GR Bir enerji trn mekanik ie dntren makinelere genel olarak motor denir.

Dntrlen enerji trne gre motorlar Is (Termik), Elektrik, Nkleer veya Hidrolik olabilmektedirler, Asl konumuz olduundan burada sadece Is (Termik) motorlardan sz edeceiz. Bu motorlarda yaktlarn kimyasal enerjisi yanma veya oksidasyon sonucu nce s enerjisine dnr ve bunun sonucunda gazlarn basnc ve scakl hzla ykselir ve bu gazlarn genilemesi ile mekanik i elde edilir. Grld gibi yaktn kimyasal enerjisi iki kademede mekanik ie dnmektedir. Yanma veya oksidasyon sonucu s enerjisi elde edilir ve s enerjisi mekanik ie dnr. Is enerjisinin elde edili yerine gre Is (Termik) motorlar iki ana gruba ayrllar. 1. Dtan Yanmal Motorlar: Bu tip motorlarda yakt motorun dnda yaklmaktadr. Yani kimiyasal enerjinin s enerjisine dntrld yer motorun dndadr. Bu gruba rnek olarak Pistonlu buhar makinesi ile Buhar trbinini verebiliriz. Yakt buhar kazannda yaklmakta ve s enerjisi su buharna gemesi sonucunda su buharnn basnc ve scakl artmakta ve bir boru donanm ile buhar makinesine veya buhar trbinine aktarlmaktadr. Su buharnn burada genilemesi ile i elde edilir. 2. ten Yanmal Motorlar: Bu tip motorlarda yaktn kimyasal enerjisi motorun (silindirin)iinde s enerjisine dnr. Bu gruba rnek olarak Gaz trbinlerini, Jet, Otto, Diesel ve Wankel motorlarn gsterebiliriz. Bu motorlarda alma maddesi olarak direkt basnc ve scakl ykselmi olan yanma rnleri kullanlmaktadr. Gaz trbinlerinde yanma odasnda (hcresinde) elde yksek basn ve scaklktaki yanma rnlerin potansiyel enerjisi bir meme (lle) yardm ile kinetik enerjiye dntrlr ve trbin kanatlarna gnderilir. zel ekillendirilmi olan bu kanatlar yardm ile gazlarn kinetik enerjisi mekanik ie dnr. Gaz trbinlerinde rotorun hareketi dnme hareketi olduundan, dengeleme problemi sz konusu deildir. Bu nedenle ok yksek devirlerde alabilmektedirler. Bunun yan sra bu tip motorlarda gazlarn daha iyi genilemesi ve i enerjinin daha iyi kullanlmas sonucu verim daha iyidir. Yukarda sz edilen stnlklerinin yannda gaz trbinlerin nemli eksiklikleri de vardr. rnein, rotorun yksek devrine ve gazlarn yksek scaklna dayanabilmek iin rotor kanatlarnn yksek kaliteli elikten imal edilmeleri gerekir. Buna ramen ksa srede anr ve yenileri ile deitirilme

zorunluluu doar. Jet ( tepkili ) motorlarnda yanma odasnda elde edilen yksek basn ve scaklktaki yanma rnleri bir lleden darya akarken jet (tepki) kuvveti oluur ve bu kuvvetin etkisi ile ara gazlarn ak ynnn tersine doru hareket eder. Bu tip motorlarda ok byk gler elde edilebilmektedir. Ancak verimlerinin dk olmas da nemli bir dezavantajdr. Gnmzde pistonlu iten yanmal motorlar yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. Bu motorlarda yanma sonucu elde edilmi yksek bas n ve s cakl ktaki gazlar piston yzeyine etki eder ve onun harekete geirir. Bu gruba dahil olan Otto ve Diesel motorlarnda piston hareketi dorusaldr ve krank-biyel mekanizmas yard m ile dnme hareketi elde edilir. Wankel motorlarnda ise piston (rotor) hareketi dneldir. Yukar da k saca szetti imiz termik motorlar aras nda en fazla uygulama alan bulan iten yanmal pistonlu motorlardr. Bunun nedeni ise; - Bu motorlarn toplam verimi daha yksektir. rnein; Diesel motorunun toplam verimi: 0.40-0.50 Buhar makinesinin toplam verimi: 0.16 Buhar trbini toplam verimi: 0.28 Gaz trbini toplam verimi: 0.35 mertebelerindedir. evrimi tek bir gvdede gerekletiinden daha kompakt bir yapya sahiptirler. Kazan, buhar borular, stclar gibi ilave dzenlere gereksinimleri yoktur. Birim g bana harcanan yakt daha azdr, yani daha ekonomiktirler. lk harekete geme ve ykleme sreleri dier termik motorlara gre ok ksadr. Konstrktif ve teknolojik adan ok komplike makineler dr. malat maliyetleri yksektir. Yksek kaliteli yaktlara gereksinim duyarlar.

Bu stnlklerinin yannda birok dezavantajlar da vardr:

Fakat bilimin ve tekniin gelimesine paralel olarak zelikle son yllarda elektroniin geli mesiyle de motorlar devaml olarak geli mi ler ve halende geli mektedirler. Bu motorlarla pratik olarak en yksek verimlere ulalmtr. Fakat bu motorun geliimi iin tm olanaklar henz bitmi deildir. Daha iyi bir kanm tekili, daha mkemmel bir yanma ile evrim parametrelerinin ykseltilmesi olasdr. Bunun sonucunda daha az yakt harcanm ve yksek g elde edilecektir. Art gazlar n enerjisinden yararlanarak ekonomikli i arttrmak, devir saylarnn ykseltilmesi sonucunda boyutlarn kltlmesi, yeni ve daha hafif malzemeler ile yeni alternatif yaktlarn kullanlmas gibi problemler de hala zm beklemektedir

TARHE Diyebiliriz ki motorlarn geliimi ateli silahlarn zellikle topun icad ile balamtr. 1600 'l yllan sonlarna doru yakt olarak barutun kullanlmasna ynelik birok ciddi alma yaplmtr. lk olarak yatay bir silindir (namlu) iinde barutun yaklmas ile piston (mermi) ykselmekte ve daha sonra bu piston yer ekimi kuvveti ve atmosfer basncnn etkisi ile geri dnerken i alnabilecei fikri ortaya atlmtr. 1678 ylnda Fransz Abbe Jean de HAUTEFEUILLE bu fikri ilk kez somut hale getirecek yntemini aklamtr. Abbe Jean de HAUTEFEUILLE bir yanma odasnda barutun yaklmas ile oluan basnl gazlar oda dna attktan sonra geri kalan havann (gazlarn) soutulmas sonucu oluacak vakum kuvveti ile su pompalamay nermitir. Aslnda vakum'un gc daha nceden Evangelista TORICELLI, Blaise PASCAL ve Otto von GUERRICKE adndaki bilim adamlar tarafindan aklanmtr. 1673 ylnda Christiaan HUYGENS barut ile yapm olduu deneysel almalarn yaynlam ve l pound barutun yaklmas ile 3000 pound'luk bir arln en az 10 metreye ykseltilebileceini hesaplamalarla gstermitir. Dnd motorun ematik izimi ekil l'de verilmitir.

ekil 1. Huygensin barut motoru. Burada piston (D), silindir (AB), pencereler (EE) ve pencerelere balanan esnek deriden imal edilmi ksa hortumlar (FF) vardr. Barutun yaklmas ile oluan gazlarn genlemesi sonucunda piston silindirin st ksmna ular ve pencerelerin almas ile gazlar hortumlardan geerek atmosfere atlrlar. Bylece silindir basnc atmosfer basncna der. Silindir iersinde kalan gazlarn soutulmas ile vakum oluturulur ve atmosfer basncnn etkisi ile de piston aaya doru gelirken arlk (G) kaldrlarak i yaplr. Fakat bir sonraki evrim iin gerekli olan taze hava ve barut temini nemli bir sorun olmaktadr. HUYGENS ve Denis PAPIN 1680 'de yukarda aklamas yaplan prensibe gre alan ve ilk kez piston-silindir ieren motoru

yapmlar bu motora "barut makine" adn vermilerdir. Fakat patlamann kontrolnn zor olmas ve her i periyodundan sonra taze dolgunun (barut-hava) silindire doldurulmasndaki zorluklar bu motorun geliimini engellemitir. 1729 ylnda John ALLEN "barut makine" kullanarak bir nozul den su pskrterek gemi tahrik etme fikrini ortaya atm, yani jet prensibini kullanmay dnmtr. Bundan sonra yaklak 60 seneye yakn bir sre iinde iten yanmal motorlarla ilgili kayda deer bir alma olmam , bu senelerde daha ok dtan yanma prensibine gre alan ve Thomas SAVERY, Denis PAPIN, Thomas NEWCOMEN ,John WILKINSON ve James WATT n gelitirdikleri buhar makineleri daha ok kullanlmtr. 1759 ylnda Henry WOOD ald patentinde alma akkan olarak su buhar yerine hava kullanm ve bu ekilde "scak hava motorlar" veya "kalorik" motorlarn geliimi balamtr. WOOD prensibine gre alan ilk scak hava motoru 1807 ylnda George CAYLEY yapmtr. ekil 2'de bu motorun prensip emas grlmektedir.

ekil 2. Gaylein scak hava motoru (1807).

ekil 3. Stirlingin 1816da yapt motor. ekil 4. Stirlingin 1816daki motorunun silindiri. ekil 3. ve ekil 4.de 1816 ylnda Robert STIRLING' in yapm olduu scak hava motoru grlmektedir. Robert STIRLING 1827 ve 1840 yllarnda kardei James STIRLING ile

birlikte iki patent daha almtr. ekil 5.de grlen ve adna "Stirling motoru" denilen bu motor ilk kez 1843 ylnda imal edilmi ve 30 d/d 'da 45 Hp g retmitir.

ekil 5. Stirlingin 1816 ylnda yapt g ve deplasr pistonlu motorun ematik ekli. Stirling motoru Whilheim LEHNMAN tarafindan modifiye edilmi ve "Lehman motoru" ismi ile 1860 y l ndan Almanyada retilmeye ba lanm st r ( ekil 6).

ekil 6. Lehman'in s cak hava motoru. Amerikada ise Alexander K. RIDER ve Hayward TYLERin 1876 y l nda yeni bir s cak hava motoru yapmlardr. Ancak Amerikada bu konuda en nemli almalar sve asll John ERICSON tarafndan gerekletirilmitir. Scak hava motorlar na

kar ERICSON'un ilgisi 1826 y l nda ngiltereden ald patentle ortaya km ve 1857 y l nda kendi kurdu u Massachusetts Caloric Engine Co.firmas nda retime balamtr. ERICSONun 1858 ylnda ald yeni patentte gre imal etmi olduu yaklak 3000 adet motor 1860 y l na kadar Avrupa ve Amerikada 7. de Ericsson motorunun ekli verilmitr. sat lm t r. ekil

ekil 7. Ericsson'un 1858 yapm motoru. Bu konuda mucitler isimleri ile anlan bir ok motor yaplmtr. rnein Robinson (ekil 8), Buckett motoru, Roper motoru, Rider motoru ,Rivaz motoru gibi. 1900'l yllann balarna kadar "scak hava motorlar" veya "kalorik" motorlardan gittike azalan oranda retilmeye devam edilmi ve gnmzde de sessiz almalar, dk emisiyon seviyeleri nedeni ile "Stirling" motoru yeniden gndeme gelmitir.

ekil 8. Robinson (Gardner) scak hava motoru.

Scak hava motorun gelimesi ten yanmal motorlarn gelitirilmesini engellemi

olmasna ramen baz aratrmaclar bu konudaki almalarn devam ettirmiler ve nemli gelimeler kaydetmilerdir. rnein 1791 ylnda John BARBER gaz trbininin patentini almtr. 1794 ylnda Robert STREET ismindeki bir aratrmac ilk kez hava-gaz yakt karmlarn kullanan pistonlu iten yanmal bir motorun patentini almtr (ekil 9).

ekil 9. Street'in 1794 y l yap m terebentin yaktl motoru. Bu patentte yakt olarak terebentin kullanlmtr. Yaktn motor dizaynnda belirleyici olaca bu patenten anlalm ve deiik yaktlarn kullanlabilecei farkl motor dizaynlar ortaya kmaya balamtr. 1801 ylnda Philippe LEBON kmrden elde edilen gaz yaktla (ehir gaz) alan motorun patentini almtr (ekil 10).

ekil 10. Philippe Lebon'un ehir gaz retim sistemi ile ift etkili motoru.

ekil 11. Isaac de Rivaz'n motoru. 180 sveli mhendis Isaac de R1VAZ 1805-1813 yllan arasnda iten yanmal motorla tahrik edilen bir vagon yapmaya almtr ( ekil 11).

1806 ylnda Claude ve Joseph -Nicephore NIEPCE kardeler yakt olarak toz kmr kullanan motor yapmlardr. 1820 ylnda VVilliam CECIL yakt olarak hidrojeni kullanacak olan bir motor gelitirmi (ekil 12).

ekil 12. William Gecil'in hidrojen yakrtl motorunun kesit resmi. Daha sonraki yllarda Samuel BROWN, Samuel MOREY,Lemuel W. WRIGHT, William BARNETT, Stuart PERRY, Alfred DRAKE gibi aratrmaclar deiik

dizaynlar ile iten yanmal motorun geliimine nemli katklarda bulunmulardr. Fakat gerek anlamda iten yanmal pistonlu motorun douu Eugenio BARSANTI ve Felice MATTEUCCI 'nin 1854 ylnda italyadan aldklar pantent ile olmutur diyebiliriz (ekil 13).

ekil 13. Barsanti ve Matteucci'nin 1854 yl patenttlerinde ki tek ve ift pistonlu motoru. Bu patentten sonra Nicolaus August OTTO ve Eugen LANGEN de benzer tip bir motor iin 1866 ylnda patent almlardr. Bu patente gre imal edilen motor ekil 14' te verilmitir. Bu motorlara herhangi bir krank-biyel mekanizmasna bal olmadklar iin "uan veya serbest pistonlu" motor ad verilmitir. OTTO ve LANGEN bu motorlardan yaklak olarak 5000 adet retmiler ve 10 sene piyasann hakimi olmulardr.

ekil 14. Otto ve Langen'in uan pistonlu motoru. talya ve Almanya' da uan pistonlu motorlar gelitirilip imal edilirken Paris te yaayan

aslen Luxemburg' lu olan Jean Joseph Etienne LENOIR 1860 ylnda daha deiik bir prensibe gre alan motorun patentini alm ve bu motordan yaklak olarak 500 adet imal etmi, ngiltere ve Fransa da bunlar satmtr (ekil 15).

ekil 15. Lenoir'in 1861 yl yapm sktrmasz motoru. Fakat bu motor veriminin dk ve yakt sarfiyatnn yksek olmas nedeni ile fazla bir gelime gsterememitir. Bu motorda piston biyel yardm ile krank mekanizmasna bal olup,pstonun ileri geri hareketleri dnme hareketine dntrlmekte olup gnmz motorlarna alma prensibi bakmndan en yakn motordur. Bu motorda daha nce STREETin gelitirdii piston, LEBONun gelitirdii ift etki prensibi, RIVAZ' n kulland elektrik ateleme sistemi ve Samuel BROWN motorunda olduu gibi silindirler su ile soutulmutur. Sktrma prosesinin olmamas nedeni ile bu motorlara atmosferik motorda denir. Bu dnemde sktrma prosesinin nemi ok fazla bilinmemekle beraber, bu ynde baz almalar yaplmtr. rnein 1838' de BARNETT, karm bir pompa yardm ile sktrmay dnmtr. Gustav SCHMIDT 1861 ylnda Lenoir motorunda atelemeden nce sktrma yaplmasn nermitir. Ancak gnmz motorlarn temel alma prensiplerini veren Fransz Alphonse Beau de ROCHAS olmutur. 16 ocak 1862 ylnda yaynlanmam olan "Demir yollarnda ve havaclkta snn ana g kayna olarak uygulanmas iin yeni aratrmalar" adl patentinde motorun temel alma prensiplerini vermitir. Patentte herhangi bir izim veya resim yoktur, fakat yazda yeni motorda yanma ncesi yakt-hava karmnn sktrlaca ve alma evriminin ayn silindir ierisinde drt piston strokunda tamamlanaca belirtilmitir. evrimi oluturacak olan prosesler; 1. Emme gerekletirmeli (Birinci strok), 2. Dnte sktrma (kinci strok), 3. l noktadan geerken ateleme ve bundan sonra genileme (nc strok), 4. Yanm gazlarn silindirlerden atlmas (Drdnc strok), olarak drt strok eklinde tanmlanmtr.

Motordan daha yksek performans elde etmek iin ise; 1. Silindirin yzey/hacim oran mmkn olduu kadar kk olmal, 2. Genileme prosesi mmkn olduu kadar iddetli olmal, 3. Mmkn olduu kadar tam genileme salanmal, 4. Genileme ncesi mmkn olan en yksek basn salanmal, Burada l. madde s kaybn azaltmay, dier maddeler ise gazn enerjisinden hangi koullarda daha fazla yararlanlabileceini aklamaktadr. Bu makalesinden dolay Alphonse Beau de ROCHAS 'in modern motorun mucidi oldu u d nlebilir. Fakat Beau de ROCHAS sadece bir kat zerinde motor nerisinde bulunmutur Bu prensipleri uygulamaya koyan ve ilk prototipimde gerekletirdii iin motorun mucidi olarak Alman Nicolaus August OTTO kabul edilir. 1872 ylnda Amerikada Geoge Bailey BRAYTON ilk kez ticari gaz motorunu dizayn etmi ve motorun patentini hem Amerikadan hem de ngiltereden almtr. Brayton un motoru n sktrmal, sabit basnta yanmal ve tam genilemeli bir motordur (ekil 16). Bu motorda kompresrn ve pistonlu motorun ortak almas sz konusudur. Bu motordan ok sayda yaplm fakat 1876 ylnda Nicolaus August OTTO'nun gelitirdii motorla rekabet edemeyerek piyasadan kaybolmutur.

ekil 16. Brayton'un 1872 yl yapm gaz motoru. Nicolaus August OTTO Almanyada, Frankfurt yak nlar nda bulunan Holzhausen kynde domu ve ok kk yata babasnn lmnden sonra okulu brakp ticaretle uramaya balamtr. Uzun seneler ay, eker ve mutfak gereleri tamacln yapmtr. 27 yana geldiinde LENOIR motoru ile ilgili bir yazy okumas sayesinde bu motora kar byk ilgi duymu ve gelecein motorlarnn byk oranda yakta baml olacaklarn anlamtr. Kardei Wilhelm ile birlikte bu motorun mobil amal olarak kullanlabilmesi iin bir alkol-hava karbratr dizayn etmiler ve ocak 1861 'de patent bavurusunda bulunmulardr. Fakat paraszlktan dolay Lenoir motorunu iyiletirme abalar bir sonu vermemitir. Bu sre iersinde Michael ZONS isimli bir

teknisiyene yaptrd Lenoir motoru zerindeki almalarna devam etmi, ZONS 1862 ylnda OTTO'ya bir drt silindirli kar pistonlu motor yapmtr. Bu motorun almas daha sonra kacak olan drt stroklu motorlarn almasna ok benzemektedir. Eugen LANGEN Almanyann Kln ehrinde ok varlkl bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelmi, teknik eitim alm ve bu blgenin eker retimini aile olarak elde tutmulardr. Doyumsuz biri olarak LANGEN ailenin ii dnda baka iler yapmak istemi ve Lenoir motoruna olan merak onu OTTO' nun yanna gtrmtr. 8 ubat 1864' te ki bulumadan sonra OTTO ve LANGENnin ortak olduu dnyann ilk motor imal eden irketi kurulmutur. irketin ad N. A. OTTO & Cie idi. Bu irket gnmzde Klckner-HumboldDeutz AG firmas olarak varln devam ettirmektedir. LANGEN firmaya 10000 Taler (Dolarn tretildii para birimi) para yatrmtr. Bu firmada uzun sre "uan pistonlu" motorlar retilmi, firmaya Gottlieb DAMLER ve Wilhelm MAYBACH gibi mhendislerin katlmas ile bu motor en yksek performansna ulatrlmtr. Fakat OTTO bu motorun fazla bir gelecei olamayaca dncesi ile yeni bir motor zerinde almaya balam,bunun vakit kaybndan baka bir ey olmadn dnen LANGEN ise OTTO ile olan anlamasn iptal etmitir. OTTO MAYBACH' da yanna alarak almalarn srdrm ve 1876'da ilk drt stroklu motorunu yapm (ekil 17) patentini' de 1877 ylnda almtr (ekil 18). ve bu motorun

ekil 17. Otto'nun 1876 yl yapm drt stroklu deney motoru.

