Hikmet Özdemir - Tekalif-I Milliye - Atatürk-Ün Kriz Yönetimi - El

TARH-KLTR DZSt: 205
T E K L F -
M L L Y E
Dizgi - Yaymlayan:
Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A..
Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti.
Haziran 2001
HKMET
ZDEMIR
T E I t L F -
Cumhuriyet
M L L Y E
ATATRK'N KRZ YNETM/TEKLF- MLLYE

Prof. Dr. Hikmet zdemir (**)
1. GR
1920'lerin banda Trklerin tarihindeki kinci Ergenekon destanna nderlik eden, Ankara'daki Trkiye Byk
Millet Meclisi'nin denetiminde bulunan topraklarda ulam
ve tama teknolojisinin ekonomi politii zerine bir tank
u gzlemi yapmaktadr:
"lkede yol yoktu. Demiryolu Ankara'da bitiyordu.
Onun da, ancak Eskiehir dousunda kk bir paras elde
bulunuyordu. Eskiehir-Pozant arasnda kalan baka bir
para demiryolununsa pek asker deeri yoktu. Ulusal yne
tim altndaki btn topraklarda tek bir fabrika yoktu. ark
[Dou] cephesinden Garp [Bat] cephesine, iyi kt gnde
rilecek bir cephane sandnn istenen yere varabilmesi iin,
ku uuu en az 1200 kilometrelik yol amas gerekliydi;
ama insanlar ku deildi ki! nebolu'dan Ankara'ya ancak
bir haftada varlabiliyordu. Ama bu yoldan Ankara'ya gelip
(**) Kocaeli niversitesi Kamu Ynetimi Blm.
Sn. Vali Behi elik'e, Atatrk'n Teklif-i Milliye emirlerinin kriz
ynetimi asndan incelenmesi gerekliliiyle ilgili grm yazmama vesile
olduklar iin teekkr ederim. (H..)
5
dnecek ara bir kanysa, onu srenlerin ortalama bir aylk

yolu gze almalar gerekiyordu. Oysa, nihayet birka yz
kilo yk alacak bir kannn hayvanlaryla onu srenlerin,
bu yol iin, neredeyse bir kan yk yiyecee, yeme ihti
yalar vardr. Halbuki Anadolu neredeyse at." (1)
Asker amala ou yerde deve, katr veya kz gcy
le yaplan bu tr tamaclk ii, Trk istikll Sava boyun
ca dnya askerlik bilimi literatrne zgn baz terimler he
diye etmitir. "Kan komutanl" terimi bunlardan yalnz
ca biri ve belki de en ilginci olmaldr.
Mill Mcadele'nin alakgnll kan komutanlarn
dan popler tarihi Enver Behnan apolyo, bu ilgin grevi
ni yllar sonra yle anlatmaktadr:
"Mill Mcadele'nin ilk gnlerinde bana mill bir grev
verilmiti. O da kan komutanlyd. O ac ve yoksul gn
lerde ordumuzun geri hizmetleri trl arala salanmak
tayd. (Bunlar) deve kollan, katr kollan ve kan kollanyd.
nk o zamanlar ordumuzun elinde hibir motorize kuv
vet yoktu. nn cephesine silh ve yiyecek bu tama kolla
ryla salanmaktayd. Deve kollar pek sslyd. Develerin
hrglerinden boyunlarna kadar renkli pskller ve ayna
lar sarkmaktayd. Her devenin hrgcnn zerine de ta
ne cephane sand yerletiriliyordu. Deve kollar bylece
bir dizi oluturarak ar ar nebolu'dan Eskiehir yolunu
tutmaktayd. Katr kollar da pek ilginti. Katrlarn boyunlanndaki iri tun anlar alar, bu grlt iinde katrlar da
yola dzlrler, onlar da cephane tarlard. Benim kolum
kan kollaryd. Kanlar vilyet vilyet olarak nbete ge
lirler ve grevlerini tamamladktan sonra yurtlarna dner(1) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, 2. cilt, (stan
bul, Remzi K/1964), s.527-28.
6
lerdi. Kanlar iki tekerlekli basit ekilde yaplm birer yk

rabasyd. Bunlar kzler ve mandalar ekerlerdi. Kan
larn hep birden kardklar inilti ta uzak yerlerden iitilir
di. Bana her seferinde krk kan verilirdi. Kanclann o
u kadn olurdu. nk delikanllar cephedeydiler. Bir sefe
rinde, benim kanclarmn otuzu kadn, sekizi ocuk, ikisi
de altm yandan yukar ak sakall ihtiyarlar olumutu.
Bize muhafz olarak da silhl "Mzaheret [Koruma] Bl
" erlerinden bir milis er verilirdi. Bunlar hapishanelerden
karlp vatan hizmetine verilmi mahpuslard." (2)
Kadnlarn, (erkekler cephedeydi) kanlaryla stlen
dikleri kutsal grevi zveriyle yerine getirilerini anlatan u
satrlar da okunmaldr:
"Bize ayrlan mntkada 300 kan arabas saptadk.
Bunlar muharebe srasnda hemen dzenleyebilmek iin bir
deneme ars yaptk. Bildirimizden 24 saat sonra, 250 ara
ba gelmi bulunuyordu. Bazlar, kzleri olmadndan
arabalarna ineklerini komulard. Arabalar getirenlerin
bir ksm ocuk ve yallar, ou da kadnlard. Tmen ko
mutan, dzlkte sralanan bunlar denetlerken, uzun vendireleriyle sevgili hayvanlarnn balarnda dizilen kadnla
ra, erkeklerinin niin gelmediklerini sordu. Bu g ite ok
yorulacaklarn, hatt dayanamayacaklarn syledi. Kadn
larn verdikleri yant uydu:
"- Erkeklerimiz hizmettedir (askerlikte). Emrinize biz
geldik. Byle bir gnde bize bu kadarck i dmesin mi?
"Oysa bunlarn ou, yaklp yklm kylerinde o
cuklarn komularna teslim etmilerdi. Nitekim muharebe
balaynca bunlar, uzun gnler gene bizimle geldiler. Ile(2) Enver Bchnan apolyo, "Atatrk ve Kl", Trk Kltr Dergisi,
37, (Kasm 1965), s.84.
7
rinde yollarda douranlar oldu. Cephede bu abalar srer

ken, gerilerde, nebolu-Ankara yollarnda da bu halk, srtla
rnda cephane tayordu." (3)
21. yzyl banda, Trkiye devletinde kanlarn, Trk
ulusunun topyekn [btn insanlarn katld] savanda,
vazgeilmez ulam ve tama aralar olduuna; kadnlarn,
yine ayn topyekn savata stlendikleri stratejik roln ne
mine tanklk eden pek az insan hayatta kalmtr, ite bu
nun iin, aadaki satrlar, yalnzca gemile ilgili bir any
deil, ondan ok daha fazlasn anlamak iin okunabilir:
"Bizim istikll Sava, imdi yalnz bir andr. Gerilere
baktmz zaman dalarn, bozkrlarn stnde, onun kzl
lklar iinde ufka grkemli den haylini grrz. Ama
Gazi, bu savamnda yalnz deildi. Binlerce, yz binlerce
adszlar vard. Bu adszlar, ya savakan birer erdiler; ya ar
pmalarn skntlarna aln terleri ve gzyalaryla katl
m, yar a yar tok, para para giysiler iindeki analar,
gelinler, kzlar, ocuklar ve yallard. Bunlar onun [Ata
trk'n] evresinde, onun kzllklar ortasnda hl dalara,
bozkrlara glgesi vuran siluetinin evresinde, sanki kendi
lerini gstermek istemeyerek yer alrlar. Hep birbirlerine so
kularak, hep birbirlerini kendilerine siper ederek, nlerinde
hayl meyl kanlar, brleri birbirlerine gemi kzle
ri, inekleri ve ellerinde vendireleriyle usuz bucaksz bir
kadnlar, ocuklar ve yallar ordusu...
"ite, asl Kuva-y Milliye buydu." (4)
(3) Cevdet Kerim lncaday, stikll Harbimiz, s. 177.

(4) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, Mustafa Kemal, 2. cilt, s.531.
8
2. MECLS'TE TARTIMALAR
Trk ve Yunan ordular arasnda 22 gn sren ve Trk
askerinin zaferiyle sonulanan Sakarya Meydan Muharebesi'nden nce, ordunun, Sakarya rma dousuna ekilmek
zorunda kal, Ankara'da Byk Millet Meclisi'nde gizlenemeyen bir sarsnt oluturmutu. Bu sarsntnn en iddetli
evresi, 23 Temmuz-5 Austos 1921 gnleri arasnda yaan
mt (5).
Bu ac gelimeler iinde kvranan Ankara'y, stan
bul'da yaymlanan kdam'n bayazar Yakup Kadri (Karaosmanolu) yle anlatmaktadr:
"Byk Millet Meclisi'nin havasndaki (tela demiyo
rum, korku ve ylgnlk hi deil) dncelilik ve kayglla ne anlam vereceimi bilemiyordum. zellikle, mebusla
rmzdan bazlarnn iki nn snavndan sonra dahi hl
ordumuzun sava gcnden emin olmadklarn hissediyor
dum. teki ksmnn da, Mustafa Kemal Paa, dorudan
doruya ve kendisi eylemli olarak kumanda bana geme
dike, bu iin iinden klamayaca kansna vardklarn
(5) Sabahattin Selek, tstikll Harbi, (stanbul, Burak Y., nc basm
1966), s.241.
9
anlyordum. Bu iki grup arasndaysa, Enver Paa takmnn

yeralt kkrtmalar sinsi sinsi alp yrmekteydi."
Yakup Kadri devam ediyor:
"Meclis, Byk Millet Meclisi. Ancak, Eskiehir'in d
nden beri orasnn bir arenadan fark kalmamt. Mus
tafa Kemal Paa, konumalann yapld salondan ieri gi
rer girmez, bir zamanlar ekim merkezini oluturduu yer
de, bir takm olumsuz etkiler ve hatt homurtularla karlan
dn seziyordu. Neden? Onu da anlamakta glk ekmi
yordu. Byk Millet Meclisi'nin birok mebuslar [milletve
killeri], byk bir asker yenilgiye uradmz kansndayd
ve bunun sorumluluunu onun omuzlan stne yklemek
istiyordu (6)."
Ne var ki, dman ileri kollar Polatl'ya kadar gelmiti.
Ankara'dan top sesleri iitiliyordu. ehir yava yava boal
yordu (7). Tehlike Ankara'ya yaklatndan, kentin elden
kma olaslna kar devlet dairelerinin Kayseri'ye tan
masna karar verilmi ve hazrlklara balanlmt. Meclis
almalar iin Kayseri Lisesi'nde konuma krss bile
konulmutu (8).-Hkmet, memur ve subay ailelerini, yatl
okullardaki rencileri Kayseri'ye tayordu (9). Byk
Millet Meclisi'nin basm makineleri bile yola karlm
(10), Ankara simgesel bir konuma gemiti (11).
(6) Yakup Kadri Karaosmanolu, Vatan Yolunda, Mill Mcadele
Hatralar, (stanbul, Selek Y., 1958), s.131-132.
(7) Samet Aaolu, Kuva-y Milliye Ruhu, (stanbul, Aaolu Y.,
1964), s.153.
(8) erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, 2. Kitap, (Ankara, Bilgi Y.,
1992), s. 250.
(9) Nejat Gync, Atatrk ve Mill Mcadele, (Konya, 1987), s. 135.
(10) Selahattin Tansel, Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, cilt 4, (stanbul,
MEB Y., 1991), s.110.
(11) Hilmi Uran, Hatralarm, (Ankara, Ayyldz M., 1959), s.154.
11
Birinci Meclis'in Adana Milletvekili Damar Ankolu,

Meclis'in Kayseri'ye tanmas da iinde olmak zere pek
ok konunun tartld gizli oturumu anlatrken, son dere
ce baarl bir cra Vekilleri [Heyeti (Bakanlar Kurulu)] ve
Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi [Genel Kurmay Bakan]
Fevzi Paa portresi izecektir:
"(-..) Krsye kan Fevzi Paa'nm rengi umu, tra
olmam, kim bilir ka gndr uykusuzluktan gzlerinin
evresi halka halka, giysisi toz toprak, perian klyla sze
balamt. Mebuslarn hibirinde ses yok, dikkatle ve onun
azndan kacak szleri sabrszlkla bekliyorlard (...)
(12).
"Fevzi Paa Hazretleri (Kozan) - Demin verdiimiz ka
rar gereince, Meclis-i l [Yce Meclis] Kayseri'ye tana
caktr. (...) Bu i bir hafta iinde yaplmaldr. Yani bir hafta
iinde arlklar tanmal. Meclis'in mzakere edecek bir
ksm burada kalr; teki ksm Kayseri'de gerek meclis bi
nasn ve gerek salonunu salamak zere Kayseri'ye gider
(grltler). Bir ksmnn kalmas gerekir. Tehlike olmazsa,
meclis yine burada kalr. (...)" (13).
Adana Mebusu Damar Ankolu devam ediyor:
"Hkmet adna cra Vekilleri Heyeti'nin [Bakanlar
Kurulu] bu beyanat Meclis'te top gibi patlad; zaten sinirler
gergin, krsye kan kana. Birok oturum yapld. Kr
sye gelen mebuslarn hemen hepsi ayn cesaret, zveri ha
vas iinde konutular. Ak gizli ne varsa hepsini ortaya
(12) Damar Ankolu, Hatralarm, (stanbul, 1961), s.235.
(13) TBMM Gizli Celse Zabttan, (Ankara, T. Bankas Y., 1985),
s.221.
12
dktler. mrnde yemin treni dnda krsye kmayan,

zel oturumlarda bile az konuan Dersim Mebusu Diyap
Aa da sz ald:'(...) Efendiler! Biz buraya kamaya m gel
dik, yoksa kavga ederek lmeye mi geldik?'" (14).
Mustafa Kemal Paa'nn evresinde toplanm Trkler
iin "yoktan var olmak" anlamnda "topyekn sava" aa
masna sra gelmiti; ama bu nasl baarlacakt?
"Dman vatann kutsal topranda bomak iin en az
yz bin silhl askeri cepheye srmek; yzlerce topu, onla
rn tkenmez mermilerini bulmak; en az drt bin makineli
tfei atelemek ve bu tfeklerin her birine iki dakika at
iin bir sandk cephane yetitirmek; nihayet svariler iin at,
kl, atlar iin yem, cephe gerilerine hastane, il, orduya
yiyecek, giyecek ve hepsinin stnde de bu byk orduya
yeteri kadar subay ve eitli derecelerde komutan bulmak
gerekliydi. Oysa, ordu nn muharebelerine giriirken b
tn Anadolu'da ancak be general vard. (...)" (15).
"1921 ylnda Yunan Ordusu (...) genel seferberliini
tamamlam; Anadolu'da Trk uyruunda bulunan Rumla
rn, kendi devletlerine kar ihanetinden faydalanarak, insan
ve silh bakmndan bizim kuvvetlerimize ok stn bir du
ruma gemi bulunmaktayd.
"Trkiye Byk Millet Meclisi kuvvetleriyse, memle
ketin btn kaynaklarn harekete geirmek ve dman n
ne ymak olanak ve zamann bulamamt. Bu sebeple
s.528.
14
(14) Damar Ankolu, Hatralarm, (stanbul, 1961), s. 235-36.

