Τ.

Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

ΔΙΠΛΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ

Εφαρμογή
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα :
π cos y

∫∫
0 0
x sin ydxdy

Λύση
Ολοκληρώνουμε πρώτα ως προς x θεωρώντας το y σαν σταθερά (παρατηρούμε ότι το
«εσωτερικό» ολοκλήρωμα είναι ως προς x, δηλαδή πρώτα εμφανίζεται το dx) και μετά ως
προς y (το «εξωτερικό» ολοκλήρωμα είναι ως προς y, το dy εμφανίζεται δεύτερο στην σειρά
ολοκλήρωσης).
Έτσι
cos y
π
⎛ cos y ⎞ π 2
x 1
π
1
π

∫0 ⎜⎜ ∫0 x sin ydx ⎟⎟dy = ∫0 2 sin y dy = 2 ∫0 sin y(cos y − 0 )dy = 2 ∫0 sin y cos ydy =
2 2 2

⎝ ⎠ 0

1 π 1
= − cos 3 y =
6 0 3
u3 cos3 y
γιατί ∫ sin y cos 2 y = − ∫ − sin y cos 2 ydy = − ∫ u 2 du = − +c = − +c
3 3
(θέτουμε u = cos y ⇒ du = − sin ydy )

ΘΕΩΡΙΑ
(α) Εάν το χωρίο R είναι φραγμένο αριστερά και δεξιά από τις ευθείες x=α και x=β και από
πάνω και κάτω από τις καμπύλες y = g1 ( x) & y = g 2 ( x) τότε

το διπλό ολοκλήρωμα:

β ⎛ g1 ( x ) ⎞
∫∫ f ( x, y )dR = ∫ ⎜ ∫ f ( x, y )dy ⎟ dx
⎜
a ⎝ g2 ( x )
⎟
R ⎠

η ολοκλήρωση γίνεται πρώτα ως προς y

dR = dxdy

β) Εάν το χωρίο R είναι φραγμένο πάνω και κάτω από τις ευθείες y=d και y=c και αριστερά
και δεξιά από τις καμπύλες x = h1 ( y ) & x = h2 ( y ) τότε

176
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

το διπλό ολοκλήρωμα:

⎛ h2 ( y )
d ⎞
∫∫ f ( x, y )dR = ∫ ⎜ ∫ f ( x, y )dx ⎟ dy
'
⎜
c ⎝ h1 ( y )
⎟
R' ⎠
το διπλό ολοκλήρωμα:
dA = dxdy

η ολοκλήρωση γίνεται πρώτα ως προς x

Παρατήρηση (ερμηνεία του διπλού ολοκληρώματος)

Αν f ( x, y ) ≥ 0 τότε το

∫∫ f ( x, y)dxdy
R

παριστάνει τον ΟΓΚΟ που βρίσκεται κάτω

από το γράφημα της f ( x, y ) και πάνω (μέσα )
από το χωρίο R

Εφαρμογή
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα ∫∫ xydA
R
όπου R είναι το χωρίο που περικλείεται από τις

x
y = , y = x , x = 2, x = 4
2
Λύση

Εργαζόμενοι όπως στο (α) παραπάνω θα έχουμε:

⎛ x
4 ⎞ 4 2 x

⎜ xydy ⎟ dx = x y
∫∫R xydR = ∫2 ⎜ x∫ ⎟ ∫2 2 dx =
⎝ 2 ⎠ x
2

1 ⎛ ⎞ 1 ⎛ ⎞
4 2 4 2

( ) ⎛ x⎞
( ) ⎛ x⎞
2 2

2 ∫2 ⎜⎝ ∫2 x ⎜⎜
= x⎜ x −⎜ ⎟ ⎟⎟dx = x −⎜ ⎟ ⎟⎟dx =
⎝2⎠ ⎠ 2 ⎝ ⎝2⎠ ⎠
4
1 ⎛ x3 ⎞ 1 ⎛ x3 x 4 ⎞
4
11
= ∫ ⎜ x 2 − ⎟dx = ⎜ − ⎟ = ...... =
2 2⎝ 4⎠ 2 ⎝ 3 16 ⎠ 2 6

Εφαρμογή 2

177
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

∫∫ xe dR
y
Να υπολογιστεί το διπλό ολοκλήρωμα , όπου R είναι το χωρίο που περικλείεται
R
από τις y = 3 x, y = x, x = 2,
Λύση
Το χωρίο ολοκλήρωσης φαίνεται παρακάτω

¨Εχουμε λοιπόν (ολοκληρώντας πρώτα ως προς y)

2 3x 2 2 2
3x
∫∫ xe dR = ∫ ∫ xe dydx = ∫ x e dx = ∫ x(e3 x − e x ) dx = ∫ ( xe3 x − xe x )dx
y y y
x
R 0 x 0 0 0

∫ xe dx = xe − e x + c και επίσης
x x
Αλλά κάνοντας παραγοντική ολοκλήρωση

1 u 1
∫ xe (ue − eu ) + c = (3 xe3 x − e3 x ) + c (θέτουμε u = 3x ⇒ du = 3dx και κατόπιν
dx =
3x