ekil 18. Otto'nun patenti (1877 yl). Bu ekilde drt stroklu motor yaratlm fakat drt stroklu motorun g retimi iin tek zm olmadn dnenler ,krank milinin her dnnde i alnmasn salayacak olan iki stroklu motor zerinde almaya balamlardr. 1879-1881 yllan arasnda James ROBSON, Dugald CLERK, Wilhelm WITTING ve Wilhelm HEES bu konuda nc almalara balamlardr. Daha sonra ok nemli bir isim olacak olan Kari BENZ ilk iki stroklu motorunu 1879 'da yapmtr. Whelm von OECHELHAUSER ve Hugo JUNKERS 1890 ylnda kar pistonlu motoru yapmlardr. Fakat bu motorlar sahip olduklar avantajlara ramen 1900'l yllardan nce fazla gelitirilememiler. Rudolf Christian Karl DIESEL alman anne babadan Paris te dnyaya gelmi. 12 yalarnda Fransadan Almanyann Augsburg kentine tanm, fakat burada uzun sre kalmadan tekrar Paris'e dnmtr. Parlak bir renci olan DIESEL Paris ve Londrada ki teknik mzelere sk sk yapm olduu ziyaretlerden sonra mhendis olmaya karar vermitir. Bu kararn babas tarafndan pek onay grmemesine ramen DIESEL Agsburgt'a bulunan teknik okula balam ve buradan stn baar derecesi ile mezun olmutur. Bu baarsndan dolay Technische Hochschule Mnchen 'e kabul edilmi ve burada da byk baar gstermitir. Hocas olan Prof. LINDE nin nerisi ile soutma teknikleri zerinde almaya balam fakat okumu olduu CARNOT' un kitab sonucunda motorlara kar olan ilgisi artm birka yl amonyak ile alabilecek motor zerinde baarsz almalar yaptktan sonra ve petrol motorlar konusuna ynelerek ilk patent bavurusunu 28 ubat 1892 ylnda gerekletirmitir. Bu patentte motor evriminin yanma prosesi (sabit basnta, sabit hacimde ve sabit scaklkta yanma) ile ilgili ok nemli bilgileri verilmitir. Bu patente kar Maschinen Fabrik Augsburg-Nrnberg A.G. yani ksaca M. A.N. firmasnn direktr Heinrich BUZ'un byk ilgi duymas ile DIESEL bu firmada almaya balam ve 1893 ylnda ilk dizel motorun prototipini imal edilmitir (ekil 19). Uzun sren denemelerden sonra bu motora ait patent 16 Temmuz 1895 de alnm ve ilk ticari deeri olan motorda 1897 ylnda imal edilmitir.

ekil 19. DIESEL'in 1893 yl yapm motoru. 1893 ylnda MAMIN ismindeki bir Rus benzer motorun almalarna balam ve 1898 ylnda yksek sktrmal ve ar yakt basnl hava ile pskrterek alan motoru retmitir. Fakat patent hakk DIESEL'de olduu iin bu motorun ismi dizel motoru olarak kalmtr. Daha sonraki yllarda motor zerindeki almalar daha da hzlanarak devam etmi ve bu motorlar gittike daha mkkemelleerek gnmze kadar gelmi ve hala en nemli g retim aralar olarak kullanlmaktadr.

BLM 1. TEN YANMALI MOTORLARDA TANIMLAR, KISALTMALAR VE

SINIFLANDIRMA.

eki 20. Bir iten yanmal pistonlu motorun ematik ekli. Tanmlar ve Ksaltmalar ekil 20' de ematik ekli verilen bir motora gre iten yanmal motorlarda kullan lan tan mlar ve k saltmalar yledir;

st l Nokta (..N.): Piston st yznn silindir iersinde krank mili

eksenine gre varabilece i en uzak konuma st l nokta denir. Bu anda silindir iersinde oluan hacim minimumdur. Alt l Nokta (A..N.): Piston st yznn silindir iersinde krank mili

eksenine gre varabilece i en yak n konuma alt l nokta denir. Bu anda silindir iersinde oluan hacim maksimumdur. Piston Stroku (H): Silindir iinde, st l nokta ile alt l nokta arasndaki

mesafedir. Strok Hacmi (Vh): Silindir iinde, st l nokta ile alt l nokta arasnda oluan

hacimdir. S k t rma Hacmi veya l hacim ( Vo ): Silindir iinde, piston st l noktada

iken oluan hacimdir. Toplan Hacim (Vt ) : Silindir iinde, piston alt l noktada iken olu an hacimdir. Sktrma oran ( ): Silindir toplam hacminin sktrma hacmine orandr.

- evrimi: Bir iin elde edilebilmesi iin tekrarlanmadan oluan olaylar topluluudur. ten Yanmal Pistonlu Motorlarn Snflandrlmas ten yanmal pistonlu motorlar eitli faktrler gz nne alnarak snflandrlrlar. l. Strok saysna gre snflandrma a-Drt stroklu motorlar: Bu tip motorlarda bir i evrimi drt piston strokunda tamamlan r ve bu esnada krank mili iki dn yapar. b- ki stroklu motorlar: Bu tip motorlarda bir i evrimi iki piston strokunda tamamlan r ve bu esnada krank mili bir dn yapar. lk motor gelitirilme almalar yaplrken baz mucitler ve alt stroklu evrimleri denemiler. 2.Karm tekiline gre smflandrma a-Karbratrl motorlar: Bu motorlarda karbratr yardm ile hava-yakt karm silindirin d nda olu turulur. Bu gruba rnek olarak iki ve drt stroklu otto motorlar verebiliriz. b-Yakt pskrtmeli motorlar: Bu motorlarda emilmekte olan havann veya silindir iersine emilmi olan havann iersine yakt pskrterek hava-yakt karm oluturulur. Dizel ve pskrtmeli otto motorlar bu gruba dahildirler.

3.alma evrimin karakterine gre snflandrma a-Yanmann sabit hacimde gerekletii motorlar: ek.21' de bu motorlarn alt otto evrimi grlmektedir.

ek.21. Oto evrimi b-Yanmann sabit basnta gerekletii motorlar: ekil 22' de bu motorlarn alma evrimi olarak kullandklar Dizel evrimi verilmitir.

ek.22 Dizel evrimi c-Yanmann ksmen sabit hacimde, ksmen sabit basnta gerekletii motorlar: Bu motorlarn alma evrimi olarak Seilinger (kank) evrimini kullanrlar (ekil 23).

ek.23. Seilinger evrimi 4. Kullanlan yakta gre snflandrlma: a- Sv yaktl motorlar: Bu motorlarda yakt olarak benzin, motorin, kerosen, alkol ve bitkisel yalar kullanlr. b- Gaz yak tl motorlar: Bu motorlarda do al gaz ve LPG kullan lr . c- Kat yak tl motorlar: Toz kmr kullanan motorlar. 5.Taze dolguyu silindirlere doldurma ekline gre snflandrlma: a- Do al emi li motorlar . b- Ar doldurmal motorlar. 6.Silindirlerin yerletirilme tarzna gre snflandrlma: Bu tarz snflandrma ekil 24' de verilmitir.

ekil 24. Silindirlerin yerletirilme tarzna gre motorlarn snflandrlmas.

a-Tek (bir) silindirli motorlar. b-Sra motorlar: Silindirler tek bir sra halindedirler, 2 - 1 1 adet silindire kadar kullanlr.Otomobillerde en ok kullanlan 4 silindirli sra motorlardr, c- V motor: ki sra motorun belirli bir a ile tek bir krank miline balanmas durumunda oluan motordur. Sralar arasndaki a 15 ile 120 derece arasnda olabilir. En ok kullan lan a ise 60 veya 90 derecedir. Silindir say s 2 ile 20 aras nda de i ir. Otomobillerde V6 ve V8 en ok kullan l r. V12 ve VI6 daha nceleri baz lks yksek performansl otomobillerde kullanlmtr, d-Kar silindirli motor: Bu motor aslnda 180 derece al bir V motordur. Kk uaklarda ve baz otomobillerde kullanlr. Baz literatrlerde dz (flat) veya kutu (boxer) motor olarakta isimlendirilmitir, e-W motor: sra motorun tek bir krank miline balanm halidir. ok kullanlan bir motor olmamakla beraber gemi te ve gnmzde yar otomobilleri iin gelitirilmitir. Genellikle 12 silindirli olarak ve silindirler aras 60 derecelik a vardr. f-Kar pistonlu motorlar: Bu motorlarda iki krank mili ve iki piston arasnda oluan yanma odas vard r. Bunun avantaj ise tek bir yanma prosesi ile ayni anda iki i stroku gereklemektedir. Krank mili klar iki olarak braklr veya karmak bir mekanizma ile birletirilir g-Yldz (radial) motor: Bu motorda genellikle tek sayda olan ( 3 - 5 - 7 - 13 ) veya daha fazla silindirlerin krank -biyelleri tek bir ana krank miline ba lan r. Bu motorlar daha ok orta gte olan ve pervaneli uaklarda kullanlrlar. Sra says arttrlarak (54 silindire kadar yaplanlar olmutur) g gereksinimi karlanabilir. Bu motorlarn uaklarda baz ilgin uygulamalar olmutur. Krank mili sabit tutularak,silindir blou dndrlerek motor altrlmtr. Bu durumda oluan jiroskopik kuvvetlerin yardm ile dier uaklarn yapamadklar manevralar yaplabilmitir. ok az bilinen ADAMS-FARWELL otomobillerinde 3 veya 5 silindirli, sabit krankl , yatay yldz motor kullanlm ve yine jiroskopik etki ile otomobile nemli bir sr kolayl salanmtr. 7.Soutma ekline gre snflandrma: a - Hava so utmak motorlar. b-Su soutmal motorlar.

8.Kullanma maksatlarna gre motorlarn snflandrmas: a -Stasyoner motorlar. b-Gemi motorlar c-Lokomotif motorlar d-Tat (otomobil, kamyon) motorlar. e-Traktr motorlar. f-Uak motorlar g-Evsel (domestic) amal motorlar.

TEN YANMALI MOTORUN ALIMA PRENSB: ten yanmal pistonlu motorlar, yaktn kimyasal enerjisinin s enerjisine dnmesi sonucu scaklk ve basnlar ykselen yanma gazlarnn genilemesiyle yaplan ii piston, biyel ve krank mili mekanizmasyla mekanik ie dntrmektedir. ten yanmal motorlardan en fazla kullanlan pistonlu motorlardr. Bu motorlarn maksimum gleri 60,000 BG kadar, dnme saylan ise 90 - 7500 d/d arasnda veya daha da fazla, silindir saylar da tek silindirden 20 silindire kadar deiebilmektedir. Kullanma ve bakm kolayl, ucuzluu ve ok gvenilir olma gibi zellikleri nedeniyle bu motorlar ok yaygn olarak ve eitli amalar iin kullanlmaktadr. Dolaysyla, kullanlaca yere ve kullanma amacna bal olarak ok deiik tipte imal edilmektedirler. Motorlar genellikle bir tatn tahrik mekanizmas olarak kullanlrlar. Bunun dnda tanabilir veya sabit jeneratrlerde ve pompalarda tahrik mekanizmas olarak kullanlmaktadrlar.

Kvlcm veya buji Atelemeli (KA) Motorlar (Otto evrimine gre alan motor) Kvlcm atelemeli motorlar, 4-stroklu ve 2-stroklu olarak iki gruba ayrlabilirler. Ayn zamanda benzin motoru olarak da adlandrlmaktadr. Drt stroklu motorlarn kullanm alan ok daha genitir. Bu tip motorlar zellikle otomobillerde kullanlmaktadr. KA motorlar daha az yaygn olarak, traktr, kk kamyon, kk otobs, jeneratr ve baz i makinelerini tahrikte de kullanlr. Drt stroklu KA motorunun ana elemanlar ekil 25'de grlmektedir. Ana yapy oluturan motor gvdesi, silindirlerden ve krank milini tayan st karterden oluur ve dkm yolu ile imal edilir. Motor gvdesine motor bloku da denilmektedir. Piston genellikle hafif metal alamdan yaplm olup, silindir iinde teleme hareketi yapmaktadr. Biyel kolunun kk ba piston pernosu ile pistona, byk ba ise biyel yata ile krank muylusuna baldr. Bylece bir piston - biyel mekanizmas olumaktadr. Krank mili ise ana yataklar, muylu yataklar, krank kollar ve kar arlklardan olumaktadr. Silindir kafas motor blou zerine kafa civatalar veya saplamalar ile balanmaktadr.

ekil 25 Drt stroklu Kvlcm atelemeli (KA) motorunun kesiti Silindir kafasnda buji yuvalar, emme ve egzoz kanallar bulunur. Emme ve egzoz sbaplar ve bu sbaplarn yeterli sklkta kapanmasn salayan sbap yaylar da silindir kafasna yerletirilmitir. Kam milinin dnmesi ve klbtr mekanizmas yardmyla sbaplar almaktadr. Kam mili eski motorlarda motor gvdesinde, modern motorlarda ise silindir kafasnda bulunmaktadr. Kam mili hareketini dililer, dili kay veya bir zincir ile krank milinden alr. Emme havas, hava filtresinden geerek karbratre gelmektedir. Karbratrde benzin hava ile kartrlr ve karma olay karbratrden sonra emme kanallarnda da devam eder. Karbratrn k tarafnda bulunan gaz kelebei kullanlarak motora daha az veya daha ok hava - yakt karm girmesi ve motor yknn deimesi salanmaktadr. Baz motorlarda karm benzin pskrtme sistemi ile oluturulmaktadr. Yanma sonucu oluan yanma rnleri egzoz sbabnn almasyla dar atlr. Yanma sonucunda snan silindir ve silindir kafas hava veya su ile soutulmaktadr. Soutma suyu silindir kafasndan snm olarak kar ve termostattan geerek radyatrn st ksmna girer. Radyatrde souyan su alt ksmdan dolam pompas ile emilmekte ve nce silindirler arasndaki soutma kanallarna, oradan silindir kafasna baslmaktadr. Motorda yanma, yakt-hava karmnn, ateleme sistemi tarafndan tututurulmasyla balar. Ateleme sisteminde her silindir iin ksa sreli yksek gerilim retilmekte ve kam milinden hareketim alan bir datm makaras ile veya elektronik olarak bu yksek gerilim ateleme sras gelen silindirin bujisine gnderilmektedir. Motorun yalanmas kam milinden veya krank milinden hareketini alan dili ya pompas ile salanmaktadr. Yalama ya alt karterde toplanmakta ve yalama pompas tarafndan buradan emilmektedir.

ekil 26 ki stroklu KA motorun kesiti

KA motorlarnn iki stroklu tipleri genellikle motosiklet ve deniz motorlar, ender olarak da otomobil motoru olarak kullanlmaktadr. Kk tip iki stroklu KA motorlar genellikle tek silindirli, karterden sprmeli ve hava soutmal yaplmaktadr (ekil 26). Bunlarda sbap bulunmamakta ve hava girii sprme penceresinden yaplmaktadr. Motosiklet motorlarnda genel olarak alt karter ve dili kutusu tek para olarak imal edilmektedir. Piston-biyel mekanizmas ve krank mili 4-stroklu motordaki gibidir. Yakthava karm da 4-stroklu motorda olduu gibi karbratrde hazrlanmaktadr. Ancak bu karm nce pistonun alt yz tarafndan kartere emilmekte ve sprme srasnda yine pistonun alt yz tarafndan sprme penceresinden silindire baslmaktadr. Egzoz gazlar genileme strokunun sonunda alan egzoz penceresi vastasyla dar atlr.

Sktrma Atelemeli (SA) Motorlar (Diesel evrimine gre alan) Sktrma atelemeli motorlar da KA motorlar gibi 2 veya 4-stroklu olabilir. Bu motorlar ayn zamanda Diesel motorlar olarak da bilinmektedir. Drt stroklu SA motorlar genellikle byk, kk ve orta g isteyen ar yk tatlarnda, lokomotiflerde, kk gemilerde ve jeneratr tahrikinde kullanlr. Bu motorlar, yap olarak 4-stroklu KA motorlara benzer ve ayn elemanlardan oluur. Ancak diesel motorlarnda karbratr ve buji yerine pskrtme pompas ve pskrtme enjektrleri bulunmaktadr. Hareketini bir dili ile krank milinden alan pskrtme pompas, gerekli miktardaki yakt, pskrtme sras gelen silindirin enjektrne gnderir. Yakt yksek basnla enjektr deliinden silindir iine pskrtlr. Baz tip motorlarda soukta ilk tutuma kolaylm salamak amacyla stma bujisi de bulunmaktadr.Motorun yalanmas ve soutulmas KA motorlarda olduu gibidir (ekil 27).

ekil 27 SA (Diesel) motorunun kesiti ki stroklu diesel motorlar ise yksek gl yaplrlar ve gemileri tahrikte kullanlrlar. Bu tip motorlar 2-stroklu benzin motorlarndan ok farkldr. Bunlarda gvde, alt tayc gvde, st tayc gvde ve silindir blou eklinde ayr ksmdan oluur. Bunlar dkm veya kaynak yolu ile imal edilebilir. Silindirler slak gmlekli tip olup, piston da ayrca zel bir donanm ile soutulmaktadr. Stroku ok byk olan baz motorlarda biyel kolunu ksa tutmak amacyla pistona bir ara mil balanmaktadr. Her bir silindirde sprme ve egzoz pencereleri bulunmaktadr. Baz tiplerde egzoz penceresi yerine silindir kafasnda egzoz sbaplar bulunabilir. Sprme havas motor tarafndan veya ayrca tahrik edilen sprme pompas ile silindirlere baslr. Krank mili alt tayc gvdeye yataklanmtr. Yalama ve soutma 4-stroklu motorlarda olduu gibi yaplr.

