ve düşünceleri, yerine ve zamanına uygun bir

şekilde ifade edebilmek ve edebî eserleri daha iyi anlamaktır.63

Beyân kelimesini terim anlamına en yakın şekilde ilk ele alan el-Câhiz (ö.
255/869), el-Beyân ve’t-tebyîn ile el-Hayevân adlı eserlerinde belağat konularının ana
hatlarını, vasıf ve şartlarını bol misallerle anlatırken, beyân ilminin temel unsurlarından
olan teşbîh, mecâz, istiâre ve kinâye gibi terimleri de tarif ve izah eder. Beyânı,
Meâni’den ayrı bir ilim olarak ilk defa ele alan Ebu Mansur es-Seâlibî (ö.

58
ez-Zebîdî, Sahîh-i Buhârî, Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh, (trc. Abdullah Feyzi Kocaer), Hüner Yayınları
(Yeni Şafak Gazetesi Yay.), Konya, 2004, II, 718.
59
Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, a.y.
60
el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 40; a.mlf., el-Îzâh, s. 201; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; el-Merâğî, a.g.e., a.y.;
Matracî, a.g.e., a.y.; Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, a.y.; Bolelli, a.g.e., a.y. ; Akdemir, a.g.e., a.y.
61
es-Sekkâkî, Miftâhu’l-‘ulûm, el-Mektebetü’l-‘İlmiyyeti’l-Cedîde, Beyrut, ts., s. 156; el-Kazvînî, el-
Îzâh, s. 202; Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, a.y.; Bolelli, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e., a.y.
62
Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, a.y.
63
Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, 22.

15
429/1038)’dir. Ondan sonra beyânın müstakil bir ilim olduğunu söyleyen ikinci alim ez-
Zemahşerî (ö.538/1144)’dir. ez-Zemahşerî, Kur’ân-ı Kerim’deki üslup ve mana
inceliklerini, meânî ve beyân ilimlerini bilen kimselerin anlayabileceğini ifade ettikten
sonra beyan âlimlerine atıflarda bulunur. Teşbîh, istiâre, mecâz ve kinâyenin bütün
çeşitlerine şiirlerden de örnekler vererek işaret eder. Bu sebeplerle denilebilir ki beyân
ilminin konuları ez-Zemahşerî tarafından en geniş şekilde ele alınmıştır. Fahreddin er-
Râzî (ö. 606/1209), el-Cürcânî ile ez-Zemahşerî’nin tesbitlerine dayanarak beyân
ilminin bütün konularını çeşitli bölümlemelerle Nihâyetü’l-i‘câz adlı eserinde
sistemleştirmiştir. Beyân ilminin belâgattaki yerini belirleyen ve onu eserinin ikinci
kısmında ele alan Ebu Ya’kûb es-Sekkâkî (ö. 626/1229)’dir. Hatib el-Kazvînî (ö.
739/1338) ise et-Telhîs ve onun şerhi olan el-Îzâh adlı eserlerinde, es-Sekkâkî’yi kendi
tertip ve sistemi içinde hülâsa ve şerhetmiştir. Hatib el-Kazvînî’nin eserlerinden sonra
belâgat ilimleri, diğer birçok ilimde olduğu gibi, bir duraklama dönemine girmiştir. Bu
dönemden sonra müstakil eserler yerine şerh ve hâşiye dönemi başlamıştır.64

C. BEDΑ İLMİ

Bedî‘ kelimesi, " َ‫ُع‬$َ " fiilinden " %َِ& " kalıbında yapılan mübalağa kipi

olup sözlükte “örneksiz ve modelsiz olarak bir şey icat eden, örneği ve modeli olmadan

yaratılmış olan” demektir. Nitekim Kur’ân-ı Kerim’de, " ِ‫َاتِ وَا)َرْض‬,-.‫ُ اﻝ‬/‫ِی‬$َ " “

O göklerin ve yerin eşsiz yaratıcısıdır.”65 mealindeki âyette yer alan bedî‘ bu manayı
ifade etmektedir.66

Bir belâgat ıstılahı olarak Bedî‘, edebî sanatlarla örülü ifadenin lafız
bakımından kusursuz, manâ bakımından mâkul ve aynı zamanda bir âhenge sahip
olmasının usul ve kaidelerini inceleyen ilim demektir.67

64
Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, VI, 22-23.
65
Bakara, 2/117.
66
İbn Manzûr, a.g.e., VIII, 6-7; el-Hâşimî, a.g.e., s. 308; el-Merâğî, a.g.e., s. 295; Nasrullah
Hacımüftüoğlu, “Bedî‘ ”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992, V, 320; Bolelli, a.g.e., s. 309; Akdemir,
a.g.e., s. 8.
67
el-Kazvînî, el-Îzâh, s. 318; ‘Atîk, a.g.e., s. 425; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e., s. 175; el-Merâğî,
a.g.e., a.y.; Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, V, a.y.; Bolelli, a.g.e., a.y.

16
 Bu ilim dalının temellerini ilk defa el-Câhiz (ö. 255/869) atmıştır. Prensiplerini
açıklayıp ana konularını tarif ederek ilk defa bu ilim dalını tedvin eden ise Abbasî
halifesi İbnü’l-Mu‘tez (ö. 296/908-909)’dir. Kitâbu’l-bedî‘ adıyla kaleme aldığı
sahasının ilk müstakil eseri olan çalışmasında, bedî‘in yeni (muhdes) şâirlerin bir icadı
olmayıp, aksine, bunun Kur’ân’da, hadiste, eski Arap şiirinde ve hatta bedevilerin
konuşma dilinde esasen var olduğunu beyan etmiştir.68

Hatib el-Kazvînî (ö. 739/1338-39), “Üçüncü sanat bedî’ ilmidir.” diyerek

bedî’i, meânî ve beyândan sonra gelen bir bölüm olarak ele alır.69 Kazvînî’ni eserlerini
şerheden et-Teftâzânî, el-Cürcânî gibi âlimler de aynı kanaati benimsemişlerdir. Bedî‘e
dair İbnü’l-Mu‘tez’den es-Sekkâkî’ye kadar birçok müstakil eser kaleme alınmışken,
es-Sekkâkî ve bilhassa Hatib el-Kazvînî’den sonra bu sanat dalı tek başına bir esere
konu edilmemiş ve belâgat kitaplarına daima “üçüncü fen” olarak geçmiştir. Müstakil
eserler yerine mevcut olanlara şerh ve hâşiyeler yazma yoluna gidilmiştir. Mesela
Kazvînî’nin Telhîsü’l-Miftâh ve el-Îzâh adlı eserlerinin yüzlerce şerh, hâşiye ve ihtisârı
yapılmıştır.

Arap edebiyatında yenilik hareketleri çerçevesinde belâgat konusunda da yeni

birtakım eserler yazılmaya başlamıştır. Bunlar ufak tefek yeniliklerle klasik tarzı devam
ettiren eserler olup başlıcaları şunlardır: Hüseyin b. Ahmed el-Marsafî’nin (ö. 1307), el-
Vesîletü’l-edebiyye’si; Ahmed el-Hamlavî’nin (ö. 1932), Zehrü’r-rebî‘ fi’l-meânî ve’l-
beyân ve’l-bedî‘i; Seyyid Ahmed el-Hâşimî’nin (ö. 1943), Cevâhirü’l-belâğa’sı; Ahmed
Mustafa el-Merâğî’nin, ‘Ulûmu’l-belâğa adlı eseri... vs.70

68
İbnü’l-Mu‘tez, el-Bedî‘, (thk. Muhammed Abdülmün‘im Hafacî), Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1990, s. 73; el-
Hâşimî, a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e., a.y.; Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, V, a.y.; Bolelli, a.g.e., s. 309-310;
Akdemir, a.g.e., a.y.
69
el-Kazvînî, a.g.e., a.y.
70
Hacımüftüoğlu, a.g.m., DİA, V, 321.

17
 BİRİNCİ BÖLÜM
ARAP DİLİ VE BELÂGATİNE GÖRE NEHİY

I. HABER VE İNŞÂ
Bütün sözler ya haber veya inşâ şeklindedir. Nehiy konusunun iyi
anlaşılabilmesi için, Meânî İlmi’nin konularından olan haber ve inşâ’nın bilinmesi
gerekir. Nehiy, talebî inşâ’nın çeşitlerinden olduğundan, burada haber ve inşâ konuları
ana hatlarıyla ele alınacaktır.

A. HABER
Haber lügatte, “istihbarat istenilen kişiden gelen bilgi, nakledilip konuşulan
söz” gibi manalara gelir.71 Meânî ilminin ilk konusunu teşkil eden haber, ıstılah olarak
ise, “kelâmın iki kısmından (haber ve inşâ) birincisine verilen isim olup, doğru veya
yalan olması muhtemel olan söz” demektir. Sözün doğru olması, vâkıaya uygun olması,

yalan olması ise vâkıaya uygun olmamasıdır.72 Örneğin, " ُ‫ِل‬2َْ‫َُ ی‬3َ-‫" اﻝ‬ “Yağmur

yağıyor.” sözünü duyduğumuz zaman, şayet dışarı çıkıp baktığımızda yağmur

yağıyorsa, bu söz vâkıaya uygundur ve doğrudur. Eğer gerçekten yağmur yağmıyorsa,
bu söz vâkıaya uygun değildir ve dolayısıyla yalandır. İşte bu cümle hem doğru hem
yalan olabileceği için bir haber (bildirme) cümlesidir.73

Haber cümlesi üç çeşittir:

1. İbtidâî Haber

Muhâtab, haberin ihtivâ ettiği hüküm hakkında herhangi bir fikre sahip
olmayıp onu inkâr etmeden ve şüpheye düşmeden kabul edebilecekse bu haber, ibtidâî

71
İbn Manzûr, a.g.e., IV, 226; Akdemir, a.g.e., s. 72.
72
et-Teftâzânî, a.g.e., s. 179; es-Suyûtî, Mu‘terakü’l-akrân, (thk. Ali Muhammed Bicâvî), Dâru’l-Fikri’l-
‘Arabî, Beyrut, 1973, I, 420; el-Hâşimî, a.g.e., s. 45; el-Merâğî, a.g.e., s. 43; Matracî, a.g.e., s. 38; Bolelli,
a.g.e., s. 161; Akdemir, a.g.e., s. 72.
73
Akdemir, a.g.e., a.y.

18
haber adını alır. Bu durumda ifadede te’kide (pekiştirmeye) yer verilmez.74 ُ‫َل‬-‫" اﻝ‬
" َْ‫ﻥ‬5$‫نَ زِیَ ُ اﻝََةِ اﻝ‬,َُ‫وَاﻝ‬ “Mal ve oğullar dünya hayatının süsüdür.”75 âyeti buna
örnektir.

2. Talebî Haber

Muhâtab, bildirilen haberin doğruluğundan şüphe ediyorsa, bu durumda haber,

te’kid edatlarından biriyle veya tekrar yapılmak suretiyle kuvvetlendirilerek ifade edilir.
İşte bu ifadeye talebî haber (istemeli bildirme) denir.76 Mesela babasının gelip

gelmediği hususunda tereddüt eden ve kesin bilgiye ulaşmak isteyen bir kişiye َ‫َء‬9 ْ$َ: "
" َ‫ك‬,َُ‫أ‬ “Gerçekten baban geldi” denmesi talebî haberdir. Cümle, te’kid edatlarından

biri olan " $: " tahkik edatı ile pekiştirilmiştir.77

3. İnkârî Haber

Muhâtab, bildirilen haberdeki hükmün aksine inanıp onu inkâr ediyorsa, bu

takdirde haber, muhatabın inkâr derecesine göre bir, iki veya daha fazla te’kid
vasıtalarıyla kuvvetlendirilir ki buna inkârî haber (inkâr bildirmesi) adı verilir.78 Bir kişi

babasının geldiğine inanmıyorsa ona şu inkârî haber cümleleri sarfedilir: ٌ‫" إِن أََكَ ﻝَ@َدِم‬
" “Gerçekten baban geldi.” " ٌ‫ِ إِن أََكَ ﻝَ@َدِم‬A‫“ " وا‬Vallahi gerçekten baban geldi.”79

Haber cümlesi esasen iki gaye için söylenir.

74
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 81; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 186; el-Hâşimî, a.g.e., s. 48; ‘Atîk, a.g.e., s. 49; el-
Merâğî, a.g.e., s. 49; Matracî, a.g.e., s. 42; Saraç, a.g.e., s. 57; Bolelli, a.g.e., s. 174; Akdemir, a.g.e., s.
73-74.
75
Kehf, 18/46; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e., s. 74.
76
es-Sekkâkî, a.g.e., a.y.; el-Hâşimî, a.g.e., s. 49; ‘Atîk, a.g.e., a.y.; el-Merâğî, a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e.,
42-43; Saraç, a.g.e., s. 58; Bolelli, a.g.e., a.y. ; Akdemir, a.g.e., a.y.
77
Akdemir, a.g.e., a.y.
78
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 82; et-Teftâzânî, a.g.e., a.y.; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; ‘Atîk, a.g.e., a.y.; el-Merâğî,
a.g.e.,s. 49-50; Matracî, a.g.e., a.y.; Saraç, a.g.e., s. 57; Bolelli, a.g.e., a.y. ; Akdemir, a.g.e., s. 74-75.
79
el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e., s. 75.

19
 1. Cümlenin içinde yer alan hükmü muhataba öğretmek. Buna “fâide-i haber”

adı verilir.80 İlk halife’nin kim olduğunu bilmeyen bir kişiye; " ٍْCَ ,َُ‫َءِ ا‬DَُEْ‫" أَولُ اﻝ‬
“İlk halife Hz. Ebu Bekir’dir.” denmesi bu kabildendir.81

2. Sözü söyleyen kişinin, cümlenin içinde yer alan hükmü, kendisinin de

bildiğini muhataba bildirmesi. Buna da “lâzım-ı fâide” veya “lâzım-ı fâide-i haber” adı
verilir.82 Mesela bir öğrenci imtihandan geçtiğini hocasından gizlese, hocası da bunu

başka bir yerden öğrenerek ona; " ِ‫َِن‬FْG‫ ا‬Hِ& َIَْJَ‫َ ﻥ‬I‫“ " أَﻥ‬Sen imtihanda başarılı
oldun.” dese, işte bu söz lâzım-ı fâide-i haber olur.83

Haber cümlesi, bu iki esas gaye dışında başka maksatlar için de kullanılır:
Merhamet dilemek, güçsüz olduğunu açıklamak, üzüntüsünü belirtmek, iftihar etmek,
çalışma ve çaba harcamaya teşvik etmek, azarlamak, küçümsemek, nasihât ve irşâd vs.
için kullanılır.84

B. İNŞÂ
İnşâ, lügatte “icad etmek, yoktan var etmek” manasına gelir.85 Bir ıstılah olarak
inşâ, kelamın ikinci kısmını (haber ve inşâ) teşkil etmekte olup, yalana ve doğruya

ihtimali olmayan söz demektir.86 Örneğin, " َKَDَْL ْ‫“ " أَآِْم‬Misafirine ikramda bulun”
sözünün, söylendiği anda, doğru veya yalan olma ihtimali yoktur. Çünkü bir vâkıadan
bahsetmemektedir.87

80
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 79; el-Kazvînî, el-Îzâh, s. 22; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 179-182; el-Hâşimî, a.g.e., s.
46; ‘Atîk, a.g.e., s. 46-47; el-Merâğî, a.g.e., s. 46; Matracî, a.g.e., s. 38; Bolelli, a.g.e., s. 166; Akdemir,
a.g.e., s. 83.
81
Akdemir, a.g.e., a.y.
82
es-Sekkâkî, a.g.e., a.y.; el-Kazvînî, a.g.e., a.y.; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; ‘Atîk, a.g.e., s. 47; el-Merâğî,
a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e., s. 39; Bolelli, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e., a.y.
83
Akdemir, a.g.e., a.y.
84
el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; ‘Atîk, a.g.e., s. 60-63; el-Merâğî, a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e., s. 39-41; Bolelli,
a.g.e., a.y.
85
İbn Manzûr, a.g.e., I, 170; el-Hâşimî, a.g.e., s. 63; el-Merâğî, a.g.e., s. 59; Bolelli, a.g.e., s. 193;
Akdemir, a.g.e., s. 130.
86
el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 25; el-Cürcânî, Kitâbu’t-Ta‘rîfât, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye,
Beyrut, 1983, s. 38; es-Suyûtî, a.g.e., I, 420; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; ‘Atîk, a.g.e., s. 65-66; el-Merâğî,
a.g.e., a.y.; Matracî, a.g.e., s. 45; Akdemir, a.g.e., s. 131.
87
Akdemir, a.g.e., s. 130.

20
 İnşâ, talebî (istek bildiren) ve talebî olmayan (istek bildirmeyen) olmak üzere
iki kısma ayrılır:

1. Talebî Olmayan İnşâ

Bir isteğe delâlet etmeyen inşâdır. Bunun birçok kipi vardır: Övme ve yerme,

taaccüb, recâ (ümit) fiilleri, yemin, akit (sözleşme) üslupları gibi.88 Meselâ, َ%َ-ْ9َ‫" َ أ‬
" َ‫َء‬-.‫اﻝ‬ “Gökyüzü ne kadar da güzeldir.” veya " ‫ا‬N‫ُ آ‬I&  َ‫ُْك‬-َُ‫" ﻝ‬ “Senin
ömrüne yemin ederim ki böyle yapmadım.” cümleleri, talebî olmayan inşâya örnektir. 89

2. Talebî İnşâ

Kendisiyle bir talepte bulunulan inşâdır. Sözü söyleyen kişi, o anda talebinin
mevcut olmadığı inancındadır. Ancak sözün söylenmesinden sonra, o kişinin talebi
gerçekleşir.90

Talebî inşâ beş çeşittir:

a. Temennî

Temennî, gerçekleşmesi beklenmediği için, vukûu umulmayan güzel bir şeyi

arzu etmektir. Arzu edilen şey, ya imkânsızdır veya imkân dairesinde olduğu halde

gerçekleşmesi çok uzak bir ihtimal dâhilindedir. Temennî için kullanılan asıl edat َIَْ‫" ﻝ‬
" dir. Asıl manalarının dışına çıkarak bazen temennî yerine kullanılan beş edat daha

vardır: Bunlar: " ْ%َ‫ ه‬، َ‫ ه‬، َPَ‫ أ‬،%ََ‫ ﻝ‬، ْ,َ‫ " ﻝ‬edatlarıdır. َHِ‫َ َ أُوﺕ‬%ْSِ ََ‫َ ﻝ‬I‫" یَ ﻝ‬
" ُ‫َرُون‬: “Keşke Kârûn’a verilen mal gibi bizim de olsa!...”91 âyeti, temennîye örnektir.

b. İstifhâm

88
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 145; el-Kazvînî, el-Îzâh, s. 130; el-Hâşimî, a.g.e., s. 63-64; ‘Atîk, a.g.e., s. 68; el-
Merâğî, a.g.e., s. 59; Matracî, a.g.e., s. 75; Bolelli, a.g.e., s. 193; Akdemir, a.g.e., s. 132.
89
Akdemir, a.g.e., s. 133.
90
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 145-146; el-Kazvînî, a.g.e., a.y.; el-Hâşimî, a.g.e., s. 64; ‘Atîk, a.g.e., s. 66; el-
Merâğî, a.g.e., a. y.; Matracî, a.g.e., a. y.; Bolelli, a.g.e., a. y.; Akdemir, a.g.e., s. 134.
91
Kasas, 28/79; el-Hâşimî, a.g.e., s. 86-87; ‘Atîk, a.g.e., s. 108-111; el-Merâğî, a.g.e., s. 60-61; Matracî,
a.g.e., s. 71-73; Bolelli, a.g.e., s. 236-239; Akdemir, a.g.e., s. 134-135.

21
 İstifhâm, daha önce bilinmeyen bir şey hakkında bilgi istemektir. İstifhâm

edatları şunlardır:" ‫ أﻥ‬،5‫ أي‬، َْ‫ أَی‬،U‫ آ‬، َ‫ أین‬، َFَ ، َ ، َ ، %‫ ه‬، ‫" أ‬ Şu cümle

istifhama örnektir: " ٌ‫د‬,ُ9ْ,َ 5Hِ&َ,‫ اﻝ‬5%ِE‫ اﻝ‬%‫“ " ه‬Vefakâr dost var mıdır?”92

İstifhâm, esas manası olan “bilinmeyen bir şey hakkında bilgi istemek”
maksadının dışında pek çok farklı manalar için de kullanılmaktadır. Bunların bazıları
şunlardır: Emir, nehiy, eşitlik, olumsuzluk, teşvik, inkâr, taaccüb, hatırlatmak,
övünmek, ikrâr ettirmek, azarlamak, yüceltmek, küçümsemek, tehdit etmek, uyarmak,
alay etmek… vs.93

c. Nidâ

Nidâ, sözü söyleyen kişinin, muhâtabından, kendisine yönelmesini istemesidir.

" ْVُCَ@ََ‫ِي ﺥ‬N‫ُ اﻝ‬VُCَ‫ُوا ر‬$ُْ‫َ اﻝسُ ا‬Y5‫ “ " یَ أَی‬Ey insanlar! Sizi yaratan Rabbinize ibadet
ediniz!...”94 âyeti nidâya örnektir.

Nidâ için şu sekiz edat kullanılır: ، ‫ وَا‬، َ‫ أَی‬، ْ‫ \ي‬، \ ، ْ‫ اَي‬، (‫ة‬2-Y‫ أ )اﻝ‬، َ‫" ی‬
" ََ‫ ه‬Genellikle bu harflerden hemze ( ‫ ) أ‬ve ey ( ْ‫ ) اَي‬, yakında olanları; diğerleri ise
uzakta olanları çağırmak için kullanılır.95

Nidâ da aslî manasının dışında, başka manalarda kullanılır. Bunlardan bazıları

şunlardır: Kınama, menetme, yardım etme, teşvik ve tahrik etme, ağıt yakma, taaccüb,
hatırlama… vs.96

d. Emir

92
el-Hâşimî, a.g.e.,s. 81-82; ‘Atîk, a.g.e., s. 84 ve 89; el-Merâğî, a.g.e., s. 61-62; Matracî, a.g.e., s. 57;
Bolelli, a.g.e., s. 218 ve 222; Akdemir, a.g.e., s. 136-137.
93
el-Hâşimî, a.g.e., s. 87-89; ‘Atîk, a.g.e., s. 92-106; el-Merâğî, a.g.e., s. 66-68; Matracî, a.g.e., s. 60-64;
Bolelli, a.g.e., s. 230-235; Akdemir, a.g.e., s. 145-149.
94
Bakara, 2/21.
95
el-Hâşimî, a.g.e., s. 88; ‘Atîk, a.g.e., s. 111; el-Merâğî, a.g.e., s. 76; Matracî, a.g.e., s. 66; Bolelli, a.g.e.,
s. 240; Akdemir, a.g.e., s. 155.
96
el-Hâşimî, a.g.e., s. 88-89; ‘Atîk, a.g.e., s. 115; el-Merâğî, a.g.e., s. 76-77; Matracî, a.g.e., s. 68-69;
Bolelli, a.g.e., s. 243; Akdemir, a.g.e., s. 157.

22
 Emir, makam yönüyle muhatabından üstün olan birisinin, ondan bir işi

yapmasını istemesidir. " ‫ب‬

َ َFِCْ‫ِ اﻝ‬Nُ‫“ " یَ یََْ ﺥ‬Ey Yahya! Kitaba sımsıkı sarıl!”97 âyeti
emre örnektir. Emir için dört ayrı kip (sîga) vardır:

1-Emir fiili (emr-i hâzır).

2- Başında emir lâmı bulunan muzâri fiil (emr-i gâib).

3- Emir manasına gelen isim fiil.

4- Emir fiilin yerine kullanılan masdar.98

Emir kipi de kendi asıl manasının dışında başka manalarda kullanılır. Bu

manaların en önemlileri şunlardır: İrşâd, duâ, iltimâs, temennî, serbest bırakma, eşitlik,
aciz bırakma, tehdit, mübah kılma, alay etme ve küçümseme… vs.99

e. Nehiy

Makam yönünden muhatabından üstün olan birisinin, ondan bir işi

yapmamasını istemesidir.100

II. NEHİY

A. NEHYİN TANIMI

Lügat bakımından " Y‫ " ﻥ‬kökünden gelen nehiy, emrin zıddı olup “birini bir
işten alıkoymak, menetmek” anlamlarına gelir.101

97
Meryem, 19/12;
98
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 152; el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 28; a.mlf., el-Îzâh, s. 141; el-Hâşimî, a.g.e., s. 64-65;
‘Atîk, a.g.e., s. 71-73.
99
el-Hâşimî, a.g.e., s. 65-66; ‘Atîk, a.g.e., s. 73-79; el-Merâğî, a.g.e., s. 72; Matracî, a.g.e., s. 48-51;
Bolelli, a.g.e., s. 200-211; Akdemir, a.g.e., s. 150-152.
100
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 152; el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 28; el-Cürcânî, a.g.e., s. 248; el-Hâşimî, a.g.e., s.
69; Bolelli, a.g.e., s. 212; Akdemir, a.g.e., s. 153.
101
İbn Sîde, el-Muhkem, (thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Birinci Baskı, Kahire, 1968, IV, 277; İbn
Manzûr, a.g.e., XV, 343; el-Cürcânî, a.g.e., s. 248. Nehiy kelimesinin etimolojisi için ayrıca bkz. İbn
Düreyd, Cemheretü’l-lüga, Beyrut: Dâru Sâdır, ts., III, 183; İbn Fâris, Mu’cem mekayisü’l-lüga, (thk.

23
 Sarf ve nahiv kitaplarında nehiy, bir işi veya eylemi yasaklamak şeklinde tarif
edilmiştir.102 Sîbeveyh, el-Kitâb adlı eserinde emirle birlikte birçok yerde nehiyden
bahsetmiştir. Nehyin fiilsiz olamayacağını103, lâ-i nâhiye’nin fiillerde amel edip onları
cezmeden harflerden olduğunu104 ve nehyin cevabının da meczum olduğunu
belirtmiştir.105el-Müberred de el-Muktedab adlı eserinde, lâ-i nâhiyenin fiilleri meczûm
kılan harflerden olduğunu106 ve nehyin cevabının meczûm olduğunu
107
söylemiştir. Mütekaddimîn nahiv âlimleri İbn Serrâc, İbn Cinnî ve İbn Hâcib de lâ-i
nâhiye ile ilgili konularda nehiyden bahsetmişlerdir.108

Fıkıh usûlü âlimleri, şer’î ahkamla olan ilişkisinden dolayı, nehyin terim
anlamını daha da genişletmişlerdir.109 Usûlcülere göre nehiy ıstılâhî olarak; otorite ve
üstünlükle (yasaklama selâhiyetine sahip olan tarafından), bir işin yapılmamasını kesin
olarak istemektir.110 Nehiy, bir işin yapılmamasını istediği için emirden, otorite ve
üstünlük (isti’lâ) yoluyla olduğu için de duâ ve iltimâstan ayrılır.111

Belâgat âlimleri, nehyi, meânî ilmi içerisinde, talebî inşâ’nın çeşitleri bahsinde
ele almışlardır. Onlara göre nehiy, makam yönünden muhâtabından üstün olan birisinin,

Abdüsselâm Muhammed Harun), Dâru’l-Cîl, Beyrut, ts., V, 359; a.mlf., Mücmelü’l-lüga, (thk. Züheyr
Abdülmuhsin Sultan), Birinci Baskı, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1984, III, 844; ez-Zemahşerî, Esâsü’l-
belâga, Dördüncü Baskı, Dâru’t-Tenvîri’l-‘Arabî, Beyrut, 1984, s. 475.
102
‘Azîze Fevvâl Bâbetî, el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’n-nahvi’l-‘arabî, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-
‘İlmiyye, Beyrut, 1992, II, 1133; Mehmed Zihnî, el-Müntehab, İstanbul, h. 1303, s. 594.
103
es-Sîbeveyh, Kitâbu Sîbeveyh, (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), İkinci Baskı, Mektebetü’l-
Hancî, Kahire, 1977, I, 138.
104
es-Sîbeveyh, a.g.e., III, 8.
105
es-Sîbeveyh, a.g.e., III, 93, 100.
106
el-Müberred, el-Muktedab, (thk. Muhammed Abdülhâlik ‘Udayme), ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1963, II,
44.
107
el-Müberred, a.g.e., II, 131 ve 135.
108
İbn Serrâc, el-Usûl fi’n-nahv, (thk. Abdülhüseyin Fetilî), Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1985, II, 170;
İbn Cinnî, el-Luma‘ fi’l-‘arabiyye, (thk. Fâiz Fâris), Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Kuveyt, ts., s. 132;
Abdurrahman Câmî, el-Fevâidü’z-ziyâiyye: Molla Câmî ‘ale’l-Kâfiye, Matbaa-i Mektebi Sanâyi‘,
İstanbul, 1894, s. 211; Yâsîn Câsim Muheymed, el-Emr ve’n-nehy, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut,
2001, s. 175.
109
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 176.
110
eş-Şîrâzî, Şerhu’l-lüma‘, (thk. Abdülmecid Türkî), Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut, 1988, I, 291;
Abdülaziz el-Buhârî, Keşfü’l-esrâr, Şirket-i Sahafiye-i Osmâniye, Dersaadet, 1890, I, 256; eş-Şevkânî,
İrşâdü’l-fuhûl, (thk. Ebu Mus‘ab Muhammed Sa‘îd el-Bedrî), Birinci Baskı, Müessesetü’l-Kütübi’s-
Sekâfiye, Beyrut, 1992, s. 192; Muhammed Revvâs Kal‘acî-Hâmid Sâdık Kanîbî, Mu‘cemu lügati'l-
fukahâ, İkinci Baskı, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1988, s. 489; Muhammed Ebu Zehrâ, İslam Hukuk
Metodolojisi, (trc. Abdülkadir Şener), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1973, s. 179; Hayreddin
Karaman, Fıkıh Usûlü, Üçüncü Baskı, İrfan Yayınevi, İstanbul, ts., s. 124; Fahrettin Atar, Fıkıh Usûlü,
MÜ İFAV Yayınları, İstanbul, 1988, s. 182.
111
eş-Şevkânî, a.g.e., s. 192.

24
otorite ve üstünlük yoluyla bir işin yapılmamasını istemesidir. Belâgatteki anlamda

nehyin tek bir kipi (sîgası) vardır. O da başına cezmeden ve nehyeden "P" harfinin

geldiği muzâri fiildir. Bu muzâri fiil, muhâtab kipine ait ise nehy-i hâzır, gâib kipine ait

ise nehy-i gâib olur. "ْ^ُFْCَ‫ ﺕ‬P" (yazma), "ْ‫ ﺕَْ`َِف‬P" (dönme!), nehy-i hâzıra; P"
"ْ^َFْaَ‫ی‬ (gıybet etmesin!) ve "‫َُوا‬CَFَ‫ ی‬P" (kibirlenmesinler!) cümleleri de nehy-i gâibe
örnektir.112

B. NEHİY KİPİ (SÎGASI)

Emrin olduğu gibi nehyin de açık (sarîh) ve açık olmayan (gayrı sarîh) kipleri
vardır. Açık nehyin tek bir kipi, açık olmayan nehyin ise birçok kipi bulunmaktadır.

1. Açık Nehiy Kipi (Sarîh Sîga)

Açık nehiy kipi, lâ-i nâhiye ile birlikte kullanılan muzâri fiildir. Lâ-i nâhiye,
bir işin terk edilmesini talep etmek için konulmuştur. Muzâri fiilin başına gelir, onu
mezcûm kılar ve gelecek zaman anlamı verir.113

112
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 152; el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 28; el-Cürcânî, a.g.e., s. 248; es-Sübkî, ‘Arûsü’l-
efrâh, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2001, I-II, 558; Ekmelüddin el-Bâbertî, Şerhu’t-
Telhîs, (thk. M. M. Ramazan Sûfiye), Birinci Baskı, Trablus, 1983, s. 364; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 427; İbn
Arabşah, el-Etval, (thk. Abdülhamid Hindâvî), Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2001, I,
600; el-Hâşimî, a.g.e., s. 69; Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, el-Belâgatü’l-vâzıha, Mısır, 1959, s. 187; A. H.
Habenneke el-Meydânî, el-Belâgatü’l-‘Arabiyye, Birinci Baskı, Dâru’l-Kâlem, Dımaşk, 1996, I, 228;
Matracî, a.g.e., s. 53; el-Merâğî, a.g.e., s. 74; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 668-669; Tabâne, a.g.e., s. 694; Matlûb,
a.g.e., III, 344; et-Tehânevî, Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm, (thk. Ali Dahrûc), Birinci Baskı,
Mektebetü Lübnân Nâşirûn, Beyrut, 1996, II, 1730; Mahmud Ahmed Nahle, Fî belâğatil-‘arabiyye,
ilmü’l-meânî, Birinci Baskı, Dâru’l-‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, Beyrut, 1990, s. 88; ‘Atik, a.g.e., s. 79-80;
Muhammed Said İsbir-Bilal Cüneydî, eş-Şâmil, İkinci Baskı, Dâru’l-‘Avde, Beyrut, 1985, s. 990-991;
Sabbah Ubeyd Dirâz, el-Esâlibü’l-inşâiyye, Birinci Baskı, Matbaati’l-Emâne, Mısır, 1986, s. 68; Tâlib ez-
Zevbe‘î, el-Belâgatü’l-‘arabiyye: İlmü’l-meânî, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-Vataniyye, Bingâzî, 1997,
s. 351; Fazl Hasan Abbas, el-Belâğa: Fünûnuha ve efnânuha: ‘İlmü’l-meânî, Dâru’l-Furkân, Amman,
2004, s. 158; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., s. 109; Diyarbekirli Said Paşa, Mîzânü’l-edeb, Şirket-i Mürettibiye
Matbaası, İstanbul, 1888, s. 242; Mehmet Rifat, Mecâmi‘u’l-edeb, İlm-i meânî, Kasbar Matbaası,
İstanbul, h. 1308, s. 176; Ahmet Cevdet Paşa, Belâgat-ı Osmâniye, İkinci Baskı, Matbaa-i Osmâniye,
İstanbul, h.1299, s. 98; Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat Lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1973, s. 65;
Mehmet Kaya Bilgegil, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, I. Belâgat, Sevinç Matbaası, Ankara, 1980, s. 50;
Bolelli, a.g.e., s. 212; Akdemir, a.g.e., s. 153.
113
İbn Hişâm, Muğni’l-lebîb, (thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), Matbaatü’l-Medenî, Kahire, ts.,
I, 246.