9 9
κάνουμε παραγοντική ολοκλήρωση).
Τελικά
2 2
⎛ x 1 3x 1 3x ⎞ 5 6 10
∫∫R xe dA = ∫0 ( xe − xe )dx = ⎜⎝ xe − e + 3 xe − 9 e ⎟⎠ 0 = ... = e + 9 e + 9
y 3x x x 2

Παρατήρηση (ΕΜΒΑΔΟΝ χωρίου με την βοήθεια ΔΙΠΛΟΥ ολοκληρώματος)

Εάν η συνάρτηση που ολοκληρώνουμε στο διπλό ολοκλήρωμα είναι ίση με 1, δηλαδή
f ( x, y ) = 1 , τότε το διπλό ολοκλήρωμα:

∫∫ f ( x, y)dR =
R
ΕΜΒΑΔΟΝ του χωρίου R

(όπως είδαμε παραπάνω το διπλό ολοκλήρωμα μη-αρνητικής συνάρτησης παριστάνει,

γενικότερα, ΟΓΚΟ).

Εφαρμογή

178
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Υπολογιστεί το εμβαδόν του (επίπεδου) χωρίου R που περικλείεται από τις καμπύλες
y 2 = 9 x, x 2 = 9 y .
Λύση
Το χωρίο ολοκλήρωσης φαίνεται παρακάτω

Οι καμπύλες τέμνονται στα σημεία (0,0) και (9,9). Το εμβαδόν του χωρίου R δίνεται από το
διπλό ολοκλήρωμα:
⎛3 x ⎞
9
⎜ ⎟ 9
x2
∫∫ f ( x, y )dR = ∫ ⎜ ∫ 1 ⋅ dy ⎟ dx = ∫ (3 x − ) dx =
0 ⎜ x2
9
R ⎟ 0
⎝ 9 ⎠
9 1 9
x2 2 3 x3 2 3 93
= ∫ (3x − ) dx = (3
2
x − ) =3 9 − = ...
0
9 3 27 0
3 27

179
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

ΔΙΠΛΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ-ΠΟΛΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ

Πολλές φορές, ένα διπλό ολοκλήρωμα υπολογίζεται ευκολότερα αν αντί για καρτεσιανές
συντεταγμένες ( x, y ) χρησιμοποιήσουμε πολικές συντεταγμένες (r ,θ ) όπου :

x = r cos θ ⎫
⎬⇒ x + y =r
2 2 2

y = r sin θ ⎭

Παρατήρηση
Η μέθοδος χρησιμοποιείται ιδιαίτερα όταν το χωρίο ολοκλήρωσης R είναι ένας κυκλικός
δίσκος (ή μέρος αυτού).
Ισχύει

∫∫ f ( x, y)dxdy = ∫∫ f (r cos θ , r sin θ ) r dr dθ

R R'

όπου R’ είναι το χωρίο στο οποίο μετασχηματίζεται το χωρίο R με την αλλαγή των
μεταβλητών.
Προσοχή πολλαπλασιάζουμε με r.

Γενικότερα ισχύει το παρακάτω θεώρημα για διπλά ολοκληρώματα και αλλαγές μεταβλητών.

Θεώρημα (αλλαγή μεταβλητών σε διπλό ολοκλήρωμα)

Αν x,y ∈ R είναι δυό μεταβλητές οι οποίες είναι συναρτήσεις των μεταβλητών u,v τέτοιες
ώστε
x = x(u, v) : R1 → , y = y (u, v) : R1 →
τότε:
∂ ( x, y )
∫∫ f ( x, y)dxdy = ∫∫ F (u, v)
R R1
∂ (u, v)
du dv

∂ ( x, y )
όπου F (u , v ) = f ( x(u , v), y (u , v )), J =είναι η Ιακωβιανή του μετασχηματισμού και
∂ (u , v)
R1 είναι το χωρίο στο οποίο μετασχηματίζεται το χωρίο R με την αλλαγή των μεταβλητών.

Παρατήρηση

180
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

∂x ∂x
∂ ( x, y ) ∂r ∂θ cos θ − r sin θ
Εάν x = r cos θ , y = r sin θ τότε J = = = = r οπότε από το
∂ (r , θ ) ∂y ∂y sin θ r cos θ
∂r ∂θ
θεώρημα έχουμε

∫∫ f ( x, y)dxdy = ∫∫ f (r cos θ , r sin θ ) r dr dθ

R R'

Εφαρμογή 1

∫∫ ( x + y 2 + 1) dR όπου R είναι το χωρίο που ορίζεται : x 2 + y 2 ≤ 4

2
Να υπολογιστεί το
R
(κυκλικός δίσκος).
Λύση
Χρησιμοποιώντας πολικές συντεταγμένες θα έχουμε:
x = r cos θ , 0 ≤ r ≤ 2
Θέτουμε
y = r sin θ , 0 ≤ θ ≤ 2π
οπότε
2π 2

∫∫ ( x + y + 1) dxdy = ∫ ∫ (r cos 2 θ + r 2 sin 2 θ + 1)rdrdθ =

2 2 2

R 0 0

2
2π 2
⎛ 2π ⎞ ⎛ 2 3 ⎞ ⎛ r4 r2 ⎞
∫ ∫0 ( )+ θ = ⎜∫ θ ⎟⎜ ∫ ( + ) ⎟ ⎜ 4 + 2 ⎟ = 12π
= π
2
r 1 rdrd d r r dr 2
0 ⎝0 ⎠⎝ 0 ⎠ ⎝ ⎠0
Παρατήρηση
2 4− x 2

∫∫ ( x + y + 1) dxdy = ∫ ∫ (x + y 2 + 1) dxdy = ? (12π)

2 2 2
Υπολογίστε άμεσα το ολοκλήρωμα
R −2 − 4 − x 2

Εφαρμογή 2
Να υπολογιστεί το ∫∫ 2 ydxdy
R
όπου R είναι το χωρίο στο 1ο τεταρτημόριο που περικλείεται

από την ευθεία y=x (κάτω) και τον κύκλο : ( x − 1) + y 2 = 1 .