(15) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam / Mustafa Kemal, 2. cilt,
Trk ordusunun genel stratejisi, dman saldrlar karsn

da elden geldiince dayanmak ve geri ekilme manevralaryla ileri hareketlerini frenlemek ve zaman kazanmak, uy
gun frsatlarndan yararlanarak kar saldrlar yapmak; yan
taktik savunmayd.
"10 Temmuz 1921'de Yunan saldrlar karsnda zor
bir duruma den Bat Cephesi Komutanl, 18 Temmuz
1921 gn Mustafa Kemal'i Ankara'dan Eskiehir gneyba
tsndaki Karacahisar'a ard.
"Atatrk durumu zeksnn atikliiyle hemen kavrad.
Gereki dncesiyle, duygularna kaplmadan durumu in
celedi. Orduyu yeniden dzenlemek ve durumu kuvvetlen
dirmek iin, Sakarya'ya kadar yz kilometre geriye e
kilmeye karar verdi. Bylece dman harekt slerinden
uzaklaacak, Sakarya'da toplu bulunan Trk ordusuna d
hatlardan saldrarak geni bir cepheye yaylacakt.
"Byk bir yurt parasnn dmana braklmas,
nemli bir stratejik blgenin anahtarlarnn, yani Eskiehir
ve Afyon'un dmana braklmas, henz kurulmakta olan
mill direnii sarsacak moral knt yaratabilirdi. Ama, or
duyu yok olmaktan korumak ve dman saldrlarn durdu
racak bir dzeye getirmek iin Sakarya'ya kadar ekilmek
gerekiyordu. Bu byk bir dnsel gce, ruh salamlna,
yani cesaret ve karaktere dayanan gereki bir karard." (16)
ngiliz genelkurmayna gre, artk Trklerin nnde
olaslk bulunuyordu:
1. Ya Yunanllarla kesin sava kabul edeceklerdi:
(16) Refik Tulga, "Atatrk'n Askeri Dehsnn Oluumu". Byk
Zfer'in 50. Yldnmne Armaan. (stanbul. Babakanlk Kltr
Mstearl yay., 1972), s.292.
15
2. Ya daha da douya ekilecekler ve kesin sava ka

bul etmeyi geri brakacaklard;
3. Ya da orduyu datp gerilla savana girieceklerdi.
ngiltere'de, Trk ordusunun zafer kazanmas yle
dursun, direnme gc bile kalmadna inanlmaktadr. En
yetkili ngiliz asker yetkilileri, Mustafa Kemal iin gerilla
savandan baka bir ans grememektedir. Yunanllar son
darbeyi vuracak ve Trk ordusu dalacaktr. Mustafa Ke
mal, kendisine bal inanm birka subay arkadayla da
lara kacak, belki "Anadolu'nun Niyazi Bey'i" olmaya al
acaktr (17).
te bu ortamda, Birinci Meclis'in ard ardna yapt
en uzun sreli gizli oturumlar, 4 Austos 1921 Perembeye
5 Austos 1921 Cuma gnleri boyunca gerekletirilmitir.
Toplam olarak 14 saat 5 dakika sren gizli oturumlarn ko
nusu, cephelerin durumudur.
Meclis'in gizli oturumlarnda yaplan grmeler 4 ka
rarn alnmasyla sonulanmtr;
' 1. Cephe'ye Meclis'ten bir heyet gndermek;
2. Ankara'nn savunulmas iin gerekli asker hazrlk
lar yapmak;
3. Evrak ve arln Kayseri'ye nakletmekte hkme
te yetki tanmak;
4. Meclis almalarna aralksz devam etmek. (18)
(17) Bill N. imir, Sakarya'dan zmir'e, 1921-1922, (Ankara, Bilgi

yay., 2. bas., 1989), s.131-132 ve 134.
(18) Sabahattin Selek, stikll Harbi, s.242.
16
3. TOPYEKN SAVA RETS

Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paa, "Sava
n iki ordunun deil, iki milletin btn varlklaryla, btn
madd ve manev gleriyle kar karya gelmesi ve bir lk
iin vurumas demek olduuna milletini inandrarak 'topyekn sava' retisini yaratt ve uygulad." (19)
Askerlik bilimi ve sava ynetimi alannda dnya lite
ratrnde Mustafa Kemal Paa'nn bu mucizeye benzer kat
ksn, Lord Kinross yle anlatmaktadr:
"Bu sava, Mustafa Kemal'in teden beri ngrd
gibi topyekn bir savat: 'Sava, yalnz iki ordunun deil,
iki milletin btn varlklaryla ve ellerindeki her eyle, b
tn elde tutulur ve tutulmaz gleriyle birbiriyle kar kar
ya gelmesi ve birbiriyle vurumas' demektir. Bundan dolay
btn Trk milletini, cephede bulunan ordu kadar, dnce
olarak, duygu olarak ve eylem olarak ilgilendirmcliydim.
Milletin her bireyi, yalnz dman karsnda bulunanlar de
il; kyde evinde, tarlasnda bulunan herkes, silhla vuru
an sava gibi kendini grev alm duyarak, btn varl
n mcadeleye verecekti.' Bir Peygamber gibi u szleri de
(19) Refik Tulga, "Atatrk'n Asker Dehsnn Oluumu", s.293.
18
eklemiti: 'Gelecekteki savalarn biricik baar art da, en

ok bu sylediim konuda yer alm olacaktr.'
"Bu gerei yllarca sonra kefetmi [olan] Churchill,
Mustafa Kemal'in elinde yeteri kadar deve ve kz bulunma
d iin, tat ilerinde cephedeki erlerin karlarndan ve kz
larndan nasl yararlandn anlatr. Kadnlarn seferber edil
mesi, mill duygunun gelitirilmesinde byk bir rol oyna
m; asker, sivil herkesin topyekn gayret gstermesi gerei
ni iyice belirtmiti. Sivas, Erzurum, Diyarbakr ve Trabzon
gibi dank merkezlerden toplanan silhlar kanlara yk
lendikten sonra stlerine saman rtlp gizlenerek tanyor
du. alvarl, dolakl kyl kadnlar ta Smerler zamannda
ki gibi gcrtl sesler kartan kanlarn srerek, saatte an
cak be kilometre hzla, da tepe demeden yzlerce kilomet
relik yollan ayor, cepheye doru ilerliyordu. ou, emzik
teki ocuklarn, skca srtlarna balamlard. Top mermi
lerini, halat kulplu cephane sandklarn kucaklarnda taya
rak arabalara ykleyip indiriyor; iki omuzlarna birer glle
yklyor, ou kez tapalan bozulmasn ya da slanmasn di
ye, ocuklarn akta brakmay bile gze alarak zerlerini
rtyle kapatyorlard. Tekerleklerin krlp kannn yolda
kald da oluyordu; o zaman kadnlar, mermileri srtlarna
yklenir; kilometrelerce kz arabasyla yaplan tamay,
yeni bir menzil sistemi kurarak daha hzlandrrlard. Artk
kyllerin alk olduklar gibi, her kasabaya gelince araba
deitirecek yerde, belirli yerlerde kzler deitiriliyor ve
tatlar, doruca sava alanna kadar gelebiliyordu. Askerlere
kilimlerden kaput, gaz tenekelerinden il kutusu yaptrld.
Un bulunamazsa, kyllere, deirmenleri onarlncaya ka
dar, buday kaynatarak ya da havanda dverek yemelerini
19
syledi. orak yaylada odun bulunmadndan, ahap evleri

yktrp, tahtalarn lokomotiflerde yakt olarak kulland.
"Sapan demirlerinden kl yaplyordu. Ankara'daki de
miryollar atlyesi, sng ve haner fabrikas haline sokul
mutu. Bir tek bozuk silh kalmamas iin her yerde onarm
ilikleri kurulmutu. Refet Paa, yurdun en ssz ve sapa k
elerinden bile orduya asker topluyordu. Halk, minarelerden
askere yazlmaya arlyordu. Orduya katlmak isteyenler,
ou kez haydutlarn kasp kavurduu yerlerden geerek,
yzlerce kilometre yaya yrmek zorundaydlar. Geldikleri
zaman da kendilerine verilecek silh bulunmad olurdu.
Bu erlere, cepheye giderken, dmandan baka, yaral ve
llerin silhlarn almalar sylenirdi. Bu arada kaanlar ya
kalanp iddetli cezalara arptrlyordu; silh altna yeni s
nflar almyor; Adana blgesinden, dou illerinden, Karade
niz'den ve daha baka uzak yerlerden destekler getiriliyordu.
"Trklerin kendilerini bekleyen nemli savaa hazrlan
mak iin ancak hafta kadar vakitleri vard. Ankara, bu
haftalar kaygyla geirdi. Sivillerin morali adamakll k
mt. Varlkl eraf [bir yrenin ileri gelenleri] ve tccar
lar, yanlarna ailelerini ve servetlerini alarak Kayseri'ye
gtler. Daha baka kimseler de g hazrlna giriti;
hatt resm grevli olanlar bile. ehir asker kaaklaryla,
bo gezenlerle dolmutu; Yunanllarn ok yakna geldikleri
syleniyordu; kimsede gven kalmamt. Kadnlar, araf
lar srtlarnda, yola kmaya hazr, sabrla bekliyorlard.
Evlerini barklarn brakp g etmek zorunda kalacaklar
myd acaba?" (20)
(20) Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, (stanbul,
Altn Kitaplar yay., 12. bas., 1994), s.323-25.
20
4. MECLS GCNDE BAKOMUTAN

Mustafa Kemal Paa, ordu Sakarya'ya doru ekilirken
bunu byk yenilginin bir kant sayan baz muhalif millet
vekillerinin frtnalar kopard Ankara'da, Byk Millet
Meclisi'nin btn yetkileriyle birlikte kendisini Bakomutan
olarak grevlendirmesini istiyordu (21). Sonunda, uzun ve
iddetli tartmalarn ardndan, Meclis onun aylna ba
komutan olarak almasn kabul etmiti (22).
Lord Kinross, Mustafa Kemal Paa'nn isteinin Meclis
tarafndan kabuln gereki bir ekilde yorumlamaktadr:
"(...) Mustafa Kemal'in bekledii 'manev sarsnt', im
di olanca gcyle zerine kmt. Meclis, bu felket kar
snda dehete kaplmt. Mebuslar bir yandan da, Mustafa
Kemal'in Bakomutanl kendi zerine almasn istiyorlard.
Bunlardan bir takm, ordunun urad yenilginin bir daha
dzelemeyeceini ve milliyeti lknn bsbtn ktn
sanyor ve bunun sorumluluunu Mustafa Kemal'in srtna
yklemek istiyorlard. Daha drst ve daha az ktmser
(21) Refik Tulga, "Atatrk'n Askeri Dehsnn Oluumu", s. 292.
(22) Hikmet zdemir, "Atatrk'n Sava Ynetimi ve Cumhuriyet
Anayasalar", Bilim Yolu, 1 (KSBED, 1998), s.35-52.
21
olanlarsa, onun hl durumu dzeltebileceine inanyorlard.

Daha bakalar da, bundan sonraki bir ekilmeye Mustafa
Kemal bizzat kanm olursa, bunun mill amac kknden
sarsacan ileri srerek, bakomutanla atanmasna kar
geliyorlard. O, en son bavurulacak bir kaynak olarak, bir
yanda durmalyd. Buna da henz sra gelmemiti.
"Hayatn garip bir cilvesi olarak, Mustafa Kemal ilk
kez btn Meclis'in desteini bu bunalm srasnda elde etti.
Dostlar kendisiyle birlikte olduklar, dmanlar da ona
kar olduklar iin... bakomutanla atanaca anlalyordu. (...)
"Bylece, Mustafa Kemal aylk sre iin asker dik
tatr oluyordu." (23)
Mustafa Kemal Paa, Meclis'ten neden bu tr bir yetki
istemi ve bunda srarl davranmtr?
Bu sorunun yant, onun ne eletirilerinde ou zaman
ly karan insafsz muhaliflerinden kurtulmak, ne de
meclisi saf d brakmak isteidir. Dnemin mliyesi zeri
ne ayrntl incelemelerde bulunan bir uzman olan Alptekin
Mderrisolu, byle bir yetkinin asl, mliye politikas a
sndan, ordunun gereksinmelerini ivedilikle karlamak iin
kanlmaz bir zorunluluk olduu grndedir:
"Mustafa Kemal Paa bakomutan seildii gn, Ana
dolu'nun grnm nasldr? Beklenen ve Ankara'nn iga
lini hedef alan byk Yunan saldrs hangi mli kaynaklarla
karlanabilecektir? Anadolu'nun mli kaynaklan uzun sre
bilecek bir meydan muharebesi iin yeterli midir? Yeterli
(23) Lord Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, s. 322-23.
22
deilse, en ge on gn sonra Yunanllarn genel bir saldrya

kalkacaklar bilindiine gre, bu kadar ksa srede yeni ge
lir kaynaklan nasl yaratlabilecek, ne gibi mli nlemler
alnabilecektir?
"(...) kinci nn Muharebesi'nin yaratt mli sarsn
tnn giderilme areleri aranrken, bu kez daha kanl ve ge
ni cepheleri kaplayan Ktahya-Eskiehir Muharebeleri
balam, Ordumuz nemli kayplarla Afyon, Ktahya ve
Eskiehir'i brakarak Sakarya rma dousuna ekilmek zo
runda kalmtr. Bu muharebeler, mli kaynaklar zorlamak
la kalmam, hasat mevsimine girildii bir srada nemli
ilimizin tarmsal devlet gelirleri de kaybedilmitir.
"Mustafa Kemal Paa'nn bakomutan olduu gnler
deki mli durum, kolayca anlalaca gibi, hi i ac de
ildir. Hatt, mli ynden yeni ve byk Yunan saldrsn
karlayacak kaynaklar bulmak ve yaratmak gtr. ste
lik, ordunun yeni bir saldrya kar yapaca hazrlklar iin
ok ksa bir zaman vardr ve byle ksa bir zamanda yeni
mli kaynaklar bulmak tamamen olanakszdr." (24)
(24) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava'nn Mli Kaynaklar,

(Ankara, Maliye Bakanl yay., 1974), s. 368-69 ve 370.
23
5. TEKLF-t MLLYE EMRLER

Arapa "teklif szcnn oulu olan "teklif, "m
kellef olma", "klfet yklenme", "sorumluluk" anlamnda
dr. ounlukla da "vergi" szc karl kullanlmakta
dr. Osmanl dneminde Teklif-i Emriye (Hkmdar Vergi
si), Teklif-i Harbiye (Sava Vergisi), Teklif-i er'iye (Din
Vergisi) gibi trleriyle uygulamalar vardr.
9 Eyll 1889 tarih ve 114 sayl Tedrik-i Vesit-i Nakliye-i Askeriye Kanunnmesi [Asker Tat Aralar Sala
ma Yasas], halkn orduya elinde bulunan tat aralarn
vermesi ilemlerini dzenlemekteydi. Kanunun 18. madde
sinde, tat aralarnn salanmasyla grevli komisyonlarn
kurulu esaslar hkme balanyordu. 8 Ekim 1891 tarih ve
213 sayl geici kanunla, stanbul dnda kurulacak komis
yonlarn kuruluu dzenlenmitir. Buna gre, komisyonlar
da redif [yedek asker] taburlar komutanlaryla ile ynetim
meclisi yelerinden birer, ile ynetim meclisince seilecek
ahaliden ikier yeden ve birer redif subayndan oluacak
komisyonlara, tabur komutanlar bakanlk edecek; mm
kn olursa bu komisyonlarda bir veteriner ya da bir nalbant
bulundurulacak; yaz ilerini yrtmek iin redif askerlerindeki okuryazarlar arasndan bir ya da iki yazman seilerek
24
atanacak; komisyonlarn krtasiye masraflar da ilelerce

karlanacakt. Bu komisyonlara atanacak redif subay bu
lunmadnda, jandarma ya da yedek subaylarn ya da
emekli subaylarn grevlendirilebilecekti. lk kanunda dei
iklik yapmak zere, 27 ubat 1912 tarih ve 96 sayl tek
maddelik bir geici kanun daha karlm; Asker Vesit-i
Nakliye komisyonlarnda alanlarn grevlerinde ihmalle
rinin tespiti durumunda, [bunlarn yerine] yurtsever kiile
rin atanmalar emredilmiti. Balkan Sava'ndaysa, 9 Eyll
1889 tarih ve 114 sayl kanunla birlikte, 30 Ocak 1913 ta
rihli Teklif-i Harbiye Kanunu uygulanmtr. 30 Ocak 1913
tarihli Teklif-i Harbiye adl geici kanunsa, ordunun sefer
berlik durumunda yiyecek, giyecek ve sava srasndaki te
ki gereksinmelerini karlamak zere karlmtr. Teklif-i
Harbiye'nin ilk maddesinde uygulama alannn ordu tarafn
dan belirlenecei hkme balanmt. I. Dnya Sava'nda,
27 Temmuz 1914 tarih ve 466 sayl Teklif-i Harbiye Ka
nunu hkmleri uygulamaya konulmutur. Aslnda bu ka
nun, 30 Ocak 1913 tarihli Teklif-i Harbiye Kanunu'nun de
itirilerek kabul edilen eklidir (25).
Zafer Toprakn tespitlerine gre; I. Dnya Sava'nda
seferberlik ilanyla, ordunun isteklerini karlamak iin Te
klif-i Harbiye Komisyonlar, savan ilk aylarnda buda
yn yan sra, tccarn elindeki koyun, patates, fasulye, no
hut, soan, sadeya gibi maddelerin yzde 25'ine, "teklif-i
harbiye" ad altnda el koymutu (26).
(25) Serpil Srmeli, Mill Mcadele'de Tcklif-i Milliye Emirleri,
(Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1998), s. 16-20.
(26) Zafer Toprak, Trkiye'de "Mill iktisat", 1908-1918, (Ankara, Yurt
yay., 1982), s. 269.
25
Austos 1921'de, Byk Millet Meclisi'nin kararyla,

