T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE TARH ANABLM DALI

LEVNAS FELSEFESNDE ZNELK VE TEK PROBLEM

Yksek Lisans Tezi

Ebru Apaydn

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE TARH ANABLM DALI

LEVNAS FELSEFESNDE ZNELK VE TEK PROBLEM

Yksek Lisans Tezi

Ebru Apaydn

Tez Danman Prof.Dr. Sabri Bykdvenci

Ankara-2006

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE TARH ANABLM DALI

LEVNAS FELSEFESNDE ZNELK VE TEK PROBLEM

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman :

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad

.................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... ....................................................................

mzas
........................................ ........................................ ........................................ ......................................... ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

iii

Anneme ve babama...

iv

NSZ Bu tezin oluturulmasnda deerli katklarn esirgemeyen tez danmanm Prof. Dr. Sabri Bykdvenciye teekkr ederim. Ayrca Levinas hakknda kendisine ynelttiim her soruyu zenlice yantlayan Do. Dr. Zeynep Direke, neri ve yardmlaryla Mge Barutaya, benden hibir zaman sevgi, anlay ve desteklerini esirgemeyen aileme mteekkirim.

NDEKLER:

NSZ ..................................................................................................................................................... v NDEKLER: ..................................................................................................................................... vi 1 Giri: ............................................................................................................................................... 1 1.1 1.2 1.3 1.4 2 Etiin Dnm: .................................................................................................................. 1 Yeni Etik Araylar: ............................................................................................................... 5 Levinasn Yaam, Eserleri ve nemi: ................................................................................ 7 Tezin erii ve Ele Alnacak Sorunlar:.............................................................................. 13

Tarih Boyunca zne ve teki:................................................................................................... 18 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 2.6 2.7 2.8 2.9 2.10 2.11 2.12 Platon: .................................................................................................................................. 22 Plotinos ve Yeni-Platonculuk:............................................................................................. 25 Augustine: ............................................................................................................................ 28 Descartes: ............................................................................................................................. 31 Hume:................................................................................................................................... 33 Kant:..................................................................................................................................... 41 Hegel: ................................................................................................................................... 48 Bakhtin:................................................................................................................................ 52 Husserl: ................................................................................................................................ 57 Heidegger:............................................................................................................................ 60 Sartre: ................................................................................................................................... 62 Lacan .................................................................................................................................... 65

Levinas Felsefesinin Temelleri:.................................................................................................. 69 3.1 3.2 3.3 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.3.8 3.4 Btncllk, Anari ve Farkllk: ........................................................................................ 69 Levinasn Bat Felsefesine Ynelttii Eletiriler:.............................................................. 71 Levinas Felsefesinin Temel Kavramlar: ........................................................................... 82 Bir lk Felsefe Olarak Etik:............................................................................................. 82 Var [Il y a]:...................................................................................................................... 83 Bencil Dnyasna Gmlm Bir Ben: .......................................................................... 85 Sonsuz: ............................................................................................................................ 90 Yz: ................................................................................................................................. 92 Sorumluluk:..................................................................................................................... 98 Yalnzlk, lm ve Zaman: .......................................................................................... 101 Dil:................................................................................................................................. 104 Derrida ve Konukseverlik Kavram: ................................................................................. 113

vi

Levinas Felsefesinde zne ve tekiye likin Sorunlar: ..................................................... 118 4.1 4.1.1 4.1.2 4.2 4.2.1 4.2.2 zneye likin Sorunlar: .................................................................................................... 119 Vicdan Sahibi zne: ..................................................................................................... 120 Sorumlu zne Yant Veren znedir: ........................................................................... 122 tekiye likin Sorunlar: .................................................................................................. 123 iddet ve Metafizik: .................................................................................................. 125 Ben ve teki Arasndaki Ortaklklar:........................................................................... 131

zne ve tekiye likin Sorunlarn Kaynaklar: ................................................................. 135 5.1 5.2 5.3 Mutlak Bakalklarn Yaratcs:........................................................................................ 135 Yz Tanrnn Szdr ve Sorumluluk Tanr Buyruudur:.............................................. 136 Tanrdan Arndrlm Bir Levinas Etii Olanakl mdr? ............................................... 139

6 7

Sonu:.......................................................................................................................................... 142 Kaynaka:................................................................................................................................... 145

vii

1 1.1

Giri: Etiin Dnm: Etiin felsefenin uzun tarihi boyunca nasl ele alndnn incelenmesi, bize hem

dnemsel olarak felsefi ynelimlere dair bilgi, hem de ilgili dnemlerde insanlarn kayg ve taleplerine dair ipular vermektedir. Bu nedenle, gnmzde etik ve felsefenin nasl ele alndna deinmeden nce, Bat felsefesinde son bir ka yzyl iinde yaanan dnmlere ksaca bakmak yerinde olacaktr. Ortaada Tanrnn ve kilisenin, kutsal kitaplar ve dinsel dogmalar yoluyla buyurduklarn temel alan etik, aydnlanmayla birlikte, insan ve insan usunu merkeze almaya balar. Bu dnemin dnrleri Tanrsal olanla elimemeye zen gsterseler de, temelde, usun bizi doruya ve iyiye gtreceine olan inanla hareket ederler. Artk Tanrnn yasalarna tabi edilgin topluluklar yerlerini akln gcne inanan bireylere terk etmeye balar. Tanrsaln gcn giderek yitirmesiyle birlikte, topluluklar bir arada tutmakta olan balar da yerini baka balara brakr. Aydnlanmann eletirel bak as sadece dinsel alana dokunmakla kalmaz, geleneksel yaay tarzlarn ve gelenein yaamdaki etkilerini de dntrmeye ve zmeye balar. Din, ekildii kesinde, ortaada olduu kadar olmasa da, etkisini srdrmeye devam ederken, gelenek ok daha ciddi bir ekilde zarar grr. Modernizmle birlikte gelenekteki bu erozyon daha da hzlanr. (Giddens, 1994: 100) Gelenekteki zlmenin ve dinsel yaplarn gcn yitirmeye balamasnn yan sra, modernizmle paralel bir biimde gelimeye balayan kapitalizm, bambaka

ilikileri

insanlara

dayatmaya

balar.

zellikle

bireycilik,

hzla

cemaat

birlikteliklerinin ve aile balarnn yerini alr. Kapitalizm ile birlikte ortaya kan dier bir deiim ulus devlet modelinin olumasdr. Bu modelin glenmesi ve ulusuluk akmlar, hzla bireyselleen insanlarn bir devlet ats altnda tutulabilmesini salayacak yeni mekanizmalarn oluumunu zorunlu klmaktadr. Artk modern ncesi toplumlardaki dayanma ve cemaat yelii yerini, ulus-devletin birer ferdi, birer yurtta olmaya ve o devlete yurtseverce balanmaya brakmaktadr. Tm bu dnmlerin hem bir tetikleyicisi, hem de bir sonucu olarak bilimsel ve teknolojik gelimeler yaamn pek ok alannda kendisini gstermeye balar. Artk dinsel olann aydnlatamad alanlarda, bilimsel gelimeyle beraber saygnln hzla arttran ussalcla bavurulmaktadr. Dinselin aklad, etkiledii alanlar ve gelenein gndelik yaam zerindeki etkisi hzla zlrken, vatanseverlik gibi ilkelerin bir arada tuttuu insanlarn, tebaas olduklar devletlerle kurmaya baladklar ilikiler, etik ve politik amazlar da kanlmaz olarak iermeye balar. Vatanda olarak devlete bal olan insan, baka alanlarda, rnein evinde ve zel yaantsnda, ya da dier vatandalarla kurduu zel ilikilerde, bireysel arzularyla devletin karlar arasnda elikiler yaar. Ussal bir ekilde ynetilen bir devletin ussal vatandalarnn nasl davranacaklar ve nasl yaayacaklarna dair gene ussal bir dizi etik kuram bu dnemde yeermeye balar. Birey yaants ve talepleriyle devletin btnleyicilii arasndaki derin eliki, eitli yntemlerle kapatlmaya, uzlamalara sokulmaya allr. Tanrnn yerini artk insan usu ve devlet alr.

Kapitalizmin rekabeti bir evreye girmesiyle birlikte daha da yaygnlaan bireycilik, ulus-devlet iindeki bireylerin birbirleriyle olan mesafelerini de arttrmaya balar. yeri, artk kolektif emein harcand ama bunun yan sra insanlarn birbirleriyle adeta yartklar bir alan halini alr. yerinde, i yerinin karlaryla alanlarn karlar birbirleriyle srekli eliir. alanlar hem hak araylarnda kolektif olmak, hem de yaam denen yarta baarl olmak iin tekbanalklarn srdrmek zorundadrlar. Ancak her bireyin yaam ile kurduu iliki, artk ne dinsel dogmalarla, ne de geleneksel balarla dzenlenebilmektedir. Birey, bireylii ve yalnzl ile, kapitalizm ve modernizmin ortasnda kendisini yeniden tanmlamaya balar. Gemite toplumsal yapnn iinde, keskin hatlarla snrlar belirlenmi toplumsal kimlikler varken, zamanla bunlarn snrlar mulaklar. Birey artk toplumsaln farkl katmanlarnda, farkl kimliklerle kendini tanmlamaya balar. Bunun sonucunda, toplumu oluturan bireyler, farkl kimliklerle toplumsal yaam iinde belirirler. Artk insanlar cinsel tercihlerinden, sevdikleri mzie kadar pek ok farkl lye gre belirlenmi kimliklerle toplumsal yaamn iinde yer almaya balarlar. Rekabeti ve yalnz insann oluumu bir yandan srerken, bir yandan da 20. Yzyln ilk yars, kendini medeniyetin en ileri noktas olarak tanmlayan Avrupa iin felaketler ve ykmlar getirmitir. Nazizmin ykselii ve soykrmlarla kana bulanan Avrupa, kendisini yeniden kurmaya alrken, yzyllar boyunca bazen gizli, bazen aka ortaya kan farkl rk ve dinden olanlarla bir arada yaamann koullar, oulcu bir demokrasinin olanakll, farkl olana sayg gibi sorunlarla yzlemek durumunda kalr. 3

Modernizmin, hzl kapitalistlemenin ve iki dnya savann bir sonucu olan bu dnemle birlikte, toplumsal kurtulu vaat eden projeler ve bireysellemenin bayran ykselten liberalizm arasnda youn bir atma balar. 90larda Sovyetler Birliinin dalmas sonucunda artk toplumsal kurtulu projeleri yerini bireysel varolu ya da kimlik taleplerine, mutlak dnm topyalar yerini yerel ve mikro taleplere, evrensel ve herkesi, hereyi gzeten yasa ve ahlaki uygulamalar yerini karlkl sayg, tolerans gibi bireye daha fazla olanak tanyan ve bireyin haklarn ne kartmaya alan kuramsal araylara brakr. Toplumsal yapda bu deiimler yaanrken, bunlara paralel olarak felsefe dnyas da hzl bir dnm yaamaktadr. 1960larla birlikte, zellikle de Fransada, artk klasik felsefi yntemler yerlerini radikal bir eletirellie brakr. 20. Yzyla hi phesiz damgasn vurmu dnrlerin banda gelen Heideggerin ortaya att kuramsal yenilikler, zellikle Fransada pek ok aydn peinden srklemektedir. Yaamdan kendisini izole ederek eyleyebilen ve yaama dair nesnel bir tavr olabilen, ya da zsel olarak belirli bir ekilde davranacana inanlan zne kuramlar, bir yandan zne-nesne ayrmn reddeden ve tm Bat felsefesi geleneini eletiri topuna tutan Heidegger ve takipileri1tarafndan, dier yandan da znenin bir yapnn rn olduunu iddia eden yapsalclar tarafndan, yerle bir edilir. znenin yerinden edilmesi, doal olarak felsefenin baka disiplinlerini de etkisi altnda brakr. Artk mutlak bilgiye eriilebileceini, ya da dnyaya dair bilgimizin belirli bir gelime erisi izlediini savunan bilgi kuramlar, yerlerini bilgiyi ve bilgi edinmeyi bir paradigmaya ya da bir yapya balayan kuramlara brakr.

Bunlara bir istisna olarak Sartre, bilindii zere, her ne kadar Heideggerden son derece etkilenmi olsa da, kendine has bir zne kuram ile yoluna devam etmitir.

zne ve znellie dair bu yeni tavr ve araylar, doal olarak bilgi kuram kadar etii de etkiler. Artk belirli bir akl yrtme ile hayatta nasl doru ve iyiyi bulacan bilen zneler yerlerinden edildiinden, etik, znesizliin iinde kendisine yeni yollar izmeye abalar. 1.2 Yeni Etik Araylar: Bauman, bu dnsel dnmlerle birlikte, ahlaki kayglar ayn kalsa da, onlarn ele aln yntemlerinin deitiine dikkat eker. nk toplumdaki ahlaki kayglar, yzlerce yldr, birey ile toplum arasnda sren gerilimden temellenmeye devam etmektedir. Oysa, felsefe yapmann ve bu gerilime zm aramann yollar, geleneksel yollardan btnyle farkllamaktadr Artk, mutlak, evrensel ve temel olann aranmas bir yana braklrken, bireyin kimlii, talepleri ve bunlarn dayatt oulculuk, yeni felsefi araylarn vazgeilmez unsurlarn oluturmaktadr. (Bauman, 1998: 12-13) Herkesi kapsayan, ussal ilkelerle temellenen bir genel geer doruluk ve iyilik anlaynn, kimliklerde ve yaantlardaki bu eitlilii karlayamayaca gerei, bunlarn yerine geecek greli, duruma ve koula bal ilkelerin aranmasna yol aar. Yeni dnemin en temel slogan olan tolerans dncesi, birey olana, ne kadar karmak olursa olsun kendisini tanmlad kimlii ile toplumsal yaantda ciddi bir hareket olana salamay amalar. Ancak, Baumana gre, vicdanla

ilikilendirilmemi bu tolerans fikri kanlmaz olarak kaytszlkla sonlanr. (ibid: 11) Bireyler, toleransn glgesinde, birbirine demeyen, birbirini umursamayan atomlar haline gelmektedir. Bunun yol aabilecei sorunlardan bir tanesi toplumsal

yapnn gevemesi ve hatta dalmas iken, dier taraftan bu yapnn dinamizmini yitirmesi olarak dnlebilir. topyalarn, toplumsal kurtulu fikirlerinin ortadan kalkt, bireyciliin doruklara ulat byle bir dnemde, insanlar hem birey olarak onlar birey yapan tm hareket alanlarn, zgrlklerini ve kimliklerini koruyacak, hem de, ii her trl kolektif idealden boaltlm bir bireyciliin yerine, toplumsal dinamizmi yeniden kurabilecek yepyeni etik anlaylar zerinde dnmeye balarlar. Gemite totaliter devletlerin, zamanla ulus devletlerin, sonra ussal kurucu ilkelerle tasarlanm modern devletlerin bir arada tutmaya alt insanlar, artk iinde farkllklarn korunabilecei tolerans devletleri ile bir arada tutulmaya allmaktadr. Yukarda da belirtildii zere tolerans, her ne kadar farkllklarn bir aradal iin kanlmaz olsa da, kendi bana bir toplumsal dinamizm getirmez ve bu da hi phesiz ki toplumsal yapnn zayflamasna yol aar. Emmanuel Levinas, tam da bu etik amazlarn ortasnda, kendine has felsefi tarz ve kuram ile, 20. Yzyln hi phesiz en ilgin dnrlerinden birisi olarak durmaktadr. Farkllk temelli bir etiin, toplumsal ilikileri zmek yerine, insanlarn birlikteliklerine katkda bulunacan savunan Levinas, pasif ve birbirini grmeyen insanlarn birbirine kar kaytsz kaldklar bir toleransn yerine, temelde herkesin birbirine sorumlu olduu bir etik anlay yerletirmeye alr. Bu bakmdan da felsefesi ile yukarda bahsi geen amazlar zme iddiasndadr.

1.3

Levinasn Yaam, Eserleri ve nemi: Emmanuel Levinas, 1906 ylnda Litvanyada dnyaya gelir. 1923 ylnda,

Strasbourg niversitesinde felsefe renimine balar. 1928 ve 1929 yllarnda, Freiburg niversitesinde, nce Husserl, sonra da Heidegger ile alma olana bulur. Bu iki dnr de Levinasn yaam boyunca tm felsefi almalarn etkilerler. Levinas, her ne kadar kendisini Heidegger ve Husserlin felsefi durularndan, felsefelerine setikleri ilk ilkelerden ayrmaya alsa da, felsefesinin yap talarnda ve ynteminde onlarn etkilerinin hi silinmediini kendisi de kabul eder. Husserl fenomenolojisinin Fransada tantlmas ve yaylmasnda Levinasn katks ok byktr. 1930 ylnda yaynlad Husserl Fenomenolojisinde Sezgi Kuram (La Thorie de lintuition dans la phnomnologie de Husserl; The Theory of Intuition in Husserls Phenomenology) adl eseri, bu tantm srecinin bir rndr. Husserlin temel eserlerinden bazlarn Franszcaya evirir, Fransada dnemin hemen hemen tm felsefi tartmalarnda yer alr. Critchley, onun Fransz felsefesi tarihindeki nemine dair unlar yazar: 20. Yzyl Fransz felsefesi tarihi, yzyl balarnda baskn olan yeniKantlktan, 1930'lara kadar son derece etkili olmu Bergsonizm'e, 1930'lardaki Kojve'in Hegelcilii, 1930 ve 1940'lardaki fenomenoloji, sava sonras yllardaki varoluuluk, 1950 ve 1960'lardaki yapsalclk, 1960 ve 1970'lerdeki post-yapsalclk ve 1980'lerdeki etik ve politik felsefeye geri dn gibi akm ve hareketlerin birbirini takip etmesi olarak tanmlanabilir. Levinas, tm bu gelimelerin hepsinde mevcuttu veya bunlardan etkilendi ya da bunlarn Fransa'daki kabulnde etkili oldu. (Critchley, 2002b: 1) Levinas, hocas ve hayran olduu Heideggerin Alman nazizmine destek vermesinin yaratt hayal krkl ile kinci Dnya Sava sonrasnda, zellikle nl 7

makalesi Ontoloji Temel midir? (Is Ontology Fundamental?) ile birlikte, Heidegger felsefesiyle hesaplamaya giriir. Felsefi almalarnn odak noktas ontoloji eletirisi olmaya balar. Bu dnemle birlikte, Heideggerin ontoloji ve unutulan Varlk sorusunu merkeze alan felsefi duruuna karlk olarak, etii ilk felsefe yapmaya alr. Etiin ilk felsefe olduu tezini mr boyunca savunur ve tm felsefi kuramn bu varsaym zerine oturtmaya alr. Levinas, Heidegger ve Husserle ynelttii eletirileri geniletir ve genel olarak tm Bat felsefe yapma geleneine de yneltir. Aynnn tahakkm ile beslendiini syledii Bat metafizii karsna, farkl olann farkllna iddet uygulamadan, onu bozmadan veya yok etmeden, ona kar sorumluluu temel alan bir felsefe koyar. Tm ailesini toplama kamplarnda kaybeden ve kendisi de Almanyada, Fransz askerleri iin kurulmu bir kampta tutsak kalan Levinasa gre nazizm, Aynnn tahakkmnn ve farklla tahammlszln ulat en son noktadr. (Burggraeve, 2005: 60-61) kinci Dnya Sava ile birlikte etik sorunlara daha duyarl olmaya, ussalcl ve modernizmi savan getirdii ykmlarla birlikte sorgulamaya ve hatta bu ykmlardan sorumlu tutmaya balayan Avrupa felsefesinin araylar ile Levinasn araylar akmaya balar. Ancak, sava sonras yllarda hzla dindarlaan Levinas, ounlukla Sartre ve Marksizm etkisi ile ateistik kalabilmi ve dinsel konulara souk bakan Fransz felsefesinde hemen ilgi oda olmay baaramaz. Derridann nl makalesi iddet ve Metafizikin (Violence and Metaphysics) (Derrida, 2004) 1964 ylnda yaynlanmas ile birlikte, Fransada ona olan ilgi yava yava artmaya balar. 8

Daha nce de sz ettiimiz gibi, mutlak grelilik ilkesinden yola kan etik anlaylarn nihilizme evriliiyle, znenin youn saldrlar altnda felsefe

dnyasndan silinmeye balaynn ortasnda Levinas, bir anda tm araylarn oda haline gelir. Gutting, bu ilgi artnda, Fransz felsefesinin yeniden zne kuramlarna dnn de etkili bulur: zne merkezli dncelerin eletirilmesi tm felsefe dnyasn sarmken, 1961'de yaynlanmasyla birlikte, Totalit et infini [Btnlk ve Sonsuz], incelik ve orijinallii ile sayg uyandrm olsa da, olduka snrl sayda tartmaya konu olabilmi ve daha da az sayda desteki bulabilmitir. Farklln [difference] post-yapsalc dnrleri, Levinas'n ayny eletirmesi ve radikal bir farklla [alterity] vurgu yapmasn olumlu bulmulardr. Ancak, zneye verdii merkezi nemi ve dinsel ierikli etiini phe ile karlamlardr. 1980'lerde znenin geri dnyle birlikte Levinas'n almalar, Fransa'da felsefi ilginin merkezi olmaya balamtr. (Gutting, 2001: 362-363) Levinas, sava yllarndan sonra, etik almalarnn yannda Yahudi yaznna ve dinsel temalara dair de dnmeye ve retmeye balar. yle ki, felsefi almalar, gelitirmeye alt etik ve teoloji metinleri, adeta iki ayr koldan ilerler. Her ne kadar Levinas bu iki kolu birbirinden ayr tutmaya almsa da, etiinde Yahudi mistisizminin ve retisinin elerine rastlanr. leride de grlecei zere, bizim de bu tezde en temel iddialarmzdan birisi, bu eler olmadan Levinas felsefesinin tm tutarlln yitireceidir. Levinasa kadar felsefenin bir alt dal olarak kabul edilen, ontoloji ve epistemolojiye gre ikincil bir neme sahip olan etik, Levinas tarafndan, ilk felsefe konumuna kartlr. Ona gelinceye kadar pek ok dnrde Aynya, bene, Bire, bilince, bilmeye ve Varla atfedilen nem ve felsefeyi bunlar zerinden

temellendirme abas, onun felsefesinde yerini tekinin2 nceliine terk eder. Levinasa gre tekiyle karlama ile balayan iliki etik bir ilikidir. Tm anlamlandrma ve dolaysyla da tm felsefe bu karlama ile balar. Bir baka deyile, tekiyle kurulan etik iliki, bilme (epistemoloji) ve varolma (ontoloji) ilikisine nceldir. Levinasa gre Bat felsefesi, Aynnn bilme ve kavrama ilikisi ile farkllklara yaklamasndan dolay, etiin birincil roln gremez. Bu bilme ve kavrama yetisi ile anlamlandrlan dnyada, farkl ve yabanc olan ya Aynya benzetilir ya da Aynnn temsil gcne mahkum edilir. Bu durumda farkl olann farkll ile varolma ans kalmaz. Bylece ya farkl olann farkll, ya da varl yok edilir. Aynlatrmann politik ve hukuki uzantlar da vardr. Toplumsal yap ierisinde yapy bozan veya anormal olarak grlen teki, Aynya tabi klnr. Aynnn mant ile ileyen geleneksel hukuk ve dier sistemler, toplumu oluturan tm bireyleri ayn kabul eden ve onlarn farkllklarn umursamayan yaplardr. Bunlara gre toplumsal yapnn devam ancak aynlatrma ile salanabilir. Daha nce
2

Bakas ve teki szckleri, Trke Levinas evirilerinde ve onun hakknda yazlanlarda her ne kadar birbiri ile e anlaml olarak kullanlsa da, nay Szer, bu ikisi arasnda nemli bir farka dikkat ekiyor. Kendisi, tekiyi, autrui szcne karlk olarak kullanmay neriyor. Buna gre teki [autrui], bir kiiye, bir insana tekabl etmektedir. Bakas ise, genel anlam ile bakalk ve zellikle de aknlk ieren autre szcne karlk olarak kullanlmaktadr. Szere gre, teki, Bakasndan daha az geneldir. Bakasnn ise insan olmas gerekmez, bir tanr olabilir, yabanc bir varolan, iyilik ya da illit olabilir. (Szer, 2004:122) ngilizcede ise, farkl eviriler yaplm olsa da, en yetkin Levinas evirmenlerinden biri olarak kabul edilen Alphonso Lingis, Btnlk ve Sonsuzda Levinasn da onayyla, autrui iin Other ve autre iin ise other szcklerini tercih ediyor, ancak, unu da ekliyor: Byle yaparak, zlerek de olsa, yazarn Franszca metinde, her iki terimi de byk harf ve kk harfle kullanmn, feda etmi oluyoruz. (Levinas, 1991: 24-25) Bylece bu metin boyunca nay Szerin nerdii, autrui ve Other iin teki, autre ve other iin ise Bakas kullanlacaktr. Ancak, baz evirilerden veya metinlerden alnt yaparken, bu konuda ciddi bir karklk doabileceini dnmekteyiz. rnein Zeynep Direk, baz metinlerinde bakay Tanr ya da genel anlaml bakalk olarak [autre] ve Bakasn ise, baka kii [autrui] anlamnda kullanmaktadr. (rnein Direk, 1997) Bu karkl ortadan kaldrmak iin biz nay Szerin nerisini kabul edeceiz. Alntlarda, sorun yaratacana inandmz durumlarda keli parantez iinde, nay Szerin nerisini gz nne alarak szcn hangi anlamda kullanldn belirteceiz.

10

belirttiimiz ussalc etik anlaylar da hem farkllklarn tesinde ve zerinde bir Usun varln temel alrlar, hem de bu Ustan yola karak kurulan etik buyruklara (Kant) ya da Ussal devlete (Hegel) uymann, bir toplumun birlikteliinin yegane art olduunu varsayarlar. Bireylerin kanlmaz olarak farkllklar vardr ama toplumsaln refah iin, bu farkllklar ortadan kaldrlmal ya da bireyler farkllklarndan feragat edip, etik buyruklara uymaldrlar. Levinasn en temel amac, hem bu aynlatrma mekanizmasnn belkemiini oluturan felsefi gelenein tekiyi grmezlikten geliine vurgu yapmak, hem de kendi felsefi duruunu bu gelenekten kopartmaktr. Levinasa gre gelenekten kopu, ncelikle dil dzleminde olmaldr. Levinas, felsefesinin balang ve en temel noktas olarak kabul ettii tekiyle gerekleen etik ilikinin dilini, Bat metafizii ve ontolojinin dilinden kurtarmann gerekliliine inanr. Levinasa gre,

aynlatrmann balad ve iddetinin en youn hissedildii alan dildir. Gelenekten kopu, dilin yan sra, felsefe yapma yntemleri iin de geerli olmaldr. Levinas, bu bakmdan gelenekle hesaplamasn, Husserl fenomenolojisi ve Heidegger ontolojisini eletirerek srdrr. Her iki dnrn de aynlatrmann mant iine dtklerini iddia eder. rnein Levinas, kendi etik anlay iinde temellendirdii sorumlu znenin, ncelikli olarak Husserldeki aknsal ben ve Heideggerdeki Dasein ile farkllna vurgu yapar. Benzer ekilde, tekinin yz ile karlaldnda, bilme temelli fenomenolojik yntemin ilemediini veya yetersiz kaldn syler ve tekinin yznn bir fenomen olmadna iaret eder. Levinas, yz yze karlamay ilk felsefenin kurulaca bir snr noktas, ya da durumu olarak ele alr. Bilme ve dnme bu noktadan sonra balayacaktr. 11

Levinas, Heideggeri de toplumsal bir aynlk olarak grmesinden ve bu toplumsal oluturan insanlarn farkllklarn grmezden gelmesinden dolay eletirir. Her ne kadar Dasein Varlk ve Zamanda (Being and Time; Sein und Zeit) tekilerle birlikteliiyle de ele alndysa da, Heideggerin ilgisi birincil olarak tekilere deildir. tekilerle bir arada olmak (being-with-others), Daseinn gndelik yaantsnda varolan eylerle ilikilerinden herhangi bir tanesidir. Heidegger iin teki herhangi bir varolan-eyden farkszdr. Dasein, insani olan her eyden uzaktr ve sadece Varlk problemi iinde ele alnr. Bu yzden, Levinasa gre Heideggerin felsefesinden bir farkllklar etii tretilemez. Levinas, Bat felsefesi geleneini eletirmekte sadece Husserl ve Heideggerle de snrl kalmaz. Gelenein tamamnda aynln farklla, ontoloji ve epistemolojinin etie baskn geldiini dile getirir. Levinasn gelenekle hesaplamasna ileride daha detaylca deinilecektir. Levinasa olan ilginin artnda byk katks olan Derrida, sklkla Levinas yeniden ve yeni kavramlarla okumaya giriir. Levinas hakknda yazd ilk makalesi iddet ve Metafizikten sonra, Levinasn lmnn ardndan yazd ve 1997 ylnda yaynlanan Emmanuel Levinasa Veda (Adieu to Emmanuel Levinas; Adieu Emmanuel Levinas) bu okumalardan bir tanesidir. Derrida, Levinasn en temel eserlerinden olan Btnlk ve Sonsuzdan ald konukseverlik (hospitality) kavramndan yola karak, hem yeni bir Levinas okumasna giriir, hem de radikal bir etik ve siyasetin, Levinas felsefesinin kavramlar kullanlarak tretilip tretilemeyeceini inceler. Bir anlamyla Derrida, yapskmcle (deconstruction)

12

sklkla yneltilen etik ierikten yoksun olmak sulamasnn yantn Levinas felsefesinde arar. Derrida, yapskmle bir taraftan tutarllk iddiasnda bulunan felsefi dizgeleri eletirirken ve her trl temellendirmenin bir eyleri ya da bir tekiyi gz ard ettiini savunurken, dier taraftan da, Levinas felsefesini yorumlayarak, gz ard edilenlerin de iine alnabildii bir etik ile yapskm rttrmeyi amalar. Levinasa olan ilgi sadece Fransa ile de snrl kalmaz. Hem yapskmcln ABD ve ngilterede yaygnlamas, hem de benzer etik araylarn bu lkelerde de gndemde olmas, Levinasa olan ilgiyi arttrr. Simon Critchley ve Robert Bernasconi bata olmak zere, ngilizce konuulan lkelerdeki akademisyenler arasnda da Levinasa olan ilgi, hzla artmaktadr. Kanmzca bu ilgi uzun sre kalc olacaktr. Levinas felsefesi yeniliki fikirleri ile sadece 20. Yzyla ait geici bir dnce akm deildir. Aksine, glerle, kreselleme ile, farkl kltrlerin i ielii ile hzla dnen dnyamzn bir aradala dair sorunlar iin zm olanaklar tamaya ve gncelliini korumaya devam etmektedir. 1.4 Tezin erii ve Ele Alnacak Sorunlar: Bu tezde, ele ald sorunlarn nemi ve aciliyeti nedeniyle felsefe gndeminde hzla yukarlara tanan Levinasn felsefi dncesinin temelini oluturan etik zne ve bu znenin tekiyle ilikisi eletirel bir bakla incelenecektir. Tezin amac, bir taraftan Levinas felsefesinin temel kavramlarnn ve ynteminin tartlmas iken, dier taraftan bu yapda karlalan sorunlar aa karmaktr. ncelikli olarak 13

Levinas felsefesinin merkezinde yer alan etik zne ve teki arasndaki ilikinin ancak Tanrdan yola klarak kurulabilecei iddia edilecektir. Levinasn sekler bir okumasnn, etik ilikinin temel varsaymlar ve sorumluluk fikri ile eliecei savunulacaktr. Bunun yan sra, merkezinde Tanrnn olduu bir felsefe, doal olarak ontolojiden ve teolojiden syrlamaz. Bylece Levinasn eletirdii ontolojinin tam da ortasna dt gsterilecektir. Bu fikir erevesinde temel olarak tezde ele alnacak sorunlar iki ana balk altnda toplanmtr: 1. zneye dair sorunlar:

Bu kapsam altnda, Levinas felsefesindeki etik zne tasarmna ikin bir sorun olarak grdmz tekiye kar sorumluluun kayna sorunu ele alnacaktr. Bencil beni etik zne yapan, tekiye kar kaamayaca bir sorumluluktur. Levinas felsefesinin en temel varsaymlarndan birisi olan bu iddia, sorumlulua dair iki farkl yoruma olanak tanr: Sorumluluk, ya teki tarafndan seilmilik sonras bir dayatmadr ve kanlmazdr, ya da bencil dnyasnda yaayan benin tekiyle karlamas sonucunda vicdanndan aa kmaktadr. Her iki yorum da, yukarda belirtildii zere, merkezde bir Tanr kavram olmadnda ve sorumluluun bir Tanr buyruu olduu kabul edilmediinde, Levinasn felsefesinin btnl iinde elikilere yol aar. Bir baka deyile, sorumluluk sahibi zne tanm bizi bir kaynaa (origin) ynlendirir. Bu kaynak ister bir Tanr olsun, ister vicdan olsun, Levinas bu noktada yeniden ontolojinin iine dmektedir. nk ya Tanrnn varl, ya da Tanr tarafndan verili bir vicdan etik karlamay ncelemektedir.

14

2.

tekiye dair sorunlar:

kinci olarak, tekiyi eriilemez, tanmlanamaz ve tematize edilemez mutlak bir bakalk olarak tasarlayan Levinasn, etik zne ile tekiyi nasl ilikilendirecei sorunu ele alnacaktr. Buradaki temel problem, tekinin mutlak bir bakalk olarak tasarlanmasnda, zaman zaman Levinastaki Tanr dncesinin gz ard edilmesidir. Levinas felsefesinde, ben ile tekinin karlamas, her trden aynlk zemininden bamszdr. Bu karlama ayn zamanda, anlamlandrmann da balad andr. yle ki, madem anlamlandrma karlamayla balamaktadr, o halde dnme, anlama ve bilme de bu an takip eder. Bu, yle radikal bir deneyimdir ki, bunu nceleyen herhangi bir ortaklk ya da iliki dzlemi yoktur. Bu noktada akla: hemen u soru gelir; mutlak bir bakalkla benin karlamas nasl mmkn olabilir? Ben, tekinin yzn nasl tanr? Herhangi bir ortaklaalk zemini olmakszn bir iliki nasl mmkn olabilir? Levinas iin bu sorunun yant tekinin yzndeki Tanrsal Szde gizlidir. tekiyle, tpk sorumluluk maddesinde de ele alnaca gibi Tanrsal bir ba olmad taktirde, ben herhangi bir iliki kuramaz. Biz, karlamay olanakl klann Tanr olduu gereinin Levinas yorumcularnca ihmal edildii kanaatindeyiz. Levinas, kendi felsefesinin merkezinde byle bir Tanr fikrinin olduunu hibir zaman reddetmese de, onun ateistik veya sekler yorumcularnn Tanrdan arndrlm bir Levinas felsefesi yorumu yaparken, kanlmaz olarak bir amazn iine dtklerini dnyoruz. Tezde bu dnce de savunulacaktr. Tm bu iddialarn temellendirilmesinde, ilk olarak, yukarda da belirtildii gibi, Levinas yorumcularnn, onu yorumlarken felsefesinden her trden teolojik imay 15

kartmalarnn bir yanl olduunu ve bunun Levinas felsefesinin btnlne zarar verdiini ispatlamaya alacaz. Yukarda iki balk altnda zetlenen sorunlarn hepsinde, arka planda bu eksik okumann olduunu dnmekteyiz. Ancak, teolojik kavramlar kartlmasa da, bize gre, Levinasn felsefesi kendi eletirdii Aynnn mantnn iine dmektedir. Tezde bu iddiay da ele alacaz. Tez, giri blm dnda be ana blmden oluacaktr: kinci blmde, Bat felsefesi gelenei iinde, belli bal baz dnrlerde zne ve tekinin ve bakaln nasl ele alndna ksaca deinmeye alacaz. Bu blmn Levinasn kendi kavramlarn olutururken, hangi sorunlardan yola ktnn anlalmas asndan yararl olaca kanaatindeyiz nc blmde, Levinas felsefesinin genel yaps ele alnacak, Bat felsefesi gelenei iinde sorunlu bulduu noktalara deinilecektir. Bu blm, Levinas felsefesine bir giri amac tamaktadr. zellikle onun ontoloji eletirisi burada ele alnacaktr. Bunun yan sra, tezde ele alnacak problemlerle ilikili olarak, bata var [il y a], Bakas, teki, syleme [saying], sylenen [said], ihtiya [need], arzu [desire], yz, sonsuzluk olmak zere, Levinas felsefesinin en temel kavramlar detayl bir ekilde ele alnacaktr. Gene bu blmde, varln farkl yaps (var, hipostaz ve etik zne) arasndaki geiler ele alnacaktr. Bencil dnyas iine gmlen bir benden, tekiyle karlama sonucunda nasl etik bir znenin olutuu da gene bu blmde incelenecektir

16

Drdnc blmde, yukarda ksaca deinilen sorunlar detaylandrlacak ve tartlacaktr. Levinasn kendi metinlerinden, bu sorunlarla ilikili rnekler verilecektir. Beinci blmde ise, sorunlarn temelinde Tanr dncesinden arndrlm bir Levinas okumasnn yatt ispatlanmaya allacaktr. Bylelikle tezin ana sorunsal ortaya konmu olacaktr. Sonu ksmnda ise, sorunlara ve sorunlarn kaynaklarna dair tezde gelitirilen fikirlerin bir muhasebesi yaplacak, tezin iddia ettii argmanlarn neminden bahsedilecektir.