2

Λύση

181
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Χρησιμοποιώντας πολικές συντεταγμένες θα έχουμε:

x = r cos θ
Θέτουμε
y = r sin θ

και το γεγονός ότι ο κύκλος ( x − 1) + y 2 = 1

2

σε πολικές συντεταγμένες γράφεται :

( r cos θ − 1) + ( r sin θ )
2 2
=1⇒
⇒ r 2 cos 2 θ − 2r cos θ + 1 + r 2 sin 2 θ = 1 ⇒
⇒ r 2 = 2r cos θ ⇒ r = 2 cos θ
⎛ π π⎞
Το χωρίο R μετασχηματίζεται στο R ' : ⎜ {r , θ } , 0 ≤ r ≤ 2 cos θ , ≤ θ ≤ ⎟ (γιατί;) και
⎝ 4 2⎠
π π π
⎛ 2 cos θ ⎞ ⎛ 2 cos θ 2 ⎞
( )dθ =
2 2
2 2 2 cos θ
∫∫R 2 ydxdy = ∫π ⎜⎝ ∫0 2 r sin θ ⋅ rdr ⎟
⎠
d θ = 2
π
∫ sin θ ⎜ ∫
⎝ 0
r dr ⎟
⎠
d θ =
3π∫ sin θ ⋅ r 3
0
4 4 4

π
2
2
= 23 ∫ sin θ cos3 θ dθ =
3 π
4

όπου
u4 cos 4 θ
∫ sin θ cos θ dθ = − ∫ u du = − +c = − + c (θέτω u = cos θ ⇒ du = − sin θ dθ )
3 3

4 4
Άρα
π
2 ⎛⎜ cos 4 θ ⎞ 4
2
2 1 ⎛ 2⎞ 1
⎟ = 8i i i⎜
∫∫R 2 ydxdy = 8
3⎜
−
4 π ⎟
⎟
3 4 ⎜⎝ 2 ⎟⎠
=
3
⎝ 4 ⎠

Παρατήρηση (χωρίς τη χρήση πολικών συντεταγμένων). Έχουμε:

1 ⎛ 1− ( x −1) 2 ⎞
∫∫D 2 ydxdy = ∫0 ⎜⎜ ∫ 2 ydy ⎟dx = ......?
⎟
⎝ x
⎠
(υπολογίστε το να δείτε αν βρίσκουμε το ίδιο αποτέλεσμα).

Εφαρμογή 3
Σχεδιάστε την περιοχή ολοκλήρωσης και χρησιμοποιήστε κατάλληλο μετασχηματισμό για να
υπολογίσετε το διπλό ολοκλήρωμα

2 2x −x 2

∫ ∫ xdydx
0 0
Λύση

182
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Το χωρίο ολοκλήρωσης D είναι

{
D = ( x , y) : 0 ≤ y ≤ 2 x − x 2 ,0 ≤ x ≤ 2 . }
Η συνάρτηση y = 2 x − x 2 αν το x ∈ [0,2] περιγράφει το τόξο ημικυκλίου του κύκλου με
κέντρο το (1,0) και ακτίνα ρ = 1 στο άνω ημι-επίπεδο του συστήματος συντεταγμένων .

Ισχύει:
y = 2 x − x 2 ⇒ y 2 + x 2 − 2 x = 0 ⇔ ( x − 1) 2 + y 2 = 12 .
Άρα
{ }
D = ( x , y) : ( x − 1) 2 + y 2 ≤ 12 , y ≥ 0

2 1/2
1
y= (2x-x )

0
/ 0 1 2
x x
y=0

/
y
-1

Στην περίπτωση αυτή εισάγουμε τον μετασχηματισμό με εξισώσεις:

⎧x − 1 = ρ cos θ, ρ≥0
⎨
⎩ y = ρ sin θ, 0 ≤ θ ≤ 2π

Τα σημεία του χωρίου D ικανοποιούν τις σχέσεις 0 ≤ ρ ≤ 1 και 0 ≤ θ ≤ π αφού

( x − 1) 2 + y 2 = ρ 2 ≤ 1 και y = ρ sin θ ≥ 0 ⇒ sin θ ≥ 0 ⇒ 0 ≤ θ ≤ π .

Άρα το χωρίο D μετασχηματίζεται στο

D′ : D′ = {(ρ, θ : 0 ≤ ρ ≤ 1,0 ≤ θ ≤ π} .