Bakomutanl eylemli olarak zerine alan Mustafa Kemal
Paa, ilk.i olarak bakomutanl ilgilendiren ilerin uyum
lu ve hzl bir biimde yrmesini salayacak olan Baku
mandanlk Brosu kurmutur (27). Bakomutanlk Brosu'nun bana, bu alanda baar lsn yakndan bildii
ve Dokuzuncu Ordu Mfettii olarak 19 Mays 1919'da
Samsun'a karken Erkn- Harbiye Reisi [Genelkurmay
Bakan] olan Manastrl Miralay Kzm Bey'i getirmitir
(28). Ama, ok ksa srede Bakomutanlk Brosu, 13 Ey
ll 1921 gn Bakomutanlk ile Mdfaa-i Milliye Vekleti'nin [Savunma Bakanl] komuta ilikilerini yeniden d
zenleyen emirle kaldrlm, bakomutan ilgili vekletlerle
[bakanlklarla] dorudan grerek almalarn srdr
mtr (29).
Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Ankara'da Bako
mutanlk Karargah'n oluturduktan sonra, ordunun lojistik
ilerini ncelikle ele alm, daha o zaman topyekn savun
ma ilkeleriyle ilgili bir plan hazrlamtr. Bu plan esaslar
dahilinde bir-iki gn iinde youn bir almayla 7-8 Aus
tos 1921 gnleri, Teklif-i Milliye (Ulusal Ykmllkler)
emirleri adyla birbiri ardna on emir yaynlanmtr (30).
(27) Mehmet Kayran, "Teklif-i Milliye Emirleri ve Uygulan",

Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, cilt V, 15 (Temmuz 1989), s. 648.
(28) Cemal Kutay, "Byk Zaferin Yapsnda Teklif-i Milliye", s. 247.
(29) Harp Tarihi Belgeler Dergisi, 75 (Eyll 1976), s. 25. (Belge No:
1623)
(30) Trk stikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, (Ankara, Genelkurmay
B., 1975), s. 357.
26
Bu emirlerin tamam, (o gnk dzenleme gerei) kanun

kuvvetindedir (31).
Cemal Kutay'n verdii bilgiye gre;
"ki gn iinde karlan ve derhal uygulanmasna ba
lanan Teklif-i Milliye emirleri, bu konunun Bakumandan
lk Kanunu ile Mustafa Kemal'e kanun gcnde kararname
yetkisinin resmlemesinden ok nce hazrlandn dn
drmektedir. nk bu emirler genel nitelikte deildir; tam
bir berraklk, ayrntl hkmler topland, matematik ay
dnl tamaktadr. (..) rgtn banda olan rahmetli Ge
neral Kzm Dirik, Teklif-i Milliye emirlerini Mustafa Ke
mal Paa'nn ahsen not ettirdiini anlarnda yazar. 1937 se
nesinde Trk Tarih Kurumu'na verilen edilen bu anlarda,
emirnameler zerinde Bakumandan Mustafa Kemal Pa
a'nn el yazl metinleri ve dzeltmeleri vardr." (32)
Byk Millet Meclisi Reisi ve Bakomutan Mustafa
Kemal Paa imzasyla 7 ve 8 Austos 1921 gnlerinde y
rrle sokulan Teklif-i Milliye emirleri, emirlerin anlam
larn deitirmeyen baz syleyi farkllklar dnda ve
bugnk alfabeyle basm srasna gre u kaynaklarda tam
metin olarak yer almaktadr:
Trk stikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, (Ankara,
Genelkurmay B, 1975), s. 357-65.
Atatrk'n Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, IV, (An
kara, Atatrk Aratrma Merkezi, 1991), s. 414-24.
Mustafa Onar, Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar
II, (Ankara, Kltr Bakanl Y, 1995), s. 274-83.
(31) Kazm zalp, Mill Mcadele, 1919-1922, (Ankara, TTK yay., 3.
bas., 1988), s. 190.
(32) Cemal Kutay, "Byk Zaferin Yapsnda Tcklif-i Milliye", s. 247-49.
27
Serpil Srmeli, Mill Mcadele'de Teklif-i Milliye

Emirleri, (Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi yay., 1998),
s. 61-73.
Genelkurmay Bakanl yaynnda ve Dr. Serpil Srmeli'nin Atatrk Aratrma Merkezi'nce yaymlanan incele
mesinde yer alan ve yazm biimleri korunan metinler, Ge
nelkurmay Harp Tarihi Arivleri'ndeki belgelerden, teki
kaynaklarda yer alanlarsa dnemin gazetelerinden, ama dil
bakmndan yalnlatrlarak aktarlmlardr.
7 Austos 1921 ve 26 Austos 1922 arasnda, 10 Tek
lif-i Milliye emrinden baka, toplam 48 Umum Emir ya
ymlanmtr. Bunlar, byk ounlukla ilk 10 emrin ierik
lerinin aydnlatlmas iin ayrntl bilgiler veren ynergeler
dir (33).
Bu tr aklayc emirlere (ynergeler) bir rnek ola
rak; 15 Austos 1921 gn Bakomutan Mustafa Kemal Paa'nn, Ankara Teklif-i Milliye Komisyonu Bakan ile An
kara Mdfaa-i Hukuk Heyet-i Merkeziye Bakanl'na
[Ankara Ulusal Haklar Savunma Merkez Kurulu] ve M
dfaa-i Milliye Vekleti'ne [Savunma Bakanl] "3-4 gn
sonra Bat Cephesi en cidd muharebeler verecektir. u ara
ve gerelerine pek ok gereksinme vardr. Ankara'da ve
halk elinde bulunan gaz tenekesi, f, krba ve benzerinin
tamamyla toplanarak iki gn iinde cepheye gnderilmesi
ni" isteyen ynergesi gsterilebilir. Bu ynergenin gerei
hemen yerine getirilmi, 38 eekten oluan zel dzenekli

29
bir su tama mfrezesi, tam zamannda cephe emrine yol

lanmtr (34).
Teklif-i Milliye emirlerinin yrrllk sresinin ve bu
alandaki almalarn ilk aamada 30 Ekim 1921'de sona er
mesi planlanmtr. Ne var ki, 1921 yl rnn henz al
mam olan ykmllerin harmanlarn kaldrdklar tarih
30 Ekim 1921'den sonra da olsa, ykml olduklar miktar
teslim etmeleri hkme balanmtr. Bu karar, 30 Ekim
1921 gn ve 334 sayl emirle ilgili makamlara bildirilmi
ve basnda da duyurulmutur.
30 Ekim 1921 ve 334 sayl emir metni yledir:
1. 8 Ekim 1921 tarihinden sonra, 690 numaral Teklifi Milliye Emri'nce belirlenen 30 Ekim 1921 tarihi bugn
son bulduundan, bugnden sonra Teklif-i Milliye ilerine
devam olunmayacaktr. Yalnz rnn ge alnmas sebebiy
le henz harmanlarda bulunmasndan dolay kaldrlmam
olanlarn arkas her ne vakit alnrsa alnsn, Teklif Komis
yonlar, bu yln Teklif-i Milliye'sini alacaklardr.
2. 30 Ekim 1921 tarihinde Teklif-i Milliye ambarlar
mevcutlarnn ne olduu Komisyonlarca en son 10 Kasm
1921 tarihine kadar kesinlikle Mdfaa-i Milliye Vekletine
bildirilecektir.
3. Dardan gelecek mallardan gmrklerce alnmakta
olan yzde 10 Teklif-i Milliye dahi 30 Ekim tarihinden
sonra alnmayacaktr. 690 numaral Teklif-i Milliye Emri'nde akland ve iln olunduu zere, bu emrin duyurul
duu tarihe kadar yzde 40 Teklif-i Milliye'sini vermemi
olanlar hakknda kovuturmaya balanacaktr (35).
(34) Trk stikll Harbi, 7. cilt, idari Faaliyetler, s. 374.
(35) Trk stikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, s. 369-70.
30
7 Austos 1921 tarih ve 7 numaral Teklif-i Milliye

Emri'yle halkn elinde bulunan silhlarn toplanmas konu
sunun da Bakomutan tarafndan 26 Kasm 1921 gn itiba
riyle yeni bir dzenlemeye kavuturulduu bilinmektedir:
1. Tcklif-i Milliye emirlerinden olup halk elinde bulu
nan silhlarn teslimiyle ilgili 7 Austos 1921 tarih ve 7 nu
maral emirle ve bunun eki olan 7 Eyll 1921 tarihli emrin
devam ve uygulanmasna gerek kalmamtr.
2. Bu emrin yaynland tarihten sonra, yukarda ad
geen iki emirle yarglanmakta bulunanlarn mahkm edil
mi olanlar da serbest braklacaktr.
3. Bundan byle silhla ilgili olarak genel kanun h
kmleri uygulanacaktr (36).
Genelkurmay Bakanl tarafndan hazrlanan "Trk s
tikll Harbi, dari Faaliyetler" balkl eserde: Teklif-i Milli
ye faaliyetinin Ekim 1921 sonunda sona erdirildii; askerlik
ubeleri blgesinde vc Menzil Komutanlklar ambarnda ka
lan eyalardan yararlanmak iin Mdfaa-i Milliye Vekle
tince karlan emirle dc "Btn bu ilemlerin bir ay iinde
tamamlanmas iin, blgede bulunan Teklif-i Milliye Ko
misyonlaryla anlalmas" konusu vurgulanmaktadr (37).
Bununla birlikte, Bakomutan'n "Millete Beyanname
sinden Tcklif-i Milliye emirlerinin uygulanmasnn, Sa
karya Sava'ndan sonra, kesin bar salanncaya kadar sr
drlmesi anlam da karlabilir:
"(...) Ancak silhlarmz maksadmz tamam olarak
elde edildikten sonra brakacamzdan, pek yakn olan
(36) Trk stikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, s. 370.
(37) Trk stikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, s. 460-61.
31
bu mutlu ana kadar, daha nce olduu gibi, btn millet

bireylerinin en byk abay ve zveriyi gstermesini
bekleriz. (...)"
Bakomutan'n bu iletisinden hareketle; 1921 Sakarya
Sava'nn ve sonunda 30 Austos 1922 zaferinin kazanl
masnda byk pay olan Teklif-i Milliye emirleri, "Zaferin
sonularn tehlikeye drecek politik olaylarn Lozan'da
son bulmasna kadar" (38) srmtr, denilebilir.
Teklif-i Milliye emirlerinin yerel yrtme organlar i
levi gren Teklif-i Milliye Komisyonlar'mn kurumsal a
lmalar, Teklif-i Milliye uygulamalarndan ayn olarak sa
va bitimine kadar srmtr. Bakomutan'n 23 Ocak i 922
gn verdii 2 numaral emir, Teklif-i Milliye KLomisyonlar'nn grevlerine devam ettiklerinin bir kantdr.
Teklif-i Milliye Komisyonlarnn grevleri banda
olduklarn kantlayan Bakomutan Emri yledir:
"Haciz edilsin ya da edilmesin, bu emirde adlar geen
livalar [ile ile il arasnda ynetim birimi; sancak] iinde
aar ve teklif-i Milliye artklar, Teklif-i Milliye Komis
yonlar tarafndan ivedilikle teslim alnacaktr ve en yakm
demiryolu evresindeki asker ambarlara teslim edilecek ve
teslim edilen miktarlar gnlk olarak Mliye Vekletine bil
dirilecektir." (39)

(39) Trk stikll Harbi, 7. cilt, tdar Faaliyetler, s. 439-40.
32
1 NUMARALI T E K L F MLLYE EMR

Ankara, 7 Austos 1921
Madde 1: 5 Haziran 1921 gn ve 928 sayd Heyet-i Ve
kile [Bakanlar Kurulu] kararnn ikinci maddesinde; bir ta
km almlar iin en byk mlk mirin bakanlnda mli
ye memurlar ve asker memurlarla ynetim kurulu ve bele
diye ticaret odas bulunan yerlerde ikier yeden kurulu ko
misyon oluturulmas emrediliyordu. Bu komisyonlar he
men her ile merkezinde kurulacak, ek olarak ileler Ana
dolu ve Rumeli Hukuk Cemiyeti merkez ve ynetim kurul
larndan iki ye de belirtilen komisyona ye niteliinde ka
tlacaklardr. Bu komisyonlarn ad, Teklif-i Milliye Komisyonlar'dr. Komisyonlar, 11 Austos 1921 gnnden
balayarak srekli toplant durumunda bulunacak ve komis
yon yeleri hibir denek almayacaklardr. Her komisyon
iki ay sreyle askerlik grevi ertelenmek zere ikier yaz
man, drder memur altracaktr.
Madde 2: Teklif-i Milliye Komisyonlar, bu emrin al
nndan sonra bildirilecek olan Teklif-i Milliye temel
emirlerini byk yetkilerle uygulayarak, bu yolla savaan
ordu gereksinimlerini karlayacaklardr.
Madde 3: Belirtilen Teklif-i Milliye Komisyonlar'ndan zmit ve Bolu sancaklarnda bulunanlarn topladkla
r, Kocaeli Blge Komutanl; Zonguldak Sanca, Ankara
li, bamsz Aksaray Sanca, Konya li, Silifke Sanca ile
bu saylan blgenin batsnda kalan yerlerdeki komisyonla
rn aldklar Bat Cephesi; Elcezre ve Dou Ordusu Blgeleri'ndeki Komisyonlarn topladklar, belirtilen ordular ve
ad gemeyen blgelerden baka olarak merkezi Anadolu'da
33
kalan komisyonlarn topladklar Mdfaa-i Milliye iindir.

Merkez Ordusu, Adana ve Antep cepheleri gereksinimleri,
Mdfaa-i Milliye'ye: balanan yerlerden karlanacaktr.
Madde 4: Koulsuz olarak lke iindeki her komisyon,
bu grevini srdrecek ve 10 Eyll 1921 gnne kadar, 15,
20, 25, 30 Austos 1921 ve 5 Eyll 1921 gnlerinde Md
faa-i Milliye Levzmat Diresi'ne ambar mevcutlar iin
telgrafla rapor vereceklerdir. Ayn zamanda cephelere, bl
gelerinde bulunan komisyonlardan; Bat Cephesi Komisyonlar'ndan Aksaray, Konya, Karahisar sancaklaryla bu
nun gneyinde bulunan blge komisyonlar; yaknlna g
re Konya Menzil Mfettiliinde ve yrenin kuzeyinde bu
lunan komisyonlar Ankara Menzil Mfettilii'ne ve Koca
eli blgesindeki komisyonlar belirtilen cephe Levazm Ri
yasetine [bakanlna] raporlarnn birer rneklerini vere
ceklerdir.
Madde 5: Komisyonlar ye ve memurlarndan en k
k ilgisizlii ve kt almalar grlenler vatan hainlii
ile cezalandrlacaklardr.
Madde 6: 1 Numaral bu emir, btn ilelere, Anadolu
ve Rumeli Mdfaa-i Hukuk Merkez Kurullarna bildiril
mek zere il ve bamsz sancaklara ve stikll Mahkemeleri'ne, btn Askerlik ubelerine bildirilmek zere her ube
yaz ileri bakanlna ve cepheler komutanlklarna ve b
tn bakanlklara, Ankara ve Konya Menzil Mfcttilikleri'ne bildirilmitir. Emrin alnd gn ve saati ve anlald
n, alan makamlar telgrafla bildireceklerdir.
Madde 7: Bu Emir ve arkasndan verilecek Teklif-i
Milliye temel emirleri, her yerde en byk mlki amir tara
fndan trl aralarla yaynlanarak duyurulacaktr.
34
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi

Bakumandan Mustafa Kemal (40)
Madde 1: Ordu giyim ve donatmnn genie salan
mas iin aadaki nlemler alnacaktr.
Bu nlemlerin uygulanmasnda 1 numaral emirde ya
zl olan Teklif-i Milliye Komisyonlar grevlidir.
(a) Her ilede bulunan ile hne saysnca, birer takm
amar, birer ift orap ve arn en son 10 Eyll 1921 g
nne kadar hazrlanmas ve komisyonlar ambarlanna veril
mesi zorunludur. rnek olarak, 10 bin hne bir ile, kesinlik
le 10 bin takm amar ve 10 bin ark ve orap verecektir.
(b) Pek yoksul hanenin bu batan ayr tutulmas ve
yoksulun paynn baka bir varlklya yklenmesi, toplama
ve ba alan komisyonun grevidir.
(c) Toplanan orap ve amar ve arklar, yerel komis
yona halk tarafndan teslim edilecek ve toplananlar komis
yonun her grevlisinin sorumluluu altnda korunacak ve
ba sahiplerine, komisyonlarca, ba miktarn ve gnn
belirten bir alnd [makbuz] verilecektir.
Madde 2: Bu emri alan her komisyon bakan, grevli
olduu ilenin ev saysn, emri ald gnden 10 Eyll
1921 gnne kadar verilen grevi bitireceini telgrafla Levzmt- Ummiye'ye [Genel Donanm] bildirecektir.
(40) Aksz, (10 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Tamim, Telgraf ve
Beyannameleri, s. 414-15.
35
Madde 3: Ba sonunda Teklif-i Milliye Komisyonu,

aas tutanakh 3 ayr defter yaparak, bir rneini Levzmat- Ummiye'ye gnderecek, teki rneklerden biri ko
misyon bakannda ve teki de yerel mal memurunda, m
fettiler istediinde gsterilmek zere bulundurulacaktr.
Madde 4: Emrin yrtlmesinde en ufak kt ilemleri
grlenler vatan hainlii suuyla sulanacaklardr.
Madde 5: Bu emir, btn ilelere hemen bildirilmek
zere il ve sancaklara ve stikll Mahkemeleri'ne ve bilgi
iin bakanlklara ve cephe komutanlklarna verilmitir.
Byk Millet Meclisi Reisi
3 NUMARALI TEKLF- MLLYE EMR
Madde 1: Ordu giyim ve denetiminin genilemesi iin
aadaki nlemler alnacaktr. Bu nlemlerin uygulanma
sndan 1 numaral emirde grev ve kurulu biimleri bildi
rilen Teklif-i Milliye komisyonlar sorumludur.
(a) Tccar ve halk elinde bulunan, rengi ne olursa ol
sun amarlk bez, Amerikan patiska, pamuk, ykanm
yn, ykanmam yn, tiftik, fantezi kumalar dnda erkek
giyimi yaplmasna uygun her trl yazlk ve klk kuma
lar, kaln bezler, ksele ve ine, taban astarl, san ve si
yah mein ya da sahtiyandan yaplma yemeni, ark, potin,

