d.

meliqiSvili inkluziv-eqskluzivis kategoriis gamoxatvis istoriisaTvis qarTul zmnaSi1 rogorc cnobilia, mda guprefiqsebi Zvel qarTulSi

paralelurad gvxvdeba zmnaSi I piris (pirdapiri da iribi) obieqtis aRmniSvnelad. aqedan m- prefiqsi orsave ricxvSi (gan-m-aZliera man me. gan-m-aZ-lier-n-a man C u e n , maqus me igi, m-aqus C u e n C u e n igi). am paralelur formaTa Sesaxeb gamoTqmuli mosazrebebi cnobilia. is faqti, rom m- da gu- prefiqsebi mravlobiTs ricxvSi dasmuli I obieqturi piris aRniSvnisas Zvel qarTulSi enacvleba erTmaneTs, ori varaudis gamoTqmis SesaZleblobas kerZod, maT iZleoda: odesRac 1. maTi funqciebi warmoSobiT sxvadasxvaa: inkluziv-eqskluzivis igi); xolo gu-

prefiqsi ki mxolod mravlobiTSi (gan-gu-aZlier-na-a man C u e n ; gu-aqus

kategoriis gamoxatvis funqcia ekisrebodaT zmnaSi (1, gv. 25, $6. 3, gv. 335 SnS. 1; 4. gv. 373-334; gv. 185, $224; 5, gv. 223); 2. istoriulad isini sinonimuri formantebia 114). meore mosazreba damtkicebulia im wanamZRvridan amosvliT, rom mravlobiTisa da inkluziv-eqskluzivis kategoria erTia da, amdenad, inkluzivis (gu-) formanti, rogorc amave dros mravlobiTis niSani, ar SeiZleba Tanaarsebobdes mravlobiTis (-en > -n) sufiqsTan erT formaSi. xolo radganac guprefiqsi saxelobiTSi dasmuli obieqtis mravlobiTis n sufiqsTan erTadaa warmodgenili zmnaSi (gan-gu-aaxl-n-a), amitom
1

(rogorc

obieqturi

piris

aRmniSvnelni

zmnaSi)

da

sxvadasxva dialeqturi wridanaa Semosuli saliteraturo enaSi (6, gv.

Zvel

qarTulSi

igi

ar

SeiZleba

iyos

mravlobiTis

niSani.

wakiTxulia moxsenebad 1974 w. maisSi filologiis fakultetis XVIII samecniero sesiaze.

prefiqsi gu-, iseve rogorc m-, I obieqturi piris gamomxatveli formantia rogorc saxelobiTSi dasmul obieqtian formebSi (daguamdablna man Cuen)., aseve micemiTSi dasmul obieqtTan (gu-aqus Cuen 6, gv. 100). amas mxars uWers is faqtic, rom qarTulSi mravlobiTis aRniSvnis ZiriTadi principi sufiqsuria aseT da gamonakliss am swored mxolod guprefiqsi

warmoadgens.

SemTxvevaSi

mosaxrebisaTvis

erTaderTi

damabrkolebeli faqti isaa, rom Zvel qarTulSi gu- prefiqsi mxolobiTi ricxvis I piris obieqtis gamomxatvelad arasodes ar gvxvdeba. igi ixmareba mxolod mravlobiTs ricxvSi dasmuli obieqtis aRsaniSnavad. magram debulebiT, pirveli romelic mosazreba gulisxmobs, ganmtkicebul rom iqna im amosavali da

mravlobiTi

ricxvisa

inkluziv-eqskluzivis kategoriebi sxvadasxvaa da, amdenad, isini zmnaSi sxvadasxva morfemebiT unda yofiliyo aRniSnuli2. naSromSi `inkluziveqskluzivis kategoriis sakiTxisaTvis qarTvelur enebSi~ (2. gv. 233) svanuri enis masalaze dayrdnobiT a. onianma daasabuTa, rom inkluziveqskluzivis prefiqsebs ar akisria mravlobiTis gamoxatvis funqcia. mravlobiTis formantebi sufiqsebia, xolo prefiqsebi _ sul sxva,