Η Ιακωβιανή του μετασχηματισμού είναι J = ρ επειδή

∂x ∂y
J = ∂ρ ∂ρ = cos θ sin θ
= ρ > 0,
∂x ∂y − ρ sin θ ρ cos θ
∂θ ∂θ
Άρα

183
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

1
π
⎛1 ⎞ π
⎛ ρ2 ρ3 ⎞
Ι = ∫∫ xdydx = ∫∫ (1 + ρ cos θ)ρdρdθ = ∫ ⎜⎜ ∫ (1 + ρ cos θ)ρdρ ⎟⎟dθ = ∫ ⎜⎜ + cos θ ⎟⎟ dθ =
D D′ 0⎝0 ⎠ 0⎝
2 3 ⎠0
π π
⎛1 1 ⎞ ⎛1 1 ⎞ π
= ∫ ⎜ + cos θ ⎟dθ = ⎜ θ + sin θ ⎟ = .
0⎝
2 3 ⎠ ⎝2 3 ⎠0 2

ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΣΕΙΡΑΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗΣ

Πολλές φορές, ένα διπλό ολοκλήρωμα είναι δύσκολο να υπολογιστεί με τη σειρά

ολοκλήρωσης στην οποία δίνεται. Πρέπει να αλλάξουμε λοιπόν τη σειρά ολοκλήρωσης.

Προσοχή: αλλαγή της σειράς ολοκλήρωσης δεν σημαίνει απλά αντιμετάθεση των
ολοκληρωμάτων. Αλλάζουν και τα όρια ολοκλήρωσης.

Εφαρμογή 1
2 ex
Δίνεται το ∫ ∫ f ( x, y)dydx
0 1

(α) Να σχεδιαστεί το χωρίο ολοκλήρωσης

(β) Να αλλάξετε τη σειρά ολοκλήρωσης
Λύση
(α) Εδώ 0 ≤ x ≤ 2 & 1 ≤ y ≤ e x . Το χωρίο φαίνεται στο σχήμα.

(β) Αν τώρα το y γίνει η ανεξάρτητη μεταβλητή :

0≤ x≤2
και y = e x ⇒ x = ln y και x = 2, ln y ≤ x ≤ 2 ενώ 1 ≤ y ≤ e 2
y=e x

Άρα

184
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

2 ex e2 2

∫ ∫ f ( x, y)dydx = ∫ ∫
0 1 1 ln y
f ( x, y )dxdy

(πρώτα ως προς y) (πρώτα ως προς x)

Εφαρμογή 2
1 1

∫∫e
y2
Να υπολογιστεί το dydx
0 x

Λύση

∫e
y2
Το dy δεν μπορεί να υπολογιστεί άμεσα, γι’ αυτό αλλάζουμε τη σειρά ολοκλήρωσης.

( )
1 1 1 y 1

∫∫e dydx = ∫ ∫ e dxdy = ∫ e y x 0 dy =

y2 y2 2 y

0 x 0 0 0

1 1
1 1 1 1
= ∫ ye dy = ∫ eu du = eu = (e1 − 1)
y2

0
20 2 0 2

(θέσαμε u = y 2 , du = 2 ydy )

Εφαρμογή 3
π π
sin 2 y
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα: ∫0 ∫x y dy dx

y=x
π

Λύση
sin 2 y
Το ολοκλήρωμα ∫ y dy είναι δύσκολο να υπολογιστεί. Αλλάζοντας την σειρά ολοκλή-
ρωσης, το ολοκλήρωμα που μας δίνεται γίνεται:

185
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

π π π y π y
sin 2 y sin 2 y sin 2 y
∫0 ∫x y dy dx= ∫0 ∫0 y
( dx) dy= ∫0 y x) dy
(
0
π π π
sin 2 y 1 − cos 2y
=∫ ( y) dy= ∫ sin 2 y dy= ∫ dy=
0
y 0 0
2
π
1 1 π
= ( y- sin2y) =
2 4 o 2

ΤΡΙΠΛΑ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑΤΑ

ΘΕΩΡΙΑ
Εάν G είναι ένα στερεό που περικλείεται από τις επιφάνειες z = g1 ( x, y ) και z = g 2 ( x, y ) και
R η προβολή του G στο Οxy-επίπεδο τότε:

Το τριπλό ολοκλήρωμα
⎛ g2 ( x , y ) ⎞
∫∫∫ f ( x, y, z )dG = ∫∫ ⎜ ∫ f ( x, y, z )dz ⎟dR
⎜
R ⎝ g1 ( x , y )
⎟
G ⎠
ολοκλήρωση ως προς z πρώτα

dG = dxdydz
dR = dxdy

Εφαρμογή 1
Να υπολογιστεί το τριπλό ολοκλήρωμα
1 1− x 2 − x

∫∫ ∫
0 0 0
xyzdzdydx

Ποιό το χωρίο ολοκλήρωσης σ’αυτή την περίπτωση;

Λύση
Έχουμε (πρέπει να ολοκληρώσουμε πρώτα ως προς z, κατόπιν ως προς y και τελικά ως προς
x, γιατί αυτή είναι η σειρά με την οποία δίνονται οι ολοκληρώσεις στο ολοκλήρωμα που
θέλουμε να υπολογίσουμε).