36
ark yaplacak deri, demir, kundura ivisi, tel ivi, kundura

ve sara iplikleri, nalhk demir ya da yaplm nal, mh, yem
torbas, yular, belleme, kolan, kaa, gebre, sicim ve urgan
stoklarna hemen el konulacak ve deeri biilerek alnanla
rn toplamn belirtmek zere komisyonun imza ve mhr
leri bulunan kurulu bir tutanak, sahibine verilecektir.
(b) erdeki malzemenin bir ksmnn bylelikle aln
masndan ileri gelen fiyat ayrln dengelemek iin, dar
dan gelecek her tr mallarn yzde 10'u da iskelelerden ayn
koullarla ordu gereksinmeleri iin alnacak; yzde 90'na
kesinlikle karlmayacak, sahibinin yetkisine braklacaktr.
(c) Alnan mallardan geriye kalan ve dardan alnacak
(ithal) olan bu tr stoklann tama ve satm btnyle ser
besttir.
(d) ocuk ve kadn giysileri ve malzemesiyle lks eya
almak, kesinlikle yasaktr.
Madde 2: Dardan mal getiren tacirin Teklif-i Milliye
Komisyonlar'na mal veren ve karlnda kurulu tutanak
alan tccarn tutanaklarnda yazl miktar paylarnn yzde
20'si sonradan getirecekleri mallarn gmrk tutarna sayla
caktr.
Madde 3: Bu ilemler iin de 2 numaral emrin nc
maddesinde akland gibi, komisyonlarca 3 ayr defter
dzenlenecektir.
Madde 4: Bu emre kar karak maln gizleyenler ya
da kt alanlar, kim olursa olsun vatan hainliiyle sula
nacaklardr.
Madde 5: 3 numaral olan bu emir, hemen komisyonla
ra bildirilmek zere illere, sancaklara ve stikll Mahkeme37
leri'ne yazlm ve bilgi iin bakanlklara ve cephe komutanlklanna verilmitir.

4 NUMARALI TEKLlF- MLLtYE EMR
En son emre kadar ordunun iaesi [beslenmesi] iin
aadaki nlemler alnacak ve bu nlemlerin uygulanma
sndan 1 numaral emirle kurulu biimleri bildirilen Teklif-i Milliye Komisyonlar sorumlu olacaktr.
1. Elde bulunan buday, saman, un, arpa, fasulye, bul
gur, nohut, mercimek, kasaplk hayvanlar, eker, gaz, pirin,
sabun, ya, tuz, zeytinya, ay, mum stoklarnn yzde
40'na komisyonlarca el konularak ambarlara alnacaktr.
Belirlenecek fiyat zerinden sahiplerinin eline kurulu tuta
nak verilecektir.
2. Komisyonlarca toplanan budaylarn un edilmesi
iin, komisyonlar, blgelerindeki fabrika ve deirmenlere
eit olarak datacak ve bu alma karlksz olacaktr.
3. Bu konuda en kk kt ilemi grlen memurun ya
da ykmllkten kanan kiinin cezas vatan hainliidir.
4. 4 numaral olan bu emir, komisyonlara bildirilmek
zere illere ve sancaklara ve stikll Mahkemeleri'ne yazl
m ve bilgi iin bakanlklar ve cephe kumandanlklarna bi
rer rnek verilmitir.
38

Ordularmz in Yapacamz Fedakarlklar
Ordu ulamnn salanmas iin aadaki nlemler
alnarak, bu nlemlerin uygulanmasndan 1 numaral emir
de kuruluu belirtilen komisyonlar sorumlu olacaktr.
1. Asker nedenlerle trl yollardan ordu gereksinimi
iin alnan tat aralarndan ayr olmak zere, lkede kalan
tat arac sahipleri her ay ordu malzemesinden bir blm
n kendi araclyla 100 kilometrelik bir uzakla karlk
sz tamak zorundadr. Bu tamann srd srece, ara
sahipleri ve hayvanlar ordu ambarlarndan beslenir.
2. Bir ay iinde bu grevi gren kii, o ay iin yeni bir
tama ii almaz. Teklif-i Milliye Komisyonu'nun yollad
ara ve yiyecek gnderisinin, mal alan ambarca onay, o
aylk baklk durumunu o kiiye verir.
3. 2, 3 ve 4 numaral emirlerle toplanan ara-gere ve
yiyecekler, Levzmat- Ummiye'nin belirleyecei asl as
keri ambarlara Teklif-i Milliye Komisyonlar'nca bu tama
ykmllkleri dolaysyla gnderilir ve saklanrlar.
4. Yklenici [mteahhit] tama kollar dier halkn
(43) Aksz, (10 Austos 1921) aktaran: Atatrk'n Tamim, Telgraf ve
Bcyannameeri, s. 418 ve ayrca bk. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say 58,
belge 1323.
39
bal olduklar ayda 100 kilometrelik tamay karlksz

yapmak zorundadrlar.
5. Bu Emri alan her Teklif-i Milliye Komisyonu, ken
di blgesindeki tama ykmllne girecek aracn tr ve
saysn 15 Austos 1921 gnne kadar Mdfaa-i Milliye
Sevkiyat ve Nakliyat Mdriyeti Ummiyesine ve cephe
blgesinde bulunanlarsa Sevkiyat ve Nakliyat'a bildirmekle
birlikte blgesinde bulunduklar Menzil Mfettilikleri'ne
ya da Ordu Erkn- Harbiye Riyasetleri'ne bildireceklerdir.
6. Bu ykmllkten kaanlar ya da uygulamada kt
davran grlenler vatan hainliiyle cezalandrlacaklardr.
T. 5 Numaral olan bu emir hemen Teklif-i Milliye
Komisyonlar'na bildirilmek zere btn illere ve sancakla
ra yazlm ve stikll Mahkemelerine ve bilgi iin bakan
lklara ve cephe Komutanlklarna birer rnek verilmitir.
6 NUMARALI TEKALF- MLLYE EMR
1. 2, 3, 4 numaral Teklif-i Milliye emirlerinde bildiri
len giyecek, kullanlacak ve yenilecek trnden deiik yer
lerde var olan braklm mallara (emvl-i metruke) Teklifi Milliye Komisyonlar'nca el konulacak; miktar saptanp
Beyannameleri, s. 419-20 ve ayrca bk. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, say
58, belge 1324.
40
ve fiyat belirlenerek kurulu bir tutanak yerel mal sand

na verilecektir.
2. Braklm mallardan bu yolla alnanlar iin Teklif-i
Milliye Komisyonlar nceki emirlerde bildirildii gibi 3
ayr dzenli defter tutacaklar; bunun bir rneini Levzmt- Ummiye'ye gndereceklerdir.
3. Alman mallarn tr ve miktarlar, 10 Eyll 1921 g
nne kadar Mdfaa-i Milliye Levzmat- Ummiye Dairesi'ne Teklif-i Milliye Komisyonlar'nca tutanakla bildirile
cektir.
4. Braklan mallarn toplanmas ve alnmasnda kt
ilemleri grlenler ve alnan kendi mal gibi kullanmaya
kalkanlar vatan hainliiyle sulanacaklardr.
,;
.; 5. 6 numaral olan bu Teklif-i Milliye emri, hemen ko
misyonlara duyurulmak zere btn illere, sancaklara ve s
tikll Mahkemeleri'ne yazlm, bilgi iin de bakanlklara ve
cephe kumandanlna yazlmtr.
Trkiye Byk Millet Meclisi
1. Cins, mezhep, snf, meslek ayrm yaplmakszn,
koulsuz olarak herkes aada (nc madde) grubu ve
tr yazl silh ve cephaneyle yaralayc aralar her yerde
Beyannameleri, s. 420.
41
bu emrin yaymndan balayarak 3 gn iinde yerel Teklif-i

Milliye Komisyonu'na alnd karlnda vererek hkmete
balayacaklardr. Savan bitiminde bu silhlar bir an ol
mak zere eski sahibine geri verilecektir.
2. Drdnc gn sabahndan balayarak belirtilen si
lh ve cephaneyi saklad ve hile kullanarak vermedii an
lalanlar ve silh toplama aratrmasnda kt ilem ve
davranta bulunanlar idam olunurlar.
3. Verilecek silh ve cephaneler unlardr: Cephane
olarak her trl ifte ateli tfei, kasatura ya da sng ve
cephaneleri, filintalar, ksaca her trl Osmanl mavzerleri,
kk ve byk apl her trl Alman, Belika tfekleri,
her trl Avusturya tfei, Avusturya ve Bulgar manlihirleri, her trl ngiliz tfei, her trl Rus tfei, her trl
Fransz, Romanya, Srp, Japon, Yunan martin [tr] byk
ve kk apl tfekleri (av tfekleri, tabancalar ve bunlarla
ilgili cephaneler ayrdr), her trl kl ve palalar; bunlar
dan bir zel deeri olanlar komisyonlarn sorumluluu al
tnda ve belge karlnda sahibine braklacaktr.
4. ln edilmesinin drdnc gnnden balayarak sivil
ve asker yetkililer 3. maddede yazl silh ve cephaneyi bul
mak iin gerek grd evleri yasal yntemler iinde araya
caktr,
5. Teklif-i Milliye Komisyonlar, bu emrin halka bt
nyle duyurulmasn salayacak ve silhn vereceklerin bu
lunduu yerlerle komisyonlarn topland yer arasndaki
uzakla ilikin zaman sresi olarak verilen gn ekleye
ceklerdir.
6. Teklif-i Milliye Komisyonlar, topladklar silhlan
42
ve cephanenin tr ve miktarlarn, Mdfaa-i Milliye Harbi

ye Dairesi'ne bildireceklerdir.
7. Bu emir, ncelikle Kastamonu, orum, Yozgat, Kay
seri, Nide, Konya ve Silifke il ve ilelerine, bu yerlerin ba
tsndaki il ve sancaklara uygulanmak zere ilgili makamla
ra bildirilmitir.
Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi
1. Teklif-i Milliye Komisyonlar, her yerde bulunan
benzin, vakum, gres, makine, don, saati, balk yalar, va
zelin, otomobil ve kamyon lastii, solisyon, buji, souk tut
kal, Fransz tutkal, telefon makinesi, kablo, pil, plak tel
ve bunlara bal olan malzeme, asit slfrik miktarn ara
trarak ve saptayarak stoklarn yzde 40'na el koyacak ve
sahiplerine deeri karlnda tutanak verilecektir.
2. Yukarda trleri belirtilen malzemelerden, dardan
yurda getirilenlerin gmrk resminden baka yalnz yzde
10'u kurulu tutanak karlnda belirtilen komisyonlarca
alnabilir. Bylece mallar alnanlara verilecek tutanaklann
yzde 20'si gmrk resmine saylr.
3. Teklif-i Milliye'den alnacak yukardaki malzeme
nin yzde 40'mn toplanmas ve her komisyonca en son 10
44
Eyll 1921'de bitirilmi bulunacak ve 15, 20, 25, 30 Aus

tos ve 5 Eyll'de toplananlarn tr ve miktarlarn Mdfaa-i
Milliye Harbiye Diresi'ne telgrafla bildireceklerdir.
4. Bu malzemeden bulunanlar gizleyenler ve hile yolu
na sapanlar iin vatan hainlii kanunu uygulanr.
5. Ordularn bu malzemeden yararlanma biimi M
dfaa-i Milliye Vekaletince [Savunma Bakanl] saptana
caktr.
6. Bu emir, btn illere ve sancaklara, cephe kuman
danlklarna, bakanlklara bildirilmitir.
1. Teklif-i Milliye Komisyonlar snrlar iinde bulu
nan demirci, marangoz, dkmc, tesviyeci, sara, arabac
esnaf ve imlthaneleriyle bu esnaf ve imalthanelerinin
kapasitelerini saptamak ve gerek bunlar ve gerek kasatura,
kl, mzrak ve eyer yapabilecek zanaatkarlarn adlar veril
mek zere saylarn Mdfaa-i Milliye Vekaleti'ne bildire
ceklerdir.
2.Bu emir btn illere, sancaklara, cephe kumandanlk
larna ve bakanlklara bildirilmitir.

Beyannameleri, s. 422.
45

Seferber ordunun tata olan gereksinimini karlamak
iin aadaki maddeler hzla uygulanacaktr.
1. Bu emri alan Teklif-i Milliye Komisyonlar, kendi
blgelerinde bulunan ve trleri aada aklanan btn ta
tlarn yzde 2()'sine el koyacaklardr.
Tat trleri:
a. Drt tekerlekli yayl arabalar.
b. Drt tekerlekli at, kz ve kan arabalar. Arabalar
btn takm ve hayvanlaryla birlikte olacaktr.
c. Binek [hayvanlar] ve top eken hayvanlar.
d. Katr ve yk hayvanlar.
e. Deve.
f. Merkep.
2. Bu emri alan Teklif-i Milliye Komisyonlar, blge
lerindeki btn tatlarn miktarlarn alabildiince abuk
saptayacak ve en son 10 Eyll tarihine kadar, blgesindeki
tatlarn en salamlarndan ve yzde 20'sini toplam ola
caklardr.
3. El konulan her tatn deeri komisyonca aratrla
cak, tatlar alnan kasabann belediye bakanna, kylerde
. (48) Hakimiyeti Milliye, (14 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Ta
mim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 423.
46
ky kurulunca o yerlerdeki halka, varlklar orannda da

tm yaplarak toplanacaktr. Tat alnanlarn paralar byle
ce alnacak, makbuzlar onaylanp Teklif-i Milliye Komis
yonlarna verilecektir.
4. Komisyonlarca toplanan tatlar, o yerlerdeki asker
lik ubelerine verilecektir. ubelerin aldklar tatlardan
arabalara ve hayvanlar, olabilirse ve sahipleri ykmllerdense, sahipleriyle, deilse ykmlleri arasnda araba ve
hayvan srmeyi bilen lojistik erler tarafndan kullanlacak
tr. Bu tatlar ubelerde toplanacak ve ubelerde koruna
caktr.
5. Her askerlik ubesi, ubede toplanan tatlarn tr ve
miktarn 15, 20, 25, 30 Austos ve 10 Eyll gnlerinde
Mdfaa-i Milliye Vekleti Ordu Dairesi'ne telgrafla bildi
recektir.
6. Bu konuda gz yuman ve kt ilemi bulunanlar va
tan hainlii suu ile cezalandrlacaklardr.
7. 10 numaral bu emrin ulat gn ve saat, telgrafla
ordu dairesine bildirilecektir.
bu emrin btn bakanlklara, garp [bat] ve merkez
ordusu komutanlklarna; Canik, Amasya, Tokat, Sivas,
Kayseri, Nide, Konya, el il ve sancaklaryla bunlarn ba
tsnda bulunan btn il ve sancaklara ve askerlik ubelerine
ve stikll Mahkemeleri'ne bildirilmitir.
(49) Hkimiyet-i Milliye, (12 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Ta

mim, Telgraf ve Beyannameleri, s. 423-24.
47
6. T E K L F MLLYE KOMSYONLARI
Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Ankara'da Bako
mutanlk Karargah'n oluturduktan sonra, ordunun lojistik
ilerini ncelikle ele alm; daha o zaman topyekn savun
ma ilkeleriyle ilgili bir plan hazrlamtr. Bu plan esaslar
iinde bir-iki gn iinde youn bir almayla 7-8 Austos
1921 gnleri, Teklif-i Milliye (Sava Ykml) emirleri
adyla birbiri ardna on emir yaynlanmtr (50). Bu emirle
rin tamam, (o gnk dzenleme gerei) kanun gcndedir
(51).
Bakomutan Teklif-i Milliye emirlerini uygulamak
iin de, 1 numaral emir uyarnca btn ilelerde Teklif-i
Milliye Komisyonlar kurdurtmu ve bunlar hemen al
maya balatmtr. Teklif-i Milliye Komisyonlarnn kuru
luu, Bakumandanlk Kanunu'nun kabulnden yalnzca iki
gn sonra, 7 Austos 1921'dedir. 1 numaral Teklif-i Milli
ye emrine Teklif-i Milliye Komisyonlar'nn kurulu ve a
lma esaslaryla ilgili ynergeye de yer verilmektedir:
(50) Trk istikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, s. 357.