inkluziv-eqskluzivis kategoriis gamomxatvelnia zmnaSi (xu- ri-d _ lri-d). aseT SemTxvevaSi gu- prefiqsisa da mravlobiTis en (-n) sufiqsis Tanaarseboba zmnis formaSi winaaRmdegobas aRar Seicavs da TiTqos marTldeba is mosazreba, romlis mixedviTac Zvel qarTulSi m- // guprefiqsTa paraleluri xmareba da maTi urTierTSenacvleba I obieqtur pirSi gadmonaSTia odesRac inkluziv-eqskluzivis kategoriis garCevisa qarTuli zmnis pirian formebSi. am mosazrebis avtorTa azriT, guprefiqsi unda yofiliyo inkluzivis aRmniSvneli, m- ki eqskluzivisa. magaliTad, a. oniani warmogvidgens varauds, rom `Zvel qarTulSi dadasturebuli formebi (maqus Cuen da damidginna Cuen) eqskluzivis odindeli gamoxatvis naSTia, xolo m- formanti am kategoriis odindeli
igive mosazreba damoukideblad gamoTqva d. ninuam sadisertacio naSromSi `brZanebiTi kilo qarTulSi~.
2

niSani (2, gv. 234), aseve gu- prefiqsi _ inkluzivis odindeli niSani. Tu dasaxelebuli mosazreba gamarTlebulia gu- prefiqsis mimarT (romelic inkluzivis gamomxatveli unda yofiliyo odesRac), igi ver gavrceldeba m- prefiqsze, romelic aSkarad I obieqturi piris niSania zmnaSi da ver SeiTavsebda sxva funqcias (miT ufro, eqskluzivisas, romelic

mravlobiTis gagebas Seicavs), Tu gaviTvaliswinebT amosavalSi qarTuli zmnis agebulebis aglutinaciur princips (rac dResac ZiriTad principad rCeba). amis naTel sabuTs isev svanuri III zmna warmoadgens; pirSic ki masSi aris aglutinaciis principi istoriulad subieqtur

gatarebuli (l-i _ l-i-x, sadac l *n (1, gv. 8). unda vifiqroT, rom guprefiqsis (rogorc inkluzivis

gamomxatveli formantis) cali _ eqskluzivis formanti unda yofiliyo ara m- prefiqsi, romelic Zvel qarTulSi gu- prefiqsis paralelurad ixmareba, aramed sul sxva afiqsi, romlis kvalic ukve gamqralia Zvel qarTulSi. Tu svanuris monacemebs mivxedavdiT, sadac obieqturs

uRvlilebaSi O1=m-, O1=gu, xolo Oe=n-, maSin qarTulisaTvis obieqturi uRvlilebisas es sqema aseve warmogvidgeboda, O1= guoRond nprefiqsis

adgils ucnobi x afiqsi daiWerda: O1=mOe=x

magram sakiTxi ase iolad ver gadawydeba. aq unda gaviTvaliswinoT is mosazreba, romelic a. onians aqvs ganviTarebuli svanurSi inkluziveqskluzivis formisa da mravlobiTi ricxvis O1 da S1 pirTa formebis urTierTmimarTebasTan dakavSirebiT. saqme isaa, rom svanurSi am mxriv gansxvavebaa subieqtursa da obieqturs uRvlilebaSi. I subieqturi piris mravlobiTi ricxvisa da eqskluzivis formebi prefiqsebiT ar gansxvavdeba erTmaneTisagan (S mx. _ xaTri; _ Se x-aTri-d). inkluzivi ki llH _ prefiqsiTaa

gamoxatuli (Si l-aTri-d).

gansxvavebiT subieqturi uRvlilebisagan, obieqturs uRvlilebaSi I pirs Tavisi niSani aqvs _ O1 m-; inkluzivs _ Tavisi: Oi gu-; eqskluzivs ki Tavisi _ Oe n-. amitom, bunebrivia, daisva kiTxva: amosavali viTareba subieqturs uRvlilebaSia daculi Tu obieqturSi? a. onianis azriT, amosavali viTareba daculi unda iyos subieqturs uRvlilebaSi, e. i. iq, sadac Si da Se formebi emTxveva or erTmaneTs. inkluziv-eqskluzivis pirs aerTianebda kategoriis (I da II).