MOTOR PARAMETRELER Motor evrimlerinin analizine gemeden nce evrimlerde kullanlan i, indike basn, moment g ve volumetrik verim gibi kavramlar aklamak uygun olacaktr olacaktr. : , herhangi bir s makinesinin rndr. ten yanmal pistonlu motorlarda yanma odasnda yanan gazlarn basncnn pistona etkimesiyle oluur. ten yanmal pistonlu bir motorda hareket eden piston yzeyinde etkiyen gaz basn kuvveti ii oluturur. L = F . dx = P . Ap . dx Burada: P : Yanma odasndaki gazlarn basnc Ap : Basncn etkidii alan (piston alan) x = Piston hareket mesafesi

ve: Ap . dx = dV dir. Burada dV pistonun hareketi esnasnda tarad hacimdir. Buna gre: L = P . dV Olarak i, basn ve hacme bal olarak yazlabilir.

ekil 28. 4 stroklu bir KA motorun indikatr (P-V) diyagram. Bir indikatr diyagramnda 720o KMA (krank mili as) iin piston basncnn yanma odas hacmine gre dalm verilir.. Motorlar genellikle ok silindirli olduklar nedeniyle analizleri silindirdeki birim ktleye gre yapmak yerinde olacaktr. Bylece hacim V, zgl hacim ve i de zgl i olarak alnr: =W/m = V / m ve = P . d olur. zgl i , P-V diyagramnda eri altnda kalan alandr (ekil 28).

ekil 29. 4 stroklu KA motor evriminin P-V diyagram. Silindir ii basnc P iin ekil 29 da gsterilen alanlar ii gstermektedir. Bu i indike i olarak adlandrlr. ndike i, mekanik srtnmeler ve ek donanmlarn tketimlerden dolay tam olarak krank milinden alnamaz. Yakt pompas, turboarj, klima, alternatr gibi donanmlar motordan elde edilen ii kullanrlar. Motordan alnabilen gerek i fren veya efektif idir. e = i - f Burada: b : Efektif i i : Yanma odasnda elde edilen indike zgl i k : srtnme ve ek tketimlerden dolay kaybolan i

ekil 29 da st kapal alan, sktrma ve iin elde edildii genileme stroklarn iermektedir. Burada elde edilen i, toplam indike i tir (ekil 29 da A ve C alanlar). Alt kapal alan ise, emme ve egzoz stroklarn iermektedir. B ve C alanlar motordan emme strokunda oluan kayp i alanlardr ve bu i emme ii olarak adlandrlr. Bu durumda net indike i: net = top - emme emme ii ar doldurma sistemine sahip olmayan motorlarda negatif deer alr: net = ( A alan) ( B alan )

ekil 30. Ar doldurmal 4 stroklu bir SI motorun P-V diyagram.

Ar doldurmal motorlarda emme basnc, egzoz basncndan daha byk deerler alr bu da pozitif bir emme basncnn olumasn salar: net = ( A alan) + ( B alan ) ar doldurma sistemleri net iin artmasn salarken srtnmelerle oluan kayplarn artmasna da neden olurlar. Krank milinden alnabilen yararl i olan efektif iin, indike ie oran mekanik verimdir. m = e / i = We / Wi Gnmz motorlarnda mekanik verim m, %75 ile % 95 arasnda deimektedir. Motor hznn dmesi ve krank milinden alnan iin azalmasyla mekanik verim de azalmaktadr.

ORTALAMA NDKE BASIN: ekil 29 da da grlebilecei gibi silindir iindeki basn, evrim boyunca deiik deerler almaktadr. Ortalama yada ortalama efektif basn (Pem) : = Pim . Burada: W : evrim bana i : Bir evrimdeki zgl hacim Vh : Strok hacmi Motor hz ve byklnden bamsz olmasndan dolay ortalama efektif basn, motorlarn karlatrlmasnda nemli bir parametredir. Eer karlatrma iin moment kullanlrsa byk motorun momenti her zaman daha byktr. Eer g kullanlrsa hz nemli bir parametre haline gelir. Efektif iin strok hacmine oran ortalama efektif basnc verir: Pem = e / VH Modern KA motorlarda Pem = (850 ile 1050) kPa arasnda; SA motorlarnda ise,700 kPa ile 900 kPa arasnda deerler almaktadr. Ar doldurmal motorlarda bu deer 1000 kPa ile 1200 kPa arasnda deiir. ya da Pim = / = W / Vh = AN - N

MOMENT ve G: Moment, motorun i yapabilme yeteneinin nemli bir gstergesidir. Belirli bir moment kolu uzaklndan etkiyen kuvvetin etkisi olarak tarif edilebilir. Buna gre: 2. . M = We = Pem.VH / i Burada: We : Efektif i Vh : Strok hacmi i : bir evriminin tamamlanmas iin gereken dn says. 2.2. . M = We = Pem.VH M = Pem.VH / 4. 2 stroklu bir motorda her dn iin bir evrim tamamlanr (i=1): 2. . M = We = Pem.VH 4 stroklu bir motorda bir evrim iin motor iki dn yapar (i=2):

M = Pem.VH / 2. Modern otomobil motorlarnda 4000 6000 d/d iin maksimum 200 300 N.m arasnda momentler olumaktadr.

ekil 31.Tipik bir pistonlu motorda moment ve gcn devir saysna gre deiimi. G, birim zamanda motorun yapt itir. Eer i= bir evriminin tamamlanmas iin gereken dn says ve n= motor devir says ise:

= W.n / i W
= 2. . M.n/i W = (1/2.i)Pim. Ap. Up W = Pim. Ap. Up / 4 W
4-stroklu motor 2-stroklu motor

= Pim. Ap. Up / 2 W
Burada: W = evrim bana i Ap = piston alan

Up = Ortalama piston hz (Up = 2.S.n ; S:strok, n:devir says) G iin de; efektif g, indike g, emme gc ve srtnme gc gibi tanmlamalar yaplabilir. Ayrca:

e = m . W i W
silindir bana motor gc, birka Watt tan binlerce Watt a kadar deiebilmektedir. Modern otomobil motorlarnda g, genel olarak 40 220 kW (50 300 HP) arasnda deimektedir. Moment ve g hzn fonksiyonudur. Dk hzlarda moment motor hznn artmasyla ykselir. Motor hznn daha da ykselmesi durumunda moment bir maksimum noktaya ular ve bu noktadan sonra ekil 31 de grld gibi dmeye balar. ndike g hzla birlikte srekli olarak artar. Efektif g ise belirli bir maksimum noktaya kadar ykselir ve

bu noktadan sonra dmeye balar. Bunun sebebi ok yksek hzlarda srtnme kayplarnn artmas ve gc belirlemede en nemli faktr haline gelmesidir. ou otomobil motorunda maksimum efektif g, 6000-7000 d/d arasnda oluur. Motordan daha fazla g elde edebilmek iin strok,ortalama efektif basn ve motor devri parametrelerinden birinin veya hepsinin arttrlmas gerekir. Strokun ykseltilmesi durumunda silindir iine girebilen yakt miktar artar. Ancak dizayn koullar gz nnde bulundurularak strokun ok byk olmas istenmez. Bu yzden modern otomobil motorlarnn ou yksek hzlarda alr ve kk boyutludurlar. Bunun yannda ortalama efektif basnc arttrmak iin genellikle ar doldurma uygulanr

BLM 2 MOTOR TERMODNAM TEN YANMALI MOTORLARDA KULLANILAN EVRMLER Bilindii gibi Otto motorunda ateleme veya Diesel motorunda pskrtme olaylar termodinamik bakmdan en uygun noktada olmas gerekir.Ateleme veya pskrtme sonucunda yakt iinde gizlenmi olan kimyasal enerji s enerjisi olarak kmaktadr.Meydana gelen bu s silindir iinde baz gelimelere neden olmaktadr, en azndan silindir iinde bulunan i gaznn P ,T gibi parametrelerin artmasna neden olur.Artm olan basn piston zerine bir basn kuvveti uygulamaktadr ve bunun sonucunda piston hareket eder ve bir i alm oluruz.Ve yine daha nceki derslerimizden bildiimiz gibi s ve i arasndaki ilikiyi inceleyen bilim dalna termodinamik denilmektedir.Madem ki bizim sistemde de s ve i sz konusudur , motorlarda bir termodinamik sistemdir, ve bu yzden bu sistemde de termodinamik biliminin tm kanunlar geerlidir.Bunlar aslnda doann iki temel kanunudur. Termodinamiin birinci kanuna gre enerji asla kaybolmaz , yalnz enerji bir ekilden

baka bir ekle dnmektedir.Bizim sistemde silindir iine yakt olarak gndermi olduumuz kimyasal enerji mekanik enerjiye dnmtr, ve kaybolmamtr. Termodinamiin ikinci kanununa gre , s enerjisinin mekanik enerjiye dnebilmesi iin farkl scaklktaki iki s kaynana gereksinim vardr.(Scak ve Souk) nk bir enerji baka bir enerji trne veya bir cisimden baka bir cisme geebilmesi ancak bunlar arasnda belirli bir potansiyel (seviye) olmas halinde mmkndr.Bir termik makinenin almas iin bu koul gereklidir fakat yeter deildir.nk farkl scaklktaki iki s kaynann temas ile yksek seviyeden dk seviyeye doru bir s ak olur , fakat bir mekanik i almak olas deildir.Is enerjisinin bir ksmnn mekanik ie dnmesi iin iki s kayna arasnda kapal bir evrim olumas gerekir.Bu kapal evrimi elde edebilmemiz iin iki s kayna arasnda bir i maddesi veya i gaz kullanlmas ile mmkndr ten yanmal bir motordaki silindirin iinde gerekleen evrim ok kompleks bir olaydr. ncelikle, hava (SA motorda) veya hava-yakt karm (KA motorda) silindire alnr ve az da olsa nceki evrimde kalan egzoz gazlar ile karr. Bu karm daha sonra sktrlr ve yaklr; yanma sonundaki egzoz rnleri byk oranda CO2, H2O, SO2 ve N2 ile dier birok dk oranl bileikleri ierir. Genileme strokundan sonra egzoz supab alarak karm dar atlr. Gerek evrim bileimlerin deitii iin incelenmesi olduka zordur. Motor

evrimlerini daha baa klabilir klmak iin gerek motor evrimi aadaki kabullerle ideal bir standart-hava evrimi haline basitletirilir: 1. Silindire giren karm evrim boyunca ideal gaz gibi davranr ve zellikleri deimez. Bu yaklam silindir iindeki karmn tamamna yaknnn hava olduu (sadece %7 si yakt.) evrimin ilk yars iin gayet uygundur. Hatta ikinci yarsnda karmn byk ounlukla CO2, H2O ve N2 gibi gazlardan olumas durumunda bile byk hatalar dourmamaktadr nk hava sabit zgl sya sahip bir ideal gaz gibi davranmaktadr. Gerek ak evrim, egzoz gazlarnn tekrar sisteme alndn kabul eden kapal bir evrim haline getirilmitir, yani ayni miktardaki i gaz sonsuz sayda evrimi gerekletirebilir ve miktar olarak deimez (m=sabit). Bu kabul giren ve kan gazlarn hava olduu ideal standart-hava evrimleriyle uygundur. evrimin kapal hale getirilmesi evrim analizini basitletirmektedir Yanma, Otto evriminde sabit hacimde, Diesel evriminde sabit basnta ve kark evrimde hem sabit basn hem sabit hacimde gereklemektedir ve yanma prosesi yerine enerji olarak s sokumu Q 1 kullanlr. - Sistem dna byk bir entalpiyi atan egzoz srecinin kapal evrimde enerji karl olan, sistemden bir s k Q 2 olarak gsterilmitir. - evrimler tersinirdirler ve kullanlan sistemin cidarlar s geirmezdir ( s transferine izin vermez) Bunun sonucundada sktrma ve genileme sreleri izantropiktir. Bu srelerin gerekte izantropik olabilmeleri iin evrimin tersinir ve adyabatik olmas gerekmektedir. Piston ve silindirler arasnda normal almada srtnmeler bulunmaktadr. Bu elemanlarn yzeylerinin ok iyi ilenmesi ve yalanmas sayesinde srtnmeler minimumda tutulmakta ve bu yzden srtnmesiz ve tersinir olarak kabul edilebilmektedir. Srtnmeler daha yksek olsayd otomobil motorlar gnmzde alabildikleri 400-1000 bin km den ok nce anrd. Ayrca silindir iindeki gaz hareketlerinden doan srtnmeler ok kktr. Her strok iin geen srede oluacak s transferini ihmal edilebilecek seviyede tutmaktadr. Bylece sktrma ve genileme srelerinin neredeyse adyabatik ve tersinir olarak kabul edilmesi olduka doru bir yaklamdr. Sabite yakn basntaki emme stroku ve egzoz strokunun sabit basnta olduu kabul edilmitir. Emme ve egzoz basncnn atmosfer basncna eit (P0 =1 atm) olduu ve gaz kelebeinin ksk olmas veya ar doldurma yaplmas durumlarnda P0 dan farkl ve sabit bir deer olduu kabul edilmitir.

Standart hava evrimlerinde hava aadaki bantlarn uygulanabildii bir ideal gaz olarak kabul edilmitir: P.= R.T P.V = m.R.T P = .R.T dh = cp.dT du = cv.dT P.k = sabit T.k-1 = sabit T.P(k-1)/k = sabit izantropik (adiabatik) sre iin izantropik (adiabatik) sre iin (izantropik sre iin)

1-2 = (P2.2 P1.1)/(k-1) = R.(T2 T1)/(k-1) (kapal evrimde izantropik i) c= Burada: P = silindir basnc (kPa) V = silindir hacmi (m3) = zgl hacim (m3/kg) R = havann gaz sabiti (kJ/kg.K) T = scaklk (oC veya K) m = ktle (kg) = younluk (kg/m3) h = zgl entalpi (kJ/kg) u = zgl i enerji (kJ/kg) cp , cv = zgl slar (kJ/kg.K) k = cp / cv = zgl i (kJ/kg) c = ses hz (m/s) Ayrca bunlara ek olarak termodinamik evrim analizlerinde aadaki semboller kullanlmtr: AF = hava-yakt oran
= ktle debisi (kg/s) m

k .R.T

(ses hz)

q = bir evrimde ktle bana s transferi (kJ/kg)

= birim zamanda birim ktle iin s transferi (kW/kg) q

Q = bir evrim iin s transferi (kJ)

 = birim zamanda s transferi (kW) Q QHV = yaktn sl deeri (kJ/kg) = sktrma oran L = bir evrim iin toplam i (kJ) W = g (kW) y = yanma verimi Ayrca : h = hava y = yakt eg = egzoz M = gazlarn karm n temsil etmektedir. Termodinamik analizlerde, havann zgl slar gerekte olduklar gibi scakln bir fonksiyonu olarak ya da hesaplar basitletirmek iin kk hata oranlaryla sabit olarak kullanlabilirler.ayrca adyabatik s k da dk scaklklarla yksek scaklklar arasnda farkllklar gstermektedir. Emme strokundaki dk scaklkta adyabatik ssn deeri k=1.4 iken yksek scaklktaki yanmann sonunda k=1.3 almak daha dorudur. Analizde bu iki u deerin ortalamas alnacaktr. Buna gre analiz srasnda: cp = 1.108 kJ/kg.K cv = 0.821 kJ/kg.K k = cp/cv = 1.108 / 0.821 = 1.35 R = cp cv =0.287 kJ/kg.K Hava motora alnmadan nce genellikle standart scakla yakndr. Bu nedenle emme havas iin adyabatik s k=1.4 alnmas uygundur. Havann bu artlar iin aadaki zellikler kullanlmtr: cp = 1.005 kJ/kg.K cv = 0.718 kJ/kg.K k = cp/cv = 1.005 / 0.7718 = 1.40 R = cp cv =0.287 kJ/kg.K

3-TEN YANMALI MOTORUN GENEL EVRM Kolaylk amac ile nce genel evrim analiz edilecektir daha sonra dier evrimlere geilecektir, nk dier evrimler bu evrimin zel halleri dirler.

ekil 1 Farkl evrimlerin , farkl boyutlardaki motorlarda karlatrlmas iin birim hacmin iine gre karlatrma yapmak alagelmitir. V H = Vmax Vmin Vmax - gazn alabildii maksimum hacim (Piston ANda) Vmin - gazn alabildii minimum hacim (Piston Nda) V H - Piston strok hacmi evrim iine (L) kar gelen diagram alan taban ( Vmax Vmin) olan bir dikdrtgen ile deitirilebilir.Bu durumda dikdrtgenin ykseklii ,

P =

L (kg/m2) ; (kN/m2) V max V min

P - zgl ii gsterir , yani birim hacim iidir.

Yukardaki denklemden grlyor ki zgl i ( P ) birimi bir basnca eittir , ki bu basn silindir hacmi Vmax tan Vmin e kadar deiimi kadar bir sre iin pistona etki etmektedir .Bu zgl ie evrimin ortalama indike basnc denir ve P oi ile gsterilir. Bir evrimin( ideal evrim ) ekonomiklii termik verimle tarif edilir.

t =

L Q1

Q1 Q2 Q = 1 2 Q1 Q1

t = Termik verim L = e dnm olan s Q1 = evrime sokulan s

ou kez maksimum verim ve maksimum zgl i ayn noktada bulumaz. Bu tanmlamalardan sonra artk kark evrimin termodinamik analizine geebiliriz. ekil 1de bu evrimin P-V ve T-S diagramlar grlmektedir. Bu evrimde s sokumu ardarda iki ayr srete olmaktadr: ( 1-2 ) ( 3-3 ) ( 3-4 ) ( 1-1 ) - zantropik (Adiyabatik) sktrma ( 2-3 ) - Sabit hacimde s sokumu ( Q1 ) - Sabit basnta s sokumu ( Q1 ) - zantropik (Adiyabatik) genileme - Sabit basnta ( Q2 ) ss darya alnyor.

( 4-1 ) - Sabit hacimde ( Q2 ) ss darya alnyor.

Daha nce de bahsettiimiz gibi bir evrimin verimliliini arttrmak iin i maddesinin durum deitirme artlarn arttrmamz gerekir.(R,V,T) Pratik olarak uygulanan evrimlerin basn , hacim ve scaklk deiimi aadaki koullara baldr; En dk basn ( Pmin) ancak ortam basnc kadar olabilir ki silindir iindeki gazlar d ortama atlabilsin. Maksimum basn ( Pmax) malzeme ve teknolojinin gelimesine baldr , malzemenin mukavemeti , zgl arl gibi. Minimum hacim ( Vmin) ise sktrma sonu basn ve scaklklarn artma hz ile snrlandrlmtr.Ayn zamanda gerek evrimlerde yksek sktrma oranlarnda kayplar arttndan minimum hacmi ise snrlandrlm olmaktadr. Bunun dnda hava-yakt karm bir arada sktran motorlarda ok kk hacimleri istemeyiz , nk bu durumda yakt kendi kendine tutuma scaklna eriir ve istenmeyen bir anda yanma olabilir. Mmkn olan maksimum alma hacmi 4 noktasna kadardr, yani silindirdeki genileme Pmin basncna kadar gereklenir.Bu durumda evrimin termik verimi artar, fakat hacmin

bymesi ile evrimin ortalama indike basnc hzla der. Pratik olarak gereklenen evrimlerde gerek srelerdeki srtnme kayplar Vmax ile Vmin arasndaki fark arttka artmaktadr ve hacim bymesinden kazanlan gsterir. ten yanmal pistonlu makinalarda evrim 123341 eklinde gereklenir.Bu durumda genileme 4 noktasnda biter.Ortalama indike basnc biraz daha arttrabilmek iin genileme strokunu 4 noktasnda bitirebiliriz , bu durumda sktrma balangc 1 noktasnda olur , baka bir deile sktrma balangc basnc ortam basncndan daha yksektir.Gerek motorda ise bu daha nceden havay sktrarak silindire vermekle gereklenir. Ortalama indike basnc ykseltmek amac ile Vmax kltmek sonucunda , evrimin termik verimi ( T-S ) diagramndan 1441 alan ile orantl olarak der.Bu aslnda tam genileme olmamasndan kaynaklanyor.Eksik genilemeden dolay meydana gelen s kaybn nleyebilmek iin , bu sy , baka bir makinada ( gaz trbininde) tam genileme yaparak geri kazanabiliriz ki bu tip makinada Vmax artmas ile kayplar meydana gelmez , bu yzden byle bir sistemin termik verimi ayn Vmax genilemeli iten yanmal pistonlu bir motordan daha yksektir. Yukarda bahsedilen nedenlerden dolay motor evrimi ok byk hacim genilemelerine kadar yaplmaz , belirli bir yerde kesilir ve evrimden s sabit hacimde darya alnr. i bunu karlayamamaktadr.Bu da silindir hacminin ( strokun) bymesinin gereksiz olduunu

3.1-evrimin Termik Verim Hesab

Sisteme sokulan s : Q1 kj

kg

1 kg. i maddesinin yapt i olarak ;

Q1 = Cv.( T3- T2 ) + Cp.( T3-T3 ) ( kj kg )

T-S diagramnda Q1 a12334b alandr. Sistemden mutlak miktarda ekilen s ;

| Q2 | = Cv ( T4 - T1) + Cp ( T1- T1 ) ( kj kg )

T-s diagramnda | Q2 | a114b alandr.

t = 1 -

Q2 Cv (T 4 ' 'T 2 ' ' ) + Cp (T 1' 'T 1) = 1Q1 Cv (T 3' 'T 2) + Cp (T 3 T 3' )

T-S diagramndan
a11' '4' ' b(alan) a123'34' ' b(alan)

t = 1-

dr.