(51) Kzm zalp, Mill Mcadele, 1919-1922, s. 190.
48
"2 Haziran 1921 gn ve 928 sayl Heyeti Vekile kara

rnn 2. maddesi uyarnca baz satn almalar iin en byk
mlkiye memurunun bakanlnda en byk maliye ve as
keriye memurlaryla ynetim kurulu, belediye, ticaret oda
sndan (bulunan yerlerde) ikier yeden oluan bir komis
yon kurulmas emrediliyordu. Bu komisyonlar hemen her
ile merkezinde kurulacak ve ayrca ileler Anadolu ve Ru
meli Mdfaa-i Hukuk Cemiyeti Merkez Kurulu vc yne
timlerinden iki ye de komisyona ye sfatyla katlacaklar
dr. Bu komisyonlarn ad, Teklif-i Milliye Komisyonlar
dr. (...) Sonradan kylerde imam ve muhtarlar da ye sayl
mlardr" (52).
Alptekin Mderrisolu'na gre, komisyonlarn kurulu
biimi 2 Haziran 1921 gn ve 928 sayl Heyet-i Vekile ka
raryla yrrle konulan ve ordunun yiyecek almlarn d
zenleyen ynergenin [talimatname] 2. maddesiyle kurulan
satn alma kurullarnn ayndr. Teklif-i Milliye Komisyonu
yelerinin kaymakam, mahallin en byk asker amiriyle,
mal mdr gibi kamu grevlileri dnda kalan teki 10
yesi, tmyle halk tarafndan seilmektedir. Bu ynyle
komisyonlar, halk yararna alman emirleri halka uygulayan,
gerektiinde zora bavuran, halk temsilcilerinden oluan bir
halk rgt grnm vermektedir. Bu rgt devlete zg
brokrasiden tamamen uzak, krtasiyecilii en aza indirmi
bir alma yntemiyle, en ksa zamanda olumlu sonulan
alabilecek bir alma dzeni srdryordu (53).
381.
(52) Dstur-cnc Tertip - cilt 2, ss. 52-3.

(53) Alptekin Mdcrrisolu, Kurtulu Sava'nn, Mal Kaynaklan, s.
49
7. MENZL TEKLTLARI [RGTLER]

Teklif-i Milliye emirlerinin hedefine ulamasnda bir
baka nemli grevi stlenen kurulusa, hi kukusuz topyekn savaa hazrlk iin kriz ynetim plannn asker ka
nadn iyi dnlm bir sradzeni [hiyerari] iinde b
yk bir zveriyle yrten Mdfaa-i Milliye Vekaleti Sevkiyat ve Nakliyat Genel Mdrl'ne bal Menzil Blge
Mfettilikleri, Menzil Hat Komutanlklar, Menzil Nokta
Komutanlklar ve Menzil Konak Komutanlklan'yd (54).
Bu grevliler, ordu harekt alannda kendi menzil kurulu
uyla ve bu harekt alan gerisinde Mdfaa-i Milliye Vekaleti'ne bal Menzil Tekilat'yla faaliyet gsteriyordu (55).
Teklif-i Milliye emirleriyle halktan toplanan ve Trk
ordusunun gereksinmesi olan her trl malzemenin cephe
gerisinden cepheye tanmas, datlmas, depolanmas ve
ksaca asker bir terim olan lojistik alanna giren bu al
mann aksamadan yrtlmesi, gl bir menzil rgtlen
mesini gerektirmekteydi (56).
(54) Trk stikll Harbi, 7 cilt, dari Faaliyetler, s. 314 vd.
(55) Trk stikll Harbi, 7. cilt, dari Faaliyetler, s. 614.
(56) Serpil Srmeli, Mill Mcdelede Teklif-i Milliye Emirleri, s. 76.
50
Trk stikll Sava'na damgasn vuran Menzil Mfet

tileri kararghlarnda; Menzil Mfettilii, Kurmay Ba
kanl, Harekt ubesi, Personel ubesi, Esliha (Silh) u
besi, Levazm [Ordu Donatm], Muharebe, Salk, Veteri
ner, naat, Ulatrma ubeleri'yle, Evrak ve Posta ubeleri
bulunuyordu. Bu kararghlara bal, yapaca grev ve bl
genin nemine gre bir ya da iki blge mfettilii, bam
sz hat ve blge komutanlklar, hastane, hayvan hastaneleri,
erzak ve mhimmat [cephane] depolan, kk lekli ima
lthanelerdi. Menzil Blge Mfettilikleri, karargh kuru
lular da Menzil Mfettilii Heyeti idi. Ancak ubelerde
bulunan personel daha azd. Menzil mfettilii emrinde,
hat ve nokta komutanlklan, ambarlar, hastaneler ve depolar
vard. Menzil Hat Komutanl kuruluu yleydi: Menzil
Hat Komutanl'na bal Muhafz, Hizmet ve Amele Kta
lar, Tamirhane, Yol naat Ktas, le Merkezi, Er Misa
firhanesi, erzak ve yem deposu, cephane deposu, hayvan
deposu, Merkez Komutanl, Sevk Memurluu ve Salk
birimi bulunuyordu. Hat Komutanl emrinde Nokta ve
Konak Komutanlklar vard. Birinci snf Menzil Nokta Ko
mutanl, Hat Komutanl kuruluunun aynyd. kinci s
nf Menzil Nokta Komutanl grevini Askerlik ubeleri
yapyordu (57).
Trk stikll Sava'nda Menzil Tekiltlar'nn baarl
almalar eitli kaynaklarda ve anlarda yer almaktadr:
"(...) 1921 yl iinde Manastrl Miralay Kzm Bey,
Bat Ordusu Menzil Mfettii olarak Konya'ya gelmitir.
Sakarya Sava sresince ordumuzun btn gereksinmesi
(57) Trk stikll Harbi, dari Faaliyetler, 7. Cilt, s. 392-3.
51
gneyden desteklenmi, iae kollan sava sresince cephe

yi beslemitir. (...) Bu olaanst alma sonunda Bat
Menzil Mfetti Kolordu Komutanl yetkisiyle Mill Sa
vunma Bakanl Sevkiyat ve Nakliyat Umum Mdrl
yapmtr" (58).
Menzil Tekilatlarnn efsne yaratan almalannn ta
nklarndan biri de nl gazeteci Ahmet Emin (Yalman)
Bey'dir:
"Her i iin iini bilen adamlar aranm, bulunmutu.
rnein nalclk mektebinin bana uzun sre Bavyera'da
bilimsel nalbantlk renmi bir subay getirilmiti. Dabahaneleri [deri ileme ilikleri] de Almanya'da deneyim ka
zanm grm uzmanlar ynetiyordu. Ktalarn mzik ge
reksinmesi de unutulmam, takm takm bandolar yetitiril
mi, bunlar iin mzik letleri de bulunmutu. Onarm ili
inde sonradan yakndan tandm ve deerini grdm
Albay Nuri Bey gibi Harp imalat Dairesi alanlar ile
meyen demiryollarnn raylarn skyor, top kamasna ve
baka yedek paralara eviriyorlard. Konya Levazm rg
tne, bata Kzm Bey olmak zere, en byk subaydan en
kk raa kadar herkes, Yunanllar bir an nce denize
dkmek kararllyla var gcyle alyorlard. Eskiden
hazr hazr d lkelerden gelirken imdi gelemeyen birok
ara gere, imdi Konya'da, nice yokluklar iinde yeter say
da yetitiriliyordu." (59)
(58) smail Gn - Mahmut Ankara, Kazm Dirik, Asker, dareci, Halk

Eitimci, (zmir, stikll M., 1971), s. 39.
(59) Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdikle
rim, cilt II, (stanbul, 1970), ss. 300 - 301.
52
Menzil Mfettii General Kzm (Dirik) Bey'in al

malarnn bir baka tanysa Hilmi Uran'dr:
"General Kazm Dirik merhum, o srada Konya Menzii
Mfettii idi. (...) Fakat kendisini hi tanmyordum. (...)
General Kzm Dirik'ten pek memnun ayrlmtm. nk
bana kesin olarak sz vermiti ki, ertesi gn Kadnhan'a
gittiimde orada Menzil Tekilat benim emrime bir landon
[bir tr fayton] verecekti. (...)" (60)
(60) Hilmi Uran, Hatralarm, s. '41 - 42.

53
8. STKLL MAHKEMELER
Trk stikll Harbi'nin birinci dnem stikll Mahkemeleri'nin grevleri 17 ubat 1921'de sona ermi, ama mah
kemelerin grevlerinin sona ermesinden bir ay kadar sonra,
asker arasnda kaak olaylar ve bozguncu propagandann
oald gzlemlenmitir. Bu olumsuz gelimeye nlem
olarak, bir bakan ve iki yeden kurulu cinayet mahkemele
ri grevlendirilmesi istenmise de reddedilmitir. Ktahya
ile Eskiehir yenilgisi ve dmann Ankara'ya yaklamas
sonucu byk moral knts zerine, bir eilim olarak
mahkemelerin yeniden kurulmas gndeme gelmi ve Ba
vekil [Babakan] Fevzi Paa'nn istei zerine Kastamonu,
Konya ve Samsun'da mahkeme kurulmas Meclis tarafn
dan kabul edilmitir. Ankara istikll Mahkemesi kaldrl
madndan, Yozgat'ta da Bakomutan'n isteiyle bir mah
keme kurulduundan toplam 5 stikll Mahkemesi olutu
rulmutur. kinci dnem istikll Mahkemeleri almalarn
dorudan Bakomutan Mustafa Kemal Paa'ya bal olarak
yerine getirmitir. Bakomutan Mustafa Kemal Paa, bu
mahkemelerin yardmyla emirlerinin eksiksiz yrtlmesi
ni salam; hatt mahkemeler, 10 Ekim 1921 gnl Ak54
sz gazetesinde yer alan bildiri rneinde grld zere

emirlerin uygulanyla ilgili gerekeyi halka duyurmak ve
emirlere uymayanlarn cezalandrlacaklarn bildirmek g
revini bile stlenmilerdir.
Ergn Aybars'n tespitlerine gre, Bakomutanlk emir
leri, stikll Mahkemeleri'ne gnderilmekte ve bu yoldan
Bakomutan'n yetkesinin yrtlmesinde, bu mahkemeler
dorudan grev almlardr. Mahkemelerin ortam da, Teklif-i Milliye emirlerinin uygulanmasndaki kararlln bir
gstergesidir. Her mahkemenin kapsnda byk levhaya
mahkemenin ad yazl bulunmaktadr: "Ankara stikll
Mahkemesi gibi". Mahkeme kurulunun oturduu yerin ar
kasnda asl olan byk levhada, "stikll Mahkemesi M
cadelesinde Yalnz Allah'tan Korkar" yazs vardr (61).
stikll Mahkemeleri, iki ucu keskin kltr; rnek ola
rak, II. Dnem Kastamonu istikll Mahkemesi'nin nem
verdii konulardan biri, baz subaylarn halka kar olan tu
tum ve davranlar olmutur; nk sz edilen subaylar,
halkn mal, erzak, tat aralarna zorla el koyup halk an
garyaya komaktadr.
Kastamonu istikll Mahkemesi tarafndan grevini k
tye kullanan subaylar sorununu zmek iin, 10 Ekim
1921 tarihinde Aksz gazetesinde yaynlanan bildiri y
ledir:
"Tama aralarna kendiliklerinden el koyanlar en ye
in cezaya arptrlacaktr.
" 1 . Ordu'nun tama aralarna ihtiyac, hkmete
(61) Ergn Aybars, stikll Mahkemeleri, (zmir, leri K., 1995), s. 97102 ve 158.
55
zel emirlere dayanarak tamamyla salanmakta bulunduu

halde, baz kta subaylarnn emirler ve ynergeler hkm
lerine aykr olarak rastladklar ulam aralarna kendilik
lerinden el koyduklar, bir kaza ve livadan karlan ulam
aralar kafilelerinin dier kaza ve livada el konularak yol
larna devam ettirilmedikleri ve baz yarlerde de tadklar
eyay ykleyerek baka bir yne yolladklar, bir ok yer
lerden alnan rapor ve ikyetlerden anlalmtr.
"Teklif-i Milliye emri gereince, aracn yzde yirmisi
alnm ve geri kalan arala da ykmlnn her ay yz kilo
metrelik uzakla hkmetin kendilerine teslim edecei e
ya ve mallar tamaya mecbur tutulmutur. Dolaysyla, her
yrenin ulam aralar, orann en byk mlkiye memurla
ryla komutannn gsterecei yere kadar teslim edilen eya
ve mallar tayacak ve gerektiinde olacak haberleme ve
uygun bulunmas zerine ulam aralar kafilesi yasal ola
rak mecbur olduu uzakla yz kilometre kadar tamay
uzatacaktr.
"Tersine davrananlar ve yasaya yine uymayanlar ve
halka zulm edenlerin, uygulanan en ar cezalarla cezalan
drlaca genelge olarak bildirilir" (62).
stikll Mahkemeleri ynetmeliinin 8. Maddesi, Teklifi Milliye emirlerinin uygulanmasn kapsamaktadr. Bu du
rum, mahkemeleri Teklif-i Milliye uygulamalarnn doru
dan ve etkin bir organ konumuna ykseltmitir. Kastamonu
stikll Mahkemesi'nin 13 Austos 1921 gnl Aksz'deki
bildirisi bu konuyu aklamakta ve halk uyarmaktadr:
(62) Aksz, (10 Ekim 1921); aktaran: Ergn Aybars, istikll Mahke
meleri, s. 106 ve 108.
57
LU
O
"Mahkememiz, Bakomutanmz Paa Hazretleri'nin Teklif-i Milliye ve ordunun artan gcne ynelik ve teki n
lemlerle ilgili tekliflerinin son sratle ve harfi harfine yerine
getirilmemesinin, ilgililer hakknda en iddetli yasal cezay
gerektireceine, ok nemle kamunun dikkatini eker." (63)
Teklif-i Milliye emirleriyle ilgili olarak almalar ya
pan ikinci dnem stikll Mahkemeleri'nin uygulamalaryla
ilgili baz kk bilgiler, Falih Rfk Atay tarafndan aktarl
maktadr:
"(...) Rahmetli Necati ile birlikte Kastamonu stikll
Mahkemesi'nde bulunan dostum Nebizde Hamdi'den din
lemitim. Binlerce kandrlm, yoldan karlm kaak top
layp cepheye srmler; 'Yalnz bir kii idam ettik; o da
onuncu kez kat iin...' demiti." (64)
(63) Aksz, (13 Austos 1921); aktaran: Serpil Srmeli, Mill Mc;
dele'de Teklif-i Milliye Emirleri, s. 132.
(64) Falih Rfk Atay, ankaya, (stanbul, Beta Y., 1980), 292.
58
9. BASIN VE HALKLA LKLER

Teklif-i Milliye emirleri ve uygulamalaryla ilgili
bildiriler ve ilnlar, "o gnlerde devletin yar-resm yayn
organ gibi alan ve Ankara'da yaymlanan Hkimiyet-i
Milliye gazetesi araclyla ilk kez kamuoyuna duyurul
mutur. Emirler, gazetenin hep ayn yerinde, ikinci sayfa
snda yer alm; stikll Mahkemeleri kararlaryla ve ka
rarlarn uygulamalaryla ilgili haberler de, yakn stunlar
da yaynlanmtr." (65)
zellikle Kastamonu ve evresine yaynlanan Aksz
gazetesi; Bakomutan Mustafa Kemal Paa'nn kard Te
klif-i Milliye emirlerine halkn uymasn salayacak tevik
yazlar yaynlam ve bu emirleri ayrntl olarak aklam
tr (66).
Aksz Bayazar smail Habib (Sevk), 21 Austos
1921 gnl bayazsnda, stikll Mahkemeleri'nin yeniden
kurulmasn yle yorumlamtr:
655.
(65) Mehmet Kayran, "Teklif-i Milliye Emirleri ve Uygulan", s.
(66) Ycel zkaya, Mill Mcdele'de Atatrk ve Basn, 1919-1921,

(Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Y., 1989), s. 19.
59
"(...) Sulular rkten, mazlumlar esirgeyen bir ada

let. Bir adalet ki, en inat kaaklar kendi ayaklaryla o ka
pya sndlar; en azl haydutlar kendi istekleriyle o mah
kemeye boyun ediler. Bo duran memurlara bile baka bir
alkanlk , hileli mirlere bile baka bir aklk, hkmet
arkna bir baka bir dn geldi. (...) ite onun iindir ki,
stikll Mahkemeleri almalar bu halka bir nimet, onlarn
kaldrl herkese bir znt olmutu ve ite onun iindir
ki, imdi de istikll Mahkemeleri'nin yeniden gelii, btn
lkeye bir sevin ve bir mutluluk oldu." (67)
Hkimiyet-i Milliye, kdam, Peym- Sabah ve Vakit
gazetelerini kapsayan bir aratrmaya gre, gazeteler, Teklif-i Milliye emirlerini, Teklif-i Milliye Komisyonlar'nn
bildirilerini ve stikll Mahkemeleri'nin emirlerle ilgili y
netmelik ve beyannamelerini, konuyla ilgili kararlarm ya
ymlayarak halka duyurmular ve halkn bilgilendirilmesini
salamlardr. (68)
Hkimiyet-i Milliye gazetesinin 9 Austos 1921 gnl
saysnn 1. sayfasnda yaymlanan bildiride, Teklif-i Milli
ye emirlerinin uygulanmaya balad iln edilmektedir.
Bildirinin 1. ve 2. Maddelerinde, yiyecek maddeleriyle a
rk derisinden kundura ivisine, tiftik ve yapaya kadar gi
yim kuamda kullanlacak btn maddeler tek tek saylmak
tadr ve 3. maddeyle de halkn, tccarn, bunlardan ellerinde
(67) (Haz. Mustafa Eski, smail Habib Sevk'n Aksz'deki Yazlar,

1921-1922, s. 105.
(68) Serpil Srmeli, Mill Mcdele'de Teklif-i Milliye Emirleri, s.
132.
60
ne miktarda bulunduunu bir belgeyle komisyona bildirme

leri duyurulmaktadr.
Ankara Teklif-i Milliye Komisyonu'nun basnda yer
alan ilk bildirisi yledir:
"Yurtsever halkmza,
"Memleketin alak dman kovmak iin zveri gerek
mektedir.
"Askerlerimiz cephede kanlarn dkerken, bizim de
burada varmz youmuzu fed etmemiz gerekmektedir.
Bunun iin hkmetimizin bizden istedikleri, ordunun yiye
cek, iecek ve giyim gereksinmelerini karlamak iin olu
turulan Ankara Teklif-i Milliye Komisyonu, aadaki ka
rarlarn alndn duyurur:
" 1 . Buday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut,
mercimek, kasaplk hayvanlar, eker, gaz, pirin, sabun,
ya, tuz, zeytinya, ay, mum.
"2. Tccarlarn ve halkn elinde [bulunan] her renkte
amarlk, bez, amerikan, patiska, pamuk, ykanm, ykan
mam yn, tiftik, erkek giysi yapmna uygun her trl
yazlk ve klk kumalar, kaln bezler, ksele, vaketa, taban
astarl, sar ve siyah mein, sahtiyan, mamul yemeni, a
rk, potin, ark yapmna zg deri, demir kundura ivisi,
tel ivi, kundura ve sara ipleri, nallk demir, yaplm nal,
mh, yem torbas, belleme, kolan, kaba, gebre, urgan.
"3. Yukardaki maddelerde trleri yazl yiyecek ve
mallarla ve benzeri ara gerelerle miktarlarnn bilinmesi
ne gerek duyulduundan halkn ve tccarlarn ellerinde be
lirtilen mallardan her ne varsa gne kadar Valilik maka
mndaki Teklif-i Milliye Komisyonu'na bu beyannameyle
62
bavurmalar ve beyanname ile vermeyenlerin yaplacak in

celeme sonucunda mallarnn ellerinden alnaca ve kendi
lerinin vatan hainliiyle sulanarak cezalandrlacaklar be
lirtilir.
"Teklif-i Milliye Komisyonu Bakan
"ihsan" (69).
Hkimiyet-i Milliye gazetesinin 9 Austos 1921 gnl
saysnda "Ankara Teklif-i Milliye Komisyonu" imzasyla
yer alan bu bildiri, Ankara rneinde, Teklif-i Milliye Komisyonlar'nn alma esaslaryla ilgili bir ynerge olarak
da anlalabilir.
(69) Hkimiyet-i Milliye, (9 Austos 1921); aktaran: Serpil Srmeli,

Mill Mcdele'de Teklif-i Milliye Emirleri, s. 82-3.
63
10. TEKLF- MLLYE UYGULAMALARI

13 Austos 1921 gnl Hkimiyet-i Milliye gazetesin
de, Ankara Valisi ve Teklif-i Milliye Komisyonu Bakan
hsan Bey ile yaplan grme, komisyonlarn almalar
hakknda baz arpc sorulara Ankara Valisi hsan Bey'i
azndan verilen ve gazetede yer alan yantlar yledir:
"(...) Yaymlanan iln zerine, halk, elinde ne kadar si
lh varsa kendi elleriyle ve byk bir memnuniyetle getire
rek komisyona teslim etmektedir. Kylere de ayn bildiri
yapldndan, ne kadar silh varsa yava yava geleceine
phe yoktur.
"Erzak ve eya iine gelince; Hkmetin bu konudaki
duyurusundan hemen sonra, belirli bir sre iinde erzak ve
eyann miktarlarn bildiren halk, komisyona be yz a
kn beyanname getirmitir. Komisyonun, her evin kahraman
ordumuz iin bir kat amar, bir ift orap balamasyla
ilgili olan bildirisi, halk tarafndan memnuniyetle karlana
rak, her mahalle ve kyde byk alma balamtr. Geceli
gndzl bu konuda allmaktadr. Birka gne kadar,
binlere ulaacak amar ve oraplardan tamamlananlar ko
misyona getirilerek teslim edilecektir.
64
"- Bu komisyonlar, Ankara ilinin evresindeki ilelerde

de elbette oluturulmutur. Oralardaki almalarn durumu
nu anlatr msnz?
"Teklif-i Milliye komisyonlar, ilelerde dorudan bu
konuyla ilgili olan emirler erevesinde alarak halkn tes
lim ettii eyleri yine dorudan askeriyeye teslim edecektir.
Ancak bildirildiine gre, Ankara iline bal btn yerlerde
hereyden nce ve iin neminin bilincinde olarak all
makta, halk stikll savammzda baarnn salanmas
iin her trl fedkrlklar severek yapmaktadr.
"- Gvenlik ne durumdadr? Karar varsa, bu konuda da
bilgi ltfediliyor mu?
"Onca almaya ve orduya katlmak iin her kyden
erlerin gelmesine, bu sebeplerle ilde byk bir hareket bu
lunmakta olmasna ramen, gvenlik zamankinden daha yo
lundadr. nk, halk, yurdun kurtuluu ve bamszl
iin olan bu almalarn anlamn, Yunanllarn acmaszca
ve yok edici siyasetini pek gzel anlamtr. Onun iin halk
serinkanl olarak yurt grevinin yaplmasna kouyor. Ka
aklar konusunda gelince: Herkes bir dne gider gibi da
vullarla, zurnalarla snra-komak iin geliyor. Tanrya
kr kaak olaylar yoktur (...)" (70)
Teklif-i Milliye emirlerinin uygulanmasn denetle
mek ve hzlandrmak amacyla, Bakomutanlk'a eitli
yerlere denetim grevlileri gnderilmitir.
10 numaral Teklif-i Milliye emrinin sparta ve Burdur'daki uygulamalarn denetlemek ve hzlandrmak zere
(70) Hkimiyet-i Milliye, (13 Austos 1921); aktaran: Serpil Srmeli,
Mill Mcdele'de Teklif-i Milliye Emirleri, s. 84-5.
65
bu illere bir yedeksubay veteriner ve 1 topu temenle gn

derilen Svari Albay erif Gralp, 1958'de baslan anlarn
da, yaptklar denetim almalarn ayrntl olarak anlat
maktadr:
"Anadolu hkmeti, teklif yntemiyle halkn elindeki
tat aralarnn yzde 20'sini istedi. Bunlarn en salamlan
alnacakt. Bu i iin ordudan komisyonlar sevk edildi. Bu
balamda, tmenimizden binba rtbesinde bakan olmak
zere bir veteriner, bir topu subayndan oluan bir komis
yonun gnderilmesi, ordudan emredilmiti. Tmende bin
balar olduu halde, kendi grevlileri olarak her zaman b
yk rtbelileri grmek isteyen tmen komutan, beni ak
gz ve becerikli gibi yalanc iltifatlarla aldatmaya alarak
istikll Sava'nn en skntl dnemlerinde altm ala
ymdan alarak komisyon bakanlna atad.
"sparta, Burdur, Antalya livalarnda (o dnemde muta
sarrflklar tarafndan ynetiliyorlard) almak zere, Kon
ya Aksarayl yedek Veteriner erif, Topu Temeni Harputlu kr (kendisini drt yl nce Ankara'da kurmay al
bay olarak grmtm) ile birlikte, nce sparta'ya geldik
(s. 202).
"Edirne Sultani [lise] Mektebinde mdrmz olan
merhum Mfit Bey, mutasarrf bulunuyordu. Belediye ba
kan da iyi ve grgl bir kimsydi. sparta milletvekili mer
hum Mersinli Cemal Paa ile Mebus Hafz brahim Bey'in
deerli yardmlaryla tat aralarnn drtte n alarak,
orduya gnderdim, (s. 203)
"Burdur mutasarrfnn ulusal dvaya ilgisizlii yzn
den, sokaklar, pazarlar eek dolu olduu ve Garp Cephe66
si'ne ikayetler yadrdm halde, ne yazk ki bir tane bile

kopartamadk. Tek kazas olan Tefenni'den Kaymakam Ve
kili Kemal Bey'in abasyla epeyce bir eyler aldk. Aslnda
sava srasnda ok kaak veren Burdur'un da, stikll Sava'ndaki pay o orandadr, (s. 203)
"Antalya mutasarnf da iyi bir kimseydi. yi yardm et
mesine ramen, bir iki hatrl zengin oyun oynamak isteyin
ce gsterdiim iddet karsnda boyun emek zorunda kal
dlar. En gzel yayl ve faytonlar oradan alarak cepheye
gnderdim, (s. 203)
"Bu mutasarrfln iinde en yurtsever insanlar,
Elmal kazasnda buldum. Kaymakam vekili Hayri Bey, as
kerlik ube bakan ve komisyon yeleri, komisyonumuzu
kasabann kysnda karladlar. nce, dinlenmemizi sala
dlar. Ertesi gn, kasabann ve birka yakn kyn tama
aralarn nmze dizdiler. (71)
Eski Babakan Suat Hayri rgpl, 27 Aralk 1986
gnl Hrriyet'te, rgp kylerindeki Teklif-i Milliye a
lmalaryla ilgili kk bir ansn aktarmaktadr:
"Babamn yannda geirdiimiz tatil anlarn unuta
mam. Kimi zaman tank iin rgp kylerini dolayorduk.
Ulusal Kurtulu Sava'nn en g gnleriydi. Cepheden
izinli, yaral askerler geliyordu, onlara yardm ediyorduk.
Ev ev dolaarak amar, rme orap toplar, askerlik ubele
rine gtrrdk." (72)
(71) E. Svari Albay erif Gralp, stikll Sava'nn t Yz, (stanbul,
Dizerkonca M., 1958), s. 202-204.
(72) Mustafa Onar, Atatrk'n Kurtulu Sava Yazmalar 11, (Ankara,
Kltr Bakanl Y., 1995), s. 274, dn. 4.
67
OS
Teklif-i Milliye uygulamasnn en ilgin yan, Teklifi Milliye Komisyonlan'nca el konulan baz mallara karlk,
halka ve tccara verilen senet niteliindeki tutanaklarda ya
zl bedellerin, byk zaferden sonra, belirli bir dzen iin
de hak sahiplerine denmesidir (73).
Ankaral iadam Vehbi Ko, 1920'ler bandaki bu uy
gulamalarla ilgili olarak anlarnda unlar yazmaktadr:
"Ordu iin gerekli malzemeler maazalardan alnr, be
delinin yzde 60' denir, geri kalan iin de "Teklif-i Har
biye" [sava vergisi] denilen bir bor makbuzu verilirdi. Za
ferden sonra bu paralarn hepsi hkmet tarafndan esnafa
dendi." (74)
Alptekin Mderrisolu bu geri deme politikasnn ok
ilgin servenini yle aktarmaktadr:
"Yal bir maliyecimiz, 1957 ylnda Amasyal ihtiyar
bir kylnn elinde eski yaz bir ktla Mliye Bakanl'na bavurduunu, kdn bir Teklif-i Milliye tutana
olduunun anlaldn, ama byle bir borla ilgili belge
bulunamadndan deme yaplamadn, alacaklnn B
yk Millet Meclisi Dileke Komisyonu'na bavurduunu,
sonucun ne olduunu bilemediini anlatmtr." (75)
388.
(73) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mli Kaynaklar, s.
(74) Vehbi Ko, Hayat Hikayem, (stanbul, 3. Bask, 1973), s. 29.

(75) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Savann Mli Kaynaklar, s.
388, dn. 405.
68
11. MECLS STNL

Teklif-i Milliye uygulamalar, Meclis irdesinin s
tnde ve dnda deildir. Bu durumun en arpc rnekleri,
Byk Millet Meclisi'nde uygulamalar zerine yaplan ko
numalar ve yetkililerin hakl yaknmalar yannda kimi za
man ar sulamalar da ieren bu konumalar ibret verici
aklamalardr.
Byk Millet Meclisi'nde Teklif-i Milliye uygulama
laryla ilgili baz ilgin tartmalar ve arpc aklamalar
yledir:
27 Ekim 1921 gnl gizli oturumda:
"Rafet Paa (Mdfaa-i Milliye Vekili [Ulusal Savun
ma Bakan]; izmir) - Arkadalar, dnyada yoktan var etmek
ancak Allah'a zgdr. Bu, hi birimizin yapabilecei i de
ildir. Ben Mdfaa-i Milliye Vekili olduktan sonra biraz
birey yapabildimse, o da ancak Teklif-i Milliye'nin aktt
kaynaktan yararlandm. Onlar yararlanlabilir bir duru
ma koydum. Ondan sonra istop [dur] dedim, durdum.
"Hoca efendi hazretleri buyurdular; ordu donatmn i
yapabilme yetenei var da [bu yetenei] kullanmyorsa ni
in sorumlu tutulmuyor? Bunu Mft, belediye bakan
70
yapt. Neye Ordu Donatm bakan yapmad?.. Hayr, efendi

hazretleri orada aldanyorlar. Mft ile belediye bakannn
yaptklar, Teklif-i Milliye komisyonuna yelikleri nede
niyle sava donatmn kendilerinin teslim alp salamalardr.(..)" (76)
"Mustafa Durak Bey (Erzurum) - (..) Bu millet hibir
eyi esirgemez. Efendiler, Mdfaa-i Milliye emirlerini de
bir takm ubeler vastasyla memleketin her yanma yaygn
latrdlar. Oralarda neler oldu, Tanr bilir. Yetiir efendiler,
bu Teklif-i Milliye'ye son verelim. Eer bize para gerekliy
se, bu yntemleri bir daha uyartmayalm. aylk, be ay
lk olarak bir vergi salalm ve kesinlikle, bir emirle uygun
olmayan ellerle para toplamayahm.(..)" (77)
Teklif-i Milliye emirlerinin uygulayclarndan Md
faa-i Milliye Vekili Refet Paa'nn konumasysa, dnemin
koullan zerine olduka zc ama tarihsel bir belge dee
rindedir:
"Refet Paa (Mdafaai Milliye Vekili [zmir]) - (...)
Madem ki derdimizi dkeceiz; o halde bana izin veriniz,
her eyi syleyeyim. Sakarya Ordusu'na 72 bin silhtan 28
bin silh gelmiti; tekiler tmyle dalm ve kamt.
(...) Ayn 5'inci gnnde, yce kurulunuzca Mdfaa-i Mil
liye Vekletine seildim. Ayn 13'nc gn dman ilerle
meye ve 23'nc gn de muharebe etmeye balad. Beni
setikten 20 gn sonra, Sakarya boyunda 72 bin kiilik bir
ordu topland. Millet orduyu oluturdu ve yce kurulunu
zun verdii gle ben buna vesile oldum. (...) Milletin a
basna bavurduk. Kotular, geldiler. Hepinizin insafna
(76) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s. 385.
7 1
bavuruyorum. Buradan her gn cepheye giden askerlerin

giyili [donanml] gittiklerini grdnz. Daha nce bir tek
matara yoktu.(...) Sonra sngmz yoktu, sng yaptk ve
Konya'da ve her yerde yaptk ve ayn zamanda parasz yap
tk. Demirini yzde 40'tan aldmz demirlerden aldk. Us
tasn askerlerin iinden ayrdk ve koyduk. (...) Birok de
irmenler ele geti ve birok frnlar yapld. 100 bin kii
lik ordu buradan yedi, iti ve giyindi. Bugn tekrar arz edi
yorum: bu, srf sizin gayretinizle oldu, sizin abanzla oldu.
Gittiler; mataral, cephaneli ve giyinerek gittiler. Efendiler,
bu silhlar da Batum'dan geldi, Erzincan'dan geldi, Elaziz'den [Elaz] geldi; burada yoktu. Bu kadar az bir za
manda getirilerek bunlarla Sakarya savam kazandk. Bu,
toplam 20 gnde oldu. Efendiler, bir daha arz ediyorum,
Mdfaa-i Milliye Vekili huzurunuza kt zaman birey
yoktu. Batum'da bulunan cephane sava bitmeden nce bu
raya geldi ve savaa girdi ve gelen cehaneyi burada harca
dk. Sonra Samsun'da bulunan cephane buraya 4 gnde
geldi ve bunun iin yolda insanlar ld ve bylece buraya
kadar geldi ve harcand. Efendiler, Sakarya'da bu sayede
zafer kazandk. Beyefendiler, ben bunu, h smme h
[yle olamaz] yaratma gcnde deilim. O elbiseyi giydirebildimse, bana milletin Teklif-i Milliye suretiyle verdii
kumatan giydirdim. Ben kendim bir elbise yapma gcn
de deilim. Bana vermezseniz ben ne yaparm? Her verdi
inizi kullandm, her verdiinizi yaptm ve dorudan hak
yere kullandm. Ufak tefek ktye kullanmalar olabilir:
Bunlar belli deildir.(..)" (78)
(78) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s. 396-97.