Camoyalibebis periodSi mxolobiTisagan gansxvavebuli is forma unda yofiliyo, romelic personalur

eqskluzivi ki _ romelic I pirTan erTad `arapersonalur~ mesame pirsac Seicavda (xolo II-s gamoricxavda), mxolobiTi ricxvis formasTan ise mkveTrad ar unda yofiliyo dapirispirebulio (2, gv. 230). magram am savsebiT logikuri varaudis safuZvelze avtori sruliad moulodnelad daaskvnis, rom `I obieqturi piris prefiqsi istoriulad eqskluzivis niSnadac unda yofiliyo gamoyenebulio~. aseTi niSani ki aris yvela qarTvelurs enaSi, esaa m-, romelic svanurSi amJamad mxolod mxolobiTs ricxvSia dadasturebulio. eqskluzivis niSani n- prefiqsi,

romelsac qarTvelur enebSi Sesatyvisi ar moepoveba, meoreuli Cans da miRebuli unda iyos m-sgano. sabolood, svanurSi inkluziv-eqskluzivis gamoxatvis a. onianis mier warmodgenili sqema aseTia: sub. uRvlileba S1 x Se x S1 lob. uRvlileba O1 mOe *m- nO1 gu-

rogorc vxedavT Si da Se gamoxatulia erTi da imave prefiqsiT (x); Oi da Oe amosavalSi gamoixateba erTi da imave (m-) prefiqsiT, dRes ki maTi gamoxatuleba sxvadasxvaa (Oi _ m-; Oe _ n-). Tu amgvari sqema sinqroniul aspeqtSi gamarTlebulia (mas Semdeg, rac obieqtur uRvlilebaSi Oi da Oe-is prefiqsebi gansxvavda da,

amgvarad, eqskluzivs Tavisi sakuTari niSani gauCnda, amis mixedviT SeiZleba subieqturs uRvlilebaSic eqskluzivis niSnad x- prefiqsi viguloT, e. i; igive S1 piris prefiqsi), amosavalSi amgvari sqemis daSveba SeuZlebelia. O1-is prefiqsi, m-, iseve, rogorc S1is v- (x-) istoriulad (amosavalSi) niSnadac ar SeiZleboda gamoyenebuli gageba zmnis yofiliyo unda pirisa zmnaSi eqskluzivis Tu (romelsac mravlobiTis (//svanuri) hqonoda), da

gaviTvaliswinebT gamovlenis

qarTuli

ricxvis da

gamoxatvis aglutinaciur princips (cnobilia, rom fleqsiuri tipis gamonaklisi SemTxvevebi qarTul meoreulia amosavalSi struqturuli TvalsazrisiT aglutinaciur tips gviCvenebs. mxedvelobaSi gvaqvs svanurSi S3-is prefiqsuli wesiT ricxvis gamoxatvis sufiqsebi,

gadmonaSTi SemTxvevebi, qarTulSi

S3 mravlobiTi

romelTac dRes piris gamoxatvis funqciac akisriaT, dabolos O1-is mravlobiTis gu- prefiqsi, romelic, rogorc gamoirkva, istoriulad ori funqciis matarebeli ar yofila). inkluzivis formaSi I pirTan erTad aRsaniSni II piricaa.

inkluzivis kategoria I pirTan erTad aucileblad Caricxavs II pirsac, III piri ki SeiZleba igulisxmebodes, arseboba orive formaSia SeiZleba ara. eqskluzivis forma II _ inkluziurSic da pirs gamoricxavs, igi I da III pirs gulisxmobs. amgvarad, III piris SesaZlebeli

eqskluziurSic. mniSvneloba eniWeba imas, aris Tu ara Caricxuli II piri: Tu aris _ amas gamoxatva esWiroeba, Tu ar aris _ ara. aqedan cxadia, rom inkluziv-eqskluzivis kategoria gansakuTrebuli afiqsiT II piris aRniSvnas moiTxovda misi arsebobis SemTxvevaSi (inkluzivi), misi ararsebobis aRniSvna ki, cxadia, saWiro ar iyo (eqskluzivi). aqedan logikuria daskvna, rom inkluzivs unda hqonoda niSani, eqskluzivs ki ara. amgvarad, istoriulad erTmaneTs upirispirdeba ori forma: niSniani _ inkluzivisa da uniSno _ eqskluzivisa. es ukanaskneli, cxadia,