25
 Nahiv âlimleri, açık nehiy kipini kitaplarında genişçe ele almışlardır. Onlara
göre lâ-i nâhiye, muzâri fiili meczum kılar, ona gelecek zaman anlamı katar ve muzâri

fiilde " V‫ " ﻝ‬gibi amel eder. Ancak " V‫ " ﻝ‬gibi manayı mâziye çevirmez. 114

Lâ-i nâhiye’den sonra meczûm olan muzâri fiil, bir nehiyle kullanılan fâ-i
sebebiyye ve vâvu’l-ma‘iyye’den sonra mansûb olur.115 Fâ-i sebebiyye’ye örnek olarak

şu âyeti verebiliriz: " ٍ‫َاب‬Nَِ ْVُCَFِْ.َُ& ًِNَ‫ِ آ‬A‫َُوا َ ا‬FْDَ‫َ ﺕ‬P " “Allah hakkında yalan
uydurmayın! Sonra O, bir azap ile kökünüzü keser.”116 Vâvu’l-ma‘iyye’ye örnek olarak
da Ebul-Esved ed-Düelî’nin (ö. 69/688)117 şu beyitini verebiliriz:

" ُVِeَ َIََْ& ‫َ إِذَا‬Kََْ ٌ‫ َر‬، ُbَْSِ َHِ‫ْﺕ‬cَ‫ٍ وَﺕ‬dُُ‫َ َْ ﺥ‬bَْ‫َ ﺕ‬P "
“Benzerini yaptığın halde kötü bir huyu (başkasına) yasaklama! Böyle
yaparsan bu sana büyük bir ayıptır.”118

Lâ-i nâhiye’nin gerçek anlamı yasaklamaktır. Nehyin diğer manaları, mecâzî

olarak lâ-i nâhiye’ye hamledilir. Ancak bazıları lâ-i nâhiye’nin aslının lâmü’l-emr
olduğunu iddia etmişlerdir. Onlara göre lâmü’l emr’in üzerine elif ziyade edilmiş ve
meftûh olmuştur. Bununla da manası emirden nehye nakledilmiştir.119

el-Kisâî (ö. 189/805) ve es-Süheylî120(ö. 581/1185), lâ-i nâhiye’nin lâ-i nâfiye

olduğunu iddia etmişlerdir. Onlara göre lâ-i nâfiye’den sonraki meczûmluk, kendisinden

önceki gizli lâmu’l-emr ile olmuştur. Örneğin, " ْVُ@َ‫َ ﺕ‬P " ifadesinin aslı, " ْVُ@َ‫ " ﻝَِ ﺕ‬dur.

114
es-Sîbeveyh, a.g.e., III, 8; İbn Hişâm, a.g.e., I, 246; el-Murâdî, el-Cene’d-dânî fî hurûfi’l-meânî, (thk.
Muhammed Nedim Fazıl, Fahreddin Kabave), Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992, s.
300.
115
Yâsin Câsim, a.g.e. s. 179.
116
Tâhâ, 20/61; Yâsin Câsim, a.g.e. s. 179.
117
Tam adı, Zalim b. ‘Amr b. Süfyân ed-Düelî Ebu’l-Esved’dir. Hakkında bkz. Ömer Rıza Kehhâle,
Mu‘cemü’l-müellifîn, Mektebetü’l-Müsennâ, Beyrut, 1957, V, 47.
118
Yâsîn Câsim, a.g.e. s. 179.
119
Emil Bedî’, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-‘arabiyye, Birinci Baskı, Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1988, s. 389;
Abdüsselâm Muhammed Hârûn, el-Esâlibü’l-inşâiyye, İkinci Baskı, Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1990, s. 184.
120
Tam adı, Ebu Zeyd /Ebu’l-Kâsım/Ebu’l-Hasen Abdurrahman b. Abdullah b. Ahmed el-Endelüsî’dir.
Hakkında bkz. el-Kıftî, İnbâhu’r-ruvât ‘alâ enbâhi’n-nuhât, (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrâhim),
Dâru’l-Kütübi’l-Mısrî, Kâhire, 1952, II, 162-164; İbnü’l-‘İmâd, Şezerâtü’z-zeheb, (thk. Abdülkadir
Arnaut, Mahmud Arnaut), Dâru İbn Kesîr, Beyrut, 1986, VI, 445.

26
Burada, lâ-i nâfiye’den önceki lâmu’l-emr, aynı lafızda iki lâmın bir arada bulunmasının
kerih görülmesi dolayısıyla hazfedilmiştir.121

Son dönem nahiv âlimlerinden bazıları, eserlerinde lâ-i nâhiye’nin kullanım

özelliklerini sıralamışlardır. Onların zikrettikleri özellikler şunlardır:

a. Lâ-i nâhiye, daha çok muzâri muhâtab kipiyle kullanılır.122

-" ً‫ ا)َرْضِ ََﺡ‬Hِ& ِhْ-َ‫َ ﺕ‬Pَ‫“ " و‬Yeryüzünde böbürlenerek yürüme!”123

- " idَْ‫ ِﻝ‬Pِ‫ُ إ‬A‫ ﺡَمَ ا‬HِF‫َ اﻝ‬jْD‫ا اﻝ‬,ُُFْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “Haklı bir sebep olmadıkça

Allah’ın muhterem kıldığı cana kıymayın.”124

- " َ‫ْ أَوْﻝَِء‬Vُ‫ُوآ‬$َ َ‫ي و‬i‫ُو‬$َ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P " “ (Ey iman edenler!) düşmanımı ve

düşmanınızı dost edinmeyin”125

- " ِbَِkَ‫ْ َْ ﻥُ`َْةِ و‬Vُ‫ُآ‬$َ‫ْ أَﺡ‬jََ@َFَ‫َ ی‬P " “ Hiçbiriniz vatan için gerekli olan
yardımdan kaçınmasın! (geri durmasın!)”126

b. Lâ-i nâhiye, muzârî gâib kipiyle de kullanılır. (Meçhul mütekellimin iki kipi

de [ " ْ‫َْج‬Eُ‫َ ﻥ‬P " ve " ْ‫َ أُﺥَْج‬P " gibi] gâib kipi gibidir. Çünkü mütekellim kipinde

nehiy, gâibe yöneliktir.)127

- " َ‫َ&ِِیَ أَوْﻝَِء‬Cْ‫نَ اﻝ‬,ُِْmُ-ْ‫ِ اﻝ‬NِEFَ‫َ ی‬P " “Müminler, (müminleri bırakıp da)
kâfirleri dost edinmesin”128

121
el-Murâdî, a.g.e., s. 300; Emil Bedî’, a.g.e., s. 389; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 184.
122
Abbas Hasan, en-Nahvu’l-vâfî, Üçüncü Baskı, Dâru’l-Ma‘ârif, Kâhire, 1973, IV, 410; Emil Bedî‘,
a.g.e., s. 389; a. mlf., Mevsû‘atü’n-nahv ve’s-sarf ve’l-i‘râb, Birinci Baskı, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn,
Beyrut, 1988, s. 566; Yâsin Câsim, a.g.e., s. 180.
123
İsrâ, 17/37; Yâsîn Câsim, a.g.e, s. 178.
124
İsrâ, 17/33; Yâsîn Câsim, a.g.e, a.y.
125
Mümtehine, 60/1; İbn Hişâm, a.g.e., I, 246.
126
Emil Bedî‘, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-‘arabiyye, s. 389.
127
İbn Hişâm, a.g.e., I, 246; Abbas Hasan, a.g.e., IV, 410; Emil Bedî‘, a.g.e., a.y.; a. mlf., Mevsû‘atü’n-
nahv ve’s-sarf ve’l-i‘râb, s. 566; Yâsin Câsim, a.g.e., s. 180.
128
Âli İmrân, 3/28; İbn Hişâm, a.g.e., I, 246.

27
 -" ٍ‫ْم‬,َ: ِْ ٌ‫ْم‬,َ: َْEْ.َ‫َ ی‬P " “(Ey iman edenler) bir topluluk diğer bir topluluğu
alaya almasın.”129

c. Lâ-i nâhiye, az olmakla birlikte muzâri mütekellim kipiyle de kullanılır.

Nehyin bu çeşidinde müsebbeb sebebin yerine zikredilir. 130 Örnekler:

-" ََCُْ-ْ‫َ ﺕَ@َْبُ اﻝ‬Kَ‫َ أَرَی‬P " “Münkere yaklaştığını görmeyeyim!”131

- Sahabelerden Velid b. Ukbe132 bir beytinde şunu söyler:

" ُVِL‫َُا‬J‫َ اﻝ‬Yِ& َ‫ًا َ دَام‬$ََ‫َ أ‬Yَ‫ ﻝ‬، ْ$َُ‫َ &ََ ﻥ‬dْnَِ‫َْ ِْ د‬9ََ‫" إِذَا َ ﺥ‬ “

Dımaşk’tan çıktıktan sonra, çok yiyen ve karnı geniş olan (Muâviye b. Ebi Süfyân)
Dımaşk’ta olduğu müddetçe biz oraya bir daha asla dönmeyelim.”133

d. Lâ-i nâhiye, muzâri fiili iki şartla cezmeder:

1. Şibih cümle (Zarf-ı mustakarr) veya zarûrati’ş-şi‘r dışında, lâ ile muzâri fiil
arasına herhangi bir fâsılanın girmemesi.134

Zarûrati’ş-şi‘r’e örnek:

" ِVِْeَ‫ ﺕ‬-َKِْ,َ: dَ‫ ذَا ﺡ‬-P

َ َ‫ٍ و‬2‫ِی‬2َ ، ٍVِ‫َﻝ‬eِ‫ْ ﻝ‬/nَEَ‫َ ﺕ‬P َ‫ا أَﺥَﻥ‬,ُ‫َﻝ‬: َ‫" و‬
“Kardeşim! Güçlü zalimden korkma. Bu adama kendi kavminin hakkını almada da
zulmetme.”135

Şibih cümleye örnek:

129
Hucurât, 49/11; Yâsîn Câsim, a.g.e, s. 178.
130
İbn Hişâm, a.g.e., I, 246. Abbas Hasan, a.g.e., IV, 410; Emil Bedî‘, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-
‘arabiyye, s. 389; a. mlf., Mevsû‘atü’n-nahv ve’s-sarf ve’l-i‘râb, s. 566; Yâsin Câsim, a.g.e., s. 180.
131
Yâsîn Câsim, a.g.e, s. 178.
132
Velid b. Ukbe b. Ebi Mu‘ît Ebân b. Ebî Amr Zekvân b. Ümeyye b. Abdi Şems b. Abdi Menâf el-
Ümevî, büyük sahabilerden olup Muaviye’nin hilafeti döneminde vefat etti. Bkz. İbn Hacer, el-İsâbe fî
temyîzi’s-sahâbe, (thk. ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz), Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye,
Beyrut, 1995, VI, 481.
133
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 411; Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 180; Muhammed Semir Necîb el-Lebdî,
Mu‘cemü'l-mustalahâti'n-nahviyye ve's-sarfiyye, Üçüncü Baskı, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1988, s.
232.
134
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 409; Emil Bedî‘, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-‘arabiyye, s. 389.
135
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 409; Emil Bedî‘, el-Mu‘cemü’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye,
Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992, II, 942-943.

28
 ُ‫ِ – ﺕَْ`َِفْ وَاﻝُ@ََء‬/ِ&‫ َِ اﻝ‬- َPَ‫ و‬، َ‫ون‬5$ِJُ‫ْمُ ی‬,َ@ْ‫ْ وَاﻝ‬oََْ‫ْمَ – ﺕ‬,َ‫َ – اﻝ‬P "
" َ‫ن‬,ُِْ@ُ‫ی‬
“ Kavim çaba harcarken sen bugün oyalanma! (boşa vakit geçirme!) Akıllılar
ona yönelirken sen faydalı şeyden yüzçevirme.”136

2. Lâ-i nâhiyenin herhangi bir şart edatıyla birlikte kullanılmaması. Eğer lâ,
şart edatıyla birlikte kullanılırsa nâfiye olur ve muzâri fiili cezmetmez.137

e. Lâ-i nâhiye ile birlikte kullanılan muzâri fiil, kendisine delalet eden bir delil

olursa hazfedilebilir.138 Örneğin: " ََ& Pِ‫ً وَإ‬-ِ@َFْ.ُ َ‫َ َ دَام‬Kَ@‫ِی‬$َ‫َِمْ ﺹ‬Fْ‫ “ " اِﺡ‬Arkadaşın
doğru yolda olduğu müddetçe, ona saygı göster, doğru yolda olmazsa saygı gösterme!”

Burada hazfedilen " ُbَِْFَْ‫ " &ََ ﺕ‬kısmıdır.139

f. Bazen lâ-i nâhiyeden sonraki muzâri fiilin hazfedilmesi gerekir.140 Örneğin:

" ًََ‫َ آ‬P ً‫ﺕ‬,ُCُ" cümlesi, aslında şöyledir: " ًََ‫ْ آ‬VَCَFَ‫َ ﺕ‬P ً‫ﺕ‬,ُCُ ْIُCُْ‫" ا‬ “ Hiç

konuşma ve hiç bir söz de söyleme!”141

Fıkıh usûlü âlimleri, nehiy sîgası hakkında ihtilaf etmişlerdir. Cumhûra göre,
lâ-i nâhiye kipi, asıl olarak nehiy için konulmuştur. Yani açık nehiy kipi, lâ-i
nâhiye’dir.142

Belâgat âlimleri, nahiv âlimlerinin açık nehiy kipiyle ilgili söylediklerinin

üzerine yeni bir şey eklememişlerdir. Çünkü açık nehiy kipi belli ve sınırlıdır. Mesela

es-Sekkâkî bu konuda şöyle demiştir: “Nehyin tek bir harfi vardır. " ْ%َْDَ‫َ ﺕ‬P "

136
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 409.
137
Abbas Hasan, a.g.e., a.y.; Emil Bedî‘, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-‘arabiyye, s. 389.
138
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 409-410; Emil Bedî‘, a.g.e., a.y.
139
Emil Bedî‘, a.g.e., s. 389.
140
Abbas Hasan, a.g.e., IV, 410; Emil Bedî‘, a.g.e., a.y.
141
Emil Bedî‘, a.g.e., a.y.
142
Yâsîn Câsim, a.g.e. s. 180.

29
örneğinde olduğu gibi o da lâ-i câzimedir.”143 Sekkâkî’nin söylediklerini el-Kazvînî, Ali
el-Yemenî ve diğer belâgat âlimleri de tekrar etmişlerdir.144

2. Açık (Sarîh) Olmayan Nehiy Kipleri

Dil alimleri, i’râb ve söz üsluplarıyla olan ilişkisi nedeniyle araştırmalarını

sadece açık nehiy kipi üzerinde yoğunlaştırmışlar, açık (sarîh) olmayan kipleri
kullanmamışlardır. Fıkıh usulü âlimleri ise, şer’i ahkâmla olan ilişkisinden dolayı açık
olmayan kipleri, açık olandan daha fazla kullanmışlardır.145 Usul alimlerine göre açık
olmayan nehiy kipleri şunlardır:146

a. Nehiy ( HY‫ ) ﻥ‬mastarından türetilmiş fiil.

-" ِHْaَ‫َِ وَاﻝ‬Cُْ-‫َءِ وَاﻝ‬nَْD‫َ َِ اﻝ‬Yَْ‫…“ " وَی‬Çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı
da yasaklar.”147

b. Haber kipiyle nehiy.

-" َ‫ُون‬Yَ3ُ-ْ‫ اﻝ‬Pِ‫ُ إ‬b5.َ-َ‫َ ی‬P " “Ona ancak temizlenenler dokunabilir.”148

c. Tahrîm ( V‫ ) ﺕَِْی‬mastarından türetilmiş fiil ile nehiy.

" ََ3َ َ َ‫َ و‬Yِْ ََYَq َ َhِ‫َاﺡ‬,َDْ‫َ اﻝ‬Hiَ‫َ ﺡَمَ ر‬-‫ْ إِﻥ‬%ُ: " “ De ki: Rabbim,
ancak açık, gizli bütün hayasızlıkları… yasakladı”149 Bu âyetteki haram kelimesi, nehye
delalet eder. Hatta nehyedilen şeyde te’kid bildirir.150

d. Helalliğin nefyedilmesiyle nehiy.

143
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 152; Yâsîn Câsim, a.g.e., a.y.
144
Yâsîn Câsim, a.g.e., a.y.
145
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 181.
146
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 181-187.
147
Nahl, 16/90.
148
Vâkıa, 56/79.
149
A‘râf, 7/33.
150
Yâsin Câsim, a.g.e., s. 183.

30
 - " ً‫َءَ آَْه‬.‫ا اﻝ‬,ُ‫ْ أَنْ ﺕَِﺙ‬VُCَ‫ ﻝ‬5%َِ‫َ ی‬P " “(Ey iman edenler!) Kadınlara zorla
vâris olmanız size helal değildir.”151

e. Bir fiilin iyilik, hayır ve taat olmadığının bildirilmesi şeklindeki nehiy.

- " ِ‫ِْب‬aَ-‫ِْقِ وَ اﻝ‬nَ-‫َ اﻝ‬%َِ: ْVُCَ‫ه‬,ُ9ُ‫ا و‬,5‫َﻝ‬,ُ‫َ اﻝِ أَنْ ﺕ‬jَْ‫" ﻝ‬ “İyilik, yüzlerinizi
doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir.”152

f. Bir fiilin, bir eylemin nefyedilmesi şeklindeki nehiy.

- " itَ‫ اﻝ‬Hِ& َ‫َال‬$ِ9 َPَ‫قَ و‬,ُ.ُ& َP‫َ و‬oَ&َ‫ &ََ ر‬tَْ‫ِ اﻝ‬Yِ& َ‫َْ &ََض‬-َ& " “Kim o
aylarda hacca niyet ederse (ihrâmını giyerse), hac esnasında kadına yaklaşmak, günah
sayılan davranışlara yönelmek, kavga etmek yoktur.”153

g. Fiilin bir tehditle birlikte anılması şeklindeki nehiy.

- ٍ‫َاب‬Nَِ ْVُ‫ْه‬inََ& ِA‫ِ ا‬%َِ Hِ& َYَ‫ﻥ‬,ُ@ِDُْ‫َ ی‬Pَ‫ َ و‬uِDْ‫هَ^َ وَاﻝ‬N‫ُونَ اﻝ‬2ِْCَ‫ِیَ ی‬N‫" وَاﻝ‬
" ٍVِ‫“ أَﻝ‬Altını ve gümüşü hazineye doldurup, Allah yolunda sarf etmeyenler yok mu, işte
onlara elem verici bir azabı müjdele!”154

h. " َ‫ " َ آَن‬ve " Hِaََْ‫ " َ ی‬ile nehiy.

- ْVُYَ‫نَ ﻝ‬,ُCَ‫ُ أًَْا َأنْ ی‬bُ‫ﻝ‬,َُ‫ُ وَ ر‬A‫َ ا‬uَ: ‫َِْ ٍ إِذَا‬mُ َPَ‫ٍِْ و‬mُ-ِ‫" وَ َ آَنَ ﻝ‬
" ْVِ‫ََِةُ ِْ أَِْه‬E‫اﻝ‬ “ Bununla beraber Allah ve Rasûlü bir işe hükmettiği zaman,

mü’min bir erkek ve bir kadına o işi kendi isteklerine göre seçme hakkı yoktur!…”155

ı. Tehdit ile nehiy. Bu da bir günahın hak edilmesiyle beraber zikredilen fiil
kipiyle gelir.

151
Nisâ, 4/19.
152
Bakara, 2/177.
153
Bakara, 2/197.
154
Tevbe, 9/34.
155
Ahzâb, 33/36.

31
 " ُbَ‫ﻥ‬,ُ‫ﻝ‬i$َُ‫ِیَ ی‬N‫ُ ََ اﻝ‬bُ-ْ‫َ إِﺙ‬-‫ِﻥ‬vَ& ُbَِ-َ ََ$َْ ُbَ‫ﻝ‬$َ َْ-َ& " “Her kim bunu işittikten
ve kabullendikten sonra vasiyeti değiştirirse, günahı onu değiştirenleredir.”156

Usûl âlimleri bu zikredilen kipler dışında, tehdit ve bir fiilin veya fâilinin
kötülenmesi şeklinde gelen her kipi açık olmayan nehiy kipi olarak görmüşlerdir.

Mesela " َِ&ِْ.ُ-ْ‫ اﻝ‬5^ُِ‫َ ی‬P ُb‫" إِﻥ‬ ayeti, " ‫ا‬,ُ&ِْ.ُ‫َ ﺕ‬P " “isrâf etmeyin!” anlamında
olduğu için açık olmayan nehiy kipidir.157

III. EMİR-NEHİY MUKAYESESİ

“Eşya zıddıyla bilinir”158 kaidesince nehiy denince ilk akla gelen konuların
başında emir gelir. Nehyin iyi anlaşılabilmesi için emrin de bilinmesi gerekir. Emir, inşâ
çeşitleri konusunda anahatlarıyla işlenmişti. Burada da emir-nehiy mukayesesi
anahatlarıyla işlenecektir.

Nehiy, üç konuda emre benzer:

a. İkisi de isti’lâ (otorite ve üstünlük) yoluyla olur.

b. İkisi de başkasıyla ilgilidir. Yani bir insanın kendisine bir şeyi emretmesi
veya nehyetmesi mümkün değildir.

c. Her ikisinin de fâillerinin istekli olması gerekir.

Nehiy, üç konuda da emirden ayrılır:

a. Her ikisinin de kipi farklıdır.

b. Nehiy bir yasağa, emir ise bir talebe delalet eder.

156
Bakara, 2/181.
157
Yâsin Câsim, a.g.e., s. 187.
158
Komisyon, el-Müncid, İkinci Baskı, Dâru’l-Meşrik, Beyrut, 2001, s. 873; Komisyon, el-Mu’cemü’l-
‘arabî el-esâsî, Birinci Baskı, Alecso, Tunus, 1989, s. 766.

32
 c. Nehiyde yasaklanmış bir kerâhet, emirde ise âmir bir irâdenin olması
gerekir.159

IV. NEHYİN ANLAM BAKIMINDAN KULLANIMLARI

Emrin hakikî ve mecâzî anlamda kullanımları olduğu gibi, nehyin de hakikî ve
mecâzî anlamda kullanımları vardır. Hem fıkıh usûlü hem de belâgat âlimleri, nehyin
hem hakikî, hem de mecâzî anlamlarını eserlerinde işlemişlerdir.160

Nehyin hakikî anlamının “et-tahrîm” (haram kılma) ve “el-kerâhe” (çirkin

görme), diğer anlamlarının ise mecâzî olduğu hakkında âlimler ittifak etmişlerdir.161

A. NEHYİN HAKİKÎ ANLAMDA KULLANIMI

Yukarıda da ifade edildiği gibi nehyin hakikî anlamının et-tahrîm ve el-kerâhe

olduğu konusunda âlimler ittifak etmiştir.

et-Tahrîm, emirdeki “Îcâb”ın zıddıdır ve haram kılma anlamına gelir.162 el-

Kerâhe ise, çirkin görmek ve hoş karşılamamak anlamına gelir.163

Örnekler:

- " ًَِ َ‫َ ً وََء‬nِ‫ُ آَنَ &َﺡ‬b‫ﻥَ إِﻥ‬i2‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬P‫ “ " و‬Zinaya yaklaşmayın! Zira
164
o bir hayâsızlıktır ve çok kötü bir yoldur.” Bu ayetteki “Zinaya yaklaşmayınız”
ifadesi, “zina etmeyiniz” ifadesinden daha beliğdir. Çünkü bu, dokunma, öpme, bakma,
göz işareti ve zinaya götüren diğer hareketlerin de yasaklandığını ifade eder.
Yaklaşmayı yasaklamak, yapmayı yasaklamaktan daha vurguludur.165

159
ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 351.
160
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 188.
161
es-Suyûtî, el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân, Birinci Baskı, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut, 1987, s. 893; A.
M. Hârûn, a.g.e., s. 15; Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 188.
162
Yâsîn Câsim, a.g.e., a.y.
163
es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559.
164
İsrâ, 17/32; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 15; Fazl Hasan Abbas, a.g.e., s. 158
165
İbn ‘Aşûr, Tefsîrü’t-tahrîr ve't-tenvîr, Dâru’t-Tunusiyye, Tunus, 1984, XV, 90; Muhammed Ali es-
Sâbûnî, Sefvetü’t-tefâsîr, Dördüncü Baskı, Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1981, II, 159.

33
 - " َYِ‫َ إِﺹَْﺡ‬$َْ ِ‫ِ اْ)َرْض‬H& ‫ُوا‬$ِ.ْDُ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ …Düzeltilmesinden sonra
yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!...” 166

- " ِْmُ‫ ی‬Fَ‫ِْآَتِ ﺡ‬nُ-ْ‫ا اﻝ‬,ُِCَْ‫َ ﺕ‬P َ‫ “ " و‬İman etmedikçe müşrik kadınlarla
evlenmeyin… ”167

- " ً‫ ا)َرْضِ ََﺡ‬Hِ& ِhْ-َ‫َ ﺕ‬P‫" و‬ “Yeryüzünde kibir ve azâmetle

yürüme!…”168

-" ِ‫ اﻝ`َة‬Hِ& َIْ‫ْ وَأَﻥ‬IِDَFَْ‫َ ﺕ‬P " “ Namazda iken etrafına bakma!”169

B. NEHYİN MECÂZÎ ANLAMDA KULLANIMI

Yukarıda da belirtildiği gibi, nehiy kipi, bazen gerçek manası dışında mecâzî
olarak başka manalarda kullanılır. Bu da cümlenin gelişinden ve durumla ilgili
karînelerden anlaşılır.170 Bunların en önemli olanları şunlardır:

1. Duâ

Nehyin bu manası, emirde olduğu gibi, “ast’ın üst’ten, zayıfın kuvvetliden,

küçüğün büyükten, yaratılanın yaratandan bir fiilin yapılmamasını istemesidir” şeklinde
tarif edilir. Yani nehiy, isti‘lâ (otorite) yoluyla değil de yalvarma, niyaz etme, itaat ve
âcizlik yoluyla olursa duâ anlamına gelir.171

Örnekler:

166
A’râf, 7/85; el-Hâşimî, a.g.e., s. 69; İbn ‘Âşûr, a.g.e., VIII, 244-245.
167
Bakara, 2/221; İbn ‘Aşûr, a.g.e., II, 359-364; Yâsin Câsim, a.g.e., s. 188.
168
İsrâ, 17/37; Lokmân, 31/18; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXI, 166-167; a.mlf., a.g.e.,
XV, 102; Tabâne, a.g.e., s. 694; el-Meydânî, a.g.e., I, 236; Bolelli, a.g.e., s. 217; Akdemir, a.g.e., s. 154-
155.
169
el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Bolelli, a.g.e., s. 217.
170
es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; el-Hâşimî, a.g.e., s. 69; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 558; Ali el-Cârim-Mustafa Emin,
a.g.e., s. 187; el-Meydânî, a.g.e., I, 232; ‘Atîk, a.g.e., s. 80; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 15; Fazl Hasan Abbâs,
a.g.e., s. 158; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 109; Bilgegil, a.g.e., s. 50; Bolelli, a.g.e., s. 212.
171
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 153; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 428; ‘Akkavi, a.g.e., s. 669; Matlûb, a.g.e., III, 344;
‘Atik, a.g.e., s. 80-81; Nahle, a.g.e., s. 88-89; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 351-352; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s.
158; Mehmet Rifat, a.g.e., s. 177; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 109; Bolellli, a.g.e., s. 214; Akdemir, a.g.e.,
s. 153.

34
 - " ََFْ‫َی‬$َ‫َ إِذْ ه‬$َْ ََُ,ُُ: ْ‫ِغ‬2ُ‫ ﺕ‬P ََ‫" ر‬ “ Rabbimiz! Bize hidâyet verdikten
sonra kalplerimizi saptırma!…” 172

-" ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬Nِ‫ ﻝ‬xِ

َِ,ُُ: Hِ& ْ%َْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫(…“ " و‬Rabbimiz!) Kalplerimizde, iman
edenlere karşı hiçbir kin bırakma!...”173

- Müslim b. Velid’in ( ö. 208/823)174, Abbasi halifesi Hârûnu’r-Reşîd (ö.

193/809)175 hakkındaki şu beyti nehyin duâ anlamındadır:

" ٍ$‫ْوِی‬cَ‫ِ ﺕ‬$َْ ِْ ُbَFُ: َIْ-َ:َ‫ٍ أ‬Kَِ ِْ ِ‫َِْم‬Gْ‫َ ا‬-ِ‫َ ﺡ‬Kََْ$َْ‫ ی‬P " “İslam ülkesi,

senin gibi hükümdarları kaybetmeye! Çünkü sen, İslamiyet’in zayıflayan itibarını

yücelttin ve onu güçlü ve kuvvetli kıldın.” 176

- Muhadram şâirlerden Ka‘b b. Züheyr’in (ö. 24/645[?])177 Peygamberimize

hitaben söylediği şu sözü de nehyin duâ anlamına örnektir:

" ُ%‫َوِی‬:َ)‫ ا‬Hِ& ْ‫َُت‬Sَ‫ْ آ‬,َ‫ أُذْﻥِ^ْ وَﻝ‬، ْVَ‫ِﺵَةِ وﻝ‬,ْ‫َالِ اﻝ‬,ْ:َcِ Hi‫َﻥ‬Nُ‫ْﺥ‬cَ‫َ ﺕ‬P " “

Dedikoducuların sözleriyle beni cezalandırma, hakkımda birçok laf/söz olsa da benim

bir günahım yoktur (ben bir günah işlemedim).”178

- el-Buhturî’nin (ö. 284/897)179, Abbâsî halifesi Mu‘temid ‘Alellâh’a (ö. 279

h.)180 hitaben söylediği şu söz de nehyin duâ anlamına örnektir:

172
Âli İmrân, 3/8; el-Beyzâvî, Tefsîrü’l-Beyzâvî, Dersaadet Yayınları, İstanbul, I, 150; es-Sübkî, a.g.e., I-
II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; Nahle, a.g.e., s. 88; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 109; Bolelli, a.g.e., s.
214; Akdemir, a.g.e., s. 153.
173
Haşr, 59/10; ez-Zemahşerî, el-Keşşâf, (thk. ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve diğerleri), Mektebetü’l-
‘Ubeykân, Riyad, 1998, VI, 82.
174
İyi bir methiye şâiri olan Müslim b. Velîd’in hayatı için bkz. İbn Kuteybe, eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ’, (thk.
Ahmed Muhammed Şâkir), Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire, 1982, II, 832.
175
Hayatı için bkz. Hayreddin ez-Ziriklî, el-A‘lâm, İkinci Baskı, Matbaatu Kustasus, Kahire, 1954, IX,
43-44.
176
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 185; Bolelli, a.g.e., s. 214.
177
Kasîdetü’l-bürde’siyle tanınan ve muhadram şairlerden olan Ka’b b. Züheyr b. Ebi Sülmâ için bkz.
Dîvânu Ka’b b. Züheyr, (haz. Ebu Saîd el-Askerî), Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1994, s. 7-21.
178
Matlûb, a.g.e., III, 344; Nahle, a.g.e., s. 88-89; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 351; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991.
179
Tam adı Ebu Ubâde el-Velîd b. Ubeyd b. Yahya et-Tâî olan el-Buhtûrî, el-Hamâse adlı eseriyle
tanınır. Hakkında bkz. İbnü’l-‘İmâd, a.g.e., III, 348-351.
180
Hayatı için bkz. ez-Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, (thk. Şuayb Arnaut ve diğerleri), Üçüncü Baskı,
Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1985, XII, 540; İbnü’l-İmâd, a.g.e., III, 326.