17

Tarih Boyunca zne ve teki: Bu blmde, tezin temel kavramlarndan olan zne ve znelliin Levinas

felsefesine gelene kadar Bat felsefesi tarihinde hangi yollar izlediine ve hangi amazlarla karlatna bakmaya alacaz. Bu alma bir felsefe tarihi almas olmadndan, burada deinilecek olan dnrler ounlukla Levinasn dnsel geliiminde, ortaya attklar sorularla veya dnceleri ile, dorudan ya da dolayl olarak etkili olanlarn arasndan seildi. Ancak bu dnrlerin zne ve znelik kavramlarn ele allar incelenirken, kanlmaz olarak bunlarn son derece derinlikli felsefelerini sadece zetlemek durumunda kalacaz. Temel amacmz, kendine has bir zne kuramna sahip olan Levinasn, Bat felsefesi geleneindeki hangi sorunlar zmeyi hedeflediini aklayabilmektir. Bunun yan sra, Levinasn Bat felsefesi tarihindeki yerini daha iyi anlayabilmek iin onun felsefesinin en temel ikinci kavram olan tekinin de felsefe tarihinde ekilleniini incelemek gerekmektedir. Levinas phesiz ki tekiyle iliki iinde oluan bir zne kuramn savunan tek dnr deildir. Bu kavrama Levinasn katt zgn anlamn daha iyi anlalabilmesi iin dier dnrlerde teki kavramnn nasl ele alndna da ksaca deinmek gerekmektedir. Bu blm Bat felsefesinin babas saylan Platonla balayacak. Onun modern anlamda bir zne kuram bulunmamakla birlikte, dealar retisi ile iliki iindeki insan tasavvuru ve bilgi sorununa yaklam modern zneye dair ipular tamaktadr. Platonu takiben, onun dncelerinin Ortaaa tanmasnda son derece etkili bir dnr olan ve Yeni-Platonculuk retisinin kurucusu saylan

18

Plotinosun z-bilin kavramnn nasl ele alnd anlatlacak. Bunun yan sra, Plotinosun, insan Bire balayan Ruh dncesine de deinilecektir. Ortaa felsefesi, tanrbilim ile felsefenin uzlatrlmas abalar ile ekillenip, arlkl olarak Tanrsal olan bilme, Tanr buyruuna uygun yaama gibi konu balklar altnda ilerlese de, Antik Yunan felsefesiyle derin balar iermektedir. Hristiyan dnce dnyasnn en byk isimlerinden Augustine, kimilerince bireyin ie dnk bir ekilde kendisini sorgulamasnn ilk rneklerini verdii iin varoluuluun babas saylr. Bu ie dn, ayn zamanda Tanr buyruu ve yasalar ile bireysel yaantnn nasl uzlatrlacann sorgulanmasn da ierir: Her eye kadir bir Tanr ile bireyin zgr istenci nasl birbiriyle elimeden bir arada olabilir?, Bireyin sorumluluu nerede balar? gibi sorulara yant aramas ile felsefe tarihinde kendisine nemli bir yer edinir. Modern znenin kurucusu olarak kabul edilen Descartes, zneden yola kan, mutlak bilginin tm dayanan insanda bulan ve gnmze kadar etkisini srdren bir anlayn temellerini atar. yle ki, 20. Yzylda zneden bahseden her dnr, yle ya da byle Descartes felsefesi ile iliki kurmak zorunda kalr. Hume, Descartesa bir yant olarak, alglardan bamsz, her tr kesinliin temellendii bir ben anlayn reddeder. Onun radikal fikirleri, znenin d dnyadan bamsz olabilirliine dair phelerin ilk rneidir. Descartes ve Humeun bir sentezini yapmaya girien Kant, bilginin snrlarn izmeye alrken, zne artk edilgen bir ekilde d dnyay alglamak yerine, etken bir ekilde algy ekillendirmektedir. Zaman ve uzaydan bamsz algnn 19

olanakszl ve algy belirli bir forma sokan kategoriler fikri, Hegeli de etkiler. Ancak Hegel, bilmenin snrlarn tarihle sentezler. Tarihsellik, insan dncesinden etkinliklerine kadar her eyin belirleyicisidir. Bilme ve bilen zne, iinde bulunulan tarihsel konumdan bamsz dnlemez. Tarihin tm ak atmalar ve bu atmalarn bir eree doru ilerleme iinde zlmesiyle formle edilir. 20. Yzyla gelindiinde, bir yanda insan ve bilin merkezli felsefeler varken, dier yanda bu anlaya kar, zne ve nesne ayrmn yadsyan yepyeni dnce akmlar yeermektedir. Fenomenolojinin babas Husserl, d dnya ile bilin arasndaki ilikiyi yepyeni bir ilkeyle ele alr. Ynelimsellik adn verdii ve Brentanodan dn ald bu ilkeye gre bilin, tek bana ve bir ierikten bamsz bulunamaz, fenomenolojinin slogan olan szcklerle sylersek: Bilin, mutlaka bir eyin bilincidir. Husserl fenomenolojisi ile birlikte bilin ve d dnya arasndaki snr izgisi ortadan kalkar. Bilin zaten d dnya ile ben arasndaki kprdr. Husserle gre, d bilin ieriklerinin titiz bir ekilde ele alnmas bizi kesin bilgiye ulatracaktr. Heideggerin, bilme ilikisi ile temellenen, insan merkezli ve zne-nesne ayrm ile rlm her trl yaklam eletirmesi felsefeye yepyeni bir soluk getirir. te yandan, her ne kadar kendisini Heideggerin bir devamcs saysa da, hmanist bir felsefe gelitirmeye alan Sartre, Hegeldeki gibi tekiyle atma iinde ele alnan zneyi, Husserl ve Heideggerin felsefeleri ile badatrmaya alr. Bat felsefesinin ok da bilmedii topraklarda, Einsteinn izafiyet kuramndan, Buberden; Heideggerden ve Yeni-Kantlktan etkilenen, roman kuram

almalarnn iinden tekiyle iliki iinde bir zne kuram da ortaya kartan 20

Bakhtin de, bu blmde ele alnacaktr. Bakhtin, ben-teki ilikisini bir tekillik olarak ele almasyla Levinasla benzerlikler tar. Fransz psikiyatrist Lacan da zneyi, benin dnda olanla karlama sonucunda kurmas nedeniyle bu blmde ele alnacaktr. Tek tek bu dnrleri incelemeden nce, zne kavramnn etimolojik geliimine dair de ksa bir ka not dmenin yararl olacan dnyoruz. Heidegger, son derece iyi bildii Antik Yunan dncesinin erken dnemlerinde insann bir Benzne [I-subject] olarak tasarlanmadn savlar. (Alntlayan: Inwood, 1999: 203) Ancak, szcn kkenleri konusunda bizi gene de Antik Yunan dnce dnyasna tar. zne szcnn karl olan Almanca Subjekt ve ngilizce Subject szckleri, Latince subiectum ya da sub-iectumdan tretilmilerdir. Kabaca bu szck, bir dayanak ya da temel anlam tar. (Inwood, 1997: 166) Szcn antik Yunancada karl hypokeimenon ya da hupokeimenon3dur. Critchleye gre, hupokeimenon, bir tz ya da dayanaktr. Hule [madde] ile aynlklar tayan ve deimeyen eydir. (Critchley, 1999b: 51) Heidegger, hypokeimenonun Latinceye subiectum olarak evrilmesinin nemine dikkat eker. (Heidegger, 1973: 27) Szck, bu eviri srasnda her eye uygulanan bir szck olmaktan kp, zellikle Hristiyanln ykselmesi ile birlikte her eyin merkezine alnmaya balanan insana atfedilen bir anlam kazanr. (Wood, 1997:167) Heidegger, bu insani anlamn kazanlmas srecindeki nemli bir baka admn usun dayanak olmaya balamas olduunu syler. (Heidegger, 1973: 29) leride de greceimiz gibi, insan bir dayanak olarak kurmann ilk admlar Descartes ile balar. nsani bir dayanak
3

Szck, kimi kaynaklarda hypokeimenon (rnein Heidegger, 1973) , kiminde ise hupokeimenon (rnein Critchley, 1999b) olarak yazlmtr.

21

fikrinden vazgemenin grelilie ve dayanakszla sebep olaca korkusu ile, insann byle bir dayanak olma yetisinden yoksun olduu fikri arasndaki atma gnmze kadar gelmitir. 2.1 Platon: Modern zneye ait bilme, anlama, sorumlu olma, ahlakl olma gibi eylemlerin felsefi sorgulamalarnn tarihi Antik Yunanda balar. Sokrates ile birlikte insann dnya zerindeki etkinliklerinin sorguland, erdem, iyilik, gzellik gibi kavramlarn insan yaamna k tutmak iin ilendii dnem, rencisi Platon ile dorua ular. Platon, insan yaamndaki iyi, gzel ve doru kavramlarn tek bir evrensel yapda ele alr ve tm bunlar bilme ile ilikilendirir. Theaitetos diyalou bize Platonun bilgi kuramna dair en ok ipucu veren eserdir. Bu diyalogda Sokratese bilginin ne olduunu sorgulatan Platon, btn yaptlarnda olduu gibi bunda da evrensel olann peindedir. Metin evrensel bir bilgi kuramnn olanaklln ispatlamaya alr. Herhangi bir eye ait ne sorusunun yant hibir biimde bu dnyaya ait, geici, deiken ve srekli ak halindeki varlklarla ilikili olamaz. Bilgi, Platonun dncesinin en temel unsuru olan dealarla iliki iinde ele alnr. Theaitetos, bilginin alg ile zde olduunu iddia eder. (Platon, 1995, Theaitetos: 151d-e) Platon, Sokratesi konuturarak ona, bilgiyi alg ile zdeletirme fikrinin aslnda Protagorasn insan her eyin lsdr dncesi ile ayn olduunu syletir. (ibid: 152a-b) Bu tanmlama, kiiden kiiye deien, her insann algsna baml, dolaysyla greli bir tanmlamadr ve eer bu doruysa herkes algs 22

dorultusunda bilgiye sahiptir. Oysa, bu genel geer bir bilgi tanm olmaktan ok uzaktadr. (ibid: 152 b-c) Platona gre bilgi duyusal alg ile elde edilemez, dolaysyla mutlaktr ve varolana ilikindir. Alg yanltcdr, bizi doru bilgiye tayacak ey anlktr. Bilginin alglardan bamsz olmas fikri, gnmzde de gncelliini korumaktadr. Metinde Sokratese syletilen u szler, insann bilgiye dair bir lt olamayacan anlatmaktadr: O halde stadna, hakl olarak, unu syleyebiliriz: Bir insann baka bir insandan daha bilge, daha bilge olann da ls olduunu kabul etmesi gerekir, fakat ben ki hibir ey bilmem, her ne kadar yukardaki savunma sylevim, deta kendime karn beni zorla l klyorsa da, bir l olmama hi de gerek yoktur.(ibid: 179b) Platona gre, eer Sofistlerin iddia ettii gibi bilgi duyusal alg ile elde ediliyor ise, grme duyusu bize grdmz nesnenin bilgisini verecektir, bu da grme ve bilme arasndaki ayrm ortadan kaldracaktr. O halde grnenler bilinecek ancak grme gerekletirilmediinde bilme ortadan kalkacaktr. Bu iddiaya gre hatrlanan eyler grlmediklerinden dolay bilinemezler ve dolaysyla hatrlamann kendisi de bilgi olamayacaktr. (ibid: 164b) Platon iin, diyaloglarda ska kulland Sokratik dourtma yntemi bilginin hatrlatlmasndan baka bir ey deildir. Ruh ve beden ayrmn kabul eden Platona gre, ruhun beden ile birliktelii ncesinde ruh, dealar dnyasnn bilgisine sahiptir. Fakat ne zaman ki ruh bedenle birlemitir, bundan sonra dealar dnyasna ilikin bilgi artk bellein derinliklerinde kalmtr ki bu da ancak dourtularak hatrlanacaktr. Dourtma ynteminin en bilinen rnei Menon diyaloudur. Ad geen diyalogda eitimsiz bir kleye, bir geometri problemini derinlerdeki bilginin 23

dourtularak hatrlanmasyla zdrmtr. Dolaysyla Sofist dncede reddedilen hatrlama Platoncu dncede evrensel bilgiye ulamann yollarndan biri halini alr. Theaitetos diyalounun ilerleyen blmlerinde bilginin alg dnda ne olabilecei sorusu sorulur ve Theaitetos tarafndan bu soruya verilen ikinci yant, bilginin doru san olduudur. (ibid: 187b-c) Oysaki Sokratese gre san, beraberinde pheyi de tar. Doru ya da yanl olsun her durumda kesinlikten uzaktr ve her durumda doru olma ya da olmama durumunu iinde barndrr. San, bilgi olmakszn da doru olabilir, bilgiye ait olmayan doru ayn biimde yanl olma olasln da beraberin tar. Sokrates, Theaitetos diyalounda unlar sylyor: Protagoras btn insanlarn sanlarn doru olarak kabul ederse, o halde, kendi sans hakknda baka bir gre sahip olanlara, yani onun yanldna inananlara hak vermi oluyor. (ibid: 171b) Sanlar da tpk alglar gibi grelidirler ve mutlak bilgi ile ayn ey olamazlar. Theaitetos diyalou bilginin ne alg, ne de doru san olduu dncesiyle sonlanr. (ibid: 210b) Platona gre, gerek bilgi deiimin olduu bu dnyaya deil, evrenselin bilgisini veren dealar dnyasna aittir. Duyulur varlklar, evrensel olmaktan uzaktrlar. Bunlar yalnzca evrensel kavramlardan pay alan, onlarn birer yansmalar, birer temsilidirler. Felsefe tarihini, apaktr ki, yzyllar boyunca megul edecek pek ok sorunun temelleri, Platonun diyaloglarnda atlr. Yukarda bahsi geen bilgi teorisi, d

24

dnyann bize doru bilgiyi vermek iin yeterli olup olmad sorunundan, alglarmzn neyi, nasl temsil ettii sorununa kadar pek ok sorunu ierir. Daha nce de sylendii zere, bilgiye her ne kadar alglar veya sanlarla ulalamyorsa da, bilgiye bizi yaklatracak ey anlktr. Ancak anlk, bir bene, bir zneye ait, znel bir anlk deildir. O sadece hatrlatma yoluyla bizi doru bilgiye ulatracaktr, evrensellikle aramzdaki bir kprdr. Alglarmzn gvenilmez olduunu syleyerek Platon, bireysel olann yerine evrensel olann yelenmesinin temellerini atar. Evrensel dorular, dnyadaki yanltc grntlerinden bamsz olarak, deimez olarak dealar dnyasnda dururlar. Platon, eylerin znn dealar dnyasna ait olduunu sylerken (Platon, 2001: 76e), bu dnya ile kpr vazifesi gren anlk ona gre ruhla ayn eydir. Ruh, beden gibi bozulmaya, zlmeye ak deildir. Ruh her zaman ayn kalrken, beden yalanr ve dalr. Ruh Tanrsal olana, beden ise lml olana aittir. (ibid: 80a-e) Platonda, insann ruhla ilikisi, hem insann bir te dnya ile bann kurulmas, hem de insann znn, evrenselle ilikili olmas dncesi ileride Hristiyan felsefesinde Tanrsal olanla insan arasnda kurulacak bada da kullanlacaktr. 2.2 Plotinos ve Yeni-Platonculuk: Hristiyan dnyas zerinde, hem tektanrc bir kuramsal ierii, hem de Antik Yunan felsefesinin bir devam niteliinde olmas bakmndan son derece etkili olmu 25

olan Yeni-Platonculuun babas saylan Plotinosta da, Platonda olduu gibi gene dnlr dnya ve duyumlar dnyas ayrmna rastlamaktayz. Bu iki dnya arasnda kademeli bir gei tasarlayan Plotinos, kademelerin en stne tek bir Tanry antran Biri yerletirir. Bir hereyin ve dolaysyla kendi altndaki kademelerin de dayanadr. Bir (Hen), akn, aklla kavranamayan, anlalamayan, hibir nitelik yklenemeyen nedendir. (otuksken ve Babr, 1993: 38) Plotinos, son derece zgn bir ekilde Birin altndaki ikinci kademede zne ve nesne ayrmn artracak bir ayrm yapar. yle ki bu kademe, yani Logosta, dealar ve dealar zerine dnen Nous bulunur. nc kademede ise bedene can veren ruh vardr. Onun altnda cisim ve daha da altta madde bulunur. (Timuin, 1992: 226-227) Bu kademelerin oluumunda her ne kadar treme yukardan aa doru olsa da, aadan yukarya doru ykselme olana da bulunur. Bir, Nous ve dealarn zerinde bulunarak aslnda, zne ve nesne ayrmnn da zerindedir. Bu nedenle de bir z-bilin halidir. Daha alt kademedekilerin ykselmesi, hep ona doru bir ynelmeyle olur. Yukardan aaya doru oluta ise, oluan, olutuu nesneden ayr bir biimde oluurken, oluturan neden, kendinden bir ey yitirmez, kendinden bir ey eksilmez. Oluan nesne kendini oluturan nedenden koparamaz, ona bamldr. (otuksken ve Babr, 1993: 39) nc kademedeki ruh, iine girdii bedenden farkl olarak deimez, ayn kalr. Oysa beden deiim iindedir. Ruhlarn hepsi hipostaz ruhtan trerler. (Emilsson, 1998: 4) nsan, bu kademeli tasarmda, Bire ulamak ister. Buradaki kademeli ykseli retisinin benzerleri, gnostiklerden Pisagorculara kadar pek ok dnsel akmda, 26

Hristiyanlkta ve dier tek Tanrl dinlerdeki tarikat retilerinde de grlebilir. Byle bir kademeli gei ieren anlayla, hem akn Tanr ile insanlar ve doa arasnda bir ba kurulmu olur, hem de insann Tanrya ynelmesi gerekelendirilir. Dnlebilir dnyaya ait olan ruh, beden ile Nous arasndaki balant noktasdr. Ruhun, Nousta, Plotinosun, bazen gerek benlik ya da gerek insan olarak adlandrd bir dayana vardr. nsan, hem bir ruha sahip olmas, hem de bedeni olmasndan dolay, dnlebilir dnya ile duyumlar dnyasnn snrndadr ve her ikisine de ynelebilir. Felsefe, dnsel dnyay seenlerin arnma ve ykselme aracdr. (Emilsson, 1998: 6) Bu kademeli ykseliin sonunda u durumlara eriilebilir: 1. Ruhun ykseliinin baarl olmas halinde, insann kendini bilmesi,

bir z-bilince erimesi mmkn olur. 2. Bu kendini bilme hali, ayn zamanda dealarn bir btn olarak

bilinebilmesini salar. (ibid) nsann kademeli olarak z-bilincine ulamas, felsefe tarihinin gndemini, Plotinostan sonra da megul etmeye devam eder. Platonla birlikte Plotinus, bu bakmdan iki ayr dnyann (dnlebilir ve duyumlanabilir) arasnda bilgi yoluyla balantnn kurulabileceine ve dahas, bu ikiliin yaratcs olan ilk sebebe ulalabileceine dair pek ok retinin temelini atmlardr. nsan, ruhu ile ve bilgi yoluyla, iinde bulunduu ve daha aada olan dnyevilikten kurtulabilir, onu aabilir. Bilme, insan hem doru yola kartr, hem de kendi zne ulatrr. Kendi zne erien insan, zndeki Mutlak ve deimez olanlar da bilebilir. 27

2.3

Augustine: Descartestan yaklak 1250 yl nce yaam olan Saint Augustinein felsefesi

adeta Kartezyen pheciliin bir nceli gibidir. Her ikisinin de temel dayana phe edilemeyecek bir dorunun varldr. leride de aklanaca zere, Descartes, phe edemeyeceim yegane ey, phe etmemdir derken, ulat bu son ve phe edilemez noktaya, her eyden phe ederek ulamtr. Augustinee gre ise, aldanmak varolmann basit bir kantdr. Varolua dair temel dayana Tanr dncesi olan Augustine, phe etmenin kendisinin bile Tanr tarafndan yaratlm olmann kant olduunu ne srer. (Gkberk, 1990: 153) yle der: Onlar Peki ya aldanyorsan? deyip itiraz ederler. Aldanyorsam, varm. nk varolmayan biri, aldanamaz. (Alntlayan: Cevizci, 2001: 53) Ortaa felsefesinin hemen her felsefi akmnda Tanrnn varlnn merkezde olduu dnlrse, bu dnemin en temel problemlerinden birisi bu her eye kadir yaratc karsnda, kulun yaamsal faaliyetlerinden ne derecede sorumlu ve zgr olduu sorunudur. Tanr tarafndan yaratlan ve yine onun tarafndan kaderi izilmi olan insan, gnahlarndan nereye kadar sorumludur? nsann yapp ettikleri kendi karar mdr, yoksa Tanr tarafndan izilmi gelecek, insann doru ve yanllar yapmasna olanak tanr m? Tanrsal bir dzende insani kararlara yer var mdr? Augustine zgr isten kavramn felsefe tarihinde ilk ele alanlardan birisidir: Ortaa felsefesinde ve modern felsefede nemli olan isten kavram, istencin bir edimi olarak irade fikri de dahil olmak zere, Augustine tarafndan bulunmutur denebilir. Platonun beni us, ruh ve arzu olarak e blmesi, istencin kendi bana ayr bir yeti ya da bir g olabilmesi iin herhangi bir alan brakmaz[...] (Matthews, 1998: 6) 28

Augustine, Tanrnn yarattklarnda kt olann, gnah olann nasl olanakl olduunu sorgular. Her eyi yaratan Tanr ise, ktlk de Tanrdan m kaynakldr? tiraflarda, teolojiyi yzyllarca megul eden ktlk sorununa dair unlar syler: Beni yaratan kim? Yalnz iyi deil ama iyiliin de kendisi olan Tanrm deil mi? Ktl istemem ve iyilii istememem nereden geliyor? Hakl cezalara arplmak iin mi bu byle oluyor? Ben ok tatl Tanrmn bir eseri deil miyim? Bu ac tohumlar kim iime ekti? Beni eytan yarattysa, o zaman eytann kendisi nereden geliyor? Bu iyilik melei kendi iradesiyle ald kt bir kararla eytan olmusa, peki o zaman onu eytana dntren bu kt irade nereden geliyor, nk o ok iyi bir Yaratc tarafndan tamamyla melek olarak yaratlmam myd? (Augustine, 1999: 142-143) Augustine, saf iyilik olan Tanrnn, ktln kayna olamayaca

dncesindedir. O halde her eyin yaratcs olan Tanr ktl neden yok etmez? (Augustine, 1999: 145) Sorgulamasn, bata da belirttiimiz zere, zgr isten ile ilikilendirir. Buna gre ktlk, Tanr tarafndan yaratlan zgr isten iin gereklidir. nk zgr istencin sahibi ruh ya da anlk, hep iyilik iinde olsayd, zgrln ya da seimin bir anlam olamayacakt. Augustine, her ne kadar btn varolanlar, Tanrdan dolay iyi olarak dnse de, ona gre anlk sahibi zgr insann gnahnn sorumluluu Tanrdan bamszdr. Bu konuda unlar syler: Nesneler var olduka iyidirler. u hlde, var olan herey iyidir; kkenini aramakta olduun kt ise bir tz deildir. nk bir tz olsayd, iyi olurdu. (Augustine, 1999: 154) O halde, ktlk, iyi olan tzden, yani btnden uzaklama, bu tzn eksilmesidir. Her varlk iyi olduundan btn daha iyidir, nk Tanr hereyi iyi olarak yaratt. (ibid) Ktlk, Tanrnn yaratt iyi dzenin bozulmas, tersine evrilmesidir. Bunun sorumlusu da insandr. Ktler, Tanrnn dzeninden uzakta, aada, kt olanda, iyiliin eksikliinde yaarlar:

29

Ktnn ne olduunu aradm ve onun bir tz olmadn kefettim, ktlk yce tzden, yani Tanrm senden yz eviren, bu iten zenginlikleri reddeden, daha aa seviyedeki eylere dnerek darda gururla iinen bir irdenin ahlk bozukluudur. (ibid: 156) yilik ve erdemlilik bizi Tanrya yaklatran yoldur. Augustine bunlar sylerken Platonun izinden gitmektedir. (bkz. Platon, 1995, Theaitetos: 176a-b) nsanlar, doalar gerei, zleri iyi olduu iin, mutlak iyiliin yolunu izlemek onlar mutlu eder: Ve sadece ben ve onu arzulayan birka kii deil; ama hepimiz, istisnasz hepimiz mutlu olmak istiyoruz. [...] Deiik yollarla arasalar bile herkesin ulamak istedii ortak bir ama vardr; o da sevintir. (Augustine, 1999: 156) nsan kendi bana mutlu olamaz. Mutluluk ancak Tanr katnda mmkndr. (Kent, 2003: 232) yleyse, insann yaamnda izlemesi gereken, z gerei izlemeyi arzulad yol, Tanr yoludur. Augustine, ada felsefe dnyasnda, znenin itkilerinden birisi olarak arzuyu yerletiren dnrlere, rnein Levinasa ve Lacana nclk etmektedir. []nsan mutluluu, eksikli ve kusurlu oluundan, sonlu oluundan dolay, tamamlanmak arzusuyla arar. (Cevizci, 2001: 65) Levinasta insan bencil dnyas iinde bir eksiklik iindedir. Benzer bir ekilde, Lacanda da insan, dnyaya gelii ile birlikte, bir eksiklik iinde yaamn srdrr. Bu eksiklii kapatma arzusu, yaamn en temel itkisidir. Augustinein formle ettii zgr isten problemi ve insann yaamsal itkisi olarak arzu, ileride de grlecei zere, Sartredan Levinasa kadar pek ok yirminci yzyl dnrn bile uratrmtr. Augustine, Tanrsal bir yasann ynetimi ile

30

bireyselin kesitii noktada insana belirli zgrlk payeleri bierek, insan merkezli felsefelere ncllk eder. 2.4 Descartes: Felsefe tarihine gnmzdeki hali ile modern zne fikrini sokan dnr Descartestr. Buna gre insan, doru yntemler izlerse matematiksel bir kesinlie eriebilir. Descartes, hem insan uslamlamasnn kesin bilgiye erimek iin yeterli olduunu savunmakta, hem de felsefe yapmann bir yntem sorunu olduunu dnmektedir. Bu amala da matematikte kullanlana benzer bir yntemi felsefe ve doa bilimlerinde uygulamay amalamaktadr. Descartesa gre maddi dnyay duyular ve matematiksel soyutlamalar yoluyla kavrarz. Duyular her zaman pheye aktrlar. (Sorell, 2002:11) O halde doru bilginin tartmasz kayna, ilk adm atan, matematiksel bir yntemle dnen ustur. (Caton, 1973: 30) Matematiksel yntem bilinenlerden bilinmeyenlerin tretilmesini salar.

Descartesa gre her problem, ister felsefi olsun, isterse doa bilimleri ile ilikili olsun, matematiin bilinenlerden bilinmeyenleri kartma yntemine uyarlanabilir. Bir baka deyile, yaamda doruyu ararken, sorunu adeta bir denkleme dntrmeyi nerir. Bylece denklemin zm sadece bir yntem sorunu halini alr: bilinenlerin tespiti ve arkasndan doru yntemle bilinmeyenlerin deerlerinin tespit edilmesi. (Sorell, 2002: 24-25) Descartesa gre us benin (cogito) usudur. Doru yntemin ilk adm evrensel bir ustan deil de, benin kendi usunda aranmaldr. Ancak, bu dnce btnyle 31

Tanrsaldan uzak deildir. Descartes, insandan yola kn metafizik bir dnce ile de rttrr. Buna gre, Tanr bizi yanltmayacak kadar iyidir. (Sorell, 2002: 69) O halde, doru bilgiye ulamak, insann kapasitesini aan bir ey deildir. Descartes, Sylemde, bireysel olan, toplumsal olandan ste koyar. Mademki yntem olarak matematiksel bir yntem seilmitir, o halde bu yntemi uygulayacak us, hassas bir alma iin dier insanlardan yaltlm olmaldr: Aklma gelen ilk dncelerden biri birok paradan oluan ve deiik ustalarn ellerinden kan yaptlarn ou kez zerinde tek bir bireyin yalnz bana alm olduu yaptlardan daha az eksiksiz olduuydu. (Descartes, 1998: 13) Bu bireysel yaltlmlkla hazrln yapt doru yntem, her tr d dnya deneyimini phe ile karlamakla ie balar. phe, genel bir problem zme ynteminin ilk adm olacaktr. Bu nokta tarihsel olarak keskin bir kopua iaret eder. Antik Yunan dncesinden beri gelenek, usun bir bene ait us olmasn kabul etmemitir. Platon ve Aristoteleste us, nesnel ve kutsal bir ustur. Oysa Descartesta, dnyay Tanrsal bir ekilde yneten, her eyin ilk nedeni olan bir us yoktur. (Caton, 1973: 34) Madem nesnel ve Tanrsal bir us yoktur, o halde Descartes, bireyin usundan yola kmak zorundadr. Onun felsefesinde Tanr merkezli bir dnten insan merkezli bir dne gei, Augustinedekine gre ok daha nettir. Kartezyen dncedeki bireysel usa gven sonsuz deildir, nk onda gemiin izlerine ve bu gemiten kaynakl nyarglara rastlanr. Usun ncelikli olarak nyarglarndan arndrlmas gereklidir. Yaplmas gereken, doruluundan emin olunmayan verileri phe ile karlayp, geride phe edilemeyecek yaln bir gerek kalana dek bu pheyi srdrmektir.

32

Metafizik Dncelerde, bu pheci yntemi uygulayarak kesin bilgiye ulama abasn, kurgusal bir yalnz kalma senaryosu etrafnda birletirerek aktarr. pheleriyle kt yolda vard ilk sonu phe ettiinden phe etmemesi olur. Varlan bu sonu filozofun ilk mutlak bilgiye ulamas demektir. Bylece dnr, dnyor olduundan ve dolaysyla da var olduundan emindir. (Descartes, 1967: 147) Aslnda Descartes iin bu nerme, somut herhangi bir eyin sonucundaki karmdan ok dolaymsz yaln, kesin bilginin kendisidir. (Gkberk, 1990, 263) Descartesa gre eit dnce vardr. Bunlardan birincisi renilen dncelerdir. kincisi, imgelem yoluyla hayal ettiim dncelerdir. ncs ise doutan gelen dncelerdir. Bunlar hi phesiz beni kesin dorulua gtrecek olan dncelerdir. nk daha nce de belirttiimiz zere Tanr aldatc olamaz, bu nedenle de doutan gelen dnceler Tanrdan geldii iin en gvenilir olanlardr. te ynteminin ana dokusunu da bu tr doutan gelen ve dolaysyla matematiksel bir kesinlik ieren dncelere ulamak olarak zetleyebiliriz. Descartes felsefesinde akla ve kesinlie doru yntemle ulalr. Descartes, hem insan anlndan yola kmas, hem de doruluu evrenselde aramas bakmndan Platonun yolunu takip eder. te bu insan merkezli felsefe, Bat felsefesinin en merkezdeki akmlarndan biridir 2.5 Hume: Kant dogmatik uykusundan uyandran ama te yandan kendisi bir Kant dman olan Deleuze etkileyen, Husserl gibi bir baka aknsal gelenek dnrn kendisine hayran brakan, dier taraftan analitik felsefe geleneinin temellerini att kabul edilen Humeun felsefe tarihindeki nemi sadece etkiledii dnrlerle snrl 33

deildir. Hume, dneminin en baskn felsefi akmlarndan biri olan ussalcl eletirip, onun yerine radikal bir grgclk nerirken, sadece Descartesn cogitosunun ussal yapsn eletirmekle kalmaz, ayn zamanda d dnyadan bamsz bir cogitonun olanaklln da sorgular. Hume, nsan Doas zerine Bir ncelemenin [A Treatise on Human Understanding] giriinde, temel amacnn, insan doasn deneysel veriler ve gzlem yoluyla inceleyen bir bilim ina etmek olduundan bahseder: []nsan doasnn ilkelerini aklamay ne srerken, gerekte bilimlerin hemen hemen btnyle yeni ve zerinde herhangi bir gvenlikle durabilecekleri bir temel zerine kurulmu tam bir dizgesini neriyoruz. (Hume, 1997: 41) nsan Anla zerine Bir Sorgulama [An Enquiry Concerning Human Understanding] adl eserinin ilk blm, iki adet metafizik yaklamn eletirisi ile balar. Birincisi, insan, arzular ve duygular btn olarak ele alan ve bunlarca ynlendirilen bir varlk olarak ele alan duyumsaylktr. kincisi ise, Descartes ile doruk noktasna ulaan, insan usunu ne kartan anlklktr. Humea gre anlklk, insan gereklikle balarndan kopartp, onu btnyle soyutlarken, duyumsaylk da, insan eylemliliinde usun roln grmezlikten gelir. Hume, bu ikilinin dnda dnebilmek iin ncelikle insan yetilerinin snrlarnn

aratrlmasnn gereklilii zerinde durur ve kendi felsefesini de bu temel zerinden ekillendirir. (Hume, 2000: 5) Bu amala, ayn eserin ikinci blmnde, bize d dnyaya dair bilgi salayan alglarn kkenlerini inceler. Buna gre alglar, duyumlar ya da dsal hisler ve derin dnme ya da isel hisler olarak iki ayr kkene sahiptirler. Alglar da, kkenleri gibi ikiye ayrlrlar: izlenimler ve bunlarn birer

34

kopyas olan ve bunlara gre daha zayf kalan ve izlenimlerden treyen dnceler. (ibid: 13 ve Hume, 1997: 546-547) Dnceler, izlenimler gibi yaln olmak zorunda deildirler. Bunlar, yer deitirerek ve hayal gc tarafndan dntrlerek daha karmak dncelere eriilebilir. Bylece, deneyimlemediimiz ve hatta olmayan eylere dair bile dnceler hayal edebiliriz. Gene de yaratclmzn ve hayal gcmzn snrlar deneyimlerimizle izilmitir. Eninde sonunda karmak dnceler, yaln

dncelerin birleiminden ibarettirler. Yaln dnceler de, deneyimden treyen izlenimlerin birer kopyasndan ibarettir. Dnceler birbiri ile birleebilseler de, karamazlar. zlenimler ise, bir araya gelip karmlar oluturabilirler ve bu karmlarn sonucunda yepyeni izlenimler ortaya kabilir. (Hume, 2000: 50) Hume, dncenin en yaln halinin bile, d dnyadan bamsz olmadn sylerken asl amac, Descartesn ussalcln eletirmektir. yle ki, dnyorum yleyse varm diyen cogitonun dncesi ne kadar dnyevi verilerden arndrlrsa arndrlsn, gene de deneyimlerden kan bir dncedir. Descartes, phe ederek arad mutlak bilgiye, tm deneyimlerden arndrlm bir dnen znede ulatn dnr. Oysa, bu znenin dncesi de deneyimden kaamaz, yle ki deneyimsiz bir uslamlamac, zaten uslamlamac olamaz [...] (Hume, 2000: 38n) Hume, dnceleri deneyimle ilikilendirdikten sonra, dncelerin ve

kavramlarn anlamlarnn sorgulanmasnda gene deneyime bavurur. Bylelikle yllar sonra zmleyici felsefe adn alacak akmn temellerini at sylenebilir. Hume, bir kavramn anlaml olabilmesi iin onun deneyimle ilikisini zmlemenin gerekliliini savunur. Buna gre, bir kavramn anlam, deneyimlenmi bir ierikle 35

ilikisine baldr. Felsefe tarihinin temel sorunlarndan pek ou, kavramlar kavramlarla aklamaktan kaynaklanmaktadr. Bu tanmlama dngsnden

kurtulmann yegane yolu, deneyime bavurmaktr. Bir kavram, eer karmak dncelere tekabl ediyorsa, bu dncelerin her birini, onu oluturan yaln paralara blmek gerekir. En sonunda, bu yaln dncelerin hangi izlenimlerden doduu aratrlmaldr: [D]nceleri ilgilendiren tm tartmalar bir karara balamada undan daha sevindirici hibir bulu yaplamazd: zlenimlerin her zaman onlara karlk ncelikleri vardr, ve imgeleme verili her dnce kendini ilkin karlk den bir izlenimde gsterir. Bu son alglar tmyle ylesine duru ve aktr ki, hibir tartmaya izin vermezler; ama dncelerimizin bir ou ylesine bulanktr ki, onlar oluturan anln bile tam olarak doa ve bileimlerini sylemesi hemen hemen olanakszdr. [...] Buna gre nerede bir dnce ikircimli ise, yazarn her zaman onu duru ve san klmas gereken izlenime bavurmas gerekir. Ve herhangi bir felsefi terimin ona ekli hibir dncesinin olmadndan kukulandnda (ok sk olduu gibi), her zaman sorduu soru ileri srlen dncenin hangi izlenimden trediidir. Ve eer hibir izlenim sunulamazsa, terimin btnyle imlemsiz olduu vargsn karr. (Hume, 1997: 547-548) Hume, tm yntemini izlenimlerle temellendirirken, apaktr ki izlenimlerin ve dncelerin insan anlnda ne ekilde birletii sorununu da zmek zorundadr. Hi bir genel ilke altnda toplanmayan, birbirinden btnyle bamsz izlenimleri bir arada tutan ban ne olduu, Hume felsefesi iin can alc nem tamaktadr. (ibid: 557 ve Hume, 2000: 17) zlenimler ve dnceler nasl oluyor da birbiri ile ilikili ve ounlukla arka arkaya dizilmektedirler? Ussalclkta olduu gibi, izlenimleri ve dnceleri bir araya getiren ilkenin us olduu sonucuna ulamak, Hume felsefesini yeniden Kartezyen felsefenin ynelimlerine yaknlatrr. Oysa bu yaklam Humeun btn felsefi abas ile elimektedir. Hume bu problemin stesinden dnceleri izlenimlere balayarak gelir. Buna gre dncelerimizi 36

birletiren teorik ya da ussal ilkeler deildir. Dnce, isel duyum yoluyla yeniden duyumlanan izlenimden baka bir ey deildir. Buna gre dnceleri bir arada tutan, onlar ilikilendirip birletiren adet arm (association) ilkesi sz konusudur: 1. Andrm: Bir eyin, bir benzerini veya sembolize ettii asln artrmasdr. rnein bir resim bize o resme sebep olan doay veya kiileri dndrr. (Hume, 2000: 17 ve Hume, 1997:557) 2. Bitiiklik: Bir eyin, hemen yan banda olan baka bir eyi artrmas ilkesidir. Bir yreden sz edildiinde, rnein St. Dennis bize Parisi dndrr (Hume, 1997: 557) veya bir binann iindeki bir daire bize bu daireye komu daireleri artrr. (Hume, 2000: 17) 3. Nedensellik: Bir eyi dndmzde, bunun yol aabilecei ya da buna yol aan eyleri de dnmemizdir. rnein, bir yaray dndmzde, onun yol aaca acy da dnrz. (Hume, 2000: 17) Bu ilkeler, dncelerimizin biricik balar olduu iin, gerekte bizim iin evrenin imentosudurlar, ve anln tm ilemleri, byk lde, onlara baml olmaldr. (Hume, 1997: 557) Nedensellik ilkesi, bu arasnda bizi hafza ve duyumlarmzn tesine tar, gemite yaadklarmzdan gelecee dair beklentiler tretmemizi salar. (Hume, 2000: 39) Gemi ve imdi arasndaki ba bu ilke ile kurulur. Buna gre Descartesn dnen cogitosu, tm deneyimden ayrtrlm uslamlama yoluyla neden sonu ilikileri kuramaz. Nedenselci uslamlama, a priori olarak var olamaz. Aksine,