Burda

= V1 V2

sktrma oran

= P 3 = P 3' P2 P2 g = V 3 = V 3 V 3' V 2 = V 4' ' V3

basn artma oran veya patlama oran

n genileme oran

genileme oran

n = V 4 ' ' = V 1' ' V1 V1

n sktrma oran , p=sabit ve sistemden Q2 ss ekilmektedir.

Termik verimi veren ifadeyi kartabilmek iin , formldeki scaklklar sktrma balangcndaki scakl ( T1 ) cinsinden yazalm. T2 = T1 ( V 1 )k-1 = T1.k-1 V2 T3 = T2. P 3' = T2. =T1..k-1 P2

T3 = T3. V 3 = T3.g = T1..g . k-1 V 3'

( k 1) 1 = T1.. . g T4 = T3 ( V 3 )k-1 = T3. ( ( k 1) V 4' ' 1)

T4 = T1..g( )k-1
= V 1 . V 3 = g V 2 V 4' ' n

T4 = T1..g.(

g k-1 ) n

T1 = T1. V 1' ' = T1.n V1 Cp = k Cv

T 4 ' ' T 1' ' + k T 1' ' T 1 Cv T 3' T 2 + k T 3 T 3' Cv

t = 1-

T 1..g.( g ) k 1 T 1.n + k (T 1.n T 1) n t = 1T 1.. k 1 T 1. k 1 + k (T 1..g. k 1 T 1.. k 1 )

t = 1

n ( (
.

k 1

g k ) 1) + k ( n 1) n 1 + k ( g 1)

evrimin zgl ii veya ortalama indike basnc ise u ekilde bulunabilir;

P =

L V 1'V 2
Q1 Q 2 L = L = t.Q1 = t.T1.k-1 .[-1+k.(g-1)] Q1 Q1

t =

V1-V2 = V2 ( V 1' -1) = V2.(n .-1)= V 1 .(n.-1) V2

k 1 L=Cv. T 1. . . t.[-1 + k..(g-1)] V 1(n. 1)

Cv =

R k 1

P1= R.T 1 V1 P k 1 t ( 1 + k ( g 1)) n . 1 k 1

P = P oi =

ten yanmal motorlarda kullanlan evrimler, genelletirilmi evrimin zel hali olarak dnlebilir. Onlar u evrim olmaktadr:

1-) Sabit hacimde s sokumu ve s alnmas (Otto evrimi) g =1 , n =1 olacaktr.

. t = 1- 1 k 1

k g '1 ' 1 + k n g 1 1 + k .

= 1- 1 k 1

k P= P1 . .t.( -1) k 1 1

2-) Sabit basnta s sokumu ve sabit hacimde s alnmas halinde (Diesel evrimi) = 1 , n= 1 olacaktr.

g k 1 t = 1- 1 . k 1 k (g 1)

k P= P1 . .t.k(g 1) k 1 1

3-) ksmen sabit hacimde ve ksmen sabit basnta s sokumu ve sabit hacimde s alnmas halinde Seilinger evrimi) n = 1

.g k 1 t = 1- 1 . k 1 1 + k .(g 1)

k P= P1 . .t.[-1 + k.(g 1)] k 1 1

4- OTTO EVRM (Sabit Hacimde Is Sokumlu evrim)(1876)

ekil 2

Otto evrimi, ou otomobillerde ve dier 4-stroklu kvlcm atelemeli (SI) pistonlu motorlarda kullanlan ideal evrimdir. Fransz bilim adam Beau de Rochas tarafndan nerilen evrimi kullanarak 1876 da ilk drt stroklu motoru baaryla gerekletiren Nikolaus A. Otto nun adn tamaktadr. Otto evriminin emme stroku piston st l noktada (N) iken balar ve emme basnc P0 dr. Emme strokunda hava scak emme manifoldundan getike scakl artmaktadr.1 noktasndaki scaklk genellikle d hava scaklndan 25-35 oC kadar yksektir. evrimin ikinci stroku alt l noktadan (AN) st l noktaya (N) kadar sren izantropik sktrma strokudur. Sktrma stroku srasnda basnla birlikte scakl da artmaktadr. Sktrma strokunu N daki sabit hacimdeki s sokumu (2-3) takip etmektedir. Bu sre gerek evrimdeki yanma olayn temsil etmektedir. Yanma ya da s sokumu sresince byk miktarda enerji silindirdeki havaya gemektedir. Bu enerji scakl ok yksek deerlere kmakta ve bylece evrimin scaklk tepe noktas 3 noktasnda olumaktadr. Sabit hacimdeki scaklk artyla birlikte basn da ok ykselmekte ve evrimin basn tepe noktas da 3 olmaktadr. Sistemin N daki yksek basn ve entalpi deerleri genileme (veya g stroku) strokunu oluturmaktadr (3-4). Piston yzeyindeki yksek basn burada kuvvet oluturmakta ve pistonu AN ya doru harekete zorlamaktadr. Pistonun bu hareketiyle motorun i ve g kts retilmektedir. Genileme strokunda scaklk ve basn dmekte ve hacim N dan AN ya ykselmektedir. Gerek evrimde genileme strokunun sonlarna doru egzoz sbab almakta ve byk miktarda egzoz gaz silindirden atlmakta bununla birlikte silindir basnc da egzoz manifoldu basncna dmektedir. Otto evriminde bu durum sabit hacimdeki basn d olarak kabul edilmitir ve 4-1 aras sabit hacimde Q 2 ss sistem ekilir 1 noktasna gelinir. Bu srada silindir basnc yaklak olarak ortam basncna (P0) ve scaklk da genilemedeki soumayla byk oranda dmtr. 4-stroklu evrimin son stroku piston AN dan N ya ilerlerken oluur ve egzoz sbabnn ak olmasndan dolay egzoz stroku sabit basnta gerekleir. Egzost strokundan sonra piston tekrar N dadr ve motor (krank mili) iki dn yapmtr. Bu aamadan sonra egzoz supab kapanr, emme supab alr ve yeni evrim balar. Otto evriminin analizi srasnda ilemleri silindir ii birim ktle iin yapmak daha doru olacaktr. ekil 2de Otto evriminin P - ve T - s diyagramlarn gstermektedir. (Emme ve egzost srelerinin termodinamik analizlerde incelenmesine gerek yoktur.)

a)

evrimin Termik Veriminin Hesaplanmas Q1 = Q23 = cv.(T3-T2).m Q2 = Q41 = cv.(T4-T1).m L = Q1 Q2 (kJoule)

Q1 Q 2 Q2 t = L = = 1Q1 Q1 Q1

m= i gaz ktlesi m= i gaz ktlesi

t = 1-

cv (T 4 T 1).m = 1- T 4 T 1 cv (T 3 T 2).m T3 T 2

(1 T 1 ) T4 4 T . t = 1T 3 (1 T 2 ) T3

T4 =? T3

P3.V3k = P4.V4k

P 4 .V 4 = m.R.T 4 ve P 3 .V 3 = m.R.T 3 denklemleri taraf tarafa bllerek

P 4 = ( V 3 )k P3 V 4
P 4 = ( 1 )k P3

P4 . V 4 = T 4 P3 V 3 T 3

} V4 = V3

T 4 = P 4 . T 3 P3

T 4 = ( 1 )k . 1 . 1 = 1 T3 k 1 k 1

T4 1 = k 1 T3

1 T1 T4 = ? 1 T 2 T3

T2 = T1.k-1

, T3 = T4.k-1

T 2 = T 1 . k 1 = T 1 T 3 T 4 k 1 T4

T1 T4 =1 T2 1 T3 1

t= 1- T 4 = 1- 1 T3 k 1

t = 1

k 1

Formlden de kolayca grlebildii gibi evrimin termik verimi yalnz sktrma orannn ve adiabatik stn fonksiyonudur. t= f ( ,k ) Eer adiabatik st (k) sabit kabul edersek termik verim yalnz sktrma orannn bir fonksiyonudur.Denklemden grld gibi sktrma oran arttka verim artmaktadr.Bununla birlikte evrimin yapt faydal ite artmaktadr.Bu zellikle = 1012 kadar ok hzl artar , fakat bundan sonra ykselme hz azalr ve yaklak olarak = 10 mertebesinde hemen hemen sabit kalmaktadr.

% t

Bu ekilde termik veriminin sktrma oranna bamlln gstermektedir.

60 50 40 30 20 10

Grld gibi =1012 sktrma oranlarndan daha yksek sktrma oranlarnn uygulanmas , zellikle Otto motorlarnda pek uygun deildir.Yksek sktrma oranlarnd

ek.3

P2=P1. formlne uygun olarak sktrma sonu basnlar ok artacak bunun sonucunda srtnen elemanlar zerindeki maksimum basn artar ve bunun sonucu olarak da srtnen

elemanlar zerindeki kuvvetler artar ve bu srtnmeyi yenmek iin daha fazla i harcanr. >1012 iin bu i daha fazla olur , hatta sktrma orannn artmas sonucunda meydana gelen faydal i artmas bu kayp ii telafi edememektedir. Bunun dnda Otto motorlarnda emilen hava-yakt karmdr.Eer bu karm yksek sktrma oranna maruz kalrsa T2=T1.k-1 formlne uygun olarak sktrma sonu scakl ok hzl artar ve karm,piston henz ..N. ya varmadan nce kendi kendine (buji akmadan) tutuabilir ve bunun sonucunda basn hzla ykselir ve pistona ters darbe uygulanabilir.Daha nemli olan ise sktrma orannn yksek olmas sonucunda vuruntu meydana gelebilir.Bunun sonucu motor gten der , yakt harcam artar ve motor ar snr.Otto motorlarnda sktrma orannn snrl kalmasnn en nemli etkisi bu olmaktadr. Vuruntu dediimiz olay kullanlan yaktnda fonksiyonudur , bu yzden farkl yaktlarda snr sktrma oran farkl olabilir. Formlden u sonucu karabiliriz , termik verim birim i maddesine verilen snn ve bu maddenin ilk temperatrnn fonksiyonu deildir. evrimin T-s diagramn izerek yksek sktrma oranlarnn stnlklerini daha rahat grebiliyoruz.Sktrma oran daha yksek olan ve yine Q1 s sokumu olan baka bir evrim ayn diagrama izilmi olsun.4,5,10,9 arasnda kalan taranm alan Q2 gsterir.Bu da ikinci evrimde Q2 kadar daha az s darya atldn gsterir.Dolaysyla evrimde Q2 kadar daha fazla s mekanik ie dnyor demektir , yani evrimin termik verimi artmaktadr.

ekil 4

k-Adiabat st de i gazna baldr.ki atomlu gazlar ( oksijen , azot , CO gibi) atomlu gazlardan ( su buhar , CO2 gibi ) daha yksek adiabatik ste sahiptirler.Hava iin k=1,4 tr.Bu yzden yanan veya yanm gazlarn alma esnasnda deimesi ile adiabat st de deiir , bunun sonucunda evrimin termik verimi de deiir. Benzin motorunda 6,5 11 alnr.
4.1-Otto evrimin Ortalama ndike Basnc (Pmi )

evrim iine ( L ) kar gelen diagram alan taban ( V1 V2 = VH ) olan bir diktrtgenle deitirilebilir.Bu durumda diktrtgenin ykseklii;
L ( kN .m = kN ) olur. V 1 V 2 m3 m2

Pmi =

Pmi = zgl ii gsterir , yani birim hacmin yapt ii gsterir. Denklemden gryoruz ki zgl i birimi bir basn birimine eittir ki bu basn silindir hacmi V1 den V2 deiimi kadar bir sre iin pistona etki etmektedir.Bu zgl ie evrimin ortalama indike basnc denilmesi alagelmitir.
L V 1 V 2
Q1 Q 2 = L Q1 Q1

Pmi =

Q1 Q2 = L

t =

L = t . Q1

Q1= m.cv.(T3-T2) = m.cv.T2.( T 3 -1) = m.cv.T2.(-1) T2

k 1 L = . m.cv.T2.( 1) = . cv.m.T 1. .( 1) t t V 1 V 2 V 1 .( 1) V 2.( V 1 1) V2

Pmi =

m.T1.R = P1.V1

m.T 1 = P1 R V1

cv =

R k 1

cp cv = R cp = R + cv

cp = k = R + cv cv cv

k.cv-cv = R

cv = R k 1

k 1 .( 1) Pmi = t. R . P1 . k 1 R 1 .( 1)

P k 1 . ( 1) P mi = t . k 1 1

P1 = N/m2 , kN/m2 , MN/m2

= ( 24 ) arasndadr.

5. DIESEL EVRM ( Sabit Basnta Is Sokumlu evrim )(1893)

ekil 7 Diesel evrimi sktrma atelemeli motorlar iin ideal evrimdir. 1890 l yllarda Rudolph Diesel tarafndan gelitirilen sktrma atelemeli motor, daha nce incelenen kvlcm atelemeli motora ok benzerdir, sadece yanmann balatlmas farkl bir yolla gerekleir. Kvlcm atelemeli motorlarda, dier adyla bezin motorlarnda yakt-hava karm, yaktn tutuma scaklnn altnda bir scakla kadar sktrlr ve yanma ilemi bujide oluturulan bir kvlcmla balanr. Sktrma atelemeli motorlarda, dier adyla diesel motorlarnda hava, yaktn tutuma scaklnn zerindeki bir scakla kadar sktrlr ve pskrtlen yaktn scak havayla temas sonucu yanma balar. Sabit hacimde s sokumlu ideal evrimde sktrma oran belirli bir deerin stne vuruntu olayndan dolay kamamaktadr .Bu yzden bu motorun termik verimi ok yksek deildir.Verimi ykseltebilmek iin hava-yakt karm sktrmaktan vazgeilmi ve yalnz

hava sktrma ile daha yksek sktrma oranlarna ve daha yksek termik verimlere ulalmtr.Bu evrimlerde s sabit basnta sokulur.Is sokumu yani silindire yaktn gnderilmesi daha nceden sktrlm olan hava yardm ile enjektrden olur.Yakt sktrlm havann yksek scakl sonucu kendi kendine tutuur. SI motorlarnda sktrma strokunda yakt-hava karm sktrlr ve sktrma oran, kendiliinde tutuma ve vuruntunun balamasyla snrldr. Diesel motorlarnda sktrma ilemi srasnda sadece hava bulunduundan yaktn kendiliinden tutumas sz konusu deildir. Bu nedenle diesel motorlarnda ok daha yksek sktrma oranlaryla (genellikle 12 ile 24 arasnda ) alabilirler. Yksek sktrma oranyla alabilmensin yannda baka yararlar da vardr. evresel adan benzine getirilen kstlamalar bu motorlarda sz konusu deildir nk bu motorlarda daha az damtlm (ve daha ucuz ) yaktlar kullanlabilir. Sktrma atelemeli motorlarda yakt silindire sktrma strokunun sonunda pskrtlmekte Diesel motorlarnda yakt pskrtmesi, piston N ya yaklarken balar ve genileme strokunun ilk ksmnda devam eder. Bu nedenle yanma daha uzun srede gerekleir. Yanmann uzun srmesinden dolay diesel evrimindeki yanma ilemi, sisteme sabit basnta s sokumu olarak dnlr.(ekil 7) Bu sre Otto ve Diesel evrimleri arasndaki en nemli farktr. evrim u ekilde oluur ; 1 noktasnda atmosfer koullarndaki i gaz sras ile : 1-2 adiabatik sktrma 2-3 Q1 ss sabit basnta sokulur 3-4 adiabatik genileme 4-1 Q2 ss sabit hacimde dar alnr. 1,2,3,4 noktalarn durum parametreleri verilmi olsun. 1 nokta P1,V1,T1 2 nokta P2,V2,T2 3 nokta P3,V3,T3 4 nokta P4,V4,T4 P1.V1k = P2.V1k P3.V3k = P4.V4k

L = Q1 Q2 ;

Q2 t = L = 1Q1 Q1

Q1 = cp.( T3 - T2 ) Q2 = cv.( T4 T1 )

cv = 1 cp k

(T 4 T 1 ) cv (T 4 T 1) t = 1= 1 T 2 T 2 cp (T 3 T 2) k ( T 3 1) T2

= V 1 V2

, g = V 3 ( n genileme oran) V2

T 4 =? T2

P 4.V 4 = m.R.T 4 P1.V 1 = m.R.T 1

P4 = T 4 P1 T 1

2 , T1 T k 1

P4 = T 4 P1 T 2 k 1

T4 P4 1 = . k 1 T1 P 1

P 4.V 4 k = P 3.V 3k P1.V 1k = P 2.V 2 k

P 4 = ( V 3 ) k = g k P1 V2

yerine koyarsak T 4 = gk. 1 T2 k 1

T1 1 = k 1 T2

T4 g = T2 k 1
k

T 3 =? T2

P 3V 3 = R.M .T 3 P 2V 2 = R.M .T 2

T3 = g T2

g k 1 k 1 k 1 t=1- k (g 1)

gk 1 t = 1 k 1 . k ( g 1)
1

karlan denklemden grlyor ki verim sktrma orannn ve n genileme orannn fonksiyonudur.Sktrma orannn artmas ile artar , n genileme orannn artmas ile azalr , baka bir deile enerji sokma sresi ( motorun yklemesi ) arttka verim der.Aadaki T-s diagramndan da bunu kolaylkla grebiliriz.

ekil 5

ekil 5 de n genileme orannn verime etkisi grlmektedir.Sabit hacim erisi basn erisinden daha dik olduundan s sokumu sresi arttka sistemden gtrlen Q2 ss da artar ve verim der.

ekil 6 Bu ekilde de sktrma orannn evrim verimine etkisi gzkr.Eit Q1 s sokumu iin ( a ,2 , 3 ,b , a )alan = (a , 2 , 3 , c , a )alan Sistemden atlan s Q2

-yksekte ( a,1,4,b)alan -dk

( a,1,4,c,a )alan ve ( a,1,4,b)alan < ( a,1,4,c,a )alan bu yzden verim daha yksektir. ki evrimin yani Otto ve Diesel evrimlerin termik verimlerini karlatrrsak gryoruz ki aralarndaki tek fark
g k 1 k .(g 1)

terimindedir ki bu terim daima 1den

byktr.Bu yzden ayn motor boyutlarnda Diesel evriminin verimi Ottodan daha azdr.Bunu aadaki tablodan kolaylkla grebiliriz.

g = 1 (1,2) t = 60,2

1.5 57

2,0 55,3

2,5 51,9

3,0 49,7

4,0 45,9

5,0 42,7

UYGULAMADA : Diesel motorunun nu Ottodan daha yksek olduundan tdiesel > totto

5.1-Diesel evriminin Ortalama ndike Basncnn Hesaplanmas

Pmi = L VH

L = Q1- Q2

t =

Q1 Q 2 Q1

t = L Q1

L = t . Q1 = t . cp .( T3-T2) = t . cp .T2 . ( T 3 -1) T2

R = k .R 1 1 k 1 k

cp - cv = R T2 = T1 . k-1

cp .(1-cv/cp) = R
T 3 = g T2

cp =

L = t . k .R .T 1. k 1.(g 1) k 1
VH = V1-V2 = V2.( V 1 -1) = V 1 .( 1) = V 1.( 1) V2

Pmi = t . k .R . T 1 . k 1 V 1
T 1 = P1 V1 R

k 1..(g 1) 1

P mi = t .