35
 " ِ‫َ َُد‬Kََْ ٍ‫ْرُوز‬,َ‫اً وَﻥ‬$ََ‫ أ‬، ُzُ‫ ُُور‬5َCُ‫ٍ ی‬hَْ ِْ ُ%ْEَ‫َ ﺕ‬P " “Mutluluğu dâim
olan bir hayat ve daima yenilenen bir Nevrûz senden uzak olmasın.”181

- el-Mütenebbî (ö. 354 hicrî),182 Seyfüddevle’nin kızkardeşi vefat ettiğinde, onu

teselli etmek için yazdığı mersiyesinde şunu söylemiştir:

" ِ‫ََب‬a‫َ ﻝ‬/َْ‫َْنَ اﻝ‬.َ‫َََْ آ‬L ‫ إِذَا‬، َYَ‫ِی‬$ْ‫ إن أَی‬Hِ‫َ اﻝَﻝ‬Kََْ‫ “ " &ََ ﺕ‬Geceler sana
bir uğursuzluk getirmesin! (vermesin!). Çünkü onlar çok zayıf bir bitki gibi olsalar da
vurdukları zaman, senin gibi köklü bir ağaca benzeyen bir hükümdarı bile yere
serebilirler.”183

- Yine el-Mütenebbî, bir methiyesinde şöyle söylemiştir:

َِ‫ْمٍ َﺕ‬,َ: ِV‫ آَِی‬i%ُ‫ وَﺕَُوكَ آ‬، ْVِYِ ‫ْرِي‬2ُ-‫ََُءِ واﻝ‬C‫َ اﻝ‬iJَYُ َ‫" أ‬

" َِ9‫َا‬,ْ‫َءِ اﻝ‬S‫ِ اﻝ‬H& Hiَِ2ُْ‫َ ﺕ‬P ، ُbُِ3َFَْ‫َ َ أ‬Kََْ َ‫ْ ِْ ﺙََي‬Nُ‫ﺥ‬

“Ey (rakiplerini şeref ve cömertliğine ulaşmaktan) aciz bırakan ve onları

böylece gülünç duruma düşüren ve her topluluğun en şereflisini kınanmış halde bırakan
vezir(Hâcib)!/ Benim senin hakkında gücüm yettiğince yaptığım bu övgüyü (kasideyi )
kabul et. Seni gerektiği gibi övme sorumluluğunu bana yükleme. (Seni gerektiği gibi
övemediğim için beni mazur gör. Çünkü ben buna güç yetiremem.)”184

- Ebu Firâs (ö. 357/967)185, Seyfüddevle’ ye (ö. 356/963)186 hitaben şu sözü

söylemiştir:

181
Nahle, a.g.e., s. 89.
182
Tam adı Ebu’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyn b. el-Hasen olan el-Mütenebbî’nin hayatı için bkz. el-
Ma‘arrî, Şerhu Dîvâni Ebi’t-Tayyib el-Mütenebbî, (thk. Abdülmecid Diyâb), İkinci Baskı, Dâru’l-Maârif,
Kahire, 1992, I, 77.
183
Nahle, a.g.e., s. 89; İbn Eflîlî, Şerhu şi‘ri’l-Mütenebbî, (thk. Mustafa Aleyyân), İkinci Baskı,
Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998, III, 104.
184
‘Atîk, a.g.e., 80. Her ne kadar Abdülazîz ‘Atîk bu iki beyti peş peşe verse de divanın bizim baktığımız
nüshasında arada birkaç beyit daha vardır. Bkz. Dîvânu Ebi’t-Tayyib el-Mütenebbî, (tsh. Abdülvehhab
A‘zâm), Dâru’z-Zehrâ, Beyrut, 1978, s. 114.
185
Tam adı, Hâris b. Ebi’l-‘Alâ’ Said b. Hamedân et-Tağlibî el-Hamedânî’dir. Künyesi olan Ebu Firâs,
Aslanın isimlerindendir. Hakkında bkz. Dîvânu Ebî Firâs el-Hamedânî, (şrh. Halil Düveyhi), Dâru’l-

36
 " ُ‫ْب‬$َ‫َادِثِ اْ)َیمِ ﻥ‬,َِ‫ِ ﻝ‬bِ ، ٍ{‫َِی‬9 ٍ^َْ: ََ ْ%ِ-َْ‫" &ََ ﺕ‬ “Yaralı kalbe
yüklenme! Çünkü feleğin cilveleri onda derin bir iz bıraktı.”187

- en-Nâbiğa ez-Zübyânî (ö. m. 604)188, Hîre Kralı Nu‘mân b. el-Münzir el-

Lahmî’den (ö. m. 608)189 hem özür dilemek, hem de onu methetmek için şu beyti
söylemiştir:

" ُ‫َْب‬9َ‫ِ اﻝ@َرُ أ‬bِ }Hِْ3َ ِ‫ إِﻝَ اﻝس‬، Hِ‫َﻥ‬cَ‫ِ آ‬$َِ,ْ‫ ِﻝ‬Hiَ‫ُْآ‬Fَ‫" &ََ ﺕ‬ “Bana olan
tehdidini sürdürme, eğer beni affetmezsen insanların gözünde uyuz olmuş ve bu yüzden
katran sürülerek işaretlenmiş bir deve gibi olurum.” 190

- Muâsır şâirlerden biri191 Allah’a yalvararak şöyle demiştir:

" ٍَِ‫َنِ
َُْ ﺥ‬2‫َجِ اﻝ‬JِDِ ، Hi‫ِﻥ‬vَ& ِ‫َن‬2‫ ِإﻝَ اﻝ‬HِِْCَ‫َ ﺕ‬P " “ Beni zamanla

(felekle ) baş başa bırakma, ben zamanın yollarından bî-haberim.”192

2. Nasihât ve İrşâd

Nehiy; bilgi, tecrübe ve basiret sahibi insanlardan ihtiyacı olan diğer insanlara
olduğu zaman bu anlama gelir.193 Talep, görünürde nehiy şeklinde olup gerçekte ise
nasihât ve irşâd anlamındadır.194 Nehiy bu durumda insanlara, hareket ve davranış
tarzlarını gösterme manasını ifade eder.195Örnekler:

Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1991, s. 49; Abbas İbrahim, Şerhu dîvâni Ebi Firâs el-Hamedânî, Dâru’l-Fikri’l-
‘Arabî, Beyrut, 1994, s. 5.
186
Asıl adı, Ebu’l-Hasen Ali b. Abdillah b. Hamdân’dır. Hayatı için bkz. ez-Zehebî, a.g.e., XVI, 187-189.
187
Dîvânu Ebi Firâs el-Hamedânî, s. 49; ‘Atîk, a.g.e., s. 80. ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352.
188
Ziyâd b. Muâviye b. Dibâb b. Câbir b. Yerbû’ b. Ğayz b. Mürre b. ‘Avf b. Sa‘d b. Zübyân. Künyesi
Ebu Umâme’dir. Bkz. İbn Sellâm el-Cumahî, Tabakât, (şrh. Mahmud Muhammed Şâkir), Matbaatü’l-
Medenî, Kahire, 1974, I, 51. Daha geniş bilgi için bkz. Dîvânü’n-Nâbiğa ez-Zübyânî, (şrh. Hannâ Nasr el-
Hıttî), Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1991, s. 11.
189
Nu‘mân b. el-Münzir b. İmruü’l-Kays el-Lahmî için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e.,, IX, 10.
190
Dîvânü’n-Nâbiğa ez-Zübyânî, s. 24-25; ‘Atîk, a.g.e., s. 81; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 351-352; Bekrî Şeyh
Emin, a.g.e., I, 110.
191
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
192
‘Atîk, a.g.e., a.y.
193
Nahle, a.g.e., s. 90.
194
Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, a.y.
195
Bolelli, a.g.e., s. 213.

37
 - " ْVُ‫ْآ‬mُ.َ‫ْ ﺕ‬VُCَ‫َ ﻝ‬$ُْ‫ا َْ أَﺵَْءَ إِنْ ﺕ‬,ُ‫َﻝ‬cْ.َ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ َأی‬ “ Ey iman
edenler! Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın!…” 196

- " ُA‫ُ ا‬bَ-َ َ-َ‫ُ^َ آ‬FْCَ‫ْبَ آَﺕِ^ٌ أَنْ ی‬cَ‫َ ی‬Pَ‫ “ " و‬Hiçbir kâtip Allah’ın kendisine
öğrettiği (emrettiği) gibi yazmaktan geri durmasın! (her şeyi olduğu gibi yazsın!)” 197

- Ebu’l-‘Alâ’ el-Ma‘arrî (ö.449/1057)198 şöyle demiştir:

" ‫ِي‬$ُْ‫َءِ ﺕ‬YَD5.‫َ اﻝ‬dََِ‫ِن ﺥ‬vَ& ، َ‫ﻥَی‬$‫ِ اﻝ‬%ْ‫ْ ِإﻝَ أَه‬jِْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫“ " و‬Alçak kimselerle
beraber oturma! Zira beyinsizlerin huyları (başkasına da) sirayet eder.”199

- Yine Ebu’l-‘Alâ’ el-Ma‘arrî, bir beytinde şöyle demiştir:

" ُUَِْ‫َ اﻝ‬Vَ‫ْﺙ‬cَ-ْ‫ اﻝ‬Pِ‫ُكَ إ‬$ِDُ‫ &ََ ی‬، ٍ‫ِب‬Nَ‫َ آ‬Pَ‫ْقٍ و‬$ِ‫َ ﺹ‬
َ َDَِْ‫َ ﺕ‬P " “Doğru da
olsa yanlış da olsa yemin etme! Çünkü yemin ancak seni günaha sokar.”200

- Ahmet Şevkî (1868–1932),201 akıllı ve basiret sahibi insanlara hitaben şöyle

demiştir: " ِbِ‫ﻝ‬Yُ9 ِْ ِ‫َِْم‬G‫ُ`َِ ُ ا‬-َ& ، ْVِYِْYَ9 َ‫َِ و‬Dِ9ُْ-ِْ‫ا ﻝ‬,َُ-ْ.َ‫َ ﺕ‬P " “ Gevezelere
ve onların cehaletine kulak vermeyin! Çünkü İslamın belası cahillerinden
202
gelmektedir.”

- el-Mütenebbî (ö. 354 h.) bir beytinde şöyle demiştir:

196
Mâide, 5/101; ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 300; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Nahle,
a.g.e., s. 90; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158; Bolelli, a.g.e., s. 213-214; Akdemir, a.g.e., s. 154. es-Sübkî,
bu ayetin “tahrîm” anlamında olduğunu söylemiştir. Bkz. es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559.
197
Bakara, 2/282; ez-Zemahşeri, a.g.e., I, 512; Matlûb, a.g.e., III, 345; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; Bolelli,
a.g.e., s. 213.
198
Ebu’l-‘Alâ’ Ahmed b. Abdillah b. Süleyman b. Muhammed et-Tunûhî el-Ma‘arrî, 363/973 tarihinde
doğdu. Hayatı için bkz. el-Ma‘arrî, Dîvânu Sakti’z-Zend, (nşr. Ömer Faruk Tabba), Dâru’l-Erkam,
Beyrut, 1998, s. 7-13.
199
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 185; Nahle, a.g.e., s. 90; ‘Atîk, a.g.e., s. 82; ez-Zevbe‘î, a.g.e.,
a.y.; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 110-111, Bolelli, a.g.e., s. 213-214;
Akdemir, a.g.e., s.154.
200
el-Meydânî, a.g.e., I, 233; Matlûb, a.g.e., III, 345; Nahle, a.g.e., s. 90.
201
Ahmed Şevkî b. Ali b. Ahmed Şevkî. Mısırlı olup son devir Arap şairlerinin en meşhurudur. Hayatı
için bkz. Dîvânu Ahmed Şevkî: Şevkiyyât, (thk. İmil E. Kebba), Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1995, I-II, 5-11.
202
‘Atîk, a.g.e., s. 82; Nahle, a.g.e., s. 90; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 111; Akdemir, a.g.e., s. 154.

38
 " ِ‫م‬,ُJ5‫َ دُونَ اﻝ‬-ِ ْ/َْ@َ‫ &ََ ﺕ‬، ِ‫ ﺵََفٍ َُوم‬Hِ& َ‫" إِذاَ
ََْت‬ “ Bir şerefe
ulaşmayı amaçladığında, yıldızlardan aşağı olan şerefle kanaat etme!( Mutlaka onun en
yücesine ulaşmaya çalış.)”203

- Bir şâir204 de şöyle demiştir:

" ِ‫ََات‬.َْ‫َ اﻝ‬Vِ‫رِثُ دَا‬,ُ‫َْ وَﺕ‬Dَ‫ ﺕ‬، ٌ‫ة‬Nَ‫ْ ََدِكَ ﻝ‬

َ َKََYَْ‫َ ﺕ‬P "

“ Geçici ve seni ebedî nedâmetlere (pişmanlıklara) sevk edecek (düşürecek)

olan hiçbir lezzet, seni âkıbetini düşünmekten (âkıbetin için çalışmaktan)
alıkoymasın!”205

- et-Tuğrâî (ö. H.514)206 bir beytinde şöyle demiştir:

" ُ‫َ اْ)َدَوَاتُ وَاْ)ََْب‬%ََCَFَ‫ ﺕ‬، ْ‫َ أَن‬%َْ: ِ^ِ‫ََاﺕ‬-ْ‫ََ إِﻝَ اﻝ‬-ْ3َ‫َ ﺕ‬P "

“ Araçlar ve sebepler tamamlanmadan yüksek makamlara sakın tamah

207
etme!” Bu beyit ismini tespit edemediğimiz bir şaire ait olan şu mısra ile aynı
anlamdadır: “Tahsîl-i kemâlât, kem âlât ile olmaz.”

- Halid b. Safvân (ö. 135/752-53)208 bir beytinde şöyle demiştir:

" َYِْ‫هَ ِْ

َِْ أَه‬,ُُْ3َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ و‬، َYِِ‫
َِْ ﺡ‬Hِ& ِ‫َت‬9َْ‫ا اﻝ‬,ُُْ3َ‫ ﺕ‬P
َ " “

İhtiyaçlarınızı, olmadığı yerden ve ehil olmayanlardan istemeyiniz.”209

203
el-Ma‘arrî, a.g.e., II, 455-456.; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 669; Nahle, a.g.e., s. 90; ‘Atîk, a.g.e., s. 82.
Mütenebbî bu beytini, Antakya’da bir mağarada öldürülen iki atının üzerine yas tutarken söylemiştir.
Bkz. el-Ma‘arrî, Şerhu dîvâni Ebi’t-Tayyib el-Mütenebbî, II, 455-456.
204
Şâiri ilgili kaynaklarda bulamadık.
205
Nahle, a.g.e., s. 90.
206
Müeyyidüddîn Ebu İsmâîl el-Huseyn b. Ali ibn Muhammed b. Abdissamed el-Esbahânî, şair olup
“Dîvânü’l-inşâ’ ” adlı eseri ve “Lâmiyetü’l-‘acem” adlı kasidesi meşhurdur. Hakkında bkz. ez-Zehebî,
a.g.e., XIX, 454-455; İbnü’l-‘İmâd, a.g.e., VI, 68-70.
207
‘Atîk, a.g.e., s. 82; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353.
208
Tam adı, Ebû Safvân Hâlid b. Safvân b. Abdillah b. Amr et-Temîmî el-Minkârî’dir. İbnü’l-Ehtem diye
de anılır. Aslen Basralı olup belâgatıyla ünlü bir hatiptir. Hakında bkz. İbn Kuteybe, a.g.e., II, 633; ez-
Zehebî, a.g.e., VI, 226.
209
ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352-353.

39
 3. İltimâs

Aynı seviyede olan iki şahıstan birinin diğerinden bir fiilin yapılmamasını
istemesidir. Diğer bir deyişle; talep, isti‘lâ yoluyla değil de tesâvî yoluyla olursa, buna
iltimâs denir. Eğer nehiy nezâket, kibarlık veya centilmenlik yoluyla olursa iltimâs
anlamındadır. Bu da kardeşten kardeşe olabildiği gibi, arkadaştan arkadaşa da
olabilir.210

Örnekler:

- Hz. Hârûn (a.s), kardeşi Hz. Mûsâ (a.s.) için şöyle demiştir:

" َِ-ِ‫ﻝ‬e‫ْمِ اﻝ‬,َ@ْ‫َ اﻝ‬/َ HَِْْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫َاءَ و‬$َْ)ْ‫َ ا‬Hِ ْIِ-ْnُ‫" &ََ ﺕ‬ “ …Sen de

düşmanları bana güldürme ve beni bu zalim kavimle beraber tutma! ” 211

- Hz. Hârûn (a.s)’un, kardeşi Hz. Mûsâ (a.s.) için söylediği şu söz de buna

örnektir. " Hِْ‫َ َِأ‬Pَ‫ و‬HِFَِِْ ْNُ‫ْﺥ‬cَ‫َ ﺕ‬P ‫َلَ یََْ أُم‬: " “ ( Hârûn ) Ey annemin oğlu! dedi,
saçımı ve sakalımı tutma!...” 212

- Ebu Tayyib el-Mütenebbî (ö. 354 hicrî), Seyfüddevle (ö. 356/963)213

hakkında şöyle demiştir:

" ِdَFْnَ‫ُْ ی‬3‫ُ اﻝ‬bَ‫ْآَْ ﻝ‬Nُ‫َ ی‬Fَ ٌ‫َع‬Jُ‫ ﺵ‬، ُb‫ِﻥ‬vَ& ُ‫ل‬,ُ:َ‫ َ أ‬zُ َaُِْ‫ “ " &ََ ﺕ‬Söylediklerimi
ona ulaştırmayınız. Çünkü o cesurdur. Ne zaman ki (mızrak…v.s. ile) yaralama ona
zikredilse, o savaşmaya özlem duyar.”214

- Ebul-‘Alâ’ el-Ma‘arrî (ö.449/1057) şöyle demiştir:

210
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 153; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 428; Matlûb, a.g.e., III, 345; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 669;
Nahle, a.g.e., s. 89; ‘Atîk, a.g.e., s. 81; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 110; Mehmet
Rifat, a.g.e., s. 177; Tâhirül-Mevlevî, a.g.e., s. 65; Bolelli, a.g.e., s. 214; Akdemir, a.g.e., s. 153.
211
A‘râf, 7/150; el-Beyzâvî, a.g.e., I, 361; el-Meydânî, a.g.e., I, 232.
212
Tâhâ, 20/94; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 245; Matlûb, a.g.e., III, 345; Nahle, a.g.e., s. 89; ‘Atîk, a.g.e., s. 81;
ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991; Bolelli, a.g.e., s. 215.
213
Ebu’l-Hasen Ali b. Abdullah b. Hamdân Seyfüddevle, Hamdân (Hamedân) devleti hükümdarıdır.
Hakkında bkz. es-Se‘âlibî, Yetîmetü’d-dehr, (thk. ve şrh. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid), İkinci
Baskı, Matbaatü’s-Saâde, Kahire, 1956, I, 27; ez-Zehebî, a.g.e., XVI, 187-189; ez-Ziriklî, a.g.e., V, 118.
214
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 185; ‘Atîk, a.g.e., s. 81; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; Bolelli, a.g.e.,
s. 214-215.

40
 " َِDَFْaُ َُْ
ٌ^ْ‫َ ذَﻥ‬Kِ‫ِن ذَﻝ‬vَ& ، ٍ ََِ‫ْمَ ﻥ‬,َ‫ ی‬Hiَ i.‫ِیَ اﻝ‬,ْ3َ‫َ ﺕ‬P" “ Musibet anında
benden sırrını gizleme. Çünkü bu bağışlanmayacak bir günahtır.” 215

- Muâsır bir şâirin216 şu sözü de buna örnektir:

" َِ2‫َ ََ اﻝ‬.ُْ‫َتَ أَنْ ﺕ‬Yَْ‫َتَ ه‬Yَْ‫ ه‬، ْVُCَ‫َدﺕ‬,َ Hِِ.ُْ‫َ ی‬$ُْْ‫ا اﻝ‬,َُ.َْ‫َ ﺕ‬P "

“ Uzaklığın sevginizi unutturacağını sanmayın. Zamanla sevginizin unutulması

ne kadar uzak!”217

- İbn Zeydûn (ö. 463/1071) 218 bir beytinde şöyle demiştir:

" َiُِ-‫ْيُ اﻝ‬c‫َ

ََ اﻝ‬-َ‫ﻝ‬k ْ‫ إن‬، َ‫ُﻥ‬iَaُ‫ْ َ ی‬VُCَ‫ْی‬cَ‫ا ﻥ‬,َُ.َْ‫َ ﺕ‬P " “ Her ne kadar
ayrılık sevdiklerimizi değiştirse de bunun bizi değiştireceğini sanmayın.”219

- Ebu Firâs (ö. 357/967) kendi dengine hitâben şöyle söylemiştir:

" Hِ‫َ وَ ﺵََا‬i`‫ُ اﻝ‬Iِْ ْNُ Hََِk ، َY‫ِﻥ‬vَ& ‫ِي‬$ِْ َ‫َ اْﻝَْب‬Dِ`َ‫ “ " &ََ ﺕ‬Sakın
bana savaşı tanımlamayın! Çünkü gençliğimi feda ettiğimden beri, savaş benim
yiyeceğim ve içeceğimdir.”220

- İmruü’l-Kays’ın (ö. m. 540 civarları )221 şu sözü de nehyin iltimâs anlamına

örnektir:

215
et-Tebrîzî-el-Batalyevsî-el-Hârizmî, Şürûhu Sakti’z-zend, (thk. Taha Hüseyin ve diğerleri), Dâru’l-
Kavmiyye, Kahire, 1945, I, 132-132; Matlûb, a.g.e., III, 345; el-Meydânî, a.g.e., I, 232; el-Merâğî, a.g.e.,
s. 74; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352.
216
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
217
‘Atîk, a.g.e., s. 81; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 669.
218
Tam adı, Ebü'l-Velid Ahmed b. Abdullah b. Ahmed b. Gâlib b. Zeydûn el-Mahzumî’dir. Kurtubalı
(Endülüslü) olup asrının en önemli şâirlerindendir. Hayatı için bkz. ez-Zehebî, a.g.e., XVIII, 240; Dîvânu
İbn Zeydûn, (thk. Hannâ Fâhûrî), Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1990, s. 15-20.
219
Dîvânu İbn Zeydûn, s. 388; Nahle, a.g.e., s. 89; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 110.
220
Ebu Firâs, iki buçuk yıl vücudunda ok temreni (okun ucundaki demiri) taşır halde esarette kaldı. Sonra
hastalıktan dolayı affedildi. İşte o bu halde iken yarasından dolayı çektiği eziyetle övünerek bu beytini
söylemiştir. Bkz. Dîvânu Ebî Firâs el-Hamedânî, s. 51; Şerhu Dîvâni Ebî Firâs el-Hamedânî, s. 29;
‘Atîk, a.g.e., s. 81.
221
Tam adı, Ebu Vehb Hunduc b. Hucr b. Haris b. Amr b. Hucr İmruü’l-Kays’tır. Cahiliye devrinin en
tanınmış Arap şairlerindendir. Hayatı için bkz. Dîvânu İmrii’l-Kays, (thk. Hannâ Fâhûrî), Dâru’l-Cîl,
Beyrut, 1989, s. 16.

41
 " ‫َرَا‬Nَُْ& َ‫ت‬,ُ-َ‫ً أَوْ ﻥ‬Cُْ ُ‫ ﻥَُوِل‬، َ-‫َ إِﻥ‬Kَُْ ِKَْ‫َ ﺕ‬P ُb‫ُ ﻝ‬Iُْ@َ& " “ Ona dedim ki
gözlerin ağlamasın. Çünkü biz mülk için çabalarız veya ölürüz. Ölümden dolayı da
ma’zûr sayılırız.” İmruü’l-Kays, bu beyitte arkadaşını ağlamaktan vazgeçirmeye
çalışıyor.222

- Ömer b. Ebî Rebî‘a’nın (ö. h. 93 civarı)223 kızına söylediği şu sözü de nehyin

iltimâs anlamına örnektir:

" HِْFَ: ْVُCَ‫ ﻝ‬5%َِ‫َ ی‬P Hi‫ِﻥ‬vَ& ,ِKَْ‫ إِﻝ‬، HِFَََ‫ِ ﺹ‬Iْ‫ إِنْ رَأَی‬HُِِFْ@َ‫ “ " &ََ ﺕ‬Sana olan
aşkımdan (aşırı sevgimden) dolayı beni öldürme. Çünkü benim kanım (katlim) size helal
değildir.”224

4. Âkıbeti Bildirme ( َِِ َ

ْ‫ا‬ ُ‫) ََ ن‬

Nehyin bu anlamı, herhangi bir eylemde bulunanın, bunu yaptığı takdirde onu
bekleyen sonunu bildirmektedir. Bu bazen tehdit anlamında olabildiği gibi, bazen de
müjde anlamındadır.

Örnekler:

- " ً‫َاﺕ‬,َْ‫ِ أ‬A‫ِ ا‬%ََ Hِ& ‫ا‬,ُِFُ: َ‫ِی‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫ ﺕ‬P‫“ " و‬Allah yolunda öldürülenleri
225
sakın ölüler sanma!...” Bu âyetten kasıt, temiz/pâk olan şehidlerin akibetini ve
onların içine düştükleri nimetleri açıklamaktır.226

222
Dîvanu İmrii’l-Kays, s. 339; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158. İmruü’l-Kays, bu beytin de içinde
bulunduğu kasidesini, Bizans Kayseri Justinianus (483-565) ile görüşmek için gittiği İstanbul
yolculuğunda yazmıştır. Bu kasidesinde, İstanbul’a olan uzun yolculuğundaki bazı olayları anlatır. Bkz.
Dîvânu İmrii’l-Kays, s. 330.
223
Ebu’l-Hattâb Ömer b. Abdullah b. Ebî Rebî‘a el-Mahzûmî el-Kureşî, İslami dönem şairlerindendir.
Hicri 23’te doğmuş, 93 civarında da vefat etmiştir. Hayatı için bkz. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid,
Şerhu Dîvâni Ömer b. Ebi Rebî‘a, Dördüncü Baskı, Dâru’l-Endelüs, Beyrut, 1988, s. 8.
224
Muhammed M. Abdülhamid, a.g.e., s. 346; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 110.
225
Âli İmrân, 3/169; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; İbn Aşur, a.g.e., IV, 165; el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Bolelli,
a.g.e., s. 217; Akdemir, a.g.e., s. 155.
226
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 190.

42
 - " َ‫ن‬,ُ-ِ‫ﻝ‬e‫ُ اﻝ‬%َ-َْ‫ ی‬-َ ًِ&َ
َA‫ََ ا‬.َْ‫ ﺕ‬P‫( “ " و‬Resûlüm!) Sakın, Allah’ı
zalimlerin yaptıklarından habersiz sanma!...”227 Buradaki nehiyden kasıt herhangi
birine hitâb etmek değil, zâlimlerin âkibetini bildirmektir.228

-" ْVُYَ.ُDْ‫ْ أَﻥ‬Vُ‫َه‬.ْ‫َﻥ‬cَ& َA‫ا ا‬,ُ.َ‫ِیَ ﻥ‬N‫ا آَﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Allah’ı unutan ve bu yüzden
Allah’ın da onlara kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın.”229 Buradaki nehiy,
onları dinden yüz çevirmekten ve takvâdan (Allah korkusundan) uzaklaşmaktan
sakındırmak için zikredilmiştir.230

5. Ümitsizliğe Düşürme ( 
ُ ِْ‫) ا‬

Nehyin te’yîs anlamı, mütekellime göre, muhatabın güç ve kuvvetinde

olmayan veya muhâtaba faydası olmayan bir işten muhâtabı menetmek ve alıkoymak
için kullanılır.231

Örnekler:

-" ْVُCِ‫َﻥ‬-‫َ إِی‬$َْ ْVُ‫َْﺕ‬Dَ‫ْ آ‬$َ: ‫ِرُوا‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P " “ Boşuna özür dilemeyin! Çünkü siz iman
ettikten sonra tekrar kâfir oldunuz…”232 Bu âyetteki nehiy, tartışmayı giderme ve

özürlerinin boşuna olduğu anlamındadır. " ْVُCِ‫َﻥ‬-‫َ إِی‬$َْ ْVُ‫َْﺕ‬Dَ‫ْ آ‬$َ: " cümlesi, ‫ِرُوا‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P "
" cümlesinin illeti olup kullanılan nehyin sebebidir.233

227
İbrâhîm, 14/42; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; el-Bâbertî, a.g.e., s. 365; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIII, 245-246;
Matlûb, a.g.e., III, 346; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353. Bu ayetteki nehyin, süreklilik ve sebat anlamında
olduğunu söyleyenler de vardır. Bkz. et-Teftâzânî, a.g.e., s. 428; el-Hâşimî, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e.,
155.
228
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 190.
229
Haşr, 59/19; Mustafa Sânû Kutub, Mu‘cemu mustalahâti usûli’l-fıkh, (thk. Muhammed Revvâs
Kal‘acî), Dâru’l-Fikr, Dımaşk, 2000, s. 455.
230
İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXVIII, 112.
231
Nahle, a.g.e., s. 91; ‘Atîk, a.g.e., s. 83-84; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 112.
232
Tevbe, 9/66; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; el-Bâbertî, a.g.e., 365; es-Suyûtî, a.g.e., s. 894; el-Hâşimî, a.g.e.,
a.y.; el-Meydânî, a.g.e., I, 234; Matlûb, a.g.e., III, 345; ‘Atîk, a.g.e., s. 84; ez-Zevbe‘î, a.g.e., a.y.; Bolelli,
a.g.e., s. 216.
233
İbn ‘Aşûr, a.g.e., X, 252.

43
 -" َ‫ْم‬,َْ‫ِرُوا اﻝ‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫َ اﻝ‬Y5‫َی‬cَ‫ “ " ی‬Ey kafirler! Bugün özür dilemeyin!...
”234

- Bir şâir235 şöyle demiştir: ِْ َIْ.ََ& ِbْ‫َی‬$َ‫َى ی‬$َِ ، ًYiَnَFُ َ َDَْJِ‫َ ﻝ‬Lَِْ‫َ ﺕ‬P
" ِzِ‫َاد‬$ْ‫" أَﻥ‬ “Cömertlik konusunda Cafer’e benzeşmeye kalkışma! Çünkü sen onun dengi
değilsin.”236

- Yine aynı şâir şöyle demiştir:

" ‫ا‬,َُْFَ‫َبِ وَی‬Fِ‫لِ اﻝ‬,ُk ِْ َ^َْFَFَ& ، ْVِYَِِk ََْ

َ‫َِ اﻝس‬2ُْ‫" &ََ ﺕ‬ “

İnsanları kabiliyetleri (tabiatları) dışında bir şeyi yapmaya zorlama! Bu aşırı istekten
dolayı sen de yorgun düşersin onlar da.”237

- Şiir yazmaya çalışıp da kendisinde şiir kabiliyeti ve yeteneği olmayan birine:

" ِْin‫َ اﻝ‬Vْeَ‫َ ﺕَُوِلْ ﻥ‬P " “ Şiir yazmaya çalışma!” demek de nehyin ümitsizliğe

düşürme anlamındadır.238

- Bir şâir239 de şöyle demiştir:

" َbََFْ‫ْتِ أًَْا إِذَا َ اﺵ‬cَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ و‬، ِ‫َاب‬.‫عُ اﻝ‬,ُ-َ‫َ ﻝ‬Kََْ$ْEَ‫" &ََ ی‬ “ Serâbın

parlaması seni aldatmasın! Hakikatini bilmediğin (âkıbetinden emin olmadığın) karışık

işlere de girme.”240 Yani bu şekilde önünü sonunu düşünmeden bir işe atılan kimsenin
durumu, çölde serap gören kimsenin su diye kumları avuçlamasına benzer.

- el-Mütenebbî (ö. 354 hicrî), Seyfüddevle (ö. 356/963)’yi överken şöyle

demiştir: " ‫ا‬,ُ-ِFُ‫اً ﺥ‬$َ‫ْ ی‬Vُ‫َه‬Eَْcِ َ‫َِام‬Cْ‫ اﻝ‬x‫ إِن‬، ِbِFَ‫َ رُؤْی‬$َْ ً-‫َُّْ آَِی‬3َ‫َ ﺕ‬P " “ Onu

234
Tahrîm, 66/7; ez-Zemahşerî, a.g.e., VI, 162; Nahle, a.g.e., s. 91; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158;
Akdemir, a.g.e., s. 154.
235
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
236
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 186; Nahle, a.g.e., s. 91; ‘Atîk, a.g.e., s. 83-84; Bekrî Şeyh Emîn,
a.g.e., I, 112; Bolelli, a.g.e., s. 216.
237
Nahle, a.g.e., a.y.
238
‘Atîk, a.g.e., s. 84.
239
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
240
el-Merâğî, a.g.e., s. 74; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 159.