37

nedensellik deneyimlerle kurulur. Nedenlerden sonu kartmak anln bir ilevi deildir: Bizi etkiyi karsamaya gtren ey usun nedende grd herhangi bir ey deildir. Byle bir karsama, eer olanakl olsayd, yalnzca dncelerin karlatrlmas zerine dayal olmakla bir tantlamaya varrd. Ama nedenden etkiye [sonuca] hibir karsama bir tantlamaya varmaz. Bunun yle bir ak tant vardr. Anlk her zaman herhangi bir etkinin herhangi bir nedenden doabileceini, ve aslnda herhangi bir olayn bir bakas zerine doabileceini tasarlayabilir: tasarladmz herey olanakldr, en azndan metafiziksel anlamda: ama nerede bir tantlama yer alsa, aykrs olanakszdr, ve bir eliki imler. yleyse neden ve etkinin herhangi bir birliktelii iin hibir tantlama yoktur. (Hume, 1997: 549) Humea gre, gemite bir ekilde arka arkaya olan iki olayn gelecekte de birbirini takip edeceinin ispat imkanszdr. Ancak, baz olaylar, baka bazlarn o kadar ok kere takip ederler ki, byle bir ispata ihtiya duymadan, iki olay arasnda neden-sonu ilikisi kurarz. Bu ilikiler, uslamlama yoluyla deilse, ne ekilde kurulmaktadr? Humeun felsefesinin en can alc ksmlarndan birisi de bu noktada ortaya kar. Hume, neden-sonu ilikilerini, birbirini takip eden olaylarn defalarca ayn sra ile tekrar etmesi sonucu, bunlarn birbirini takip ettii dncesinin bir alkanlk halini almas ile aklamaktadr. Hume, nedensellik ilkesini anla ikin veya metafizik herhangi bir ilke ya da z ile ilikilendirmek yerine, gene d dnya ile iliki iinde, deneyimle oluan bir tavrla aklar. (Hume, 2000: 36-38) Buna gre alkanlk, insan hayatnn en temel klavuzudur. (ibid: 38) Alkanlklar sayesinde, deneyimlerimiz bizim iin ie yarar bir hal alr. Onlarla, gemi deneyimlerimizden, gelecee dair beklentilerimizi oluturur, belirli koullarda, belirli eyleri takiben gene belirli eylerin oluacana inanrz. Belirli bir olguya ya da gerek bir varla inanma, hafzada ya da algda mevcut bir nesnenin, bu ve baka nesnelerle alkanlklar vastas ile birletirilmesinden tretilir. (Hume, 2000: 39) 38

Hume, zne szcn kullanmasa da, insan doas zerine altn ve bu konunun biliminin temellerini atmaya altn syleyerek, Bat felsefesi tarihindeki zne kuramclar arasnda nemli bir yere yerleir. ncelikle, aknsal felsefe geleneinin kkeninde yatan bilin, Hume felsefesinde ikincil nemdedir. Heideggerin, Daseinn dnya ile kurduu en temel ilikinin bilme ilikisi olmadn sylemesi gibi, Hume da insann eylemliliinde temel olann bilme deil deneyim ve deneyim sonucu oluan alkanlk ve inanma olduunu syler. nsan, ilk nce deneyimler, deneyimlerini birletirir ve bunlardan yeni deneyimlere dair bir ufuk sahibi olur, yeni deneyimlerin nasl olacana dair inanlar besler. zne bu hali ile doutan olmad gibi, herhangi bir metafizik ilkeden de temellenmez. zne, bu hali ile tamamlanm bir bende belirmez; srekli bir devinim ve deiim iindedir. Yukarda da bahsedildii zere, eylerin ve olgularn zdelii ve sreklilii ispatlanamazken ve bunlar bir arada tutan ilkeler gene d dnyann deneyimlenmesi ile oluuyorken, kiinin zdelii sorunu, yani bireyin tm bu olup bitenleri alglarken kendi ile zde kalmas, Hume tarafndan, nsan Doas zerine Bir ncelemenin I. Kitap, Blm IV., VI. Kesiminde detaylca ele alnr. Buna gre, kiinin zdelii tpk nedensellik ilkesi gibi, tantlanmam bir ekilde pek ok dnrce kabul edilen bir ilk ilkedir. (Hume, 1997: 235-236) Ancak, bu trden herhangi bir ben dncesi, Humeun kurmaya alt radikal grgclk ile eliir. Humeun bir kavramn anlamn aratrmak iin ncelikle o anlamn karl olan izlenimlere ulamann temel olduu bir zmleme yntemi nerdiini sylemitik. Ayn ekilde, bir ben dncesinin de hangi olgusal izlenimden kaynaklandn

39

bulmak, onun gerek ieriinin anlalmasn salar. Ancak ben, dier olgulardan farkl olarak, olgularn hepsinin ilikide olduu bir eydir. Eer herhangi bir izlenim kendi [ya da ben] dncesini ortaya karyorsa, o izlenim yaamlarmzn btn bir geei [course] boyunca srekli olarak ayn kalmaldr; nk kendinin bu yolda varolmas gerekir. Ama deimez ve duraan hibir izlenim yoktur. Ac ve haz, znt ve sevin, tutkular ve duyumlar birbirini izler, ve hibir zaman tm de ayn zamanda varolmazlar. yleyse kendi dncesi bu izlenimlerden herhangi birinden ya da herhangi bir bakasndan tretiliyor olamaz; ve buna gre byle bir dnce yoktur. (ibid: 236) Humea gre ben fikrinden her bahsettiimizde, aslnda sz konusu edilen d dnyaya ait bir tekil algdr. Hi bir zaman kendimi bir alg olmakszn yakalayamam (ibid) derken, beni, tekil alglarn birbirinden bamsz bir demeti olarak ele almaktadr. Alglar olmadan ben duyumsanamaz. Bu noktada, Humeun, yllar sonra Husserlin ynelimsellik ile kurmaya alt bilin ile d dnya aras ilikinin bir benzerini kurmaya alt dnlebilir. Husserl, bilincin daima bir eye dair bilin olduunu sylerken, Hume da, benin hep tekil alglarn bir demetinden te bir ey olmadn, mutlak ve kendi ile zde bir ben fikrinin bir yanlg olduunu syler. Her ne kadar Husserl aknsal bir benin varln kabul etse de, bilinci tek bana bir varlk olarak ele almayarak Humea yaklar. Gene Murphynin alntladna gre Husserl, Humeun nsan Doas zerine ncelemesini, saf fenomenolojinin ilk tasla olarak nitelendirir. (Husserlden alntlayan Murphy, 1980: 2) Hep metafizik bir ilke ile ilikilendirilerek ele alnan bilin ve ben, Humela birlikte d dnyann algsnn bir sonucu olmaya baladna gre Husserl bu szlerinde haksz saylmaz.

40

2.6

Kant: Bir nceki ksmda ele alnd zere, Humeun kartezyen gelenein takipilerine

ynelttii eletiriler, Kantn dnsel geliiminde son derece etkili olur. Kendi tabiri ile dogmatik uykusundan Humeun eserleri ile uyanr. Ussalclkla grgclk arasnda bir tr senteze girien Kantn felsefesinde us yine merkezdedir: Ancak Kant, Descartesn aksine, bilebileceklerimizin snrlar olduunu dnr. Kant, znde bir ve tek olan usu, ilgi alanlarna gre ikiye ayrr ve tm almalarn da buna gre dzenler. Bu ayrmn sonucunda ortaya kan salt us ve pratik us iki farkl alana k tutmay hedeflemektedir: Salt us, neyi bilebiliriz? sorusunu yantlamaya alrken, pratik us ne yapmalyz?a yant bulmaya alr. Bu iki us, ayr yasalara tbi olmakla birlikte ayn ve tektir. Newton fiziindeki kesinlie ve genellie olan hayranl, Kant metafizii de bir bilim olarak temellendirme abasna sokmutur. Kant bunun iin ncelikli olarak yarglar iki farkl kategoriye gre snflandrr. Bunlardan ilki olan a priori yarglar, deneye dayanmayan, saf akln birer rndrler. Dieri ise a posteriori yarglardr ve bunlar duyumlarla elde edilirler. Kant, bu iki yarg trnn yannda, nermeleri de ikiye ayrr: Analitik nermeler, znede var olan kavramn bilgisine yklemde ek bir bilginin verilmedii trden nermelerdir, yani zne, yklemde verilen bilgiyi de ierir. rnein, btn cisimler, meknda yer kaplar nermesi, cisim kavramnda meknda yer kaplama zelliinin bulunmas dolaysyla analitiktir. Bunlar bilgimize yeni bir bilgi katmazlar. kinci trden nermeler ise

41

sentetik nermelerdir. Bunlarda ise yklem zneye dair yeni bir bilgi ierir, ya da adndan da anlalaca zere, iki farkl kavramn sentezine olanak salar. A priori yarglar, hem genellik, hem de zorunluluk ierirler. Deneyim sonucu elde edilen a posteriori yarglar, btn zneleri kapsayan bir evrensellik ieremezler, nk deneyim yanltc ve deikendir: Duyum, birey olarak sjenin [znenin] andan ana deien durumlarnn bir ifadesidir; o olaydan olaya, sjeden sjeye deien rastlantsal bir eydir ve bu haliyle hi bir kesin kural iinde belirlenebilir deildir. (Cassirer, 1996: 252) Kesin ve yanlmaz olan, evrensellik ieren ve ayn zamanda bilgimizi genileten, farkl kavramlarn birbirine balanmasn salayan yarglar ise a priori sentetik yarglardr. Bu bakmdan, Kantn temel sorunsal, a priori sentetik yarglarn mmkn olup olmaddr. Kanta gre matematiksel fizik ve geometrinin yarglar, sentetik a priori yarglara rnek tekil ederler.(Kant, 1995a: 15) Kant Salt Usun Eletirisinde , a priori sentetik yarglarn, metafizikte de bulunup bulunamayacan inceler. Bu nedenle Kant, sentetik a priori yarglarn doasn inceleme ile ie balar. Bylece matematik ve fizikteki sentetik a priori yarglarn neden ve nasl kurulduu ve bu trden yarglarn nasl mmkn olduu sorusunu aydnlatmaya almtr. Kanta gre bu sorunsal bizi usun yasalarna gtrr. Usun yasalarna gemeden nce, Kantta bulunan bir ayrma daha deinmemizin yararl olacan dnyoruz. Deleuzee gre Kant, yzyllardr sregelen kendinde ey ve onun grnts olarak anlan fenomen ayrmna byk bir yenilik getirmitir. Buna gre z (ya da kendinde ey) ile grn ayrm yerine, fenomen yani beliri ile 42

beliri koullar ayrm ne kmaktadr. Beliri, bizi ze gtrmez, bunun yerine bu beliriin koullarna gtrr. Deleuze hakl olarak Kantn bu yeniliini, fenomenolojinin kuruluu olarak adlandrr. Bu durumda zne, beliri koullarnn kurucusudur, yani usuluk ve grgclkten ayrlan en nemli nokta, varln beliri yani bir fenomen olu koullarn belirleyenin ve kurann zne oluudur. (Deleuze, 2000: 21) Kant, Prolegomenada da bu konuyu ele alr ve unlar syler: Eer grmz, eyleri kendi balarna olduklar gibi tasarmlayacak trden olsayd, o zaman, a priori gr diye bir ey olmazd ve gr hep deneysel olurdu. (Kant, 1995a: 31) Yani Kantta bilgiyi a priori klan saf gr kavramlar ve anlama yetisinin kategorileridir. Her alg a priori olarak saf anlama yetisinde bulunan kavramlarn eklenmesiyle gerekleir. Alglar ilk olarak bu kavramlarn altna konur ve saf anlama yetisinin kavramlaryla deneye dntrlr. (ibid: 48) Buna ek olarak, zaman ve mekn insan usundaki temel ve zorunlu formlardr ancak d gereklikleri de mevcuttur. (Heimsoeth, 1993: 83) Anlama yetisinin kavramlarndan farkl olarak zaman ve mekn algmz ilk dzenleyen ve hatt onu mmkn klan zorunlu koullardr. Dtan gelen her trl bilgi bize bir meknla gelir ya da iten gelen her bilgi bize meknda gelir.(ibid: 80) Zaman ve mekn d dnyann tasarmn salar. Zaman ve mekn eyler deil sadece tasarmlama biimleridir, ayrca kendi balarna olan belirlenmeler deildirler (Kant, 1995a: 43). Yani anlama yetisinin kategorilerinden farkl olan gr kavramlaryla duyularmz mmkn klarken onlar arasndaki ba da anlama yetimizin kategorileri oluturur. Zaman ve mekn ancak d gereklikle bir anlam kazanmaktadrlar.

43

Zaman ve mekn iinde alglanp, kategorilerin iine yerletirilen fenomenden tesini bilmek ve hakknda konumak, imkanszdr; bunlar sadece dnlebilir ancak bilinemezler. Ancak, Kantta da, tpk Descartesda olduu gibi, algnn temellendii nokta bendir. Dardan algladm her eye bir dnyorum elik etmektedir. Kantn eyleyen, aktif znesi iin, pasif bir alglama yoktur. Dnyorum tm tasarmlarma elik edebiliyor olmaldr; yoksa bende hibir biimde dnlemeyecek birey tasarmlanyor olacaktr, ki tasarmn ya olanaksz ya da en azndan benim iin bir hi olduunu sylemeye varr.(Kant, 1993: B131-132) Farkl farkl alglar tek ve ayn bilinte toplanrlar, benin bilincinde temsil edilirler. Onlarn temsiliyeti, kendiliinden ve dolaymsz deildir. Aksine benin aktif yapsyla salanr. (Mansfield, 2000: 18-19) Herhangi bir ey alglamadan nce ben kendisini bir birlik olarak dnr. Dnya ile kurulan ilikinin olanakll, bendeki alglarn birliine ve benin bu birliin farknda olmasna baldr. Ben, Kantta dncelerin, alglarn ve btnln saland yerdir. Dolaysyla, dnya ile kurulan her ilikinin anlamland noktadr. Ben, bu biimi ile kurucudur. Bu zne olmad taktirde deneyimin belirli bir srallk, bir btnlk salamas imkanszdr. (Kant, 1993: A 111) yleyse deneyimin olabilmesi iin kendine zde bir znenin deneyimi ncelemesi gerekir: Tamalgnn Beninin ve dolaysyla her dnme edimindeki Benin tekil birey olmas bir zneler okluuna zlememesi ve buna gre mantksal olarak yaln bir zneyi gstermesi daha imdiden dncenin kavramnda yatmaktadr [...] (ibid: B407) Aktr ki Humeun aksine Kant, tekil deneyimleri bir znede birletirir. Bu konuda Descartesn yolunu takip eder. Ben, her trl algdan nce kurulmutur. ncelikle kendini ve sonrasnda algladklarnn birliini kuran Kant znede 44

alglarn ncesinde, dnyann bir btn olduu tasarlanr ve alglar bu perspektifle alglanr. Byle bir tasarm olmakszn, herhangi bir deneyimden bahsetmek olanakszdr. (Reyhani, 2005: 101) Aksi taktirde dnya insana kopuk, birbirinden bamsz bir okluk olarak grnecektir. Humeun da belirttii gibi, bu okluk iinde, Ann Bnin nedeni olduunu dnmemiz olanakszdr. Hume, Ann Bnin nedeni olarak grlmesini alkanlk olarak tanmlarken, Kant bunu nedensellik ilkesinin temellendii znenin birletirme yetisine balar. Dnyann birlii ve eyler arasndaki nedensellik, phesiz d dnyada varolan apak bir durum deildir. zne tarafndan, birbirinden tamamyla kopuk fenomenlerin, tek bir dnyaya ait olduunu dnmek, onlar arasndaki balar kurmak, anlamlandrmann bir gerekliliidir. Dnyann birlik olduu dncesi, algdan farkldr. Birlik bilinci ya da bilin, daha nce de sylediimiz zere, algnn ncesindedir. Aslnda, alglar birbirilerinden kopuk okluklardr. nsanda grnn ilevi, okluu okluk olarak temsil etmekle snrldr. Bu oklua, ilkin dnme bir birlik getirir. (ibid: 102) Kant iin asl problem, salt akln snrlar iinde antinomiler olmakszn temellendirilemeyen metafizik sorunlar, tpk matematik ve fizikteki gibi temellendirebilmektir. Ancak usda kanlmaz olarak var olan Tanr, evren ve zgrlk ideleri salt us yoluyla da antinomilerden arndrlamazlar. Fenomenler gibi d dnyada varl bulunmayan ya da bizim duyularmza hitap etmeyen bu idelere ait bilgi, bu antinomiler nedeniyle olanakszdr. Deney alannn tesinde var olmalarndan dolay, bunlar numendirler. Kant, bunlardan zgrlk idesini, pratik akln alannda zme ulatrmaya alacaktr. Bylelikle Kant, zgrlk idesi yoluyla da, salt us ve pratik us arasnda 45

ba kurmay da amalamaktadr. Bu ahlak metafiziinin bir bilim olarak pratik usda serimlenmesinin kouludur: Bilimsel bir metafiziin olup olamayaca konusunda, Kantn birbirleriyle tam olarak denkletirilemeyen iki davran vardr: Bir yandan metafizik dman bir anlay, br yandan da pratik akl temeli zerinde, akl bakmndan zorunlu olan yeni bir metafizik kurmak denemesi. (Gkberk, 1990: 405) Bu ayrm veya kopukluk, Kant felsefesinin en sorunlu ve en ok eletirilecek noktasdr. Hegel, Kanttan olaanst etkilenmi olmakla beraber, bu ikilii, akln bu iki farkl kategorizasyonunu hatal bulmutur. Nasl bilginin evrensel birlii usta bulunan zaman, mekn ve kategorilerle mmkn klnyorsa, ahlaki evrensellik de bireysel haz ve arzu yoluyla kurulamaz; bu trden bir evrenselliin kuruluu ancak pratik us yoluyla temellendirilen yeni bir metafizikle mmkndr. Bu metafiziin balang noktas evrensel ve zorunlu bir ilke olmaldr. Bu ilkeyi Kant ahlak yasas diye adlandrr. Ahlak alan hi bir biimde deneysel bir ilkeyi barndrmaz. Artk burada us kendi zerine ynelmitir. Temelini kendinden oluturduu bu yasaya us yine kendi uyacaktr. Usun temellendirecei bu yasann snrlar bir temel ilke (maxim) ile izilmitir: Etkilerin ona gre kt yasann genellii, en genel anlamda (biim bakmndan) asl doa denen eyi, yani genel yasalarca belirlenen eylerin varoluunu meydana getirdiinden, genel dev buyruu yle dile getirilebilir: Eyleminin maksimi sanki senin istemenle genel bir doa yasas olacakm gibi eylemde bulun. (Kant, 1995b: 38) Bu yasa, Kanta gre temelini Tanrdan deil, bizzat akldan alr ve kendini bir buyruk olarak sunar. Ancak doa yasalarnn genel geerliini tayan bu yasa, koulsuz olacaktr. nk, koullu buyrukta sonu nemliyken, koulsuz buyruk sadece yasa ile mmkn olup niyete dayanmaktadr. Dikkat edilirse Kantn burada 46

yapmaya alt ey, salt usta bulunan evrensellik ve zorunluluk ilikilerini, bu buyruk yoluyla ahlak metafiziine de tamaktr. A priori sentetik yarglarn doalar gerei sahip olduklar bu iki zellik (evrensellik ve zorunluluk), ancak bir buyurma yoluyla pratik us alanna tanabilir. Ahlak yasasna uyma, iyiyi isteme ile balar. Artk burada us, iyiyi isteyen iradeyi kendi yasalar ile ynetir. Ahlakl isteme, akl sahibi bir varlk olma onuruna dayanr. Bunun anlam, onun kendi yasasn kendisinin koymas, autonom olmasdr. (Heimsoeth, 1993: 136) Ahlak alannda iyiyi isteyen insan, sadece yasaya uymakla ykmldr. Ancak bu isteme akln kendi koyduu yasaya uyma isteidir ki bu da zgrlktr. Artk zgrlk istemede yasaya uygun davranmaktr. Bylece Kant nce pratik usu balantsz (otonom) bir noktaya eker ve bu balantsz noktadan ortaya kan yasaya uymak isteyen insan da bu bamszlkla btnleir. steme yasaya uyma ile tanmlanr, yasaya uymayan eylemler ise eilim ya da gddrler. Bunlarda akl zorunluluu yerine doal zorunluluk geerlidir. Doaya aykr ve doal eilimlerle davranmamay biz yasaya uyma ve yasay isteme zgrlmzle

gerekletirebiliriz: steme, akl sahibi olmalar bakmndan, canl varlklarn bir tr nedenselliidir ve zgrlk bu nedenselliin, onu belirleyen yabanc nedenlerden bamsz olarak etkili olabilme zellii olur; nasl ki doa zorunluluu, akl sahibi olmayan btn varlklarn nedenselliinin, yabanc nedenlerin etkilemesi ile etkin olmaya belirlenmesi zelliidir. (Kant, 1995b: 64) steme bylece salt aklda grlen nedenselliin pratik akldaki bir benzeri gibidir. Kendinde bir neden olarak isten, zgrln balang noktasdr. stencin zgrl, doal nedenlerden bamsz bir belirleyicidir. sten zgr olduu iin, 47

doa zorunluluu deildir. Bu bakmdan doa nedenselliinden farkl bir nedensellie tekabl eder. Ancak zgrlk, Kantta doal bir zgrlk deildir. Zaten, doal olan, doa yasalar ile belirlenmitir ki, Kant buna zgrlk dememektedir. Dier taraftan, zgrlk bamsz olmak da deildir. Bilakis, akln yasas altnda durmak, onu bir dev olarak kabul etmek, ona isten ile baml olmaktr. Ahlak zgrlk ile kuran Kant iin artk zgrlk, en nemli idelerden biri halini almaktadr. Salt aklda anlalmaya alldnda, antinomi ile sonulanan zgrlk, pratik aklda ahlak olanakl klandr. 2.7 Hegel: Kant znenin bilebileceklerini snrlarken, Hegel bu snrlar tarihsel bir akla ilikilendirir. Ona gre kendinde eyler Kantn aksine bilinebilirler. Bu noktada sadece snrlar tarihsellikle ilikilendirmekle kalmaz, tarihin belirli bir annda, bir erekte, bu snrlarn ortadan kalkacan da iddia eder: Kantn belirledii biimiyle bilin bak asna yerletirildiinde dnya indirgenemez bakalyla ve yabanclyla, znenin karsnda, onun eriemeyecei bir ey olarak duracaktr. Mutlak, asla bilgisine ulaamayacamz bir bakalk, insan bilgisi de mutla hibir zaman yakalayamayacak bir znellik olarak kalacaktr. Kantn fenomenal bilgiyle mutlak arasnda var olduunu gsterdii uurumun bulunduu yerde Hegel zorunlu bir ba kurmak amacndadr; ona gre fenomenal bilgi zorunlu olarak ve kendiliinden mutlak bilgiye doru geliir. (Bumin, 2001: 96-97) Hegel, iddiasn tutarl bir kurama oturtabilmek iin, felsefi sisteminin bir btnlk iermesi gerektiinin farkndadr. Bylece tarihin akn Tinin kendi zbilincine erime sreci olduunu iddia ederken, dier taraftan doay ve kendinde eyi de gene ayn Tinin bir rn olarak dnr. Bylece, Tin ereine doru 48

ilerledike, hem kendi bilinci gittike kendi gerekliine doru almakta, kendi gerekliini anlamaya balamaktadr, hem de bunun bir sonucu olarak doaya ve gereklie dair bilgisi de gelimektedir. Bir baka deyile, kendinde ey de, insan usu da ayn eyden, Tinden tremitir. Tinin tarihsel yolunun evreleri, gerekliin kendisinin kademeli olarak ortaya kartlmasndan ibarettir. Tarihin yn ve tarihsel ilerlemenin ulaaca en son nokta Mutlak Bilgidir (Absolute Knowledge). Tarihsel ilerleme boyunca insan Mutlak Bilgiye eriirken, Tin de kendi z-bilincine eriir. Coplestonn da belirttii zere, aslnda Hegele gre hem Tin, hem de insan, ayn gerein iki yandr. (Copleston, 1985: 35) Hegel iin felsefe Mutlak aramaktr. Mutlak, gerein btnlkl yapsdr: Gerek btndr. Btn ise ancak kendi geliimi yoluyla kendini tmleyen zdr. (Hegel, 1986: 31) O halde felsefenin ulaaca en son nokta Mutlakn bu btnlkl yapsn ortaya kartmaktr. Mutlak bir tz olduu kadar bir znedir de. (ibid: 30) Bylece hem kendi kendisinin nesnesi, hem de kendi kendisinin znesidir. Tin, Mutlaktr. Birisi zne, dieri tz olarak ortaya kan bir btnlktr. Hegeldeki Mutlak ana ilkeden ibarettir: Birinci ilke Mutlakn kendisidir. kinci ilke, Mutlakn nesnelemesidir ki bundan fenomenal dnya oluur. ncs de, Mutlakn kendisini kavrayacak bir bilintir ki bundan da tarihi yapan, bilimsel ve felsefi bilgiyi gelitiren insan oluur. (Inwood, 1992: 27) Bu lemenin birbiri ile i ielii ve btnl dolaysyla Hegel felsefesinin hi bir katman birbirinden ayrlamaz ve ayn anlatnn birer parasdr. Bylece doann kendi yasalar, insani olann yasalar ile ayn kaynaktan beslenir. Tarihsel ilerleme, mantn varlk zerine dnmesi, insann bilinci, insanlar arasndaki ilikiler hepsi temel bir ilkeyle, 49

diyalektikle ilerler. Bunlarn arasnda en nemlisi ve tm bunlar kuatan tarihsel ilerleme fikridir. Tarih insann adm adm kendisinin ve Tinin z-bilince ulamasnn, hikayesidir. Felsefe bu hikayenin anlalmas ve dolaysyla Mutlak Bilgiye ulalmasnn bir aracdr. Tarih iinde bilginin ve Tinin bu ilerleyiinde insan bilincinin gelimesi de gene diyalektiin admlaryla incelenir: Bilin ncelikli olarak doal ihtiyalarn giderilmesini salayan eyleri arzu eder. Bu, hayvani ve doal bir bilintir. Kkeninde yaam drts yatar. Burada benin karlat ben-olmayan (non-I) doal bir nesnedir. Bir doal nesneyi arzulamak, ben szcnn ilk telaffuz edili eklidir. Hayvani ben, tek bana z-bilin iin yeterli olmaz. Bunun iin bir sonraki adm, beni arzulayan bir baka benin gerekliliidir. [B]ir baka kendi [ben] ile karlaan bir kendinin ilk kendiliinden tepkisi kendisinin tekine karn bir kendi olarak varoluunu ne srmektir. (Copleston, 1985: 39) Bu ne sr, aslnda bir kabul edilme arzusudur. Dier bene kendi benini zorla da olsa kabul ettirmek ister ben. Toplumsalln kurulu ilkeleri buna baldr. Bu karlkl kabul ettirme abas sonucunda bir taraf kendini dierine kabul ettirir ve efendi olur, dier taraf ise kle olarak yerini bu ilikide alr: Efendi, kendisini [tekinin] deeri olarak dayatyor olmas anlamnda, [teki] tarafndan tannmay baarm olandr. Kle ise kendi gerek kendisini bakasnda gren olmaktadr. (ibid) Bu atmadan efendi kendisini zorla kabul ettirdii tekiyi kleletirerek, dolaysyla da ilikiden tatmin olmadan kar. Kle ise, emek yoluyla kendi gerekliinin farkna varr, dolaysyla da zgrlemeye adm adm yaklar. Efendi 50

hi bir ekilde kendisini arzulayann arzusundan tatmin olamaz. nk kendisini kabul ettirdii kii bir kledir. Ancak kle, efendisinin kendisini kle yaptnn farkna vararak ona kar kabilir. Tarihsel ilerleme devam eder ve bir st aamaya; stoac bilince geilir. Klelik ve efendiliin d dnyada, doada bulunan halinden artk i dnyaya gei yaanr. Klelik de, efendilik de, dsal bir atma ile kendilerini gstermek yerine artk, isel bir atmaya dnmlerdir. Bu noktada zgrlk d dnyada bir kazanmdan ok, isel bir zgrlk ideali halini alr. sel atma, bir sonraki aama olan kukucu bilince geie yol aar. Bu admda, bilin artk evresindeki her eye kuku ile bakarken, yalnzca kendisini bu kukuculuktan arndrr. Kukucu bilincin kendi bilinci ile d dnya arasndaki yaad gerilim ve atma bir sonraki adma, mutsuz bilince yol aar. Burada sz konusu olan, blnm bir bilintir. Kle-efendi diyalektiinde iki ben arasndaki blnme bu kez tek bir bende grlr. Bir tarafta ideal, sabit bir ben, dier tarafta deiim isteyen, halinden rahatsz bir ben vardr. Bu bilin ii veya bilinler aras atmalar en sonunda Tinle bir btnlemeyle, bir baka deyile z-bilince erimeyle son bulur. Benzer bir yk devlet iin geerlidir. nsanlar arasndaki sorunlar, en nihayetinde, Tinin z-bilince eritii ussal devlet ile ortadan kalkar. nsanlarn devleri, bu ussal devlete sadakatle balanmaktr. Bylece insanlar da ussalla btnleerek birbirleri ile elikilerinin tesine geerler. Hegel, apaktr ki her farkll bir aynlk altnda toplamaya alr. Kartlklar bir btnleme, bir sentez ile eritilirler. Hegel, Levinasn Bat felsefesi tarihinde grd, farkllklar aynlk altnda eritme ve yok etme hastalnn phesiz en byk temsilcilerinden birisidir. Bu konuya ileride daha detayl deilinecektir. 51

2.8

Bakhtin: Felsefe tarihinin henz yeterince incelenmemi, biraz kyda-kede kalm bir

dnr olan Bakhtin, kendi adyla ve arkadalarnn adyla yaynlad eserleri ile, Bat felsefesi tarihinde son derece zgn bir yer tutmaktadr. Sanyoruz, henz eserlerinin sadece ok kk bir blmnn Bat dillerine evrilmi olmas, onun hak ettii neme eriememesinin en nemli sebeplerinden birisidir. Bu blmde, Levinas felsefesiyle son derece benzerlikler ieren, ama bir o kadar da farkllklar olan Bakhtinin zne ve teki ilikisine nasl baktn ele alacaz. Bunun iin ncelikle onun dnsel geliimine ok ksa deinilecek ve daha sonra, greli bir zne kuramn, tekiyle ilikisi iinde nasl ele ald incelenecektir. Genliinde kendisini Yeni-Kant olarak tanmlayan Bakhtinin felsefi geliiminde, Kant, Buber gibi Alman dnrlerin dnda Kierkegaard da son derece nemli bir yer tutar. Eitim ald Marburg okulu ve zellikle Herman Cohenin Bakhtinin dnsel geliiminde byk katklar olmutur. Bakhtin, Kantn, d dnya ile anlk arasndaki etkileim ilikisinden esinlenerek, ileride de greceimiz zere, kendi diyalog kuramn gelitirir. Marburg okulunun bilimsel bulularla Kantn kuramn birletirme abas, Bakhtini son derece etkiler. O da zne ve teki ilikisini kuramsallatrrken, ilikiyi taraflara greli olarak tasarlarken, Einsteinn grelilik kuramndan esinlenmitir. (Holquist, 1990: 3-4 ve ayrca Todorov, 1984: 14) Aslen bir roman kuramcs olan Bakhtin, Kantn da etkisi ile alglamann bir tr yazarlk olduunu syler. (Holquist, 1990: 7) Bakhtine gre alglama, evrede bir 52

yn olarak duran maddi gereklii, tpk bir heykeltran ta ynlarndan heykel yapmas ya da bir yazarn szck ynlarndan bir roman retmesi gibi bir anlamlandrma etkinliidir. Bu noktada Kantl, estetik ve roman kuram ile ilikilendirerek, son derece zgn bir yaratclk sergiler. Ona gre roman kuram, dilbilim veya edebiyat, hepsi bir tr antropoloji ile btnlk iindedir. nsan ancak ilikileri iinde anlalabilir. Bu nedenle de, Dostoyevski zerine ya da dil zerine yazsa bile, her zaman bunlarn snrlarnn dna kp, bir tr genel beeri bilim yapmaktadr. (Todorov, 1984: x-xi) 30larn sonlar ve 40larla birlikte, Bakhtin, Freud ve Saussureu eletiren yazlar yazar. Freud, Bakhtine gre, kolektif bir zne kuram gelitirememitir ve en byk hatas da budur. Saussureun yapsalcl ise, tarihsellikten yoksundur ve btnyle nesnelciliin iine hapsolmutur. (Gardiner, 1992: 190) Bakhtin bir taraftan bu eletirileri kaleme alrken, dier taraftan da, d dnya ile iliki iinde, baka insanlarla bir arada yaayan, kendi znel dnyasn dnda kalanlarla diyalog iinde anlamlandran bir birey anlay tasarlamaya alr. Buna gre, ncelikle bilinci bir bakalk olarak tasavvur eder: [bilin], bir merkez ve bu merkezin dnda kalan her eyin ayrtrc ilikisidir. (Holquist, 1990: 18) Bakhtin, merkez olarak sabit bir modernist zneyi dnmez. Merkez, her iliki ve diyalog iinde yeni batan kurulan, kendine her durumda yeniden bir tavr tespit eden, kendisini teki olmadan kuramayan, geici ve deiken bir merkezdir. yleyse zne ancak bir tekiyle iliki iinde varolabilir. kili iliki, doas gerei iki ayr konuma sahiptir. Ben, tekiyle konuurken onun grmedii, rnein onun arkasnda duran eyleri grr. Benzer ekilde, teki 53

de, benin gremediklerini grr. Diyalog srasnda, hem benin kendine dair fikri, tekinin sayesinde deiir ve geliir hem de ben tekiyi modeller. Bu modelleme srasnda, ben, tekiyi bitmi bir zamann iine hapseder. tekiyle diyalog iindeyken benin zaman ilerler ama tekinin zaman durur. (Holquist, 1990: 2122) yle ki, teki hi deimezmi gibi alglanr. Bu, alglamann kanlmaz bir n kouludur. Dier taraftan ben kendindeki deiimleri fark eder, yani, benin zaman ucu ak bir ekilde gelecee doru ilerler. Bu deiim, bu ucu aklk ve benin bitmemilii, ancak teki varken mmkndr. Ben, tekiyi durmu bir zaman iine hapsederken, tekiden kendine dair algladklar ile kendisi bir dnme aktr. Bakhtine gre ben, bir zamansallk belirleyicisi olarak ortaya kar. Ben ile imdi ve sonrasnn, buras ve orasnn snrlar izilir. Ben tekiye bakarken, onunla diyalog iindeyken, onu bir konuma ve zamana yerletirmekten kendini alamaz. Benin durumu ve konumu, onun tekiyle ilikisini belirler ancak, ben, iinde bulunduu, ona verili olan durumdan darya kmaya da mecburdur: Benin durumsall oklu bir olgudur: ona, kendisine verili olan olmamas verilmitir. (Holquist, 1990: 22) Her ne kadar ben, zaman ve durumu asndan belirleyici ise de, tekiye ihtiya duyar. teki de ayn greli bak asna sahiptir. tekiyle ben arasndaki ilikide, tekinin ben tarafndan izlenmesi ve onunla diyaloa girmesi ilikide belirleyicidir. Bylece, bu diyalog srasnda, her iki taraf ta srekli bir olu hali iinde olur. Tek bana, teki olmadan, diyalogsuz bir olu mmkn deildir: Bir bakas [teki] olmadan yapamam, bir bakas olmadan kendim olamam; bir bakasn kendimde bularak kendimi bir bakasnda bulmam gerekir [...]. (Bakhtin, 2004: 376) teki de 54

beni belirleyen, modelleyendir. Her modellemede olduu gibi ben bir merkezdir, ama bu merkez, her diyalogla biim deitirir, bozulur ve yeniden konumlanr. Mutlak bir merkezsizlik ya da mutlak bir teki yerine, bir merkez etrafnda aynlatrma ve sonra da merkezin zlmesi sz konusudur: Ben her ne kadar zaman ucu ak ve henz tamamlanmam olarak deneyimlesem ve her zaman uzayn merkezinde olsam da, bakas [teki] tamamlanmln alan iindedir.Bu durum kendine has stnlklere sahiptir: kiisellikten uzak ve belirleyici toplumsal gle dolu bir dnyada, zgrlklere kaynaklk edebilecek potansiyeller ierir [...] (Holquist, 1990: 26) Her benin kendine has bir merkezi olmas, toplumsallkla dayatlana kar bir tr muhalefet alan ierir. Bu adan, benin merkeze kendisini koyarak dnyay gzlemesi, dnyann ona dayattklarna kar bir nefes alma noktas gibidir. Ben, zaman sonlanmam olduundan, bitmemi bir bendir. Diyalog ana katmandan oluur: 1. Merkez, ya da Bakhtinin verdii adla kendim-iin-ben [the-I-for-myself] 2. Merkez d ya da benim-iimdeki-ben-olmayan [the-not-I-in-me] 3. Bu ikisi arasndaki iliki. (Holquist, 1990: 29) Ben, hem merkez hem de bu merkezi bozan, zen ve yeniden kuran bir tekiyle ilikide olduundan bitmemitir. Ben, tekinin varl ile srekli ve yeniden oluur. Ben kendisini tek bana gzleyemez. Bu bakmdan Bakhtin de, kendini dnyadan soyutlayarak z-bilince ulaan bir zne kuramna kart dnrler listesine alnabilir. Bakhtine gre ben kendine dair bilebilecei hereyi, tekiyle diyalog srasnda bilebilir. Bir baka deyile, benin kendine dair bilgisi, tekinin 55

kendine ynelmi baklar ile snrldr. Benin kendini bilebilmesi iin tekinin kategorilerine bakmas gerekir. Ben, kendisine, tekiye yapt gibi bir modelle yaklaamaz. Benin kendine yaklaabilmesinin yegane yolu, tekinin modelleridir; onun gzleridir: Kendimi ancak bir [teki] iin, bir [teki] araclyla ve bir [tekinin] yardmyla aa vururken kendimin bilincinde olabilirim. z-bilinci oluturan en nemli edimler, bir baka bilince (bir sene) ynelik bir ilikiyle belirlenir. [...] nsann varl (hem isel hem dsal varl) tam da en derin etkileimdir. Olmak iletiimde bulunmak demektir. [...] Olmak bir [teki] iin olmak ve [teki] araclyla kiinin kendisi iin olmas demektir. Kiinin kendisine ait bir zerklik alan yoktur; btnyle ve daima snrdadr; kendi iine bakarken bir [tekinin] gzne veya bir [tekinin] gz ile bakar. (Bakhtin, 2004: 375) Levinas felsefesi ile karlatrldnda, her ikisinde de, znenin, teki tarafndan kurulmas en temel benzerlikleridir. Ancak, Bakhtinde, ne bir ilk felsefe olarak etik bulunur ve tekiyle ilk iliki etik bir ilikidir. Ne de, tekiye kar sonsuz bir sorumluluktan bahsedilebilir. tekiyle zne arasndaki iliki temelde yaznsal bir ilikidir. Ben, tekiyi modeller ve tekinin kendisini modellemesinden, kendisine dair bir model kartabilir. Ben, Levinasn iddetle kar kaca bir ekilde, tekiyi kendi zamansall iinde dondurur, onu aynlatrr, ama diyalog iinde bu aynlatrma ska zlr ve yeniden kurulur. Oysa, Levinas dncesinde, aynlatrma, tekiyi ldrmektir. Bakhtine gre ise aynlatrma ve farkllatrma, diyaloun ve tekinin alglanmasnn en temel koullardr. Ben ve teki arasndaki bu ilikide, srekli bir oransallk vardr ve bu adan da bu ilikinin incelenmesi estetiin iidir. likide olmak bir yazarlk edimidir. Yaamak ve varolmak, sadece benim sahip olduum bir alandan yant verebilmektir. Benin varoluu ile girdii diyalog, varolua verdii yantlar, belirli bir ierik ve belirli bir yaznsallktan oluur. 56

Yorumlama, mutlaka bir yant verme ierir, her yorum, bir yant ieren anlamadr. (Todorov, 1984: ix) Her yant ise, benin zamansall iinden verilebilir. 2.9 Husserl: 19. Yzyl sonlarnda ve 20. Yzyl balarnda fenomenolojik yntem, felsefedeki en temel yeniliklerden biri olarak ortaya kar. Levinas iin de fenomenoloji, Freiburg niversitesinde, Husserl ve Heideggerle alt sralarda bysne kapld bir dnce akmdr. en Bu nedenle Levinas, Husserl biridir.

fenomenolojisinin

Fransada

tannmasnn

nemli

araclarndan

Levinasn, Heideggerle tantktan sonra Husserl felsefesine olan hayranl, Heideggerin Husserl eletirilerinin etkisiyle yn deitirir. Dolaysyla, Levinasn sonraki Husserl okumalarnda, Heideggerin yorumlarnn etkileri youn bir ekilde grlr. Husserl felsefesi, Descartesn pheciliine benzer ilkelerden yola kar. Ancak son derece nemli bir farkla: Husserlde bilin, Descartesn aksine, dnyadan yaltlm bir bilin deildir. Husserlin ynelimsellik ilkesine gre bilin mutlaka bir eyin bilincidir. Bilin iki ana unsurdan oluur: edim ve nesne Her bilin edimi mutlaka bir nesneye ynelmitir. Bir baka deyile bilin, d dnya ile aknsal ben arasnda kpr vazifesi grr. Ancak, tek bana ynelimsellik de ynelinen nesnenin varln kantlayan bir ey deildir. Ynelimsellik, d dnyayla ilikiyi vurgular, fakat bu ilikinin varl d dnyann varln kantlamaz. (Davis,1996:10) D dnyaya dair bilginin kesinliine ancak bilincin ieriini inceleyerek ulalabilir.