186
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

1 ⎡1− x ⎧ 2− x
⎫⎪ ⎤
1 1− x 2 − x
⎡1− x ⎧ 2− x
1
⎫ ⎤ ⎪ xyz 2 ⎡ xy (2 − x) 2 ⎤
1 1− x

∫∫ ∫ xyzdzdydx = ∫ ⎢ ∫ ⎨ ∫ xyzdz ⎬ dy ⎥ dx = ∫ ⎢ ∫ ⎨
0 ⎢ 0 ⎪
⎬ dy ⎥ dx = ∫ ⎢ ∫ dy ⎥ dx =
0 0 0 ⎢0 ⎩0
0 ⎣ ⎭ ⎦⎥ ⎣ ⎩
2 0 ⎪⎭ ⎥⎦ 0 ⎣ 0
2 ⎦
1 1− x 1 1
xy 2 (2 − x) 2 1 1 13
=∫ dx = ∫ x(1 − x) 2 (2 − x) 2 dx = ∫ (4 x − 12 x 2 + 13x 3 − 6 x 4 + x 5 )dx = ... =
0
4 0
40 40 240

Εφαρμογή 2
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα: ∫∫∫ xdG
G
όπου G το στερεό που περικλείεται από την 1η

τρίεδρη γωνία των αξόνων (δηλαδή x ≥ 0, y ≥ 0 ) και από τον κύλινδρο x 2 + y 2 = 4 και το
επίπεδο z = 4 − 2 y
Λύση

Εδώ z = 0 = g1 και z = 4 − 2 y = g 2
Άρα
4−2 y
2 4− x2 4− 2 y 2 4− x2

∫∫∫ xdV =∫ ∫ ∫
G 0 0 0
xdzdydx = ∫
0
∫0
xz dydx =
0

4− x2
2 4− x2 2
⎛ y⎞
∫ ∫
0 0
x(4 − 2 y )dydx = ∫ ⎜ 4 xy − 2 x ⎟
0⎝
2⎠0
dx =

∫ (4x )
2
20
4 − x 2 − x(4 − x 2 ) dx = ......
0
3

187
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

ΤΡΙΠΛΟ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑ- ΚΥΛΙΝΔΡΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ

Πολλές φορές, ένα τριπλό ολοκλήρωμα υπολογίζεται ευκολότερα αν αντί για καρτεσιανές
συντεταγμένες ( x, y, z ) χρησιμοποιήσουμε κυλινδρικές συντεταγμένες (r , θ , z ) όπου :

x = r cos θ ⎫
⎪
y = r sin θ ⎬ ⇒ x 2 + y 2 = r 2
z=z ⎪
⎭

Έτσι

∫∫∫ f ( x, y, z )dxdydz =∫∫∫ f (r cos θ , r sin θ , z )rdrdθ dz

G G′

όπου G’ είναι το χωρίο στο οποίο μετασχηματίζεται το χωρίο G με την αλλαγή των
μεταβλητών.
Προσοχή πολλαπλασιάζουμε με το r το drdθ dz

Εφαρμογή 1

∫∫∫ ( x + y 2 + z ) dG όπου G το στερεό που περικλείεται

2
Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα:
G

από x + y ≤ 4 , z = 0, z = 6
2 2

Λύση
Θα χρησιμοποιήσουμε κυλινδρικές συντεταγμένες
x = r cos θ ⎫ 0 ≤ r ≤ 2 ⎫
⎪ ⎪
y = r sin θ ⎬ 0 ≤ θ ≤ 2π ⎬
z=z ⎪ 0≤ z≤6 ⎪
⎭ ⎭
Άρα
⎛g 2 ⎞
∫∫∫ ( x 2
+ y 2
+ z ) dG = ∫∫ ⎜⎜ ∫ ( x + y + z ) dz ⎟⎟ dR =
2

G R ⎝0 ⎠
6
⎛ z2 ⎞ ⎛ 36 ⎞
= ∫∫ ⎜ ( x 2 + y 2 ) z + ⎟ dR = ∫∫ ⎜ ( x 2 + y 2 ) 6 + ⎟dR =
R ⎝
2 ⎠0 R ⎝
2 ⎠
2
2π 2π
⎛2 ⎞ ⎛ 6r 4 18r 2 ⎞
= ∫ ⎜ ∫ ( 6r 2 + 18 ) rdr ⎟dθ = ∫ ⎜ + ⎟ dθ =
0 ⎝0 ⎠ 0 ⎝ 4 2 ⎠0

188
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

2π
= ∫ 60dθ = 60* 2π = 120π
0

Εφαρμογή 2

∫∫∫ x dG
2 3
Να υπολογιστεί το τριπλό ολοκλήρωμα όπου G το χωρίο του που φράσεται
G

από την επιφάνεια z = 9 − x 2 − y 2 , x ≥ 0, y ≥ 0 (παραβολοειδές) και το Ο xy -επίπεδο

Παρατήρηση Το παραπάνω πρόβλημα μπορεί να παρουσιαζόταν και στην παρακάτω

εναλλακτική μορφή

Έστω ότι δίνεται το τριπλό ολοκλήρωμα

2 2
3 9− x2 9− x − y

∫ ∫
−3 − 9 − x 2
∫
0
x 2 dzdydx

(Ι) Σχεδιάστε την περιοχή ολοκλήρωσης (ΙΙ) Υπολογίστε το ολοκλήρωμα

Λύση

(Ι) Παρατηρώντας το ολοκλήρωμα, βλέπουμε ότι η

περιοχή ολοκλήρωσης G περικλείεται ανάμεσα στις
επιφάνειες:
(άνω) το παραβολοειδές z = 9 − x 2 − y 2
(κάτω) το Οxy-επίπεδο
Βρίσκεται δε μέσα στον κύλινδρο x 2 + y 2 = 9 (δηλαδή
η προβολή R του χωρίου G, στο xy-επίπεδο είναι ο
κύκλος x 2 + y 2 = 9 )
Το χωρίο (περιοχή) G φαίνεται στο διπλανό σχήμα.