daemTxveoda

mxolobiTi

ricxvis

formas

orsave

uRvlilebaSi

(obieqturSic da subieqturSic). sqema Semdegi saxisa iqneboda: ob. uRvlileba C1 mCi guOe sub. uRvlileba S1 v-(x-) Si x (l) Se

ra principi unda dasdeboda safuZvlad inkluzivis kategoriis gamoxatvis wess? principi metad martivi iyo: formaSi igulisxmeboda I da II piri _ niSnebic orive pirisa iyo warmodgenili (saqme exeba

mxolod obieqturs uRvlilebas: SemTxveviTi ar aris, rom qarTulSi, subieqturs uRvlilebaSi kvalic ki ar aris darCenili am kategoriis arsebobisa, maSin, rodesac gu- prefiqsi obieqturs uRvlilebaSi dResac cocxalia, Tumca sxva funqciiT). sqema aseTi iqneboda: O2 > *gm g O1

sadac g-s momdevno poziciaSi, Tavdapirvelad Tanxmovnebis win (gmC) Semdeg ki analogiiT xmovnebis winac (gmV), m gadadioda umarcvlo u-Si (Sdr. qmrivi qurivi qvrivi)3. amgvari daSveba logikurad savsebiT gamarTlebulia da es

hipoTeza, rogorc cnobilia, adreve iqna gamoTqmuli (1, gv. 26), oRond mis aRiarebas xels uSlida is faqti, rom svanurSi subieqturs

uRvlilebaSi eqskluzivis niSnad miCenuli x- prefiqsi, romelic zemoT miRebuli wesis mixedviT S1 S3 s unda gulisxmobdes, Sedgenilobis mixedviT S2 (x) S1 (u) -s Semcveli gamodioda, rac Sinaarsis mixedviT SeuZlebelia. magram ismis kiTxva: aris Tu ara svanuri zmnis sub. uRvlilebaSi eqskluziv-inkluzivis forma iseTive agebulebisa, rogorc obieqturs uRvlilebaSi? dRevandeli suraTis mixedviT amas ver vityviT:

O2 piris niSnad svanurSi dRes j-s arseboba dabrkolebad ver CaiTvleba, radganac `misi pirvandeli saxe g- unda yofiliyo (1, gv. 26).

inkluzivis

niSani

aris

l-,

erTi

bgera

(romelsac

veraviTari

lingvisturi manipulaciiT ver CavTvliT miRebulad ori prefiqsisagan). subieqturs uRvlilebaSi, vfiqrobT, saqme sul sxvagvarad unda vyofiliyo. aq arc eqskluzivis ori niSani unda CaiTvalos gvaqvs: amgvari an am warmoSobisad. uRvlilebaSi logikurad daSvebis SesaZlebloba

inkluziv-eqskluzivis

kategoria

ufro

gviandeli

Camoyalibebulia, vidre obieqturs uRvlilebaSi, da maSin gasagebia, ratom ar daedo safuZvlad mis gamoxatvas Zveli wesi: kategorias ukve abstraqtuli gageba hqonda da niSanic abstraqtuli miiRo. SeiZleba vifiqroT, rom svanurSi am funqciiT daitvirTa ufunqciod darCenili S2is prefiqsi l-, mas Semdeg, rac S3 gamoxatva zmnur sistemaSi sufiqsebs daekisraT, xolo eqskluzivs ki, iseve, rogorc obieqturs uRvlilebaSi, niSani ar hqonda. x- prefiqsi, sadac ZiriTad elementad miaCniaT, S1is Tavdapirveli prefiqsis _ v-s win x fonetikurad iyos ganviTarebuli (Sdr. qviSna, Rvino). Semdeg ki x-s momdevno poziciaSi v u (Sdr. Zv. qarT. xyav; SexuabT: Sevaxeb > Sexvab > Sexuab). amgvarad, svanurSi eqskluzivis formis x- aris ara am kategoriis niSani, aramed S1-is niSani (sadac -s win x ganviTarebulia). am daSvebas mxars uWers is, rom qarTulSi subieqturs uRvlilebaSi araviTari kvali ar Cans am kategoriis garCevisa maSin, roca obieqtur uRvlilebaSi m- da gu- prefiqsTa paraleluri arseboba Zvel qarTulSi gvavaraudebinebs am kategoriis odindel garCevas zmnis formaSi (rasac mxars uWers svanuris dRevandeli viTarebac: m-