57

Felsefeyi kesin bir bilim haline getirmeyi amalayan Husserl, bilin ieriklerinden kesin ve deimez olan bilgiyi artabilmek iin eitli yntemler gelitirir. Bu yntemlerin genel ilkesi, bilin ierii oluturulurken, Husserlin doal tavrlar adn verdii, gndelik yaantmzda, kendimize ve dnyaya dair rtl bir ekilde sahip olduumuz tm doal inanlarmzn toplamnn (Philipse, 1995: 249) paranteze alnmasdr. Doal tavrlardan arta kalanlar bizim d dnyaya dair kesin bilgilerimizi olutururlar. Paranteze alma dncesi Kartezyen pheyi andrr, ancak Husserl bunu son derece zgn bir yntem haline getirir ve ikisi arasnda bir fark olduunu vurgular. Husserle gre phe de dnyaya dair doal bir tavrdr. Paranteze alma, pheden bile vazgeerek, doal tm tavrlarn askya alnmasdr.. Husserl felsefesinde drt adet indirgeme vardr. ndirgeme, belirli bir varlk alanna ilikin yargda bulunmaktan ekinmek, yargy ertelemek demektir. Farkl varlk alanlarna uygulanmas bakmndan ayran bu drt adet indirgeme yntemi unlardr: 1) Aknsal indirgeme: Fiziksel nesnelerin algsndan doal tavr ayklamak iin kullanlr. 2) Psikolojik indirgeme: zellikle zihin edimlerine uygulanr. Bilince, bilinalt veya bilind faktrlerin etkilerini arndrdktan sonra, zihin edimlerini incelemek amac ile gelitirilmitir.

58

3) Felsefi indirgeme: Felsefi grlerden bahsetmeyi ertelemektir. Pek ok byk dnr bunu yapmtr, ancak Husserl bir anlam ile felsefi gelenee kar kmay teorize eder. 4) zsel indirgeme: zellikle duyumlar dnda verili olana, zellikle de zlere odaklanr. ze ya da evrensele dair olan sezgileri, tikele dair olanlardan ayrtrma ihtiyac nedeniyle gelitirilmitir. (Hintikka, 1995:101) Temelde bu indirgeme yntemlerinin hepsinin ortak amac kesin bir bilgiye ulamaktr. Bu yntemlerin dikkatli bir ekilde uygulanmas sonucunda, deiken ve olumsal olan her eyin, bilin ieriinden temizlenmesi ile birlikte dnya, kendisini bilince aacaktr. Doal tavrdan arndrlm bu teorik tavr Husserl fenomenolojisinin her noktasna damgasn vurmutur. yle ki eyler, gndelik yaam iinde deil, btnyle teorik birer kurgu iinde ele alnrlar. Husserl, Heideggerin Varlk ve Zamandaki youn eletirilerinden sonra bu sorunun farkna varsa bile, bu konuda tam olarak teorik dnyann nceliinden felsefesini kurtaramaz. Bu noktada akla hemen dnyaya dair tm doal tavrn askya alnmas ile aknsal benin tekbenciliin iine dp dmeyecei sorusu gelir. Husserl de bu sorunun farkndadr: Ne zaman ki dnen ben, kendimi fenomenolojik epokh yoluyla mutlak aknsal bir bene indirgersem, bir solus ipse [yalnz ben] haline gelmi olmaz mym? (Husserl, 1973: 89) Husserl buna yant olarak baka birisinin beninin dier herhangi bir nesne gibi bana verili olmadn syler. Ben sadece dier insanlarn bedenlerini alglayp, 59

sezebilirim. Ancak benim dier insanlarn benlerini alglamam empati ile olabilir. Bir baka deyile, dier insanlar benim birer benzerim olarak alglarm. Husserle gre dier-benler de tpk aknsal ben gibi, kurucudurlar. Aknsal ben, iinde dier kurucu benlerin de bulunduu bir dnyada yaar. Ancak ben onlar dier nesnelerden ayrrken, yalnzca kendine benzerliklerini dnr. (Uygur, 1998: 50 ve 76) Husserlin dier-beni benzeim zerinden kurarak onun farklln gz ard etmesi Levinasn Husserle ynelttii dier bir eletirinin sebebidir. nk Husserlde dier-ben btnyle aknsal ben tarafndan anlamlandrlr. Bu da, Levinasa gre Aynnn mant iine dmektir. 2.10 Heidegger: Yirminci yzyln belki de en etkili dnr olan Heidegger, Husserl fenomenolojisinden youn bir ekilde etkilenmitir. Ancak ilk byk eseri olan Varlk ve Zaman ile birlikte, Husserlle yollarn ayrmaya balar. Heideggerle birlikte fenomenoloji, bambaka bir ynde ilerler; bir bilin ierii inceleme yntemi olmaktan ok, varolan-eylerin [beings, die Seiendes] Varlna [Being, Sein] dair bir aratrma yntemi halini alr. Husserl iin fenomenoloji, eylerin kendisine dnmek olarak tanmlanr. Heidegger de bu tanmlamay kabul eder : Fenomenoloji kavram, yle bir deyii vurgular: eylerin kendisine doru!. Bu, her trden serbest-salnmla ina edilmi yapya ve rastlantsal bulgulara kardr; sadece grnte zmlenmi kavramlara da, ve ayn zamanda, kuaklar boyunca ortalkta sorunlar diye dolap duran yalancsorulara da kardr. (Heidegger, 1996: 24) 60

Ancak Heidegger, Husserlden farkl olarak, doal tavrlarndan epokh ya da baka yntemlerle arndrlm bilin ieriinden yola kmaz. Aksine, byle bir bilin incelemesinin olabilirliine radikal bir eletiri yneltir. Onun aratrma nesnesi, gndelik yaants iinde atlm olan Daseindr. Dasein, Husserlin de iinde bulunduu aknsal gelenekte grld gibi dnyadan izole bir ben deildir. Heidegger, kendi zgn dnce yntemini Daseinn dnyada olmakl ile kurarken, Husserlin teorik bir ierie ulamak iin kulland indirgeme yntemlerini de eletirir. Buna gre, dnya ile kurduumuz temel iliki teorik bir iliki deildir. Varolan-eylerle ilk ilikimiz, onlarn Varlklarna dair bir sezgidir. O halde ilk soru Varln ne olduu sorusudur ve dolaysyla da ontoloji, epistemoloji ve metafizii nceler. Heidegger varolan-eyleri Varlk ile ilikileri iinde inceler. Heidegger Bat metafiziinin Varlk sorusunu unuttuunu iddia eder ve kendi felsefi yntemini temel ontoloji olarak adlandrr. Epistemolojinin bilme sorusu, Neden varolan-eyler vardr da hi yoktur? sorusuna gre ikincildir. Heidegger Kartezyen gelenein temel varsaym olan zne ve nesne ayrmn da sorunlu grr. Daha nce de sylediimiz gibi, Dasein, dnyadan yaltlm bir ekilde ele alnamaz. Dnyada olmaklk bir bilgi kirlilii deil, aksine Daseinn varolmasnn kiplerinden biridir. Husserlin bilin ierii incelemeleri bu gerei grmezden gelir ve bir anlkln iine der. Varlk sorusunu aratrmak, bu soruyu kendisine sorun etmi Daseinn iidir. Daseinn gndelik yaantsnda Varla dair ontoloji-ncesi bir sezgi bulunur ve bu sezgi yoluyladr ki Dasein, varolan-eylerle btnyle pratik bir iliki

61

kurar.(Heidegger, 2004: 37) yleyse felsefe, bilgiye erimek iin, gndelik yaantmzdan yola kmal, onun detayl bir analizini yapmaldr. Heidegger, gndelik yaantsnda Daseinn sradanlamasn, onun herhangi birisi halini almasn Onlar [Das Man] kavramyla aklar. Dasein, ileride ele alnacak baz duygulanmlarla, kendi Varlna dair zgn [authentic] bir bak elde edebilir. Bylelikle, kendi yaamna dair yapabileceklerine ve yaamnn olanaklarna Onlardan farkl bir bak gelitirebilir. Levinasn Heideggere ynelttii eletirilere ileride detaylca deinilecektir. 2.11 Sartre: Fransz felsefesinin en nemli dnrlerinden birisi olan Sartre, tpk Heidegger ve Levinas gibi fenomenolojik gelenekten son derece etkilenir. Gen yanda Heidegger ve Husserlin eserlerinin detayl bir okumasn yapan Sartre, daha ilk felsefi yazlarndan itibaren kendine zgn bir felsefi izgi tutturmaya alr. lk nemli eserlerinden birisi olan 1936 tarihli Benin Aknlnda (The Transcendence of Ego: An Existentialist Theory of Consciousness; La

Transcendance de LEgo: Esquisse dune description phnomnologique) Husserlin ynelimsellik ilkesini, benden bamsz bir bilin kuram iin kullanr. Bilin, Husserl felsefesinde olduu gibi mutlaka bir eyin bilincidir. Ancak, bilin beni iermez. Ben, tpk bilincin yneldii eyler gibi bilince akndr. Bu nedenle ilk bilin edimi nesnelerin farknda olmaktr. Bu doal farkndalk halinde bene henz yer yoktur. Bilincin bu trden, bir nesneye ynelmi haline konumlu (thetic) bilin denir. Bu bir dnme-ncesi (pre-reflexive) bilin halidir. Bu ynelme, bir tarafta 62

da bir z-bilinci ierir. Bu, herhangi bir nesneye ynelmi bir z-bilin hali deildir. Sadece bir eyin farknda olunmas ile birlikte o farknda olan eye dair bir farkndalk halidir. Henz ben ortaya kmadndan bunda ynelimselliin yneldii herhangi bir nesne yoktur. Bu tr bilince konumsuz [non-thetic] bilin adn verir. Ancak, bu ikinci tr bilincin ortaya kmas, bir baka bilincin ortaya kmasna sebep olur. Bu sefer ortaya kan, konumsuz bilin ile ortaya kan benin zerine ynelmi bir baka z-bilintir. Bunda artk bir nesne olarak ben ierilir. Bu yzden konumlu bir bilintir. Sartre bu ikinci tr z-bilince dnen-bilin adn verir. rnein, ben yanmdan geen arabann farkndaysam, burada dnme-ncesi bilincin nesnesi yanmdan geen arabadr. Oysa dnen bilinte nesne, yanmdan geen arabann farknda olan benimdir. Bir baka deyile, dnen bilin, zerinde dnlen bilinci nesnesi olarak ihtiva eder. (Sartre, 1984: 12) Ben, dnme-ncesi bilincin d dnya ile bulutuu noktadr. yle ki ben, deneyimin birletii, arzu ve eylemlerin maddi kayna olan bir ilkedir. (Caws, 1984: 51) Husserlde dnya ile aknsal ben birbiri ile temas etmeyen, doal tavrn paranteze alnmas ile birbiri ile ilikisi kesilmi iki alana iaret ederken, Sartre iin ben, dnyann iindedir. (ibid: 52) Sartren ben tasarm, bu biimiyle hi phesiz Dasein dnyada-olmakl ile ele alan Heideggerin yolunu takip etmektedir. Sartre, d dnyann Husserl fenomenolojisindeki gibi bilinte olumas anlayn reddeder. Ona gre eer bir eyin farkndaysam, o ey orada, uzay iinde vardr. Bir masa bilincin iinde deildirhatta temsilin kapasitesinde bile deildir. Bir masa uzaydadr, pencerenin yannda vs. (Sartre, 1984: 11)

63

Bilin, alglama, duygusal ve imgesel bilin olmak zere kategoride incelenir. Alglamann nesnesi, akndr ve dnyada, uzayda yer kaplam bir varlktr. Duygusal ve imgesel bilinlerde ise gene gerek bir nesneye, farkl ekillerde ynelmi bilin edimleri sz konusudur. mgesel bilin, dnyann var olan halinin bozulmasna veya deillemesine olanak salarken, dnyadan ka olanakl klar. Benzer bir ekilde, duygusal bilin de, dnyann farkl ekillerde anlalmasn salar. (Copleston, 1990: 16-18) Sartrea gre, nesnelerle kurulan bilin ilikisi, insanlar aras ilikiyi aklamak iin yeterli deildir. Bir insanla karlama srasnda, bir an, o insann da bir bilince sahip olduu ve beni bilincinin nesnesi yaptnn farkna varabilirim. te bu an, genelde utanmayla aa kar. Bir teki bilin tarafndan nesne haline getirilmi olmam sonucunda teki iin ne olduumun farkna varrm ve tekinin de bir bilinci olduunu anlarm. teki, bana ynelmi ve beni dilediince yorumlayan bir baka zgrlktr ve benim zgr dnyamdaki tm nesneleri ve beni dilediince yorumlayabildii iin benim rakibimdir. (Gutting, 2001: 145) teki beni nesneye dntryorsa, ben de onun zgrln emip, yok etmeye alrm ki bu akta byledir. Bir baka tavr ise, ben de tekiyi nesneletirmeye alrm ki, rnein cinsel iliki byledir. Ancak, tekiyi btnyle bir nesne olarak ele geirmek ancak onu ldrmekle mmkndr. (ibid: 146) Sartre, zellikle ben ve teki ilikisini atma temelinde kurmas bakmndan Hegelin bir devamcs olmasnn yan sra, Husserlin yntemini de gelitirmeye alr. Bunun yan sra, Heideggerin Dasein merkezli analizlerinin yerine, insan merkezli, hmanist bir fenomenoloji koymaya alan Sartren felsefesi, gnmzde 64

eski nemini yitirmi olsa bile, Husserle ynelttii eletiriler ile ve insann dnyada olmasnn zgrlk ile ilikisini inceledii yaptlar halen Bat felsefesi tarihinde zgn bir yer tutmaktadrlar. Levinasla insann dnyada dier insanlarla ilikisine yaptklar vurgu asndan benzeseler de, Levinas iin hi bir zaman tekiyle iliki bir atmayla balamaz. Aksine, ileride de gsterilecei zere, Levinas iin balangta bar vardr. 2.12 Lacan Freud psikanalitik kuramyla bireyin yaamnda bilin dzeyi kadar, bilind adn verdii dzlemin de etkili olduunu iddia etmitir. Bilind Freud iin insan yaantsn anlamann temel aralarndan birisidir. Freudun bir mrlk almasnn temel amac, yaps son derece karmak ve bilin dzlemindekinden farkl sembollerle ileyen bu yapnn aydnlatlmasdr. Fransz psikanalist Jacques Lacan, Freudun psikanalizinin ilkelerini,

Heideggerin temel ontolojisi, Hegelin kle-efendi diyalektii ve tarihselcilii ve Saussureun dilbilimi ile harmanlayarak yepyeni bir kuram oluturmutur. Bu blmde ok geni bir literatr kapsayan ve son derece karmak olan Lacann dncelerinin tamamn incelemek yerine, onun zne kuramn ele almaya alacaz. Lacana gre insan erken ve gelimemi bir varlk olarak dnyaya gelir. yle ki, herhangi bir bakm almazsa lmesi kanlmazdr. Bu erken doumun bir baka sonucu da bebeklerin doduklarnda bedenlerini kullanmaya hakim olamaylardr. Lacan bu dneme odipal-ncesi adn veriyor. Bu dnemde bir benlik gelimemitir. 65

Lacana gre,bebekler doumlarndan alt ile on sekiz ay arasnda bir sre sonra, ayna evresi adn verdii bir evreye girerler. Bu evre, bebein dnyasnda bir yarlmaya sebep olurken, ayn zamanda da znenin ortaya kt bir andr: Aynada kendi kendini tanma [...] birbirini izleyen ayr aamada gerekleir. lk aamada, aynann nnde bir yetikinle birlikte duran ocuk aynadaki kendi grntsyle yanndakinin grntsn kartrr. kinci aamada, grnt dnne sahip olan ocuk aynadaki grntsnn gerek olmadn anlar. Son olarak nc aamada, grntnn yalnzca bir grnt olmadn ayn zamanda aynadaki grntnn kendi imgesi olduunu ve Bakasnn imgesinden de ayr olduunu kavrar. (Sarup, 1995: 11) Lacan bu anlatyla zne ve benin oluumunu aklamaya alr. Buna gre bebein aynada grd imgesi ile zde olduunu fark etmesi bir travmaya yol aar. Kendi dnda bir tekiyle zde olmas bir yarlmaya sebebiyet verir. Lacanda benin zdelii, imgesel ve yarm bir zdeliktir. Bebek, kendisi dnda olan bir ey ile btnle erimeye almaktadr. Bu imgesel benin

deneyimlenmesi haline, mgesel dzen ad verilir. (Mansfield, 2000: 42) Bu denetim, imgesel benin yan sra, bebein iine doduu dnyann simgeleri ile de iliki iindedir. Bunlarn ilki de hi phesiz kendi dndaki imgesel bendir. Anlamlandrma, ancak Lacann Sembolik dzen adn verdii bu dzenle balar. Bebek, Sembolik dzen sayesinde evresinde olup bitenlere ve kendi aynadaki yanssna anlamlar atfetmeye balar. Buradaki temel sorun, bebein zne haline gelmesi hep kendisinin dndaki eylere, Lacann tabiri ile Bakasnn4 sylemine bal olmasdr. Bu yzden zne hi bir zaman kendi bana ve bitmi bir zne deildir. Hep kendi dnda bir eylere baml olmaktan kaynakl bir btn olamama yoksunluu yaayacaktr. (ibid)
4

Burada Lacann kastettii hem bebein aynadaki imgesi, hem de d dnyann sembolik yaps olduundan, teki yerine Bakasn kullanmay tercih ettik.

66

Bu yoksunluk, srekli bir arzuya yol aar. Aranan ey, yoksunluu giderecek bir Bakasdr. Bu aray, hi bir zaman bulunamayacak bu Bakasnn yerini tutacak nesnelerle sonulanr. Lacan bunlara objet petit a adn verir. nsanlarn yaantlarn srdrmelerini salayan ey, bu hi bir zaman doyurulamayan arzular ve objet petit alarn bulunmasdr. Lacann kuramnda, bu iki dzenin dnda, nc bir dzen daha vardr: Gerek. Gerek, asla bilinemeyecek, hi bir zaman sembolletirilemeyecek olandr. (Sarup, 1995: 33) nsann tm yaam alan bu dzenle ekillenir. Anlamlandrma ancak tekiyle iliki srasnda kurulan Simgeselle olur. Lacann zne kuramnda en temel vurgu, znenin benin dnda

tanmlanmasdr. Bir taraftan sembolik dzenle insan insan yapan her trl d etki ve anlamlandrma mekanizmas znenin oluumunda etkili olurken, dier taraftan imgesel btnln elden kam olmas, zneyi srekli bir mahrumiyet duygusu ve bu duygunun doyurulmas abasnn iine itmektedir. Lacan bylece hi bir zaman bir btn olamayan, hep bir aray ve kendini tamamlama abas iinde bir zne tasviri yapmaktadr. Lacandaki farkl dzen, Levinasn varla atfettii farkl duruma benzer. Lacan iin Gerek, sembolletirmeden kaandr. Bu bakmdan Levinasn varyla benzerlikler gsterir. mgesel ise, bir tr sanal btnlk hali olarak Levinasn bencil benini andrr. Lacanda ben mgesel dzendedir. Bunun yan sra, Sembolik, tekiyle karlamayla birlikte znenin olutuu dzendir. Bu da Levinastaki etik karlamay artrr. Bu benzerliklerin yannda, iki dnr arasnda temel bir farkllk da vardr: Levinasta hayatn herhangi bir annda, tekiyle karlama ile

67

ortaya kan zne olma hali, Lacan iin, ocukluun belirli bir dnemine karlk gelen ayna evresiyle ilikilidir.

68

3 3.1

Levinas Felsefesinin Temelleri: Btncllk, Anari ve Farkllk: Levinasn tm hayat boyunca yapt almalar temelde Bat felsefesinin

zneyi ele alndan ve bu znenin tekiyle ilikisinden yola kar. Buna gre, klasik Bat felsefesinde zne, ya insani ilikiler kurmayan, tm eletirilere kulaklarn tkam ve kendi ahlakn tek bana oluturan anarist, otonom bir zne, ya da kendini btncl yaplar altnda eriten ussal bir znedir. Anarist zne olarak tanmlanann kkeninde bireysellik n planda iken, ussal znede btn, tekil olandan veya bireyden daha nemlidir. John Wild, bu iki yapy srasyla anari ve tiranlk olarak adlandryor. (Wild, 1991: 15) Btncl anlaya (tiranla) gre bireyin inanlar, alglar, dnceleri, baka bireylerin dnceleri ile snanmadnda gvenilmezlik tar. Bu kaotik ve gvenilmez oulluk ortamnn bir dzene sokulmas ancak tm bireylerin farllklarnn bir Aynda eritilmesi ile mmkndr. Bireyin deil btnn nemli olduu btncl dncelerde, ussallk ancak btne entegrasyonla mmkndr. Bylece farkllklardan doabilecek anari, aynln iinde ortadan kalkar. Levinasa gre, ne anari, ne de tiranlk insanidir. Kendi felsefi araynda, birincisindeki insanlar aras ilikisizlii ve ikincisindeki farklln yok edilmesini eletirerek, bunlarn dnda, hem farklln korunduu, hem de ilikinin temel alnd bir noktadan yola kmay amalar. Levinas, 1940larn sonuna doru yazd Varolutan Varolanada (Existence and Existents; De lexistence lexistant), bir cemaatin, bir sosyal birlikteliin aslnda bireycilii ve bencillii 69

srdren bir ortam olduunu syleyerek, yukarda bahsi geen iki ayr durumun, anari ve tiranln, birbiri ile i ieliine vurgu yapar: Dnyadaki sosyal yaam, iletiim veya cemaattir. Birisiyle uyumazlk yaamak, onunla ortak hibir eyin bulunmadn anlamaktr. Ortak bir eyle, bir fikirle, bir karla, bir ile, bir yemekle, nc bir ahsla katlm yoluyla iliki kurulabilir. Kiiler birbiri ile kar karya deillerdir; bir eyin evresinde yan yanadrlar. [] Benlik, bu ilikide bireyselliinden [ipseity] bir ey kaybetmez. Bu yzden insanlar aras bir iliki olan uygarlk, hep saygnlk ile yan yana olagelmitir ve hibir zaman bireyciliin tesine geememitir: Birey, hep bana olarak kalmtr. (Levinas, 1995a: 41) Birey, bireyliini srdrebildii srece o cemaatte kalmay tercih eder, ama, cemaatin dier yelerinin farkllklar, bu birliktelikte gndeme gelmez. Bireyler, birbirlerine deil, onlar bir arada tutan karlarnn aynlna odaklanrlar. Aynlk ise bencil bir dnyann taleplerinin devamcsdr. yle ki, aynla odaklanlan cemaat ierisinde asl ama, bireyin btn bireycilii ve bencillii ile, farkl olann kendisi ile elien karlarna kar ve farkl olan yok edebilmek iin, kendine taraftar toplayndan baka bir ey deildir. Her komu bir su ortadr. (ibid) Her cemaat bir dlama ilikisinden balar. Bylece, cemaatin sesini dinlemedii, varln grmezden geldii bir dardakiler, cemaatin kuruluunda kanlmazdr. Her cemaat kendisine snr izer ve mutlaka birilerini darda brakr. Levinas ise, bu gz ard edilen, darda braklan farkllktaki zgrlk ve yaratcl, ayrca bu farkllkla etik ve barl iliki olanaklarn aa karma gayretindedir. Btncl dncelerde zne, btne ait olmaktan kaynakl karlar iin farkllklarndan feragat eder veya onlar btn iinde ifade etmez. te yandan, farklln korumaya alanlar veya karlar cemaat karlar ile atanlar cemaatin dnda braklrlar. Aynlk, Levinasa gre hem cemaatin iindekilere, hem de dndakilere yneltilmi bir iddettir. Cemaat iinde insanlar farkllklar ile deil, 70

aynlklar ile varolurlarken, dardakiler de gene tek bir kmede (bir dardakiler kmesinde) ele alnp aynlatrlrlar. ounlukla da aynlatrma ve yok etme yan yana srer yani aynlatrlmaya direnenler yok edilir. Bir baka deyile, aynl temel alan btncl dnce sistemlerinde nesnellik, znellikten, yani grup dncesi bireyden daha nemlidir. Birey, grup iin feda edilebilir. znenin zgrl, kendini bu nesnel dnceyle uyum iinde tutmaktr. (Wild,1991:17) Levinasn kuramnda ise etik zne, tekiyle karlama ile kurulur. Karlamann temel yaptrm, znenin tekiye kar sonsuz ve bakmsz bir sorumlulua sahip olmasdr. Bylece hem teki farklln korur, hem de zne, tekiden bamsz bir yalnzlk iinde kurulmadndan, bencil bir dnyann iine dmez. zne, ne bir kolektiflik iinde kendi farklln yok etmek zorundadr, ne de kendi bireyciliini tekiye dayatmaktadr Levinas, kurduu etik yapda, bir grup iinde ya da bireyci bir yaltlm dnyadaki zgrlk yerine, tekiye kar adalet ve sorumluluk fikrini koymutur. Bu kavramlara ileride daha detayl deinilecektir. 3.2 Levinasn Bat Felsefesine Ynelttii Eletiriler: Nazizm gibi son derece ac bir deneyimin sonrasnda Levinas, pek ok dnr gibi, Avrupann gbeinde byle bir vahetin nasl yaandn sorgulamaya balar. Bu sorgulama onu, varolmay ya da bilmeyi etik ilikinin ncesine koyan Bat felsefesi tarihinin eletirisine ynlendirir. Bu eletirinin en temel hedefi ontolojidir. Bat felsefesi ounlukla bir ontoloji olagelmitir: Bakasnn varln anlalmasn salamayan bir ara ya da yansz terim eklenmesi ile aynya indirgenmesi. (Levinas, 1991: 43)

71

Levinas eletirilerini sadece ontoloji ile de snrlandrmaz. Epistemoloji de tpk ontoloji gibi aynln iddetini srdrr. Levinasa gre anlamaya almak, tekiyi deitirmeye abalamak, onu benin, Aynnn bilgisinin iine hapsetmek demektir. Levinas, radikal bir iddiada bulunur; ilk felsefenin etik olduunu syler. Bu o ana dek felsefe tarihinde ilk kez dile getirilen bir iddiadr. Levinas, evrensele bavuran bir bilme ve anlama geleneinin Platondan beri devam ettiini dnr. Bunda sorunlu bulduu temel nokta varolan-eylerle kurulan birincil ilikinin bilme ilikisi olmasdr. Bu bakmdan Heideggere benzer. Ancak, bununla da kalmaz. Heideggerin varlkbilim-ncesi iliki dedii varolan-eylerin Varlyla Daseinn ilikisini de birincil olarak kabul etmez. Ben, ben olmaklmla bir monadm (Levinas, 2005: 63) der Levinas. tekiyi, herhangi bir Varlk kategorisi iinde ele alan ontolojinin ve herhangi bir bilinebilir nesne olarak kabul eden epistemolojinin gremedii de budur. teki biriciktir, tekildir ve bir benzeri yoktur, herhangi bir baka varolan-eyle iliki iinde ele alnamaz ve onunla karlatrlamaz, fenomenolojik yntemdeki gibi ynelimsellikle bilin ierii yaplamaz. Levinas, Zaman ve Bakada (Time and The Other; Le temps et lautre) Parmenidesin monizmine yapt gndermede, Varl bire indirgemenin olanakszlndan bahseder: Varolmay varolanda ele almak, onu birlie hapsetmektir. (Levinas, 2005: 63) Platon iin ise farkllk, mutlaka varolan-eylerle ilikilidir. (Platon, 1995, Sofist: 257d-e ve ayrca 258 a-e) Bir baka deyile,

72

Platonda bakas5, bir eyden bakasdr, kendi bana ele alnmaz. Aynlkla ilikisinden bamsz bir bakalktan bahsedilmez. Buna gre Platon, Bakas ve dolaysyla da tekiyi, Ayn ile birlikte Varlk kategorisi altnda inceler. Levinas, Platonun dealar kuramnda, her tikelin evrenselle ilikili ele alnn da Bakasnn farkllklarnn Ayn iinde eritilmesinin bir rnei olarak grr: yle grnyor ki, dnmeye baladmz anda, Platondan beri tikelin duyumunu evrenselin bilgisine tbi klan nedenlerden dolay, olanlar arasndaki ilikileri varln yaplarna, metafizii varlkbilime, egzistansiyeli [existentiell] egzistansiyale [existential] tbi klm oluyoruz. (Levinas, 2003a: 80) Levinas aynlk sorununu sadece Platonda bulmaz. rnein Plotinos, ruhsal dzlemi ayr kategoride ele alr. Bunlar srasyla hipostaz ruh, dnyevi ruh ve bireysel ruhtur. Hipostaz ruh, dnlr dnyaya aitken, dierleri duyumlanr dnyada, bedensel olanla, cansz olan arasndaki geileri aklamakta kullanlr. Burada asl nemli olan, tm ruhlarn nihayetinde hipostaz ruhla zdelemesidir. (Emilsson, 1998: 4) Yani, dnyevi ruhlarn farkllklar, bir st katmanda yok olur. Ruh, Platon iin dealarla akrabadr, Plotinosta bir hipostazdr. (Levinas, 2003a: 115) Plotinosta da, Platonda olduu gibi, insan ruhu deimez bir zden tremitir ve onsuz dnlemez. Bu deimez z, deimezliiyle ve bakalklarn hepsinde varoluuyla, Aynnn mantnn iine den baka bir noktadr. Hume, radikal bir biimde zneyi, deneyimin dndaki her tr birlik fikrini reddederek, bir olua brakr. Bu hali ile Descartes, Kant ve Husserlden ayr bir yerde durur. Her ne kadar Hume, insan olana, tekiye zel bir yer vermese de,

Platon ve baka baz dnrlerde bakas szc Tanrsal bir anlam tamad iin kk harfle yazlmtr.