. k 1 ( g 1) k P . 1 k 1 1

6. SELNGER EVRM (KISMEN SABT HACMDE KISMEN SABT BASINTA ISI SOKUMU OLAN EVRM ,Kark evrim)

Teknik literatrde bu evrim Sabathe , Seilinger veya Trinclir ad altnda da rastlanabilir.Ayn s sokumu iin grmtk ki sabit hacim evrimi daha uygundur.Fakat bu tip motorun sktrma oran snrl olduundan , verim ise dk kalmakta idi.Bu eksikliini gidermek iin kark evrime gidilmi ki bu evrimde s sokumu ksmen sabit hacimde ksmen sabit basnta olmaktadr.Bu evrim Otto ve Diesel evrimlerin kombinezonudur , ve u andaki tm Diesel motorlar bu evrime gre alrlar. Gnmzdeki iki ve drt stroklu motorlarda kullanlan evrimdir. Otto ve Diesel evrimlerinin termik verim bantlar gzden geirilirse ideal bir motorun sktrma atelemeli, ancak Otto evrimiyle almasnn en uygun olduu grlebilir. Diesel evrimindeki sktrmayla ateleme, daha yksek sktrma oranlaryla almay olanakl kldndan verimin daha yksek olmasn

salamakta ve belirli bir sktrma oran iin sabit basntaki yanma da termik verimi ykseltir. Modern CI motorlarda, yakt pskrtme N dan 20o krank mili as nce yaplr. lk tutuma sktrma strokunun sonlarna doru, yanma da Otto evriminde olduu gibi N da ve ksmen sabit hacimde gerekleir. Yakt pskrtme genileme srasnda da devam ettiinden maksimum basn genlemeye ramen neredeyse sabit kalmakta ve bu da ekil 8de grld gibi evrimi gereklemektedir. Bu evrime snrlandrld bir Otto evrimi olarak da dnlebilir. ayrca st basncn

ekil 8

Bu evrim : (01) (1-2) (2-3) (3-4) (4-5) (5-1) 1 nokta P1, V1 , T1 2 nokta P2, V2 , T2
P 4 = P 3 = (patlama oran) P2 P2

sabit basnta emme adiabatik sktrma Q1 ss sabit hacimde sokuluyor Q1 ss sabit basnta sokulur. adiabatik genileme Q2 ss sabit hacimde darya alnr.

3 nokta P3 , V3 , T3

V 4 = V 4 = g (n genileme oran) V2 V3

4 nokta P4 , V4 , T4 5 nokta P5 , V5 , T5 P1 . V1k = P2 . V2k , P4 . V4k = P5 . V5k

Q1 = cv . ( T3 T2) . m Q2 = cv . ( T5 T1 ) .m
Q2 (Q1'+Q1' ' ) = 1 Q1'+Q 2' ' Q1'+Q 2' '

Q1 = cp . ( T4 T3 ) . m

t=

t = 1

cv .(T5 T1 ).m = 1 cv .(T3 T2 ).m + c p .(T4 T3 ).m

cv .(T5 T1 ) c cv (T3 T2 ) + p .(T4 T3 ) cv

T5 1) T5 T1 T1 t = 1 = 1 (T3 T2 ) + k .(T4 T3 ) T T T T2 . 3 1 + k .( 4 3 T2 T2 T2 T1 (

T1 =? T2

P V1 = P2 .V2 1.

P V1 R.M .T1 1. = P2 .V2 R.M .T2 T P 1 . = 1 P2 T2 1 . 1 = T1 k 1 T2 1 T1 = k 1 T2 olur

V P 1 = ( 2 )k P2 V1
1 P 1 = P2 k

T3 =? T2

P3 .V3 R.M .T3 = P2 .V2 R.M .T2

T3 = T2

T4 =? T2

P4 .V4 R.M .T4 = P3 .V3 R.M .T3 T T4 = g . 3 = g . T2 T2

T4 = g T3

T4 = g .T3

T4 = g . T2

olur

T5 =? T1

T T2 = k 1 T1 = k2 T1 1

P4 .V4 R.M .T4 = P5 .V5 R.M .T5

P4 . g .V3 T4 = P5 .V5 T5 P4 g T4 . = P5 T5

P4 .V4 = P5 .V5

V P4 = ( 5 )k P5 g .V3 P4 = ( )k P5 g

T4 k g k 1 = . = T5 g k g k 1

T5 =

T4 ( ) k 1 g

( g ) k 1 T5 T4 k 1 = . = g .. g T1 T2 1 k 1

T5 k = . g T1

t = 1

. k 1

. g 1 1 + k .( g . )

t = 1

. k 1

. g k 1 ( 1) + k . ( g 1)

olur.

Denklemden grld gibi sktrma oran ve basn artma oran arttka ve n genileme oran azaldka termik verim artar. Eer, g = 1 ise Seilinger evrimi Otto evrimine dnr.

= 1 ise Seilinger evrimi Diesel evrimine dnr.

Bu evrimde sokulan snn paylatrlmas nemlidir.(2) noktasndaki temperatr sktrma orannn ve balang scaklk ( T1 ) in fonksiyonudur.Ayn T2 ve Q1 iin farkl basn artma oranlar ve n genileme oranlar elde edilebilir. nun artmas ile verim arttna gre , onu arttrarak ve g klterek t de iyileme salamamz mmkndr.Fakat bunun sonucunda ( P3 ) ok yksek olacak ve bunun sonucu motor elemanlar fazla yklenmi olurlar , bunun iin daha kaliteli malzeme veya daha kaln ve kaba konstrksiyon yapmamz gerekir.Genellikle; Q1 ' = 1 Q1 3 veya Q1 ' ' = 2 Q1 alnr 3

ekil 9 T-s diagramnda g ve nun etkisi aka grlmektedir.Farkl Q1 s sokumu durumlarnda nun artmas ile t artmaktadr nk darya atlan s Q2 kadar azalmaktadr.
6.1 Seilinger evriminin Ortalama ndike Basncnn Hesaplanmas

Pmi =

L N ( ) VH m2

L = t .Q1
Q1 = m.cv .(T3 T2 ) + m.c p .(T4 T3 ) c T T = m.cv .T2 ( 3 1) + p .T3.( 4 1) cv T3 T2 T = m.cv .T2 1 + k . 3 ( g 1) T2 R = m. .T1. k 1 1 + k ..( g 1) k 1

VH = V1 V2 V2 .(

V1 V 1) = 1 ( 1) V2

V1.( 1)

Pmi =

L m.R T1 . k 1 = t . . . . 1 + k ..( g 1) VH k 1 V1 1

] ]

m.T1 P = 1 V1 R

P k Pmi = t R . 1 . . 1 + k ..( g 1) k 1 R 1

Pmi = t .

P k 1 . .( 1 + k ( g 1)) k 1 1

rnek: deal Otto , Diesel ve Seilinger evrimlerine alan motorda sktrma oranlar

= 621 arasnda deimektedir. = 3 , g =1,9 , k=1,41 olduuna gre termik verim deiimini veren diagramlar iziniz.

t=1- 1 k 1 t = 1 . k 1 ( 1) + k ..( g 1) 1 . g 1
k

t=1-

k 1 . g 1 k 1 k (g 1)

1/

k-1

totto

g 1 k ( g 1)

tdiesel

. g 1 ( 1) + k( g 1)

tseilinger

6 0,479 7 0,450 8 0,426 9 0,406 10 0,5702 11 0,5867 12 0,6011 13 0,6144 14 0,6254 15 0,6365 16 0,6464 17

0,5203 0,5496 0,5736 0,5937 0,389

1,1599400 0,6109

0,4435 0,4776 0,5054 0,5286 0,5487

1,1048561

0,4707 0,5028 0,5293 0,5514

0,374

0,6259

0,5660

0,361

0,6389

0,5812

0,349

0,6506

0,5947

0,339

0,6610

0,6068

0,329

0,6705

0,6178

0,320

0,6791

0,6278

0,312

0,6870

0,6369

0,6552 18 0,6630 19 0,6696 20 0,6773 21 0,6829 0,287

0,305 0,299 0,292

0,6942 0,7009 0,7072

0,6453 0,6531 0,6604

0,7130

0,6671

ekil 10

Bu diagramdan da kolaylkla grlmektedir ki ayn () sktrma oranlar iin Otto evriminin verimi en yksektir , fakat uygulamada Seilinger evrimine gre alan diesel motorlarn sktrma oranlar yksek olduundan tseilinger > totto
NOT:

kartlm olan verim ifadeleri takribidir.nk;

Dissoasion , yani yksek scaklklarda CO2nin paralanp CO + 1/2O2 oluturduu gz nne alnmamaktadr. Cv ve Cp sabit kabul edilmitir. Gerekte ise scaklklarn artmas sonucunda (Cv) artar ve k=Cp/Cv ifadesinde k klr , yani adiabatik st de sabit deildir.

k=1,41 ideal k=1,33 sktrma k=1,20 genileme Motorlarda bu evrimlerin meydana gelmesi iin yaktn yaklmas gerekir.

1.1. MLLER EVRM

Otto ve Diesel evrimlerinde genileme strokunun sonlarna doru egzoz sbab aldnda dahi silindir iindeki basn 3 5 atm civarndadr. Basn bu seviyede iken egzoz sbabnn almas genileme strokunda yaplabilecek ek ii engellemektedir. Eer egzoz sbab silindir ii basn atmosfer basncna dene kadar almas engellenirse genileme strokunda termik verimi de arttracak daha byk i yaplabilir. Bu durumu gerekletiren evrim ekil 3-16 te gsterilmitir ve Atkinson yada ar genilemi evrim ( yada tam genileme evrimi) ad verilmitir. 1885 ten itibaren genileme stroku sktrma strokundan daha uzun olan ve bu evrimi gerekletiren deiik krank ve sbap mekanizmalar denenmitir. ancak bu motorlardan hibirinin satlmamas baarzln bir iaretidir.

ekil 3-16. deal Atkinson evrimi, 6-1-2-3-4-5-6. Sktrma oran V4/V3, genileme

oranndan V1/V3 oranndan kktr.

ekil 3-17. KA motorlarda kullanlan ideal Miller evrimi. Eer sbap erken kapatlrsa

evrim, 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde; sbaplar ge kapanrsa 6-7-5-7-2-3-4-5-6 eklinde olur. Miller evrimi, R.H. Miller (1890 1967) tarafndan gerekletirilmitir. Genileme oran sktrma oranndan daha byk olan bu evrim Atkinson evriminin modern bir uygulamasdr. Miller evriminde bu durum farkl bir yolla baarlmtr. Atkinson evrimi ile alabilecek bir motorun karmak bir mekanik balant tipine ihtiyac vardr. Miller evrimi ile alan motor, istenen koullar gerekletirebilmek iin birleik bir sbap zamanlama yntemi kullanmaktadr. Miller evriminde hava girii kstlanmaz. Silindire giren hava miktar AN dan ok nce ngrlm bir zamanda emme sbabnn kapanmasyla kontrol edilir. (ekil 3-17 te 7 no lu nokta.) Bu aamadan sonra emme stroku sresince piston AN ya doru hareketine devam ederken silindir basnc 7-1 erisiyle gsterildii gibi drlmektedir. Piston AN ya vardktan sonra tekrar N ya doru hareketine balar ve basn 1-7 erisiyle ykselir. Bylece sbabn erken kapanmasndan dolay evrim 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde olur. 6-7 srecinde retilen i, 7-6 egzoz strokuyla ve 7-1 srecindeki i de 1-7 sreciyle karlanr. Bunun sonucunda net indike i 7-2-3-4-5-7 dmdr. evrimde emme ii yoktur. Sktrma oran : = V7 / V2 dir.

Ve daha yksek olan sktrma oran ise: gen = V4 / V2 = V4 / V3 eklinde ifade edilir. kaybna neden olan ksa bir sktrma oran ve bununla birlikte i reten daha uzun bir genileme oran evrim bana net indike iin artmasn salar. Buna ek olarak emme havasnn snrlanmadan silindire alnmas SI motorlarn nemli kayplarndan biri ortadan kalkar. Bu durum zellikle ksmi yk durumunda geerlidir. nk Otto evrimiyle alan motorlarda ksmi yk durumunda emme manifoldu basnc dktr ve buna bal olarak negatif emme ii yksektir. Miller evrimiyle alan bir motorda, CI motorlarnda olduu gibi emme ii sz konusu deildir(teorik olarak). Bunun sonucu olarak termik verim de artmaktadr. Miller evrimi motorunun mekanik verimi, benzer mekanik iletim sistemine sahip olan Otto evrimi motorunun mekanik verimiyle yaklak olarak ayndr. te yandan Atkinson evriminde mekanik verimin dmesine sebep olan ok daha karmak bir mekanik iletim sistemine gerek duyulur. Miller evriminde dier bir durum emme sbabnn AN dan sonra kapatlmasyla elde edilir. Bu durumda hava snrlanmadan emme stroku boyunca silindire alnr ancak bu havann bir ksm sbap kapanmadan manifolda geri atlr. Bu durum ekil 3-17 te 6-7-5-72-3-4-5-6 eklinde bir evrimi gerekler. Net indike i dier durum iin de sz konusu olan 7-2-3-4-5-7 dmdr. Sktrma ve genileme oranlar da: = V7 / V2 ve gen = V4 / V2 = V4 / V3 eklindedir. ki durum iin de evrimin verimli alabilmesi iin emme sbabnn olmas gereken tam noktada (ekil 3-17 te 7 no lu nokta) kapatlabilmesi nemlidir. Ancak bu nokta deiik motor hzlar ve ykleri iin deiiklik gstermektedir. Deiik zamanl sbap zamanlama sistemi bulunmadan nce bu noktann kontrol mmkn deildi. Miller evrimiyle alan motorlar ilk olarak 1990 larn ikinci yarsnda piyasaya srlmtr. Miller motorlarnda tipik sktrma oran 8:1 ve sktrma oran da 10:1 civarndadr. lk olarak Miller evrimiyle alan motorlarda erken sbap kapanmas ve ge sbap kapanmas sistemleri beraber kullanlmtr. Deiik zamanl sbap sistemlerinin birok eidi bu motorlarda denenmi ve gelitirilmitir. Gnmzde bu sistemlerin hibiri tam esneklik salamamakta ve halen nemli gelitirmeler gerekmektedir. Emme sbabnn erken (AN dan nce) kapanmas durumunda, silindire strok hacminin tamam kadar hava alnamamaktadr. Sbabn ge (AN dan sonra) kapanmas durumunda ise, silindire strok hacmi kadar hava alnabilmekte ancak bunun bir miktar sbap kapanmadan nce dar atlmaktadr (ekil 3-17 te 5-6 sreci). ki durumda da sktrma balangcnda silindir iinde, dk ortalama indike basnca ve strok bana dk g ktsna sebep olan az miktarda hava-yakt bulunmaktadr. Bunu nlemek iin Miller

evrimiyle alan motorlarda genellikle ar doldurma sistemleri uygulanr. Bylece emme manifoldunda maksimum basn 150-200 kPa seviyelerine kmaktadr. ekil 3-18 te ar doldurmal bir Miller evrimi gsterilmitir.

ekil 3-18. Ar doldurmal SI motorlarda kullanlan ideal Miller evrimi. Eer sbap erken

kapatlrsa evrim, 6-7-1-7-2-3-4-5-6 eklinde; sbaplar ge kapanrsa 6-7-8-7-2-3-4-5-6 eklinde olur.

1.2. MILLER VE OTTO EVRMLERNN KARILATIRILMASI

Tablo 3-1de verilen deerler karlatrldnda Miller evriminin Otto evrimine stnl grlebilir. Egzoz scakl dnda iki evriminde scaklk deerleri yaklak eittir. ki evrimde de yanma stroku balangcnda scaklklarn, kendiliinden tutuma ve vuruntu problemlerine yol amayacak kadar dk olmas nemlidir. Miller evriminde dk egzoz scakl, daha byk genileme soumasnn (yaklak eit maksimum scaklktan) bir sonucudur. Dk egzoz scakl daha uzun olan genileme stroku srasnda daha az enerjinin kayp olduunu gsterir. Miller evriminde basnlar ar doldurma etkisiyle daha yksektir. Ortalama indike basn, termik verim ve net i gibi parametrelerin Miller evriminde daha yksek olmas, bu evrimin Otto evrimine gre stnln aka gstermektedir. Miller evriminin bu byk stnlne ramen dezavantaj sbap siteminin karmakl ve buna bal olarak ykselen maliyetidir.

1.3. K STROKLU MOTOR EVRMLER 1.3.1. ki Stroklu KA Motor evrimi

ekil 3-19 da tipik bir iki stroklu motor evrimine ideal bir yaklam grlmektedir. Sre 1-2_ izantropik genileme yada g stroku. Tm pencereler (ya da sbaplar) kapal: T2 = T1.(V1 / V2)k-1 P2 = P1.(V1 / V2)k-1 q1-2 = 0 1-2 = (P2.2 P1.1)/(1-k) = R(T2 T1)/(1-k) Sre 2-3_ gaz atlmas (egzoz). Egzoz penceresi ak ve emme penceresi kapal. Sre 3-4-5_ emme ve egzoz sprmeleri. Emme ve egzoz pencereleri ak.

ekil 3-19. iki stroklu SI motor evrimine ideal yaklam,1-2-3-4-5-6-7-1

Giri havas silindire 140-180 kPa lik bir mutlak basnla dolar sprlr. Sprme ilemi, emme havasnn bir nceki evrimden kalan gazlar iterek sprme penceresinden dar att ilemdir. Emme srasnda piston 3 noktasna geldiinde emme penceresini aarak AN ya ular. Daha sonra geriye doru hareketinde 5 noktasnda emme penceresini kapatr. Baz motorlarda yakt silindire emme havasyla karm olarak alnr. Dier Sre 5-6_ egzoz sprmesi. Egzoz penceresi ak ve emme penceresi kapal. Egzoz sprmesi 6 noktasnda egzoz penceresi kapanana kadar devam eder. Sre 6-7_ izantropik sktrma. Tm pencereler kapal: T7 = T6.(V6 / V7)k-1 P7 = P6.(V6 / V7)k-1 q6-7 = 0 6-7 = (P7.7 P6.6)/(1-k) = R(T7 T6)/(1-k) Baz motorlarda yakt, sisteme sktrma strokunda ok erken verilir. Buji 6-7 srecinin sonuna doru atelenir. Sre 7-1_ sabit hacimde s sokumu (yanma) Tm pencereler kapal: V7 = V1 = VAN W7-1 = 0 Q7-1 = Qgir = my.QHV.c = mk.cv.(T1 T7) T1 = Tmaks P1 = Pmaks = P7..(T1 / T7)
1.3.2. ki Stroklu SA Motor evrimi

motorlarda ise egzoz penceresinin kapanmasndan sonra pskrtlr.