73
"Refet Paa {devamla)" (^yBeyfend^ers'salam olma

yan, eitimi yerlemeyen bir ordu, bugn yense de yine ka
ar ve Sakarya savanda hi olmazsa 30 bin kii kat ve
Refet Paa, 30 bin tfei buldu ve yerine koydu. (...)
Mart'tan beri verilen elbise, gerek benim zamanmda gerek
benden nce verilen elbise, bu ordunun nizam [ynetmelik
lere uygun olarak] alaca elbisenin stndedir.(...) Arka
dalar, bir kaputun 3 yllk kullanm sresi vardr. Biz 6 ay
da bir kaput veriyoruz; yine yetimiyor. nk, alan ka
yor. Arkadalar, benim elimde baka bir g yoktur.
, . "YoJa getirme ve korkutma konusuna gelince: Memle
keti yakp ykanlar iin birok defa cepheden iddetli emir
ler vermiimdir; bunu bilirler. Ama, bu emirler gz dadr.
Btn halk batan baa asp urgana ektikten sonra, bu
memleketi ne yapacaz? u 6 ayda, ordudan 200 bin kii
gelip gemitir. Bu kaanlarn hepsini ldreyim, asaym
m? Dolaysyla bugn askerleri batan baa giydirdiim
halde, 15 gn sonra yine ordu plak kalyor. Bunlar syle
mek istemezdim. Sylemek zorunda kaldm. Bunlar byle
dir diye dmana boyun mu eeceiz? Hayr arkadalar...
Bir defa bu durumda buna para dayanmaz. (...) Aldm pa
ra, toplam 2 milyon liradr. Bu para en aa tama creti
deildir. Yalnz cephe tamalarnn 4 aylk, 5 aylk creti,
benden nceki dnemde 1 milyon 2 yz lira tutmutur ve o
zaman tanan cephane, benim tadmdan daha azdr ve
bu cephaneyi 20 gnde tadm. Bunu millet tad.(...)" (79)
Byk Millet Meclisi'nde, 31 Ekim 1921 gn yaplan
Bakomutanlk sre uzatm grmelerinde:
(79) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s. 397-98.
74
"Hseyin Avni Bey (Erzurum) - Tabiidir ki ordularn

ynetimi, Teklif-i Milliye'nin alnmas verilmesi, bir kimse
tarafndan bir fikre, bunun olana yok, smyor. Teklif-i
Milliye alnmtr. Sanrm ki iin iinde biraz oranszlk ol
mutur. len hayvanlar gzmzn nnde.(...)" (80)
"Ltf Bey (Malatya) - (...) yzde 40 Teklif-i Milliye'yi Paa, Meclis'in yetkisi dolaysyla emrettiler. imdi
gerek bu Teklif-i Milliye'de birok ktye kullanmann or
taya kmas ve gerekse ordunun saldn gcnde bir eksik
lik olup olmad incelenmeli. Bunlardan dolay doacak
sorumluluk, zellikle Paa Hazretleri'nindir. Byle bir ey
varsa, Paa da sorumludur. (...) Teklif-i Milliye'de yolsuz
luk yok mudur efendiler? Paa Hazretleri bunu ya kendisi
yapacak ya da yaptracak." (81)
"Salhaddin Bey (Mersin) - (...) Teklif-i Milliye adyla
yzde 40'n yoksullar verdi. Zengin birey vermedi. Tek
lif-i Askeriye'ye [Asker Vergisi] gitti, Teklif-i Adiye kald.
(...)" (82) '
"Rza Bey (stanbul) - (...) Samsun'dan drt deveciden
bir telgraf aldm. Adma yazyorlar; diyorlar ki, Teklif-i
Milliye ad altnda memleketin en zenginlerini oluturan
tccarlardan yzde 40 aldnz. Bunlar, Teklif-i Milliye ile
verdikleri maln yzde 20'sini, geri kalan yzde 60'nm fiyatlanna zam ederek satyor ve zararn kanyor. Biz hl
bu Teklif-i Milliye belsndan kurtulamadk ve srekli ola(80) TBMM Gizli Celse Zabtlar, s. 414.
75
rak bunu bizi hakkmzda uyguluyorsunuz. Byk Millet

Meclisi bunu dnsn ve buna bir are bulsun (...)" (83)
Teklif-i Milliye uygulamalarndan yaknanlar arasn
da, Bakomutan Mustafa Kemal Paa Hazretleri'ne ok ya
kn olan Besim Atalay gibi kiiler de vardr:
"O gnn Anadolu'sunda, tarmsal ekonominin itici g
c insan ve hayvan emeiydi. Sava nedeniyle erkeklerin si
lh altna alnmas ve Teklif-i Milliye Komisyonlan'nm da
asker tamacl salamak iin halktan kz toplam ol
mas, ister istemez tarm etkilemiti. Bunu gz nnde tu
tan Besim Atalay Bey (Ktahya), halktan alman bu kzle
rin her gn ldn belirterek, askerin elindeki bakmsz
kzlerin bedelsiz olarak kyllere verilmesini nermitir.
(..) Besim Atalay Bey, 'kzlerin gzmzn nnde lme
lerini engelleyemeyen bizler, acaba dnyada hangi devrimi
yapacaz?' diye sormu ve kzlerin lmn engelleye
meyen bir ynetimin daha byk dertlere re bulamayaca
grn savunmutur." (84)

(84) TBMM Zabt Ceridesi, cilt 15, s. 173-74'ten aktaran: hsan Gne,
Birinci TBMM'nin Dnce Yaps, 1920-1923, (Ankara, T.I Bankas Y.,
1997), s. 310.
76
12. DEERLENDRME
Bakomutanlka 12 Eyll 1921 tarihinde Byk Mil
let Meclisi'ne sunulan "Trkiye Byk Millet Meclisi Teekkrnmesiyle Taltif Usul Hakkndaki Kanun Teklifi"
grmelerinde; en byk dllendirmenin ve takdirin ka
nyla birlikte altndaki yata, ayandaki ar, baba yadi
gr ehit Hatras martinisini [bir tr tfek], ekmeini ve
ununu veren Trk kylsnn hakk olduunu syleyen
Konya Mebusu Vehbi Efendi'nin grlerine katlan Mdfaa-i Milliye Vekili Refet Paa yle demektedir:
"- Bu kesin zaferi, milletin ycegnlllne ve eliaklna borluyuz. Mdfaa-i Milliye Vekili olarak, or
dunun krann milletin ayaklarna sererken, gz nnde
kan arabalaryla alan kyllere ve kyl kadnlara bu
kran bir daha ifade ederken, geim yollarn kaybeden,
her eyini severek veren, Teklif-i Milliye ykmlln
fazlasyla yerine getiren, o gnk yiyeceini, giyeceini or
dusuna veren, tccarsa dkknn boaltan, zanaat sahibiyse
savunma iin iin zanaatn eliaka veren, kk ocuun
dan nce snrdaki asker kardeine orap dokuyan, arn
armaan eden ve Teklif-i Milliye ykmlln emirden
78
nce vatan grevi sayan soylu milletimize kran ve min

netlerimizi sunarm." (85)
Sakarya Zaferi zerine Bakomutan Mustafa Kemal
Paa'nn 14 Eyll 1921 tarihli beyannmesinde de, Teklif-i
Milliye ile ilgili olarak unlar sylenmektedir:
"Gerekten, milletimiz dmann hazrlklarna karlk
vermek iin hibir zveriden ekinmedi. Ordumuzu glen
dirmek iin para, insan, hayvan, araba, ksacas her ne ge
rekliyse gnlden gelen bir istekle bol bol verdi. Avrupa'nn
en gelimi ara ve gereleriyle donanm olan Konstantin
ordusundan ordumuzun donanm olarak da geri kalmamas
ve hatt ona stn olabilmesi gibi inanlmaz mucizeyi Ana
dolu halknn zverisine borluyuz." (86)
Teklif-i Milliye'nin asl nemli yan, General Fahri
Belen'in belirttii zere, bu emirlerle "Dnyada ilk kez topyekun sava" uygulamasdr (87).
Almanya'nn Versay Antlamas'n kabulnden sonra,
nl Mareal Erich Ludendorf, Der Totale Krieg (Topyekn
Sava) adl yaptnda, "anlatmak istediklerinin gz kamat
ran uygulamasnn Trk Mill Mcadelesi'nde" olduunu
yazmtr. (88)
Garp Cephesi Komutan ve Lozan Kahraman Is-
(85) Cemal Kutay, "Byk Zafer'in Yapsnda Teklif-i Milliye", s.251.

(86) Hkimiyet-i Milliye, (16 Eyll 1921); aktaran: Serpil Srmeli, Mill
Mcdele'de Teklif-i Milliye Emirleri, s.161.
(87) Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, (Ankara, Kltr ve Turizm Ba
kanl yay., 2. bas., 1983), s. 343.
(88) Aktaran: Cemal Kutay, "Byk Zafer'in Yapsnda Teklif-i Milli
ye", s.254.
79
met(nn) Paa'nn anlarnda yer alan ve Franszlarla ara

snda geen bir konumay aktard ayrnt, Teklif-i Milli
ye uygulamasnn mucizeli yann kantlamaktadr:
"Ben Lozan Konferans srasnda, yzde krk sorununu
Franszlara anlattm zaman, biz, halkn nesi varsa yzde
krkm aldk dediim zaman, adamlarn gzleri falta gibi
ald. aknlklar iinde, nasl aldnz, nasl yaptnz bunu,
diye sordular. Aldk, baka remiz yoktu; sava byle ka
zandk, dedim.
"Mustafa Kemal Paa'nn verdii Teklif emirleriyle
ordunun btn gereksinmeleri karland. Sakarya gerisinde
ordumuz, byk ordularda bulunan her trl ara-gerele ve
olanakla donatld. nsan gereksinmesi karlanm, yiyecek
ve donanm bakmndan skntlar olmayan bir ordu duru
muna getirildi. Btn bunlar bir aydan az bir zaman iinde
oldu. Olaanst bir ey. Olaanst bir aba." (89)
Cemal Kutay'n vurgularyla, "Teklif-i Milliye, dn
ce olarak ve uygulama olarak, yurt ve millet imknlarn en
ksa zamanda derleyip toparlayarak tek hedef emrine ver
menin, o gn [iin de], bugn [iin de] yarnlar iin [de] en
yetkin rneidir. (...) Devletin o gnn deyii ile 'ihzyiaf,
bugnk geni anlamyla 'istatistik' kavramnn uzanda ol
duu o gnlerde, sava ekonomisinin bireimine girebilecek
varln rakamlarla ve eitli llerle tespit iin gnderil
mi olan listelerin incelenmesi, emein derinliini ortaya
koyar." (90)
(89) smet inn, Hatralar, 1. Kitap, (Ankara, Bilgi Y., 1985), s.260.
(90) Cemal Kutay, "Byk Zafer'in Yapsnda Teklif-i Milliye", s.248.
80
Alptekin Mderrisolu'na gre, Teklif-i Milliye ile

Trk halkna yklenen mli ykmllkler, u balklar al
tnda toplanabilir:
1. Halk, istenen baz mallan devlete verecektir. (Bu uy
gulama tam bir mal ve ara-gere vergisi [ayn vergi] uygu
lamas niteliindedir.)
2. Halk ve tccar, elinde bulunan baz ilenmi ve yar
ilenmi mallarn yzde 40'n devlete verecek, bunlarn be
deli ileride denecektir. (Bedelinin sonradan mal sahipleri
ne denmesi, uygulamay veresiye mal satlarna yaklatr
maktadr.)
3. Halk, elindeki tat aralaryla ordunun malzemeleri
ni parasz tayacaktr. (Bu uygulama, hizmet vergisi olarak
dnlebilir. Halk devlete hizmet ederek vergi demi oluyor, buna karlk para demek isteyen, hizmet etmekten
kurtulmu oluyordu. Ancak, Teklif-i Milliye emirlerinde
hizmet art koulmu, hizmet yerine para deme yntemi
kabul edilmemitir.)
'
4. lkeyi terk etmi olanlarn mallarndan, ordu gerek
sinmesine yarayacak olanlara el konulacaktr. (Meden hu
kukta yer alan, terk edilmi maln bulann olaca ve miras
hukukunda yer alan miras brakmadan lenlerin mallar
nn devlete geeceiyle ilgili genel hukuk kuralnn badatnlmas biiminde bir uygulama.)
5. Halkn elinde bulunan savata kullanlabilir btn si
lh ve cephaneye el konulacaktr. (Tam bir elkoyma [msa
dere] uygulamas olup, gnmzde yasak silhlarn yaka
lanmas durumundaki el koyma ilemine benzemektedir.)
6. Baz zanaat sahipleri ve baz imalthaneler belirli i-
8!
leri yapmak ve belirli mallan retmekle grevlendirilecek

tir. (Akla yakn bir cret demesi yapldndan, zorla al
trma ynteminden ayrlmaktadr.) (91).
Yine Alptekin Mderrisolu'na gre:
"Teklif-i Milliye emirlerini, gerek kapsam ve gerekse
teknii ynnden gnmz vergilendirme yntemlerine
benzetmek mmkn deildir. Baz emirlere yklenen y
kmllkler ylesine i ie girmitir ki, belirli klasik vergi
sistemleri bile ykmll kapsamaktan uzak bulunmak
tadr. rnein, her ev bir ift orap hazrlayacaktr. orap o
gnlerin ekonomik koullarna gre evlerde elde rlen, da
ha ok ev ekonomisi rn olarak ortaya kan bir maldr.
Aslnda, emirde de orap verilecektir yerine, 'orap hazrla
nacaktr' szleri kullanlmaktadr. Her ev kendi salayaca
ynle bir orap recek, yani mal vergisine emek, daha do
rusu, hizmet vergisi de katlm olacaktr. (...) Teklif-i Mil
liye emirleriyle Trk milletinin yerine getirdii ykml
lkler, ne daha nce yaplm uygulamalardan elde edilen
deneyimlerden , ne de herhangi bir retinin ortaya koydu
u dncelerden yararlanlarak uygulama alanna konul
mutur. Mill direni iinde bulunan, madd ve manev varl
n ortaya dkerek arpmay gze alm bir milletin ya
ratt kiisel zveriye dayanan bir yntemdir Teklif-i Mil
liye." (92).
Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa'nn Teklif-i
(91) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava'nn Mli Kaynaklar,
s.376-77.
(92) Alptekin Mderrisolu, a.k s.377-78.
82
Milliye ile ilgili olarak yapt deerlendirmeyiyse, yakn