73

dardan gelene olan akl, bakaln kuruculuuna vurgusu ile ve bilgiyi bir bilin ierii ile snrlandrmamasyla, Levinas nceledii sylenebilir. Bilme ve anlama, tekiyi benin egemenlii altna almaktr. Bu bir aynlatrmadr. Kant, Humeun yapmadn yapar ve duyu verilerinin birletirilmesi iin bir btnln olduunu varsayar. zne deneyimle olu halinde deildir, aksine deneyime nceldir. Zaman, mekn ve kategoriler, deneyimi olanakl klarlar. Tm bu anlay iinde, Kantn znesine teki grnd anda, zaten zaman, mekn ve kategorilerle hem kavramsallatrlm, hem de tematize edilmitir: Bu Bakas ile olduu gibi bir iliki deil, Bakasn Aynya indirgemektir. Bu zgrln de tanmdr: Bakas ile olan her tr ilikiye ramen kendini benin egemenlii iin Bakasna kart olarak belirlemek. Tematize etme ve kavramlatrma, birbirlerinden ayrtrlamazlar ve bunlar Bakas ile bar iinde olmak deil, onu ezmek ve sahiplenmektir. (Levinas, 1991: 46) Levinas, bu noktada sadece tekinin anlalamazln deil, onun bir kavrama mahkum edilme ile nasl iddete maruz kaldn da bize anlatmaya almaktadr. tekiyi, bir benin snrlar iinde dnen tm kuramlarda byle bir iddet vardr. Belki de bu nedenle, Levinasn Heideggerden sonra en sert eletirdii dnr, Hegeldir. (Bernasconi, 2005: 49) Farkllklarn bir aynlk iinde eritilmesi konusunda belki de Bat felsefesinin doruk noktas, Hegel felsefesidir. Daha nce de belirttiimiz zere, tarihsel ilerlemenin kkeninde kartlarn atmas yatar. Her atma bir sentezle ortadan kalkar. Bu sentez, hem gemi atmann izlerini tar, hem de bunlardan tede bir eydir. Bu hali ile Hegelde her karlama, bir ben ile ben-olmayan arasnda atma eklinde ele alnr. Ancak bu atma hali, benin ben-olmayan ile zdeliini anlamas ile bir baka aamaya geer. 74

Her ne kadar Bernasconi Levinasn, zellikle tekiyle ilikinin benin bir mecburiyeti olduunu iddia eden Hegelden etkilendiini sylese de, bu etkilenme son derece snrldr. (ibid: 53) Levinas iin tekinin benle elime ya da atma ilikisi iinde ele alnmas, bir aynlatrmadr. Ben, Hegele gre ben-olmayanla kart olsa da, bunlar birbirlerine bamldrlar. Bu da tekinin bakaln yok etmek demektir. Levinas, Btnlk ve Sonsuzda Hegelden u alnty yapar: Kendimi kendimden ayrdederim, ve bunu yapmakla bu benden ayrdedilenin [benden] ayrdedilmedii benim iin dolayszca belirtiktir. Ben, yani kendinebenze, kendimi kendimden iterim; ama bu benden ayrdedilen ya da bana zde-olmayan olarak koyulan ey, byle ayrdedilmi olmakla, benim iin dolayszca bir ayrm deildir. (Hegel, 1986: 164; alntlayan Levinas, 1991: 36-37) Descartes veya Kanttan farkl olarak Hegelde ben, dnyadan yaltlm bir ben deildir. Dnyann iindedir ve ben-olmayanla (teki) atmaya mecburdur. Bu atmay aar ve ben-olmayanla zdeleir. Balangta ben-olmayan benin dndadr, ama diyalektik yasalar uyarnca ben onu iselletirir. Daha nce de belirttiimiz zere, Hegel sistemine gre Tinin nihai hedefi mutlak bir btnlktr. Bu ise Levinasn fark ncelikli etii ile uyumsuzdur. Levinasn farkll Aynya indirgediini iddia ettii dier dnrler de Husserl ve Heideggerdir. 1928-1929 yllarnda Freiburg niversitesinde Husserlin rencisi olarak bulunan Levinasn, 1930 ylnda Fransada fenomenoloji zerine ilk kitab yaynlanr: Husserl Fenomenolojisinde Sezgi Kuram (The Theory of Intuition in Husserls Phenomenology, Thorie de lintuition dans la phnomenologie de Husserl) Benzer bir ekilde, son eserlerinden biri de Husserl zerinedir: znenin Dnda (Outside The Subject, Hors Sujet). Levinas, evirileriyle ve yazd bu

75

eserlerle, Husserl fenomenolojisinin Fransadaki kurucusu olarak kabul edilir. (Davis, 1996: 8) Heidegger iin olduu gibi, Levinas iin de, Husserl fenomenolojisinin en byk amazlarndan biri, anlkln6 iine dmesidir: ncelikli olarak, unu gzlememiz gerekir ki Husserl iin varlk, nesneletirici bir edimin delili olarak sezgisel bir yaam ile karlkl iliki iindedir. te Husserlci sezgi kavramnn anlklk ve fazlasyla dar olmakla sulanmas bu nedendendir. Husserlin, teorik bir yaamdan kaynakl olmayp da teorik tavrn birincilliini ve evrenselliini ezmesi iin varlk kategorilerini tanmlama abalarndan hi birisi baarl olamamtr. (Levinas, 1995b: 94) Levinas, sadece bu teorik tavr deil, Husserlin zellikle dnyay ncelikli olarak alglanabilir bir dnya olarak grmesini de eletirir. Heideggerden esinlenerek yapt bu eletiriyle de yetinmez ve kendi etik anlayn anlklktan arndrmaya zen gsterir. Buna gre tekiyle karlama, teorik tavrlarla deil, dnyevilii iinde incelenir. Levinasn Husserlde grd bir baka amaz da, Husserlin bilinci zamansalln dnda ele almasdr. Daha dorusu bilin, ncelikli olarak kendi edimleri zerine dnr. Zamansallk bu balamda ikincildir: Gerekliin temelini, algnn nesnelerinin temelini ve bunun yannda bilimin temelini, yaamn iinde aramalyz.Her insann bir tarihi vardr deyiindeki anlamda, bu yaam tarihsel bir karaktere sahiptir. [] Bunun yannda bu tarihsellik, sanki insan nce varolmu, sonra da tarihsel ve zamansal olmu gibi, insann ikincil bir zellii deildir. (Levinas, 1995b: 156) Levinas, tam da yaamdan bu kopukluu yznden Husserl felsefesinde tekinin varlna yeterince yer verilmediini savunur. nk bilin zerine
6

Levinas, anlklk eletirisini sadece Husserlle snrl tutmaz. Platondan Humea, hatta mantk deneycilere kadar pek ok dnr ve dnce akmnn bu yanla dtn iddia eder. (Levinas, 1996: 35)

76

yaamdan bamszca dnmek ve bunun zerinden bir bilim ina etmeye almakla Husserl, sadece yaamda karlatklarmz soyut ve teorik bir dzleme indirgemitir. Buna bal olarak teki, Husserl felsefesinde yaamda iliki kurulan olarak deil, gene bir baka bilin olarak kurulur. Oysa bu, tekiyi bir benle benzerlii iinde ele almaktr. Levinas, yaltlm bir benden yola kp tekiyi anlamaya almak yerine, ilk felsefeye zaten tekiyle ilikiyi koyarak bu amaza dmez: Somut yaam kendi iine kapal bilinciyle bir tekbencinin yaam deildir. Somut yaam, sadece bir bilin iin var olanlar da deildir. Somut varlk dncesinde, zneleraras bir dnya dncesi de bulunur. Kendimizi sadece bir tek bilinte, bir tek bende [ego] nesnelerin olumasn tanmlamakla snrlandrrsak, nesnelerin somut yaamdaki hallerine deil, sadece soyutlamalarna ulaabiliriz. Bir bene indirgeme, ben-merkezli indirgeme [egological reduction], sadece fenomenolojiye doru bir ilk adm olabilir. Bunun yan sra, tekileri ve zneleraras dnyay da kefetmemiz gerekir. (Levinas, 1995b: 150) Levinas, Husserlin yaamdan kopuk, btnyle teorik fenomenolojisine dair tm bu eletirileri Heideggerden esinlenerek yapar. Bunlar arasnda sadece Husserlin tekiyi benin bir benzeri olarak ele almasna ynelttii eletiri, onun kendine zg etik anlaynn izlerini tar. Levinas Husserle nazaran kendine daha yakn bulduu Heideggere de benzer eletirileri yneltmekten geri durmaz. Levinas, sadece Heideggeri yakndan tand genlik dneminde deil, onun nazizmle olan ilikisi aa ktktan sonra bile ona olan hayranln, her ne kadar derin bir hayal krklna uram olsa da, gizlemez. Heideggerin bayapt Varlk ve Zaman hakknda unlar syler: Sein und Zeitn entelektel gcne gelince, 1927 tarihli bu sra d kitab takip eden tm byk yaptlarn nda bu esere duyulan hayranl lmek 77

olanakszdr. Hkim sarslmazl bu esere durmakszn mhrn vurur. (Levinas, 2003a: 90) Ancak, tm hayranlna ramen, Heidegger de Levinasn Bat felsefesinin geneline ynelttii eletirilerden nasibini alr. Heidegger felsefesinin merkezi kavram olan Varlk, Levinasa gre evrensel bir yasa gibidir. Anlama, ancak Varlk ufkunda gerekleebilir, ya da Heideggerin terminolojisini kullanrsak, anlama, Varln ufkunda yaplan bir yorumlamadr. Levinasa gre bu gr, tekinin biricikliini gz ard eder. Heidegger iin Daseinn dier varolan-eylerden farkl bir anlam vardr. Ama bu anlam sadece Daseinn Varlk ile iliki kurmasndan, Varl dert edinmesinden kaynakldr. Daseinn, tekilerle bir arada yaad dnyada, tekilerle kurduu ilikinin zel bir yan yoktur. teki, Dasein iin dier varolan-eyler gibidir. tekinin krlganl ve lmll onun Varl yannda ikinci plandadr. teki, Varlk ats altnda aynlatrlr. Levinas, bunun sebebini tekiyle kurulan ilikinin anlama ilikisi olmasnda bulur: Tikel varl anlamak, tikelin tesine gemektir oktan anlamak varolan tikele, daima evrenselin bilgisi olan bilgiyle yaklamaktr. (Levinas 2003a: 80) Aynlatrma sadece anlamada gizli deildir. Levinasa gre, Heideggerin nazi yanls dncelerinin tohumlarn filozofun zgnlk7 kavramnda da bulmak mmkndr. Dasein, varoluu gerei Onlarn iine gml ve Onlardan herhangi birisi olarak yaar: Ben, dnyada herhangi birisi gibi davranr ve onu herhangi birisi gibi anlarm. rnein, elbiselerimi seerken modaya uymayan biri gibi
7

Aziz Yardml, Varlk ve Zaman evirisinde bu kavram asllk veya asl olarak evirmi. Biz zgnlk demeyi tercih ettik.

78

grnmemeye alrm, bunun iin de kendi tarzma uygun olmasna dikkat ederim. Ama buradaki tarz, aslnda kendimin deildir. Aslnda herhangi birinin veya Onlarn toplum iinde giyiniidir bu [...]. (Polt, 1999: 62) zgnlk, bu sradanlam kitlelerden kopu ve onlarn arasndan ktr. Oysa Levinasn kendi felsefesinde teki, bir btnlk olarak ele alnmaz. nk teki, Onlar emsiyesi altnda ele alndnda tm tekilliini yitirecektir. Heideggerde zgnlk, sradan olan dier insanlarla araya bir set ekmek, onlardan kopmak ve onlarn sradanlnn dna kmak iken, Levinasta temel olan, tekiden uzaklamak yerine, onunla sorumluluk temelli bir iliki kurmaktr. (Levinas, 1998: 225-227) Heideggere gre gndelik hayat iinde insanlarn birliktelii, bir Aynlk ilikisi iinde boulmaktr. Oysa Levinasta gndelik hayattaki tekiyle her karlama, beni, bencil yaamn bamllndan kurtarp tekiye kar sonsuz sorumlulua tar. Heidegger zgnlk kavram ile ilikisizlie arrken, Levinas ilikiyi en baa koyar. Levinas her ne kadar Heideggerin zne-nesne ayrmn eletirmesinden etkilense de, felsefesinin btnl iinde bir zne kuramna ihtiya duyar. Bu zne, Bat metafiziinin, Heidegger tarafndan eletirilen znesinden farkl olduu gibi, Daseindan da farkl olacaktr. Levinasa gre Dasein, Bat metafiziinin yukardan bakan, yaltlm znesi gibi Aynya tabidir. Heidegger ile birlikte, varolan-eylerin Varlklarnn, birbiriyle ilikileri balamnda ele alnmas, fenomenolojiyi ontolojik bir yne yneltir. Levinas, Heideggerin yeniliini yle aklar: Olumsallk ve olgusall, kavraya sunulmu olgular olarak deil de kavray ediminin ta kendisi olarak anlama olana; olgunun ve verili ieriklerin hoyratlnda anlamann geililiini ve bir anlam veren ynelimi gsterme olana Husserl tarafndan kefedilen ve Heideggerin 79

genel olarak varl kavrayyla ilikilendirdii bu olanak- gnmz varlkbiliminin en byk yeniliidir. Bundan byle varl anlama, yalnzca kuramsal bir tavra deil, insann her trl davranna dayanacaktr. (Levinas, 2003a: 77) Varlk, zamann dnda sabit bir z deildir. Srekli bir olutur ve bu tek bana bir varolu deildir. Varlk, varolan-eylerle iliki iinde tanmlanamad gibi, bunlardan ayr soyut bir ey de deildir. (Davis,1996: 14-17) Levinas, buraya kadar Heideggerle hemfikirdir. Ancak, Levinasa gre Varlk, btnclletirmeyen bir e de deildir. (Peperzak, 1993: 16-17) Levinas iin varolan-eylerin her biri kendi zgnlkleri iinde korunup, kesinlikle Varlk altnda incelenmemelidirler. Aksi taktirde, bahsi geen btnclln iinde zgllklerini kaybederler. Heidegger, her tr ilikiyi Varlk zerinden kurmaya alt iin, ona gre Varlk sorusunu unutmu olmak bile, Daseinn varolma kiplerinden birisidir. Dolaysyla, Bat felsefesi geleneinin iine dt Varl unutu, yani Varla dair soru sormama, Varlktan bir ka deil, tersine Varln iine dtr. Oysa Levinas iin, Varlktan kan ya da Varl ncelemenin bir yolu olmak zorundadr. nk onun iin ilk felsefe ontoloji deil etiktik. Tm bunlara ek olarak Heidegger, nesneleri, Dasein ile aralarndaki pratik kullanma ilikisi [practical care] balamnda ele alr. Oysa nesnelerle, salt pratik bir kar ya da kullanma trnden bir iliki, Levinasa gre, benin bencil dnyasnda vardr. Ancak tekiyle karlama, bu ilikiler temelinde ele alnrsa, teki aynlk zeminine tanr. (Bernet, 2002: 87) Oysa Heideggerin grmedii, kar ve kullanma ilikileri dnda da ilikiler kurmann mmkn olduudur. teki, ben ile karlatnda, benin onu kullanmasna ve bencil dnyasna hapsetmesine direnir.

80

tekinin bu direnii, benin kendi adaletsizliini grmeye balamasn salar. Heideggerin ontolojisi sadece benin bencil dnyas ile snrl kalmtr. Heideggerin dt hata, Husserlin dt ile zdetir: Her iki dnr de tekiyi, Husserlde bilinte ve Heideggerde Varlkta ortaya kan Aynnn yetkesi altna almlardr. (Davis, 1996, s.21) Levinas dncesinin yenilii de bu noktada ortaya kar. Bir sonraki ksmda da grlecei zere, insan yaants, tekiyle karlama sonucunda anlam kazanr. Bu karlamann ncesinde ne zaman, ne de anlamlandrma vardr. Bat felsefesi gelenei, tekiyle karlamann bu kurucu yann ihmal etmekle kalmaz, evrensel kategorilerle, bilin ile, anlk ile, tekinin farklln umursamadan onu herhangi bir sradan varolan-eyle ayn kategoride, ya da onunla iliki iinde ele alr. Levinas ise tekiyi, bunlardan btnyle arnm, kendi banalyla ve farkllyla dnr.

81

3.3 3.3.1

Levinas Felsefesinin Temel Kavramlar: Bir lk Felsefe Olarak Etik:

Levinasa kadar Bat felsefesinde, tekinin Ayndan farkll ve kendine has bir anlam olduu grmezlikten gelinir. Yani Ayn ve teki arasndaki fark, eninde sonunda uzlatrlabilecei dnlen, evrenselin emsiyesi altnda

birletirilebileceine inanlan, stesinden gelinebilir bir farktr. Bu noktadan hareketle Levinasn en temel alma alan, baka olan, Aynnn iddetinden ve dayatmalarndan kurtarmak olur. (Davis, 1996: 3) Levinas kendinden nceki filozoflardan farkl olarak felsefesini ben ve teki arasndaki etik ilikiyle temellendirir. Ben, tekiye ynelirken, Kartezyen znede olduu gibi arnm, soyutlanm ve dnyadan yaltlm bir zne olmad gibi, Kant kategorilere benzer, dnyay anlamlandran, deimez ve nsel kavramlara da sahip deildir. Benzer bir ekilde, ilk felsefe olarak kabul ettii etik de Kantn felsefesinde olduu gibi evrensel bir buyruktan da yola kmaz. Levinasn felsefesinde, tekinin farkll ile temellenen etik, bu farklln getirdii dinamizmden ve tekinin kavramlara smayan, ele geirilemeyen yanndan dolay normlarla bezeli her trden etikle taban tabana zttr. Levinas, teki ve ben ilikisine bunca ncelik tanrken, Hegel felsefesinin temel kavramlarndan olan Efendi-Kle diyalektiindeki trden bir kartlk ilikisine de bavurmaz. teki, benin deillemesi olmad gibi, onunla bir atma halinde de deildir. nk, Hegel sisteminin en temel kavramlarndan biri olan deilleme, kart olunan ile eninde sonunda bir btnlk, bir sentez [sublation, Aufhebung] altnda birleir. Deilleme, tm terimlerini tarafsz bir sistem iinde bir araya getiren, 82

onlarn tarafszca anlalmasna olanak klan mantksal bir ilikidir. (Wild, 1991:12) Oysa bu tarafszlk, farkll dengeler ve eitler. Mantksal bir sistem, farkl olann dnda kurulduundan, onun farklln dikkate alamaz. Deilleme, iki zt kutup olarak ele ald teki ve beni birbirine baml klar. tekinin benden bamszl yok olur. (Levinas, 1991:194) Levinas, normatif etik anlaylardan, her tr akn ve belirleyici ustan, n kabulden veya buyruktan felsefesini arndrrken, bir yandan da greliliin iine dmemeye zen gsterir. Ona gre, greliliin merkezinde ben vardr. Greli bir etik anlay, her benin bencilce kendi etik inanlarn dayatmas anlamna gelir. Levinasa gre, tekiyle kurulan her ilikide taraflarn farkll gz nnde bulundurulduunda her iliki kendine zg olacaktr; ancak greli olmayacaktr. Tm bunlar gz nne alndnda, ilk blmde Baumandan alntlayarak belirttiimiz etik araylara, Levinas felsefesi yant veriyor gibidir. 3.3.2 Var [Il y a]:

Lawton, Levinasta varolmann farkl hali olduunu syler: Birincisi var, ikincisi hipostaz ve ncs de tekiyle karlamadr. (Lawton, 2005: 249) Levinas felsefesinin nemli ve kritik kavramlarndan bir tanesi, ite bu varlk hallerinden ilki olan vardr. Zamansalln, tematize etmenin ve tanmlamann gereklemesinden nce her ey kark, ayrmam ve anonimdir. Bu duruma, Levinas, var adn verir. Var yalnzca bir btnl aklamaz, ayn zamanda maddiliin boucu, skc egemenliini de aklar. (Peperzak, 1997: 196) nk var hali, hibir cazibeye sahip deildir. Hibir ey henz anlamlandrlmamtr. rnein benin anlamlandrd 83

dnyann ona gre bir ekicilii vardr: su onun susuzluunu gideren olarak anlamldr ya da ate beni stan olarak benin dnyasnda anlam tar. Oysa var hali tam bir kargaadr. Var halini Levinas, en uygun ekilde yle ifade eder: varolansz8 varolu [existing without existents] (Levinas, 1985: 45-46) Bu ifade var kavramna paradoksal bir anlam atfeder. Var, yokluktaki mevcudiyet, sesini sessizlikte duyabildiin varlksz varolu, boluun doluluudur. (Davis, 1996: 23) Henz bir ben ya da etik zne yokken, herhangi bir anlamlandrma da mmkn deildir. Bu noktada varolu, her tr Varlktan ve anlamdan yoksun, bir ak halidir. Var, benin bilebildii herhangi bir eyi nceler. Var, Levinasa gre en tehditkar btnlktr. Bu ylesine bir btnlktr ki her ey anonimdir. Sanki her ey gecenin karanlndaki, belirsizliindeki bir kaotiklik halindedir. Her ey aslnda hibir eydir [no thing]. Her eyin hibir ey olmas hilik deildir; herkes de hi kimsedir [no one]. Varolan, hibir eyliktir [no-thingness]. (Burggraeve, 2002: 47) Varda ben; salt varln, farkllamam, ayrmam maddiliin gl kontrol altnda yeniktir. (Levinas, 2003a: 51-52) Varda ben yoktur. Var, bir balang ncesi bulanklk deildir. leride de deinilecei zere, var, ben ve etik zne, dorusal bir zamana yerletirilemezler. Var, her tr anlamlandrmann bir n kouludur. Benin bencil dnyasna gemeden nce, hipostaz kavramn da akla kavuturmak gerekmektedir. Anonim varolma hali olan varn varolan-eylerin
8

Burada Levinas, existents szcn, Heideggerdeki beingsle benzer anlamda kullanyor. Daha nce, beings iin, Aziz Yardmlnn Varlk ve Zaman evirisinde kullanmay tercih ettii varolaneyi kullanmtk. Bu noktada, iki szck arasndaki fark anlalabilsin diye, varolan, existent iin kullanmay tercih ettik.

84

varoluunun bir nkoulu olduu daha nce belirtilmiti. Hipostaz, anonimliin iinde bir varolan-eyin kendi varoluunu stlenmesidir ve bylelikle varoluun ilk kez adlandrld andr. (Levinas, 1995a: 81-82) Bu adlandrma ve ortaya k hali, ayn zamanda varolan-eyin kendi varoluuna egemen olmasdr. Vardan kurtulu, bir ilk zgrlktr. Benin kendini, kendi balangcn kendi yaratmasna, srekli olarak oluturmas, en derindeki gizli zgrln bir tr gsterimidir. Ancak zgrln aka deneyimlendii somut bir durumdan bahsedilmesi olanakszdr. nk benin gerek anlamda zgrln aa kard an, teki karsndaki seim andr. Ama yine de Levinas bu gizli zgrle balang zgrl adn verir. Levinas bu balang zgrl konusunda unlar yazyor: lk zgrlk. Henz zgr iradenin zgrl deil, balangcn zgrldr o. Varolu u an varolan bir eyden itibaren vardr. Her znede ierilen zgrlk, bir znenin, olann olmas olgusunun ta kendisine dahildir. Varolann varolmaya tam da el koymasnn zgrldr. (Levinas, 2005: 74) Ancak balangcn zgrl, mademki zgr iradenin zgrl deildir, o halde, benin geleceini belirleyemez. Bu balangcn zgrl, daha sonra, kendi iin sorumluluk alacak olan benin aa k mcadelesidir. Burada Levinas iin sorumluluktan kastedilen ey, benin bencil dnyasnda varolma mcadelesi iindeki kendine kar olan sorumluluudur, yani ihtiyalarn karlamasdr. Ben, evinde yapayalnzdr. 3.3.3 Bencil Dnyasna Gmlm Bir Ben:

Benin kendini durmakszn oluturma abas, vardan kurtulu mcadelesi, bendeki dinamizmin kantdr. Yani ben, hareketsiz ve deimeyen bir varlk olarak tanmlanmaz. Ben, srekli olarak kendini yenileme abas iindedir. Kendini 85

tamamlama srecinde ben, karcdr. Levinas benin karc oluu ya da ben merkezci yapsna olumsuz bir anlam yklemez. Ben merkezcilik, benin kendi varlna, kendi kar iin balldr -ki bu onun doal halidir. (Burggraeve, 2002: 43) Levinas, benin vardan kopup dnyay keyfince kullanaca hale getirme srecini, Spinozadan ald kavram conatus essendi ve varln abas [effort of being] ile tanmlar. (Levinas, 1985: 121) Buna gre ben, kendi ile ayn, yani A eittir A biiminde gsterilebilen bir aynlk deildir. (Levinas, 1991: 37) Tersine, karlat her eye gre kendi kendini yeniden tanmlayan, hareket halinde bir varlktr. (Levinas, 1988: 89) Beni ayn klan ey, klasik zclkteki gibi mutlak ve deimez bir z deildir. Levinas, deimez bir z yerine, bendeki dinamizmi, beni ben yapan olarak tanmlamaktadr. Eer ben, onu ben yapan deimez, sabit z ile tanmlansa idi, tekiyle karlamas onda temel bir deiiklik yaratamayacakt. leride aklanaca zere ben, tekiye kar bakmsz bir sorumlulua mecburdur. Eer benin bir z olsayd, bu z ayn zamanda tekinin de z olmak zorunda kalrd. Bir baka deyile, teki sadece bir baka-ben olarak ele alnmak zorunda kalnacakt. Oysa bu durumda da bakmszlk, mmkn olamazd. (Burggraeve, 2002: 43) 9 Benin tekiyle karlamam bencil hali, kendi varlna smsk balanmtr. []z, kardr. (Levinas, 2002: 4) Farkl bir ekilde sylersek, Levinas iin, eer z diye bir ey varsa, bu, benin kendini var etme mcadelesinden baka bir ey deildir.
9

Bu konuda, ileride Derridann, Husserlden dn ald dier-ben kavramndan yola karak Levinasa ynelttii eletiriye deinilecektir.

86

Levinas, benin karc varoluunu, bitkiler ve hayvanlarla zdeletirir. Nasl bitkiler byrlerken etraflarndaki kk bitkileri bir kenara itip byyorlarsa ya da hayvanlar hayatta kalma mcadelelerinde, nlerine kan engelleri yok ediyorlarsa, insan da ilk halinde byledir ve insann bu hali Levinas tarafndan igdsel ontoloji [instinctive ontology] olarak adlandrlr. Bu yapsyla ben, dier varlklarla eittir. Nasl hayvanlar ve bitkiler arasnda bir saygdan bahsetmek mmkn deilse, benin dier varlklarla ilikisinde karlkl saygdan bahsetmek mmkn deildir. (Burggraeve, 2002:45) Ben bu haliyle dnyaya baml yaar. Ancak dnyaya bamllk, bencilce bir ihtiyatan dolay olduundan, ben ayn zamanda baka kimseye hesap vermek zorunda olmayan, bamsz, bencil bir varlktr. Dnyay ihtiyalarn karlamak iin tketen ben, bu bamllktan dolay mutsuz deildir, aksine, ben yalnzlyla mutludur ve dnyasna hkmetmektedir. (Levinas, 1991: 114-116) Levinas, hipostazla ortaya kan halin, yalnzca kendi iin yaayan bencil bir benin kendi evinde kendisine akl kald bir hal olduunu belirtir. Bu evinde olma hali, Levinasa gre, benin bencilce kendi ihtiyalarn gidermeye alma halidir. htiya kavram, Levinas iin, gndelik yaantnn srdrlebilmesi iin gerekli olan ve tketilebilir eylere duyulan istei anlatmak iin kullanlr. htiya, tekiye duyulan bir arzudan farkldr ve sonlu nesnelere ynelmi olduundan tatmin edilebilir. Arzu ve ihtiya arasdaki ayrm, bu noktada benin iine gmld bencil dnya ile tekiyle karlamasyla mecbur edildii sorumluluk arasndaki izginin

87

belirleyicisidir. htiya duyulan nesneler, benin aynlk dnyas iin tketilebilir veya mlk olarak edinilebilir bakalklardr. : Metafiziksel olarak arzulanan Bakas, bir ekmei yememdeki, bir topraa yerlememdeki, bir manzaray dnmemdeki Bakas deildir. [] Bu gerekliklerle kendimi besleyebilirim ve genellikle de tatmin edebilirim, basite onlara a olduumdan dolay. Onlarn farkll [alterity] bir dnr ya da mlk sahibi olarak bende emilir. (Levinas, 1991: 33) Arzu ve ihtiya arasndaki ortak olan tek yan, ikisinin de alktan ve yoksunluktan kaynaklanmasdr. Ancak iki edim, Levinas tarafndan ok net bir ekilde birbirinden ayrlr. htiyata ben, dnya nimetlerini tketir, kullanr ve bunlardan keyif alr. Tketmek, sadece yeme, ime ya da mlk edinme eklinde gereklemez. Bazen ihtiya duyulan eyi bilmek de, bir baka tketim trdr. Levinas, elde etme, sahip olma ve tketme zerine kurulu bu ilikiler biimine, Aynnn ekonomisi adn verir. Aynnn ekonomisi iindeki ben, dnyay kendi ihtiyalar ynnde, en keyifli biimiyle tketir. Bu dnyada, sadece ben ve benin hazlar vardr. Kendi ihtiyalarn bu dnyaya dayatan ben ve dnyann ilikisi, tek tarafl haz ve honutluk ilikisidir. Dnya ile bencil benin kurduu bu iliki, benin kendine duyduu kaygdan, varoluuna sahip kmasndan kaynakldr. Varolmak iin, ihtiyalarn giderilmesi gerekir: htiya benim iin olan bir dnyaya [a world that is for me] alr [] htiya, Benin kendine ynelik kaygsna, bencillie, orijinal belirlenmilie, dnyann ben ile akmas iin zmsenmesine [assimilation] tam anlamyla bir dntr. (Levinas, 2003b: 29) Benin ihtiya duyduu eylerle kurduu iliki bir bamllk ilikisidir. Bana keyif veren dnya, ilk olarak maddi dnyadr. Bu tketme ilikisi, maddi olana 88

bamllk ve onun iine gmlmlktr. Ben, bu gmlmlk iinde tek bana, evinde gibidir. (Levinas, 1991: 156-158) Dnya nimetlerini diledii gibi tketmesi, onun zerindeki hakimiyeti, onu szde zgr klar. Oysa tersine ben, dnyevi ihtiyalarnn klesi halindedir. Levinas, 1954te yazd Varolutan Varolanada bu bencil dnya ile kapitalizm arasnda balar kurar ve her ne kadar materyalizmine katlmasa da, Marksist analizin nemine vurgu yapar. Ayrca gndelik yaamn zgn-olmayan [inauthentic] olarak nitelendirerek ekonomik yann gz ard eden Heideggeri de eletirir: Alk ve susuzluu, sradan diye adlandrmak ve zgn-olmayan diye aalamak, bunlarn iki yzllkten uzak yann grmezlikten gelmektir. [] k noktasn insann ekonomik yaantsndan alan Marksist felsefenin bykl, kendisini btnyle vaazlarn iki yzllne kapatma yeteneinde gizlidir. (Levinas, 1995a: 45) Aynnn ekonomisi, dnya ile ilikide olan benin kendi ihtiyalar dorultusunda gndelik dei-toku ve tketim etkinlikleriyle snrldr. Burada teki, Aynnn ekonomisi iinde tketilebilir olan deildir. tekinin farkll sonsuzdur. (Robbins, 1991: 136) teki ben ile karlatnda benin tm bencillii sorgulanr. Sorgulamann kayna teki olmakla beraber, sorgulayan teki deildir; benin teki karsndaki utancdr. Beni utandran yabanc, benin bilmedii ve daha nce hibir biimde birlikte olmaddr. Ona d dnyadan gelen, ama onun bencilliini yzne vurandr. teki btnyle yeni olandr. Daha nce benin yaad hi bir deneyime benzemez. Bu yenilik bene, alkn olduu, bildii bencil dnyann dnda da bir dnyann varolduunu anlatr.

89

tekiyle karlama, Heideggerdeki gibi tekilerle-birlikte-olma [being-withothers, Mitsein] deildir.10 (Peperzak, 1997: 66) nk Heideggerin felsefesinde, daha nce de belirtildii zere, tekinin Varlk tarafndan emilmesi, aynlatrlmas sz konusudur. teki, Sartreda olduu gibi benin cehennemi de deildir. Tersine, benin gcnn ve zgrlnn snrllna dikkati eken bu karlama, beni yok etmez. tekinin olmad bir zgrlk amasz ya da temelsizdir, bu bir ilk zgrlktr ama daha nce de belirttiimiz zere snrldr. Oysa tekiyle karlama, tm anlamlandrmalarn ve zamann balad noktadr. tekinin sonsuzluu beni iine batt sonlu bamllk ilikilerinden kartr. tekiyle karlama benin bencil dnyasn sorgularken zgrln yok etmez, zgrlk biimini deitirir .(Levinas, 1991: 196) Yz yze bir ilikide, zgrln gerek anlam aa kar. Bu iliki beni, zgrl tanmlayacak olan bir seim yapmaya iter: ya tekiye kar sorumlu olmak, ya da bu sorumluluu reddetmek. 3.3.4 Sonsuz:

Levinas felsefesinde arzu, ihtiyatan farkl olarak etik ilikide aa kar. Bu nedenle arzu, benin dndaki, bilemedii yabancya dorudur. Arzunun kayna ihtiya gibi isel bir eksiklik deildir. htiya benin bildii, grd, tketmek istedii nesneye doru iken arzu grnemez olana dorudur. teki yle bir bilinemezdir ki, bende ona doru aa kan arzuyu aar. tekiye dair bilebileceim tek ey ona kar hissettiim sonsuz arzudur. Bunun dnda tekiye dair syleyebileceim hibir ey yoktur. Levinas iin arzunun hi bir biimde tatmin edilemez ya da tamamlanamaz oluu tekinin sonsuzluuyla ilgilidir. Bendeki

10

leride, Levinasn dile dair grleri belirtilirken, birlikte-olmaya, ynelik dilin ortaklama, uyum ve konsenss arac olarak kurgulanmasn eletirmesine detayl bir ekilde deinilecektir.

90

sonsuz arzu fikri, tekinin sonsuzluundan kaynakldr ve bu nedenle de her zaman tekinin sonsuzluu karsnda eksiktir. Levinasn tekiyle ilikilendirdii bu sonsuzluk dncesi Descartesn nc meditasyonundaki Tanr-sonsuz dncesinden esinlenmitir. Descartes iin

sonsuzluk cogitonun varln kantlayan bir fikir olarak dnlr. Descartesa gre cogitonun kendine dair phesinin ve kendini eksik bir varlk olarak dnmesinin temelinde cogitoda var olan mkemmel ve sonsuz Tanr dncesi yatar. Levinas, Descratestan aklayc olduunu dndmz u alnty yapar: [B]enim sonsuzluun farknda olmam, sonluluun farknda olmama bir ekilde ncel olmaldr, bir baka deyile, Tanrnn farknda olmam, kendimin farknda olmam nceler. (Descartestan alntlatan Levinas, 1991: 121) Levinas iin sonsuzluk fikri tekiyle ilikiyi etik bir boyuta tamas bakmndan nemlidir. nk tekinin sonsuz olduu dncesi onu bilmemi, temalatrmam engeller. tekinin sonsuzluu benin bencil tarafn trpleyip, tekiyle snrl dnyadaki ilikisinden farkl bir ilikiye girmesine olanak tanr. Sonsuz fikri karsnda ben tekiyi nesneletirmeye kalkmaz. Sonsuzluk, snrl ve sonlu bir varlkla iliki iinde dnlemez. Levinas sonsuzun tekinin yksekliinin bendeki yansmas gibi dnr. yle ki, teki bende sonsuz fikri ile iselleip bene oradan emreder. Descartesta onu iermeyen bir dncede barnan Sonsuz fikri, bu ihtiam ile imdinin oranszln ifade eder ki bu oranszlk esinin ta kendisidir. Gcm aan arln altnda, edimlerin balla olan her trl edilginlikten daha edilgin bir edilginlik olan edilginliim efendim! diyerek patlar. Sonsuzun dsall, tankln itenliinde bir tr isellie dnr. (Levinas, 2003a: 337)

91

Levinasa gre bu durumda tekiyi bene yaknlatran tek eyin sonsuzluk fikri olduu aktr. Aslnda ben ve teki arasndaki fark o denli byktr ki, farkn kapatlmazl ancak bendeki sonsuz dncesiyle kavranr. Levinas iin bendeki sonsuz fikri sonsuzca dsal olann isellemesidir, bu fikir benin kendi azyla kendine emretmesini salar. (ibid: 338) Ancak Levinasa gre sonsuzluun iselletirilmesi onun bir tr bilgi olduu anlamna gelmez. Bu biimiyle Descartesten farkl olarak sonsuz fikri teorikletirilemez, yalnzca arzulanr. Levinasta sonsuzluk fikri bene kendi sradanln, mkemmel olmayn sorgulatan bir fikir olmaktan ok, tekiyle aradaki uzakl belirtir. (Atc, 1996: 481) Buna gre sonsuzluk fikri tekiye kar arzunun koulu olarak dnlebilir. Ancak bu bir nkoul olamaz, nk fikir tekiyle oluur, tekiyi nceleyemez. Sonsuzluk beni kendi snrllnn dna tar. Ayrca tekinin aknln vurgulayan sonsuzluk fikri ile ben

tanmlayamad bir ilikiye girer. Akn olan ile iliki benin snrl dnyasndaki zgrlnn snrlarn da ortadan kaldrr. Sonsuzluk bu anlamyla dier tm fikirlerden farkl olarak aknl, yakalanamaz, uzakl, snrszl ifade eden biricik fikirdir. 3.3.5 Yz:

Karlama ncesine dair yukarda anlatlanlar, bir ontolojiyi andrmaktadr. Oysa, Levinasn etii ilk felsefe yapmak istediini yazmtk. Bu eliik durumu aklamak iin, ncelikle karlamann neyi ifade ettiine bakmak gerekir. Levinasa gre karlama, anlamn balangcdr:

92

[A]nlamn dzeni, ki benim iin ilk olandr, bize tam da insanlararas ilikiden gelir ve bundan sonra Yz, anlamca zmlenmesinin sonucunda ortaya kabilecek tm ynleriyle, dnlrln balangcdr. (Levinas, 2003a: 241) yleyse, varn soukluu ve belirsizlii, benin yalnzl ve bencillii, ancak tekiyle karlama sonucunda anlam kazanr. Dikkat edilmesi gereken bir nokta ise, var, hipostaz ve tekiyle karlamay bir tarihsel sraya, dorusal bir zamana oturtmamaktr. tekiyle karlama, zamann balangcdr. yleyse, bu

karlamann ncesi yoktur. Var ve hipostaz karlama ncesine ait deildir. Daha nce de sylediimiz gibi, tekiyle karlama zamann, dilin ve anlamlandrmann balad noktadr. Varda ve bencil benin dnyasnda zamansallk yoktur. Varda, anlamn olmad, varolan-eylerin belirmedii bir ak varken, bencil benin dnyasnda, aynlk, dolaysyla deiimin olmad bir durum vardr. teki ise, deitirendir. tekiyle karlama, bu anlamlandrmann gcyle ve zamann balamasyla vardan varolan-eylerin belirmesini salar ve dolaysyla hipostaza yol aar. Bu hal, insan yaantsnn her annda yan yanadr. Bencil dnyasndaki ben, eyleri tketirken bile yalnz deildir. Tkettii eylere verdii anlam, tekiden gelir. tekiyle karlamann ncesi bu yzden yoktur. Benin yalnz dnyasndaki eyler bile, rnein tek bana bir elmay tketmesi, o elmann tketilebilir bir nesne olmasndan, o elmaya duyduu ihtiyaca kadar herey, tekiyle karlama sonucunda anlam kazanr. Bir karlama olmadan benin yalnz dnyasnda anlam yoktur. Levinas tekiye dair yazarken, herhangi bir felsefi metinde grlebilecei trden kavramsal bir altyap kurarak yola kmaz. teki, Levinasa gre varolan tm 93

kavramlarla ilikilendirilemeyecek denli yabancdr. Bu yzden ben, onu hibir kavramn iine yerletirerek anlayamaz. Levinas iin dilin erevesini oluturan kavramlar, tekiyi anlamakta sadece birer n yargdrlar. Benin tekiyle ilikisi, ne zgrlk, ne benzerlik, ne eitlik, ne de kartlk kavramlar temelinde aklanabilir. teki, tm kavramsallatrmalara direnen bir ekilde yzyle belirir. Yz, bendeki Bakas dncesini aandr. (Levinas, 1991: 50) Levinas, gndelik yaantmzda bakal tanmlarken kullandmz ifadelerin, tekiyi tanmlamakta yetersiz kaldn syler. teki ounlukla farkl sa, farkl duru, farkl bir sosyal konum, farkl karakter ve estetik zelliklerle ifade edilir. Bunlara gre, teki kendine has zellikler tayan, kendine ait duygu ve dnceleri olan bir varlktr. Ancak bunlarn hibiri tekiyi tanmlamak iin yeterli deildir. (Levinas, 1991: 194) Burggraeve, Levinasn anlayndaki tekinin, herhangi bir sralama

ilikisindeki gibi, ann bden, bnin cden farkllna indirgenemeyeceini, yani karlatrmal bir farkllkla aklanamayacan syler. teki tektir ve onu tanmlamak iin herhangi baka bir eyle yaplan karlatrma da tpk onun d grnne dair tanmlamalarda olduu gibi yetersizdir. Bylece Levinasn daha nce Platondan bahsederken deindiimiz, farkl olan hep bir eyden farkl olarak ele alan gre neden kar kt da anlalacaktr. (Burggraeve, 2002: 8889) Ben, eyleri kavramlarla anlar. Oysa yz her trl kavramsallatrmadan kaar. Bu nedenle de teki, ben iin hep bir muamma olarak kalacaktr. Yz, her dzenin, kuraln tesinde, sra d bir yabancdr. Btn sabit anlamlar delip geen ortaya 94

k onun kendisini en ak ifade ediidir. Yzn kendisini ifadesi, bakta ve szde gerekleir. Yz bana bakar ve beni gsterir. tekinin baknda szn tesinde bilemediim bir anlam vardr. Yz, biimin tesinde bir ifadedir. (Levinas, 1991: 65) 92) Yzn benin karsna k, bene onun asla bilinemez bir yerlerden geldiini, onun mutlak bir dsallk ifade ettiini retir. Yz benin iinde bulunmayan aa kartr. Bu, varolann aa kmasndan farkldr. Ben iin yepyeni bir ey yaratmaktr. Bu yle bir yeniliktir ki, us bile yzle ortaya kar. (Levinas, 1991: 219) Levinas, daha nce belirtildii zere anlamlandrmann karlama ile baladn sylyordu. Bylece karlama ve yz, anlamlandrmann arkasndan gelecek olanlar, usu ve dili de benin dnyasna sokar. Levinas buradaki usu radikal bir ekilde tanmlar. Ona gre us, deneyime zt deildir. [M]utlak deneyim, [...] usun ta kendisidir. (ibid) Yz, gemite deneyimlenmi olanlar gibi deildir. Yz bu nedenle, herhangi bir gemi deneyime benzerliiyle anlalamaz. O halde yz, btnyle radikal bir deneyim olarak sadece kendi kendini anlatr, kendi kendini sunar. Bu yzden yz, Heideggerin nesnelerle kurulan pratik ilikileri ile, ya da Husserlin bilin ierii incelemeleriyle de anlalamaz. Yz ayn zamanda buyurandr: Yz, bir varln bizi haber kipinde [indicative] deil de emir kipinde [imperative] etkilemesidir; bu yzdendir ki tm kategorilerin dndadr o. (Levinas, 2004 :179) Buyurann kt olabileceine dair dnce benin dnyasna ait bir dncedir. Ktnn kt olduunun dnlebilmesi iin, kt olan eyle gemite bir ortakln, bir ilikinin bulunmu olmas gerekir. Bu yzden Levinas, Kant ve Hobbestan farkl olarak, ilk karlamaya bar koyar. 95

Oysa, dier iki dnrde insann doal hali savatr. Karlama, mademki her tr anlamn ve zamann balad noktadr, ktlk de, iddet de, bencil ihtiyalar da onun sonrasndadr. Bu barl karlamada, herhangi bir karlkllk yoktur. liki tamamyla bakmszdr. Eer ilikide karlkllk var ise ben, karlnda bir eyler tketebilme beklentisi iinde olur. Oysa karlk beklemek, benin bencil dnyasna aittir. teki, ben tarafndan koulsuz bir konukseverlikle karlanr. Levinas felsefesinde yz, beni ldrmeyeceksin diyerek benin karsna kar. Ben onu konukseverlikle karlar. Bakasna alerji ve ret bile, konukseverlii varsayar. [...] Ama, yze kar dmanlk bile yz barla karlayn izine tanklk eder. (Direk, 1997: 27)11 Yz buyururken beni kleletirmez ya da aalamaz. Yzn beni kle yapabilmesi iin, ben ile ayn dnyaya ait olmas gerekir. teki yeni, yabanc ama ayn zamanda yoksundur da. teki bene emreden zalim bir efendi deildir. tekinin geldii yer bene son derece uzaktr. teki benin dnyasna geldiinde, btnyle mlksz gelir. O bu dnyada yoksun, plak ve aresizdir. (Levinas, 1991: 200 ve 215) Yzn tm plakl ve acizliiyle benin karsna k ve onun her trl anlamn dnda oluu, onun aknl onu ayn zamanda sonsuz yapar. Bu nedenledir ki, yzn sonsuzluu, benin sonlu yaamnda asla anlamlandrlamaz. Benin sonlu yaamn, sonsuza aan tek kap lm olarak dnlebilir. Dolaysyla, benin Bakasnn yznde lm gr, sonsuzluun yalnzca lmle ilikilendirilebilmesinden dolaydr: Yzle iliki, ayn zamanda tamamyla zayf olanla, tmyle sergilenmi, plak ve soyunmu olanla ilikidir, soyunma ve bunun sonucunda da yalnz
11

Konukseverlik kavramna ileride daha detayl olarak deinilecektir.