(ΙΙ) Επειδή το χωρίο R είναι κύκλος, για τον υπολογισμό του ολοκληρώματος θα
χρησιμοποιήσουμε καλύτερα κυλινδρικές συντεταγμένες.
x = r cos θ ⎫
⎪
y = r sin θ , 0 ≤ r ≤ 3, 0 ≤ θ ≤ 2π , 0 ≤ z ≤ 9 − x 2 − y 2 = 9 − r 2 ⎬ dxdydz = rdrdθ dz
z=z ⎪
⎭
Άρα

189
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

3
2
9− x2 9− x − y
2
⎛ 3 ⎛ 9−r 2
2π ⎞ ⎞ 2π 3
⎛ 9− r 2 ⎞
∫ ∫ ∫ x dzdydx = ∫ ⎜ ∫ ⎜ ∫ r 2 cos 2 θ dz ⎟ rdr ⎟dθ = ∫ ⎜ ∫ zr 3 cos 2 θ dr ⎟dθ =
2
⎜ ⎜
0 ⎝0⎝ 0
⎟ ⎟ 0 ⎝0
0
⎠
−3 − 9 − x 2 0 ⎠ ⎠
3
2π 2π 2π
⎛3 ⎞ ⎛ 9r 4 r 6 ⎞ 2 243
= ∫ ⎜ ∫ r 3 ( 9 − r 2 ) dr ⎟ cos 2 θ dθ = ∫ ⎜ − ⎟ cos θ dθ = ∫ cos 2 θ dθ =
0 ⎝0 ⎠ 0 ⎝
4 6 ⎠ 0
4 0

2π
243 243π
=
4 ∫ (1 + cos 2θ ) dθ =
0
4

Εφαρμογή 3
Να βρεθεί το τριπλό ολοκλήρωμα: ∫∫∫ z dx dy dz , όπου G είναι η περιοχή που ορίζεται από το
D

άνω ημισφαίριο της σφαιρας x 2 + y 2 + z 2 = a 2 και το επίπεδο z = 0 .

Λύση: Η εξίσωση του άνω ημισφαιρίου, της σφαίρας x 2 + y 2 + z 2 = a 2 , είναι:

z z = a2 − x2 − y2

με μετασχηματισμό σε κυλινδρικές συντεταγμένες:

⎧ x = r cos θ
⎪
y ⎨ y = r sin θ ⇒ x2 + y 2 = r 2
⎪z = z
⎩
x
Άρα είναι:

2π ⎡a ⎛ a2 −r 2 ⎞ ⎤ 2π ⎡a a2 − r 2 ⎤
⎢ ⎡ z 2
⎤
∫∫∫ zdxdydz = ∫ ⎢∫ ∫ z dz ⎟ r dr dθ = ∫ r dr ⎥ dθ
⎢ ∫0 ⎣⎢ 2 ⎦⎥ 0
⎜ ⎥
⎢0 ⎜ ⎟ ⎥ ⎥
G 0
⎣ ⎝ 0 ⎠ ⎦ 0
⎣ ⎦
2π ⎡a (a 2
− r2 ) ⎤ 2π
⎡ a2 r 2 r 4 ⎤
a

= ∫
0
⎢∫
⎢⎣ 0 2
r dr ⎥ dθ = ∫ ⎢
⎥⎦ 0 ⎣ 4
− ⎥ dθ =
8 ⎦0
2π
⎛ a4 a4 ⎞ a 4 a 4π
= ∫ ⎜ − ⎟ dθ = 2π ⋅ =
0 ⎝
4 8 ⎠ 8 4

190
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

ΤΡΙΠΛΟ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΑ- ΣΦΑΙΡΙΚΕΣ ΣΥΝΤΕΤΑΓΜΕΝΕΣ

Μερικές φορές, ένα τριπλό ολοκλήρωμα υπολογίζεται ευκολότερα αν αντί για καρτεσιανές
συντεταγμένες ( x, y, z ) χρησιμοποιήσουμε σφαιρικές συντεταγμένες (r , θ , φ ) όπου :

x = r sin φ cos θ ⎫ r ≥ 0 ⎫
⎪ ⎪
y = r sin φ sin θ ⎬ 0 ≤ θ ≤ 2π ⎬
z = r cos φ ⎪ 0≤φ ≤π ⎪
⎭ ⎭
Έτσι

∫∫∫ f ( x, y, z)dxdydz =∫∫∫ f (r sin φ cos θ , r sin φ sin θ , r cos φ )r sin φ drdφ dθ
2