44
(Seyfüddevle’yi) gördükten sonra cömert kimse arama. Cömertler en cömert ile son
bulmuştur.”241

6. Temennî

Bu durumda nehiy, birisinden bir şeyi yapmamasını temenni etmek manasını

ifade eder. Nehiyde temenni, genellikle gayri âkil şeyler için kullanılır.242

Örnekler:

-" ‫ب‬
ُ َn‫َ اﻝ‬Y5‫ْ أَی‬%َ‫َ ﺕَْﺡ‬P " “ Ey gençlik, göçüp gitme! ”243

- Bir şair244 şöyle demiştir: " ِ/ُْ3َ‫َ ﺕ‬P ْUِ: ُ{ُْ‫ یَ ﺹ‬، ْ‫ْمُ زُل‬,َ‫ْ یَ ﻥ‬%ُk ُ%َْ‫“ " یَ ﻝ‬
Ey gece, uzun ol! Ey uyku, kaybol! Ey sabah, dur, doğma!”245

- Ebu Nüvâs ( ö. 199?/814?)246, Halife el-Emin’i (ö. 198/813) överek şöyle

demiştir:

ِ‫آِْ ِن‬5‫ِ وَ اﻝ‬bِFَ‫ُ رَاﺡ‬%ِْ@َ‫ﺕ‬ ، ًCَِ Hِaَُْ‫ أَوْ ﺕ‬Hَِcْ.َ‫َ ﺕ‬P ُ‫" یَ ﻥَق‬

" ِ‫َن‬.ْ‫َلِ إِﻥ‬Sْ-ِ‫ ﺕ‬Hِ& َdَْEْ‫ اﻝ‬Hِِ-ْJَFْ.َ‫ﺕ‬ ، ً َ-ِ‫َ َﻝ‬%ْ‫ِ اﻝﺡ‬bَْ‫ إِﻝ‬Hi3َُ‫َ ﺕ‬Fَ

“ Ey deve! Elinin ayasını öpmek, Rüknü’l-(Yemânî)’yi öpmek ile eşit olan

hükümdara ulaşıncaya kadar usanma! Sen ne zaman yükü sapasağlam onun yanına
atsan (bıraksan), halkın, bir insanın suretinde toplanmış olduğunu görürsün.”247

241
Dîvânu Ebi’t-Tayyib el-Mütenebbî, s. 340; Matlûb, a.g.e., III, 345; Nahle, a.g.e., s. 91; ‘Atîk, a.g.e., s.
84; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353.
242
Nahle, a.g.e., s. 89; ‘Atîk, a.g.e., s. 81; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 111;
Bolelli, a.g.e., s. 215.
243
es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559.
244
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
245
el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Nahle, a.g.e., s. 89-90; ez-Zevbe‘î, a.g.e., a.y.; Akdemir, a.g.e., s. 154.
246
Tam adı, Ebu Ali Hasan b. Hani’ b. Abdülevvel Ebu Nüvâs’tır. Bkz. İleyya Selim Hâvî, Şerhu Dîvâni
Ebi Nüvâs, eş-Şeriketü’l-‘Âlemiyye, Beyrut, 1987, s. 5.
247
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 185; Nahle, a.g.e., s. 89; Bolelli, a.g.e., s. 215.

45
 - el-Hansâ (ö. 24/646)248, kardeşi Sahr için yazdığı mersiyesinde şöyle

demiştir: " ‫َى‬$‫ِْ اﻝ‬Eَ`ِ‫َِنِ ﻝ‬Cَْ‫َ ﺕ‬Pَ‫ أ‬، ‫َا‬$ُ-ْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫دَا و‬,ُ9 Hََْ َ‫" أ‬ “ Ey gözlerim!
Cömertçe gözyaşınızı dökün, kurumayın. Cömertliğin Sahr’ına ağlamaz mısınız?”249

- Muâsır bir şâir250 şöyle demiştir:

" ْ‫َِة‬Sَ‫مٍ آ‬,ُ-ُ‫َ ِْ ه‬jْD‫ُ اﻝ‬Nِ@ُْ‫ ی‬، ٍَِْ َuَ‫َ ﺕ‬P َُْk َ‫ِ ی‬b‫ “ " إِی‬Hadi öt ey kuş!
Gönlümü birçok kederden kurtaracak nağmeni esirgeme!”251

- Bir şâir252 de şöyle demiştir:

" HِLَ‫ِن اﻝَِْ^َ َََْ ر‬vَ& ، Hِuَ@َْ‫َ ﺕ‬P ِjْ‫" وَ یَ ﻝََْ َ ا)ُﻥ‬ “ Ey vuslat gecesi,

geçip gitme! Çünkü sevgili bizden hoşnuttur.”253

7. Tehdit

Tehdit, mütekellimin (konuşan kişinin), makam ve mevki yönünden

kendisinden daha aşağıda bulunan muhâtabının yapıp da kendisinin razı olmadığı bir
fiilde, muhâtabı korkutmak için kullanılır. Diğer bir deyişle; mütekellim, kendisinden
makam ve mevki yönünden daha aşağıda olan birini korkutmak amacıyla, razı olmadığı
bir fiilin yapılması halinde ortaya çıkacak sonucu kasteder.254 Tehditte kişi,
muhâtabından itaat bekler, bu yapılmazsa karşılığında ceza olduğu imâ edilir.255

Örnekler:

248
Tam adı, Tumadır Bint Amr b. el-Haris er-Riyâhiyye Hansâ’dır. Arapların en meşhur kadın
şâirlerinden olan Hansâ’, muhadram şâirlerdendir. Bkz. Ebu’l-Abbas Sa‘leb, Şerhu dîvâni'l-Hansâ’, (thk.
Muhammed Fâyiz), Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, Beyrut, 1993, s. 7.
249
el-Merâğî, a.g.e., s. 74; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 669; Matlûb, a.g.e., III, 345; ‘Atîk, a.g.e., s. 82; Fazl Hasan
Abbas, a.g.e., s. 159; Nahle, a.g.e., s. 89-90; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991.
250
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
251
‘Atîk, a.g.e., s. 81
252
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
253
Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 111.
254
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 153; ‘Atîk, a.g.e., s. 84; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353-354; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I,
112.
255
Yâsin Câsim, a.g.e., s. 189.

46
 - " َ‫ُوه‬$َFَْ‫ِ &ََ ﺕ‬b‫ُو ُد اﻝ‬$ُ‫َ ﺡ‬Kِْ‫" ﺕ‬ “Bunlar Allah'ın koyduğu kurallardır, bu
sebeple onları çiğnemeyin.”256

- " ُz,ُِJَْFْ.َ‫ِ &ََ ﺕ‬b‫" أَﺕَ أَُْ اﻝ‬ “Allah'ın emri geldi, sakın onu acele edip
istemeyiniz.”257

- Bir babanın oğluna, " Kَ‫ْرُسْ دُرُو‬$َ‫ ﺕ‬P " “Derslerine çalışma! (Sonunda ne
olacağını görürsün!)” demesi nehyin tehdit manasındadır.258

- Bir adamın maddî veya manevî açıdan kendisinden daha aşağıda olan birisine

şöyle demesi de nehyin tehdit anlamına örnektir: " ‫ْ أَِْي‬%ِSَFْ-َ‫ ﺕ‬P " “Emrime boyun

eğme!”259

- Bir adamın hizmetçisine, " ‫ْ أَِْي‬/ِ3ُ‫َ ﺕ‬P " “Emrime itaat etme” demesi de
nehyin tehdit manasına örnektir.260

- Birisinin şöyle demesi de nehyin tehdit anlamına örnektir: َKiَ

َْ ِbَFَْ‫َ ﺕ‬P "
" “ Bu azgınlığından vazgeçme! (Sonunda ne olacağını görürsün!)”261

- Yine bir adamın, maddi ve manevi açıdan kendisinden daha aşağıda olan

birine " َ‫ْ َْ َِدِك‬/َْ@َ‫َ ﺕ‬P " “İnadı bırakma, inadından vazgeçme!” demesi de nehyin
tehdit anlamındadır.262

8. Kınama ve Azarlama ( ُِْ‫) ا‬

Bu durumda nehiy, muhâtabı, ona yakışmayan bir davranıştan alıkoymak,

menetmek anlamına gelir.263

256
Bakara, 2/229; el-Beyzâvî, a.g.e., I, 123.
257
Nahl, 16/1; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIV, 98.
258
Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 112; Akdemir, a.g.e., s. 154.
259
el-Kazvînî, et-Telhîs, s. 28; el- Bâbertî, a.g.e., s. 364; et-Teftâzânî, a.g.e., s. 428; es-Sübkî, a.g.e., I-II,
559; Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 186; Bolelli, a.g.e., s. 216.
260
el-Hâşimî, a.g.e., s. 70.
261
el-Merâğî, a.g.e., s. 74.
262
‘Atîk, a.g.e., s. 84; Bekrî Şeyh Emîn, a.g.e., I, 112.

47
 Örnekler:

- " َ‫ن‬,ُ-ََْ‫ْ ﺕ‬VُFْ‫ وَأَﻥ‬dَْ‫ا اﻝ‬,ُ-ُFْCَ‫ِ وَﺕ‬%ِkَ‫ ِﻝ‬dَ‫ا اﻝ‬,ُ.َِْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ Bilerek hakkı
batıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin!”264 Bu âyette “hak” kelimesinin tekrar
edilmesi, yasaklanan şeyin aşırı derecede çirkinliğini ifade eder. Çünkü bir ismin açıkça
zikredilmesindeki kuvvetlilik zamirde yoktur.265

- " ‫َ ﺕَ`ُِْوا‬P ْ‫ْهَ &َﺹُِْوا أَو‬,َْ‫" اِﺹ‬ “ Oraya (Cehenneme) girin! İster
sabredin, ister sabretmeyin!…” 266 Bu âyette, nehyin kınama ve horlama anlamı dışında
aynı zamanda “eşitlik” anlamı da vardır. Yani sabır da sabırsızlık da sizin için birdir.
Çünkü siz cehennemde ebedî olarak kalacaksınız.267

- " ْVُYِْ ‫ا ﺥًَْا‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ أَنْ ی‬.َ ٍ‫ْم‬,َ: ِْ ٌ‫ْم‬,َ: َْEْ.َ‫َ ی‬P " “ (Ey mü’minler!) Bir
topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın. Belki de onlar, kendilerinden daha
iyidirler.”268

- " ًPََ‫ْ ﺥ‬VُCَ‫ﻥ‬,ُ‫ْﻝ‬cَ‫َ ی‬P ْVُCِ‫َﻥَ ً ِْ دُوﻥ‬3ِ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫ “ " یَ أَی‬Ey İman
edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size fenalık etmekten asla
geri durmazlar…”269

- Ebul-Esved ed-Düelî (ö. 69/688)270 bir beytinde şöyle demiştir:

" ُVِeَ َIََْ& ‫َ ِإذَا‬Kََْ ٌ‫ َر‬، ُbَْSِ َHِ‫ْﺕ‬cَ‫ٍ وَ ﺕ‬dُُ‫َ َْ ﺥ‬bَْ‫َ ﺕ‬P " “Benzerini

yaptığın halde, kötü bir huyu (başkasına) yasaklama! Böyle yaparsan, bu sana büyük
bir ayıptır.”271
263
‘Atîk, a.g.e., s. 83; Nahle, a.g.e., s. 90.
264
Bakara, 2/42; el-Meydânî, a.g.e., I, 236; Bolelli, a.g.e., s. 216.
265
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 43-44.
266
Tûr, 52/16; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; el-Meydânî, a.g.e., I, 234; Bolelli,
a.g.e., s. 217.
267
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 264.
268
Hucurât, 49/11; es-Sâbûnî, a.g.e., III, 235; Nahle, a.g.e., s. 90; ‘Atîk, a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s.
353; Bolelli, a.g.e., s. 216.
269
Âli İmrân, 3/118; el-Kurtubî, el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân, Üçüncü Baskı, Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî,
Kahire, 1967, IV, 178; Nahle, a.g.e., s. 90-91. Bu ayetin nehyin hakiki anlamında olduğunu söyleyenler
de vardır. Bkz. Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 187; el-Meydânî, a.g.e., I, 228.
270
Tam adı, Zâlim b. ‘Amr b. Süfyân ed-Düelî olan Ebu’l-Esved, nahiv ilminin kurucusu olup, fakîh ve
şâirdir. Bkz. Kehhâle, a.g.e., V, 47.

48
 - Ebu Tayyib el-Mütenebbî (ö. 354/965) şöyle demiştir:

" ‫َ اﻝ`َْا‬dََْ‫ ﺕ‬Fَ‫َ ﺡ‬$ْJَ-ْ‫ ﻝَْ ﺕََُْ اﻝ‬، ُbُِ‫َ \آ‬Iْ‫ْاً أَﻥ‬-َ‫َ ﺕ‬$ْJَ-ْ‫َ^ِ اﻝ‬.ْ‫َ َﺕ‬P " “ Şeref
ve asâleti yediğin hurma gibi (tatlı) sanma! Sen, sarı sabır272 bitkisinin özünü
(usâresini) yalamadan asla şeref ve asâlete ulaşamazsın.”273

9. Teselli Etme ve Sabırlı Olmayı Tavsiye Etme (َ‫وا‬ َِْ‫)ا‬

Bu durumda nehiy, muhatabı teselli etmek ve ondan sabırlı olmasını istemek

anlamındadır.

Örnekler:

- " َََ َA‫َنْ إِن ا‬2َْ‫َ ﺕ‬P " “ Üzülme, çünkü Allah bizimledir…”274

- " َ‫ُُون‬Cْ-َ‫ ی‬-ِ ٍdَْL Hِ& ُْCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Kurmakta oldukları tuzaklardan

ötürü sıkıntı duyma!”275 Bu âyette Allahu Teâla, Rasûlüllah’ı teselli etmektedir.276

- " ِzِ‫ٌ َِِد‬Vِ‫َ رَﺡ‬A‫ِن ا‬vَ& ْ‫َع‬2ْJَ‫َ ﺕ‬P َ‫" و‬ “Endişelenme (üzülme)! Muhakkak ki

Allah, kullarına karşı çok merhametlidir.”277

- Nemir b. Tevleb (ö. 14/635)278 bir beytinde şöyle demiştir:

271
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 186; el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; el-Merâğî, a.g.e., s. 74; Matlûb,
a.g.e., III, 345; ‘Akkâvî, a.g.e., s. 669; Nahle, a.g.e., s. 91; ‘Atîk, a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353;
Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 159; İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991; Bolelli, a.g.e., s. 215; Akdemir, a.g.e., s.
155.
272
Sarı sabır, sıcak bölgelerde yetişen bir süs bitkisidir. Bu bitkinin yapraklarından elde edilen,
hekimlikte ve boyacılıkta kullanılan maddeye de bu ad verilir. Bkz. Örnekleriyle Türçe Sözlük, MEB
Yayınları, Ankara, 1995-1996, IV, 2449.
273
Emil Bedî‘, Mu‘cemü’l-lâlei’ş-şi‘r, Dâru Sâdır, Beyrut, 1996, s. 155; Nahle, a.g.e., s. 90-91; ‘Atîk,
a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353.
274
Tevbe, 9/40; Vehbe Zuhaylî, et-Tefsîrü’l-münîr, İkinci Baskı, Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, Beyrut, 1998, X,
213. el-Hâşimî, bu ayetin ünsiyet ( ُ‫َِس‬FِْG‫ ) ا‬anlamında olduğunu söylemiştir. Bkz. el-Hâşimî, a.g.e., s. 70.
275
Neml, 27/70.
276
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 418.
277
el-Merâğî, a.g.e., s. 74.
278
Nemir b. Tevleb b. Züheyr el-Uklî, Muhadram şairlerdendir. Güzel şiirlerinden dolayı kendisine el-
Keyyis denirdi. Hayatı için bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., IX, 22.

49
 " Hَِ2ْ9َ& ِKِ‫َ ذَﻝ‬$َِْ& ُIْCََ‫ِذَا ه‬vَ& ، ُbُFْCَْ‫ً أَه‬.ِDُْ ْ‫ إِن‬Hَِ2ْJَ‫َ ﺕ‬P " “ Kıymetli bir
malı harcarsam sızlanma. Ben öldüğüm zaman ağlayıp sızlan.”279

- Yine aynı şâir şöyle demiştir:

" َ‫هُ أ‬$‫ْمُ وَ اﻝ‬2َ‫ اﻝ‬Hiِ {َ‫ ﺹ‬، ََ‫ُ ﻥ‬Uْ.‫ إِذَا اﻝ‬HiDَ‫ْ آ‬Vَُ‫َ ﺕ‬P " “Kılıç uzak
durduğu (kesmediği) zaman, elimi (avucumu) kınama. Benim azmim tam, ama zaman
reddetti (karşı çıktı).”280

10. Küçümseme ( ُِ ْ!‫) ا‬

Bu durumda nehiy, muhâtabı küçük görme ve hor görme anlamına gelir.281

Tahkîr, hiciv (eleştiri) uslûbudur. Şairler kendilerini eleştirenleri küçük düşürmek için
bu uslûbu çokça kullanırlar.282

Örnekler:

- " ْVُYِْ ً9‫ِ أَزْوَا‬bِ َْFَ َ ‫َ إﻝ‬Kََْْ ‫ن‬$ُ-َ‫َ ﺕ‬P " “ Sakın o kâfirlerden bir
kısmına verip de onları faydalandırdığımız şeye gözlerini dikme…”283

- " Hِ‫ﻥ‬,ُ-iَCُ‫َ ﺕ‬Pَ‫َ و‬Yِ& ‫ا‬,ُ„َ.ْ‫َلَ اﺥ‬: " “ Buyurur ki; Orada alçaldıkça alçalın!
Bana konuşmayın artık!” 284

- " ِbِ& ‫ا‬,ُuِ-ْaُ‫ أَنْ ﺕ‬Pِ‫ِ إ‬b‫ِی‬Nِ‫ْ ِ…ﺥ‬VَFْ.َ‫نَ وَﻝ‬,ُ@ِDُْ‫ُ ﺕ‬bِْ َoَِEْ‫ا اﻝ‬,ُ--ََ‫َ ﺕ‬Pَ‫( “ " و‬Ey
iman edenler!) Size verilse, gözünüzü yummadan alamayacağınız kötü malı, hayır diye
vermeye kalkışmayın.”285

279
el-Bağdâdî, Hizânetü’l-edeb, (thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), İkinci Baskı, el-Hey’etü’l-
Mısriyyetü’l-‘Âmme li’l-Kitâb, Kahire, ts., I, 314-315; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 159.
280
Fazl Hasan Abbas, a.g.e., a.y.
281
Nahle, a.g.e., s. 91; ‘Atîk, a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353.
282
Bekrî Şeyh Emîn, a.g.e., I, 112.
283
Hicr, 15/88; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 115; Fazl Hasan Abbas, a.g.e., s. 159;
Akdemir, a.g.e., s. 154. (Hicr suresindeki ayetin benzeri için bkz. Taha, 20/131; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 251;
el-Babertî, a.g.e., s. 365; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 16. es-Sübkî, bu ayetin “et-tahrîm” anlamında olduğunu
söylemiştir. Bkz. es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559).
284
Mü’minûn, 23/108; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 894; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 321;
Bolelli, a.g.e., s. 217.

50
 - Ebu Tayyib el-Mütenebbî (ö. 354/965), Kâfûr el-İhşîdî’yi (ö. 357/968)286
hicvederek şöyle demiştir: " ُ$ِ‫َسٌ ََآ‬Jْ‫َ )َﻥ‬$َِْ‫ إِن اﻝ‬، ُbََ َ`َ‫ وَاﻝ‬Pِ‫َ إ‬$َْ‫َِ اﻝ‬Fْnَ‫َ ﺕ‬P "
“ Köleyi ancak sopayla beraber satın al! Çünkü muhakkak köleler hayırsız ve
necistirler. ( Yani köleler, ancak dayak ve küçümseme ile ıslah olurlar.)”287

- Bir şair288 şöyle demiştir:

" ِ‫َ اﻝَْل‬Vَِ‫َِیً ﻥ‬Fْ.ُ ْhِ َ‫ ﺹَْ^ٌ و‬، ُbُ-ُ َ$ْJَ-ْ‫َ إِن اﻝ‬$ْJَ-‫ُْ^ِ اﻝ‬3َ‫َ ﺕ‬P " “ Sen
şerefi talep etme! Çünkü şerefin merdivenlerinden yükselmek zordur (Çünkü şeref, senin
tırmanamayacağın kadar yüksek bir zirvedir). Sen bu kuruntuları bırak da bu zillet
içinde gönül rahatlığıyla yaşa!” 289

- Hutay’e (ö. 59/678)290 Zibirkân b. Bedir’i291 hicvederek şöyle demiştir:

" HَِC‫ُ اﻝ‬Vِ3‫َ اﻝ‬Iْ‫َ أَﻥ‬K‫ِﻥ‬vَ& ْ$ُْ:‫ وَا‬، َYِFَْaُِ‫ْ ﻝ‬%َ‫َ ﺕَْﺡ‬P َ‫َرِم‬Cَ-‫" دَعِ اﻝ‬ “ Sen

iyilikleri bırak ve onu istemeyip otur! Zira sen ancak yiyip içmeyi, giyip kuşanmayı
alışkanlık haline getirmiş bir adamsın.”292

- Bir şair,293 bir beytinde şöyle demiştir:

285
Bakara, 2/267; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 170; Mustafa Sânû Kutub, a.g.e., s. 455.
286
İhşidlilerin meşhur emiri Kâfûr’un tam ismi, Kâfûr b. Abdillah el-İhşidî’dir. Kâfûr, el-Mütenebbî’yi
himaye etmiştir. 357/968 tarihinde vefat etmiştir. Bkz. ez-Ziriklî, a.g.e., VI, 68.
287
Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 186; Nahle, a.g.e., s. 91; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353; İsbir-
Cüneydî, a.g.e., s. 991; Bolelli, a.g.e., s. 217.
288
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.
289
el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Nahle, a.g.e., a.y.; ‘Atîk, a.g.e., s. 83; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 112. (eş-
Şâmil’de geçtiğine göre burada ümitsizliğe düşürme (tey’îs) anlamı da vardır. Bkz. İsbir-Cüneydî, a.g.e.,
s. 991.)
290
Tam adı, Ebû Müleyke Cervel b. Evs b. Mâlik el-Absî’dir. Kısa ve yere yakın olduğundan kendisine
Hutay’e lakabı verilmiştir. Muhadram şâirlerden olup Züheyr’in ravilerindendir. Hicivleriyle tanınır.
Hakkında bkz. İbn Kuteybe, a.g.e., I, 322.
291
Temim kabîlesine mensup muhadram şâir Zibirkan b. Bedir hakında bkz. el-Merzübânî, Mu‘cemu'ş-
şu‘arâ’, (tsh. Fritz Krenkow), İkinci Baskı, Dâru’l-Kütübi'l-‘İlmiyye, Beyrut, 1982, s. 128. Mehmed
Zihnî, Zibirkân’ın kamer manasında olup Husayn b. Bedr ismindeki sahabenin lakabı olduğunu
söylemiştir. Bkz. Mehmed Zihnî, el-Kavlü’l-ceyyid, Üçüncü baskı, Matbaa-i ‘Âmire, İstanbul, 1909, s.
446.
292
Emil Bedî‘, el-Mu‘cemü’l-mufassal fî şevâhidi’l-lügati’l-‘arabiyye, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-
‘İlmiyye, Beyrut, 1996, IV, 72; Mehmed Zihnî, a.g.e., s. 446; Matlûb, a.g.e., III, 345; Nahle, a.g.e., s. 91;
‘Atîk, a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353; Bekrî Şeyh Emin, a.g.e., I, 112.
293
Şâir hakkında ilgili kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlayamadık.

51
 "ُ/ُu‫َ َ اﻝ‬Fْ-‫ اﻝ‬P‫ُ إ‬%ُ‫ْآ‬cَ‫َ ی‬jََْ& ، ٍdََ‫ْ آَنَ ذَا ر‬VُFَْFَ: َْ ‫ا‬,َُ.َْ‫ ﺕ‬P " “
Öldürdüğünüz kişinin son nefeste olduğunu zannetmeyin. Çünkü leşi ancak sırtlan
yer.”294

- Ebu Hilâl el-‘Askerî (ö. 400/1009’dan sonra ? )295 şöyle demiştir:

‫َ زَادُوا‬-ُ‫ا آ‬,5َ: ُ‫َ اﻝس‬-‫ِﻥ‬vَ& ، ْVُYُ‫َْﺕ‬Sَ‫َ آ‬KِْJُْ‫َ ﺕ‬Pَ‫ْ و‬VِYَْ‫ُْ إِﻝ‬eْ‫" اُﻥ‬

" ُ‫َاد‬$َْ‫ِ أ‬%ِ`ِF‫ اﻝ‬Hِ& ِ‫َ ﻝِس‬jََْ& ، ٌ‫َد‬$َ ْVِYَِ-ْ‫َ ِْ دَه‬Kَْ‫ﻝ‬,ُYَ‫َ ی‬Pَ‫و‬
“Onlara bak. Onların çokluğu seni şaşırtmasın. İnsanlar kemiyet bakımından
çoğaldıkça, keyfiyet bakımından değer kaybederler. Onların sayıları da seni
korkutmasın. Çünkü bir amaca ulaşmak için insanların sayıları(nın önemi) yoktur.”296

- İbnu’r-Rûmî (ö. 283-84 hicri),297 İbn Ebî Tâhir298 hakkında şöyle demiştir:

" َِِْ‫ََْ َِ اﻝ‬cَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ و‬، ً‫ا‬$ِ‫َﺹ‬: Hِ-ُYَْ‫َ ِْ أ‬hْEَ‫" &ََ ﺕ‬ “ Kasıtlı olarak attığım

oklarımdan korkma! ‘mâ kimseden de asla güven içinde olma!”299

Nehyin buraya kadar verdiğimiz mecâzî anlamlarının dışında; eşitlik300,

imtinân301, i’tinâs302, ibâha303 gibi anlamları olduğu söylense de bu anlamlarla ilgili
kaynaklarda yeterince örnek bulamadık. Ayrıca bu anlamlarla ilgili bazı örneklerin, bazı
müellifler tarafından nehyin başka anlamlarıyla ilgili olarak verildiğini de gördük. Bu
nedenle biz de nehyin adı geçen mecâzî anlamlarını bir başlık altında incelemeyip ilgili
yerlerde dipnotlarda vermeyi uygun gördük.

294
Nahle, a.g.e., a.y.
295
Tam adı, Hasan b. Abdillah b. Sehl b. Sa‘îd b. Yahya Ebu Hilâl el-‘Askerî’dir. Hakkında bkz. Ebu
Hilal el-‘Askerî, Dîvânu’l-‘Askerî, (thk. Corc Kenâza‘), Matbaatu Mecma‘i’l-Lügati’l-‘Arabiyye,
Dımaşk, 1979, s. 5.
296
‘Atîk, a.g.e., a.y.
297
Tam adı, Ebu’l-Hasen Ali b. el-Abbâs b. Cüreyc’tir. Bağdat’ta hicri 221 tarihinde doğdu. Aslen
Yunanlı olup annesi Farslıdır. Bkz. Dîvânu İbni’r-Rûmî, (şrh. Ahmed Hasan Besec), Dâru’l-Kütübi’l-
‘İlmiyye, Beyrut, 1994, I, 7.
298
Ebu’l-Fadl Ahmed b. Ebî Tâhir, Bağdat’ta hicri 204 tarihinde doğdu. Tarih ve edebiyatta birçok eseri
vardır. Hakkında bkz. Dîvânu İbni’r-Rûmî, I, 52.
299
‘Atîk, a.g.e., a.y.
300
es-Suyûtî, a.g.e., s. 893;es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; el-Meydânî, a.g.e., I, 234; Bolelli, a.g.e., s. 217.
301
es-Sübkî, a.g.e., I-II, a.y.
302
el-Hâşimî, a.g.e., s. 77.
303
es-Sekkâkî, a.g.e., s. 153; es-Sübkî, a.g.e., I-II, a.y.

52
 İKİNCİ BÖLÜM

ARAP DİLİ VE BELÂGATİNE GÖRE NEHYİN KUR’ÂN-I

KERİM’DE KULLANIMI

Belâgatle ilgili klasik veya modern kaynaklara bakıldığında, nehyin, Meânî

İlmi içerisinde, talebî inşâ’nın bir çeşidi olarak ele alındığı görülecektir. Talebî İnşâ’nın
çeşitlerinden olan nehiy, lâ-i nâhiye ile yapılan nehiydir. Yani Arap Dili ve Belâgatine
Göre Nehyin Kur’ân-ı Kerim’de Kullanımı ifadesinden, lâ-i nâhiye’nin Kur’ân-ı
Kerim’deki kullanımını kastediyoruz.

I. ANLAM BAKIMINDAN NEHYİN KUR’ÂN’DA

KULLANIMI
Daha önce de geçtiği gibi, nehiy, hakikî anlamda kullanıldığı gibi mecâzî
anlamda da kullanılır. Nehyin hem hakikî, hem de mecâzî anlamda kullanımı, belâgat
ve fıkıh usûlü âlimleri arasında müşterektir.

53
 Nehyin hakikî anlamının “tahrîm” (haram kılma) ve “kerâhe” (çirkin görme),
diğer anlamlarının ise mecâzî olduğu hakkında âlimler ittifak etmişlerdir.

A. HAKİKÎ ANLAMDA KULLANIMI

Kur’ân-ı Kerim’de nehiy, hakikî anlamda birçok yerde kullanılmıştır. Biz de
burada nehyin hakikî anlamları olan tahrîm ve kerâhe’yi, birbirine yakın anlamda
oldukları için, birlikte ele alacağız. Kur’an’da nehyin hakikî anlamda kullanıldığı belli
başlı âyetler şunlardır:

- " ِ%ِkَْ‫ْ ِﻝ‬VُCََْ ْVُCَ‫َاﻝ‬,َْ‫ا أ‬,ُُ‫ْآ‬cَ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,ََُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ أَی‬ “Ey iman edenler!

Mallarınızı aranızda haksızlıkla yemeyin.”304

- " ‫ا‬,ُ‫ِﻝ‬$َْ‫َى أَنْ ﺕ‬,َYْ‫ا اﻝ‬,ُِFَ‫" &ََ ﺕ‬ “Nefsinizin arzusuna uyarak adâletten

uzaklaşmayın.”305

-" َِ&ِْ.ُ-ْ‫ اﻝ‬5^ُِ‫َ ی‬P ُb‫ا ِإﻥ‬,ُ&ِْ.ُ‫َ ﺕ‬P‫ا و‬,َُْ‫ا وَﺵ‬,ُُ‫…“ " وَآ‬Yiyiniz, içiniz, fakat
israf etmeyiniz. Şüphesiz ki O (Allah), israf edenleri semez.”306 Yani zînet, yeme ve
içme konusunda israftan kaçının. Çünkü bu, nefse ve mala zarar verir.307

-" ِ%ِkَ‫ْ ِﻝ‬VُCََْ ْVُCَ‫َاﻝ‬,َْ‫ا أ‬,ُُ‫ْآ‬cَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Mallarınızı aranızda haksız sebeplerle
yemeyin…”308 Yani birbirinizin mallarını meşru olmayan yollarla yemeyin. Yemekten
kasıt, almak ve ele geçirmektir. Bu ifadenin kullanılış sebebi, maldan gözetilen en
büyük maksadın yemek olduğudur.309

304
Nisâ, 4/29; el-Beğavî, Tefsîrü’l-Beğavî=Me‘âlimü’t-tenzîl, (thk. M. Abdullah Nemr ve diğerleri),
İkinci Baskı, Dâru’t-Tayyibe, Riyad, 1993, II, 199.
305
Nisâ, 4/135; ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 162.
306
A‘râf, 7/31; Mustafa Sânû Kutub, a.g.e., s. 455.
307
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 443.
308
Bakara, 2/188.
309
Fahruddin er-Râzî, et-Tefsîrü’l-Kebîr, Üçüncü Baskı, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut, 1934, V,
116-118; ez-Zuhaylî, a.g.e., II, 163; es-Sübkî, bu ayetin imtinân (ُ‫َِن‬FِْG‫ )ا‬anlamında olduğunu
söylemiştir. Bkz. es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559.

54
 - " َYِ‫َ اِﺹَْﺡ‬$َْ ِ‫ اْ)َرْض‬Hِ& ‫ُوا‬$ِ.ْDُ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ …Düzeltilmesinden sonra
310
yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!...” Burada Şu‘ayb (a.s), yeryüzündeki düzeni
311
bozacak her şeyden nehyetmektedir.

- َ َhِ‫َاﺡ‬,َDْ‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ْ و‬Vُ‫ْ وَإِیه‬VُCُ:ُ‫ْ ِْ إَِْقٍ ﻥَُْ ﻥَْز‬Vُ‫َدَآ‬Pْ‫ا أَو‬,ُُFْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬
" idَْ‫ ِﻝ‬Pِ‫ُ إ‬b‫ ﺡَمَ اﻝ‬HِF‫َ اﻝ‬jْD‫ا اﻝ‬,ُُFْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ََ و‬3َ ََ‫َ و‬Yِْ ََYَq “Fakirlik korkusuyla ço-
cuklarınızı öldürmeyin; biz, sizin de onlann da rızkını veririz. Kötülüklerin açığına da
gizlisine de yaklaşmayın. Haklı bir sebep olmadıkça, Allah'ın yasakladığı cana
kıymayın!”312

- " ُz$ُ‫ یََُْ أَﺵ‬Fَ‫َُ ﺡ‬.ْ‫َ اَﺡ‬Hِ‫ ه‬HِF‫ ِﻝ‬Pِ‫ِ ا‬VِFَْ‫ا َلَ اﻝ‬,َُْ@َ‫ ﺕ‬P‫ “ " و‬Rüşd çağına
313
erişinceye kadar, yetimin malına, sadece en iyi tutumla yaklaşın!...” Kendisi için
daha faydalı olan şeklin dışında, erginlik çağına erinceye kadar, hiçbir şekilde yetimin
malına yaklaşmayın. Burada yaklaşmayı yasaklamak, bütün tasarruf şekillerini kapsar.
Çünkü mala yaklaşmak yasak olunca, yemesinin yasak olması daha evla ve daha
doğrudur.314

- " َُْ@ْ‫ِ اﻝ‬H‫ا أُوﻝ‬,ُ‫ْﺕ‬mُ‫َ ِ أَنْ ی‬.‫ْ واﻝ‬VُCِْ ِ%ْuَDْ‫ا اﻝ‬,ُ‫ِ أُوﻝ‬%َ‫ْﺕ‬cَ‫َ ی‬Pَ‫" و‬ “ İçinizden
315
faziletli ve servet sahibi kimseler, akrabaya vermeyi esirgemesinler…” Yani dinde
fazilet sahibi zenginleriniz fakir akrabalarına… daha önce yapmakta oldukları yardımı,

işledikleri bir günahtan dolayı kesmeye yemin etmesinler. Bu âyette, " ‫ا‬,ُ‫ْﺕ‬mُ‫" أَنْ ی‬
ifadesinde hazif yoluyla i‘câz yapılmıştır. Takdiri " ‫ا‬,ُ‫ْﺕ‬mُ‫َ ی‬P ْ‫" أَن‬ “vermemeye”

şeklindedir. Manâdan anlaşıldığı için " P " edatı hazfedilmiştir. Bu Arap dilinde

çoktur.316

310
A‘râf, 7/85; el-Hâşimî, a.g.e., s. 69.
311
İbn ‘Âşûr, a.g.e.,, VIII, 244-245.
312
En‘âm, 6/151; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 428.
313
En‘âm, 6/152; Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., s. 187; İsbir- Cüneydî, a.g.e., s. 990.
314
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 428-429.
315
Nûr, 24/22; Ali el-Cârim-Mustafa Emin, a.g.e., a.y.
316
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 333 , 338.