96

olanla ve lm diye adlandrlan en derin yalnzla urayabilecek olanla ilikidir; dolaysyla sonuta tekinin Yznde daima tekinin lm vardr ve bylece bir biimde, cinayete kkrtma, sonuna dek gitmeye, []tekini tmden gz ard etmeye tmden eilim vardr, ayn zamanda da Yz, ite elikili olan da bu, ldrmeyeceksindir. (Levinas, 2003a: 242) Yzn bu denli savunmasz ve aresiz olarak benin karsna k, bendeki ldrme potansiyelini de aa kartr. Bakasnn gzlerindeki aresizlik, yoksunluk, ben iin iddete dair ak bir kap brakr. Karlamann arkasndan hem bencil dnyas beni geri arr, hem de teki, yalnzlyla tatmin olmu beni rahatsz eder. teki benin onu ldrmesi ya da ona iddet uygulamas olaslna bakal ile kar durur. teki, benin gcne kar direnir. Ben, kendi ihtiyalar iin dnyada varolan dier varlklarla ilikisini, bir tketme ilikisi olarak kurabilir; onlar, ihtiyalar dorultusunda kullanabilir. Dolaysyla, bencil dnyasnda benin iliki kurduu eylere kar apak olan tketici ve kullanmaya ynelik gcne, teki direnir. Levinas yle yazyor: Buradaki iliki byk bir direni deil, btnyle baka bir eydir: direnii olmayann direnii -etik direni. (Levinas, 1991: 199) Bu direni, her trden hkmedie kar, anlalmak, tketilmek, bilinmek istememedir. Bu ilikide bu ilikiyi etik klan , aynlamaya izin vermeyen, farkllkta srar eden tekidir. tekinin yzndeki ilk ifade, szn de ncesindeki, szsz bir ifadedir: ldrmeyeceksin! (Levinas, 1991: 199) Bu Levinasa gre, olumsuzlamann olumsuzlamasdr. Yani yz, ncelikli olarak yok eden, hegemonya kurmaya alan bencil benin, yz reddetmesini yani tekiyi ldrmesini reddeder. ldrme eyleminin kendisi, ilk olumsuzlama 97 iken, ldrmemek, olumsuzlamann

olumsuzlamasdr. (Levinas, 1987: 43) tekinin yzndeki ldrmeyeceksin buyruu, tekinin ilahi bir otorite olduu anlamna gelmez. tekiye itaat, beni ona saygya zorlayan herhangi bir rasyonel argman ya da fiziksel bir zorlamayla gereklemez. (Davis, 1996: 50) Ayrca yz, benin karsna, benin ona ilgisiz kalabilecei bir biimde kmaz. Yani yz, anlamsz, ya da tarafsz (neutral) bir ey deildir. Yz, benin de tarafsz kalmasna izin vermez. Yzn ifadesinde beni ona kar sorumlu olmaya davet eden bir bak vardr. Yz ile seslenen tekiye kar, kaytsz kalnamaz, onu yantlamak benin kaamayaca bir buyruktur. 3.3.6 Sorumluluk:

tekinin bene yegane buyruu ldrmeyeceksin deildir. Ben, tekinin yalvaran bak ve yzn plakl karsnda, tekinin yoksunluunu grr. tekiyi tanmak, al tanmaktr. tekiyi tanmak, vermektir. (Levinas, 1991: 75) Ancak, bu vericilik, kendinden aada olana deil, bir ycelie vermektir. teki, hep benden yukardadr. Yz, bene sorumluluk buyurur. Bu, hibir karlk beklemeyen, sonsuz ve bakmsz bir sorumluluktur. Etik bu buyrukla balar. teki, bir ycelik ve benden yukarda olduuna gre, benin ona duyduu sorumluluu ondan beklemek doru olmaz. tekinin nasl davranaca beni ilgilendirmez. Karlk beklememek bunu gerektirir. Levinasa gre iyilik, tekiyi kendimden daha deerli bulmaktr. (ibid: 247) Levinas bir yanda ben'i, varn kaotikliinden kurtulmaya yetkin, ihtiyalarn baka herhangi birinin yardmna gerek duymadan karlayabilen, hatta acmasz ve 98

duygusuz bir dnyay kendisi iin dntrebilen gte betimler. Dier yandan ise, benin tm iktidar ya da gc, teki karsnda elinden alnr. tekiyle karlaan ben yalnzca ona kar sorumludur. Levinas, son derece kritik bir kavramla ben ve teki arasndaki etik ilikiye olanak tanr. Bu kavram vicdan (conscience12) dr. Vicdan, benin bencil dnyasna tekinin buyur edilmesini salayandr. Vicdan, tekinin yakarna, benin yantdr. Vicdan, hem tekiye benin evini aar, hem de benin kendi kendine akl kaln, bencilliini sorgular. Ahlak, zgrln kendi kendini hakl kartmas yerine, kendini keyfi ve iddet uygulayc olarak hissettiinde balar. (ibid: 84) Yalnzln zgrl ancak bir eyleri tekiyle paylamayarak, onu a brakarak mmkndr. Ben, kendi dnyasn tekiye kapatarak ona iddet uygular. Bu yaptnn ise ancak vicdan ile farkna varr. tekiye evini amak, benin, tekiye hakszlk yaptnn farknda olmasdr. (ibid: 86) Hakszlk, ancak benin kendi zgrlnden vazgemesiyle giderilebilir. []zgrl hakl kartmak, ancak onu adil klmakla mmkndr. (ibid: 83) yleyse ben, bencil dnyasndaki zgrlnden feragat etmeye arlr. Bu, benin kaamayaca bir sorumluluktur. Ben bu sorumlulua teki tarafndan seilmitir. Benin zgrl ne yaltlm bir varolan-eyin keyfiliidir, ne de yaltlm bir varolan-eyin herkesin uymaya mecbur olduu bir ussal ve evrensel yasayla uyumlu olmaktr. Benim keyfi zgrlm kendi utancn bana evrili gzlerden okur. (ibid: 252)

12

Baz kaynaklar, bu szc merhamet olarak evirmiler. (bkz. Levinas, 2003a)

99

Bu utantan benin kamas mmkn olmadna gre, tekinin beni sorumlulua armas bir zorlamay beraberinde getirir. Bu zorlama sadece kalamaz bir sorumluluktur. Birileri bu sorumluluu bambaka yorumlayabilir, kimisi buna ban evirebilir, ama bu da sorumluluktan kaamaz. teki yznde Tanr szn tar.(Levinas, 2003a: 248) Bu nedenle sorumluluktan kalamaz. Ban eviren de, umursamaz olan da sorumludur. Sorumluluk bu anlamyla kalamaz olandr. (ibid: 218-219) Sorumluluuma yant olarak bir tercihte bulunabilirim, ama sorumluluu reddetme tercihim yoktur. Ben her insann yerine geerim ama hi kimse benim yerime geemez ve bu anlamda ben, seilmiimdir. (Levinas, 2003a: 246) Bakas ile karlamay etik bir toplumun temeli kabul eden Levinas, ilikiyi iki kiilik bir dnya ile snrlamaz. Bunun iin, toplumsal adaleti salayacak olann, nc kii [the third party] olduunu dnr. teki, bene btn dierleri adna da bakar. Bene kendi varln anmsatt gibi, dier tekilerin varln da anmsatr: nc kii bana tekinin gzleri ile bakyor []. (Levinas, 1991: 213) tekiyle karlama sonucu balayan iliki, teki ve benin yalnzlna gmlm bir iliki deildir. Ben, tekiyle karlat anda, benin dnda varolan bir dnyann farkna varr. tekiyle ayn anda ortaya kan nc kii, Levinasn bakmszlk ve eitlii sosyal iliki iinde birletirmesine izin verir: [] benim tekiyle ilikim, anlalamaz bir ykseklikle eitliksiz, bakmsz bir ilikidir; ama ayn zamanda, nc ahslara ve bir btn olarak insanla yani, eitlerin bakml cemaatine- doru bir al salar. (Critchley, 1999a: 226) 100

Bakmsz ilikinin adil olmaya eit bir ekilde ihtiya duyanlarn cemaatine doru almas, Levinasa, iki kiilik bir karlamann etiinden, oulcu bir politik felsefe kurabilmeyi salar. nc kii, tekiyle etik ilikinin toplumsal ve politik alanda geliimini salayandr. 3.3.7 Yalnzlk, lm ve Zaman:

tekiyle ilikinin zaman balattna ve bu nedenle de ilikinin ncesine dair soru sormann anlamsz olduuna daha nce deinilmiti. Ancak, Levinas felsefesinde zaman kavramnn detaylarna deinmemitik. Zaman kavramn ele alrken, kanlmaz olarak yalnzlk ve lm kavramlarna da deinilmesi gerekmektedir. Var, Levinas iin bir ebediyet halidir. yle ki, var, srekli bir aktr. Varda zaman, ak herhangi bir varolann-ey olmad bir ak olduundan, bulunmaz. Hipostazla birlikte, bencil benin dnyasnn aa kmas, beraberinde bir yalnzl da getirir. nsan evinde, bencilce dnya nimetlerini tketirken yalnzdr. Ben olmak iin bir tekiye ihtiya duyulmaz. Daha nce, Heidegger ile Levinas arasndaki temel farklara deinirken, Heideggerin Daseinnn dnyaya ve Onlarn arasna atlm olduunu sylemitik. Ona gre zgn tavr, Onlardan yaltlm, bir yalnzlk ve hilik tecrbesidir. Bu hilik tecrbesiyle birlikte Varlk anlam bulmaya balar. Ama Dasein dnyaya atlmlyla ele alnr ve bu atlmlk ve Onlarla bir arada olmak, yalnzla, zgnlk tecrbesine nceldir. Levinasta ise tam tersine, bencil dnyasndaki ben yalnzdr. yle syler Levinas: u halde yalnzl [tekiyle] ncel bir ilikinin barnda dnen Heideggerci tasavvuru daha iin banda reddediyoruz demektir. 101

(Levinas, 2005: 60) Levinasa gre anlam, yalnzlkta deil, tekiyle karlamada ortaya kar. ki dnr lm konusunu da farkl ele alrlar. Heidegger iin zgnlk, lm stlenmektir. Bunalt ile (angst), Dasein lmle kar karya gelir. Bu noktada zgnlk lm stlenmek, lmde kendi olanakllklarn grmek, kendi snrlarn zebilmektir. Ancak bazen lm stlenilemez ve Dasein dnyeviliine geri kaar. Onlardan birisi olmaya devam eder. Heidegger hi phesiz insann kendi Varlna anlam vermesinin temel koulu olarak kendi lmll ve sonluluuyla yzlemesidir diye dnr. Levinas iin ise lm bir imkanszlk halidir, fenomenolojik olarak

deneyimlenemeyendir. nsana yalnzl ve ektii aclar lm anmsatr. Heideggerde maddi dnyadan uzaklamayla lm deneyimlenirken, Levinasta tam da maddi dnyann aclar bencil dnyasndaki insan deneyimlenemez lmle kar karya brakr. Levinas sembolletirmelerle lm, tekiyi, Tanry, dier bilinemez, anlalamaz, fenomen olmayan hereyi Bakas balnn altna sralar. Bunlarn hepsi, fenomenler dnyasnn kla aydnlatlabilir nesnelerinin dndadrlar. Yz, Tanrnn, lmn ve tekinin yzdr ve beni evinde rahatsz eder. Dnyevi hazlar, benin aclarn, yalnzlnn strabn azaltmaz. Fiziksel ac, insana dnyevi olandan, kendi Varlndan kamann, hilii deneyimlemenin imkansz olduunu anlatr. (Levinas: 2005: 95) Yalnzlk bene lm anmsatr. Bu sadece aclardan kurtulmann lmle mmkn olabilecei dncesinden kaynaklanmaz. Aksine, insann Varln tm arln srtnda tamas ona lmn deneyimlenemezliini anmsatr. lm bir 102

kurtulu deildir, bilinemez olandr. Ama gene de ac, daha endie verici olan lm artrr: Ac lm sanki bir doruk noktasymasna iinde tar: Sanki straptan daha paralayc bir ey peydah olacakmasna; sanki strab oluturan, geri ekilme boyutunun btnyle yokluuna ramen bir olayn olaca serbest bir alan hl varmasna; sanki bir eyden endielenmeye hl lzum varmasna, sanki strapta rts sonuna dek kaldrlm olan olayn tesinde bir olayn arifesindeymiesine... (ibid: 96) Ac, karartr, bylece fenomenolojinin yla anlalamaz, ben tarafndan ina edilemez olan benin gndemine sokar. Heideggerin lm deneyimi ile nne zgn olmann yollarn at Dasein, kendi olanaklarnn aa kna ahit olur. lm Heideggere gre bir imdide deneyimlenebilir. Oysa Levinas buna kar kar. Onun iin lm asla bir imdi iinde ele alnamaz. Ona gre lm gelecekle yegane ilikimizdir. (ibid: 98) Bu, hi bir ekilde nceden planlanamaz, ne olaca bilinemez bir gelecektir. Heideggerde ise Dasein, lm deneyimi ile yaamnn olanaklarn anlamaya balar. Levinas, deneyimlenenin lm deil de lmden nceki son ans olduunu syler. Bylelikle Heideggerin zgnlkle deneyimlenebileceini syledii lm, Levinasa gre hi bir zaman stlenilemeyen, kontrol edilemeyen bir bakalktr. lm gelir, kahramanca bir tavrla da olsa deneyimlenemez. (ibid:100) Levinas bizi bir yanl anlamaya kar uyarr. lmn bize eriilemez olan haber verdii doru deildir. Benin yaantsnn nda bu eriilemezler ortaya karlar. (ibid: 100-101)Bu uyar artcdr. Benin dnyasnda Bakasnn yeri olmadn dndrten bir yalnzlk tasvirinin zerine bu sylenenler eliki gibi durmaktadr. Oysa Levinasn uyars, bizim de var, hipostaz ve karlamay ele aldmz blmlerde vurguladmz gibi, tm dncesini dorusal bir zamana yerletirip, 103

znenin geliim evreleri gibi okumann yanl olduunu gsterir bize. Tm bu evreler, herhangi bir sra ile deil, ayn anda ve yan yanadrlar. Benin bencil dnyasnda tekinin k altna hapsedilmi, iddete maruz braklm bir yan vardr, ama dier taraftan tekinin ele avuca smaz yan da beni sorumlulua davet etmektedir. nsan, tm bu evrelerin geriliminde yaar. Bir tarafta ben, kendi Varln stlenmeye abalar, dier taraftan benin bencilce dnya nimetlerini tketmesi onu utanca srkler. tekinin yz hem bencil dnyada vardr, hem de ona karar verme ans tanr. teki, bencil dnyann iine yz ile yaklatnda, hem beni tasarlanmam bu gelile rahatsz eder, hem de bencilliini sorgulatr. Bunlar ayn anda ve hep bir arada olan eylerdir. Tm bunlarn yan sra, lm, tpk teki gibi, tasarlanmam, beklenmeyen bir ekilde gelir. Hem benin dnyasnn bir d olduunu anlatr, hem de benin dnyasna tasarlanamaz bir gelecek getirir. Ben, aresizce tasarlanamayann karsnda dnr. Bu dnm kuram, Levinasn en zgn fikirlerinden birisidir. Tm felsefe tarihi, zne olmay etkin ve eyleyen olmayla tarif ederken, Levinasta ben geri ekilir ve edilgindir. Levinasn temel amac, tekinin ben zerindeki hkmranln anlatabilmek ve bu hkmranla izin veren bir zne kuram gelitirebilmektir. lm deneyimi karsnda ben ikiye yarlm bir ekilde bir taraftan tasarlayabildii bir gelecei srdrmeye alrken, dier taraftan ngrlemez olan tarafndan aresizce boyun emeye braklmaktadr. 3.3.8 Dil:

Dil, Levinas iin, Bat felsefesinin belirleyen, aynlatran, bir erevenin iinden bakan panoramik grnn yerine koyduu dinamik bir aratr. Ona gre gr, 104

btn farkllklar aynlk altnda ortadan kaldran btncl dncenin kulland aratr. Oysa dil, Levinasn ifade ettii biimiyle, asla belirlenmi bir yap iermeyen, tekiyle karlama annda aa kan, anlk, kendini eitleyebilen, srekli deitiren, sonsuz yoruma olanak tanyan bir yapdr. Gr, n yarglara ve aynla tutsak ederken, dil, ok seslilii mmkn klar. Gr tutucudur, kendisini kabule zorlar. Dil ise, her tr n kabuln yklnn balad yerdir.13 Levinas, dilin bu zellii hakknda unlar yazar: Ayn ve teki arasndakibyle olaand durumlar atfettiimiz- ilikinin dil olduunu gstermeye alacaz. nk dil, terimleri bu ilikinin iiyle snrl olmayp, teki, Ayn ile ilikisine ramen, Aynya akn kalabilir. (Levinas, 1991: 39) Dil, ilikinin ben tarafndan tahakkm altna alnmasna izin vermeyip, tekinin kendini ilikinin dnda, tm farkllklar ile muhafaza etmesini salar. Benin basks ve aynlatrcl, her daim dinamik olan dil ile engellenebilir. tekinin bu aynlk tahakkmne direnme aralarndan bir tanesi dildir. Konumaya dayal ilikide kullanlan dil, her an kendini aan, yepyeni yorumlara ak kap brakan, tkenmeyen, nceden belirlenmiliklerin iinde boulmayan ve nyarglarla belirlemeyen bir dildir. Dil ilikiyi sonsuz klar, dil araclyla iliki sonsuz olanakllk ierir, kendini sonsuz farkl ekilde tretir ve bu nedenle tketilemez. Ben tketemedii bu ilikide, kendini cmerte apak sunar, kendini tekinin hizmetine adar.

13

leride belirtilecei zere, Btnlk ve Sonsuzda dilin dinamikliini savunurken, Derridann eletirilerine bir yant olarak yazd Olmaktan Baka Trl ya da zn tesinde adl eserinde, dili de iki katmana ayrr. Bu katmanlardan birincisi olan sylenen, verili anlamlara, nyarglara sabitlenmitir ve kanaatlerle bezelidir. Ancak ikinci katman olan syleme diyalog srasnda gelien, dinamik ve yorumu aan, zgrletiren bir katmandr.

105

Oysa bencil dnyasnda, bilme ve grle nesneleri kendi hizmetine alan, keyfi iin kullanan ben, o nesnelerle ilikisinde herhangi bir cmertlik iinde deildir. Ayn zamanda, bencil dnyada diyaloa da ihtiya yoktur. Burada diyaloun yerine, benin tkettii varlklar gr dorultusunda belirlemesi vardr. Ayn olan ben, dnyay tketilebilir farkllklarn btnnden olumu, bencil dnya ile snrlanm bir grle alglar. Gr, ieriini hareketsiz klar, sabitletirir, onu bir btne tabi klar. Gr, her trden sonlu farkll, aynnn dnyasnda tketir. Buradaki iliki, daha nce de bahsettiimiz gibi, ihtiya ilikisidir. Bu noktada Levinas, grn bir fikir ve nesneyi birbiri ile uyumlandrmasndan [adequation] bahseder. Tketilebilir nesneler, onlar tketme fikriyle uyumludurlar ki tketilebilirler. Ancak tekiyle karlama, grn bu uyumlandrc karakterini diyalog ile amay salar: Gr, fikrin ve nesnenin, anlama ile kuatlm bir uyumlandrlmasdr. Uyumlandramama [non-adequation] basit bir deillemeyi veya bir fikrin bulankln gstermez, ama aydnlk ve karanln tesinde, varl bilmenin ltnn dnda, Arzunun yasa dinlemezliini [inordinateness] gsterir. Arzu, mutlak bakay arzulamaktr. Tatmin edilebilir bir aln, giderilebilir bir susuzluun, dindirilebilir duygularn tesindekini, metafizik olan, tatmin edilemez olan arzular [] yle bir tatmin edilemez arzudur ki, Bakasnn uzakln, farklln ve dsalln kesin olarak anlar.(Levinas, 1991: 34) Yani benin diyaloa girdii teki, ayn zamanda benin arzuladdr. Bu bakmdan teki, benin gryle uyumlandrlamaz. nk yz uyumlandrmadan kaar. Oysa gr, benin ihtiyalar dorultusunda anlamlandrmasdr. Ben, Aynnn ekonomisi iinde, her trden nesnenin farklln emerek kendine benzetir veya kendi paras yapar. Uyumluluk ise, tam da bu kendine benzetme, yani fikriyle evresindeki eyleri btnletirmedir, onlar nyarglar, gemi bilgiler ve ihtiyalarn nda ele geirmektir. .

106

[G]r, tekiyle ilikinin iddet ykl bir eklidir.[] gr, benliin gndelik ekonomisinin bir trdr; bu yle bir ekonomidir ki, tekiye adil davranmay beceremez. Bu gndelik ekonominin dier olas trleri, tekiyi temsil etmek, tekiyi tanmak, tekiyi bilmek, tekiyi anlamak veya her hangi bir teorik iliki biimidir.(Robbins, 1991: 137) tekiyle karlama sonucunda ben, Aynya ait gr terk eder, onun yerine tekiye kendini sunmay veya kendini amay ve onunla bir dil ilikisi kurmay koyar. Yani, tekiyle karlama, her trden dilsel olanaklln kapsn aar. []lk olarak, sadece benim bakm [gaze] bir dnme uramaz, bunun tersi de dorudur. Benim grme indirgenemeyecek olan yz, geri bakar. Karlk verir. [It talks back.] Bir yz grmek, yzn bakmas ve karlk vermesi anlamna gelir. (Robbins, 1991: 138) Yz ile iliki, sadece grme ilikisi deil, duyma ilikisidir de. Bir baka deyile, tekinin gr altnda aynlatrlmad, tersine, dilin farkllatrmalarna alan bir diyalog ilikisidir. Diyalog, tekiyle aramdaki ilikiyi olanakszlatrmayan ama yine de hep var olan, eksilmeyen, tketilemeyen bir uzakl koruyan bir ilikidir. Ben ile diyaloa giren yz, benin gr ile hapsedip tketebilecei herhangi bir nesne deildir. Yz, benin konuaca, arsna kulak verecei, diyaloa girecei, beni dinleyecek, bene yant verecek, ama hibir zaman bilemeyecei, tketemeyecei sonsuzun somutladr. Benim iimdeki Bakas fikrini ap geen, Bakasnn bana kendini sunuunu, yz olarak adlandryoruz. Bu kip, benim bakma baz zelliklerini serimleyerek, bir grnt halini almak deildir. tekinin yz, her daim bende brakt o plastik grnty, bendeki fikri ve bu fikri oluturan, bu fikirle uyumluluk ieren bu fikir nesnesini [ideatum] aar ve yok eder. (Levinas, 1991: 50-51) Benin tekiyle girdii diyalog, hermeneutikte olduu gibi, tekiyi anlama veya yorumlama abas deildir. Hermeneutikte dngsel bir rota izilirken, tekiyle diyalogda bir tr salma, enilenme yolu izlenir. Burada kastedilen, 107

hermeneutikte olduu gibi, nceden izilen bir ufka ynelik yorumlama deil, kendini nceden belirlemeye izin vermeyen, hibir zaman anlamay mmkn klmayan, ama srekli bir yenilenme ve dinamizm ieren bir diyalogdur. Bylece teki nceden tasarlanm kavramalara hapsedilemez. Levinas yine de tekiyle girdiim diyalogda, eyler zerine hemfikir olmamz salayan ortak bir tartma zemininden [lieux commun] bahseder. Bahsi geen ortak zemini Robbins yle aklyor: Ortak zemini cemaatsiz bir konuma mmkn klar. (Robbins, 1991:138) Burada cemaatsiz konumadan kastedilen, herhangi bir uzlamaya girmeyi mecbur etmeyen, n kabullerle veya dayanma ile balanmam bir konumadr. Bu konuma, bir cemaatin, btnyle o cemaat ii kurallara tabi ve tm cemaat mensuplarna mecbur klnan dili yerine, tekinin benden farkllnn, benin dnda oluunun ve benden uzaklnn korunmasyla kurulan bir konumadr. Cemaat ii konuma bakmldr. Cemaat yelerinin hepsinin ortak karlar temelinde oluan bir konumadr. Cemaat yeleri, bir cemaatin, bir btnletirici kavramn ya da yapnn iindedirler. Oysa teki benden uzakta ve benin dndadr ve aradaki mesafe, herhangi bir ortak yap ya da kavramla rtlemeyecek kadar byktr. tekiyle diyalogda, teki benin arsna, benin istekleri, arzular ynnde yant vermek zorunda deildir. Bu nedenle de tekiyle kurulan iliki bakmszdr. tekiyle diyaloun nceden kabul edilmi kurallar yoktur. Daha nce de alntladmz gibi [y]z konuur. Yzn sunuluu, sylemin ta kendisidir. (Levinas, 1991:65-66) Levinasa gre tekinin mutlak bakal ve ilikinin zgnl dil ile salanr. Herhangi bir sradan farkllk, Platonda olduu gibi sabit bir noktaya referansla 108

aklanabilirken, teki ve ben arasndaki farkllkta dil sabit deildir. Dil, yakalanamayan, srekli akan bir dildir. yle ki dil, ben ve teki arasndaki dnlecek olas bir birlii, btnl, ortakl ortadan kaldrr. teki ve ben arasndaki diyalogda konuanlar farkllklarn tamamyla muhafaza ederler. (Levinas, 1991: 195) tekiyle aramda balayan diyalogda bana ilk grnen tekinin yzdr. Yz, ne ifade ediyorsa odur. Aramzdaki ilikiden bamszdr. Yzn anlam, iliki iinde, benin onu etkilemesinden dolay deimez. nk benin onu deitirmesine direnir, ona meydan okur. Yz, temellendii ilikilerden anlam kazanmaz, aksine kendinden anlamlanr ve bu da ifadedir. Yz, bir eyin ey olarak, ahsi bir sunumudur. Yz bir eyi ne ifa eder, ne de saklar. (Levinas, 1987: 20) Levinasa gre yz, yalnzca kendini ifade eder. Yz bu anlamyla sadece kendinden menkul bir eydir, baka eylerle ilikisi ile ortaya kmaz. Nasl benin aynl kendi iselliine referans ederek oluuyorsa, hibir dsallk beni aklayamyorsa, yzn yabancl da yalnzca kendi kendini ifade

etmektedir.Yzn kendini ifadesinde yalnzca ne ise o olduu vurgulanr. Yz, yalnzca benin ona bakt bir ey deildir. Nasl diyalog karlkllk ile gerekleiyorsa, grnen yz ile ben de kar karyadr. Ben, tekinin yzne bakarken, o da bene bakar. Ben sadece bakan deil, baklandr da. Dolaysyla tekinin ben iin akn oluu, ilikinin tek tarafll anlamna gelmemektedir. likide tek tarafl olan ey benin sorumluluudur. teki akndr. Aknlk, onun sonsuzluu ve tketilemezliini vurgular.

109

Yz yze iliki, taraflardan birinin dierinden kendini bamszlatrp onu anlamas ile sonulanmaz. Taraflar, diyalogla iliki iinde birbirlerini dntrrler. Her yant yepyeni ve nceden kestirilemeyen sorulara, diyaloglara olanak tanr.14 Ben, tekinin kendi dndal ile kendi bencil dnyasndan uzaklamaya balar. Yz, dilde yzleir. Biri ile yzlemek hem onu alglamak hem de ona yant vermektir. (Lingis, 1987: XXX) Dolaysyla yz, ben ona bakt andan itibaren bene bakar ve benle konuur. Konuma daima yz yzedir. (Robbins, 1991: 139) Yz bene grnr. Ben yze ynelir ve onu fark eder. Bu, ben iin bir tr duyumdur. Ancak benin Bakasnn yzn fark edii, sradan bir duyma ya da grme algs deildir. nk algladklar, kendi benliine hapsettikleridir. Oysa teki, yle bir hapsedie kar kar. Benin bencil dnyasndaki eyler, kendilerini dokunulabilir ve grlebilir biimde sunarlarken, yz kendini bu biimde sunmaz. Yz, ierilmeyi reddedii ile mevcuttur. Bu anlamyla, anlalamaz, yani kuatlamazdr. Ne grlm olandr ne de dokunulmu olandr nk, grsel ya da dokunsal duyumda, benin zdelii, nesnenin farklln kuatr ve bylece onu bir ierik haline getirir. (Levinas, 1991: 194) Duyumlanabilir eylerin farkllklar, benin aynlnda eritilebilirler. Oysa tekinin farkll, Aynya indirgenemez, nk bu farkllk bene grece bir farkllk deildir. Farklln referans noktas yoktur. Birinin birine grece olarak farkll, farkl olanlar ortak bir zemine tar. (ibid) Levinas iin bu iliki, her tr

14

Buradaki izleyenin izlenen veya bakann baklan olmas durumuna dair bir analoji kurmak iin antropolojiye bavurabiliriz. lkelleri teki olarak aratran biliminsan iin, bir kenara ekilip, onlar, yaamlarn deitirmeden bilebilmek ve inceleyebilmek antropolojinin temel amalarndan biridir. Ama, biliminsan, ilkellerin dnda ve onlarn tesinde, mutlak ve objektif bir gzlemci olamaz. nk, her ne kadar kenarda olduunu dnse de, o da ilkeller tarafndan izlenmektedir. zlendiini anlayan ilkel de izlemeye balayacaktr. zleyen ve izlenen rolleri srekli bir diyaloun, bir karlkl etkileimin iinde deiecek, her iki taraf ta, bu iliki iinden syrlp, kar taraf bilemeyecektir.