alma arkada Cell Bayar aktarmaktadr:
"Kurtulu Sava'nn Byk Taarruz hazrlk gnlerini
yayorduk. Byk Millet Meclisi, Atatrk'e kendi yetkileri
ni vermi, Trk milletini madde ve mn olarak onun emri
ne koymutu. Anlatlmaz glkler iindeydik. stanbul H
kmeti, bir yandan Anadolu'yu kartrarak, bir yandan iti
laf Devletleri'ni kkrtarak, almalarmz engelliyordu.
Byk Millet Meclisi sabrsz ve sinirliydi. Byk Taar
ruzun bir an nce yaplmasn, dmann izmir'den denize
dklmesini grmek istiyorduk. te bu bunalml gnlerde,
Atatrk baz yakn arkadalarndan Meclis'te konumalar
yapmalann istedi. Arkadalarmz bu konumalarda, Kuvy Milliye ruhunu canl tutacaklar, ulusal bir cokuyla Meclis'in sinirliliini ve sabrszln yattracaklard. Konu
malar balad. Atatrk'le birlikte konumalar dinliyorduk.
Sra, Meclis'in gl sylevcilerinden [hatiplerinden] birine
geldi. Kendisine zg el ve kol devinimleri ve ses tonuyla
dinleyenler zerinde etki yaparak konuuyor ve Kuv-y
Milliye dncesini cokulu bir slupla anlatyordu. Meclis,
byk bir dikkatle dinlemekte ve sylevciyi alklamaktay
d. Sonunda sylevci, 'Kuv-yi Milliye' sz zerine basa
rak biraz durdu ve ok nemli son tanmn verecekmi gibi
(belki de aklna baka bir ey gelmemi olacak ki) 'Kuva-y
Milliye, bir cinnet-i mukaddestir [kutsal bir lgnlktr]' de
di. Cinnet-i mukaddese... yani kutsal delilik!
"Atatrk yerinden frlad, evresindeki bizlere, 'Bu
adam ne sylyor?..' dedikten sonra krsye mdahale etti:
*Ne demek cinnet-i mukaddesedir?.. Kuva-y Milliye hesap
tr, hesap!'
83
00
"Kurtulu Sava byk bir matematik mimardir. Yen

mekten yenilmeye kadar tasarlanmam, hesaplanmam
hibir yan yoktur. Btn olaslklar deerlendirilmi, n
lemler hazrlanm ve Byk Taarruz, byle bir matematik
mimarnin zirvesinde balatlmtr." (93).
(93) Cell Bayar, Atatrk'n Metodolojisi ve Gnmz, (stanbul, Ker

van Y., 1978), s. 22-3.
84
Cumhuriyet
T a r i h - K l t r Dizisi
Atatrk
Atatrk'n Yazd Yurttalk Bilgileri
Blent Tanr
Kurtulu (Trkiye 1918-1923)
Kurulu (Trkiye 1920 Sonralar)
Prof. Dr. Sina Aksin
Ana izgileriyle Trkiye'nin Yakn Tarihi I-1I
Prof. Dr. Macit Gkberk
Aydnlanma Felsefesi, Devrimler ve Atatrk
Yunus Nadi
Trkiye'yi Sokakta Bulmadk
Falih Rfk Atay
Ba Veren nklap (Ali Suavi)
Baki z
Kurtulu Sava'nda Alevi-Bektailer
Prof. Dr. Tank Zafer Tunaya
Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk
Sabahattin Selek
Milli Mcadele (Byk Taarruz'dan zmir'e)
87
smail Arar
Atatrk'n izmit Basm Toplants
Prof. Dr. Niyazi Berkes
200 Yldr Neden Bocalyoruz I-II
Ceyhun A t uf Kansu
Devrimcinin Takvimi
Paul Dumont-Franois Georgeon
Bir mparatorluun lm (1908-1923)
Ali Fuat Cebesoy
Snf Arkadam Atatrk I-II
Abdi peki
nn Atatrk' Anlatyor
Paul Dumont
Atatrk'n Yazd Tarih: Sylev
Kl Ali
stikll Mahkemesi Hatralar
Prof. Dr. Niyazi Berkes
Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler I-II
S. 1. Aralov
Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye Hatralar I-Il
Sabahattin Selek
smet nn'nn Hatralar
Nurer Uurlu
Atatrk'n Yazd Geometri Klavuzu
George Duhamel
Yeni Trkiye Bir Bat Devleti
Blent Tanr
Trkiye'de Yerel Kongre iktidarlar
Prof. Dr. Suna Kili
Atatrk Devrimi-Bir adalama Modeli
Falih Rfk Atay
Atatrk'n Bana Anlattklar
88
Reit lker
Atatrk'n Bursa Nutku
Prof. Dr. Tark Zafer Tunaya
islamclk Cereyan I-II-I1I
M. akir lktar
Atatrk ve Harf Devrimi
Kl Ali
Atatrk'n Hususiyetleri
Mustafa Kemal
Anafartalar Hatralar
Ecvet Gresin
31 Mart syan
Doan Avcolu
31 Mart'ta Yabanc Parma
Metin Tokcr
eyh Sait ve syan
Sleyman Edip Balkr
Eski Bir retmenin Anlar
Yunus Nadi
Birinci Byk Millet Meclisi
Kemal Slker
Dnyada ve Trkiye'de i Snfnn Douu
Prof. Dr. Neda Armaner
slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nurculuk
Fazl Hsn Dalarca
Destanlarda Atatrk / 19 Mays Destan
Yunus Nadi
Mustafa Kemal Paa Samsun'da
smet Zeki Eyubolu
rticann Ayak Sesleri
Nuri Conker
Zabit ve Kumandan
89
Mustafa Kemal
rtlii,.^ v ^
Zabit ve Kumandan ileHasbihal
smet Zeki Eyubolu
slam Dininden Ayrlan Cereyanlar: Nakibendilik
Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur
Ermeni Meselesi I-II
Talt Paa
Hatralar
Hrriyet'in ilan
smet nn
Lozan Antlamas I-1I
Sami N. zerdim
Yaz Devriminin yks
Nurer Uurlu
Atatrk'n Askerlikle ilgili Kitaplar
Atatrk'n Askerlikle lgili eviri Kitaplar
Halide Edip Advar
Trkn Atele imtihan I-II-1H
Prof. Dr. Muammer Aksoy
Atatrk ve Tam Bamszlk
Prof. Dr. erafettin Turan
Atatrk ve Ulusal Dil
Johannes Glasneck
Kemal Atatrk ve ada Trkiye 1-U-1II
smet nn
Cumhuriyet'in lk Yllar I-II
Gazi Mustafa Kemal
Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Nutuk'tan)
Yarn Cumhuriyet'i lan Edeceiz (Sylev'den)
Fazl Hsn Dalarca
Gazi Mustafa Kemal Atatrk
Eylemde/10 Kasmlarda
90
Ruen Eref naydn

Atatrk' zleyi I-H
Prof. Dr. Cavit Orhan Ttengil
Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak
Prof. Dr. A. Afetina
M. Kemal Atatrk'ten Yazdklanm
Falih Rfk Atay
Zeytinda
Prof. Dr. Suat Sinanolu
Trk Hmanizmi I-II-IH
Prof. Dr. Tank Zafer Tunaya
Batllama Hareketleri I-II
Charles N. Sherrill
Bir ABD Bykelisinin Trkiye
Hatralar/Mustafa Kemal I-II
smet Zeki Eyubolu
Karanln Ayak Sesleri / Kadirilik
Dr. Bernard Caporal
Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda
Trk Kadn I-II
Dr. Bernard Caporal - Nee Doster
Kemalizmde ve Kemalizm Sonrasnda
Trk Kadn III - Kronoloji
Ruen Eref naydn
Anafartalar Kumandan Mustafa Kemal ile Mlakat
Kurt Steinhaus
Atatrk Devrimi Sosyolojisi I-II
Bahir Mazhar Erreten
Trkiye Cumhuriyeti Devrim Yasalar
Sabahattin Eyubolu
Ky Enstitleri zerine
Ord. Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu
tik Meclis
91
Prof. Dr. A. Afetinan

, , . .;
M. Kemal Atatrk'n Karlsbad Hatralar
Yunus Nadi
Cumhuriyet Yolunda
Falih Rfk Atay
Mustafa Kemal'in Mtareke Defteri ve 19 Mays
Gazi Mustafa Kemal
1919 Ylnn Maysnn 19'uncu Gn Samsun'a ktm
Nadir Nadi
27 Mays'tan 12 Mart'a
Balkan Savalar / Birinci Balkan Sava I-1I-IU
Tayfur Skmen
Hatay'n Kurtuluu in Harcanan abalar
Dr. Abdurrahman Melek
Hatay Nasl Kurtuldu
Balkan Savalar / ikinci Balkan Sava I-II
Gazi Mustafa Kemal
Erzurum Kongresi
Sabahattin Selek
Mill Mcadele (Erzurum'da Gergin Gnler)
Yaar Nabi
Balkanlar ve Trklk I-II
Ceyhun Atuf Kansu
Bamszlk Gl
General Fahri Belen
Byk Trk Zaferi (Afyon'dan zmir'e Kadar)
Gazi Mustafa Kemal
Sivas Kongresi I-II-III-IV
Do. Dr. Suat Yakup Baydur
Dil ve Kltr
92
Kadriye Hseyin
Mukaddes Ankara'dan Mektuplar
Berthe Georges-Gaulis
Kurtulu Sava Srasnda Trk Milliyetilii
Ord. Prof. Enver Ziya Karal
Tanzimat- Hayriye Devri
Falih Rfk Atay
ankaya I-II-1II-1V-V
Liman von Sanders
Trkiye'de Be Yl I-1I-III
smet nn
Hatralar (Birinci Dnya Harbi)
Arnold J. Toynbee
Trkiye I-II-III - Bir Devletin Yeniden Douu
lini mi Bekir
Altn Destan Mustafa Kemal Atatrk I-II
Prof. Dr. Mahmut dem
Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz
John Grew
lk ABD Bykelisinin Trkiye Hatralar - Atatrk ve nn
Dr. Bernard Caporal
Kemalizm Sonrasnda Trk Kadn I-II-III (1923-1970)
Dagobert von Mikusch
Avrupa ile Asya Arasndaki Adam
(Gazi Mustafa Kemal) I-II-III-IV
Prof. Dr. Erol Manisal
Dnden Bugne Kbrs
Mustafa Baydar
Atatrk'le Konumalar
Gazi Mustafa Kemal
Ankara'ya Geli (Nutuk'tan)
Ankara'ya Geli (Sylev'den)
93
Yunus Nadi
Ali Galip Hadisesi
Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku
Tevfk Byklolu
Atatrk Anadolu'da (1919-1921)
Nadir Nadi
27 Mays'tan 12 Mart'a ( 1961 -1962)
Oktay Akbal
Atatrk Yaad m'.'
Jean Deny
Yeni Trkiye
Mahmut Esat Bozkurt
Atatrk ihtilli I-II-II1
SSCB Dileri Bakanl
kinci Dnya Sava Yllarnda Stalin, Roosevelt ve
Churchill'in Trkiye zerine Yazmalar
Edward Weisband
kinci Dnya Savanda inn'nn D Politikas I-II-III
Y.A. Bagirov
Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye-Azerbaycan
ilikileri I-II
A. emsutdinov
Kurtulu Sava Yllarnda Trkiye - Sovyetler Birlii likileri
Mustafa Kemal, Fevzi akmak, Salih Bozok, Muzaffer Kl,
Cevat Abbas
30 Austos Hatralar
Baku 1920
Birinci Dou Halklar Kurultay
(Belgeleri I-II-III)
Cevdet Kudret
Abdlhamit Devrinde Sansr I-II
94
Prof. Dr. Tahsin Ycel '

Trkenin Kurtulu Sava
David Hotham
Trkler I-II
Sadi Borak
Atatrk'n zel Mektuplar
Prof. Dr. Suna Kili
Trk Devrim Tarihi I-1I-III
Cemal ener
erke Ethem Olay I-II
Baki z
Atatrk'n Anadolu'ya Gnderili
Olaynn yz III
Fahri Belen
Tarih Inda Devrimlerimiz I-K-III
Prof. Dr. Ycel zkaya
Milli Mcadelede Atatrk ve Basn I-II
Berthe G. Gaulis
ankaya Akamlan 1-II-II1
Fevziye Abdullah Tansel
Kurtulu Sava'nda Kadn Askerlerimiz
alar Krak
Cumhuriyet'ten Gnmze Gericilik I-II-III
Cemal ener
Topal Osman Olay I-II
Ycel zkaya
Milli Mcadele'de Ege evresi I-II
Gotthard Jaeschke
Kurtulu Sava le lgili ngiliz Belgeleri I-II-IH
Tevfik avdar
Milli Mcadele Balarken Saylarla Durum ve Genel Grnm I-II
95

Hikmet Özdemir - Tekalif-I Milliye - Atatürk-Ün Kriz Yönetimi - El

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hikmet Özdemir - Tekalif-I Milliye - Atatürk-Ün Kriz Yönetimi - El

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARH-KLTR DZSt: 205

ATATRK'N KRZ YNETM/TEKLF- MLLYE

dnecek ara bir kanysa, onu srenlerin ortalama bir aylk

lerdi. Kanlar iki tekerlekli basit ekilde yaplm birer yk

rinde yollarda douranlar oldu. Cephede bu abalar srer

(3) Cevdet Kerim lncaday, stikll Harbimiz, s. 177.

anlyordum. Bu iki grup arasndaysa, Enver Paa takmnn

Birinci Meclis'in Adana Milletvekili Damar Ankolu,

dktler. mrnde yemin treni dnda krsye kmayan,

(14) Damar Ankolu, Hatralarm, (stanbul, 1961), s. 235-36.

Trk ordusunun genel stratejisi, dman saldrlar karsn

2. Ya daha da douya ekilecekler ve kesin sava ka

(17) Bill N. imir, Sakarya'dan zmir'e, 1921-1922, (Ankara, Bilgi

3. TOPYEKN SAVA RETS

eklemiti: 'Gelecekteki savalarn biricik baar art da, en

syledi. orak yaylada odun bulunmadndan, ahap evleri

4. MECLS GCNDE BAKOMUTAN

olanlarsa, onun hl durumu dzeltebileceine inanyorlard.

deilse, en ge on gn sonra Yunanllarn genel bir saldrya

(24) Alptekin Mderrisolu, Kurtulu Sava'nn Mli Kaynaklar,

5. TEKLF-t MLLYE EMRLER

atanacak; komisyonlarn krtasiye masraflar da ilelerce

Austos 1921'de, Byk Millet Meclisi'nin kararyla,

(27) Mehmet Kayran, "Teklif-i Milliye Emirleri ve Uygulan",

Bu emirlerin tamam, (o gnk dzenleme gerei) kanun

Serpil Srmeli, Mill Mcadele'de Teklif-i Milliye

(33) Cemal Kutay, "Byk Zaferin Yapsnda Teklif-i Milliye", s. 254.

bir su tama mfrezesi, tam zamannda cephe emrine yol

7 Austos 1921 tarih ve 7 numaral Teklif-i Milliye

bu mutlu ana kadar, daha nce olduu gibi, btn millet

(38) Cemal Kutay, "Byk Zaferin Yapsnda Teklif-i Milliye", s. 352.

1 NUMARALI T E K L F MLLYE EMR

kalan komisyonlarn topladklar Mdfaa-i Milliye iindir.

Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi

Madde 3: Ba sonunda Teklif-i Milliye Komisyonu,

(41) Aksz, (10 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Tamim, Telgraf ve

ark yaplacak deri, demir, kundura ivisi, tel ivi, kundura

leri'ne yazlm ve bilgi iin bakanlklara ve cephe komutanlklanna verilmitir.

Byk Millet Meclisi Reisi

bal olduklar ayda 100 kilometrelik tamay karlksz

ve fiyat belirlenerek kurulu bir tutanak yerel mal sand

bu emrin yaymndan balayarak 3 gn iinde yerel Teklif-i

ve cephanenin tr ve miktarlarn, Mdfaa-i Milliye Harbi

Eyll 1921'de bitirilmi bulunacak ve 15, 20, 25, 30 Aus

(47) Aksz, (10 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Tamim, Telgraf ve

Byk Millet Meclisi Reisi

ky kurulunca o yerlerdeki halka, varlklar orannda da

(49) Hkimiyet-i Milliye, (12 Austos 1921); aktaran: Atatrk'n Ta

(50) Trk istikll Harbi, 7. cilt, dar Faaliyetler, s. 357.

"2 Haziran 1921 gn ve 928 sayl Heyeti Vekile kara

(52) Dstur-cnc Tertip - cilt 2, ss. 52-3.

7. MENZL TEKLTLARI [RGTLER]

Trk stikll Sava'na damgasn vuran Menzil Mfet

gneyden desteklenmi, iae kollan sava sresince cephe

(58) smail Gn - Mahmut Ankara, Kazm Dirik, Asker, dareci, Halk

Menzil Mfettii General Kzm (Dirik) Bey'in al

(60) Hilmi Uran, Hatralarm, s. '41 - 42.

sz gazetesinde yer alan bildiri rneinde grld zere

zel emirlere dayanarak tamamyla salanmakta bulunduu

9. BASIN VE HALKLA LKLER

(65) Mehmet Kayran, "Teklif-i Milliye Emirleri ve Uygulan", s.

(66) Ycel zkaya, Mill Mcdele'de Atatrk ve Basn, 1919-1921,

"(...) Sulular rkten, mazlumlar esirgeyen bir ada