mxolobiTi ricxvis O1; gu- inkluzivi). an is dagvrCenia vivaraudoT, rom inkluziv-eqskluzivis kategoriis Camoyalibebisas svanur S1 prefiqss ukve miRebuli hqonda x- kompleqsis saxe da, amgvarad, inkluzivis niSnad veRar miiRebdnen S1 S2 (vx > xv > x) niSanTa kombinacias, radganac inkluzivis forma aseT SemTxvevaSi daemTxveoda S1-isas da aqedan _ eqskluzivis formas. amitom, enaSi

inkluzivis gamosaxatavad gamoiZebna sul sxva saSualeba, kerZod l-

niSani, romelic, sruliad SesaZlebelia, warmoSobiT swored S2 piis funqciadakarguli prefiqsi iyo da iseve ganagrZobda arsebobas (ufunqciod). rogorc odesRac qarTulSi gu- prefiqsi (manam, sanam am ukanasknels ar mouswro Zvrebma sintaqsis sferoSi da mravlobiTis gamoxatva ar daakisra). asea Tu ise, obieqturi da da subieqturi mravlobiTi uRvlileba ricxvis inkluzivgamoxatvis eqskluzivis kategoriisa

TvalsaxrisiT svanurSi struqturulad gansxvavdeba erTmaneTisagan: 1. obieqturi uRvlileba: Zveli: C2 mC1 guCe (m-) axali: C1 guOe n-

2. subieqturi uRvlileba: mr. r. suf. C1 xSi lSe -- (S1 x-) istoriulad uRvlilebaSi arc obieqturs niSani -d -d uRvlilebaSi ar hqonda. da arc subieqturs obieqturs

eqskluzivs

amitom

uRvlilebaSi igi emTxveoda mxolobiTi ricxvis formas. subieqturs uRvlilebaSi ki eqskluziuri forma ar emTxveoda mxolobiTisas (Tumca S1 prefiqsi x- axlda), radganac sufiqsi erTvoda: x ri _ mas boloSi mravlobiTi ricxvis romelic mas mxolobiTisagan

x rid,

ganasxvavebda, meore mxriv ki igi inkluzivis formisganac gansxvavdeba S1 prefiqsis gamo: x rid l rid. SesaZlebelia. swored amitom gaxda saWiro obieqturs uRvlilebaSi eqskluzivis formis gansxvaveba

mxolobiTisagan (mi m a y a _ n m a y a ). morfologiurma saWiroebam gza gauxsna SesaZlebeli fonetikuri procesebis ganxorcielebas: rogorc al. oniani uSvebs, obieqturs uRvlilebaSi mxolobiTisagan eqskluzivis formis gansxvaveba unda momxdariyo m-s n-Si gadasvlis gziT. amis mizezi

ki unda yofiliyo mravlobiTi ricxvis n nacvalsaxeli, romelic aucilebeli Tanamdevi iqneboda mravlobiTi ricxvis gagebiT naxmari romelime maya formisa (romelic mxolobiTi ricxvis formas emTxveoda, radganac micemiTSi dasmuli obieqtis mravlobiToba zmnaSi ar

aRiniSneboda). meore garemoeba, romelsac m>n gadasvlaze SeeZlo emoqmeda, es misi mxolobiTis wyvilTan (mi maya) tipologiuri damsgavsebis, analogiis gavlena unda yofiliyo n maya > n naya (g. maWavariani). ase gansxvavda obieqturs uRvlilebaSi mxolobiTis formisagan eqskluzivis forma zemosvanurSi. qvemosvanurSi, rogorc cnobilia,

inkluziv-eqskluzivis kategoria ar arsebobs. Tu vigulisxmebT, rom iq es kategoria arsebobda da moiSala, amisaTvis xeli imas unda Seewyo, rom iq, rogorc Cans, eqskluzivis formaSi ar momxdara m > n gadasvla, e. i. ar momxdara eqskluzivis formis mxolobiTisagan gansxvaveba, xolo, radganac formas), ar arsebobda inkluzivTan mkveTrad dapirispirebuli amitom gaxda