110

kavramsallatrmadan uzak bir ilikidir. teki tanmlanp temalatrlamad gibi, teki ve ben arasndaki iliki de herhangi bir kuralla ya da yasayla belirlenmemitir. Benin karlkl diyalog halinde olduu yz, ben tarafndan biimsel olarak bilinemedii gibi, zamansal olarak da bilenemez. Yz bene grnd anda, sylem olarak grnr. Sylemin ise kkeni ele geirilemez. (Robbins, 1991: 139) Levinasa gre eer ben, bakann ifadesini tm gemiiyle yakalarsa, zaten onu bilmeye dair ilk adm atm olur. Ancak bu srekli ka, diyaloun tketilebilmesini engeller. Ben, tekinin gemiini, onun kkenini bilemez. Bildiini zannettii sadece benin dnyasna ait nyarglardr. Levinasa gre, eyleri alglarken, onlar anlamlandrmamz, tematize etmemizi salayan, dil ncesi bir kanaat [doxa] vardr. Bu kanaate sahip olma durumunu, epos ya da fable olarak adlandrr. Bir baka deyile, hibir ey basite alglanamaz; her alglama ayn zamanda bir anlam atfetmedir de. te anlamlandrmay salayan ey, bu kanaatlerdir -ki bunlara halihazrda sylenen [already said] diyor Levinas. Sylenen, benin dnyasna aittir. Levinas, konuma srasnda yz ile ortaya kan ise syleme olarak adlandrr. Duyulmaya ve konuulmaya baland anda, dinleyen ve konuan, yani bir baka kii, teki ortaya kar ve sylenenin yerine syleme geer. Syleme, her zaman birine sylemedir, biriyle diyaloa aittir. Atfedilen anlamla, kanaatlerle, yani sylenenle belirleni balar. Bylece varolaneyler adlandrlr. Adlandrma, Peperzakn da belirttii zere, gemite

adlandrlm olann yeniden adlandrlmasdr. Bir kanaat iinde yeniden adlandrma gerekleir: 111

simlendirme ile birisi, bir varolan-eyi, varn karmak ve kaotik anlamlandrmasndan kartr. simlendirme, bunu nceleyen bir epos ya da fable gerektirir: Konumac, halihazrda bir nceki-sz [fore-word] iitmi olmaldr; kii, kar karya kald eyi adlandrmaya alrken, mneccimce bir kanaate [pro-phetic doxa] itaat eder. (Peperzak, 1997: 59) Adlandrma, hep gemiten gelen kanaatlerle yaplr. Varolan-eyleri

adlandrmak, onlar sabitletirmek ve hareketsizletirmektir. nk adlandrma ile birlikte varolan-eyler, kanaate baml klnrlar. Oysa varolan-eyler, daha nce de belirtildii gibi zamansallk iinde belirirler. (ibid) Sylenen; sabitleyen, hareketsiz klan, tematize eden, bir kanaatten beslenen iken, syleme, tematize edilmeye direnendir. Sylenen balamdr, anlam belirlenmitir, syleme ise kendisini yeni anlamlara aan, diyalogla dnendir. Sylemenin analizi herhangi bir fenomen gibi yaplmaya alld anda, o sylenene indirgenir. Syleme, bir aklama veya belirleme deil, yalnzca iletiimdir. Bu iletiimdeki konuma, baka birisiyle konumadr. Syleme, tekiye dorudur ve bu nedenle fenomen haline getirilemez. Kendi kendisine yazarken veya konuurken bile, dinleyen veya okuyan ben, konuan ve yazan benden farkldr. Dolaysyla konuma her zaman tekiyledir. Konuma srasnda iki taraf vardr: konuan ve dinleyen. Taraflar asla aynlatrmann mant ile bir biz altnda toplanamazlar. Bunlar arasnda asla kapanamayacak bir uzaklk vardr. Syleme, konuan ve dinleyen arasndaki bir ortaklaalk ilikisi de deildir. Eer iletiim ortak bir bak asna ya da ortak bir soruna indirgenirse, konuan ve dinleyen ilikisi aynlk ilikisine dnr. Levinas, Heideggerin birlikte-olma kavramnda dili bir ortaklaalk arac olarak grmesini eletirir. Heideggerde dil,

112

znesiz konuur, Levinasa gre ise, bir Bakasna doru konuur. (Peperzak, 1997: 62-66) Bu bakmdan, yukarda aktarlan iki kavram, syleme ve sylenen, bir anlamyla gelenekselle hesaplama da ierir. Levinas, bir syleisinde, bu iki kavrama dair unlar syler: Dorusu bana gre sylenen, sylemenin kendisi kadar nemli deil. Sylenenin malumat olarak ierii bakmndan nemi, bu sylenenin bir muhataba ynelmesi olgusundan daha az nemli. (Levinas, 2003a: 307-308) te bu noktada, Levinas ve kendisinden ncekilerin arasndaki ayrm ortaya kmaktadr. Levinasa gre Bat metafizii sylenen zerinde dururken, tekiyle dil zerinden kurulan ilikinin doas gz ard edilmitir. Sylenen Aynnn dnyasnda zmsenir. Ancak henz bir sylenen halini almam, yani kanaat haline gelmemi bir sylemenin, karlamann dinamiklii iinde olumas diyaloun dilini kanaatlerin dna, tekiyle karlamann etik dnyasna tar. Ancak syleme, mutlak bir kalclk iermez. Levinasa gre, nasl imdi olan yakaland anda gemi oluyorsa, syleme de yakaland ve dolaysyla tematize edildii anda, sylenen halini alr. 3.4 Derrida ve Konukseverlik Kavram: Derrida, ileride ele alnacak olan nl makalesi Violence and Metaphysicsten yllar sonra ve bu kez Levinasn lmnn arkasndan, yeniden bir Levinas okumasna giriir. Bu ksmda, Derridann Levinas felsefesinden bulup kartt konukseverlik kavramnn etrafnda yeniden onun etik anlayn yorumlay ele alnacaktr. Derridann bu Levinas okumas, yaratclnn yan sra, Levinastaki pek ok kavram esneterek, onlar yeni okumalara amas bakmndan dikkat ekici 113

ve reticidir. Derridann yorumu, sorunlarn tartld blmde ele alnacak trden bir sekler okuma giriimi olmas asndan da son derece nemlidir. Derrida, konukseverlik kavramn, zellikle Konukseverlik zerine [Of Hospitality ] ve Veda ve Emmanuel Levinasa Veda [Adieu to Emmanuel Levinas] adl iki kitabnda ele alr. Bunlardan ikincisi, Levinasn mezarnn banda yaplan bir veda konumas ve lmnden bir yl sonra onu anmak iin dzenlenen bir sempozyum iin hazrlanan konumadan olumaktadr. Bu ksmda, Emmanuel Levinasa Vedada Derridann Levinas felsefesine nasl yaklatn ele alacaz. Derridann yeni Levinas okumasnn temel hareket noktas, yz ile karlamann imkansz ve radikal bir deneyim olmasdr. Yz ile iliki imkansz bir deneyimdir, ancak, ayn zamanda tekiyle iliki kurmay imkanl klan tek eydir. Yz, deneyimi imkanl klan her tr kavramlatrmaya direnen, onlarn dnda kalan bir deneyimdir. Onun beni ard radikal deneyim, tekinin bakaln muhafaza ederek ve onu ldrmeyerek onunla iliki kurmann yegane yoludur. Yz, ona baklmas ile bozulan, tematize edilendir. Ama yz baklmak iindir, ona bakmadan deneyimlenemez, ama bakld anda deneyimlenen de o deildir artk. Yz ve konukseverlik kavramlar, her ikisi de tematize edilemezlikleri bakmndan birleirler. Konukseverlik, eer koulsuzsa, konuk ettiiniz kiiye evinizi btnyle ve koulsuzca brakrsnz ve ev sahibi iken onun konuu hatta tutsa ya da rehinesi olmaya balarsnz. Bu amaz, yzdeki amazla ayndr. Yz, konukseverce buyur etmek, onu bozmamak, ona bakmamaktr. Yzn Levinas fenomenolojisi, fenomen olmayan bir eyin fenomenolojisidir. (Direk, 1997: 26) O halde yz, bir bilince ikin fenomenden ncesine iaret eder. 114

Tm kavramlatrmalarn ncesinde bir etik ilikiyi dnmeye zorlar bizi Levinas. Bilinen ve nceden tasarlanm bir ey deildir yz ile karlama. Gerek ve koulsuz konukseverlik, bilinmeyene evini amaktr. Ancak, evini amak ve konuk etmenin tehlikeleri vardr. Bu sadece tekinin koulsuz konukseverlik karsnda evin sahibi olmaya balamas deildir. yle ki, bazen konukseverlik, srekli bir evin sahibi olmann imasn ierebilir. Evin tekiye almas, evin sahibi olmann srekli olarak vurgulanmasna ya da evin kurallarnn tekiye dayatlmasna da yol aabilir. Ancak bunlardan hibirisi, tematize etmeden bir yzle karlamay ifade edebilecek koulsuz konukseverlik anlamna gelmez. Tm bu anlatmla aslnda Levinasn izinde gidip, ondan pek ok noktada ayrlsa da, onun terimleriyle yazan Derrida, bizi etik iliki zerinden kurulan bir felsefeyi dnmeye zorlamaktadr. yle ki, deneyimi olanakl klan her tr kavramdan nceye, dilden, ustan, her tr anlama ediminden ve en nemlisi de ontolojiden nceye yerleen bir karlama tasavvuru, bizi bambaka tarzda bir felsefe yapmaya ynlendirir. Derrida, bu bambaka felsefe yapma tarzn incelerken, buyur etmenin tekiye doru ilk hareket (Derrida, 1999: 25) olduunu syler ve bu ilk hareketin, ilk tavrn incelenmesine giriir. ncelikle, konukseverliin ve dolaysyla da buyur etmenin indirgenemezliinden bahseder. Koulsuz konukseverlik, her tr kuraln ncesinde ve her tr tanmann ve bilmenin dndadr. Herhangi bir koul ya da kuraldan tretilemez. Aksi taktirde, rnein Kantta olduu gibi evrensel bir yasadan tretilebilir olsayd, koulsuz olamazd. Koulsuzluk, kendi bana bir kouldur.

115

Koulsuz bir konukseverliin yegane koulu koulsuzluudur. Bu koulsuzluk, dnmenin ve felsefenin yolunu aar: Yz ve onunla birlikte kendini sunan veya onun yerine getii hereyi yani Levinasn atfettii anlamlar ile etii, metafizii veya ilk felsefeyi dnebilmek iin ilk nce buyur etmenin olanaklln dnmeliyiz. (ibid) Derrida, Levinasn fenomenolojik yntemle balarn, konukseverlik zerinden yeniden kuruyor. Husserlin ynelimsellik kavramn tanmlamasnda, bilincin d dnyaya almas temel bir kural olarak koyulur. Ynelimsellikle bir nesneye ynelmemi bir bilincin dnlemezlii ve bilin ieriinin her trl bozucu etkiden indirgemelerle arndrlmas, her trden doal tavrn askya alnmas koulsuzca buyur etmek deil midir? Doal tavrlar, bencil dnyann kendine has kurallar deil midir? Doal tavrlarn askya alnmas, koulsuz bir buyur etmenin ilk adm olarak dnlemez mi? Benzer bir ekilde, Heideggerin varln kendisini amaya ya da olmaya brakmak [Sein lessen] olarak adlandrd ey, tam da bu konukseverlik deil midir? (Direk, 1997: 24-5) Bir baka deyile, Levinas, tam da Husserlin fenomenolojide, Heideggerin ontolojide yapmaya altn, etik ile yapmaya almaktadr. Konukseverlik, tekinin sesine kulak verme, yzn buyur etme ve onu tematize etmekten geri durmadr.(Levinas, 1991: 299) Bilin, tematizasyondan evvel konukseverliktir. (Direk, 1997: 27)
15

Levinasn yapmaya alt ey,

ontolojik olarak temellendirilmemi bir karar verme ve sorumluluk almay mmkn klan bambaka bir dnme yntemini ortaya koymaktr. (Derrida, 1999: 20)

15

Buradaki haliyle konukseverlik, salt bir farknda olma halini anlatmak iin Sartren kulland dnme ncesi bilin gibidir. Burada zne, tpk Sartreda benin dnen bilincin dnme ncesi bilince ynelmesiyle ortaya k gibi, yant vermeliyim szndeki sorumluluk ile ortaya kar.

116

zne de tam da bu konukseverlik annda ortaya kar: zne, ev sahibidir. (Levinas, 1991: 299) Ev sahibi olmak, ayn zamanda konuk olmaktr da. Bencil benin tkettii, nimetlerinden yararland dnya, ayn zamanda benin tekiye at evidir. Derrida, Rosenweiga gnderme yaparak, her evin nihai sahibinin Tanr olduunu syler. (Derrida, 1999: 42) Tanrnn evinde olmak, onun bahettii nimetlerini tekiye amay gerektirir. O halde, bencil benin iinde yaad ev, ayn zamanda konuk olduu bir evdir. Konukseverlik eer koulsuzsa, ben evini herkese aar ve dolaysyla da kendi evinde konuk haline gelir. Konukseverlik, sahibi olunan evi hem konuklara amak, hem de onlar tarafndan konuk edilmektir. Derrida, konukseverlik kavramyla yeniden giritii Levinas okumalarnda temelde radikal bir deneyimin olanaklln sorgular. Bu radikal deneyim dncesi, deneyimi tm bozucu etkilerinden arndrmak dncesi, Heideggerde de, Husserlde de bulunur. Derridaya gre, Levinas, etik iin benzer bir deneyimin olanaklln sorgulamaktadr. Her ne kadar Derrida belirtmese de, onun Levinas okumasnda Heidegger ve Husserli yeniden Levinasla yaknlatrmas, adeta bu iki dnr Levinasn evine buyur etmektir.

117

Levinas Felsefesinde zne ve tekiye likin Sorunlar: Levinasa gre ilk felsefe olan etik ile birlikte insanlararas iliki ncelik kazanr.

Buna gre, ontoloji ve epistemoloji ise insan herhangi bir nesneymi gibi ele alan, insann toplumsallna ikincil nem atfeden, insann kendi varln srdrmekten baka bir ey dnmediini ileri sren, baka olana sayg duymayan bir dnce geleneinin devamclar olarak kabul edilirler. Levinas iin merkezi nemde olan, bencilce karlar iin tketilen nesnelerle iliki deil, tekiyle olan etik ilikidir. Bu blmde, Levinas felsefesinin bu artc yapsnda, etik ilikiyi varlk ve bilgi alanlarndan nceye koymasndan doan sorunlardan bahsedeceiz. Bunun yan sra mutlak bir bakalk fikri ile benin sorumluluk temelli iliki kurmasnn olanakllna da deineceiz. ncelikle, etik iliki ile ortaya kan znenin oluum koulu olan sorumluluk kavram zerinde duracaz. Bu kavramn Tanrsal buyrukla ilikisi kesildiinde, bir baka deyile Levinas felsefesi seklerletirildiinde, nasl da sorunlu bir hal ald incelenecektir. Levinas felsefesinin burada tartlacak ikinci sorunu ise, tekinin mutlak bir bakalk olmas, yani herhangi bir ekilde Aynyla ilikisi olmayan, btnyle kendinden menkul, bamsz bir kavram olarak tasarlanmasndan kaynaklanmaktadr. tekinin bu mutlak ve ortadan kaldrlamaz bakal, benin ona eriemezlii, ayn zamanda, ben ile teki arasnda bir ilikinin kurulabilmesini de sorunlu hale getirir. Bu blmde bu mutlak bakalk ile ben arasnda, herhangi bir ortaklaalk veya

118

benzerlik olmadan ilikinin kurulabilmesinin mmkn olup olamayaca sorununu detaylandracaz. 4.1 zneye likin Sorunlar: Levinas dncesinde znenin etik ilikiden doduundan sz ettik. Dolaysyla zne oluun temelinde bir tek ey yatar: tekinin yznn buyurduu, kanlmaz sorumluluk. Bu sorumluluk karar vermeyi mecbur klar. Bir kararn kanlmazl, znenin ortaya kt noktadr. Karar, sorumluluun hemen sonrasndadr. Sorumluluu reddetmek ya da kabul etmek gibi bir karar sz konusu deildir. Sorumluluktan kalamaz. Sorumluluk, sorumluluk sonrasndaki kararlardan sorumlu olmaktr. yleyse znenin temelinde sorumluluk yatar. Sorumluluk fikri kendi bana sorunlar iermez, ancak bu sorumluluun kanlmaz olmas sorunlara yol aar. ncelikli olarak yant aranmas gereken soru mademki sorumluluk kanlmazdr, o halde onun kanlmazlnn kayna nedir? sorusudur. Bu soruyu takip eden pek ok soru vardr: tekinin yz ile bene tanan sorumluluk, gerekten tekiden bene gelen bir ey midir, yoksa tekinin yz ile bendeki bir vicdanda aa kan bir ey midir? Bu sorumluluun kanlmazl fikri, her tr normatif etik anlaytan uzak durmaya alan Levinas tam da modern bir etik sylemin ortasna drmez mi? te bu blmde bu sorunlara deineceiz. ncelikle sorumluluk fikrine dair iki farkl yorumu inceleyeceiz. Bunlardan birincisi sorumluluun kkeninde vicdan olduunu sylemektedir. Dieri ise

119

sorumluluun btnyle yant verme olduunu syleyerek, sorumluluu dardan gelen bir arya yant olarak grr. 4.1.1 Vicdan Sahibi zne:

lk olarak ele alacamz yorum hem Levinasn yakn bir dostu, hem de rencisi olmu olan Roger Burggraevee ait. Bu yoruma gre tekiyle kurulan etik iliki ben'in vicdan zerinden kurulur: Levinasa gre, -ve bu noktada, kanmca Levinasn etik dncesinin gerek orijinallii ile karlarz- kendi karna ynelmi ve varolmak iin aba sarf eden olarak yorumladmz ben, halihazrda o varolma abas srasnda da ileyen bir eyleri gizler. Akas, kendi kendini var etme abas iinde -Aynnn iinde, dnda deil-, conatus essendiyi ieriden darya sorgulayan kendisi dndaki eylere aan bir vicdan [scruple] ilemektedir. (Burggareve, 2005: 53) teki, yzyle bende mevcut bulunan vicdan aa kartr, onu tetikler. Baka bir deyile, teki ben'in toplumsallktan uzak dnyasnda asla ihtiya duymad uyuyan vicdannn uyandrcsdr. Bu anlamyla teki ben'i etik klandr; ben'in tekiye kar sorumlu olmas, ben'in vicdannn sesini dinlemesinden baka bir ey deildir. Vicdan tekiyi buyur edendir. (Levinas, 1991: 84) Yani, sonsuz sorumluluun kayna ben'in vicdandr. teki sadece bencil dnyasndaki bende mevcut bulunan, ama aa kmam bir vicdan aa karr ve benin kendini sorumlu hissetmesini salar. Bu yorum ak bir aynlk mant sorunu ierir. Herhangi bir ekilde bende mevcut bir vicdan dncesi, her ne kadar tekiyle aa ksa da tekiden bamsz bir varolua sahip demektir. Eer vicdan bene ait bir ey ise, Aynnn dnyasnn bir aracdr ve etik ilikide belirleyici oluu, Levinas etiini, o ok sert eletirdii Aynnn hegemonyasna tabi klar. nk etik, znenin kurucusudur ve 120

Levinas zellikle etik yaptrmlar, benin dna yerletirmitir. Burggraevein yorumuna gre tetikleyicisi her ne kadar teki olsa da, znenin sorumluluunun kayna bendedir. Bendeki vicdandan yola kan, onu etik karlamaya ncel olarak ele alan bir felsefe, Descartesn Kartezyen felsefesi ne kadar aynln iine dmse, o kadar aynlk iine dm demektir. Bene ikin bir vicdan, bene ikin bir cogitodan ok da farkl deildir. Her ikisi de znenin Aynyla kuruluuna yol aar. Burggraeve her ne kadar bu sorunun farknda olduuna dair herhangi bir ey yazmam olsa da, Levinastan yapt alntlarla, Ayndaki bir teki fikrini ne kartmaya alr. Belki de bylelikle vicdan Aynnn mant iine dmekten kurtarmaya alr. Oysa Ayndaki ya da bendeki teki, bir Tanr dncesinden bamsz ele alndnda, Hegelci bir sentez dncesine yaklar. Buna gre ben hem Ayndr, hem de tekidir. Hegelci btncl dnce, tekiyle beni hep bir aynlk dzleminde sentezlemeye giriir. Oysa Levinasn Hegelde eletirdii de budur. Bunun yan sra Burggraeve, Levinasn srekli eletirdii tekiyle ben arasndaki ilikide bulunmayan bir ortakl, tam da beni zne yapan eyin, sorumluluun kaynana yerletirir. Levinasa gre bende eer bir teki varsa, bu Tanrdan kaynakldr. Tm bakaln kayna olan Tanr, ben ile tekiyi birbirine balayan yegane badr. Ben de, teki de onun mutlak bakalndan tremilerdir. Bu bakalk, ben ve tekiyi birbirine balayan yegane badr.

121

4.1.2

Sorumlu zne Yant Veren znedir:

Bu blmde ele alnacak ikinci bir yorum ise, sorumluluk kavramnn etimolojisiyle ilikilidir. Buna gre, sorumluluk (ngilizcede responsibility, Franszcada responsabilit, Almancada Verantworlichkeit) ile yant veya tepki (ngilizce response, Franszca rponse, Almanca Antwort) anlamna gelen szckler birbiri ile kken asndan ilikilidir. (Szer, 2004: 131 ve ayrca Llewelyn, 2002: 131-132) Sorumluluk, bu anlamyla yantlamadr. tekiyle karlamada ben, yant vermeden duramaz, tekiye kaytsz kalamaz. tekiyle karlama sonucunda ben, bencil dnyasndan rahatszlk duyar. Rahatszlndan dolay ban dier yana evirebilir, tekiyi grmezden gelebilir. Ama, bu bile bir yanttr. Bu karlamann sonrasnda ben iin artk hibir ey ayn kalamaz. Ben; evinde tekiyle karlamadan dolay rahatsz olmu, dolaysyla da bir tepki, bir yant vermitir. Yant, syleme [saying] srasnda dile gelendir, [s]orumluluk, birincil olarak ve temelde, sylemenin syleneni amas eklindeve amas iin sorumluluktur. (Davies, 2002: 178) O halde sorumluluk, kendini tekiyle konuma esnasnda, nyarglar, kanaatler, tekinin d grn, sosyal ve snfsal konumu gibi sylenene ait kavramlardan kurtarp, btnyle syleme srasnda gelien diyaloa brakmaktr. Sylemenin sylenene stnl, tekiyi kanaatlere

hapsetmeyiinden kaynaklanr. Bu yorumdaki temel sorun ise, benin tekinin arsna karlk vermenin mecburiyetini kabul etmesinde gizlidir. teki beni ardnda, ben ona karlk vermekten kaamayp, bencil dnyasnda, evinde rahatsz hissedebilir kendini. Ancak bu rahatszlk, eninde-sonunda syleme zerinden gerekleen bir diyaloa 122

beni mecbur edemez. Benin rahatszl, tekiye sayg duymayan, onu evinin kapsndan kovan bir rahatszlkla snrl da kalabilir. Dolaysyla ben, daha sylemeye kendini amadan, bir yant vermi olabilir. Bunun yan sra, onu evinden kovmasa ve onunla diyaloa balasa da, ona verecei yantlar, sylemenin n yargsz ve kanaatsiz dinamizmi iinde gereklemek zorunda deildir. Aksine ben, btnyle nyarglaryla ve sylenenin iinden yant verebilir. Bir yant verme mecburiyetinin sonucu, hi de tekiyi tekilii iinde brakan, ona farkll iinde sayg duyan, ona iddet uygulamayan bir etik iliki olmak zorunda deildir. Yant vermek, eer Tanrsal bir buyrukla ilikilendirilmezse, herhangi bir yant olabilir. Yant tek bana etik deildir. Etik olan, tekinin yznde Tanr szn grmekte gizlidir. Yant da Tanr szne uygun olmaldr. Tanr sznn uygulamada neler yapmay tledii de kutsal kitaplarda bulunur. 4.2 tekiye likin Sorunlar: Bilinemeyen, bambaka olan, farkll herhangi bir ekilde tematize edilemeyen tekiyle etik dahil herhangi bir ilikinin nasl mmkn olduu sorusu, Levinas'a yneltilebilecek nemli sorulardan bir tanesidir. Bu blmde, tekinin radikal bakalnn yol at bu soru ve bu soru etrafnda oluan sorunlara deinilecektir. Levinas iin teki, o denli yabancdr ki, ben ile ortak herhangi bir yan bulunamaz. Bu nedenle Levinas, genellikle, tpk negatif teolojideki gibi, tekinin ne olduundan ok ne olmadn aklamaya alr. (Edgar, 2005: 56) nk, tekinin ne olduunu sylemek, onu dilin snrlarna hapsetmektir. Ayrca, tekiye dair atflarda bulunmak, tekinin sonsuzluu, onun bir fenomen olmamas ve tematize edilemezlii ile eliir. Daha nce sonsuzluu ele aldmz blmde de 123

belirtildii zere, tekinin sonsuzluu ile bende oluan sonsuzluk fikri arasndaki ayrm sonsuzluun en temel zelliidir. Edgar, Levinas'n tekiyi sonsuz ve mutlak olarak tanmlayp, ben'in bilgisinin ve dilinin snrlar dnda tutarak, onu, bir kendinde ey ya da numen gibi tanmladn syler. (ibid) Levinas gerekten de, bilinemez, anlalamaz bir teki tarif eder. Ancak Kant felsefesinde sadece dnlebilir olan numenlerle herhangi bir etik iliki sz konusu deilken, Levinas felsefesinde teki, tm bakalna ramen, ben'in ilikiye girebildii bir yabancdr. Levinas, tekinin bilinmezliinden yola karken onu zellikle Husserlin dierbeninden farkl tasarlar. nk dier-ben, Aynnn mant iinde kalp bir fenomen olarak tasarlanrken, kesinlikle bilinemez olan tekiyi, benin bir benzeri olmaya indirger, onu fenomenletirir: Benim karmda, benimle yz yze ilikiye giren teki, deiik zellikleri ve kendine zg yanlarna ramen, temelde bana benzeyen bir dier-ben [alterego], baka bir benlik, deildir. (Wild, 1991: 13) teki eer bir fenomen, ya da bir baka deyile, bilincin yneldii bir nesne olarak tanmlansayd, Levinas'n vurgu yapt mutlak fark ve bilinemezliini kaybederdi. nk fenomenolojik yntemle kurulan iliki, bilin ve fenomen arasndaki bir tr bilme veya anlama ilikisidir. Husserl doal tavr askya alp fenomenlerden mutlak bilgiye ulamaya almt. Levinasa gre temel hedef, tekinin yz ile karlaldnda, tekinin yznn dnyada ifade ettii anlamn tesindeki anlama yani yzn d grnnn tesindeki sonsuzluun buyruuna benin kendisini brakmasdr. Yze dair gndelik yaantnn oluturduu her trden n yarg ve kanaatler, tekinin farkllnn yok 124

edilmesi anlamna gelir. Nasl Husserl doal tavrn fenomenler araclyla bilebileceim mutlak bilgiyi bozucu etkilerini paranteze almaya altysa, Levinas da tekiyi bir bilme nesnesi haline getirecek her tr aynlatrc tavr, nyarglar ve kanaatleri ortadan kaldrmaya alr. Bu bakmdan fenomenolojik yntemin indirgemeleri, Levinas tarafndan da kullanlr. Ancak daha nce de ifade ettiimiz gibi, bir tek farkla: teki, bilince ikin bir fenomen deil, konutuum ve etik ilikiye girdiim bir yabancdr. teki ben'i, bilinmeyen diyarlardan gelip ziyaret edendir. Ben iin bu ziyareti, sonsuz sorumluluk duyduu, ona tamamen yabanc olandr. Bu yzden de bu yabanc ile onun farklln bozmadan kurulabilecek yegane iliki etik ilikidir. Sadece etik ilikiyle tekinin farklln bozan, yok sayan her tr tavr elimine edilebilir. Husserlin fenomenolojik yntemi, darda olan bir bilin ierii olarak incelemeye alrken ya da bir baka deyile, onun yabancln bilincin iine alarak ortadan kaldrmaya alrken, Levinas yabancy, yabancl ile ele alr. teki; yabancl, ulalamazl ve sonsuzluunda tutulmaldr. Bu yabancnn yabanclna dokunmadan onu kabul etmek, onu buyur etmek zerine Derrida konukseverlik kavramn gelitirir. Bu kavrama deinmeden nce, Derridann ilk okumasnda Levinasa ynelttii eletirileri gzden geireceiz. 4.2.1 iddet ve Metafizik:

Derrida ilk kez 1964 ylnda iddet ve Metafizik adl uzun makalesiyle Levinas hakknda yazar. Bu makale bir ilk karlamadr ve ileride de grlecei zere makaledeki eletiriler Levinas zerinde etkili olur. Levinasn lmyle birlikte Derridann eletirel tavr yerini uzlamaya braksa da, bizce iddet ve Metafizikteki eletiriler halen gncelliklerini korumaktadrlar. 125

Derrida ncelikle Levinasn Husserle ynelttii, Husserlin tekiyi dier-ben olarak ele almasna ynelik eletirisini haksz bulur. Derrida'ya gre tekiyle iliki ancak tekinin Husserlin yapt gibi bir dier-ben olarak ele alnmasyla fenomenolojik bir incelemeyi mmkn klar. Aksi taktirde, her tr fenomenolojik iliki olana imkanszlar. Derrida, Levinas tarafndan ben'den olabildiince farkllatrlan ve uzaklatrlan tekinin ilikiye girilebilecek bir noktaya ekilmesi gerektiini syler. Derridaya gre Husserl tekiyi ne mutlak bakalk olarak ne de ben'in tpa tp ayns gibi tanmlar. Dier-ben, onunla iliki kurulabilecek kadar ben'e benzeyendir. Bu tanm Levinasn kar kaca trden bakml bir iliki modelidir. teki, ben karsnda nasl bir dier-ben ise ben de, tekiye gre bir dier-bendir. teki, eer bir dier-ben olmasayd, olduu kii (bana yabanc bir arkada) olamazd. [] teki, ancak bir ben ise, yani baka bir deyile, eer benle ayn ise mutlak bir bakadr. (Derrida, 2004: 159) Dier-ben, ben gibi bir znedir. Husserl, dier-ben'in ben gibi zne oluunu, onunla arasnda bir empati kurarak kavrar. Empati kurabilmek, tekiyi benle aynlatrmaz; ama benle ayn yanlar olduunu varsayar. teki, bene benzedii oranda, iletiim kurulabilendir. Bylece ben tekinin tekisi (ibid : 160) olur: Ben de znde, tekinin tekisiyimdir [], Levinasn tanmlamalarnda bu bakmlln izi grlmez. Bu olmadan ben tekiyi etik bir bakmszlk iinde arzulayamam ve ona sayg duyamam. (ibid) Derrida, tekinin, ben tarafndan dier-ben olarak dnlmesinden dolay, ben ve teki arasnda oluan bakmlln yannda, bir de bakmszlk olduunu ileri srer. Buna gre benin kendi deneyiminin dier-ben ile ayn olup olamayacan bilmemesi, ben ve teki arasndaki bakmszln kaynadr. O halde ben kendi 126

deneyimiyle aklad dnyay dier-bene dayatamaz. Ben dnyay buradan alglarken, dier-ben de kendi dnyasndan alglar. Ben dnyay dier-benin durduu noktay tahmin ederek aklamaya kalkmaz. Burada ortak olan yegane ey, ben ve dier-benin birbirlerinden farkl iki ben olmalardr. Yani, ben ve teki, birbirlerine kar bakalklar balamnda ayndrlar. teki ve benin baka olduuna karar veren bendir ve dolaysyla ben bu ilikide birinci kiidir. Derridaya gre asl iddet tekinin baka bir ben olarak ele alnmamasndan kaynaklanr. Eer teki bir baka-ben gibi grlmezse, dnyadaki dier nesneler gibi sradanlatrlr. Ona iddet uygulamamak, ona sayg duymak, onun da ben gibi bir dier-ben olduunu kabul etmekle balar. O, kendine has dnyas ve yaantsyla bene benzer (bakml iliki); ama ben onun dnyasn bilemem (bakmsz iliki). Bu bakmllk-bakmszlk ikilii etik saygnn temelini oluturur. Etik sayg, dier-benin i dnyasna saygdr, ona iddet uygulamamaktr. Derridaya gre ben dier-ben'e sayg duyarken, dier-ben'den de ayn saygy bekler. nk birbirleri karsndaki konumlar ayndr. Levinas iin ise byle bir karlkllk mmkn deildir. Levinasa gre ben yalnzca teki tarafndan buyurulandr. Ama tekiye benin buyurmas sz konusu deildir. Derridann son derece akllca giritii bu ben-teki ilikisi tanmlamas, Edgara gre beni ve dolaysyla da tekiyi sradanlatrr: Birinci tekil ahsn bak asndan ben ve teki arasndaki ayrm izen Derrida, tekil ben iin biricik bir etik konum atfetmeyi beceremez; ben ve tekinin, ben-teki ilikisinde, teki, baka bir ben olarak alndnda, yeri ve konumu da herhangi bir biriciklik tamaz. (Edgar, 2005: 63) Demek ki, eer ben ile teki arasndaki ilikinin etik yan, farkl dnya grleri olan insanlarn bu farkllklara karlkl sayg duymalarndan ibaretse, her ben-teki 127

ilikisi birbirinin ayns olacaktr. Burada ben de, dier-ben olan teki de kendilerine has zellikleriyle deil, sradanlklaryla ilikiye girerler. Biz Edgarn bu eletirisine katlmyoruz. Eer Edgarn eletirisi doruysa, ayn eletiri Levinas iin de geerlidir. Derridadaki ben ve dier-ben arasndaki karlklln, her ben ve dier-ben arasnda varolmas sradanlksa, Levinasn dncesindeki ben ve teki arasndaki bakmszlk da benzer bir ekilde her benteki ikilisinde bulunur. O halde Levinas felsefesindeki ben-teki ilikisi de bakmszlk asndan sradanlk ierir. Bunun yan sra, Derridada her ben, kendine has dnya tasviri, dnyaya bak asyla tekildir. Dolaysyla ne ben, ne de dier-ben olan teki biricikliini yitirmez. Aksine bu tekinin biricikliini yitirmesi Levinasta gzlenir. Levinasn anlaynda ben, kendisini aran her kim olursa olsun ona itaat eder. tekinin kim olduunun bir nemi yoktur. tekinin herhangi bir zellii nemli deildir. tekinin yz bu anlamda plaktr: Benimle kimin konutuunun bir nemi yoktur; herhangi bir baka kii de Bakasnn sunulmasdr ve ona has ilgi ekici tuhaf zellikler mutlak bakalktan beni uzaklatrr. Levinas sklkla tekinin yznn plaklndan bahseder: eer bana dokunulmusa, benimle ilgilenildiinin ayrdna varmsam, bu tekinin gzelliinden, yeteneklerinden, baarlarndan, mesleinden ve amalarndan deil, insani tekinin tekiliinden kaynaklanr. (Peperzak, 1993: 20) Buna gre, benin kendini koulsuzca tekiye amas ve tekinin buyruuna uyma dncesi de tekiyi, sradan bir teki haline getirir. teki, ben iin herhangi bir tekiyse, onu dier tekilerden ayrabilmem mmkn olmayacaktr. tekinin tketilemezlii ve bilinemezlii, onun dnyasyla her trden temas imkansz klarken, onun, baka tekilerle dnyas arasnda olan farklarn da ortadan kaldrr. 128

Bilinemez dnyas olan bir tekiyle gene bilinemez dnyas olan baka bir teki, ben iin farkl tekiler olmaktan karlar. Eer bene kimin seslendiinin bir nemi yok ise, benin ona kar sorumluluu ile bir baka tekiye kar sorumluluu arasnda da bir fark olmayacaktr. Bu tm tekileri teki olmak anlamnda aynlatrr. Oysa Derrida, her ne kadar ben ve dier-ben arasndaki ilikinin karlkllna veya bakmllna vurgu yapsa da bu karlkllk duruma ve ilikiye gre farkllaan trdendir. Yani her dier-ben ile iliki, dier-benin benden farkl bir dnya algsna sahip olmas asndan farkldr. likiyi mmkn klan ey, ben ve dier-ben arasndaki benzerlikten ok, her ikisinin farkl bak alarna, farkl deneyimlere sahip olmalardr. Derridann nerdii karlkllk etii, ben ve dierbenin farkl dnyalar olduunu kabul ettiinden, ilikide herhangi bir sradanlk sz konusu deildir. Her iliki, o ilikiyi kuran ikilinin farkl dnyalarnn katks kadar farkllaacaktr. Bu adan biz, Derridaya yneltilen eletirilere katlmyoruz. Derrida ve Levinas arasndaki bir dier temel fark da filozoflarn bene atfettikleri nceliktir. Derridaya gre dier-ben, ben tarafndan saygyla karlanr, ve benin kendi benzeri olarak dnlr. Bundan dolay ben, ilikideki benzerlii aa karan olarak dier-ben'e gre nceldir. Oysa Levinasn felsefesinde ben, yalnzca bencil dnyasndaki yalnzl ile ele alnr. Bencil dnyasndaki ben, her eyi kavrayan, kendine gre anlamlandran olarak o dnyann efendisidir. Ancak, tekiyle karlama benin efendiliini elinden alr. nk benin zne olmasndaki neden tekidir. Yani Levinasn anlaynda teki, beni zne yapmasndan, bene kaamayaca bir sorumluluk yklemesi bakmndan bene gre nceliklidir.