55
 - " ًPََ‫ْ ﺥ‬VُCَ‫ﻥ‬,ُ‫ْﻝ‬cَ‫َ ی‬P ْVCُ ِ‫َﻥَ ً ِْ دُوﻥ‬3ِ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,ََُ‫ِیَ ا‬N‫َ اﻝ‬Y5‫َی‬cَ‫" ی‬ “ Ey iman
edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size fenalık etmekten asla
geri durmazlar…”317 Bu âyet, Müslümanların etrafındaki Ehli Kitap’tan bir gruba
aldanmaktan (gafil olmaktan) sakındırır ve onlara sevgiyle yaklaşmaktan da nehyeder.
Bu grup da münafıklardır. Bunların çoğu Evs ve Hazreç’ten olan müşrikler dışındaki

Yahudilerdir.318 " ً َ‫َﻥ‬3ِ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P " ifadesinde kişinin yakın arkadaşları elbise astarına
benzetilmiştir. Çünkü onlar, onun işinin iç yüzünü bilirler ve iç elbisenin onun
vücuduna yakınlığı kadar ona yakındırlar. Burada istiâre vardır.319

-" ‫َرَى‬Cُ ْVُFْ‫ا اﻝ`َ َة وَأَﻥ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬P " “ (Ey iman edenler!) Sarhoş iken namaza
yaklaşmayın” 320

- " ً‫ ا)َرْضِ ََﺡ‬Hِ& ِhْ-َ‫َ ﺕ‬P‫… “ " و‬Yeryüzünde böbürlenerek yürüme…”321

-" ‫ا‬,ُ..َJَ‫َ ﺕ‬P‫ٌ و‬Vْ‫ إِﺙ‬ie‫َ اﻝ‬$َْ ‫ إِن‬ie‫ًِا َِ اﻝ‬Sَ‫ا آ‬,َُِFْ9‫ا ا‬,ََُ‫ِیَ ا‬N‫َ اﻝ‬Y5‫“ " ی…اَی‬
Ey iman edenler, zannın birçoğundan kaçının, çünkü zannın bazısı günahtır.
322
Birbirinizin kusurunu da araştırmayın!…” Bu âyette tecessüsün nehyedilmesinin
sebebi, onun, hilenin bir çeşidi olması ve onunla gizli şeylere muttali olunmasıdır.
Çünkü tecessüste bulunulan kişi, tecessüs eden kişiden kötülük görür. Bundan da
düşmanlık ve kin doğar. Bu ayette nehyedilen tecessüs, müslümanlara faydası olmayan
veya onlardaki bir zararı gidermeyen tecessüstür, düşmanlara karşı yapılan ve güvenlik
güçlerinin suçlulara karşı yaptıkları tecessüsü kapsamaz.323

317
Âli İmrân, 3/118; Ali el-Cârim-Mustafa Emîn, a.g.e., a.y.; el-Meydânî, a.g.e., I, 228. Bu ayetin, kınama
ve azarlama anlamında olduğunu söyleyenler de vardır. Bkz. Nahle, a.g.e., s. 90-91.
318
İbn Aşûr, a.g.e., IV, 62-63.
319
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 226.
320
Nisâ, 4/43; İbn Aşûr, a.g.e., IV, 60-61; Matracî, a.g.e., s. 53.
321
İsrâ, 17/37; Lokmân, 31/18; es-Suyûtî, a.g.e.,, s. 893; İbn Aşûr, a.g.e., XXI, 166-167; Tabâne, a.g.e., s.
694; el-Meydânî, a.g.e., I, 236; Bolelli, a.g.e., s. 217; Akdemir, a.g.e., s. 154-155.
322
Hucurât, 49/12; Nahle, a.g.e., s. 88; İsbir-Cüneydî, a.g.e., a.y.
323
İbn Aşûr, a.g.e., XXVI, 253-254.

56
 - " ‫ا‬,ُ-iَ.ُ‫ا و ﺕ‬,ُ.ِ‫ْﻥ‬cَFْ.َ‫ ﺕ‬Fَ‫ْ ﺡ‬VُCِ‫ﺕ‬,ُُ ََْ
ً‫ﺕ‬,ُُ ‫ا‬,ُُ‫ْﺥ‬$َ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫َی‬cَ‫" ی‬
َYِْ‫ََ أَه‬ “ Ey iman edenler! Kendi evinizden başka evlere, geldiğinizi fark ettirip
(izin alıp) ev halkına selam vermedikçe girmeyin.”324

- " ِ‫ُوا ِْ)َﻝْ@َب‬2َََ‫َ ﺕ‬Pَ‫ْ و‬VُCَ.ُDْ‫ُوا َأﻥ‬2ِ-َْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…(Ey iman edenler!) Kendi
325
kendinizi ayıplamayın, birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın…” Âyetteki “lemz”
kelimesi ta‘n etmek, söz, el, göz… vb. şeylerle kusurlara dikkatleri çekmek manasına
gelmektedir. Âyetteki “nebz” kelimesi de örfen kötü sayılan lakaplara mahsustur. Ey
kâfir!, Ey fâsık! gibi ifadeler çirkin lakaplardandır.326

- " ُbَُْ: ٌVِ‫ُ \ﺙ‬b‫ِﻥ‬vَ& َYْ-ُFْCَ‫َدَةَ وََْ ی‬Yn‫ا اﻝ‬,ُ-ُFْCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ … Bir de şahitliği

gizlemeyin. Kim onu gizlerse, bilsin ki onun kalbi günahkârdır...” 327 Yani şâhitliği icrâ
etmeye çağrıldığınızda onu gizlemeyin. Çünkü onu gizlemek büyük bir günahtır. Bu,
kalbi günahkâr, sahibini de suçlu yapar. Âyette özellikle kalp zikredildi. Çünkü kalp, en
önemli azadır. O iyi olursa bütün vücut iyi olur, bozulursa bütün vücut bozulur.328

- " ًَِ َ‫َ ً وََء‬nِ‫ُ آَنَ &َﺡ‬b‫ﻥَ إِﻥ‬i2‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Zinaya da yaklaşmayın;
329
çünkü o pek çirkindir ve kötü bir yoldur.” “Zinaya yaklaşmayınız” ifadesi, “zina
işlemeyiniz” yahut “zina etmeyiniz” ifadesinden daha beliğdir. Çünkü bu, dokunma,
öpme, bakma, göz işareti ve zinaya götüren diğer hareketlerin yasaklandığını ifade eder.
Yaklaşmayı yasaklamak, yapmayı yasaklamaktan daha vurguludur.330

B. MECÂZÎ ANLAMDA KULLANIMI

Daha önce geçtiği üzere, nehiy kipi, bazen gerçek manası dışında mecâzî
olarak başka manalarda kullanılır. Bu da cümlenin gelişinden ve durumla ilgili
karinelerden anlaşılır. Nehyin mecâzî anlamları genel olarak şunlardı: Duâ, nasihât ve
irşâd, iltimâs, âkıbeti bildirme, ümitsizliğe düşürme, temennî, tehdit, kınama ve

324
Nûr, 24/27; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 334; ‘Atîk, a.g.e., s. 79.
325
Hucurât, 49/11; ‘Atîk, a.g.e., a.y.
326
el-Beyzâvî, a.g.e., II, 417; ez-Zuhaylî, a.g.e., XXVI, 247.
327
Bakara, 2/283; ‘Atîk, a.g.e., s. 79.
328
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 179.
329
İsrâ, 17/32; A. M. Hârun, a.g.e., s. 15; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158.
330
İbn ‘Aşûr, a.g.e., XV, 90; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 159.

57
azarlama, tesellî ve tasabbur, küçümseme, imtinân, i’tinâs… vs. Kur’ân-ı Kerim’de
nehiy, mecâzî olarak genellikle şu anlamlarda kullanılmıştır:

1. Duâ

- " ََFْ‫َی‬$َ‫َ إِذْ ه‬$َْ ََُ,ُُ: ْ‫ِغ‬2ُ‫ ﺕ‬P ََ‫" ر‬ “ Rabbimiz! Bize hidayet verdikten
331
sonra kalplerimizi saptırma…” Bu söz, ilimde derinleşmiş olanların (ilimde yüksek
gayeye erenler-râsihûn) sözleridir. Bir görüşe göre de isti’nâf cümlesidir. Yani
müteşâbihleri, razı olmadığın te’villerle yorumlamak yoluyla kalplerimizi doğru yoldan
çevirip saptırma. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v), “İnsanoğlunun kalbi
Rahmân’ın iki parmağı arasında gibidir. Dilerse onu doğru yolda bırakır, dilerse
saptırır.” buyurmuştur.332

- ُbَFَْ-َ‫َ ﺡ‬-َ‫ْ َََْ اِﺹًْا آ‬%ِ-َْ‫َ ﺕ‬P‫ رََ َو‬، َ‫ْﻥ‬cَ3ْ‫َِ أَوْ أَﺥ‬.َ‫ْﻥَ إِنْ ﻥ‬Nِ‫َاﺥ‬mُ‫ ﺕ‬P ََ‫" ر‬
" ِbِ ََ‫َ َ ﻝ‬:َk َP َ َْi-َُ‫َ ﺕ‬Pَ‫ رََ و‬، ََِْ: ِْ َ‫ِی‬N‫ََ اﻝ‬ “ Rabbimiz! Unutur veya

hataya düşersek bizi sorumlu tutma. Ey Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi
bize de ağır bir yük yükleme. Ey Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği işler de yükleme!
333
” Yani, Ey Rabbimiz! Unutmak veya hata sebebiyle bizden meydana gelen
hareketlerimizden dolayı bize azap etme! Ey müminler! Allah’a bu şekilde duâ edin. Ey
Rabbimiz! Kendini öldürerek tevbe etmek ve elbisenin pislenen yerini kesmek gibi
bizden önceki ümmetlere yüklediğin, fakat bizim yerine getirmekten aciz olduğumuz
zor görevleri bize yükleme! Ey Rabbimiz! Gücümüzün yetmeyeceği mükellefiyet ve
belaları bize yükleme!334

331
Âli İmrân, 3/8; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; Nahle, a.g.e., s. 88; Bekrî Şeyh
Emin, a.g.e., I, 109; Bolellli, a.g.e.,s. 214; Akdemir, a.g.e., s. 153.
332
el-Beyzâvî, a.g.e., I, 171.
333
Bakara, 2/286; el-Bâbertî, a.g.e., s. 365; el-Hâşimî, a.g.e., s. 69; el-Meydânî, a.g.e., I, 232; el-Merâğî,
a.g.e., s. 74; Matlûb, a.g.e., III, 344; ‘Atîk, a.g.e., s. 80; Nahle, a.g.e., s. 88; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 15; ez-
Zevbe‘î, a.g.e., s. 351-352; Fazl Hasan Abbâs, a.g.e., s. 158; Bolelli, a.g.e., s. 214.
334
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 181.

58
 - " ِ ََِ@ْ‫ْمَ اﻝ‬,َ‫ِﻥَ ی‬2ْEُ‫َ ﺕ‬Pَ‫َ و‬Kُُِ‫ْﺕََ ََ ر‬$ََ‫“ " رََ وَ\ﺕَِ َ و‬Rabbimiz! Bize,
peygamberlerin vasıtasıyla vaat ettiklerini de ikram et ve kıyâmet gününde bizi rezil-
rüsvay etme!…”335 Yani kıyâmet günü kâfirleri rezil ettiğin gibi bizi de rezil etme.336

- " َِ-ِ‫ﻝ‬e‫ْمِ اﻝ‬,َ@‫َ اْﻝ‬/َ ََْْJَ‫َ ﺕ‬P ََ‫“ " ر‬Ey Rabbimiz! Bizi zâlimler topluluğu
ile bulundurma!”337 Bu âyetin başında da geçtiği üzere, A‘râf ehlinin gözleri cehennem
ehli tarafına döndürülünce: “Ey Rabbimiz! Bizi zâlimler topluluğu ile beraber
bulundurma!” derler. A‘râf ehli, sevaplarıyla günahları eşit olan topluluktur. Bunlar
cennetlik de değildir, cehennemlik de. Haklarında Allah hüküm verinceye kadar orada
sur üzerinde tutulurlar. Cennet ehline baktıklarında onlara selam verirler. Cehennem
ehline baktıklarında ise, “Ey Rabbimiz! Bizi zalim kavimle beraber bulundurma!” diye
duâ edip kendilerini onlarla beraber bulundurmamasını Allah’tan isterler.338 Ebu

Hayyân (745/1944) şöyle der: " ْIَ&ُِ‫" ﺹ‬ “çevrildi” ifadesi onların istekleriyle

olmayıp, bilakis oraya çevrildiklerini gösterir. Buna göre mâna şudur: “Onlar gözlerini
çevirmeye mecbur edildikleri ve Cehennem ehlinin içinde bulundukları azabı
gördüklerinde kendilerini onlarla bir tutmaması için Rablerine yalvarırlar.”339

- " َِ-ِ‫ﻝ‬e‫ْمِ اﻝ‬,َ@ِْ‫َْ ً ﻝ‬Fِ& ََْْJَ‫َ ﺕ‬P ََ‫" ر‬ “ Ey Rabbimiz! Bizi o zâlimler

topluluğu için deneme konusu (fitne) kılma”340 Yani, Ey Rabbimiz! Onları bizim
başımıza musallat etme ki bize işkence etmesinler, bizi dinimizden saptırmasınlar ve
“Bunların dini doğru olsaydı başlarına bu belâ gelmezdi” demesinler.341

-" َ‫َاب‬Nَْ‫ یََوُا اﻝ‬Fَ‫ا ﺡ‬,ُِْmُ‫ْ &ََ ی‬VِYِ,ُُ: ََ ْ‫ُد‬$ْ‫ْ وَاﺵ‬VِYِ‫َاﻝ‬,َْ‫ْ ََ أ‬jِ-ْk‫رََ ا‬
َVِ‫“ " اْ)َﻝ‬Ey Rabbimiz! Artık onların servetlerini silip yok et, kalplerine sıkıntı ver; elem
veren cezayı görmedikçe iman etmesinler de görsünler!”342

335
Âli İmrân, 3/194.
336
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 253.
337
A‘râf, 7/47.
338
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 447.
339
el-Endelüsî, Tefsîrü’l-bahri’l-muhît, İkinci Baskı, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1983, IV, 303.
340
Yunus, 10/85.
341
ez-Zemahşerî, a.g.e., III, 166.
342
Yunus, 10/88; el-Beyzâvî, a.g.e., I, 445.

59
 - " ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬Nِ‫َْ ً ﻝ‬Fِ& ََْْJَ‫َ ﺕ‬P ََ‫" ر‬ “ Rabbimiz! Bizi, inkâr edenler için
deneme konusu kılma!”343 Yani, Ey Rabbimiz! Kâfirleri bize musallat kılma ki
gücümüzün yetmeyeceği şekilde bir işkenceyle bizi dinimizden dönmeye zorlamasınlar.
Mücâhid şöyle der: Bize, ne onların eliyle, ne de kendi katından gelen bir azapla azap
etme ki, “Eğer haklı olsalardı başlarına bu gelmezdi.” demesinler!344

- " ‫َ&ِِیَ دَیرًا‬Cْ‫َرْ ََ اْ)َرْضِ َِ اﻝ‬Nَ‫َ ﺕ‬P i‫" رَب‬ “(Nuh) Rabbim! dedi,

yeryüzünde kâfirlerden hiç kimseyi bırakma!”345 Bu âyetteki " ‫" دَیرًا‬ kelimesi genel
nefiy (olumsuzluk) için kullanılan isimlerdendir 346 ve “Yeryüzünde hareket eden veya
dolaşan kimse” anlamına gelir.347

- " ً‫ &َْدا‬Hِ‫َرْﻥ‬Nَ‫َ ﺕ‬P i‫" رَب‬ “…Rabbim! Beni yalnız bırakma!...”348 Ey

Muhammed! Peygamberimiz Zekeriyyâ’nın haberini de hatırla. Hani o da Rabbi’ne

şöyle diyerek, samimi ve ihlâslı bir şekilde dua etmişti. “Ey Rabbim! Beni, çocuksuz,
varissiz ve yalnız bırakma!” İbn Abbâs şöyle der: O zamanlar, Zekeriyyâ (a.s) yüz,
karısı doksan dokuz yaşında idi.349

-" َِ-ِ‫ﻝ‬e‫ْمِ اﻝ‬,َ@ْ‫ اﻝ‬Hِ& HَِْْJَ‫ &ََ ﺕ‬i‫“ " رَب‬Rabbim! Beni zâlimler topluluğunun
içinde bulundurma!”350 Yani, Ey Rabbim! Beni zalimler topluluğundan kılma ki onlarla

birlikte helâk olmayayım. Bu cümle, " ِ‫" إ‬ ile başlayan şart cümlesinin cevabıdır.

Yalvarma ve yakarmanın çok olduğunun ifade edilmesi için, “Ey Rabbim” sözü tekrar
edildi.351 Ebu Hayyân şöyle der: “Şu bir gerçektir ki, Rasûlüllah (s.a.v), kendisinin
zalimler topluluğundan kılınmasına sebep olacak şeylerden korunmuştur. Fakat

343
Mümtehine, 60/5.
344
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 363.
345
Nûh, 71/26.
346
ez-Zemahşerî, a.g.e., VI, 219.
347
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 450.
348
Enbiyâ, 21/89.
349
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 273.
350
Mü’minûn, 23/94.
351
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 319.

60
kulluğunu açığa çıkarmak ve Allah’a karşı tevâzu göstermesi için bu şekilde duâ etmesi
emrolundu.”352

- " ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬Nِ‫ ﻝ‬xِ

َِ,ُُ: Hِ& ْ%َْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…(Rabbimiz!) Kalplerimizde,

iman edenlere karşı hiçbir kin bırakma!...”353 Bir kıraate göre " ِ
" kelimesi ‫ًْا‬-ِ
"
" şeklinde okunmuştur. İkisi de “kin” anlamına gelmektedir.354

2. Nasihât ve İrşâd

- " ْVُ‫ْآ‬mُ.َ‫ْ ﺕ‬VُCَ‫َ ﻝ‬$ُْ‫ا َْ أَﺵَْءَ إِنْ ﺕ‬,ُ‫َﻝ‬cْ.َ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ َأی‬ “ Ey iman
355
edenler! Size açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek şeyleri sormayın…” Yani Ey iman
edenler! Açıklandığı takdirde sizi üzecek olan ve muhtaç olmadığınız şeyleri
peygambere sormayınız.356 Böyle yapmaya devam ederseniz, neticede size zor gelecek
mükellefiyetleri ona sormuş olursunuz. O da sorduğunuz şeyler hakkında size fetvâ
verip onlarla sizi mükellef tutarsa, bu durum sizi üzer, onları yapmak zor gelir ve
sorduğunuza pişman olursunuz.357

- " ُA‫ُ ا‬bَ-َ َ-َ‫ُ^َ آ‬FْCَ‫ْبَ آَﺕِ^ٌ أَنْ ی‬cَ‫َ ی‬Pَ‫ “ " و‬Hiçbir kâtip Allah’ın kendisine
358
öğrettiği (emrettiği) gibi yazmaktan geri durmasın! (her şeyi olduğu gibi yazsın!)”
Yani, kâtip belgeleri yazma hususunda Allah’ın kendisine öğrettiği yola uygun olarak
yazmaktan çekinmesin, bu konuda cimrilik göstermesin ve herhangi bir kusur
işlemesin.359

352
el-Endelüsî, a.g.e., VI, 420.
353
Haşr, 59/10.
354
ez-Zemahşerî, a.g.e., VI, 82.
355
Mâide, 5/101; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Nahle, a.g.e., s. 90; Fazl Hasan Abbâs,
a.g.e., s. 158; Bolelli, a.g.e., s. 213-214; Akdemir, a.g.e., s. 154. es-Sübkî, bu ayetin “tahrîm” anlamında
olduğunu söylemiştir. Bkz. es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559;
356
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 368.
357
ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 300.
358
Bakara, 2/282; Matlûb, a.g.e., III, 345; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352; Bolelli, a.g.e., s. 213.
359
ez-Zuhaylî, a.g.e., III, 105.

61
 - " ٌVِْ ِbِ َKَ‫َ ﻝ‬jَْ‫ُ َ ﻝ‬Uْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫“ " و‬Hakkında bilgin bulunmayan şeyin ardına
düşme…”360 Yani bilmediğin ve seni ilgilendirmeyen şeyin ardına düşme. Bilakis her
haberi iyice araştır.361

- " ِ َCُْYF‫ْ إِﻝ اﻝ‬VُC‫ِی‬$ْ‫َی‬cِ ‫ا‬,ُ@ُْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Kendi ellerinizle kendinizi tehlikeye
atmayın.”362

3. İltimâs

- Hz. Hârûn (a.s)’ın, kardeşi Hz. Mûsâ (a.s.) için söylediği şu söz buna örnektir.

" َِ-ِ‫ﻝ‬e‫ْمِ اﻝ‬,َ@ْ‫َ اﻝ‬/َ HَِْْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫َاءَ و‬$َْ)ْ‫َ ا‬Hِ ْIِ-ْnُ‫" &ََ ﺕ‬ “ …Sen de
363
düşmanları bana güldürme ve beni bu zâlim kavimle beraber tutma! ” Yani bana
hakaret ederek düşmanlarımı sevindirecek harekette bulunma ve beni buzağıya taparak
zulmeden kimselerle birlikte sorguya çekme!364

- Hz. Hârûn (a.s)’ın, kardeşi Hz. Mûsâ (a.s.) için söylediği şu söz de buna

örnektir. " Hِْ‫َ َِأ‬Pَ‫ و‬HِFَِِْ ْNُ‫ْﺥ‬cَ‫َ ﺕ‬P ‫َلَ یََْ أُم‬: " “ ( Hârûn ) Ey annemin oğlu! dedi,
365
saçımı ve sakalımı tutma!...” Hz. Hârun, şefkat ve merhamet dileyerek Hz. Mûsâ’ya
dedi ki: “Ey annemin oğlu, ey kardeşim! Ne sakalımdan tut, ne de saçımdan.” İbn
Abbâs der ki: Şiddetli öfkesi ve aşırı kızgınlığından dolayı sağ eliyle saçlarından, sol
eliyle de sakalından tuttu. Çünkü Allah yolunda galeyan duygusu ona hâkim olmuştu.366

360
İsrâ, 17/36; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 16.
361
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 159.
362
Bakara, 2/195; Mustafa Sânû Kutub, a.g.e., s. 455.
363
A‘râf, 7/150; el-Meydânî, a.g.e., I, 232.
364
ez-Zuhaylî, a.g.e., IX, 100.
365
Tâhâ, 20/94; Matlûb, a.g.e., III, 345; Nahle, a.g.e., s. 89; ‘Atîk, a.g.e., s. 81; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 352;
İsbir-Cüneydî, a.g.e., s. 991; Bolelli, a.g.e., s. 215.
366
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 245; ez-Zuhaylî, a.g.e., XVI, 368-369.

62
 4. Âkıbeti Bildirme

-" ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫ا آَﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,ََُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫“ " یَ أَی‬Ey iman edenler! Sizler inkâr
edenler… gibi olmayın.”367

-" ً‫َاﺕ‬,َْ‫ِ أ‬A‫ِ ا‬%َِ Hِ& ‫ا‬,ُِFُ: َ‫ِی‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫َ ﺕ‬Pَ‫“ " و‬Allah yolunda öldürülenleri
368
sakın ölüler sanma!...” Bu âyetten kasıt, temiz/pâk olan şehidlerin akibetini ve
onların içine düştükleri nimetleri açıklamaktır.369

-" ْVِYِ.ُDْ‫ْ ﺥٌَْ ِ)َﻥ‬VُYَ‫ ﻝ‬Hِْ-ُ‫َ ﻥ‬-‫َُوا أَﻥ‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫َ ی‬Pَ‫“ " و‬Kâfirler, kendilerine
mühlet vermemizin, şahısları için hayırlı olduğunu sanmasınlar.”370 Bu âyet hem tehdit
hem de âkıbeti bildirme anlamındadır.371

- " َ‫ن‬,ُ-ِ‫ﻝ‬e‫ُ اﻝ‬%َ-َْ‫ ی‬-َ ًِ&َ

َA‫ََ ا‬.َْ‫َ ﺕ‬Pَ‫( “ " و‬Resûlüm!) Sakın, Allah’ı
zâlimlerin yaptıklarından habersiz sanma!...”372 Buradaki nehiyden kasıt herhangi
birine hitâb etmek değil, zâlimlerin âkıbetini bildirmektir.373

-" ْVُYَ.ُDْ‫ْ أَﻥ‬Vُ‫َه‬.ْ‫َﻥ‬cَ& َA‫ا ا‬,ُ.َ‫ِیَ ﻥ‬N‫ا آَﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Allah’ı unutan ve bu yüzden
Allah’ın da onlara kendilerini unutturduğu kimseler gibi olmayın.”374 Allahu Teâla bir
önceki âyette, müminlere Allah’tan korkmalarını ve âhiret için hazırlık yapmalarını
emrettikten sonra bu nehyi zikretmiştir. Buradaki nehiy, onların dinden yüz
çevirmelerinden ve takvâdan (Allah korkusundan) uzaklaşmalarından sakındırmak için
zikredilmiştir.375

367
Âli İmrân, 3/156; İbn ‘Aşûr, a.g.e, IV, 141.
368
Âli İmrân, 3/169; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; İbn ‘Aşûr, a.g.e., IV, 165; el-Hâşimî, a.g.e., s. 76; Bolelli,
a.g.e., s. 217; Akdemir, a.g.e., s. 155.
369
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 190.
370
Âli İmrân, 3/178
371
İbn ‘Aşûr, a.g.e., IV, 175.
372
İbrâhîm, 14/42; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; el-Babertî, a.g.e., s. 365; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIII, 245-246;
Matlûb, a.g.e., III, 346; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353. (Bu ayetteki nehyin, süreklilik ve sebât anlamında
olduğunu söyleyenler de vardır. Bkz. et-Teftâzânî, a.g.e., s. 428; el-Hâşimî, a.g.e., s. 70; Akdemir, a.g.e., s.
155.)
373
Yâsîn Câsim, a.g.e., s. 190.
374
Haşr, 59/19; Mustafa Sânû Kutub, a.g.e., s. 455.
375
İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXVIII, 112.

63
 5. Ümitsizliğe Düşürme

-" ْVُCِ‫َﻥ‬-‫َ إِی‬$َْ ْVُ‫َْﺕ‬Dَ‫ْ آ‬$َ: ‫ِرُوا‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P " “ Boşuna özür dilemeyin! Çünkü siz iman
ettikten sonra tekrar kâfir oldunuz…”376 Yani bu yalan yeminlerle özür dilemeyin.
Çünkü durumunuz ortaya çıktıktan sonra, o yeminler size fayda vermez. Siz imanınızı
açıkladıktan sonra, Rasûlüllah’a eziyet etmek suretiyle kâfirliğinizi ortaya koydunuz.377

Bu âyetteki nehiy, tartışmayı giderme ve özürlerinin boşuna olduğu anlamındadır. ْ$َ: "
" ْVُCِ‫َﻥ‬-‫َ إِی‬$َْ ْVُ‫َْﺕ‬Dَ‫آ‬ cümlesi, " ‫ِرُوا‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P " cümlesinin illeti olup kullanılan nehyin
sebebidir.378

-" ‫ِرُوا‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P ْ%ُ: ْVِYَْ‫ْ إِﻝ‬VُFَْ9َ‫ْ إِذَا ر‬VُCَْ‫ِرُونَ إِﻝ‬NَFَْ‫“ " ی‬Savaştan dönüp yanlarına
geldiğinizde size özür beyan edecekler. De ki, özür beyân etmeyin!”379

- " ََ‫ً \َﺥ‬Yَ‫ِ إِﻝ‬b‫َ اﻝ‬/َ ُ‫ْع‬$َ‫َ ﺕ‬P‫" َو‬ “Allah ile birlikte başka bir tanrıya tapıp

yalvarma!”380

-" َ‫ْم‬,َْ‫ِرُوا اﻝ‬NَFَْ‫َ ﺕ‬P ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫َ اﻝ‬Y5‫َی‬cَ‫ “ " ی‬Ey kâfirler! Bugün özür dilemeyin!...
”381 Yani, Ey kâfirler, bugün özür dilemeyin, çünkü mâzeretiniz yok, özür dilemenizin
faydası yok. Siz mutlaka yaptıklarınızın cezasını çekeceksiniz.382

- " ‫ًِا‬Sَ‫رًا آ‬,ُُ‫ا ﺙ‬,ُْ‫ًا وَاد‬$ِ‫رًا وَاﺡ‬,ُُ‫ْمَ ﺙ‬,َْ‫ا اﻝ‬,ُْ$َ‫َ ﺕ‬P " “(Onlara şöyle denilir:)
Bu gün bir defa yok olmayı istemeyin, aksine birçok defalar yok olmayı isteyin!”383

376
Tevbe, 9/66; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; el-Bâbertî, a.g.e., s. 365; es-Suyûtî, a.g.e., s. 894; el-Hâşimî,
a.g.e., a.y.; el-Meydânî, a.g.e., I, 234; Matlûb, a.g.e., III, 345; ‘Atîk, a.g.e., s. 84; ez-Zevbe‘î, a.g.e., a.y.;
Bolelli, a.g.e., s. 216.
377
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 546.
378
İbn ‘Aşûr, a.g.e., X, 252.
379
Tevbe, 9/94; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XI, 7.
380
Kasas, 28/88; el-Beyzâvî, a.g.e., II, 202; es-Sâbûnî, a.g.e, II, 449.
381
Tahrîm, 66/7; Nahle, a.g.e., s. 91; Fazl Hasan Abbas, a.g.e., s. 158; Akdemir, a.g.e., s. 154.
382
ez-Zuhaylî, a.g.e., XXVIII, 315.
383
Furkân, 25/14; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 357.

64
 6. Tehdit

- " َ‫ُوه‬$َFَْ‫ِ &ََ ﺕ‬b‫ُودُ اﻝ‬$ُ‫َ ﺡ‬Kِْ‫" ﺕ‬ “Bunlar Allah'ın koyduğu kurallardır, bu
sebeple onları çiğnemeyin.”384

-" ْVُYَ‫َ ﺥًَْا ﻝ‬,ُ‫ِ ه‬bِْuَ& ِْ ُb‫ُ اﻝ‬Vُ‫َ \ﺕَه‬-ِ َ‫ن‬,َُEَْ‫ِیَ ی‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫َ ی‬P‫“ " َو‬Allah'ın,
kendilerine lütfundan verdiği nimetlere karşı cimrilik edenler, bunun, kendileri için
hayırlı olduğunu sanmasınlar!”385

- " ‫ا‬,ُ@ََ ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫َ ی‬Pَ‫" و‬ “O kâfirler ileri geçip kurtulduklarını

sanmasınlar!”386 Bu ayette Yüce Allah, Hz. Peygamberi, düşmanlarının yaptıklarına

karşı teselli, düşmanlarını da tehdit eder.387

- " ُz,ُِJَْFْ.َ‫ِ &ََ ﺕ‬b‫" أَﺕَ أَُْ اﻝ‬ “Allah'ın emri geldi, sakın onu acele edip

istemeyiniz.”388

- " َ-ُYِْ3ُ‫ٌ &ََ ﺕ‬Vِْ ِbِ َKَ‫َ ﻝ‬jَْ‫ َ ﻝ‬Hِ َ‫ِْك‬nُFِ‫َاكَ ﻝ‬$َ‫َه‬9 ْ‫" وَإِن‬ “Eğer onlar,

seni, hakkında bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için
zorlarlarsa, onlara itaat etme!”389

- " ِ‫ اﻝَِْد‬Hِ& ْVُYُ5َ@َ‫ُْرْكَ ﺕ‬aَ‫" &ََ ی‬ “Şimdi onların beldeler içinde dönüp

dolaşmaları seni aldatmasın.”390 Bu âyette Yüce Allah, Hz. Peygamberi teselli, kâfirleri
ise şiddetli bir şekilde tehdit etmektedir.391

- " ِ‫ن‬,ُِJَْFْ.َ‫ &ََ ی‬Vْ ِYَِْ‫بِ أَﺹ‬,ُ‫َ ذَﻥ‬%ْSِ ً,ُ‫ا ذَﻥ‬,ُ-ََq 

َ ‫ِی‬Nِ‫ِن ﻝ‬vَ& " “Şu iyi

bilinmeli ki haksızlığa sapanlar için geçmişteki benzerlerinin payı gibi bir ceza payı var!
Şimdi onu benden acele istemesinler!”392

384
Bakara, 2/229; el-Beyzâvî, a.g.e., I, 123.
385
Âli İmrân, 3/180; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 246.
386
Enfâl, 8/59.
387
İbn ‘Aşûr, a.g.e., X, 53.
388
Nahl, 16/1; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIV, 98.
389
Ankebût, 29/8; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 453.
390
Mümin (Ğâfir), 40/4.
391
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 94.