G G′

όπου G’ είναι το χωρίο στο οποίο μετασχηματίζεται το χωρίο G με την αλλαγή των
μεταβλητών.
Προσοχή πολλαπλασιάζουμε με το r2 sinφ

Εφαρμογή
2 4− x2 4− x2 − y 2

Να υπολογιστεί το ολοκλήρωμα: ∫ ∫
−2 − 4 − x 2
∫0
z 2 x 2 + y 2 + z 2 dzdydx

Λύση
Το χωρίο G ολοκλήρωσης είναι το άνω ημισφαίριο σφαίρας
κέντρου (0,0,0) και ακτίνας 2 (γιατί;)
.
Θα χρησιμοποιήσουμε σφαιρικές συντεταγμένες
⎫
x = r sin φ cos θ ⎫ 0 ≤ r ≤ 2 ⎪
⎪ ⎪
y = r sin φ sin θ ⎬ 0 ≤ θ ≤ 2π ⎬ και x2 + y 2 + z 2 = r 2
z = r cos φ ⎪ ⎪
⎭ 0≤φ ≤ π ⎪
2 ⎭
Άρα

∫∫∫ z x 2 + y 2 + z 2 dG =
2

191
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

2π⎛π 2⎛ 2 ⎞ ⎞ ⎛ 2 5 ⎞⎛ 2π ⎞ 2
π

= ∫ ⎜ ∫ ⎜ ∫ r cos φ ⋅ r ⋅ r sin φ dr ⎟ dφ ⎟dθ = ⎜ ∫ r dr ⎟⎜ ∫ dθ ⎟ ∫ cos 2 φ sin φ dφ =

2 2 2

⎜ 0 ⎝0 ⎠ ⎟⎠ ⎝0 ⎠⎝ 0 ⎠0
0
⎝
π π
⎛ r6 2
⎞ ⎛ 2 ⎞ 64 cos3 φ 2
64 1 64
=⎜ ⎟ 2π ⎜ − ∫ cos 2 φ d ( cos φ )dφ ⎟ = − 2π = 2π = π
⎜ 6 ⎟ ⎜ 0 ⎟ 6 3 6 3 9
⎝ 0 ⎠
⎝ ⎠ 0

Παρατήρηση (ΟΓΚΟΣ στερεού με την βοήθεια ΤΡΙΠΛΟΥ ολοκληρώματος)

Εάν η συνάρτηση που ολοκληρώνουμε στο τριπλό ολοκλήρωμα είναι ίση με 1, δηλαδή
f ( x, y, z ) = 1 , τότε το τριπλό ολοκλήρωμα:

∫∫∫ 1 ⋅ dG =
G
ΟΓΚΟΣ του στερεού G

(το τριπλό ολοκλήρωμα μη-αρνητικής συνάρτησης παριστάνει γενικότερα «υπερ-ΟΓΚΟ»).

Εφαρμογή 1
Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού G που περικλείεται από τις επίπεδες επιφάνειες
x = 0, y = 0 , z = 0 και x + y + z = 1 .

Λύση
Το στερεό G (τετράεδρο) που ορίζεται από τις παραπάνω επιφάνειες φαίνεται παρακάτω

Η προβολή του G πάνω στο Οxy επίπεδο φαίνεται στο παρακάτω σχήμα (χωρίο R)

192
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Ο ζητούμενος όγκος είναι ίσος με

1 1− x
1− x − y 1 1− x y2
V = ∫∫∫ 1dG = ∫∫ ∫ dzdR = ∫∫ (1 − x − y )dR = ∫ ∫ (1 − x − y )dydx = ∫ (1 − x) y − dx
G R
0
R
0 0
0
2 0
1
1 1
=
20∫ (1 − x) 2 dx = ... =
6

Εφαρμογή 2
Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού G που περικλείεται από τις επιφάνειες
y= x , y=2 x , x+z=6, z=0 και z = x + 2 .
Λύση
Το στερεό G που ορίζεται από τις παραπάνω επιφάνειες φαίνεται παρακάτω (πάνω από το
«σκούρο» χωρίο)

η δε προβολή του G πάνω στο Οxy επίπεδο είναι το χωρίο με «σκούρο» χρώμα.
Ο ζητούμενος όγκος είναι ίσος με
6
6-x 6 2 x
V = ∫∫∫ 1dG = ∫∫ ∫ dzdR = ∫∫ (6-x)dR = ∫ ∫ (6-x)dydx= ∫ (6-x)(2 x - x )dx
0 0 x
G R R 0
6
⎡ 3 5 ⎤
6
⎢ x2 x2 ⎥ 48 6
= ∫ (6-x)( x ) = ⎢ 6 - ⎥ =
0 ⎢ 3 5 ⎥ 5
⎣ 2 2 ⎦0

Εφαρμογή 3
Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού G που περικλείεται από τις επιφάνειες
x 2 +y 2 +z 2 =1, x 2 +y 2 +z 2 =16, z= x 2 +y 2

193
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Λύση
Το στερεό G περικλείεται από τις σφαίρες x 2 +y 2 +z 2 =1, x 2 +y 2 +z 2 =16 και τον κώνο
z= x 2 +y 2 φαίνεται στο παρακάτω σχήμα