129

Derrida, ncelii bene verirken unu dnmektedir: tekinin ben ile benzerlii zerinden kuruluu ve ilikinin balamas bene baldr. Ben, nce tekiyi dierben olarak kurar ve sonra ona sz hakk verir. Ben, tekiye sz hakk vermeden nce, Beni tan! diye tekinin karsna kmaz. tekiyi kurmay ben ister; buna ben karar verir. teki, bene kendi varln dayatmaz. Levinasn etiinde tekinin nceliinden dolay, tekiyle karlama sonrasnda benin tekiye kaytsz kalmas mmkn deildir. teki bene buyuran olarak yukardadr. Benin teki karsnda herhangi bir stnl yoktur ve dolaysyla da tekinin kurucusu ben olamaz. Sorumluluk ksmnda da ele alnd zere ben, tekiyle ilikisine dair karar veremez. Ben, bu ilikiye seilir. Ben, tanacam herkese kar sorumlu olmak iin seildim. Bu seimi reddedemem, nk bununla baka kimsenin zerine ykamayacam bir yk tamak iin hizmeti olarak atandm. (Peperzak, 1993: 28) Ksacas Derridadan farkl olarak, Levinas felsefesinde teki, bene kendini dayatr ve ben, tekiye mahkum olur. Derrida, ben ve teki ilikisini hem etik ncesi bir iddet, hem de etik bir gereklilikle aklar. Dolaysyla, ben ve teki ilikisinde bir denge kurma abasndadr. (Edgar, 2005: 65) ncelikli olarak tekinin dier-ben gibi kurulmas bir iddettir. nk tekiyi benin bir benzeri yapar. te yandan, teki bu biimde kurulmazsa, benle etik ilikiye girmesi de mmkn deildir. yleyse ilk iddet, tekinin farkllna sayg iin kanlmazdr. Bu nihai bir iddet deildir. Karlkllk, iki taraf arasnda bir dengeyle sonlanr. Levinas ve Derrida arasndaki dier bir fark da etik ilikinin taraflarnn birbirinden baka eyler talep etmeleridir. Derridada ben ve teki arasndaki iliki 130

bakml

olduundan benin tekiden beklentisi ne ise, tekinin de benden

beklentisi ayndr. Levinas ise, ben ve teki arasndaki ilikiyi bakmsz bir iliki olarak kurduu iin bir beklentisi olan sadece tekidir. Derridaya gre, her ne kadar tekinin neyi nasl deneyimledii bilinemese de, ben am ile neyi kastettii az ok tahmin edilir. Ama tekinin ben am demesi, beni utandrmaz. nk Derrida iin asl olan karlkllktr. teki ve ben benzer olarak dnldnden, tekinin alnn nedeni tek bana ben olamaz. Ben, a olan dier-benle benzerdir. Bu nedenle onun al, onun ben gibi davranmamasndan kaynaklanr. Madem ben ile dier-ben benzerdir ve biri a iken dieri deildir, o halde a olmak, a olann suudur: Kendimi dier-benin bak asndan grmek, kendimi tekinin eiti ve onun saygsn hak eden olarak grmek demektir. Bylece zgrlmn, bakmsz bir ekilde sorgulanmas, olanaksz bir hal alr. Ayn zamanda, dier-benin zgrlne sayg duymam, klasik burjuva ideolojisinde olduu gibi, tekinin sulayc ac ekiine kar, krle yol aar: Onun ac ekmesi kendi hatasdr ve bu benim iin utan verici deildir. (Edgar, 2005: 69) yleyse tekiye acmamn veya onun durumundan dolay utan duymamn bir anlam yoktur. Edgar, bu eletirisinde hakldr. Derridann sorumluluun yerine nerdii karlkl sayg ilkesi, tam da Baumann vurgulad trden bir umursamazla yol aar. 4.2.2 Ben ve teki Arasndaki Ortaklklar:

Levinas ilikinin araclarn tasarlarken, bu araclarn ben ve tekiyi benzetirmeyecek, aralarndaki farkll yok etmeyecek araclar olduunu

savunmutur. Bunlar, yukarda aktarld zere, zgrlk ve dildir. Bu ksmda bu iki arac ilkenin de gene Aynnn mantyla ilediini ispat etmeye alacaz. 131

Levinas etiinde ben ve teki arasndaki farklln temelinde iki varln birbirlerine hibir biimde demeyen zgrlkleri vardr. Ben ve teki birbiriyle karlama ncesinde de zgrdrler. Levinasta Derridadan farkl olarak, ben ve teki karlkl olarak birbirinin kurucusu deildirler. Onlarn, birbiri ile ortak olan zgrlkleri, onlar birbirlerinden tam olarak ayran eydir. (Levinas, 1991: 7374) Bu ortaklk Levinas felsefesinde, tekinin mutlak farklln tehlikeye sokar. Benzerlik ve ortaklklar sadece zgr olularyla da snrl deildir. Ben ve teki kendilerini, birbirlerine ayn ekilde aarlar, ayn dili konuurlar. Levinas, her ne kadar bu dilin farkllatrclndan bahsetse (ibid: 73) ve sylemenin, sylenene gre zgrletirici, sonsuzlatrc bir yan olduuna vurgu yapsa da anlaabilmek, kendini ifade edebilmek birtakm ortaklklar gerektirir. teki ve ben, kendilerini ne kadar farkl ifade etseler de dil, arada bir ortaklk kurar. Dolaysyla tekinin buyurmas ve benin ondan utanmas bir ortakla gerek duyar. Ben ancak bir ortaklkta tekinin buyruunu anlar. Bu buyruk, teki byle buyurmasa da ben tarafndan bir yakar olarak yorumlanyor olabilir. Ama bu yorumlamada, benin temel bir kabul vardr. O da tekinin kendisine benzedii ve kendisinin anlayabilecei bir eyler ifade ettiidir. yleyse, kanlmaz olarak ben, tekinin buyruunu anlamlandrmak iin, Onu kendisinin bir benzeri olarak kurar. Derrida bu adan son derece hakldr. Dilin ve sylemenin sonsuzlua alan kaps, kanlmaz bir ortakl varsayar. Levinas, ben ve teki arasnda ortak zemin kurmaktan ne kadar kaarsa kasn, bunu baaramaz. Aksi halde, teki ve ben, ne dilsel, ne de etik iliki kuramazlard. Levinas, daha nce de belirtildii zere, Derridann iddet ve Metafizikte kendisine ynelttii eletirilerin bir sonucu olarak, Olmaktan Baka Trl ya da 132

zn tesindede, dili iki ayr katmana blp, bir tarafta tutucu, nyarglarla ykl sylenen ve dier tarafta da yeni olaslklara ve bakalklara ak syleme kavramlarndan bahseder. Ama gene de syleme esnasnda bir ortaklaalk vardr. letiim ancak ortaklaa kurulan bir syleme ve onun nkoulu olan bir sylenenle mmkndr. Levinas tekinin bene bakndaki anlam benin oluturduuna dair ifadeler kullanr. Belki de bylelikle karlkl bir iletiim yerine, sadece benin anlamlandrmasn koyarak, yukarda bahsedilen ortaklk sorunundan kurtulmay amalar. Bylece ben ve teki arasnda bir konuma deil, tek tarafl bir buyurma olmasyla da uyumlu bir yorum ortaya kar. tekinin ben'e yakarnn yakar olduunu anlamlandran bendir. tekinin bak karsnda, ben bencilliinden dolay utanr ve tekinin baklar tarafndan yarglandn dnr. (Levinas, 1991: 75-76) tekinin bak ile ben ne kadar adaletsiz olduunun farkna varr. (ibid: 86) O halde ben'in tekinin yz karsndaki utanc tekiyle ilgili deildir. Bu utancn nedeni, ben'in bencil dnyasna gmlm olmasdr. teki ben'e yaklap, utanmamas konusunda ne derse desin, bu ben'in onun karsndaki utancn engellemeyecektir. Ben, tekiden bamsz olarak utanacaktr. rnein ben, teki bana kar kendini mahcup hissetse ve zr dilese bile-[bunlar] benim daha da ok utan duymam ve kendimi deersiz hissetmemi salayacaktr. (Edgar, 2005: 69) Sorumluluu ve utan duyuumu tekinin yok etmesi mmkn deildir. Ancak bizce bu da ortaklaalk sorununu zmez. ncelikli olarak mademki, utan ve sorumluluk, tekiden bamszca, ben tarafndan oluturulmutur. yleyse, bu duygular da pekala benin dnyasna ait olabilirler. tekiye kar sululuk duygusu, her ne kadar haz vermese de, kendini sorumlu hissetmeye ihtiya 133

duyan bir ben tarafndan oluturulmutur denebilir. Benin kendi dnyasndan kmas, gene benin dnyasnn iinde gereklemektedir. Ben bencil dnyasnda haz iinde yaarken, rahatszlk duyar ve tekinin yzn grnce kendisini ona kar sulu hisseder. Tm bu ilikiler dizgesinde ben, sanki tek bana gibidir. Bizce tam da Aynnn hegemonyas burada balar. tekinin ne dediinin, ne hissettiinin bir nemi olmadan ona kar sorumluluk duymak, benin tekiye kendisini dayatmasdr. teki burada sadece tarafsz ve pasif bir aracdr. tekinin bak, bene baka dnyalarn varln anmsatr. O ne derse desin, ben onu dinlemez ve onun bir yardm ars iinde olduunu dnr. Burada, gene tekinin farkllnn kayboluu vardr. tekiyi koulsuz kabul etmek, tekiyi dinlememeye yol aabilir. Ben tekiyi herhangi bir ekilde yarglayamaz, ona dair fikir yrtemez, onu bilemez. Onun ne olduunun ben iin hibir nemi yoktur. Ben tekinin buyruuna uymak zorundadr. Bu da bir baka tehlikeye, saygsz ve tahakkmc bir tekiye kar bile sorumluluk duymamla sonulanr. Oysa asl sorumluluk, bylelerine kar deil de, bylelerinin zarara urattklarna kar sorumlu olmak deil midir?

134

zne ve tekiye likin Sorunlarn Kaynaklar: Bilindii zere Levinas son derece dindar bir dnrdr. Felsefesinin her

noktas, Tanrnn varl ve onun buyruklaryla uyum iindedir. Bizce bir nceki blmde ele aldmz sorunlarn temelde iki kayna vardr: Levinasn Tanry, Tanrnn varln ontolojik bir varolu olarak deil, her trden edimin temelinde bulunan bir gereklilik olarak grmesi Levinas yorumcularnn onun felsefesini Tanrdan arndrabileceklerini dnmeleri Her iki madde de Tanr kavram etrafnda yer almaktadr. Bu nedenle Levinasn u ana kadar ele aldmz kavramlarnda Tanrnn nasl yer aldn incelememiz, sorunlarn kaynanda yer alan Tanr kavramyla sorunlarn ilikisini anlamamz asndan son derece gereklidir. 5.1 Mutlak Bakalklarn Yaratcs: tekiyle karlama, tekinin ayrl [separateness] zerinden gerekleir.Bu karlama, hi bir ortakl, n kabul, ortak kar etrafndaki herhangi bir paylam veya aynl barndrmad gibi, benin deneyimine hapsolan bir olay da deildir. (Davis, 1996: 48) teki benden mutlak olarak farkldr. Bu byk farklln bir tek kayna vardr. O da Bakas olan Tanrdr. Tanr, yaamda karlalan tm farkllklarn kaynadr. Tanr bambaka olan olduu gibi, tekinin ve tm baka olanlarn biriciklii ondan gelir:

135

Biriciklikten bahsettiimde, Bakasnn bakalndan bahsederim. Biricik olan yce bir Bakasdr: herhangi bir tre [genus] ait olmaz veya herhangi bir trn iinde kalmaz. Talmudda beni ok etkileyen eski bir metin vardr. Tanr olaanstdr. Madeni para basmak iin devletler kalp kullanrlar. Bir tek kalpla birbirine benzeyen pek ok madeni para basarlar. Tanr da, birbirine benzemeyen oulluklar, yani kendi trlerinde biricik olan benler yaratrken kendi grntsn bir kalpla ekler. (Levinas, 1998: 205-206) Tanr, hibir eye benzemezliini yaratt her bene de yerletirir. Bylece birbiriyle benzemeyen, birbiriyle herhangi bir ortak zemini olmayan benlerin varolmalarnn temelinde Tanrnn bambakal, onun herhangi bir trle ilikilendirilemezlii vardr. nsanlar arasndaki tm farklln yaratcs Tanrdr. O yle yaratmtr ki, hi bir insan dierine benzemez. 5.2 Yz Tanrnn Szdr ve Sorumluluk Tanr Buyruudur: Daha nce deindiimiz zere etik ilikiye ben'i teki seer. Bu seim, bene ynelik ve sadece onun duyabilecei bir dille, bir armayla gerekleir. Ben ve teki arasnda kullanlan dil, dilbilimin inceleme nesnesi olacak, dilbilimin kurallaryla temalatrlm sradan bir dil deildir. Baka herhangi birine deil, bene seslenmektedir. Levinas benin teki tarafndan zel bir biimde arln seilme diye adlandrr. tekinin beni semesinden kaamam. Seilmi olmak, tekinin bakyla, seilmektir. Bu seili beni zel ve biricik klar. Ben hibir ekilde, tekinin beni ar karsnda kaytsz kalamaz. Benin tekiye cevap verip vermemeye dair seim yapma hakk yoktur. Bu ilikideki ayrcalk, tekinin farkllndan ok, benin bu ilikiye zel olarak seilerek davet edilmesidir. Benin seilmilii, baka bir ben tarafndan yeri doldurulabilir bir ey deildir. teki, bene ynelmi, bene seslenmitir.

136

Sorumluluun kayna ve kanlmazl sorununun temelinde de ite bu sorumlulua seilmilik fikri yatar. Seilmi olmak tek bana bene bir sorumluluk ykleyemez ya da sorumluluu ben iin kanlmaz klmaz. Levinas seilmilik szcne dair unlar syler: Benin, onu o olarak kuran, onun kamas ok zor olan seilmilii balamnda biricikliinden bahsediyorum [] ve ekler: Bu seilmilik, bendeki tm borlardan daha eski bir bortur. (Levinas, 1998: 227) Levinasa gre, bu bor, benin, her eyden nce ve en temel borcudur, bir mecburiyettir. Bu bor, baka kimseye aktarlamaz; teki tarafndan bir tr rehin alnma halidir. (ibid) tekiyle karlama, kendi dnyasnda bencilliine gml beni, etiin hakim olduu bir yaama arr. Klasik felsefede sorumluluk, ben'in zgr istenci ile ilikilendirilirken, Levinas iin sorumluluk, kararn ve seimin ncesindedir. Bu seilmilik bakmszdr, yani ben seilmi iken, seen deildir. tekiye kar sorumluluk, benim stlenmemle, benim kararmla balayamaz. Kendimi iinde bulduum snrsz sorumluluk, her hatrann ncesindeki, [], kkensiz olan, an-arik [an-archical], z ncesi ve zn tesindeki zgrlmden gelir. (Levinas, 2002: 10) Ama gene ayn soru gndemdedir. Seilmiliin tm borlardan daha eski bir bor olmasn salayan ey nedir? Bene etik zne olmasn salayan bir karar vermeyi dayatan ey nedir? Levinasn ska belirttii zere, bu her hatrann ncesindeki sorumluluk fikri, Tanrsal bir buyruktan ayr dnlemez. Levinas felsefesinde Tanrsal buyruk en batan verilidir. Onun kkeni sorgulanamaz. Her tr dnce bu temel zerinden ina edilir. O halde, etiin bir ilk felsefe olmas, onun her eyin balatcs olduu anlamna gelmez. Etiin olanakll ancak Tanrsal bir 137

iliki zemininde mmkndr. Etik, Tanr izin verdiinden dolay ilk felsefedir. lk nce Tanr buyruklarna uyulmaldr. Levinasa gre Tanr buyruunu tekinin yznde sunar. (Levinas, 2003a: 246) Bu buyruk, hem sorumluluk ykler, hem de tekinin farkllnn Tanrdan geldiini anlatr. 16 Yukarda bahsedilen Tanrsal zemin, iki ayr yerde karmza buyurucu olarak kar. Birincisi benin bencil dnyasndadr. Levinas, Btnlk ve Sonsuzda Rabbi Yochanandan u alnty yapar: nsan yiyeceksiz brakmay hafifletici hi bir koul yoktur; gnlllk ve gnlszlk arasndaki ayrm burada ie yaramaz.(Alntlayan Levinas, 1991: 201) Bencil dnyada kendini keyif iine salm ben, hi bir biimde kendisine a ve yoksunlukla gelen tekiyi umursamazlk edemez. Bu bir Tanrsal buyruktur. O halde, varlk dzlemini etik ncelerken, etii de Tanr buyruu nceliyor. Bu buyruk da unlar syler: Garibe hakszlk etmeyeceksin, ve ona gadretmeyeceksin; nk siz Msr diyarnda gariptiniz. Hi bir dul kadn, ve ksz incitmeyeceksiniz. Eer onlar incitirsen ve bir yolla bana feryat ederlerse, onlarn feryadn mutlaka iiteceim; ve fkem alevlenip sizi klla ldreceim; ve kadnlarnz dul, ve ocuklarnz ksz olacaklar. (k: 22.21-24)17 Buyruk ok aktr. Levinasn pek ok eserinde dul ve ksz olarak ortaya kan tekinin feryadna kulak vermek gerekir. Bu, Tanr yolunda olmann bir mecburiyetidir. Levinas, bir baka metinde ok aka sorumluluk fikri ile Tanr yolunu rttrr: Tanrya gitme, benim ilksel bir biimde baka kiiye gidiimin ifadeleriyle anlalmadka hibir anlam tamaz. Ancak baka kii iin etik bir biimde
16

Burggraeve, yzn bir grnt ile temsil edilemezliinin aslnda kutsal kitaptaki Tanrnn herhangi bir varlk gibi temsil edilmesine konulan yasakla benzerlikler tadn syler. (Burggraeve, 2002: 8889) 17 Tevrattan yaplan tm alntlar, Kitab Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit,stanbul: Kitab Mukaddes irketi, 1991den yaplmtr.

138

kayglanyorsam ve onunla etik bir biimde ilgileniyorsam, Tanrya doru gidebilirim. (Levinas, 2003a: 271-272) teki iin kayglanmak ve dnya nimetlerini, Tanrnn mlkn sadece kendine deil de baka insanlara da vermek, onlarla paylamak, her insann kaamayaca sorumluluktur. O halde bu sorumluluun kayna bir Tanr buyruudur. 5.3 Tanrdan Arndrlm Bir Levinas Etii Olanakl mdr? Levinas, bizce kendi dindar dnyas iinde son derece tutarl bir dnrdr. Drdnc blmde bahsettiimiz sorunlarn k sebebi ise, Levinas felsefesinin Tanrdan arndrlm okumalarndan kaynaklanmaktadr. ncelikli olarak,

tekinin yznn aa kartt vicdan, Tanrnn bene yerletirdii bir vicdandr. Ama eer Tanr bu etikten kartlrsa, beni tekiye kar sorumlu klan bir vicdandan bahsetmek de mmkn olmayacaktr. Tanr tekiye kar sorumluluu benin vicdanna brakrken, onu bu buyrua kutsal kitaplar ve sz ile arr. Bencil dnyasnda Tanrnn yaratt nimetleri tketen ben, bunlar bakalaryla paylamak zorundadr. (Derrida, 1999: 42) Oysa Tanrdan arndrlm bir Levinas etiinde, kalamaz bir sorumluluk herhangi bir metafizik ilkeye bavurmadan temellendirilemez. Benzer bir ekilde, tekinin mutlak bir bakalk tamasna ramen benin tekiyle ilikiye girebilmesi gene Tanryla badatrlr. Tm farkllklarn yaratcs olarak Tanr, ben ve tekiyi birbiriyle bambaka yaratt gibi, onlar kendi sz zerinden ilikilendirir. Bir baka deyile, ben ve teki arasndaki yegane ortaklk, her ikisinin de Tanr tarafndan yaratlm olmasdr. Tanr sonsuzluk

139

olduundan bu ortaklk herhangi bir temalatrmaya olanak tanmayan bir ortaklktr. Ben ile teki arasndaki mesafe Tanrdan dolay sonsuzdur. Tanrdan arndrldnda Levinas etiinin en temel direi olan tekiyle iliki bir imkanszlk olarak kalacaktr. Ya teki kendisiyle herhangi bir ekilde iliki kurulamayan olacaktr ki daha nce buna deinmitik- ya da ben, tekiyle ancak bir benzerlik ve ortaklk araclyla iliki kuracaktr ki bu da Levinasn kar olduu Aynnn mantn felsefeye yeniden buyur etmek olacaktr. Tanrnn boaltt yere, sekler bir okumada herhangi bir ey doldurmak mmkn deildir. nk Levinas iin etii ilk felsefe yapmann temelinde Tanryla kurulacak ilk ilikinin ontoloji deil, etik olmas yatar. yle yazar Levinas: Tanr bu etik bak asyla dnlmelidir. Onu, bizim orada-olan [Dasein] olarak varlmza ontolojik bak asndan veya geleneksel metafiziin ounlukla savunmu olduu gibi, dnya ile balantl Yce bir Varla, bir Yaratcya ontolojik bak asndan dnmemek gerekir. (Levinas, 2003a: 268) Levinas aka Tanry herhangi bir bilinebilir Varlk olarak ele almann yerine, onunla etik ilikiye girmeyi, onun buyruunu koulsuzca dinlemeyi yerletirir.Bu nedenle Tanryla girilen etik iliki, Tanr var mdr?, ya da Tanr nedir? sorularndan daha nemli ve bu sorulara nceldir. Sonu olarak, eer Levinas felsefesinden Tanr kartlrsa, ne etik ilk felsefe olur ne de Tanrsal bir buyruk olan sorumluluk kanlmaz olur. Bunun yan sra, Levinas felsefesi Baumann belirttii trden bir modern normatif ahlak anlay olmad fikrinin de yanl olduunu dnyoruz. Akas, sorumlu olmak kendi bana bir ahlaki dstur oluturmaz. Ama Tanr merkezli bir 140

etikte, kutsal kitaplar ve dinsel retiler, tam da normlarla bezeli bir ahlak sunar. Bu noktada sadece sorumlu olmann yeterli olamayaca, sorumlu olmann ne olduu, o sorumluluun buyruuna uymann ierii nem kazanacaktr. teki bana buyurduunda bam br tarafa evirsem bile sorumluluktan kaamayacam kabul edersem, bana ancak normatif bir reti bam evirmek yerine ne yapmam gerektiini syleyebilir. Levinasn zne kuram bir Tanrsal buyruu dinlemeyi esas alr. Karar verme mecburiyeti, tekiyle karlat anda, benin nne konan bir mecburiyettir. zne olmak kanlmazdr, inanan ya da inanmayan olmak bunu engelleyemez. Ancak zne olmann buyurduklarn yerine getirmek iin kutsal kitaba kulak vermek gerekir. Bu noktada Levinas, daha nce belirttiimiz, kendisinin reddettii bir cemaatiliin iine dmektedir. Bu cemaat kutsal kitaplar ve Tanr inan etrafnda birlemi bir cemaattir. O halde, Levinasn etii, onun Bat felsefesinde en ok eletirdii Aynnn yer ald, ayn fikre, ayn anlaya sarlm insanlar aras bir aynlk ilikisidir. Bu durumda, bize gre, Levinas, cemaatin dnda olanlar kapsayan bir etik anlay gelitirememitir.

141

Sonu: Son yllarda felsefe dnyasnda nemi hzla artmakta olan Levinasn etik temelli

felsefesi, pek ok dnre ilham kayna olmaktadr. zellikle postmodern ve postyapsalc dnce akmlarnn zneye ynelik eletirilerinden doan byk bir etik boluun ortadan kaldrlmas ve yeni bir etik anlayn kurulabilmesinde Levinas felsefesi adeta vazgeilmez bir yer tutmaktadr. Bu tezde, temel olarak Levinasn kendine zg ve nemi yadsnamaz etik dncesinin en temel iki kavram, zne ve teki zerinde duruldu ve bu kavramlardan kaynakl sorunlar ele alnd. Tezde ilk olarak, Levinas felsefesinin Bat felsefesi tarihindeki neminin anlalabilmesi iin, eitli dnemlerde zne ve teki kavramlarnn farkl dnrlerce nasl kullanldna ksaca bir gz atld. Levinas, phesiz ki zneyi tekiyle ilikisi iinde ele alan tek dnr deildir. Ancak, kendisini btnyle tekiden kaynakl bir etik buyrua brakan bir zne dncesi Levinasn en zgn yandr. Bu bakmdan Levinas, felsefelerinde tekiye yer aan Hegelden, Sartredan, Lacandan ve Bakhtinden farkldr. Dier dnrlerle benzerlik ve farkllklarnn yan sra, Levinasn detaylca dnlm ve ok sayda kavram ieren etik dncesinin anlalabilmesi iin, onun kendisinden nceki felsefelerde grd sorunlara da deinildi. Levinasn bu sorunlardan yola karak nasl etii ilk felsefe yapt aktarlmaya alld. Arkasndan, felsefesindeki sorunlarn daha iyi anlalabilmesi iin kulland kavramlarn en nemlileri incelendi.

142

Levinas felsefesinin temel iddialar, Bat felsefesine ynelttii eletiriler ve kendine zg kavramlar ele alndktan sonra, zne ve tekiye ilikin sorunlar ve bu sorunlarn kaynaklar ortaya kartlmaya alld. Tezin temel iddias, son derece dindar bir dnr olan Levinasn etik kuramnn merkezinde duran Tanrdan arndrlmas, yani seklerletirilmesiyle birlikte tutarszlklar iereceidir. yle ki, Tanr olmadan znenin etik sorumluluu anlamn yitirecek, bu sorumluluun herhangi bir kayna kalmayacaktr. Ancak Tanr sz olan tekinin yz, bene kanlmaz bir sorumluluk buyurabilir. Bunun yan sra, Tanrnn tm farkllklarn yaratcs ve kkeni olmas fikrinin Levinas felsefesi iin zne ile tekinin ilikisinin ana dayana olduu da bu tezde gsterilmeye alld. zne ve teki arasndaki yegane ortaklaalk, her ikisinin de Tanr tarafndan yaratlm birer farkllk olmalardr. Bu nedenle tezde, Tanrdan arndrlm bir Levinas felsefesinde, zne ile tekiyi iliki iine sokacak herhangi bir akn noktann kalmayaca iddia edildi. Bylelikle ya zne tekiyle Levinasn eletirdii aynlk dzleminde bir arada olacaktr, ya da herhangi bir iliki mmkn olamayacaktr. nc bir nokta da Levinas felsefesinin sadece Tanr buyruuna kulak verenlere ynelmi olmasdr. Bu bakmdan Levinas, o ok eletirdii cemaatiliin iine dmektedir. Levinas etii, sorumlulua herkesi armakta, ancak bu ar yalnzca Tanrya inananlar iin anlam tamaktadr. yleyse, sadece cemaate ye olanlarn tekinin yzndeki Tanr szn tanyaca gereinden yola kldnda, tekiyle iliki tam da bir aynlk ilikisine dnr, bir baka deyile, tekiyle iliki, Tanrya inanlar cemaatinin yelii temelinde gerekleir.

143

Levinas, Tanry verili olarak ele alr. Onun iin Tanrnn varl veya onun buyruklar sorgulanamaz. Bu nedenle de, ontoloji Tanrsal buyruu nceleyemez. Byle bakldnda felsefesi, hem etik buyrua kar sorumlu zne fikri asndan, hem de etiin ilk felsefe olmas bakmndan kendi iinde tutarldr. Ancak bu tutarllk sadece dinsel bir btnlk iinde snrldr. Bu nedenden tr de, felsefesinin sekler yorumlar sorunludur. Tezde bu iddia ispatlanmaya alld. Tm bu olumsuzluklarn yan sra, hep farkl ve darda kalan, ele geirilemez ve anlalamaz bir teki fikri, bize gre felsefe tarihinde unutulmu olanlara veya gz ard edilenlere kar duyarl bir etiin balang noktasn oluturacaktr. Etiin tekiyle iliki temelinden kurulmas gerektii ve insanlararas ilikinin zneyi kurduu dncesi, yepyeni almlara olanak tanmaktadr. Sanyoruz mutlak bakalktan deil, asgari dzeyde de olsa belirli ortaklklardan yola kmak, etik iliki iin kanlmazdr. Ancak, her ortaklaaln, hep birilerini darda brakt akldan kartlmamaldr. Levinasn reddettii bu ortaklaalk bir gereklilik olduu kadar, birilerini darda brakmann da bir arac olabilir. Bu anlamyla etik, darda kalanlarn farkllklarna sayg ile, ilikileri olanakl klan ortaklaalklar arasnda bir denge kurmak zorundadr.

144

Kaynaka:

Atc, M.(1996). Leibniz ve Levinasta Sonsuzluk Kavram, Cogito, Say:6-7, KBahar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Augustine, (1999), tiraflar. ev. D. Pamir, stanbul: Kakts Yaynlar. Bakhtin, M., (2004), Dostoyevski Poetikasnn Sorunlar, ev. C. Soydemir, stanbul, Metis Yaynlar. Bauman, Z., (1998), Postmodern Etik. ev. A. Trker. stanbul: Ayrnt yaynlar. Bernasconi, R., (2005), Hegel and Levinas: The possibility of forgiveness and reconciliation., Emmanuel Levinas: Critical Assessments of Leading Philosophers, Vol. 2., Ed. C. Katz ve L. Trout, New York ve Oxon: Routledge. Bernet, R. (2002), Levinass critique of Husserl, The Cambridge Companion to Levinas iinde. Ed. S. Critchley ve R. Bernasconi. Cambridge: Cambridge University Press. Bumin, T., (2001), Hegel: Bilin Problemi, Kle-Efendi Diyalektii, Praksis Felsefesi, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Burggraeve, R., (2005), Violence and vulnerable face of the other: the vision of Emmanuel Levinas on moral evil and our responsibility Emmanuel Levinas: Critical Assessments of Leading Philosophers, Vol. 4., Ed. C. Katz ve L. Trout, New York ve Oxon: Routledge. Burggraeve, R., (2002), The Wisdom Of Love In The Service Of Love: Emmanuel Levinas on justice, peace, and human rights. ngilizceye eviren: J. Bloechl, Milwaukee: Marquette University Press. Caton, H., (1973) The Origin of Subjectivity: An Essay on Descartes, New Haven and London: Yale University Press Cassirer, E., (1996), Kantn Yaam Ve retisi. 2. Bask. (ev. D. zlem), stanbul: nklp Caws, P., (1984), Sartre, London, Boston, Melbourne & Henley: Rotledge and Kegan Paul.

145

Cevizci, A., (2001), Ortaa Felsefesi Tarihi, Bursa: Asa. Copleston, F., (1990) Felsefe Tarihi, Cilt IX, Maine de Birandan Sartrea, Blm 2b: Sartre. ev. A. Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Copleston, F., (1985), Felsefe Tarihi, Cilt V, Blm 1c, Hegel, ev. A. Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Critchley, S., (2002a), Emmanuel Levinas: a disparate inventory. The Cambridge Companion to Levinas iinde. Ed. S. Critchley ve R. Bernasconi. Cambridge: Cambridge University Press. Critchley, S., (2002b), Introduction. The Cambridge Companion to Levinas iinde. Ed. S. Critchley ve R. Bernasconi. Cambridge: Cambridge University Press. Critchley, S., (1999a), The Ethics of Deconstruction: Derrida and Levinas. Edinburgh: Edinburgh University Press Critchley, S., (1999b), Ethics-Politics-Subjectivit: Essays on Derrida, Levinas and Contemporary French Thought, London ve New York: New Left Books. otuksken, B., ve Babr, S., (1993), Ortaada Felsefe, stanbul, Kabalc. Davies, P., (2002), Sincerity and the end of theodicy: three remarks on Levinas and Kant. The Cambridge Companion to Levinas iinde. Ed. S. Critchley ve R. Bernasconi. Cambridge: Cambridge University Press. Davis, C., (1996), Levinas: An Introduction. Cambridge ve Oxford: Polity Press. Deleuze, G., (2000), Kant zerine Drt Ders. (ev. Ulus Baker) Ankara: teki Yaynevi. Derrida, J., (2004), Violence and Metaphysics: An Essay on the Thought of Emmanuel Levinas., Writing and Difference iinde. ngilizcete eviren: A. Bass, London ve New York: Routledge. Derrida, J., (1999), Adieu to Emmanuel Levinas, ng. ev. P. Rault ve M. Naas, Stanford: Stanford University Press. Descartes, R., (1998) Usu doru ynetmek ve gerei bilimlerde aramak iin yntem zerine sylem, ev. Aziz Yarml, stanbul: dea Yaynlar.

146

Descartes, R., (1967) lk Felsefe zerine Matefizik Dnceler, ev. M. Karasan, stanbul: Milli Eitim Basmevi. Direk, Z., (1997), Konukseverliin Dncesi, Defter, Sonbahar, 31, stanbul: Metis Yaynlar. Edgar, M.(2005), On the Ambiguous Meaning of Otherness in Totality And Infinity. Journal of the British Society for Phenomenology, Vol.36, No.1. Emilsson, E. K., (1998), Plotinus, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Version 1.0, London: Routledge. Gardiner, M., (1992), The dialogics of critique: M.M. Bakhtin and the theory of ideology, London & New York: Routledge. Giddens, A., (1994), Modernliin Sonular, ev. E. Kudil, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Gkberk, M., (1990), Felsefe Tarihi, stanbul: Remzi Kitabevi. Gutting, G., (2001), French Philosophy In The Twentieth Century. Cambridge: Cambridge University Press. Hegel, G.W.F., (1986), Tinin Grngbilimi, ev. A. Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Heidegger, M., (2004), Varlk ve Zaman, ev. A. Yardml, stanbul: dea Yaynlar Heidegger, M., (1996), Being and Time: A Translation of Sein und Zeit. ng. ev. Joan Stambaugh. Albany: State University of New York Press. Heidegger, M., (1973), TheEnd of Philosophy, ng. ev. J. Stambaugh, New York, Evanston, San Fransico & London: Harper & Row Publishers. Heimsoeth, H., (1993), Immanuel Kantn Felsefesi: Kant Anlamak in Anahtar Kitap. (ev. T. Mengolu), stanbul: Remzi Kitabevi. Hintikka, J. (1995), The phenomenological dimension, The Cambridge Conpanion to Husserl iinde Ed. B. Smith ve D.W.Smith. Cambridge ve Melbourne: Cambridge University Press. Holquist, M., (1990), Dialogism: Bakhtin and his world, London & New York: Routledge. 147

Hume, D., (2000), An Enquiry concerning Human Understanding: A Critical Edition, Ed. T.L. Beauchamp, Oxford: Clarendon Press. Hume, D., (1997), nsan Doas zerine Bir nceleme, ev. A. Yardml, stanbul: deaYaynevi. Husserl, E., (1973), Cartesian Meditations: An Introduction to Phenomenology, ng. ev. D. Cairns, The Hague: Martinus Nijhoff. Inwood, M., (1999), A Heidegger Dictionary, Carlton. Blackwell Publishers. Inwood, M., (1997), Heidegger, Oxford ve New York: Oxford University Press. Inwood, M., (1992) A Hegel Dictionaryt, Oxford ve Malden: Blackwell Publishiers. Kant, I., (1995a), Gelecekte Bir Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena. (ev: . Kuuradi ve Y. rnek), Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kant, I., (1995b), Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesi, ev. . Kuuradi, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kant, I., (1993), Ar Usun Eletirisi, ev. A. Yardml, stanbul: dea. Keenan, D.K., (1999), Death and responsibility: the work of Levinas, Albany: State University of New York Press. Kent, B., (2003), The moral life, The Cambridge Companion to Medieval Philosophy iinde Ed. A.S. McGrade, Cambridge: Cambridge University Press. Lawton, P., (2005), Levinas Notion of the There Is, Emmanuel Levinas: Critical Assessments of Leading Philosophers, Vol 1., Ed. C. Katz ve L. Trout, New York ve Oxon: Routledge. Levinas, E., (2005), Zaman ve Baka, ev. . Gzel, stanbul: Metis. Levinas, E., (2004), zgrlk ve Buyruk, ev. H. zyel, Tezkire, 38-39. Levinas, E., (2003a), Sonsuza Tanklk: Emmanuel Levinastan Seme Yazlar. Haz. Zeynep Direk ve Erdem Gkyaran. ev. Medar Atc vd. stanbul: Metis Yaynlar.

148

Levinas, E., (2003b), Humanism of the Other, ngilizceye ev. N. Poller, Urbana ve Chicago: University of Illinois Press. Levinas, E., (2002), Otherwise than being, or, Beyond esence. ngilizceye eviren: A. Lingis, Pittsburg and Pennsylvania: Duquesne University Press. Levinas, E., (1998), Entre nous: On Thinking- of the- Other. ngilizceye eviren: M.B. Smith, B. Harshav, New York: Colombia University Press. Levinas, E., (1996), Basic Philosophical Writings, Ed. A.T. Peperzak, S. Critchley ve R. Bernasconi, Bloomington ve Indianapolis, Indiana University Press. Levinas, E., (1995a) Existence and Existents, ngilizceye eviren: A. Lingis, Dordrecht, Kluwer Academic Publishers. Levinas, E., (1995b) The theory of intuition in Husserls phenomenology, ngilizceye eviren: A. Orianne, Evanston: Northwestern University Press. Levinas, E., (1991), Totality And Infinity: An Essay On Exterioity, ngilizceye eviren: A. Lingis, Dordrecht, Boston ve London: Kluwer Academic Publishers. Levinas, E., (1988), Discovering Existence with Husserl, ngilizceye eviren: R. Cohen, Blomington ve Indianapolis: Indiana University Press. Levinas, E., (1987), Collected Philosophical Papers. ngilizceye eviren: A. Lingis, Dordrech: Martinus Nijhoff Publishers. Levinas, E., (1985), Time and The Other, ngilizceye eviren: R.A: Cohen, Pittsburg: DuquesneUniversity Press. Lingis, A., (1987), Translators Introduction, Levinas (1987) iinde, s. VII-XXXI. Llewelyn, J., (2002), Levinas and language. The Cambridge Companion to Levinas iinde. Ed. S. Critchley ve R. Bernasconi. Cambridge: Cambridge University Press. Mansfield, N., (2000), Subjectivity: Theories of the self from Freud to Haraway. New York: New York University Press. Matthews, G.B., (1998), Augustine, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Version 1.0, London: Routledge. 149

Murphy, R.T., (1980), Hume and Husserl: Towards Radical Subjectivism, The Hague, Boston, London: Martinus Nijhoff Publishers. Peperzak, A. T., (1997) Beyond: the philosophy of Emmanuel Levinas, Evanston: Northwestern University Press. Peperzak, A.T., Chrichley, S., Bernasconi, R., (1996), Emmanuel Levinas: Basic Philosophical Writings. Bloomington ve Indianapolis: Indiana University Press. Peperzak, A. T.,(1993), To the Other: An Introduction the Philosophy of Emmanuel Levinas, West Lafayette, Indiana: Purdue University Press Philipse, H., (1995), Transcendental Idealism., The Cambridge Conpanion to Husserl iinde Ed. B. Smith ve D.W.Smith. Cambridge ve Melbourne: Cambridge University Press. Platon, (2001), Phaidon, ev. H.R. Atademir ve K. Yetkin, stanbul: Sosyal Yaynlar. Platon., (1995), Diyaloglar 2, stanbul: Remzi Kitabevi. Platon., (1993), Diyaloglar 1, stanbul: Remzi Kitabevi. Polt, R., (1999), Heidegger: An Introduction. London ve New York, Routledge. Reyhani, N., (2005) Kantta Sentetik Bilgi Fikri, Cogito, K, Say: 41-42. Robbins, J., (1991), Visage, Figure: Reading Levinass Totality and Infinity, Yale French Studies, No:79, 135-149. Sartre, J.P., (1984), Being and Nothingness: A Phenomenological Essay On Ontology, ng. ev. H.E. Barnes, New York: Washington Square Press. Sorell, T., (2002), Descartes, ev. C. Atilla, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Sarup, M., (1995), Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, ev. A.B. Gl, Ankara: Ark Yaynevi. Szer, ., (2004), Emmanuel Lvinas: Ayn-olandaki Bakas, ada Fransz Dncesi iinde, Ed. Z. Direk ve R. Gremen, Ankara: Epos Yaynlar. Timuin, A., (1992), Dnce Tarihi, stanbul: BDS Yaynlar. 150

Todorov, T., (1984), Mikhail Bakhtin: The Dialogical Principal, ng. ev. W. Godzich, Minneapolis: University of Minnesota Press. Uygur, N., (1998), Edmund Husserlde Bakasnn Beni Sorunu: Transzendental fenomenoloji ile transzendental felsefenin zne giri, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. , Wild, J., (1991), Introduction, Levinas (1991) iinde, s. 11-20. Wood, P.R., (1997), A Revisionary Acoount of the Apotheosis and Demise of the Philosophy of the Subject: Hegel, Sartre, Heidegger, Structuralism, and Poststructuralism., Situating Sartre In Twentieth-Century Thought and Culture iinde Ed. J.F. Fourny & C.D. Minahen, New York: St. Martins Press.

151

Z
Levinas, felsefe tarihinin iine dt Aynnn mantn eletirmesi ve farkl olan felsefenin gndemine tamasyla nemi tartlmaz bir drdr. Kurduu etik anlay, temel olarak tekiye kar sonsuz bir sorumluluktan yola kar. teki, bilinemez ve eriilemezdir. Ancak onun tekiyle karlamayla ortaya kan zne ve mutlak bir farkllk olarak tanmlanan teki kavramlar sorunlar ierir. Bu sorunlarn banda, her iki kavramn Levinas felsefesinin merkezinde yer alan bir Tanr dncesinden bamsz ele alnamamas gelir. Levinas, bu adan felsefesini sekler yorumlara kapatr. Bunun yan sra, Tanr merkezli bir felsefe kurarak, kendisi de ok eletirdii Aynnn mantnn iine der.

152

ABSTRACT
Levinas, by criticizing the logic of the Same and bringing front the Other in the philosophical discussions, is indubitably a very important thinker. The ethical way of thinking founded by him, starts with an infinite responsibility to the Other. The Other is an enigma and transcendent. The I cannot escape from his/her responsibility to the Other. Levinas two concepts, the subject which appears after the encounter with the Other and the Other which is defined as an absolute otherness consists of problems. First one of these problems is the impossibility to consider these two concepts without referring to God. Thus Levinas closes his philosophy to any secular interpretations. On the other hand, by founding a God-centered philosophy, he also falls into the logic of the Same.

153