65
 7. Kınama ve Azarlama

- " ‫َ ﺕَ`ُِْوا‬P ْ‫ْهَ &َﺹُِْوا أَو‬,َْ‫" اِﺹ‬ “ Oraya (Cehenneme) girin! İster
393
sabredin, ister sabretmeyin…” Bu, nehyin eşitlik anlamı dışında aynı zamanda bir
kınama ve horlamadır. Onun şiddetine katlanın. O azaba ister sabredin ister
sabretmeyin. Sabır da sabırsızlık da sizin için birdir. Çünkü siz cehennemde ebedî
olarak kalacaksınız.394

- " ْVُCِِ‫َآ‬.ََ‫ِ و‬bِ& ْVُFْ&ِْ‫ا إِﻝَ َ أُﺕ‬,ُِ9ْ‫ا وَار‬,ُuُ‫َ ﺕَْآ‬P " “Koşup kaçmayın, size
nimet verilen yere, yurtlarınıza dönün!”395

- " َ‫ن‬,ُ-ََْ‫ْ ﺕ‬VُFْ‫ وَأَﻥ‬dَْ‫ا اﻝ‬,ُ-ُFْCَ‫ِ وَﺕ‬%ِkَ‫ ِﻝ‬dَ‫ا اﻝ‬,ُ.َِْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ Bilerek hakkı

batıl ile karıştırmayın, hakkı gizlemeyin!”396 Yâni Allah tarafından indirilmiş olan
hakkı, uydurduğunuz bâtıl ile karıştırmayın ve uydurduğunuz yalanlarla Tevrat’ı tahrif
etmeyin. Hz. Peygamber’in evsafı ile ilgili kitabınızda bulunan bilgileri bile bile
gizlemeyin. Halbu ki siz bu bilgilerin hak olduğunu biliyorsunuz. Bu âyette “hak”
kelimesinin tekrar edilmesi, yasaklanan şeyin aşırı derecede çirkinliğini ifade eder.
Çünkü açık isimdeki kuvvetlilik zamirde yoktur.397

- " ْVُYِْ ‫ا ﺥًَْا‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ أَنْ ی‬.َ ٍ‫ْم‬,َ: ِْ ٌ‫ْم‬,َ: َْEْ.َ‫َ ی‬P " “ (Ey mü’minler!) Bir
topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın. Belki de onlar, kendilerinden daha
iyidirler.”398 Yâni Ey iman edenler! Hiçbir grup başka bir grupla, hiçbir kimse başka bir
kimseyle alay etmesin. Belki kendisiyle alay edilen, alay edenlerden Allah katında daha
hayırlıdır. Nice saçı başı dağınık, toz toprak içinde, yırtık elbiseli kişi vardır ki, Allah’ı
şahit göstererek yemin etse, Allah onu doğru çıkarır.399

392
Zâriyât, 51/59; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXVII, 31.
393
Tûr, 52/16; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; el-Meydânî, a.g.e., I, 234; Bolelli,
a.g.e., s. 217.
394
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 264.
395
Enbiyâ, 21/13; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 257.
396
Bakara, 2/42; el-Meydânî, a.g.e., I, 236; Bolelli, a.ge., s. 216.
397
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 43-44.
398
Hucurât, a.g.e., 49/11; Nahle, a.g.e., s. 90; ‘Atîk, a.g.e., s. 83; ez-Zevbe‘î, a.g.e., s. 353; Bolelli, a.g.e.,
s. 216.
399
es-Sâbûnî, a.g.e., III, 235.

66
 - " ًPََ‫ْ ﺥ‬VُCَ‫ﻥ‬,ُ‫ْﻝ‬cَ‫َ ی‬P ْVُCِ‫َﻥَ ً ِْ دُوﻥ‬3ِ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P ‫ا‬,َُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y‫ “ " یَ أَی‬Ey İman
edenler! Kendi dışınızdakileri sırdaş edinmeyin. Çünkü onlar size fenalık etmekten asla
geri durmazlar,…”400 Bu âyet, Müslümanların etrafındaki Ehli Kitap’tan bir gruba
aldanmaktan (gafil olmaktan) sakındırır ve onlara sevgiyle yaklaşmaktan da nehyeder.
Bu grup da münafıklardır. Bunların çoğu Evs ve Hazreçten olan müşrikler dışındaki
Yahudilerdir.401 “lâ tettehizû bitâneten” ifadesinde, kişinin yakın arkadaşları elbise
astarına benzetilmiştir. Çünkü onlar, onun işinin iç yüzünü bilirler ve iç elbisenin onun
vücuduna yakınlığı kadar ona yakındırlar. Burada istiâre vardır.402

- " ٌVِْ ِbِ َKَ‫َ ﻝ‬jَْ‫َﻝِْ َ ﻝ‬cْ.َ‫" &ََ ﺕ‬ “Hakkında bilgin olmayan bir şeyi benden

isteme!”403

- " ٌُِ }‫ُو‬$َ ْVُCَ‫ُ ﻝ‬b‫َنَ إِﻥ‬3ْn‫ُوا اﻝ‬$َُْ‫َ ﺕ‬P ْ‫ \َدَمَ أَن‬Hَِ َ‫ْ ی‬VُCَْ‫ْ إِﻝ‬$َYَْ‫ْ أ‬Vَ‫" أَﻝ‬ “Ey

Âdem oğulları! Size, Şeytana kulluk etmeyin, o sizin için apaçık bir düşmandır…
dememiş miydim?”404

- " ‫ًا‬$َ‫ِ أَﺡ‬b‫َ اﻝ‬/َ ‫ا‬,ُ$ْ َ‫ِ &ََ ﺕ‬bِ‫ ﻝ‬$َ ِ9َ.َ-ْ‫“ " وَأَن اﻝ‬Mescitler şüphesiz Allah'ındır.
O halde Allah ile birlikte hiçbir kimseye yalvarmayın.”405

8. Teselli Etme ve Sabırlı Olmayı Tavsiye Etme

- " ِْDُCْ‫ اﻝ‬Hِ& َ‫ن‬,ُِ‫َر‬.ُ‫ِیَ ی‬N‫َ اﻝ‬Kْ‫ُﻥ‬2َْ‫َ ی‬P‫" َو‬ “Küfürde yarışanlar seni

üzmesin!”406

- " ِْDُCْ‫ اﻝ‬Hِ& َ‫ن‬,ُِ‫َر‬.ُ‫ِیَ ی‬N‫َ اﻝ‬Kْ‫ُﻥ‬2َْ‫َ ی‬P ُ‫ل‬,ُ‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ أَی‬ “Ey peygamber, o
küfürde yarışanlar, seni üzmesin!”407

400
Âli İmrân, 3/118; Nahle, a.g.e., s. 90-91.
401
İbn ‘Aşûr, a.g.e., IV, 62-63.
402
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 226.
403
Hûd, 11/46; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XII, 86.
404
Yâsîn, 36/60; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXIII, 46.
405
Cin, 72/18; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXIX, 240.
406
Âli İmrân, 3/176; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 245.
407
Mâide, 5/41; ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 235; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 343.

67
 - " َ‫َ&ِِی‬Cْ‫ْمِ اﻝ‬,َ@ْ‫ْسَ ََ اﻝ‬cَ‫" &ََ ﺕ‬ “Şu halde kâfir olan bir toplum için
üzülme!”408

- " َ‫ُ اْ)َدَْر‬Vُ‫ه‬,5‫َﻝ‬,ُ‫ً &ََ ﺕ‬Dْ‫َُوا زَﺡ‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫ُ اﻝ‬VُFِ@َ‫ا إِذَا ﻝ‬,ََُ\ َ‫ِی‬N‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ أَی‬ “Ey
iman edenler! Toplu olarak kâfirlerle karşılaştığınız zaman, onlara arkalarınızı
dönmeyin! (kaçmayın!)”409

- " َََ َA‫َنْ إِن ا‬2َْ‫َ ﺕ‬P " “ Üzülme, çünkü Allah bizimledir…”410 Burada
hüzünlenmekten sakındırmak, nefis mücadelesi ve onu teslim olmamaya alıştırmak
amacı güdülmektedir.411

- " َ‫ن‬,َُْDَ‫ی‬ ‫ا‬,ُ‫َ آَﻥ‬-ِ ْjِ„َFَْ‫“ " &ََ ﺕ‬Sakın onların yaptıklarına üzülme!”412

- " ِ‫َء‬Pُmَ‫ُ ه‬$َُْ‫ ی‬-ِ ٍ َ‫ ِْی‬Hِ& ُKَ‫" &ََ ﺕ‬ “O halde onların tapmakta olduğu

şeylerden şüpheye düşme!”413

- " ُbَُُ‫ِ ر‬zِ$َْ‫َ و‬UِْEُ َb‫ََ اﻝ‬.َْ‫" &ََ ﺕ‬ “O halde sakın Allah'ın

peygamberlerine olan va‘dinden cayacağını sanma!”414

- " َ‫ُُون‬Cْ-َ‫ ی‬-ِ ٍdَْL Hِ& ُKَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ْ و‬VِYََْ ‫ن‬

ْ َ2َْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “(Ey Peygamber!)

Onlardan dolayı üzülme! Kurdukları tuzaklardan telaş edip sıkıntıya düşme!”415

- " َ‫ُُون‬Cْ-َ‫ ی‬-ِ ٍdَْL Hِ& ُْCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Kurmakta oldukları tuzaklardan

ötürü sıkıntı duyma!”416 Bu âyette Allahu Teâla, Rasûlüllah’ı teselli etmektedir. Yani
“Ey Peygamber! İman etmedikleri takdirde o yalanlayanlar için ne üzül ne de tasalan!

408
Mâide, 5/68; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 356.
409
Enfâl, 8/15; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 497.
410
Tevbe, 9/40.
411
ez-Zuhaylî, a.g.e., X, 213. Seyyid Ahmed el-Hâşimî, bu âyetin ünsiyet ( ُ‫َِس‬FِْG‫ ) ا‬anlamında olduğunu
söylemiştir. Bkz. el-Hâşimî, a.g.e., s. 70.
412
Hûd, 11/36; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XII, 65.
413
Hûd, 11/109; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 35.
414
İbrâhîm,14/47; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIII, 251.
415
Nahl, 16/127; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XIV, 336-337.
416
Neml, 27/70.

68
Onların tuzaklarından dolayı canın sıkılmasın! Çünkü Allah seni onlardan
koruyacaktır.”417

- " ِ‫ اْ)َرْض‬Hِ& َ‫ِی‬2ِJُْ ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫ ﺕ‬P

َ " “İnkâr edenlerin,
yeryüzünde (Allah'ı) aciz bırakacaklarını asla sanma!!”418

-" ْVُYُ‫ْﻝ‬,َ: َKْ‫ُﻥ‬2َْ‫“ " &ََ ی‬O halde onların sözleri seni üzmesin.”419

9. Küçümseme

- " ِ‫ُِون‬eُْ‫َ ﺕ‬P Vُ‫ًِ ﺙ‬-َ9 Hِ‫ُوﻥ‬$ِCَ& " “Artık hepiniz toplanın bana istediğiniz

tuzağı kurun, sonra hiç bekletmeyin!”420

- " ْVُYِْ ً9‫ِ أَزْوَا‬bِ َْFَ َ َ‫َ ِإﻝ‬Kََْْ ‫ن‬$ُ-َ‫َ ﺕ‬P " “ Sakın o kâfirlerden bir
kısmına verip de onları faydalandırdığımız şeye gözlerini dikme…”421 Yâni o
kâfirlerden bazılarına verdiğimiz nimetlere bakma. Çünkü sana verdiklerimiz onlardan
daha büyük, daha değerli ve daha şereflidir. Sana Kur’an’ın indirilmesi nimet olarak
yeter.422

- " Hِ‫ﻥ‬,ُ-iَCُ‫َ ﺕ‬Pَ‫َ و‬Yِ& ‫ا‬,ُ„َ.ْ‫َلَ اﺥ‬: " “ Buyurur ki; Orada alçaldıkça alçalın!
423
Bana konuşmayın artık!” Yâni, ateş içinde zelil olun! Köpeklerin kovulduğu gibi
defolup gidin! Azabın kaldırılması hususunda bana bir şey söylemeyin! İbn Cüzey şöyle

der: " ‫ُا‬mَ.ْ‫" اِﺥ‬ kelimesi, köpek kovmada kullanılan bir kelimedir. Bunda
küçümseme ve kovma manası vardır.424

417
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 418.
418
Nûr, 24/57; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 348.
419
Yâsîn, 36/76; İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXIII, 72.
420
Hûd, 11/55; Ebussuûd, Tefsîru Ebi’s-Suûd=İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru
İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, Beyrut, 1994, IV, 218; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 21.
421
Hicr, 15/88; es-Suyûtî, a.g.e., s. 893; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 115; Fazl Hasan Abbas, a.g.e., s. 159;
Akdemir, a.g.e., s. 154 (Hicr suresindeki âyetin benzeri için bkz. Tâhâ, 20/131; el-Babertî, a.g.e., s. 365;
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 251; A. M. Hârûn, a.g.e., s. 16.). es-Sübkî, bu âyetin “tahrîm” anlamında olduğunu
söylemiştir. Bkz. es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559.
422
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 115.
423
Mü’minûn, 23/108; es-Sübkî, a.g.e., I-II, 559; es-Suyûtî, a.g.e., s. 894; Bolelli, a.g.e., s. 217.
424
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 321.

69
 - " ِbِ& ‫ا‬,u
ُ ِ-ْaُ‫ أَنْ ﺕ‬Pِ‫ِ إ‬b‫ِی‬Nِ‫ْ ِ…ﺥ‬VَFْ.َ‫نَ وَﻝ‬,ُ@ِDُْ‫ُ ﺕ‬bِْ َoَِEْ‫ا اﻝ‬,ُ--ََ‫َ ﺕ‬Pَ‫( “ " و‬Ey
iman edenler!) size verilse, gözünüzü yummadan alamayacağınız kötü malı, hayır diye
vermeye kalkışmayın.”425

II. KUR’ÂN-I KERİM’DE NEHYİN KULLANIM

ÖZELLİKLERİ
1. Bazen nehiy, lafızda herhangi bir şeye yönelmiş görünüp mecâz yoluyla
muhâtabın nehyi kastedilir ( zikr-i müsebbeb irâde-i sebep ).426 Bu şekilde geçen
ayetler:

- " ُ‫َن‬3ْn‫ُ اﻝ‬VُCَِFْDَ‫َ ی‬P َ‫ \دَم‬Hَِ َ‫" ی‬ “Ey Âdem oğulları! Şeytan sizi
aldatmasın…”427 Bu âyette, şeytandan kaçınmak için kullanılan bir nehiy var. Allâhu
425
Bakara, 2/267; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 170; Mustafa Sânû Kutub, a.g.e., s. 455.
426
Muhamme Abdülhâlik ‘Udayme, Dirâsât li üslûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1972, II,
524.

70
Teâla, insanları şeytana kulak verip dinlemekten nehyediyor. " َُYَ‫َ ه‬K‫َ اَرَ َی‬P " “Seni
burada görmeyeyim.” sözü de bu âyete benzer. Burada kastedilen görülen yerden
durmaktan nehiydir. 428

- " ُ‫َن‬3ْn‫ُ اﻝ‬VُC‫ﻥ‬$ُ`َ‫َ ی‬Pَ‫" و‬ “Sakın şeytan sizi yoldan çevirmesin”429 Yani
şeytanın vesveselerine aldanmayın. Hakka uymanızı engellemesinden sakının. Bu âyette
nehiy, peygambere değil de kinâyî olarak şeytana yönelmiş göründü. Bu da Peygambere

yönelik nehiyden daha beliğdir. Arapların şu sözünde olduğu gibi: ُ%َْDَ‫َ ﺕ‬Kَ&َِْ‫َ أ‬P "
" ‫َا‬Nَ‫“ آ‬Sakın şöyle yaparken seni görmeyeyim (öğrenmeyeyim)!”430

- َP ْVُ‫ُ وَ ه‬zُ‫د‬,ُُ9 َ‫َنُ و‬-َُْ ْVُCَ-ِ3َْ‫َ ی‬P ْVُCَِ‫َآ‬.َ ‫ا‬,ُُ‫ُ اُدْﺥ‬%ْ-‫َ اﻝ‬Y5‫" یَ َأی‬
" َ‫ُُْون‬nَ‫“ ی‬Ey karıncalar! Yuvalarınıza girin; Süleyman ve ordusu farkına varmadan
sizi ezmesin.”431 Bu âyette Allâhu Teâlâ, karınca dışındakileri nehyetti. Fakat kastedilen
karıncaların nehyidir. Yani (Ey karıncalar!) vadi toprağında ortaya çıkmayın

(görünmeyin) ki sizi ezmesinler. Bu da " َُYَ‫َ ه‬Kَ‫َ أرَی‬P " örneği gibidir.432

- " ََFْ‫َی‬$َ‫َ إِذْ ه‬$َْ ََ,ُُ: ْ‫ِغ‬2ُ‫َ ﺕ‬P ََ‫" ر‬ “Rabbimiz, bizi doğru yola ilettikten

sonra kalplerimizi eğriltme! (saptırma!)”433 Bu âyetin zâhirî anlamı, kalpleri sapmaktan

nehyetmektir. Bu ayet de " َُYَ‫َ ه‬Kَ‫َ أَرَی‬P " örneği gibidir.434

- " ُz‫َا‬,َ‫َ ه‬/َ‫ واﺕ‬Yِ ُِْmُ‫َ ی‬P َْ َYْ

َ َK‫ﻥ‬$ُ`َ‫" &ََ ی‬ “Ona inanmayan ve

nefsinin arzularına uyan kimseler, sakın seni ondan (kıyamete inanmaktan)

alıkoymasın!…”435 Bu ayette de müsebbeb zikredilmiş, sebep kastedilmiştir.436

427
A‘râf, 7/27.
428
el-‘Ukberî, et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân, (thk. Ali Muhammed Becâvî), İkinci Baskı, Dâru’l-Cîl,
Beyrut, 1987, I, 563; el-Endelüsî, a.g.e., IV, 283.
429
Zuhruf, 43/62.
430
İbn ‘Aşûr, a.g.e., XXV, 244-245.
431
Neml, 27/18
432
el-Endelüsî, a.g.e., VII, 61-62.
433
Âli İmrân, 3/8
434
el-Endelüsî, a.g.e., II, 386.
435
Tâhâ, 20/16.

71
 2. Kur’an’da birçok yerde " ‫ اﻝه‬P " ve " ‫ن‬,‫" آ‬ herhangi bir sıfat ile
birlikte kullanılarak nehiy yapılmıştır. Bu şekildeki nehiy, doğrudan herhangi bir

sıfattan (nitelikten) nehyetmekten daha belîğdir.437 " َ‫َِی‬Fْ-ُ-‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫" &ََ ﺕ‬ “
Şüphelenenlerden olma!”438 cümlesi, onlardan olmayı nehyeder. Onlardan olmayı

nehyetmek, doğrudan fiille yapılan nehiyden daha belîğdir. Bu, " ً-ِ‫َﻝ‬q ُْCَ‫َ ﺕ‬P "
cümlesine benzer. Burada zulüm sıfatıyla nitelenmekten nehiy anlamı vardır. Bu cümle,

" َKِ‫َاﻥ‬,ْ‫ أَآ‬i%ُ‫ آ‬Hِ& ْVِْeَ‫َ ﺕ‬P " “Varlığının hiçbir döneminde hiç kimseye zulmetme”
anlamındadır. Nehyin “kevn” ile birlikte kullanılan bir sıfat ile olması, nehyin doğrudan
bu sıfattan olmasından daha beliğdir. Çünkü bir sıfatla birlikte olmaktan nehyetmek,
gelecekte bu sıfat üzerine olabilecek durumların hepsine delalet eder.439 Bu şekilde
geçen bazı âyetler:

- َ ‫" اﻝ‬
" َ‫َِی‬Fْ-ُ-ْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َ &ََ ﺕ‬Kiَ‫ ِْ ر‬5d “Gerçek olan, Rabbinden

gelendir. O halde şüphelenenlerden olma!”440 Bu âyette, kuşkulananlardan olmaktan

nehiy vardır. Hitap Hz. Peygamber’edir, ancak kastedilen ümmetidir.441

- " َ‫َِی‬Fْ-ُ-ْ‫ُْ َِ اﻝ‬Cَ‫َ &ََ ﺕ‬Ki‫ ِْ َر‬5dَ‫" اﻝ‬ “Gerçek, Rabbinden gelendir.

Öyleyse şüphecilerden olma!”442 Bu âyette nehiy, Peygamber’edir. Ancak kastedilen

başkalarını şüpheden uzaklaştırmaktır. Bunlar da babası olmadığından, Hz. İsa’ya
ulûhiyet konusunda iftira atan hıristiyanlardır.443

- " َ‫َِی‬Fْ-ُ-ْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫ &ََ ﺕ‬idَْ‫َ ِﻝ‬Ki َ‫لٌ ِْ ر‬2َُ ُb‫نَ أﻥ‬,ُ-ََْ‫…“ " ی‬Kur’an’ın
gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden
olma!”444 Bu âyette de hitab Hz. Peygamber’edir, maksat ise ümmetidir.445

436
ez-Zemahşerî, a.g.e., IV, 73-74; el-Endelüsî, a.g.e., VI, 233.
437
‘Udayme, a.g.e., II, 526.
438
el-Bakara, 2/147; Ali İmrân, 3/60; el-En‘âm, 6/114; Yunus, 10/94.
439
el-Endelüsî, a.g.e., I, 436-437.
440
Bakara, 2/147
441
İbn ‘Aşûr, a.g.e., II, 41; es-Sâbûnî, a.g.e., I, 104.
442
Âli İmrân, 3/60
443
İbn ‘Aşûr, a.g.e., III, 264.
444
En‘âm, 6/114.

72
 - " َ‫َِی‬Fْ-ُ-ْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َ &ََ ﺕ‬Kiَ‫ ِْ ر‬5dَْ‫َ اﻝ‬Kََ9 ْ$َ@َ‫" ﻝ‬ “Andolsun ki,
Rabbinden sana hak gelmiştir. Sakın şüphecilerden olma!”446 Bu âyette de hitab,
Peygamber’edir. Ancak kastedilen ümmetidir.447

- " ُbِْ ٍ َ‫ ِْی‬Hِ& ُKَ‫" &ََ ﺕ‬ “…Sakın bunda şüpheye düşme!…”448 Yâni sakın
bu Kur’an veya va’dedilen (azab) hakkında bir şüpheye düşme.449

- " ِ‫َء‬Pُmَ‫ُ ه‬$َُْ‫ ی‬-ِ ٍ َ‫ ِْی‬Hِ& ُKَ‫“ " &ََ ﺕ‬O halde onların tapmakta oldukları
şeylerden şüphen olmasın!…”450 Yâni sana indirilen bu kıssalardan sonra müşriklerin
ibadetlerinin sapıklık olduğu hususunda şüphe etme.451

- " َِ3ِ‫ُْ َِ اﻝْ@َﻥ‬Cَ‫ &ََ ﺕ‬idَْ‫ْﻥَكَ ِﻝ‬nَ ‫ا‬,ُ‫َﻝ‬: " “Sana gerçeği müjdeledik,

sakın ümitsizliğe düşenlerden olma! dediler.”452 Yâni ümitsizliğe düşenlerden olmayın.

Anne ve babasız bir insanı yaratabilen Allah, nasıl yaşlı bir erkek ve yaşlı kadından bir
çocuğu yaratmasın. Hz. İbrahim’in şaşkınlığı, yaşlılıkları dolayısıyla bir çocuk
beklemelerinin mümkün olmadığından ve bu olayın onların kudretleri dışında
olmasından kaynaklanıyor.453

- " َ‫َ&ِِی‬Cِْ‫ِاً ﻝ‬Yَq َ‫ﻥ‬,ُCَ‫…“ " &ََ ﺕ‬O halde sakın kâfirlere arka çıkma! ”454
Yani sakın hoşgörü ve güzellikle ile muâmele edip de dinleri ve sapıklıkları hususunda
onlara yardımcı olma, onlara muhalefet et. Tefsirciler şöyle der: Müşrikler Rasûlüllah’ı
atalarının dinine çağırdılar. Bunun üzerine onlardan sakınması ve beyinlerini
çatlatırcasına hakkı onlara anlatması Rasûlüllah’a emredildi. Bu ve benzeri ifadelerle

445
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 414.
446
Yunus, 10/94.
447
el-Kurtubî, a.g.e., VIII, 383.
448
Hûd, 11/17.
449
ez-Zemahşerî, a.g.e., III, 189.
450
Hûd, 11/109.
451
ez-Zemahşerî, a.g.e., III, 239.
452
Hicr, 15/55
453
el-Beyzâvî, a.g.e., I, 532.
454
Kasas, 28/86.

73
Rasûlüllah’a hitab edilip ümmeti kastedilmektedir ki kâfirlere destek olup onların
görüşlerine uymasınlar.455

- " ِbَِ@ِ‫ ِْیَ ٍ ِْ ﻝ‬Hِ& ُْCَ‫َبَ &ََ ﺕ‬FِCْ‫َ اﻝ‬,ُ ََْ‫ْ \ﺕ‬$َ@َ‫" وَﻝ‬ “Andolsun biz
Mûsâ’ya Kitap verdik, (Resûlüm) sen ona kavuşacağından şüphe etme!...”456 Yâni Ey
Muhammed! Kur’an’ı alma hususunda şüpheye düşme. Mûsâ Tevrat’ı aldığı gibi, sen
de onu al. Bundan maksat, Rasûlüllah’ın peygamberliğini açıklamak ve ona verilen
kitabın semâvî bir vahiy ve ilâhî bir kitap olduğunu vurgulamaktır.457

- " َِ‫ِْآ‬nُ-ْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Sakın müşriklerden olma!”458 Yâni

müslüman olmam emredildi, müşrik olmam yasaklandı.459

- " َِِ&َaْ‫ُْ َِ اﻝ‬Cَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Gafillerden olma!”460 Yâni Allah’ın zikrinden
(onu anmaktan) gafil olan ve ondan yüz çevirenlerden olma!461

- " ِA‫ا ِ…یَتِ ا‬,ُNَ‫ِیَ آ‬N‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “Allah’ın ayetlerini

yalanlayanlardan da olma!...”462 Yâni Allah’ın âyetlerinden herhangi birini

yalanlama.463

- " َ‫َ&ِِی‬Cْ‫َ اﻝ‬/َ ُْCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" إِرْآَ^ْ َََ و‬ “…Sen de bizimle beraber bin,

kâfirlerle beraber olma!”464 Yani binmezsen sen de boğulan kâfirler gibi boğulursun.465

- " َ‫ُُون‬Cْ-َ‫ ی‬-ِ ٍdَْL Hِ& ُKَ‫َ ﺕ‬Pَ‫…“ " و‬Kurmakta oldukları tuzaktan kaygı
duyma!”466 Yani onların beyinsizce ve cahilce söyledikleri sözlerden ve kurdukları
tuzaklardan dolayı üzülme.467

455
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 448.
456
Secde, 32/23.
457
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 506.
458
En‘âm, 6/14. Aynı ayetin bir benzeri için bkz. Yunus, 10/105.
459
ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 329.
460
A‘râf, 7/205.
461
ez-Zemahşerî, a.g.e., II, 548.
462
Yunus, 10/95.
463
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 597.
464
Hûd, 11/42.
465
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 16.

74
 - " َ‫ِِی‬.ْEُ-ْ‫ا َِ اﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫َ و‬%َْCْ‫ا اﻝ‬,ُ&ْ‫" أَو‬ “Ölçüyü tastamam yapın,
(insanların hakkını) eksik verenlerden olmayın!”468 Bir şey üç şekilde ölçülür: Tam (el-
vâfî), eksik (tafîf) ve fazla (zâid). Allâhu Teâla bu âyette vâcib olan tam ölçmeyi
emretti, haram olan eksik ölçmeyi yasakladı, fazla ölçmeyi ise zikretmedi. Yalnız,
âyetteki emir ve nehiyden, eğer fazla ölçmeyi yaparsa iyi/güzel olacağı, terk ederse
bunda ona herhangi bir sorumluluk olmayacağı anlaşılır.469

- " َ‫ُُون‬Cْ-َ‫ ی‬-ِ ٍdَْL Hِ& ُْCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Kurmakta oldukları tuzaklardan
ötürü sıkıntı duyma!”470 Bu âyette, Allâhu Teâlâ, Rasûlüllah’ı teselli etmektedir.471

- " َِ‫ِْآ‬nُ-ْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “…Asla müşriklerden olma!”472 Onların

isteklerine uyarak müşriklerden olma. Çünkü, kim onların yolunu beğenirse, o da

onlardandır.473

-" َِ‫ِْآ‬nُ-ْ‫ا َِ اﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫َ ﺕ‬Pَ‫ا اﻝ`َةَ و‬,ُ-ِ:ِ‫…“ " وَأ‬Namazı kılın, müşriklerden
olmayın!”474 Allah’a ortak koşan ve ondan başkasına tapanlardan olmayın.475

- " َِِ‫َه‬Jْ‫ﻥَ َِ اﻝ‬,ُCَ‫َى &ََ ﺕ‬$ُYْ‫ْ ََ اﻝ‬VُYََ-َJَ‫ُ ﻝ‬A‫ْ ﺵَ َء ا‬,َ‫" وَﻝ‬ “…Allah

dileseydi, elbette onları hidayet üzerinde toplayıp birleştirirdi, o halde sakın cahillerden
olma!”476 Ey Muhammed! Sen Allah’ın hikmetini ve ezeli dilemesini bilmeyen
cahillerden olma.477

Bu iki âyet de anlam olarak yukarıdaki âyetler gibidir:

466
Nahl, 16/127.
467
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 149.
468
Şu‘arâ, 26/181.
469
ez-Zemahşerî, a.g.e., IV, 412.
470
Neml, 27/70.
471
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 418.
472
Kasas, 28/87.
473
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 448.
474
Rum, 30/31.
475
es-Sâbûnî, a.g.e., II, 478.
476
En‘âm, 6/35.
477
es-Sâbûnî, a.g.e., I, 387.

75
 - " َ‫ن‬,ُ-ِْ.ُ ْVُFْ‫ وَأَﻥ‬P‫ﺕُ ِإ‬,ُ-َ‫" &ََ ﺕ‬ “…O halde sadece müslümanlar olarak
ölünüz.”478

- " َ‫ن‬,ُ-ِْ.ُ ْVُFْ‫ وَ أَﻥ‬Pِ‫ﺕُ إ‬,ُ-َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ِ و‬bِ‫ ﺕُ@َﺕ‬dَ‫َ ﺡ‬A‫ا ا‬,ُ@‫" اِﺕ‬ “…Allah’tan ona
yaraşır şekilde korkun ve ancak müslümanlar olarak can verin.”479 Bunun anlamı

şudur: Ölümünüz, ancak İslam üzerine sabit olduktan sonra olsun. Mesela, i%َ`ُ‫َ ﺕ‬P "
" ٌ/ِ‫َ ﺥَﺵ‬Iْ‫ وَ أَﻥ‬Pِ‫“ إ‬Ancak huşu içerisinde namaz kıl” örneğinde, kişiyi namazdan değil
de namaz esnasındaki huşuyu terk etmesinden nehiy vardır.480

3. Herhangi bir şeye yaklaşmaktan nehyetmek, o şeyi yapmaktan nehyetmekten

daha belîğdir. Bu şekildeki nehiy de Kur’an’da birçok yerde geçmektedir:481

- " ‫َرَى‬Cُ ْVُFْ‫ا اﻝ`َةَ وَأَﻥ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬P " “(Ey iman edenler!) Sarhoş iken namaza
yaklaşmayın!…”482

- " َ‫ه‬,َُْ@َ‫ِ &ََ ﺕ‬A‫ُودُ ا‬$ُ‫َ ﺡ‬Kِْ‫" ﺕ‬ “…Bunlar, Allah’ın koyduğu sınırlardır.