Ο ζητούμενος όγκος είναι ίσος με V = ∫∫∫ 1dG

G

Χρησιμοποιώντας σφαιρικές συντεταγμένες

⎫
x = r sin φ cos θ ⎫ 1 ≤ r ≤ 4 ⎪
⎪ ⎪
y = r sin φ sin θ ⎬ −π ≤ θ ≤ π ⎬ και x2 + y 2 + z 2 = r 2
z = r cos φ ⎪ ⎪
⎭ 0 ≤ φ ≤ π (γιατί;) ⎪
4 ⎭
έχουμε
⎛ π4 4 ⎞ ⎛ π4 ⎞ 4 4
π
⎜ ⎛ ⎞ ⎟ ⎛ π
⎞ ⎜ ⎟⎛ 2 ⎞ π
⎛ r 3
⎞
V = ∫∫∫ 1dG = ∫ ⎜ ∫ ⎜ ∫ r sinφ dr ⎟dφ ⎟dθ= ⎜ ∫ dθ ⎟ ⎜ ∫ sinφdφ ⎟ ⎜ ∫ r dr ⎟ = 2π ( − cos φ ) 04 ⎜ ⎟ =
2

G -π ⎜ 0 ⎝ 1 ⎠ ⎟ ⎝ -π ⎠⎜ 0 ⎟⎝ 1 ⎠ ⎝ 3 ⎠1
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
⎛ 2 ⎞ ⎛ 43 1 ⎞
= 2π ⎜⎜ 1 − ⎟ ⎜ − ⎟ = 2π (2 − 2)
⎝ 2 ⎟⎠ ⎝ 3 3 ⎠

Εφαρμογή 4
Να υπολογίσετε τον όγκο του στερεού G που περικλείεται ανάμεσα στους κυλίνδρους
x 2 + y 2 = 1, x 2 + y 2 = 4 και τις επιφάνειες z = 0 και z = x + 2 .
Λύση
Ο ζητούμενος όγκος ισούται με το τριπλό ολοκλήρωμα ∫∫∫ dxdydz ,
V

{
όπου: V = (x, y, z) :1 ≤ x + y ≤ 4, 0 ≤ z ≤ x + 2 .
2 2
}

194
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Εισάγουμε κυλινδρικές συντεταγμένες: x = r cos θ, y = r sin θ, z = z με Ιακωβιανή J = r

Επομένως:
V = {(r, θ, z) : 1 ≤ r ≤ 2, 0 ≤ θ ≤ 2π, 0 ≤ z ≤ r cos θ + 2}
και

2π 2 r cos θ + 2 2π 2

∫∫∫ V
dxdydz = ∫ ∫∫
0 1 0
rdzdrdθ = ∫ ∫ (r cos θ + 2)rdrdθ
0 1

2
2π ⎡ r 3
2⎤ ⎛7 ⎞
2π
= ∫
0
⎢ cos θ + r ⎥ dθ =
⎣3 ⎦1
∫
0
⎜ cos θ + 3⎟dθ = 6π
⎝3 ⎠

Παρατήρηση
Εναλλακτικά
x+2

∫∫∫
V
dxdydz = ∫∫ ∫
D
0
dzdxdy = ∫∫ (x + 2)dxdy ,
D

όπου {
D = (x, y) :1 ≤ x 2 + y 2 ≤ 4 } και με τη βοήθεια πολικών συντεταγμένων
D = {(r, θ) :1 ≤ r ≤ 2, 0 ≤ θ ≤ 2π} με Ιακωβιανή J = r .

Εφαρμογή 5
x 2 y2 z2
Να βρεθεί ο όγκος του ελλειψοειδούς + + =1 .
a 2 b2 c2

Λύση
Το ελλειψοειδές φαίνεται στο παρακάτω σχήμα

195
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

Ο όγκος του στερεού G δίνεται από V = ∫∫∫ dzdydx

G

⎧ 2
x y z 2
⎫ 2
όπου G = ⎨( x, y, z ) : 2 + 2 + 2 ≤ 1⎬ .
⎩ a b c ⎭
Επομένως
x2 y2
c 1− 2
−
a b2
x2 y 2
V= ∫∫
R
∫ dzdydx = 2c ∫∫ 1 −
D
−
a 2 b2
dxdy
x2 y2
− c 1− 2
− 2
a b

⎧ x2 y2 ⎫
όπου το R = ⎨( x, y ) : 2 + 2 ≤1⎬ . (εσωτερικό έλλειψης) φαίνεται παρακάτω
⎩ a b ⎭

∂( x,y)
Θέτοντας x = aξ, και y = bη με Ιακωβιανή την = ab, παίρνουμε
∂ ( ξ,η)

V = 2 abc ∫∫ 1 − ξ 2 − η 2 d ξ dη
R"

196
 Τ. Δάρας Σημειώσεις Γενικα Μαθηματικά Ι

όπου τώρα R´ = {(ξ, η): ξ2 + η2 ≤ 1} και αλλαγή σε πολικές συντεταγμένες (ρ, θ) θα δώσει

1 2π 1

∫∫ ∫
1
V = 2 abc ρ 1 − ρ dθdρ = −2 πabc
2
(1 − ρ 2 ) 2 d(1 − ρ 2 )
0 0 0
3
(1 − ρ 2 ) 2
4
= −2πabc 1
0 = πabc.
3 3
2

197