Birok sktrma atelemeli motor ( zellikle byk boyutlu olanlar) iki stroklu evrimle almaktadr. ekil 3-20 de bu evrimlere ideal bir yaklam grlmektedir. evrim iki stroklu SI motor evriminden sadece yakt giri ekli ve yanma ile farkllklar gsterir. Burada yaktn emme havasyla birlikte alnmasnn veya sktrma strokunda erken pskrtlmesinin yerine, drt stroklu CI motorlarda olduu gibi sktrma strokunun sonlarna doru enjektr vastasyla pskrtlr. Is sokumu veya yanma, sabit hacim ve bunu takip eden sabit basnta gerekleir.

ekil 3-20. iki stroklu SA motorlar iin deal evrim, 1-2-3-4-5-6-7-1

Sre 7-x sabit basnta s sokumu (yanmann ilk blm) Tm pencereler kapal: V7 = Vx = VAN W7-x = 0 Q7-x = Qgir = my.QHV.c = mk.cv.(Tx T7) Px = Pmaks = P7.(Tx / T7) Sre x-1 sabit basnta s sokumu (yanmann ikinci blm) Tm pencereler kapal: P1 = Px = Pmaks Wx-1 = P1.(V1 Vx) Qx-1 = mk.cp.(T1 Tx) T1 = Tmaks

STANDART HAVA EVRMLERNN KARILATIRILMASI 1-) Sabit () sktrma oran ve sabit Q2 karlatrlmas: de Otto ve Diesel evrimlerinin

ekil 11

P-V diagramndan hangi evrim daha uygun olduunu anlamak pek mmkn deildir.Bunu daha kolay T-S diagramndan grebiliriz. V=const. durumunda sisteme sokulan Q1 ss (6,2,3,5,6)alan ile , meydana gelen mekanik i ise (1,2,3,4,1) alan ile belirlenir. P=const. durumunda sisteme sokulan Q1 ss ( 6,2,3,5,6)alan ile , meydana gelen mekanik i ise ( 1,2,3,4,1)alan ile belirlenir. Ksmi alanlar a , b, c gibi ksmi alanlarla sembolize edersek (Q1)otto (a+b+c)alan olur. (Q1)diesel (a+b)alan olur. Q2 (a)alan t = 1- Q2/Q1 genel olarak

totto = 1-

a a+b+c a a+b
olur.

a a < olduundan a+b+c a+b

tdiesel = 1-

t ( otto ) > t ( dizel )

Bu durum ancak Otto motorunda ok yksek oktanl benzin kullanld taktirde veya Diesel motoru ok dk sktrma orannda alabiliyor ise mmkndr.

2-) Eit maksimum basn ve ayn Q2 durumlar iin Otto ve Diesel evrimlerin karlatrlmas:

ekil 12

(Q1)otto = (a+b)alan (Q1)diesel = ( a+b+c)alan Q2 = (a)alan

t=1-

Q2 Q1

(t)otto = 1-

a a+b

(t)diesel = 1-

a a+b+c

a a > olduundan a+b a+b+c

t ( dizel ) > t ( otto )

olur

3-)Eit maksimum basn ve eit mekanik i durumu iin Otto ve Diesel evrimlerin karlatrlmas:

ekil 13

Q1 = ( a+b+d+e )alan Q2 = ( a+e )alan Q1 = ( a+b+c)alan Q2 = ( a )alan

totto = 1-

a+e Q2 =1Q1 a+b+d +e

tdiesel = 1-

a Q2 ' =1Q1 ' a+b+c

eit mekanik i iin b+d = e+b alan olmaldr d=c bu durumda ;

totto = 1 -

a+e a+b+c+e

olur.

a+e a olur nkl soldaki kesrin pay ve paydas sadakinden (e) kadar > a+b+c+e a+b+c
daha byktr.

t ( dizel ) > t ( otto )

olur.

4-) Ayn sktrma oran ve eit mekanik i durumlaarnda Otto ve Diesel evrimlerin karlatrlmas

ekil 14

Q1 = ( a+b+c )alan Q1 = ( a )alan Q1 = a+b+d+e Q2 = a+e

Q2 a = 1Q1 a+b+c

totto = 1-

tdiesel = 1-

a+e Q2 ' =1Q1 ' a+b+d +e

eit mekanik i iin c=d olmal bu durumda ;

tdiesel = 1 -

a+e a+b+c+e

a+e a > a+b+c+e a+b+c

olduundan

t ( otto ) > t ( dizel ) olur

5-) Ayn ve Q2 iin Diesel ve Seilinger evrimlerinin karlatrlmas

ekil 15 T-s diagramndan ( Q1 )diesel = ( a+b )alan ( Q2 )seilinger = ( a+b+c )alan ( Q2 ) = ( a )alan
Q2 a =1Q1diesel a+b+c

tdiesel = 1-

tseilinger = 1 -

Q2 Q1seilinger

=1-

a a+b+c

a a < olduundan a+b+c a+b

t ( seilinger ) > t ( dizel ) olur.

6-) Ayn Q2 ve ayn maksimum basn iin Otto , Diesel ve Seilinger evrimlerin karlatrlmas (maksimum basn iin)

ekil 16 T-s diagramndan (Q1)otto = (a+b)alan (Q1)diesel = ( a+b+c+d)alan (Q1)seilinger = (a+b+c)alan (Q2) = (a)alan

(t)otto = 1-

a a+b a a+b+c+d a a+b+c

(t)diesel = 1-

(t)seilinger = 1-

a a a > > olduundan a+b a+b+c a+b+c+d

t ( dizel ) > t ( seilinger ) > t ( otto )

olur.

Buraya kadar yapm olduumuz incelemelerde hangi koullarda hangi evrim daha uygun olduunu grdk.Fakat yalnz termodinamiksel bir irdeleme ile bu evrimler iin kesin bir ey sylemek olas deil.ten yanmal motorlarda bir ok faktr bu verime etki eder , rnein malzeme mukavemeti , maksimum basn ve scaklk , devir says gibi. Bu motorlarda pratik olarak en yksek sl snrlara kadar , en yksek sktrma ve genileme oranlarna ve dolaysyla en yksek verimlere ulalmtr.Bu yzden daha yksek verimli yeni bir s motoru icat edilene kadar en istikballi motor olarak kalacaklardr.Yine sylemekte yarar var , bu motorlarn geliimi iin tm olanaklar bitmi deildir.Daha iyi bir karm tekili , daha mkemmel bir yanma ile evrimin parametrelerinin ykseltilmesi olasdr, bylece daha az yakt harcam ve yksek g elde edilecektir.Art gazlarn enerjisinden yararlanarak ekonomiklii arttrmak , devir saylarn ykseltilmesi sonucunda boyutlarn kltlmesi, hafif alam ve kaynakl konstrksiyonlara gemek ucuz ve bulunmas kolay olan yakt kullanlmas , kullanmada gvenirlii arttrmak ve yeni tip motor emalar yaratmak gibi problemler hala zm beklemektedir.

1. deal Otto evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,6lt. olan 4 stroklu bir motorun termik verimi %60 ve genileme balangcndaki scaklk ve basn deerleri srasyla 1217C ve 50,5 105 Pa olduuna gre bu motorun 6000 d/d daki indike gc kW olarak bulunuz. (Tort=25C) zm:

th = 0, 60
T3 = 1490 K P3 = 50,5 x105 Pa T1 = 298K
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

th = 1

k 1

= 0, 60

T2 = T1. k 1 P3 T3 P P P2 50,5 x105 = 3= 2 = P2 T2 T3 T2 1490 298 x k 1 P2 = 10,1x105 x k 1

k k k PV 1 1 = PV 2 2 P 1 . = P 2 = 10

k 1

= 0, 4 10k 1 = 2,5 k 1,39

P2 = 10,1x105 x100,39 = 24,8 x105 Pa

P3 = 2, 03 P2

P k 1 . . ( 1) = 4,36 x105 Pa k 1 1 P . VH .n 4,36 x105 x1, 6 x103 x6000 N i = mi = 60.a 60 x 2 = 34800W = 34,8kW Pmi = th .

2. Seilinger evrimine gre alan bir motorun sktrma sreci balangcndaki scakl 50C ve basnc 0,85.105 Pa dr. Sktrma sonu scakl 700C ve basnc 41.105 Pa; s sokumu sonundaki basn 61,5.105 Pa ve scaklk 2646 C olduuna gre ortalama indike basnc bulunuz. zm:
T1 = 323K
5 P 1 = 0,85 x10 Pa

T2 = 973K P2 = 41x105 Pa T4 = 2919 K P4 = 61,5 x105 Pa PV mRT1 0,85 323 1 1 = = 16, 6 = 41 973 PV mRT2 2 2 T2 = T1. k 1 P3 = P4 T2 = 3, 01 = 16, 6k 1 k = 1,39 T1

= =

P3 T3 61,5 = = = 1,5 41 P2 T2 T4 T 2919 4 = . g = = 3 g = 2 973 T2 gT2 1

k . g 1

th = 1

. k 1

1 + k . . ( g 1)

= 0, 62

Pmi = T .

k P 1 . 1 + k ( g 1) = 11,11x105 Pa ( k 1) . ( 1)

3. deal Otto evrimine gre alan bir motorun sktrma sonu scakl 427C, genileme sonu basnc 2,5 105 Pa, sktrma oran 8,5 ve k=1,41 olduuna gre, P-V diyagramnn ke noktalarnn basn ve scakln ve evrimin ortalama indike basncn bulunuz. zm:
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

T2 = 700 K P4 = 2,5 x105 Pa

= 8,5
k = 1, 41
5 k k k PV 1 1 = PV 2 2 P 1 . = P 2 = 20, 64 x10 Pa

T2 = T1. k 1 T1 =

700 = 291K 8,50,41

P4 T4 = T4 = 720 K P T1 1
5 k k k PV 3 3 = PV 4 4 P 4 . = P 3 = 51,1x10 Pa

T3 =

T2 .P3 = 1733,38K P2 P3 = 2, 475 P2 1 = 0,58

th = 1

k 1

Pmi = th .

P k 1 . . ( 1) = 5, 74 x105 Pa k 1 1

4. Diesel evrimine gre alan bir motorun sktrma balangcnda motor iindeki scaklk 60C ve basn ise 0,9.105 Pa dr. Sktrma sonu scakl 680C, genileme sonu scakl 990K ve k=1,4 olduuna gre P-V diyagramnn ke noktalarnn basn ve scaklk deerleri ile evrimin ortalama indike basncn bulunuz. zm:
5 P 1 = 0,9 x10 Pa

T1 = 333K T2 = 953K T4 = 990 K k = 1, 4 P4 = P 1 .T4 = 2, 67 x105 Pa T1

T2 = T1. k 1 953 = 333 0,4 = 13,84

5 1,4 k k k PV 1 1 = PV 2 2 P 1 . = P 2 = 0,9 x10 x13,84

= 35, 63x105 Pa P2 = P3 P4 k = g 1,4 g = 2,966 g = 2,174 P 1 T3 = T2 . g = 953x 2,174 = 2071K 1

k g 1

th = 1

. k 1

k . ( g 1)

= 0,58 = 6, 613 x105 Pa

Pmi = T .

k P 1 . .k . ( g 1)

( k 1) . ( 1)

5. deal Diesel evrimine gre alan bir motorun genileme balangcndaki scaklk 1337C, genileme sonundaki scaklk 345C dir. Bu motorun sktrma oran 17 olduuna gre adyabatik ss 1,41 alarak ortalama indike basnc hesaplaynz. zm:
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

T3 = 1610 K T4 = 618K k = 1, 41 = 17
k k k 5 1,41 PV 1 1 = PV 2 2 P 1 . = P 2 = 1, 01x10 x17

= 54,86 x105 Pa P2 = P3 17 2, 605 = g = 1, 645 g k 1 1 th = 1 k 1 . g = 0, 649 k . ( g 1) Pmi = T .

k P 1 . .k . ( g 1)

T3 = T4 g

k 1

0,41

( k 1) . ( 1)

= 4, 9 x105 Pa

6. deal Diesel evrimine gre alan toplam strok hacmi 1700cc olan drt stroklu bir motorda sktrma sreci balangcndaki scaklk 25C dir. Sktrma sonu scakl 620 C, basnc 55x105 Pa ve biyel oran 0,24 tr. Bu motorda genileme sreci 150 KMA srdne gre genileme sonu basnc ve scakln ve de 2000 d/d daki indike gc hesaplaynz. zm:
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

T1 = 298 K T2 = 893K P2 = 55 x105 Pa

= 0, 24
PV T 1 1 = 1 0, 018. = 0,333 = 18,54 PV T2 2 2
k k k PV 1 1 = PV 2 2 18,54 = 54, 45 k = 1,369

x = r 1 cos + sin 2 2 x =180 = 2r

x =30 = 0,164r 17,54 2r x = 1, 438 x 0,164r V3 1 + 1, 438 = g = g = 2, 438 V2 1
k 5 P4 = P 1 . g = 3, 421x10 Pa

P4 T4 = T4 = 1009,36 K P T1 1

th = 1

k 1 k . ( g 1)

k g 1

= 0,587 = 9,82 x105 Pa

Pmi = T .

k P 1 . .k . ( g 1)

( k 1) . ( 1)

7. Diesel evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,9 l olan 2 stroklu bir motorun sktrma balangcndaki basnc 0,85x105 Pa, sktrma sonu basnc 45x105 Pa ve s sokumu sonundaki scaklk 1337C dir. Genileme sonundaki scaklk 347 C ve sktrma oran 17 olduuna gre bu motorun 3000 d/d daki indike gc kW olarak bulunuz. zm:
5 P 1 = 0,85 x10 Pa

P2 = 45 x105 Pa P3 = 45 x105 Pa T3 = 1610 K T4 = 620 K

= 17
k k k PV 1 1 = PV 2 2 =

P2 45 = 17 k = k = 1, 40 P 0,85 1
0,40

T3 = T4 g

k 1

17 2,596 = g
k 1 g

g = 1,564

th = 1

. k 1

k . ( g 1)

= 0, 646 = 3, 57 x105 Pa

Pmi = T .

k P 1 . .k . ( g 1)

( k 1) . ( 1)

8. deal Otto evrimine gre alan toplam strok hacmi 1,8lt. olan 4 stroklu bir motorun termik verimi %60 ve genileme balangcndaki scaklk ve basn deerleri srasyla 738C ve 34,25x105 Pa olduuna gre bu motorun 4000 d/d daki indike gc BG olarak bulunuz. (Tort=20C) zm:

th = 0, 60
T3 = 1011K P3 = 34, 25 x105 Pa T1 = 293K
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

th = 1

k 1

= 0, 60 k 1 = 2,5

T2 = T1. k 1 = 293.2,5 = 732,5 K T3 = T4 . k 1 T4 = 404, 4 K P3 T3 = = = 1,380 P2 T2 P2 = P3

= 24,81x105 Pa

293 PV mRT1 1 1 = 0, 0407. = = 9,82 732,5 PV mRT 2 2 2

k k k k PV 2 2 P 1 . = P 2 9,82 = 24,56 k = 1, 40 1 1 = PV

P k 1 Pmi = th . . . ( 1) = 1,59 x105 Pa k 1 1 P . VH .n 4,36 x105 x1, 6 x103 x6000 N i = mi = = 9,5kW 60.a 60 x 2 N i = 9,5 x1,36 = 13, 056 BG

9. deal Otto evrimine gre alan bir motorun termik verimi 0,58 , sktrma balangc scakl 25C ve genileme sonu scakl 820K dir. evrimin ortalama indike basncn hesaplaynz. (k=1,41) zm:
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

T1 = 298 K T3 = 820 K k = 1, 41

th = 1
1

k 1

= 0,58

k 1

= 0, 42 0,41 = 2,38 = 8, 29

T2 = T1. k 1 = 298.8, 290,41 = 709, 28K

T3 = 1,156 T2

Pmi = th .

k P 1 . . ( 1) = 0, 6 x105 Pa k 1 1

10. deal Diesel evrimine gre alan bir motorun sktrma balangcndaki scakl 25C ve sktrma sonu basnc 55x105Pa, genileme sonu scakl 630C olduuna gre adyabatik ss 1,41 alarak ortalama indike basnc hesaplaynz. zm:
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

T1 = 298 K P2 = P3 = 55 x105 Pa T4 = 903K k = 1, 41

1,41 k k PV = 54, 45 17 1 1 = PV 2 2

P4 =

P 1, 01x105 x903 1 .T4 = = 3, 06 x105 Pa T1 298

P4 k = g ln 3, 03 = 1, 41.ln g g = 2,19 P 1

th = 1

k 1 k . ( g 1)

k g 1

= 0, 62 = 8, 69 x105 Pa

Pmi = T .

k P 1 . .k . ( g 1)

( k 1) . ( 1)

11. deal Otto evrimine gre alan bir motorun termik verimi %60 dr. Sktrma balangcndaki scakl 27C ve s sokumu sonundaki basnc 50x105Pa dr. Motor sktrma oran 10 olduuna gre s sokumu sonundaki scakl ve evrimin ortalama indike basncn bulunuz. zm:

th = 0, 60
P3 = 50 x105 Pa T1 = 300 K
5 P 1 = 1, 01x10 Pa

= 10 th = 1
1 1 = 0, 60

k 1

k 1

= 0, 4 10k 1 = 2,5 k 1,39

T2 = T1. k 1 = 736, 41K P2 = 101,39 P2 = 24, 79 x105 Pa P 1 T3 = PT 3 2 = 1485, 29 K P2 P3 = 2, 01 P2 P k 1 . . ( 1) = 4, 28 x105 Pa k 1 1

Pmi = th .

Motorlarda Yanma

En basit haliile yanma olay( fenomeni) maddelerin oksijenle yapm olduklar reaksiyonlardr. Bu reaksiyon esnasnda belirli miktarda s aa kmaktadr. Bir yaktn bnyesinde, ki bu ister sv yakt ( petrol rnleri veya alkol) gaz yakt veya kat yakt ( kmr veya odun) olsun bnyesinde deiik oranlarda ve deiik ba ekillerinde C,H,S ve O vardr ve bu elementleri yakmak zere gelen oksijen ile reaksiyona girerler:
En genel ekilde 1 kg yaktn iinde c kg karbon h kg hidrojen s kg kkrt oy kg oksiyen n kg azot w kg su k kg kl bulunur.