Sakın bu sınırlara yaklaşmayın!…”483

- " ‫َا‬Nَ‫ْ ه‬VِYَِ َ$َْ َ‫َ اﻝََْام‬$ِJْ.َ-ْ‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫ٌ &ََ ی‬jَJَ‫نَ ﻥ‬,ُ‫ِْآ‬nُ-ْ‫َ اﻝ‬-‫" إِﻥ‬
“…Müşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu yıllarından sonra Mescid-i Harâm’a
yaklaşmasınlar…”484

-" َ‫ُْن‬Yْ3َ‫ ی‬Fَ‫هُ ﺡ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫َِ‡ِ و‬-ْ‫ اﻝ‬Hِ& َ‫َء‬.i‫ا اﻝ‬,ُ‫ِﻝ‬2َFَْ& " “…Bu sebeple

ay halinde olan kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara

yaklaşmayın…”485

- " َ‫ََة‬Jn‫ِ اﻝ‬zِNَ‫َ ﺕَ@ََْ ه‬Pَ‫" و‬ “…Bu ağaca yaklaşmayın…”486

478
Bakara, 2/132.
479
Âli İmrân, 3/102.
480
ez-Zemahşerî, a.g.e., I, 329; el-Kurtubî, a.g.e., II, 136-137.
481
‘Udayme, a.g.e., II, 528.
482
Nisâ, 4/43.
483
Bakara, 2/187.
484
Tevbe, 9/28.
485
Bakara, 2/222.

76
 - " ََ3َ ََ‫َ و‬Yِْ ََYَq َ َhِ‫َاﺡ‬,َDْ‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫…“ " و‬Kötülüklerin açığına da
gizlisine de yaklaşmayın…”487

- "َُ.ْ‫َ أَﺡ‬Hِ‫ ه‬HِF‫ ِﻝ‬Pِ‫ِ إ‬VِFَْ‫ا َلَ اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Yetimin malına sadece en iyi
tutumla yaklaşın…”488

- " ًَِ َ‫َ ً وََء‬nِ‫ُ آَنَ &َﺡ‬b‫ﻥَ إِﻥ‬i2‫ا اﻝ‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Zinaya da yaklaşmayın;
çünkü o pek çirkindir ve kötü bir yoldur.” 489

4. Kur’an’da birçok yerde, nehyin muhatabı Hz. Peygamber ve onun ailesidir.

Bu şekildeki nehiyde, Peygamberin ümmetine önem verildiği anlaşılır. Çünkü Hz.
Peygamber, böyle fiilleri yapmak konusunda masumdur.490 Bu şekilde geçen bazı
âyetler:

- " ِ‫ اﻝَِْد‬Hِ& ‫َُوا‬Dَ‫ِیَ آ‬N‫^ُ اﻝ‬5َ@َ‫َ ﺕ‬K‫ُﻥ‬aَ‫َ ی‬P " “ İnkârcıların (refah içinde) diyar

diyar dolaşmaları sakın seni aldatmasın! ”491

- " َِْ)ْ‫ ا‬Hِ& َKُِ‫ُ &ََ یَُز‬z,ُCَِ‫ْ ﻥ‬Vُ‫ً ه‬Cَ.َْ َََْ9 ٍ ُ‫ أ‬i%ُCِ‫" ﻝ‬ “ Biz, her

ümmete, uygulamakta oldukları bir ibadet tarzı gösterdik. Öyle ise onlar (ehl-i kitâb) bu
işte seninle çekişmesinler!…”492

-" َ‫َ&ِِی‬Cْ‫ِ اﻝ‬/ِ3ُ‫…“ " &ََ ﺕ‬O halde kâfirlere boyun eğme!...”493

- " ََ‫ً \ﺥ‬Yَ‫ِ إِﻝ‬A‫َ ا‬/َ ُ‫ْع‬$َ‫ “ " &ََ ﺕ‬O halde sakın Allah ile beraber başka tanrıya
kulluk edip yalvarma!...”494

- " َِiNَCُ-ْ‫ِ اﻝ‬/ِ3ُ‫ “ " &ََ ﺕ‬O halde, (hakikati) yalan sayanlara boyun eğme!”495
486
Bakara, 2/35; el-A‘râf, 7/19.
487
En‘âm, 6/151.
488
En‘âm, 6/152.
489
İsrâ, 17/32; es-Sâbûnî, a.g.e., II, 159.
490
‘Udayme, a.g.e., II, 528.
491
Âli İmrân, 3/196; el-Endelüsî, a.g.e., III, 146-147.
492
Hac, 22/67; ez-Zemahşerî, a.g.e., IV, 209-210; el-Endelüsî, a.g.e., VI, 387.
493
Furkân, 25/52; ez-Zemahşerî, a.g.e., IV, 362.
494
Şu‘arâ, 26/213; ez-Zemahşerî, a.g.e., IV, 419; el-Kurtubî, a.g.e., XIII, 142; el-Endelüsî, a.g.e., VII, 46.

77
 - " َ‫ك‬5ُuَ‫َ ی‬Pَ‫َ و‬KَُDَْ‫َ ی‬P َ ِA‫ْعُ ِْ دُونِ ا‬$َ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “Allah’ı bırakıp da sana
fayda veya zarar vermeyecek şeylere tapma!...”496

- " َ‫ن‬,ُ-ِ‫ﻝ‬e‫ُ اﻝ‬%َ-َْ‫ ی‬-َ ًِ&َ

َA‫ََ ا‬.َْ‫َ ﺕ‬Pَ‫" و‬ “ (Resûlüm) sakın Allah’ı
zâlimlerin yaptıklarından habersiz sanma!...”497

-" ََ‫ً \ﺥ‬Yَ‫ِ إِﻝ‬A‫َ ا‬/َ ْ%َْJَ‫َ ﺕ‬Pَ‫…“ " و‬Allah ile birlikte başka ilâh edinme!...”498

5. Bazı âyetlerde " P " hem nâhiye hem de nâfiye olabilir.499

- " ً‫َادا‬$ْ‫ِ أَﻥ‬bِ‫ا ﻝ‬,َُْJَ‫(…“ " &ََ ﺕ‬Artık bunu bile bile) Allah’a şirk koşmayın.”500
Bu âyetteki " ‫ا‬,َُْJَ‫" &ََ ﺕ‬ ifadesi, " ‫وا‬$‫" ا‬ ifadesindeki emrin veya ( VC‫) ﻝ‬
ifadesindeki tereccînin cevabıdır. Fiil mansub, " P " ise nâfiyedir. Âyetin anlamı şöyle
de olabilir: “Bu yüce âyetleri ortaya koyan (yaratan)’a şirk koşmayın.” Bu durumda "
" Pnâhiye olur.501

- " َVِ‫َابَ اْ)َﻝ‬Nَْ‫ یََوُا اﻝ‬Fَ‫ا ﺡ‬,ُِْmُ‫ْ &ََ ی‬VِYِ,ُُ: ََ ْ‫ُد‬$ْ‫" وَاﺵ‬ “ (Rabbimiz!)

onların kalplerini şiddetle sık. Çünkü o acıklı azabı görmedikçe iman etmeyecekler.”502

Bu âyetteki " ‫ا‬,m‫ " & ی‬ifadesi, duâ olduğu için meczumdur. Bir görüşe göre, " ْ‫ُد‬$‫اﺵ‬
" ifadesindeki emrin cevabı olduğu için mansubdur. Bir görüşe göre de daha önce geçen
" ‫ا‬,ّu‫" ﻝ‬ ifadesine atfedilmiştir.503

495
Kalem, 68/8; ez-Zemahşerî, a.g.e., VI, 181; el-Endelüsî, a.g.e., VIII, 309.
496
Yunus, 10/106.
497
İbrâhîm, 14/42.
498
İsrâ, 17/39.
499
‘Udayme, a.g.e., II, 529.
500
Bakara, 2/22.
501
ez-Zemahşerî, a.g.e., I, 216-217; el-Endelüsî, a.g.e., I, 99-100.
502
Yunus, 10/88.
503
el-Ferrâ’, Meâni’l-Kur’ân, Üçüncü Baskı, ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1983, I, 477-478; ez-Zemahşerî,
a.g.e., III, 167-168; el-‘Ukberî, a.g.e., II, 684-685; el-Enbârî, el-Beyân fî garîbi i‘râbi'l-Kur'ân, (thk. Tâhâ
Abdülhamid), el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-‘Amme li’l-Kitâb, Kâhire, 1980, I, 420; el-Kurtubî, a.g.e., VIII,
375; el-Endelüsî, a.g.e., V, 187.

78
 - ِA‫لِ ا‬,َُ‫ا َْ ر‬,ُDَEَFَ‫ْ َِ اْ)ََْابِ أَنْ ی‬VُYَ‫ْﻝ‬,َ‫َیَ ِ وَ َْ ﺡ‬$َ-ْ‫ِ اﻝ‬%ْ‫" َ آَﻥَ )َه‬
" ِbِ.ْDَ‫ْ َْ ﻥ‬VِYِ.ُDْ‫َﻥ‬cِ ‫ا‬,َُ
َْ‫َ ی‬Pَ‫ “ و‬Medine halkına ve onların çevresinde bulunan bedevî
Araplara Allah’ın Resûlü’nden geri kalmaları ve onun canından önce kendi canlarını

düşünmeleri yakışmaz…”504 Bu âyetteki " ‫ا‬,

‫ ی‬P‫" و‬ ifadesi mansûb olup " ‫ا‬,DEF‫ی‬
" ifadesine atfedilmiştir veya meczûm olup buradaki " P " nâhiyedir. Bir görüşe göre
de nefiy manasında nehiydir.505

- " ِ‫ن‬,َُْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ِي و‬$ِْ ْVُCَ‫َ ﻝ‬%َْ‫ِ &ََ آ‬bِ Hِ‫ﻥ‬,ُ‫ْﺕ‬cَ‫ْ ﺕ‬Vَ‫ِنْ ﻝ‬vَ& " “ Eğer onu bana

getirmezseniz, artık benim yanımda size verilecek bir ölçek (erzak) yoktur, bana hiç

yaklaşmayın.”506 Bu âyetteki " ‫ن‬,@‫ ﺕ‬P‫" و‬ ifadesi, şartın cevabına atfedilmiştir.

Buradaki " P " nâfiye veya nâhiye’dir.507

-" َ‫ُون‬Yَ3ُ-ْ‫ اﻝ‬Pِ‫ُ إ‬b5.َ-َ‫َ ی‬P ، ٍ‫ن‬,ُْCَ ٍ‫َب‬Fِ‫ آ‬Hِ& " “ O, korunmuş bir kitaptadır./

Ona tertemiz olanlardan başkası el süremez.”508 Bu âyetteki " P " nâfiye’dir. "  "
b.-‫ ی‬kırâati de bunu destekler. Burada sadece nefiy var, bununla nehiy kastedilmiştir.
Bir görüşe göre, buradaki " P " nâhiye’dir.509

-" َA‫ ا‬Pِ‫ُوا إ‬$َُْ‫ ﺕ‬Pَ‫ “ " أ‬Şöyle ki, Allah’tan başkasına kul olmayın!”510

-" ِA‫ِ ا‬%َِ Hِ& َ‫ن‬,ُِ‫َ ﺕُ@َﺕ‬P ْVُCَ‫ “ " وََ ﻝ‬Hem size ne oluyor da Allah yolunda…
savaşmıyorsunuz.”511

Bazı kırâatlerde de " P " hem nâfiye hem de nâhiye olabilir. Örnekler:

504
Tevbe, 9/120.
505
el-Endelüsî, a.g.e., V, 112.
506
Yusuf, 12/60.
507
el-Ferrâ’, a.g.e., II, 48; ez-Zemahşerî, a.g.e., III, 302; el-Endelüsî, a.g.e., V, 321.
508
Vâkı‘a, 56/78-79.
509
el-Ukberî, a.g.e., II, 1206; el-Endelüsî, a.g.e., VIII, 214.
510
Hûd, 11/2; ez-Zerkeşî, el-Burhân fî ‘ulûmi'l-Kur’ân, (thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrahim), Birinci
Baskı, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-‘Arabiyye, Kahire, 1957, IV, 355.
511
Nisâ, 4/75; ez-Zerkeşî, a.g.e., IV, 355.

79
 - َPَ‫ و‬idَ‫َلَ َِ اﻝ‬2َ‫ِ وََ ﻥ‬A‫ِآِْ ا‬Nِ‫ْ ﻝ‬VُYُ,ُُ: َ/َnْEَ‫ا أَنْ ﺕ‬,َُ\ َ‫ِی‬Nِ‫ْنِ ﻝ‬cَ‫ْ ی‬Vَ‫" أَﻝ‬
" ُ%: ِْ َ‫َب‬FِCْ‫ا اﻝ‬,ُ‫ِیَ اُوﺕ‬N‫ا آَﻝ‬,ُ‫ﻥ‬,ُCَ‫ “ ی‬İman edenlerin Allah’ı anma ve O’ndan inen
Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce

kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar…”512 Bu âyetteki " ‫ا‬,‫ﻥ‬,C‫ " ی‬fiili, " /nE‫" ﺕ‬
fiiline atfedilmiştir. Bir görüşe göre, buradaki " P " nâhiyedir.513

- " َ‫ِه‬$َ‫َﻝ‬,ِ ٌ‫َة‬$ِ‫َر وَاﻝ‬uُ‫َ ﺕ‬P " “ Hiçbir anne çocuğu sebebiyle zarara

uğratılmamalıdır…”514 Buradaki " ‫َر‬uُ‫ ﺕ‬P " ifadesi, " ‫ر‬5 u‫ ﺕ‬P " şeklinde okunmuş,
ihbar anlamında kullanılmıştır. Bu durumda " P " nâfiye’dir. Başka bir kıraate göre

“ra” harfi kesre veya fetha ( ْ‫رِر‬u‫ ﺕ‬P ve ْ‫رَر‬u‫ ﺕ‬P ) şeklinde okunmuştur. Bu

durumda da " P" nâhiye’dir.515

- " ِ%ْFَ@‫ اﻝ‬Hِ& ْ‫ِْف‬.ُ‫َﻥً &ََ ی‬3ُْ ِbiِ‫َﻝ‬,ِ‫َََْ ﻝ‬9 ْ$َ@َ& ً,ُْeَ َ%ِFُ: َْ َ‫" و‬ “…Bir

kimse zulmen öldürülürse, onun velisine (hakkını alması için) yetki verdik. Ancak bu

veli de kısasta ileri gitmesin…”516 Bu âyetteki " ْ‫ِْف‬.ُ‫ " &ََ ی‬ifadesi, bir kıraate göre,
emir manasında haber olarak " ُ‫ف‬.‫ " & ی‬şeklinde okunmuştur.517

- َ‫دَة‬Yَ‫ُ ﺵ‬VُFْCَ‫َ ﻥ‬P َ‫َُْ و‬: ‫ْآَنَ ذَا‬,َ‫ًَ وَ ﻝ‬-َ‫ِ ﺙ‬bِ ‫َِي‬Fْnَ‫َ ﻥ‬P ْVُFَْ‫ِ إِنِ ارْﺕ‬Aِ ِ‫ن‬-ِ.ْ@َُ& "
" ِA‫ا‬ “…Allah’a şöyle yemin ederler: Akrabamız da olsa yeminimize hiçbir karşılıkla

değişmeyiz. Allah’ın emrettiği şâhitliği gizlemeyiz…”518 Bu ayetteki " Vُ FC‫ ﻥ‬P‫" و‬

ifadesi, bir kıraate göre, şahitliklerini gizlemeyeceklerine dair kendilerine yaptıkları bir

nehiy anlamında, " ْVُFْCَ‫َ ﻥ‬P‫ " َو‬şeklinde okunmuştur. Bu durumda " P " nâhiye’dir ve

512
Hadîd, 57/16.
513
el-Endelüsî, a.g.e., VIII, 223.
514
Bakara, 2/233.
515
el-Ferrâ’, a.g.e., I, 149-150; ez-Zemahşerî, a.g.e., I, 456-457; el-Enbârî, a.g.e., I, 159-160; el-Endelüsî,
a.g.e., II, 214-215.
516
İsrâ, 17/33
517
ez-Zemahşerî, a.g.e., III, 516; el-Endelüsî, a.g.e., V, 187.
518
Mâide, 5/106.

80
mütekellim için kullanılmıştır. Yalnız bu şekildeki kullanım (nehyi mütekellim)
azdır.519

- " َِِْmُ-ْ‫َ&ِِیَ أَوْﻝَِءَ ِْ دُونِ اﻝ‬Cْ‫نَ اﻝ‬,ُِْmُ-ْ‫ِ اﻝ‬NE

ِ Fَ‫َ ی‬P " “ Müminler,

müminleri bırakıp da kafirleri dost edinmesin…”520 Bu âyetteki " ِNEF‫ ی‬P‫" و‬ ifadesi,

bir kıraate göre " Nُ EF‫ ی‬P‫ " و‬şeklinde okunmuştur.521

6. "P" ile birlikte kullanılan muzâri fiilin tefsiri için " ‫" أن‬ geldiğinde

birkaç vecih câizdir. Mesela " %D‫ ﺕ‬P ‫ " أن‬ifadesinde, fiil merfû okunursa (%
ُ D‫ ﺕ‬P ‫أن‬
şeklinde), " P " nâfiye; meczûm okunursa ( ْ%D‫ ﺕ‬P ‫ أن‬şeklinde ), nâhiye olur. Bu

takdirde " ‫ " أن‬müfesser olur. Ancak mansûb okunursa ( %

َ D‫ ﺕ‬P ‫ أن‬şeklinde ), " P "
nâfiye olur ve " ‫" أن‬ de masdariye olur.522 Aşağıdaki âyetler bu şekildedir:

- " َ‫َن‬3ْn‫ُوا اﻝ‬$َُْ‫َ ﺕ‬P ْ‫ \دَمَ أن‬Hَِ َ‫ْ ی‬VُCَْ‫ْ ِإﻝ‬$َYَْ‫ْ أ‬Vَ‫" أَﻝ‬ “ Ey Âdem oğulları! Size

şeytana tapmayın…demedim mi?”523

- " ِA‫ا ََ ا‬,َُْ‫ ﺕ‬P

َ ْ‫" وَأَن‬ “ ( O peygamber onlara şöyle demişti:) …ve

Allah’a karşı baş kaldırmayın…”524

- " ِA‫ِآَْ ِ ا‬nُ‫َ ی‬P ْ‫َ ََ أَن‬Kَِْ‫َِْتُ یَُی‬mُ-ْ‫َ اﻝ‬Kَ9
َ ‫" إِذَا‬ “ (Ey Peygamber)

İnanmış kadınlar, Allah’a hiçbir şeyi ortak koşmamak….hususunda sana biât etmeye
geldikleri zaman…”525

- " ٌِCْ.ِ ْVُCََْ َ‫ْم‬,َْ‫َ اﻝ‬Yَُ‫ْﺥ‬$َ‫َ ی‬P ْ‫ أَن‬، َ‫ن‬,ُFَ&َEَFَ‫ْ ی‬Vُ‫ا وَ ه‬,ُ@ََ3ْ‫" &َﻥ‬ “ Derken

fırladılar. Aralarında fısıldaşıyorlardı. Sakın bugün aramıza bir yoksul sokulmasın!”526

519
el-Endelüsî, a.g.e., IV, 44.
520
Âli İmrân, 3/28.
521
el-Ferrâ’, a.g.e., I, 205; el-‘Ukberî, a.g.e., I, 251; el-Endelüsî, a.g.e., II, 422.
522
‘Udayme, a.g.e., II, 531.
523
Yâsîn, 36/60.
524
Duhân, 44/18-19.
525
Mümtehine, 60/12.

81
 - " ً„َْ‫ِ ﺵ‬bِ ‫ا‬,ُ‫ِْآ‬nُ‫َ ﺕ‬P ْ‫ْ أَن‬VُCََْ VُC5َ‫ُ َ ﺡَمَ ر‬%ْ‫ْا أَﺕ‬,َ‫ْ ﺕََﻝ‬%ُ: " “ De ki: Gelin
Rabbinizin size neleri haram kıldığını okuyayım; O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın…”527

7. Bir âyette " & ", açık veya mukadder bir şartın cevabı olarak gelmiştir.
Buradaki " ‫ " ف‬da zâiddir.528 ‫ُوا‬$َ-ُْ‫نَ أَنْ ی‬,5ُِ‫ْا وَ ی‬,َ‫َ أَﺕ‬-ِ َ‫ن‬,ُ‫َْﺡ‬Dَ‫ِیَ ی‬N‫ََ اﻝ‬.َْ‫َ ﺕ‬P "
" ِ‫َاب‬Nَْ‫َزَةٍ َِ اﻝ‬Dَ-ِ ْVُYََ.َْ‫ا &ََ ﺕ‬,َُْDَ‫ْ ی‬Vَ‫َ ﻝ‬-ِ “ Ettiklerine sevinen ve yapmadıklarıyla
da övülmeyi sevenlerin sakın azaptan kurtulacaklarını sanma. Sanma ki onlar azaptan
kurtulacaklardır…”529

8. Kur’an’da, lâ-i nâhiyeden sonra te’kid nûnu ile kullanılmayan muzâri fiil,
te’kid nûnu ile kullanılan muzâri fiilden yaklaşık olarak on kat daha fazladır.530

9. Kur'an-ı Kerim’de muhâtabın nehyi, gâibin nehyinden daha fazla

kullanılmıştır.531

-" ً‫ ا)َرْضِ ََﺡ‬Hِ& ِhْ-َ‫َ ﺕ‬P‫ “ " و‬Yeryüzünde böbürlenerek dolaşma! ”532

- " idَْ‫ ِﻝ‬Pِ‫ُ إ‬A‫ ﺡَمَ ا‬HِF‫َ اﻝ‬jْD‫ا اﻝ‬,ُُFْ@َ‫َ ﺕ‬Pَ‫ “ " و‬Haklı bir sebep olmadıkça
Allah’ın muhterem kıldığı cana kıymayın!”533

- " َ‫ْ أَوْﻝَِء‬Vُ‫ُوآ‬$ََ‫ي و‬i‫ُو‬$َ ‫ُوا‬NِEFَ‫َ ﺕ‬P " “(Ey İman edenler!) Düşmanımı ve
düşmanınızı dostlar edinmeyin!”534

10. Lâ-i nâhiyenin herhangi bir harfle birlikte kullanılmadığı âyetler ( P

şeklinde geçtiği âyetler):535 Bakara, 2/104, 233, 235, 286; Âli İmrân, 3/8, 28, 118,
130,156, 188, 196; Nisâ, 4/29, 43, 144, 154, 171; Mâide, 5/2, 41, 51, 77, 87, 95,101;

526
Kalem, 68/23-24.
527
En‘âm, 6/151.
528
‘Udayme, a.g.e., II, 532.
529
Âli İmrân, 3/188; el-‘Ukberî, a.g.e., I, 319; el-Endelüsî, a.g.e., III, 137-138; ‘Udayme, a.g.e., II, 532.
530
‘Udayme, a.g.e., II, 532.
531
‘Udayme, a.g.e., II, 523.
532
İsrâ, 17/37.
533
İsrâ, 17/33.
534
Mümtehine, 60/1.
535
‘Udayme, a.g.e., II, 534; İsmail Ahmed ‘Amâyire-Abdülhamid Mustafa Seyyid, a.g.e., 438-470.

82
A‘râf, 7/27, 47; Enfâl, 8/27; Tevbe, 9/23,40, 66, 80, 81, 94, 108; Yunus, 10/71, 85; Hûd,
11/55, 70, 89; Yusuf, 12/5, 10, 67; Hicr, 15/53; Nahl, 16/51; İsrâ, 17/22; Kehf, 18/73;
Meryem, 19/44; Tâhâ, 20/46, 61, 68, 94; Enbiyâ, 21/13, 89; Mü’minûn, 23/65; Nûr,
24/11, 21, 27, 53, 57, 63; Furkân, 25/14; Neml, 27/10, 18; Kasas, 28/9, 25, 76; Ankebût,
29/33; Lokmân, 31/13; Ahzâb, 33/53, 69; Yâsîn, 36/60; Sad, 38/22; Zümer, 39/53;
Fussilet, 41/26, 37; Duhân, 44/19; Hucurât, 49/1, 11; Kaf, 50/28; Zâriyât, 51/28; Tûr,
52/16; Mümtehine, 60/ 1, 5, 13; Münâfikûn, 63/7, 9; Talâk, 65/1; Tahrîm, 66/7; Kalem,
68/24; Nûh, 71/26; Kıyâme, 75/16; ‘Alak, 96/19.

11. Lâ-i nâhiyenin " & " şeklinde geçtiği yerler:536 Bakara, 2/22, 102, 132,

147, 150, 187, 229, 232; Âli İmrân, 3/60, 175, 188; Nisâ, 4/20, 34, 89, 129, 135, 140;
Mâide, 5/3, 44, 68; En‘âm, 6/35, 114, 150; A‘râf, 7/2, 150, 195; Enfâl, 8/15; Tevbe,
9/28, 36, 55; Yunus, 88, 94; Hûd, 11/17, 36, 46, 109; Yusuf, 12/69; İbrâhîm,14/22, 47;
Hicr, 15/55, 68; Nahl, 16/1, 74; İsrâ, 17/23, 33; Kehf, 18/22, 70, 76; Meryem, 19/84;
Tâhâ, 20/16, 117; Enbiyâ, 21/37; Hac, 22/67; Müminûn, 23/94; Nûr, 24/28; Furkân,
25/52; Şu‘arâ, 26/213; Kasas, 28/86; Ankebût, 29/8; Lokmân, 31/15, 33; Secde, 32/23;
Ahzâb, 33/32; Fâtır, 35/5, 8; Yâsîn, 36/76; Mü’min (Gâfir), 40/4; Zuhruf, 43/61;
Muhammed, 47/35; Zâriyât, 51/59; Necm, 53/32; Mücâdele, 58/9; Mümtehine, 60/10;
Kalem, 68/8; Cin, 72/18; Duhâ, 93/9, 10.

12. Lâ-i nâhiyenin " P‫ " و‬şeklinde geçtiği yerler:537 Bakara, 2/35, 41, 42, 60,
152, 154, 168, 187, 188, 190, 191, 195, 196, 221, 222, 224, 231, 235, 237, 267, 282,
283, 286; Âli İmrân, 3/73, 102, 103, 105, 139, 169, 176, 178, 180, 194; Nisâ, 4/2, 5, 6,
19, 22, 29, 32, 36, 89, 94, 104, 105, 107, 171; Mâide, 5/2, 8, 21, 44, 48, 77, 87; En‘âm,
6/14, 52, 121, 142, 150, 151, 152, 153; A‘râf, 7/3, 19, 31, 56, 73, 74, 85, 86, 142, 150,
205; Enfâl, 8/20, 21, 46, 47, 59; Tevbe, 9/49, 84, 85; Yunus, 10/65, 71, 89, 95, 105, 106;
Hûd, 11/37, 42, 52, 64, 78, 81, 84, 85, 112, 113; Yusuf, 12/60, 87; İbrâhîm, 14/42; Hicr,
15/65, 69, 88; Nahl, 16/91, 92, 94, 95, 116, 127; İsrâ, 17/23, 26, 29, 31, 32, 33, 34, 36,
37, 39, 110; Kehf, 18/19, 22, 23, 28, 73, 110; Tâhâ, 20/21, 42, 47, 81, 114, 131;

536
‘Udayme, a.g.e., II, 534-535; İsmail Ahmed ‘Amâyire-Abdülhamid Mustafa Seyyid, a.g.e., 438-470.
537
Buradaki vâv, atıf vâvı’dır. Hâl vâv’ı olması câiz değildir. Çünkü hâl cümlesi talep ifade etmez. Bkz.
‘Udayme, a.g.e., II, 535; İsmail Ahmed ‘Amâyire-Abdülhamid Mustafa Seyyid, a.g.e., 438-470.

83
Mü’minûn, 23/27, 108; Nûr, 24/2, 4, 22, 33; Şu‘arâ, 26/151, 156, 181, 183; Neml,
27/70; Kasas, 28/7, 31, 77, 87, 88; Ankebût, 29/33, 36, 46; Rûm, 30/31, 60; Lokmân,
31/18, 33; Ahzâb, 33/1, 33, 48; Fâtır, 35/5; Sad, 38/22, 26, 44; Fussilet, 41/30; Şûrâ,
42/13, 15; Zuhruf, 43/62; Câsiye, 45/18; Ahkâf, 46/35; Muhammed, 47/33; Hucurât,
49/2, 11, 12; Zâriyât, 51/51; Rahmân, 55/9; Hadîd, 57/23; Haşr, 59/10, 19; Mümtehine,
60/10; Talâk, 65/1, 6; Kalem, 68/10, 48; Nûh, 71/23, 24, 28; Müddessir, 74/6; İnsân,
76/24.

13. Kur’ân-ı Kerim’de Y‫ ﻥ‬kökünden türemiş kelimeler ve anlamları: Her ne

kadar tezimizin konusunu lâ-i nâhiye ile sınırlandırsak da Y‫ ﻥ‬kökünden türemiş
kelimelerin Kur’ân-ı Kerim’deki kullanım özelliklerini vermenin de faydalı olacağını
düşünüyoruz. Birini bir işten alıkoymak, menetmek, engellemek anlamlarına gelen ve
Kur’ân-ı Kerim’de hem mâzî, hem muzârî, hem de emir kiplerinde kullanılan " Y‫" ﻥ‬

fiili, genellikle "  " harfi ceriyle birlikte kullanılmıştır.538 Ancak bazı âyetlerde "
"  harfi ceri, kıyâsî olarak hazfedilmiş,539 bazı âyetlerde de " Y‫ " ﻥ‬fiilinin mef’ûlü
hazfedilmiştir.540 " Y‫ " ﻥ‬fiili, Kur’ân-ı Kerim’de müştaklarıyla birlikte 56 yerde
geçmekte olup541 34 yerde “menetmek, yasaklamak, alıkoymak, vazgeçirmek”;542 17
yerde “vazgeçmek, kaçınmak, sakınmak”;543 iki yerde “son, nihâî, sona ermiş,
bitmiş”;544 iki yerde “akıl”;545 bir yerde de “Sidre-i müntehâ”546 anlamında
kullanılmıştır.547 Yine " Y‫ " ﻥ‬fiili 8 yerde meçhul kiple kullanılmıştır.548

538
Abdülhamid Mustafa es-Seyyid, el-Ef‘âl fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Beyâni’l-‘Arabî, Cidde, 1986,
III, 1388. Bu şekilde geçen ayetler: en-Nâzi‘ât, 79/40; el-Haşr, 59/7; el-Mümtehine, 60/8; el-A‘râf, 7/157;
en-Nisâ, 4/161.
539
Abdülhamid Mustafa es-Seyyid, a.g.e., III, 1388. Bu şekilde geçen ayetler: Hud, 11/62; el-En’âm,
6/56.
540
Abdülhamid Mustafa es-Seyyid, a.g.e., III, 1388-1389. Bu şekilde geçen ayetler: el-Hac, 22/41; el-
Ankebût, 29/45; Lokmân, 31/17; Âli İmrân, 3/104; Tevbe, 9/67; Hûd, 11/116.
541
Muhammed Fuâd Abdülbâkî, el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, İkinci Baskı, Dâru’l-
Hadîs, Kahire, 1988, s. 891-892.
542
Bkz. Âli İmrân, 3/10, 104, 114; en-Nisâ, 4/31, 161; el-Mâide, 5/63, 79; el-En‘âm, 6/26, 28, 56; el-
A‘râf, 7/20, 22, 157, 165, 166; Tevbe, 9/67, 71, 112; Hûd, 11/62, 88, 116; el-Hicr, 15/70; en-Nahl, 16/90;
el-Hâcc, 22/41; el-Ankebût, 29/45; Lokmân, 31/17; el-Ğâfir, 40/66; el-Mücâdele, 58/8 (iki kez); el-Haşr,
59/7; el-Mümtehine, 60/8, 9; en-Nâzi‘ât, 79/40; ‘Alak, 96/9.
543
Bkz. el-Bakara, 2/175, 192, 193; en-Nisâ, 4/171; el-Mâide, 5/73, 91; el-Enfâl, 8/19, 38, 39; Tevbe,
9/12; Meryem, 19/46; eş-Şu‘arâ, 26/116, 167; el-Ahzâb, 33/60; Yâsîn, 36/18; el-Haşr, 59/7; ‘Alak, 96/15.
544
Bkz. en-Necm, 53/42; en-Nâzi‘ât, 79/44.
545
Bkz. Tâhâ, 20/54, 128.

84
 SONUÇ

Düzgün ve yerinde söz söyleme usûl ve kâidelerini inceleyen ilim dalının adı
olan Belâgat; Meânî, Beyân ve Bedî‘ ilimlerini ihtiva eder. Meânî ilmi, üç disipline
ayrılan belâgatın sözün yerinde olma (muktezâyı hâle uygunluk) şartlarını, sözü duruma
ve yere göre uyarlama ilkelerini inceleyen dalına denir.

Meânî ilminin ilk konusunu teşkil eden haber, kelâmın iki kısmından (haber ve
inşâ) birincisine verilen isim olup, doğru veya yalan olması muhtemel olan söze denir.
İnşâ ise, kelâmın ikinci kısmını teşkil edip, yalana ve doğruya ihtimali olmayan söz
demektir. İnşâ, talebî inşâ ve talebî olmayan inşâ olmak üzere iki kısma ayrılır.