eqskluzivis forma (es ukanaskneli mTlianad emTxveoda mxolobiTis azrobrivi dapirispirebac TandaTan moiSala. SesaZlebeli am procesze gavlena moexdina qarTuls. amgvarad, obieqturs uRvlilebaSi eqskluzivis kategoriis niSniT gaformeba meoreuli movlenaa subieqturs uRvlilebaSi ki daculia amosavali viTareba: eqskluzivs niSani ara aqvs, magram svanurSi igi formiT mainc gansxvavdeba mxolobTis formisagan mravlobiTi ricxvis sufiqsiT: S1 _ x Sxi, Si _ l Sxid, Se _ x Sxid. Tu zemoTqmuls Tavs movuyriT, SeiZleba davasknaT: 1. gu- prefiqsi, istoriulad inkluzivis niSani, O2 + O1 prefiqsTa kombinaciiTaa Sedgenili: gm > g. 2. eqskluzivs niSani istoriulad ar hqonia, radganac gansakuTrebul afiqss mxolod II piris arsebobis aRniSvna saWiroebda. obieqturs uRvlilebaSi (svanurSi mxolobiTis formisagan gansxvavebis saWiroebam gza gauxsna fonetikur-fsiqologiuri procesis

ganxorcielebas: n maya _ n naya da, amgvarad, svanurSi obieqturs uRvlilebaSi eqskluzivis niSnad sabolood gaformda n- prefiqsi. 3. svanurSi garCeva subieqturs SedarebiT uRvlilebaSi gviandeli inkluziv-eqskluzivis Cans. amitom misi

kategoriis

movlena

gamoxatvis wess ar dasdebia safuZvlad ori piris niSnis kombinacia. inkluzivi sagangebo l- prefiqsiTaa aRniSnuli, romelic SesaZlebelia istoriulad S3 prefiqss davukavSiroT. eqskluzivs ki aqac ara aqvs niSani. 4. qarTulSi, rogorc Cans, subieqturs uRvlilebaSi inkluziveqskluzivis uRvlilebamac dapirispirebis dakarga, gaCenamde es kategoria obieqturma sadac es

gansxvavebiT

zemosvanurisagan,

kategoria kidev ufro gaZlierda da subieturs uRvilebaSic moxda inkluziv-eqskluzivis formaluri garCeva. 5. qvemo svanurSi, rogorc Cans, imis gamo, rom eqskluzivis forma ar dapirispirebia erTi mxriv _ mxolobiTisa da meore mxriv _

inkluzivis forms, e. i. ar mieca gasaqani zemoT dasaxelebul fonetikur process (n maya _ n naya). inkluziv-eqskluzivis dapirispireba aRarc subieturs uRvlilebaSi momxdara. Semdgom ki qarTulis gavleniT es dapirispireba obieqturs uRvlilebaSic Sesustda da sabolood moiSala. 6. inkluziv-eqskluzivis kategoriis gamoxatvis sqema istoriulad ase SegviZlia warmovidginoT: obieqturs uRvlilebaSi svanurSi C1 mCi gu < gm Ce n- < o1m-) qarTulSi C1 mC1 gu- < gm Ce subieqturs uRvlilebaSi svanurSi C1 xC1 l- (d) Ce (d-)

qarTulSi ganviTarebula.

subieqturs

uRvlilebaSi

amgvari

dapirispireba

ar

damowmebuli literatura 1. T o f u r i a v., svanuri ena. zmna. Tbilisi, 1967. 2. o n i a n i al., inkluziv-eqskluzivis kategoriis sakiTxisaTvis

qarTvelur enebSi, `macne~, 1965, #1. 3. S a n i Z e a., qarTuli zmnis saqcevi, Tsu moambe, t. VI, 1926. 4. S a n i Z e a., orgvari forma mravlobiTi ricxvis I pirisa svanurSi, `weliwdeuli~, 1923-24. 5. S a n i Z e a., qarTuli gramatikis safuZvlebi, I, Tbilisi, 1953. 6. C i q o b a v a arn., mravlobiTis aRniSvnis ZiriTadi principisaTvis qarTuli zmnis uRvlilebis sistemaSi, ike, t. I, 1946. saqarTvelos mecnierebaTa akademiis

macne (enisa da literaturis seria), #4, 1977, gv. 159-165.