1 kg yaktn yanmas iin gereken hava miktar Bir yaktn 1 kg. nn tam yanabilmesi iin gereken oksijen miktar ki bu miktara minimum oksijen miktar denilir ve Omin ile gsterilir. 1) C + O2 CO2 + Q (s)

12kg (C) + 32 kg (O2)= 44 kg (CO2) 1kgC + 32 44 kgO2 = kgCO2 12 12

1 kmol C+1kmol O2 =1kmol CO2+Q(s) 1kgC + 2) 1 1 kmolO2 = kmolCO2 12 12 2H2 + O2 2H2O + Q (s)

4kg (H2) + 32 kg (O2)= 36 kg (H2O) 2 kmol H2+ 1kmol O2 =2 kmol H2O 1 kmol H2+ 1/2kmol O2 =1 kmol H2O 1 1 1kgH 2 + kmolO2 = kmolH 2O 4 2

3)

O2 SO2 + Q (s)

32kg (S) + 32 kg (O2)= 64 (SO2) 1 kmol S+ 1kmol O2 =1 kmol SO2 1kgS + 1 1 kmolO2 = kmolSO2 32 32

1 kmolO2 gerekir. 12 1 1 kg H2 iin kmolO2 gerekir. 4 1 1 kg S iin kmolO2 gerekir. 32 Fakat 1 kg yakt iinde; 1 kg C iin %C (karbon) c %H(hidrojen) h %S(kkrt) s %Oy (oksijen) oy vardr. Bu durumda, Omin = 1 1 1 1 .c + .h + .s .Oy [ kmol O2/kg yakt] 32 32 4 12

Omin

h s oy + c 4 32 32 = 1 + [ kmol O2/kg yakt] c 12 12 12h 12s 12o y + c 4 32 32 [ kmol O /kg yakt] = 1 + 2 12 c

s oy h+ 3. 8 c [ kmol O /kg yakt] = 1+ 2 c 12

Omin

Omin

 s oy 3. h + 8 = dersek. 1 + c

yaktn karakteristik deeri. Omin = c . [ kmol O2/kg yakt] 12

1 kmol O2 = 32 kg Omin = c 8 . .32 = .c. [ kg O2/kg yakt] 3 12

Avogadro kanununu hatrlarsak, 0o C ve 760 mm Hg S basnta 1 komol 22,4 Nm3 igal eder. 15o C ve 760 mm Hg S basnta 1 kmol 24 nm3 igal eder. Buna gre; Omin = veya Omin = c . .24 = 2c. [nm3 O2/kg yakt] olur. 12 c . .22,4 = 1,87.c. [ Nm3 O2/kg yakt] 12

Yaktn tam yanmas iin gereken oksijen miktar atmosferdeki havadan salanacana gre 1 kg yaktn yanmas iin gereken oksijen miktar ( Omin) belli olduuna gre, 1 kg yaktn yanmas iin gereken minimum hava ( Lmin) miktar hesap edilebilir. a) L min ktlesel olarak hesaplanmas. Havann iindeki oksijenin ktle miktar olarak yzdesi % 23,2 dir. Geri kalan % 76.8 azot olarak kabul edilir. Omin = 0,232. Lmin ( kg O2/ kg yakt) Lmin = b) Omin ( kg hava / kg yakt) 0,232

L min ( Nm3, nm3 veya m3) olarak hesaplanmas. 1 m3 havann iinde oksijenin hacimsel yzdesi 0,21 dir. Omin = 0,21. Lmin (Nm3, nm3 oksijen / kg yakt)

Lmin =

Omin (Nm3, nm3 hava / kg yakt) 0,21

Not: Omin (kg O2/ kg yakt ) olarak biliniyor ise, herhangi bir P ve T koullarnda gereken Omin (m3/kg yakt) olarak bulabilmemiz iin, o koullarda O2 nin younluunu () bulmamz gerekir ve bunun iin ideal gaz denklemi P.V=m.R.T kullanlr. 8314,3 8314,3 = = 259,82 J/kg.oK WO2 32

m = 1 kg V= 1 m3 ve R = P m (kg / m3 ) = = R.T V Omin = Omin

, P = ( N/m2), R = J/kgoK, T = o K

m3 O2 / kg yakt.

Eer P ve T normal artlar ise kacak sonuta nm3 veya Nm3 olacaktr. Ayn yoldan giderek Lmin ( kg) cinsinden biliniyor ise bu defa havann mol arl 28.95 kg olduuna gre; 8314,3 8314,3 = = 287,19 J/kg.oK bulunur. Whava 28,95

R=

bylece

hava =
ve Lmin =

P (kg / m3 ) , P = ( N/m2), R = J/kgoK, T = o K R.T Lmin

hava

m3 hava / kg yakt.

kmol cinsinden, Lmin = veya Lmin = Omin Omin = kmol hava / kg yakt , (Omin=kg O2/kg yakt) 0,232 * 28,95 6,7164 Omin kmol hava / kg yakt , (Omin=kmol O2/kg yakt) 0,21

Hava Fazlalk Katsays () Hesap edilen minimum (teorik) hava miktar yaktn tam yanmas iin gereken minimum hava miktardr. Gerek bir motorda yanma ok ksa bir srede tamamlanmas gerektiinden,

yakt molekllerinin bu kadar ksa sre iinde gerekli oksijen molekllerini bulmas zordur. Bu molekllerin karlama olasln artrmak iin hesap edilen minimum hava miktarndan daha fazla havay silindire vermemiz gerekmektedir. Fakat baz karbratrl motorlarda silindire emilen hava miktar Lmin daha azdr, bunu ilerdeki bahislerde daha ayrntl olarak aklayacaz. Gerek evrimi oluturan ve 1 kg yaktn yanmasn salayan hava miktarna (Lger) gerek hava miktar denilir. Eer, Lger < Lmin yakt-hava karm zengindir. Lger > Lmin yakt-hava karm fakirdir. Lger = Lmin yakt-hava karm teorik (stokiometrik) tir. Hava-yakt karmnn karakterini ve kalitesini belirtmek ii hava fazlalk katsays () gibi bir kavram getirilmitir. Belirtilmi olan bu katsay yalnz ideal hava-yakt karmlar iin geerlidir.

Lger Lmin

Hava fazlalk katsays () deneysel verilere gre seilir ve deiik motorlarda deiik deerlerdedir. rnein; Dk devirli, stasyonel ve gemi Diesel motorlarda = 1,7 2 Yksek devirli tat Diesel motorlarnda = 1,3 1,7 Tat Otto motorlarnda = 0,9 1,1 Uak motorlarnda = 0,85 1,0 Verilen deerler normal alma koullar iin geerlidir. Hava fazlalk katsaysnn belirtilmesi:

Lsaat Bsaat .Lmin

Lsaat (kg/h) motorun bir saatlik hava gereksinimi. Bsaat (kg/h) motorun bir saatlik yakt harcanm. Lmin (kg hava/kg yakt)

Hava- Yakt Karmn Tutuma Snrlar

Hava fazlalk katsays yanma hzna ve tam yanmaya etki etmektedir. Motorlarda yaplm olan deneyler gstermi ki = 0,85 0,9 te maksimum yanma hz elde edilmektedir, dolaysyla maksimum gte bu ya kar gelmektedir. Fakat bu durumda tam yanma olmadndan, yanmam yakt zerecikleri ortama atlmakta, yani bu alma pek ekonomik olmamaktadr. Yaplan deneyler sonucunda = 1 1,1 durumunda en ekonomik alma rejimi elde edilmektedir. Grld gibi motorun gc ve ekonomiklii f() dr ve daha nce belirtiimiz gibi () da yanma hzna ve yaktn tam yanabilmesine etki etmektedir. Fakat yanma hz bunun dnda da birok faktrnde fonksiyonudur. rnein yanma odasnn ekli, scaklk, basn, hava yakt karmnn hz, art gazlarn katsays gibi. Bunlar ileridei derslerde daha ayrntl olarak inceleyeceiz. Bunlara gre ya bal olarak zellikle benzin motorlarnda iki alma rejimi vardr. - Maksimum g rejimi ( uaklarda kalkta nemlidir) - Maksimum ekonomi rejimi. Yaktn tutuabilmesi iin ise ya bal olarak iki snr vardr. 1)
0,4 Bu durumda yakt bir miktar arttrsak, veya havay biraz daha az gnderirsek hava-

yakt karm tutumaz. Bu snrdan <1 durumuna kadar yakt ok zengindir, ama tutuur ve yanar. Byle bir karmn yanmas esnasnda egzozdan siyah bir duman kar, bu ise eksik yanmann iaretidir. Motorumuzun ok zengin karmla almasn istemeyiz, nk ekonomik deildir ve silindir iersinde kurum toplamalarna neden olur, snmalar artar, yalama bozulur, anmalar artar. 2)
1,4 Bu durumda karm iindeki karm alt snrdadr. Yakt bir miktar daha azaltr

veya havayi bir miktar daha arttrrsak oluacak olan karm tutumaz. Bu snrdan > 1 durumuna kadar karm fakirdir ama buna ramen tutuur ve yanar. ok fakir karmlarda ise yanma hz ok dk olacandan motorun normal almasn bozar, hatta baz durumlarda yanma genileme stroku boyunca, egzoz supab ak iken devam edebilmektedir. Supabn fazla snmasna neden olur, emme supab allrken hala yanma sz konusu ise, silindire girmekte olan taze dolgu tutuur ve karbratre kadar uzanan alev patlamalarna neden olabilmektedir. Sylememiz gerekir ki yakt-hava karmn gerek fakirlemesinin, yan sra rlatif bir fakirlemede sz konsudur. yi hazrlanmam hava-yakt karm, souk motorda yaktn

tamam buharlamadndan, yanma sv fazda olur ve yanma hz ok dktr. Bu olay genelikle kn souk bir motoru altrdktan bir mddet sonra meydana gelir. Ayni ekilde rlatif zenginletirmeden de sz edilebilir.
Yaktlarda Tam Olmayan Yanma

Baz motorlarda ksa sre iin gerekmekte olan maksimum gc temin etmek iin zengin karm kullanlmaktadr. Bu durum da bilindii gibi maksimum g salanr, ancak zgl yakt harcanm artmaktadr. nk tam yanma olmadndan atmosfere yakt zerecikleri atlmaktadr. Yaktn tam yanmamasnn iki nedeni vardr; 1 - Silindire emilen havann salad oksijen yetersizdir. 2 - Yakt-hava karmnn iyi olmamasdr. nceleme konumuz havann az yani gerekli oksijenin yetersiz olmasdr. Yani < 1 durumu. Gerekli miktarda hava var ise yakt bileimi CO2 ve H2O ya kadar yanmaktadr. C + O2 CO2 H2 + 1/2O2 H2O Hava yetersiz ise yanma rnleri CO2, H2O ve CO olmaktadr. C + O2 CO2

2C + O2 2CO 24 kg.C+32 kg O2 = 56 kg CO 1 kg C ise, 32 56 1kgC + kgO2 = kgCO 24 24 4 7 1kgC + kgO2 = kgCO 3 3

1kgC + 1,33kgO2 = 2,33kgCO

Grld gibi 1 kg C yanmas iin 1,33 kg O2 gereksinme vardr. Yaktn iinde bulunan H2 daha aktif bir eleman olarak H2O ya kadar yanar.Gnderilen hava iersindeki geri kalan oksijen karbonun bir ksmn CO2 ve dier ksmn CO kadar yakar. Karbonun CO kadar yanan ksmna x dersek ve (1-x) ksmda CO2 kadar yanm olan karbon miktar ise:

1 kg C iin

4 kgO2 gerekiyor. 3 4 c.x kg C iin (c.x)kgO2 gerekecektir. 3

1 kg Cdan CO2 kadar yanacak olan ksmna gereken oksijen miktar; 1 kg C 8 kgO2 gerekiyor. 3 8 c.(1-x) kg C iin c.(1 x)kgO2 gerekecektir. 3 iin

H2Oya kadar yanmas iin 8.h kg O2 gerekmektedir. Bu durumda gereken oksijen miktar: 8 4 Omin = .c(1 x) + c.x + 8h + s (Benzinde s yoktur) 3 3 Reaksiyon ncesi oksijen miktar( Silindire emilen oksijen miktar) : 8 On = .Omin + Oy = ( .c + 8h Oy ) + Oy 3 Yanma esnasnda tketilen oksijen reaksiyon ncesi oksijen miktarna eit olmaldr.

( .c + 8h Oy ) + Oy = .c(1 x) + c.x + 8h ( .c + 8h Oy ) = .c c.x + 8h Oy

4 8 8 c.x = c + 8h + s Oy ( c + 8h + s Oy ) 3 3 3 4 8 c.x = (1 ).( c + 8h + s Oy ) 3 3 x= 3 8 (1 ).( c + 8h + s Oy ) 4c 3 3 (1 ).Omin Omin=0,232.Lmin 4c 3 (1 ).0,232.Lmin 4c 8 3 8 3 4 3

8 3

8 3

4 3

x=

x=

Bu formller yardm ile karbonun ne kadarnn CO ne kadar oksitlendii hesaplanabilir. x = 1 ise btn karbon COkadar oksitlenmektedir ve x = 1 durumuna gre hesaplanan hava

fazlalk katsaysna kritik hava fazlalk katsays ( kr ) denir. 1= 3 (1 kr ).0,232.Lmin 4c 4c 3.0,232.Lmin 4c 3.0,232.Lmin

1 kr =

kr = 1

Otto motorlarnda kr 0,6 dr.

Yanma rnlerinin Analizi

Bir i evrimde yanma sonucu oluan gazlara yanma rnleri denir ve rnlerin analizi sonucunda evrimin verimlilii hakknda yorum yapabiliriz. Byle bir yorum yapabilmekteyiz nk oluan gazn zgl ss yanma rnlerin cinsine ve miktarlarna baldr. Yanma rnlerinin cinsi ve miktar bir ok faktrn fonksiyonudur, fakat en nemli etkiyi hava fazlalk katsays yapmaktadr. Yanma rnlerinin hesaplanmas A) 1) 1 C+O2 CO2 12kg C+32 kg O244 kg CO2 44 11 1kgCdan kgCO2veya kgCO2 12 3 11 C kg dan ise .C kg CO2 elde edilir. 3 12kg C+1 kmol O21 kmol CO2 1 1kgCdanCO2 kmolCO2 12 C C kg dan ise kmol CO2 elde edilir. 12

2) 2H2+O2 2H2O 4kg+32 kg 36 kg H2O 1kgH 2 den 9kgH 2O h kg dan ise 9h kg H2O elde edilir. 4kg +1 kmol O2 kmol 1 1kgH 2 den kmolH 2O 2

h kg dan ise

h kmol H2O elde edilir. 2

3) S+O2 2SO2 32kg+32 kg 64 kg 1kgSden 2kgSO2 S kg dan ise 2S kg SO2 elde edilir. 1kgS 2 den 1 kmolSO2 32 1 S kg dan ise S kmol SO2 elde edilir. 32

4) 5)

N2 = 0,768.Lmin (kg N2/kg y) veya 0,79Lmin ( kmol N2/kg y) O2 = 0,232(-1).Lmin (kg O2/kg y) veya 0,21(-1)Lmin ( kmol O2/kg y) B) < 1 11 c(1 x) (kg CO2 / kg y) 3 7 CO = c.x (kg CO / kg y) 3 CO2 = H2O = 9h (kg H2O / kg y) ; CO2 = c (1 x) (kmol CO2 / kg y) 12 c ; CO = x (kmol CO / kg y) 12 ; H2O = h (kmol H2O / kg y) 2 s (kmol SO2 / kg y) 32

SO2 = 2S (kg SO2 / kg y)

; SO2 =

N2 =

11 c(1 x) (kg N2 / kg y) 3

; N2 = 0,79Lmin (kmol N2 / kg y)

Yanma Annda Mol Saysnn Deiimi ten yanmal motorlarda s enerjisi silindir iine giren yaktn yanmas ile elde edilmektedir. Bu yzden yaktn kimyasal terkibi deitike, s enerjisi deiecektir bunun motorun gcne ve ekonomikliine byk etkisi olacaktr. Bu nedenle motor evriminin karakteristik noktalarndaki i gaznn kimyasal bileenlerini bilmemiz gerekmektedir. Sktrma sreci esnasnda i gaz silindire giren taze dolgu ve egzost sreci sonunda silindirde kalan art gazlardan olumaktadr. Daha ak olarak belirtmek istersek (2) noktasndaki i gaz hava, yakt buhar ve art gazlardan olumaktadr. Yanma sonucunda bu ekildeki i gaz yanma rnlerine dnmekte ki (3) noktasndaki i gaznn zellikleri art gaz zellikleri ile ayndr.

Bir evrim sonunda silindirde kalan art gaz mol says- nr Emilen taze dolgunun mol says-ne ise; Art gaz katsays (r) onlarn orandr.

r =

nr ne

r = 0,06 0,10 otto motorlarnda, r = 0,03 0,06 Diesel motorlarnda

Yukardaki formlde art gazlar katsays hacimsal oran olarak verilmitir. Ktlesel orana gemek iin, kmol saylar ile kmol miktarlar arasndaki banty kullanalm. mr = nr*Wr mr Art gaz miktar ( ktlesi) (kg)

miktar (ktlesi) (kg/kmol) me = ne*We says miktar (ktlesi) (kg/kmol) mr n m w w r = r = r = r . e ne me me wr we me Taze dolgu miktar ( ktlesi) (kg)

nr Art gaz kmol says Wr Art gaz kmol

ne

Taze dolgu kmol

We Taze dolgu kmol

r = r =

nr ( molekler deiim katsays) ne mr . me , mr = me .

1 kg yakt yakmak iin gereken hava miktar Lger = . Lmin 1 kg yakt yakmak iin gereken taze dolgu miktar me= 1+Lmin Buna gre 1 kg yaktn iersindeki art gaz miktar
mr = (1 + .Lmin ).

2 noktasndaki i gaz, taze dolgu ve art gazdan olumaktadr. Buna gre;

mi. g = me + mr = (1 + .Lmin ) + (1 + .Lmin ) mi. g = me + mr = (1 + .Lmin )(1 +

r )

Bu denkleme gre i gaz ierdii deiik gazlarn arlk oranlar saptanabilir. Literatrde Rr, Re ve () nn fonksiyonu olarak diagramlar halinde bulunur. Genelikle: 1 = 1,05 (10,5) = 1,051,25 lineer olarak deiir. Karm Isl Deeri Karmn s deerinden nce, bu karm oluturan yaktn yanma ss veya s deerini, yani tam yanma halinde, sv yaktlarda birim ktle vaya gaz yaktlarda birim hacim bana aa kan sy tanmlamamz gerekir. Bir yaktn s deeri kalorimetrede yakmak sretiyle saptanr. Bir yaktn tam yanmas sonucu CO2 , H2O ve SO2 aa kar. Deney kalorimetrede yaplyor ise yanma rnlerinin scakl balang scaklna drlr. Bunun sonucunda su buhar youur ve bir miktar s aa karr. Eer hesaba bu syda katarsak bu st s deeridir. (Ho) ten yanmal motorlarda gazlar olduka yksek scaklklarda atldklarndan, su buhar silindir iersinde youamamaktadr. Bu yzden hesaplarmzda alt s deeri (Hu) kullanrz ki buda mevcut olan su buharnn buharlama ss kadar daha kktr. Motorlarda kullandmz yaktlar genellikle kapal kimyasal forml ile veririz. Bu yzden bu yaktn alt s deeri (Hu) yu bulmak iin nce yakt bileenlerinin yzdelerini bulmalyz. -Karbon miktar

W .n C= e e Wi .ni

We = 12 karbonun atom arl ne = karbonun atom says Wi = i nolu bileenin atom arl ni = i nolu bileenin atom says

-Hidrojen miktar

W .n h= h h Wi .ni

Wh= 1 hidrojenin atom arl nh = hidrojenin atom says

W .n O= o o Wi .ni

-Oksijen miktar

Wo= 16 oksijen atom arl no = oksijen atom says

-Kkrt miktar

W .n S= s s Wi .ni

Ws= 32 kkrt atom arl ns = kkrt atom says

rnek: C2H18OHS forml ile verilen yaktn bileenlerini bulunuz. -Karbon miktar

C=

We .ne 12.2 = = 0.263 Wi .ni 12.2 + 1.19 + 16.1 + 32.1

-Hidrojen miktar

h=
O= S=

Wh .nh 1.19 = = 0.208 Wi .ni 12.2 + 1.19 + 16.1 + 32.1

Wo .no 16.1 = = 0.175 Wi .ni 12.2 + 1.19 + 16.1 + 32.1 Ws .ns 32.1 = = 0.351 Wi .ni 12.2 + 1.19 + 16.1 + 32.1

-Oksijen miktar

-Kkrt miktar

Yaktn kimyasal bileenlerini bildiimize gre alt s deerinin hesab; 1) 1 (tam yanma halinde) a) Mendeleev tam forml: Hu = 34013C+125600h+10900 (S-O)-2512 (9h+W) (kj/kg) b) Mendeleev ksaltlm forml ( oksijen iermeyen yaktlar iin) Hu = 34080.c+103000h (kj/kg) c) Konovalov forml ( yakt iinde oksijen bulunmadnda kullanlabilir) Hu = 85830. Lmin (kj/kg) d) Krego forml Hu = 46425+3044-87902 (kj/kg) = yaktn 15o C deki zgl ktlesi.