İşte, talebî inşâ’nın çeşitlerinden olan nehiy, otorite ve üstünlükle (yasaklama

salahiyetine sahip olan tarafından), bir işin yapılmamasını kesin olarak istemektir. Hem
klasik hem de modern dönemdeki belâgat ve nahiv alimleri, nehyi, açık nehiy kipi olan
lâ-i nâhiye ile sınırlandırarak ele almışlar, açık olmayan nehiy kiplerini eserlerinde
işlememişlerdir. Fıkıh usûlü âlimleri ise, nehyi daha geniş olarak, hem açık, hem de açık
olmayan nehiy kipleriyle beraber ele almışlar, şer’î ahkâmla olan ilişkisi dolaysıyla açık
olmayan nehiy kiplerinin üzerinde daha fazla durmuşlardır.

Belâgatteki anlamda nehyin tek bir kipi (sîgası) vardır. O da başına cezmeden

ve nehyeden "P" harfinin geldiği muzâri fiildir. Bu muzari fiil, muhâtab kipine ait ise
nehy-i hâzır, gâib kipine ait ise nehy-i gâib olur.

Emrin zıddı olan nehiy, isti‘lâ (otorite ve üstünlük) yoluyla olması, başkasıyla
ilgili olması, fâillerinin istekli olması bakımından emre benzer. Kiplerinin farklı olması,
nehyin bir yasağa, emrin ise bir talebe delâlet etmesi ve nehiyde yasaklanmış bir
kerâhet, emirde ise âmir bir irâdenin olması bakımından da birbirlerinden ayrılır.

546
Sidre-i müntehâ, arşın sağında bir kiraz ağacı (Arabistan kirazı) olup ne melek ne de başka herhangi
bir varlık ondan ötesine geçemezler. Bkz. el-Mahallî-es-Suyûtî, Tefsîrü’l-celâleyn, Onbirinci Baskı, Dâru
İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut, 1999, s. 526.
547
Bkz. en-Necm, 53/14.
548
Bkz. en-Nisâ, 4/161, 31; el-En‘âm, 6/28, 56; el-A‘râf, 7/166; el-Ğâfir, 40/66; el-Mücâdele, 58/8 (iki
kez).

85
 Nehyin hakikî anlamları yanında mecâzî anlamları da vardır. Nehyin hakikî
anlamları, et-tahrîm (haram kılma) ve el-kerâhe (çirkin görme); mecâzî anlamları ise,
Duâ, Nasihât ve İrşâd, İltimâs, Âkıbeti Bildirme, Ümitsizliğe Düşürme, Temennî, Tehdit,
Kınama ve Azarlama, Teselli Etme ve Sabırlı Olmayı Tavsiye Etme, Küçümseme…
vs’dir. Nehyin mecâzî anlamları, cümlenin gelişinden ve durumla ilgili karinelerden
anlaşılır.

Kur’ân-ı Kerim’de de nehiy, hakikî anlamda birçok yerde kullanıldığı gibi

mecâzî anlamda da kullanılmıştır. Bunun yanı sıra, Nehyin Kur’ân-ı Kerim’de birtakım
kullanım özellikleri de vardır. Bazı ayetlerde nehiy, lafızda herhangi bir şeye yönelmiş
görünüp mecâz yoluyla muhâtabın nehyi kastedilmiştir ( zikr-i müsebbeb irâde-i sebep).

Birçok yerde " ‫ اﻝه‬P " ve " ‫ن‬,‫ " آ‬herhangi bir sıfat ile birlikte kullanılarak nehiy
yapılmıştır. Bu şekildeki nehiy, doğrudan herhangi bir sıfattan nehyetmekten daha
belîğdir. Bazı ayetlerde, herhangi bir şeyi yapmaktan nehyetmek yerine, o şeye
yaklaşmaktan nehyetmek şeklinde kullanımlar vardır ki bu daha belîğdir. Yine birçok
ayette nehyin muhatabı, Hz. Peygamber ve onun ailesidir. Bu şekildeki nehiyde,
Peygamberin ümmetine önem verildiği anlaşılır. Çünkü Hz. Peygamber, böyle fiilleri

yapmak konusunda masumdur. Bazı âyetlerde ise, " P " hem nâhiye hem de nâfiye
anlamlarında kullanılmıştır.

86
 BİBLİYOGRAFYA
Abbas Hasan, en-Nahvu’l-vâfî, I-IV, Üçüncü Baskı, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire, 1973.

Abbas İbrahim, Şerhu dîvâni Ebi Firâs el-Hamedânî, Dâru’l-Fikri'l-‘Arabî, Beyrut,

1994.

Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddin Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed, Keşfü'l-esrâr ‘alâ

usûli'l-Pezdevî, I-II, Şirket-i Sahafiye-i Osmâniye, Dersaadet, 1890.

Abdülhamid Mustafa es-Seyyid, el-Ef‘âl fi'l-Kur'âni'l-Kerîm, I-III, Dâru'l-Beyâni'l-

‘Arabî, Cidde, 1986.

Abdülkadir Hüseyin, el-Muhtasar fî târîhi'l-belâga, Birinci Baskı, Dâru’ş-Şürûk,

Beyrut, 1982.

Abdurrahman Câmî (Molla Câmî), Ebü'l-Berekât Nureddin Abdurrahman b. Ahmed b.

Muhammed Câmî, el-Fevâidü'z-ziyâiyye: Molla Câmî ‘ale'l-Kâfiye, Matbaa-i
Mekteb-i Sanâyi‘, İstanbul, 1894.

Abdüsselâm Muhammed Hârûn, el-Esâlibü’l-inşâiyye fi’n-nahvi’l-‘arabî, İkinci Baskı,

Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1990.

Ahmet Cevdet Paşa, Belâğat-ı Osmâniye, İkinci Baskı, Matbaa-i Osmâniye, İstanbul, h.
1299.

Ahmed Matlûb, Mu‘cemu'l-mustalahâti'l-belâğiyye ve tatavvüruhâ, I-III, Matbaatu

Mecmai’l-‘İlmi’l-‘Irâkî, Bağdat, 1983/1403.

Ahmed Şevkî, Ahmed Şevkî b. Ali b. Ahmed, Dîvânu Ahmed Şevkî: Şevkiyyât, I-IV,
(thk. İmil E. Kebba), Dâru'l-Cîl, Beyrut, 1995/1415.

Akdemir, Hikmet, Belâgat Terimleri Ansiklopedisi, Nil Yayınları, İzmir, 1999.

_____ , “Belâgat İlmi ve Kur’ân Tefsîrindeki Yeri”, HÜİF Dergisi, Sayı: II, Şanlıurfa,
1996.

‘Akkâvî, İn‘am Fevvâl, el-Mu‘cemu’l-mufassal fi ‘ulûmil belâga, Birinci Baskı, Dâru’l-

Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992/1413.

Ali el-Cârim-Mustafa Emin, el-Belâgatu’l-vâzıha, Mısır, 1959.

Atar, Fahrettin, Fıkıh Usûlü, MÜ İFAV Yayınları, İstanbul, 1988.

87
‘Atîk, Abdülazîz, İlmü’l-meânî, el-Beyân, el-Bedî‘, Dâru’n-Nehdati’l-‘Arabiyye,
Beyrut, ts.

‘Udayme, Muhammed Abdülhâlik, Dirâsât li üslûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm, I-IV, Dâru’l-

Hadîs, Kahire, 1972.

‘Azîze Fevvâl Bâbetî, el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’n-nahvi’l-‘arabî, I-II, Birinci Baskı,

Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992.

el-Bâbertî, Ekmelüddin Muhammed b. Muhammed b. Mahmud b. Ahmed, Şerhu’t-

Telhîs, (thk. Muhammed Mustafa Ramazan Sûfiye), Birinci Baskı, Trablus,
1983.

el-Bağdâdî, Abdülkadir b. Ömer, Hizânetü’l-edeb ve lübbu lübâbi lisâni'l-‘arab, I-XIII,

(thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), İkinci Baskı, el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-
‘Âmme li’l-Kitâb, Kahire, ts.

el-Batalyevsî, Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed b. Sîd. Bkz. et-Tebrîzî.

el-Beğavî, Ebu Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mes‘ûd, Tefsîrü'l-Beğavî=

Me‘âlimü't-tenzîl, I-VIII, (thk. Muhammed Abdullah Nemr ve diğerleri), İkinci
Baskı, Dâru’t-Tayyibe, Riyad, 1993.

Bekrî Şeyh Emin, el-Belâğatü’l-‘arabiyye fî sevbihe’l-cedîd: İlmü’l-meânî, I, Üçüncü

Baskı, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, Beyrut, 1990.

Besyûnî, Abdülfettâh, İlmü'l-bedî’, Birinci Baskı, (nşr. Cami‘atü'l-Ezher), Matbaatu’s-

Saâde, Kahire, 1987.

el-Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebu Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed eş-Şîrâzî, Tefsîrü’l-

Beyzâvî, Dersaadet Yayınları, İstanbul, ts.

Bilgegil, Mehmet Kaya, Edebiyat Bilgi ve Teorileri, I. Belâgat, Sevinç Matbaası,

Ankara, 1980.

Bolelli, Nusrettin, Belâgat, Beyân-Meânî-Bedî‘ İlimleri, Arap Edebiyatı, Üçüncü Baskı,

MÜ İFAV Yayınları, İstanbul, 2001.

_____ , “Nahivde Hadisle İstişhâd Meselesi”, MÜ İFAV Dergisi, Sayı: 5-6, İstanbul,
1987-1988,

el-Câhiz, Ebu Osman Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî, el-Beyân ve't-tebyîn,
(thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Dördüncü Baskı, Mektebetü'l-Hancî,
Kahire, 1975/1395.

el-Cumahî, Ebu Abdullah Muhammed İbn Sellâm, Tabakâtu fuhûli’ş-şu‘arâ’, I-II, (şrh.
Mahmud Muhammed Şâkir), Matbaatü’l-Medenî, Kahire, 1974.

Cüneydî, Bilal, bkz. İsbir, Muhammed Said.

88
el-Cürcânî, Ali b. Muhammed, Kitâbu’t-ta‘rîfât, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-
‘İlmiyye, Beyrut, 1983.

Çantay, Hasan Basri, Kur’ân-ı Hakîm ve Meâli Kerîm, I-III, Ahmed Said Matbaası,
İstanbul, 1962.

Dirâz, Sabbah Ubeyd, el-Esâlîbü’l-inşâiyye ve esrâruha’l-belâgiyye fi’l-Kur’âni’l-

Kerîm, Birinci Baskı, Matbaati’l-Emâne, Mısır, 1986.

Diyarbekirli Said Paşa, Mîzânü’l-Edeb, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul,

1888/1305.

Durmuş, İsmail, “Meânî”, DİA, TDV Yayınları, Ankara, 2003.

Ebu’l-Abbas Sa‘leb, Ahmed b. Yahya b. Zeyd eş-Şeybânî, Şerhu dîvâni'l-Hansâ’, (thk.

Muhammed Fâyiz), Dâru'l-Kitâbi'l-‘Arabî, Beyrut, 1993/1414.

Ebu Firâs, Hâris b. Said b. Hamdan Ebu Firâs el-Hamedânî, Dîvânu Ebi Firâs el-
Hamedânî, (şrh. Halil Düveyhi), Dâru'l-Kitâbi'l-‘Arabî, Beyrut, 1991.

Ebu Hilâl el-‘Askerî, Hasan b. Abdullah b. Sehl, Dîvânü’l-Askerî, (thk. Corc

Kenâza‘),Matbaatu Mecma‘i’l-Lügati’l-‘Arabiyye, Dımaşk, 1979/1400.

Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed b. Muhyiddin Ebussuûd Efendi, Tefsîru Ebi’s-

Suûd=İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kur’âni’l-Kerîm, I-IX, Dördüncü
Baskı, Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, Beyrut, 1994.

Emil Bedî‘ Ya‘kûb, Mevsû‘atü’l-hurûf fi’l-lügati’l-‘arabiyye, Birinci Baskı, Dâru’l-Cîl,

Beyrut, 1988/1408.

_____ , Mevsû‘atü’n-nahv ve’s-sarf ve’l-i‘râb, Birinci Baskı, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn,

Beyrut, 1988.

_____ , Mu‘cemü'l-lâlei'ş-şi‘r, Dâru Sâdır, Beyrut, 1996.

_____ , el-Mu‘cemü’l-mufassal fî şevâhidi’l-lügati’l-‘arabiyye, I-XIV, Birinci Baskı,

Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1996.

_____ , el-Mu‘cemü’l-mufassal fi şevâhidi'n-nahvi’ş-şi‘riyye, I-III, Birinci Baskı,

Dâru’l-Kütübi'l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992/1412.

el-Enbârî, Ebü'l-Berekât Kemâleddin Abdurrahman b. Muhammed, el-Beyân fî garîbi

i‘râbi'l-Kur’ân, I-II, (thk. Tâhâ Abdülhamid), el-Hey'etü'l-Mısriyyetü'l-‘Amme
li’l-Kitâb, Kâhire, 1980.

el-Endelüsî, Esîrüddin Muhammed b. Yusuf el-Ceyyânî Ebu Hayyân, Tefsîrü'l-bahri'l-

muhît, I-VIII, İkinci Baskı, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1983.

89
Fazl Hasan Abbas, el-Belâğa: Fünûnuhâ ve efnânuhâ: ‘İlmü’l-meânî, Dâru’l-Furkân,
Amman, 2004.

el-Ferrâ’, Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad b. Abdillah ed-Deylemî, Meâni’l-Kur’ân, I-III,

Üçüncü Baskı, ‘Âlemü’l-Kütüb, Beyrut, 1983.

Gümüş, Sadreddin, Seyyid Şerîf Cürcânî, İSAV Yayınları, İstanbul, 1984.

Hacımüftüoğlu, Nasrullah, “Bedî‘ ”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992.

_____ , “Beyân”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992.

_____ , İ‘câz ve Belâgat Deyimleri, Ekev Yayınları, Erzurum, 2001.

Halâvî, Nâsır. Bkz. ez-Zevbe‘î, Tâlib Muhammed b. İsmail.

el-Hârizmî, Kâsım b. Hüseyin b. Muhammed. Bkz. et-Tebrîzî.

el-Hâşimî, Seyyid Ahmed, Cevâhirü'l-belâga fi'l-meânî ve'l-beyân ve'l-bedî‘, Dârü'l-

Fikr, Beyrut, 1994/1414.

İbn Arabşâh, Ebu İshak İsamüddin İbrahim b. Muhammed b. Arabşâh İsferâyinî, el-
Etval şerhu Telhîsi Miftâhi’l-ulûm, I-II, (thk. Abdülhamid Hindâvî), Birinci
Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 2001/1422.

İbn ‘Âşûr, Muhammed Tahir b. Muhammed b. Muhammed et-Tûnusî, Tefsîrü’t-tahrîr

ve't-tenvîr, I-XXX, Dâru't-Tunusiyye, Tunus, 1984.

İbn Cinnî, Ebü'l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî, el-Luma‘ fi'l-‘Arabiyye, (thk. Fâiz
Fâris), Dâru’l-Kütübi's-Sekâfiyye, Kuveyt, ts.

İbn Düreyd, Ebu Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Ezdî el-Basrî, Cemheretü'l-lüga, I-IV,
Dâru Sâdır, Beyrut, ts.

İbn Ebi’l-İsba‘, Zekiyyüddin Abdülazîm b. Abdülvâhid b. Zafir İbn Ebi'l-İsba‘,

Tahrîrü't-tahbîr fî sınâ‘ati'ş-şi‘r ve'n-nesr ve beyâni i‘câzi’l-Kur’ân, (thk.
Hafnî Muhammed Şeref), el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, Kahire,
1963.

İbn Eflîlî, Ebü'l-Kâsım İbrahim b. Muhammed b. Zekeriyyâ ez-Zührî el-Endelüsî el-

Eflîlî, Şerhu şi‘ri'l-Mütenebbî, I-IV, (thk. Mustafa Aleyyân), İkinci Baskı,
Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1998/1418.

İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Mu‘cem mekâyisü’l-lüga, V,

(thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn), Dâru’l-Cîl, Beyrut, ts.

_____ , Mücmelü’l-lüga, I-IV, (thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân), Birinci Baskı,

Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1984.

90
İbn Hacer, Ebü'l-Fazl Şehabeddin Ahmed İbn Hacer el-Askalânî, el-İsâbe fî temyîzi's-
sahâbe, I-IX, (thk. ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz),
Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1995/1415.

İbn Hişâm, Ebu Muhammed Cemaleddin Abdullah b. Yusuf İbn Hişâm en-Nahvî,
Muğni'l-lebîb ‘an kütübi'l-e‘ârîb, I-II, (thk. Muhammed Muhyiddin
Abdülhamid), Matbaatü’l-Medenî, Kahire, ts.

İbnü’l-‘İmâd, Ebü'l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed, Şezerâtü'z-zeheb fî

ahbâri men zeheb, I-X, (thk. Abdülkadir Arnaut, Mahmud Arnaut), Dâru İbn
Kesir, Beyrut, 1986.

İbn Kuteybe, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim İbn Kuteybe, eş-Şi‘r ve'ş-şu‘arâ’, I-
II, (thk. Ahmed Muhammed Şâkir), Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire, 1982.

İbn Manzûr, Lisânü’l-‘Arab, I-XV, Dâru Sâdır, Beyrut, ts.

İbnü'l-Mu‘tez, Ebu’l-Abbas Abdullah b. Muhammed b. Ca‘fer, el-Bedî‘, (thk.

Muhammed Abdülmün‘im Hafacî), Dâru’l-Cîl, Beyrut, 1990.

İbn Reşîk el-Kayravânî, el-‘Umde, I-II, (thk. Muhammed Karkazân), Birinci Baskı,
Dâru’l-Ma‘rife, Beyrut, 1988.

İbnu’r-Rûmî, Ebü'l-Hasan Ali b. Abbas b. Cüreyc, Dîvânu İbni'r-Rûmî, I-III, (şrh.

Ahmed Hasan Besec), Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1994.

İbnü's-Serrâc, Ebu Bekr Muhammed b. Sehl, el-Usûl fi'n-nahv, I-III, (thk. Abdülhüseyin
Fetilî), Müessesetü'r-Risâle, Beyrut,1985.

İbn Sîde, Ali b. İsmail, el-Muhkem ve’l-muhitü’l-a‘zam, IV, (thk. Abdüssettâr Ahmed
Ferrâc), Birinci Baskı, Kahire, 1968.

İbn Zeydûn, Ebü'l-Velid Ahmed b. Abdullah b. Ahmed el-Mahzûmî, Dîvânu İbn

Zeydûn, (thk. Hannâ Fâhûrî), Dâru’l-Cîl, Beyrut,1990.

İleyyâ Selim Hâvî, Şerhu dîvâni Ebi Nüvâs, eş-Şeriketü'l-‘Âlemiyye, Beyrut, 1987.

İmruü’l-Kays, Ebu Vehb Hunduc b. Hucr b. Haris b. Amr b. Hucr, Dîvânu İmrii’l-Kays,
(thk. Hannâ Fâhûrî), Dâru’l-Cîl, Beyrut,1989.

İsbir, Muhammed Said - Cüneydî, Bilal, eş-Şâmil mu‘cem fî ulûmi’l-lügati’l-‘arabiyye

ve müstalahâtihâ, İkinci Baskı, Dâru’l-‘Avde, Beyrut, 1985.

İsmail Ahmed ‘Amâyire-Abdülhamid Mustafa Seyyid, Mu‘cemü’l-edevât ve’z-zemâir

fi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Birinci Baskı, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut, 1986.

Ka‘b b. Züheyr, Ebu'l-Mudarrab Ka‘b b. Züheyr b. Rebî‘a, Dîvânu Ka‘b b. Züheyr,

(Haz. Ebu Said el-Hasan b. el-Huseyn el-‘Askerî), Dâru’l-Kitâbi'l-‘Arabî,
Beyrut, 1994.

91
Kal‘acî, Muhammed Revvâs-Kanîbî, Hâmid Sâdık, Mu‘cemu lügati'l-fukahâ, İkinci
Baskı, Dâru’n-Nefâis, Beyrut, 1988/1408.

Kanîbî, Hâmid Sâdık. Bkz. Kal‘acî, Muhammed Revvâs.

Karaman, Hayreddin, Fıkıh usûlü: İslam hukukunun kaynakları, metodu ve felsefesi,

Üçüncü Baskı, İrfan Yayınevi, İstanbul, ts.

el-Kazvînî, el-Hatîb Muhammed b. Abdurrahman, Telhîs, Dersaadet Yayınları, İstanbul,

h. 1306.

_____ , el-Îzâh fî ulûmi’l-belâga, İkinci Baskı, Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, Beyrut, 1992/1412.

Kehhâle, Ömer Rıza, Mu‘cemü'l-müellifîn: Terâcimu musannifi'l-kütübi'l-‘arabiyye, I-

XV, Mektebetü'l-Müsennâ, Beyrut, 1957.

el-Kıftî, Cemâlüddin Ebu’l-Hasen Ali b. Yusuf, İnbâhu’r-ruvât ‘ala enbâhi’n-nuhât, I-

IV, (thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim), Dâru’l-Kütübi'l-Mısrî, Kahire,
1952/1371.

Kılıç, Hulusi, “Belâğat”, DİA, TDV Yayınları, İstanbul, 1992.

Komisyon, el-Mu’cemü’l-‘arabî el-esâsî, Birinci Baskı, Alecso, Tunus, 1989.

Komisyon, el-Müncid, İkinci Baskı, Dâru’l-Meşrik, Beyrut, 2001.

el-Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr, el-Câmi‘ li ahkâmi'l-

Kur'ân, I-XX, Üçüncü Baskı, Dâru’l-Kitâbi'l-‘Arabî, Kâhire, 1967.

el-Lebdî, Muhammed Semir Necîb, Mu‘cemü'l-mustalahâti'n-nahviyye ve's-sarfiyye,

Üçüncü Baskı, Müessesetü'r-Risâle, Beyrut, 1988.

el-Ma‘arrî, Ebu’l-‘Alâ Ahmed b. Abdullah b. Süleyman, Dîvanu Sakti’z-zend, (nşr.

Ömer Faruk Tabba‘), Dâru’l-Erkam, Beyrut, 1998/1418.

_____ , Şerhu Dîvâni Ebi't-Tayyib el-Mütenebbî, I-IV, (thk. Abdülmecid Diyâb), İkinci
Baskı, Dâru’l-Ma’ârif, Kâhire, 1992/1413.

el-Mahallî, Celaleddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed, (Celaleddin es-Suyûtî ile

birlikte), Tefsîrü’l-celâleyn, Onbirinci Baskı, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut,
1999/1420.

Matracî, İrfan, el-Câmi‘ li fünûni’l-lügati’l-‘Arabiyye ve’l-‘arûz, Birinci Baskı,

Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, Beyrut, 1987.

Mehmed Rifat, Mecâmi‘u’l-edeb, Kasbar Matbaası, İstanbul, h. 1308.

Mehmed Zihnî, el-Kavlü’l-ceyyid fî şerhi ebyâti't-Telhîs ve şerheyhi ve Hâşiyeti’s-

Seyyid, Üçüncü Baskı, Matbaa-i ‘Âmire, İstanbul, 1909,

92
_____ , el-Müntehab fî kavâ‘idi’s-sarf, İstanbul, h. 1303.

el-Merâği, Ahmed Mustafa, ‘Ulûmü’l-belâga, Dâru’l-Kalem, Beyrut, ts.

el-Merzübânî, Ebu Ubeydullah Muhammed b. İmrân b. Mûsâ, Mu‘cemu'ş-şu‘arâ’, (tsh.

Fritz Krenkow), İkinci Baskı, Dâru’l-Kütübi'l-‘İlmiyye, Beyrut, 1982.

el-Meydânî, Abdurrahman Hasan Habenneke, el-Belâgatü’l-‘Arabiyye üsüsühâ ve

ulûmuhâ ve fünûnuhâ, I, Birinci Baskı, Dâru’l-Kelâm, Dımaşk, 1996.

Muhammed Ebu Zehrâ, İslam Hukuk Metodolojisi, (trc. Abdülkadir Şener), Ankara
Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1973.

Muhammed Fuâd Abdülbâkî, el-Mu‘cemü’l-müfehres li elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, İkinci

Baskı, Dâru’l-Hadîs, Kâhire, 1988/1408.

Muhammed Muhyiddin Abdülhamid, Şerhu dîvâni Ömer b. Ebi Rebî‘a, Dördüncü

Baskı, Dâru’l-Endelüs, Beyrut, 1988.

el-Murâdî, Ebu Muhammed Bedreddin Hasan b. Kasım İbn Ümmü Kasım, el-Cene’d-
dânî fî hurûfi’l-meânî, (thk. Muhammed Nedim Fazıl, Fahreddin Kabave),
Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1992.

Mustafa Sânû Kutub, Mu‘cemu mustalahâti usûli’l-fıkh, (thk. Muhammed Revvâs

Kal‘acî), Dâru’l-Fikr, Dımaşk, 2000/1420.

el-Müberred, Ebu’l-Abbas Muhammed b. Yezid b. Abdülekber el-Ezdî, el-Muktedab, I-

IV, (thk. Muhammed Abdülhâlik ‘Udayme), ‘Âlemü'l-Kütüb, Beyrut, 1963.

el-Mütenebbî, Ebu’t-Tayyib Ahmed b. Hüseyin b. Hüseyin el-Kindî, Dîvânu Ebi't-

Tayyib el-Mütenebbî, (tsh. Abdülvehhâb A‘zâm), Dâru’z-Zehrâ, Beyrut,
1978/1398.

Nâbiğa ez-Zübyânî, Ebu Umâme Ziyâd b. Muâviye, Dîvânü'n-Nâbiğa ez-Zübyânî, (şrh.

Hannâ Nasr el-Hıttî), Dâru’l-Kitâbi'l-‘Arabî, Beyrut, 1991.

Nahle, Mahmud Ahmed, Fî Belâgatil-‘arabiyye, ‘ilmü’l-meânî, Birinci Baskı, Dâru’l-

‘Ulûmi’l-‘Arabiyye, Beyrut, 1990.

Örnekleriyle Türçe Sözlük, MEB Yayınları, Ankara, 1995-1996.

Özek, Ali ve diğerleri, Kur'ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli, TDV Yayınları, Ankara,
1993.

er-Râzî, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. Ömer, et-Tefsîrü’l-kebîr, I-XXXII,

Üçüncü Baskı, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut, 1934.

es-Sâbûnî, Muhammed Ali, Safvetü't-tefâsîr, I-III, Dördüncü Baskı, Dâru’l-Kur’âni’l-

Kerim, Beyrut, 1981.

93
Saraç, M. A. Yekta, Klasik Edebiyat Bilgisi Belâgat, Üçüncü Baskı, Gökkubbe
Yayınları, İstanbul, 2004.

es-Se‘âlibî, Ebu Mansur Abdülmelik b. Muhammed b. İsmail Se‘âlibi, Yetîmetü'd-dehr

fi mehâsini ehli'l-‘asr, I-IV, (thk. ve şrh. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid),
İkinci Baskı, Matbaatü’s-Saâde, Kahire, 1956/1375.

es-Sekkâkî, Ebu Ya‘kub Yusuf b. Ebi Bekr Muhammed b. Ali, Miftâhu’l-‘ulûm, el-
Mektebetü’l-‘İlmiyyeti’l-Cedîde, Beyrut, ts.

es-Sîbeveyh, Ebu Bişr ‘Amr b. Osman b. Kanber el-Hârisî, Kitâbu Sîbeveyh, I-V, (thk.
Abdüsselâm Muhammed Hârûn), İkinci Baskı, Mektebetü'l-Hancî, Kahire,
1977.

Sultânî, Muhammed Ali, Ma‘a'l-belâgati'l-‘arabiyye fi tarîhihâ, Dâru’l-Me’mûn li’t-

Türâs, Dımaşk, 1978.

es-Suyûtî, Ebü'l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebi Bekr, el-İtkân fi ‘ulûmi’l-Kur’ân,

Birinci Baskı, Dâru İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut, 1987.

_____ , Mu‘terakü’l-akrân fî i‘câzi'l-Kur'ân, I-III, (thk. Ali Muhammed Bicâvî), Beyrut,

Dâru'l-Fikri'l-‘Arabî, 1973.

_____ , (Celalüddin el-Mahallî ile birlikte), Tefsîrü’l-celâleyn, Onbirinci Baskı, Dâru

İbn Kesîr, Dımaşk-Beyrut, 1999/1420.

es-Sübkî, Bahâuddin Ebu Hamid Ahmed b. Ali, ‘Arûsü’l-efrâh fi şerhi Telhîsi’l-Miftâh,

I-IV, (thk. Halil İbrahim Halil), Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye,
Beyrut, 2001/1422.

eş-Şevkânî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî, İrşâdü’l-fuhûl

ilâ tahkîki'l-hak min ilmi'l-usûl, (thk. Ebu Mus‘ab Muhammed Sa‘îd el-Bedrî),
Birinci Baskı, Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiye, Beyrut, 1992.

Şevkî Dayf, Târîhu’l-edebi’l-‘arabî, I-V, Dokuzuncu Baskı, Dâru’l-Ma‘ârif, Kahire,

1960.

eş-Şîrâzî, Ebu İshak Cemaleddin İbrahim b. Ali b. Yusuf, Şerhu’l-lüma’, I-II, (thk.
Abdülmecid Türki), Dârul Garbi’l İslâmî, Beyrut, 1988.

Tabâne, Bedevî, Mu‘cemu’l-belâgati’l-‘arabiyye, Dâru İbn Hazm, Beyrut, 1997.

Tâhirü’l-Mevlevî, Edebiyat lügatı, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1973.

et-Tebrîzî ve diğerleri, (Ebu Zekeriyya Yahya b. Ali et-Tebrîzî, İbnü’s-Sîd el-

Batalyevsî, Kasım b. Hüseyin el-Hârizmî), Şürûhu Sakti’z-zend , I-IV, (thk.
Taha Hüseyin, Mustafa Sakka, Abdürrahim Mahmud, Abdüsselâm Hârûn,
İbrahim Ebyari, Hamid Abdülmecid), Dâru’l-Kavmiyye, Kahire, 1945/1364.

94
et-Teftâzânî, Sa‘duddin Mesud b. Ömer, el-Mutavvel şerhu Telhîsi’l-Miftâhi’l-ulûm,
(thk. Abdülhamid Hindâvî), Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut,
2001.

et-Tehânevî, Muhammed b. Ali, Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-‘ulûm, I-II, (thk. Ali

Dahrûc), Birinci Baskı, Mektebetu Lübnan Nâşirûn, Beyrut, 1996.

el-‘Ukberî, Ebü'l-Beka Muhibbüddin Abdullah b. Hüseyin b. Abdullah, et-Tibyân fi

i‘râbi'l-Kur’ân, I-II, (thk. Ali Muhammed Becâvî), İkinci Baskı, Dâru’l-Cîl,
Beyrut, 1987.

Yalar, Mehmet, el-Hatib el-Kazvînî ve Belâgat İlmindeki Yeri, Bursa, 1998.

Yâsîn Câsim Muheymed, el-Emr ve’n-nehy ‘inde ‘ulemâi’l-‘arabiyye ve’l-usûliyyîn,

Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, Beyrut, 2001/1421.

Yazır, Elmalılı Hamdi, Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, (sadeleştirenler: M. Sadi

Çöğenli, Nevzat H. Yanık), Huzur Yayınevi, İstanbul, 1994.

ez-Zebîdî, Zeynuddîn Ebu’l-Abbas Ahmed b. Ahmed, Sahîh-i Buhârî, Muhtasarı

Tecrîd-i Sarîh, (trc. Abdullah Feyzi Kocaer), I-II, Hüner Yayınları (Yeni Şafak
Gazetesi Yay.), Konya, 2004.

ez-Zehebî, Ebu Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâmi’n-

Nübelâ’, I-XXV, (thk. Şuayb Arnaut ve diğerleri), Üçüncü Baskı,
Müessesetü'r-Risâle, Beyrut, 1985/1405.

ez-Zemahşerî, Ebü'l-Kasım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed, Esâsü'l-belâga,

Dördüncü Baskı, Dâru't-Tenvîri'l-‘Arabî, Beyrut, 1984.

_____ , el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekavîl fi vücûhi’t-te’vîl, I-VI,

(thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd, Ali Muhammed Muavviz, Fethi
Abdurrahman Ahmed Hicâzî), Mektebetü’l-‘Ubeykân, Riyad, 1998/1418.

ez-Zerkeşî, Ebu Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah ez-Zerkeşî, el-

Burhân fî ‘ulûmi'l-Kur’ân, I-IV, (thk. Muhammed Ebü'l-Fazl İbrahim), Birinci
Baskı, Dâru İhyâi'l-Kütübi'l-‘Arabiyye, Kahire, 1957/1376.

ez-Zevbe‘î, Tâlib Muhammed İsmail, el-Belâgatü’l-‘arabiyye: İlmü’l-me‘âni beyne

belâgati’l-kudemâ ve üslûbiyyeti’l-muhdesîn, Birinci Baskı, Dâru’l-Kütübi’l-
Vataniyye, Bingazi, 1997.

_____ , (Nâsır Halâvî ile birlikte), el-Beyân ve'l-bedî‘, Dâru’n-Nahdati’l-‘Arabiyye,

Beyrut, 1996.

ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A‘lâm: Kâmûsu terâcîm li-eşheri'r-ricâl ve'n-nisâ, I-X, İkinci

Baskı, Matbaatu Kustasus, Kahire, 1954.

95
ez-Zuhaylî, Vehbe, et-Tefsîrü’l-münîr fi’l-‘akîde ve’ş-şerî‘a ve’l-menhec, I-XXXII,
İkinci Baskı, Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, Beyrut, 1998.

96