 = (0.510 0.900) ( kg/m3) 2) <1 ( eksik yanma halinde) a) Mendeleev tam forml: Hu = 34013(1-x)C+10300.c.x+125600h+10900 (S-O)-2512 (9h+W) (kj/kg) b) Konovalov forml Hu = (119740- 33910).Lmin (kj/kg) veya Hu = 119750 (1-).Lmin (kj/kg) hesaplanarak tam yanma halindeki Hu dan kartlr. Lmin ( kmol/kgy) olarak alnr. c) Dier formller H = Hu (1,32-0,32) , Hu : tam yanmaya gre hesap edilir. Hu = 34080.c+103000 (h-Oy/8) (kj/kg) Hu = 2970.Lmin (kj/kg) , Lmin = (kg hava/ kg yakt) Hu/Lmin = 2970 ( Grld gibi Hu ve Lmin oran sabittir. Buna gre dk kalorili yakt daha az hava miktarna gereksinmesi vardr)

Hava-Yakt Karmnn Is Deeri

(1 kg yakt ieren bir karmn s deeri) mkar = 1+.Lmin (kg karm/ kg yakt) a) >1

Hu k =
Hu Lmin

Hu Hu = ( kj / kg karm) m kar 1 + . L min

Deiik yaktlar iin sabit kalmakta idi .

nin sabit kalmas koulu ile karm iindeki yakt cinsi deise dahi karmn s deeri sabit kalacaktr. artka ise karmn s deeri decektir. b) < 1 ise, Huk = H u (1,32 0,32) ( kj / kg karm) 1 + .Lmin

Huk Huk

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

teorik

deneysel

0.5 0.6

0.7

0.8 0.9

0.95 1.0 1.1 1.2

ekilde deneysel ve toerik sonular verilmitir. Teorik olarak karmn maksimum s deeri =1 de olmas gerkiyor, fakat deneysel sonularda = 0.95 iken karmn maksimum s deerine ulat grlmektedir. Bunun nedenleri ise ise sras ile yledir. 1) Yakt-hava karm homojen deildir. 2) Silindir iersinde hem fakir hemde zengin karm blgeleri vardr. Bu yzden yakttan ve oksijenden tam yararlanlamamaktadr. Az zenginletirilmi karmlarda, fakir karm blgeleri yok olur ve oksijenden tam yararlanlm olur ve bundan dolay yakt yaklak olarak tam yanar ve s deeri maksimuma ular. Bu durumda yanmam yaktn byk bir nemi yoktur, fakat zenginletirme artka yanmam yaktn nemi artmakta ve bu nedenle s deeri dmektedir. > 1 iken dahi eksik yanma olabilir. Bu olayn nedenleri; 1) Karm tam deildir, her noktadaki yakt paracklar iyi dalmamtr ve hava ile temas edemeyerek yanamazlar. 2) Souk yzeye arpan yakt molekllerinin scakl yanma scakln altna der ve bu noktada hi yanma olmaz veya balam olan yanma reaksiyon durur.

1. C2 H5 OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,85 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz. c= mc .2 12.2 = = 0,521 mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1

mh .6 1.6 = = 0,130 mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 mo .1 16.1 = o= = 0,347 mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 h=

c h o kmolO2 Omin = + + 12 4 32 kgYakit kmolO2 0,521 0,130 0,347 + = 0, 065 Omin = kgYakit 4 32 12 kgO2 Omin = 0, 065.32 =2,08 kgYakit O kgHava Lmin = min 0,232 kgYakit kgHava 2, 08 = 8,965 Lmin = kgYakit 0, 232 O kmolHava Lmin = min =0,309 0, 21 kgYakit 3 O x = (1 ) min 4 c
x= 3 2, 08 = 0, 449 (1 0,85 ) 4 0,521 kmolCO2 1 1 c(1 x) , 0,521(1 0, 449) = 0, 024 kgYakit 12 12

N CO2 = N CO =

kmolCO 1 1 c( x) , 0,521(0, 449) = 0, 019 kgYakit 12 12 kmolH 2 O 1 1 h , 0,130 = 0, 065 kgYakit 2 2 kmolN 2 Omin 0, 79.0,85.0,309 = 0, 207 0,21 kgYakit

N H 2O =

N N 2 = 0,79..Lmin , N N 2 = 0,79..

2. C4 H10 kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1 kgnn 0,85 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz. c= mc .4 12.4 = = 0,827 mc .4 + mh .10 12.4 + 1.10 mh .10 = 0,172 mc .4 + mh .10

h=

kmolO2 c h Omin = + = 0,112 kgYakit 12 4 kgO2 Omin = 0,112.32 =3,581 kgYakit O kgHava Lmin = min 0,232 kgYakit kgHava 3,581 = 15, 435 Lmin = kgYakit 0, 232 O kmolHava Lmin = min =0,533 0, 21 kgYakit O 3 x = (1 ) min 4 c x= 3 3,581 = 0, 487 (1 0,85 ) 4 0,827 kmolCO2 1 1 c(1 x) , 0,827(1 0, 487) = 0, 035 kgYakit 12 12

N CO2 = N CO =

kmolCO 1 1 c( x) , 0,827(0, 487) = 0, 033 kgYakit 12 12 kmolH 2 O 1 1 h , 0,172 = 0, 086 kgYakit 2 2 kmolN 2 Omin 0, 79.0,85.0,533 = 0,357 0,21 kgYakit

N H 2O =

N N 2 = 0,79..Lmin , N N 2 = 0,79..

3. C2 H5 OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,9 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.
c= mc .2 12.2 = 0,521 = mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1

mh .6 1.6 = 0,130 = mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 mo .1 16.1 = o= = 0,347 mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 h=

c h o kmolO2 Omin = + + 12 4 32 kgYakit kmolO2 0,521 0,130 0,347 + = 0, 065 Omin = kgYakit 4 32 12 kgO2 Omin = 0, 065.32 =2,08 kgYakit O kgHava Lmin = min 0,232 kgYakit kgHava 2, 08 Lmin = = 8,965 kgYakit 0, 232 O kmolHava Lmin = min =0,309 0, 21 kgYakit 3 O x = (1 ) min 4 c
x=

3 2, 08 = 0, 299 (1 0,9 ) 4 0,521

M CO2 =

kgCO2 11 11 0,521(1 0, 299) = 1,339 c(1 x) , kgYakit 3 3 kgH 2 O kgYakit

M H 2O = 9.h , 9.0,130 = 1,17

kgCO 7 7 M CO = c( x) , 0,521(0, 299) = 0,363 kgYakit 3 3 M N 2 = 0,768..Lmin , 0, 768.0,9.8,965 = 6,196 kgN 2 kgYakit

4. C2 H5 OH kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,8 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.
c= mc .2 12.2 = 0,521 = mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1

mh .6 1.6 = 0,130 = mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 mo .1 16.1 = o= = 0,347 mc .2 + mh .6 + mo .1 12.2 + 1.6 + 16.1 h=

c h o kmolO2 Omin = + + 12 4 32 kgYakit kmolO2 0,521 0,130 0,347 + = 0, 065 Omin = kgYakit 4 32 12 kgO2 Omin = 0, 065.32 =2,08 kgYakit O kgHava Lmin = min 0,232 kgYakit kgHava 2, 08 Lmin = = 8,965 kgYakit 0, 232 O kmolHava Lmin = min =0,309 0, 21 kgYakit 3 O x = (1 ) min 4 c
x=

3 2, 08 = 0,598 (1 0,8 ) 4 0,521

M CO2 =

kgCO2 11 11 0,521(1 0,598) = 0, 767 c(1 x) , kgYakit 3 3 kgH 2 O kgYakit

M H 2O = 9.h , 9.0,130 = 1,17

kgCO 7 7 M CO = c( x) , 0,521(0,598) = 0, 726 kgYakit 3 3 kgN 2 M N 2 = 0,768..Lmin , 0, 768.0,8.8,965 = 5,508 kgYakit

5. Bir deney motorunda C2 H7 kimyasal forml ile verilen bir yakt 0,9 hava fazlalk katsays ile yaklmaktadr. Motorun almas sresince 2 kg yakt tketilmesi durumunda oluan yanma rnlerini kg cinsinden hesaplaynz.
c= mc .2 12.2 = 0, 774 = mc .2 + mh .7 12.2 + 1.7 mh .7 1.7 = 0, 226 = mc .2 + mh .7 12.2 + 1.7

h=

kgO2 c h Omin = + x32 = 3,872 kgYakit 12 4 O kgHava Lmin = min 0,232 kgYakit kgHava 3,872 Lmin = = 16, 689 kgYakit 0, 232 x= O 3 (1 ) min 4 c

x=

3 3,872 = 0,375 (1 0,9 ) 4 0, 774

M CO2 =

kgCO2 11 11 0, 774(1 0,375).2 = 3,547 c(1 x) , kgYakit 3 3 kgH 2 O kgYakit

M H 2O = 9.h , 9.0, 226.2 = 4, 068

kgCO 7 7 M CO = c( x) , 0, 774(0,375).2 = 1,354 kgYakit 3 3 M N 2 = 0,768..Lmin , 0, 768.0,9.16, 689.2 = 23, 070 kgN 2 kgYakit

6. %85 metan ve %15 propan karm kritik hava fazlalk katsaysyla yanmaya tabi tutulsayd atlan CO miktar ka kg dr?
c propan = mc .3 =0,82 mc .3 + mh .8 mh .8 =0,18 mc .3 + mh .8

hpropan =

propanx0,85 metanx0,15 C = 0,8095 H = 0,1905

cme tan =

mc .1 =0,75 mc .1 + mh .4 mh .4 =0,25 mc .1 + mh .4

hme tan =

c h kmolO2 Omin = + 12 4 kgYakit kmolO2 Omin = 0,1150 kgYakit kgO2 Omin =3,682 kgYakit O kgHava Lmin = min =15,8706 0,232 kgYakit O kmolHava Lmin = min =0,5476 kgYakit 0, 21 x = 1 kr

kr = 1

4 x0,8095 = 0, 70 3x3, 682

M CO2 = 0 7 7 kgCO M CO = c( x) , 0,8095.1 = 1,888 kgYakit 3 3 M H 2O = 9.h , 9.0,1905 = 1, 714 kgH 2 O kgYakit kgN 2 kgYakit

M N 2 = 0,768..Lmin , 0, 768.0, 7.15,8706 = 8,532

7. Bir deney motorunda C3 H8 kimyasal forml ile verilen bir yakt kritik hava fazlalk katsays ile yaklmas sonucu oluacak yanma rnlerini nm3 olarak bulunuz. mc .3 12.3 = 0,818 = mc .3 + mh .8 12.3 + 1.8 mh .8 = 0,182 mc .3 + mh .8

c=

h=

kmolO2 c h Omin = + = 0,113 kgYakit 12 4 kgO2 Omin = 0,113.32 =3,637 kgYakit O kgHava Lmin = min =15,678 0,232 kgYakit O kmolHava Lmin = min =0,538 kgYakit 0, 21 x = 1 kr

kr = 1

4 x0,818 = 0, 70 3 x3, 637 kmolCO2 kgYakit

N CO2 = 0 N CO =

1 1 kmolCO 0,818.1 = 0, 068 c( x) , kgYakit 12 12 kmolH 2 O 1 1 h , 0,182 = 0, 091 kgYakit 2 2 Omin kmolN 2 0, 79.0, 70.0,538 = 0, 297 0,21 kgYakit

N H 2O =

N N 2 = 0,79..Lmin , N N 2 = 0,79..

15C de ve 760mm Hg de 1kmol=24Nm3 VCO=1,632 Nm3/kg Yakt VH2O=2,184 Nm3/kg Yakt VN2=7,128 Nm3/kg Yakt

8. C8 H18 S kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1,2 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz. c= mc .8 12.8 = 0, 0, 657 = mc .8 + mh .18 + ms .1 12.8 + 1.18 + 32.1

h=

mh .8 1.18 = 0,123 = mc .8 + mh .18 + ms .1 146 ms .8 32.1 s= = = 0, 220 mc .8 + mh .18 + ms .1 146

kmolO2 c h s Omin = + + =0,092 kgYakit 12 4 32 kgO2 Omin = 0, 092.32 =2,956 kgYakit O kgHava Lmin = min =12,741 0,232 kgYakit O kmolHava Lmin = min =0,438 kgYakit 0, 21

N CO2 = N SO 2 =

kmolCO2 1 1 0, 657 = 0, 054 c , kgYakit 12 12 kmolSO2 1 1 0, 220 = 6,875 x103 s , 32 32 kgYakit kmolH 2 O 1 1 h , 0,123 = 0, 0615 kgYakit 2 2 Omin kmolN 2 0, 79.1, 2.0, 438 = 0, 415 0,21 kgYakit

N H 2O =

N N 2 = 0,79..Lmin , N N 2 = 0,79..

9. C2 H6 OS kimyasal forml ile verilen bir yaktn 1,3 hava fazlalk katsays ile yaklmas halinde yanma rnlerini kg cinsinden 1kg yakt iin hesaplaynz. c= mc .2 =24/78=0,307 mc .2 + mh .6 + mo .1 + ms .1

mh .6 =6/78=0,076 mc .2 + mh .6 + mo .1 + ms .1 mo .1 o= =16/78=0,205 mc .2 + mh .6 + mo .1 + ms .1 ms .1 s= =32/78=0,410 mc .2 + mh .6 + mo .1 + ms .1 h=

c h s o y kmolO2 Omin = + + 32 kgYakit 12 4 0,307 0, 076 0, 205 0, 410 kmolO2 Omin = + + = 0, 051 kgYakit 4 32 32 12

Omin =1,631 Lmin = Lmin

kgO2 kgYakit

Omin kgHava =7,030 0,232 kgYakit O kmolHava = min =0,242 kgYakit 0, 21

M CO2 =

kgCO2 11 11 0,307 = 3,377 c , kgYakit 3 3 kgH 2 O kgYakit kgSO2 kgYakit kgN 2 kgYakit

M H 2O = 9.h , 9.0, 076 = 0, 684 M SO 2 = 2.s , 2.0, 410 = 0,82

M N 2 = 0,768..Lmin , 0, 768.1,3.7, 03 = 7, 02

10. C7 H16 kimyasal forml ile verilen bir yaktn 0,9 hava fazlalk katsays ile yaklmaktadr.1 kg yaktn yaklmas sonucu yanma rnlerini kmol cinsinden hesaplaynz. c= mc .7 7.12 = 0,84 = mc .7 + mh .16 12.7 + 1.16 mh .16 = 0,160 mc .7 + mh .16

h=

kmolO2 c h Omin = + = 0,11 kgYakit 12 4 kgO2 Omin = 0,113.32 =3,52 kgYakit O kgHava Lmin = min =15,17 0,232 kgYakit O kmolHava Lmin = min =0,523 kgYakit 0, 21 x= O 3 (1 ) min 4 c 3 3,52 = 0,31 (1 0,9 ) 4 0,84

x=

N CO2 = N CO =

kmolCO2 1 1 0,84(1 0,31) = 0, 0483 c(1 x) , kgYakit 12 12

1 1 kmolCO 0,84(0,31) = 0, 0217 c( x) , kgYakit 12 12 kmolH 2 O 1 1 h , 0,16 = 0, 08 kgYakit 2 2 Omin kmolN 2 0, 79.0,9.0,523 = 0,371 0,21 kgYakit

N H 2O =

N N 2 = 0,79..Lmin , N N 2 = 0,79..

GEREK MOTOR EVRM

ekil. .. Gerek motor evrimi standart hava (teorik) evriminden farkl olarak emme, sktrma, tutuma ve yanma, genileme ve egzost olmak zere be sreten oluan ak evrimdir. Bu nedenle gerek motor evrim i alann ile standart hava (teorik) evrim i alan arasnda bir fark olumaktadr. alan farkn olumas aadaki gibi aklanabilir; Teorik evrimden farkl olarak piston Ndan ANya giderken silindir iersinde oluan alt basncn etkisi ile d ortamdan silindire taze dolgu emilir. Piston hznn yksek ve emme supab dolgu gei alann dar olmas nedeni ile ve emme sisteninde oluan basn kayplar, emme basncn d ortam basncn altna drr. P1' = (0,85 0,95) P0 Burada; P1' - Emme sonu basnc P0 - D ortam basncdr Ayni ekilde egzost supab kesit alan ve egzost sistemin direncin etkisi ile yanm gazlarn d ortama atlmas daha yksek basnta olur.
Pr = (1,03 1,15) P0

. Burada;
Pr - Egzost (yanm) gaz basncdr

Yksek basn ve scaklktaki yanm gazlarn bir ksm yanma odasnda kalr ve emilmekte olan taze dolgu ile karmas sonucunda taze dolgunun snmasna neden olurlar. Artan taze dolgu scakl sonucunda ktlesel olarak silindirlere girebilen taze dolgu miktar azalr. Grld gibi emme ve egzost sreleri esnasnda oluan olaylarn neden olduu enerji kayb sonucunda evrim i alannda L0 kadar bir i kayb meydana gelmektedir. - Sktrma ve genileme sreleri, evrimin tersinir olmamas ve gaz ile silindir cidarlar arasnda evrim boyunca oluan karlkl s iletimin sonucunda izentropik olarak gerekleememektedirler. Sktrma srecin balarnda cidarlardan gaza doru olan s iletimi ve genileme srecin balarnda devam etmekte olan yanmann etkisi ile evrim i alannda mavi ile taranm olan alan kadar bir i kazanc meydana gelmektedir. Daha sonra ise sktrma srecinde s iletimin gazdan cidara doru olacak ekilde yn deitirmesi ile Ndan nce yanmann balam olmas ve genileme srecin balarndaki yanma younluun azalmas ve yksek scaklktaki gazlardan silindir cidarlarna doru olan s iletimin etkisinin artmas ile evrim i alannda krmz ile taranm alan kadar i kayb meydana gelir. - Standart hava evriminde yanma yerine sabit hacimde ve sabit basnta gerekleebilen s sokumu kullanlarak sisteme s verilmektedir. Gerek motorlarda ise sistemin s art yanma sonucunda olmaktadr. Yanmann sabit basnta ve sabit basnta tam olarak gerekleememesi sonucunda faydal i alannda bir kayp meydana gelmektedir. - Standart hava evrimi sistemden sabit hacimde s ekerek tamamlanr.Gerek motor evriminde ise ekilmesi scak yanm gazlarn d ortama atlmas ile gerekleir. Bu gazlarn sabit hacimde ve sonsuz hzda d ortama atlmas olanaksz olduundan faydal i alannda bir kayp meydana gelir. Yukarda sz edilen nedenlerden dolay standart hava (teorik) evrimin termik verimi ( t ) ile gerek motor verimi arasnda bir fark vardr. Gerek motor evrim verimine indike verim ( i ) denir ve bu verim teorik evrim veriminden daha kktr. i = t * g

g ye organik verim veya motorun iyilik derecesi denir. Bu verim gerek motor
evrim veriminin teorik evrim verimine ne oranda yaklatmz gsterir.

EMME SREC Drt stroklu motorlarda birinci strok emme strokudur ve bu strokta silindire taze dolgu dolar. Emme srecin byk bir ksm bu strokta gereklenir. Emme srecini 220 280 derece krank as kadar bir srede tamamlanrken emme stroku ise 180 derece krank asdr. Anlalaca gibi emme sreci emme strokundan daha uzundur, nk emme sreci egzoz strokun sonlarnda emme supabn almas ile balar ve sktrma strokun balarnda emme supabn kapanmas ile sona erer. Emme sreci termik, hidromekanik ve motor konstrksiyonu gibi faktrlere baldr. Motorun dier parametrelerin ayni kalmak art ile, silindir iersinde bulunan taze dolgu yanabilecek yakt miktarn ve bunun sonucunda silindirden elde edilecek olan ii belirlemi olur. Motor gcn artrmak ve motor arlklarn azaltmak iin bu i mmkn olan en byk deerde olmaldr. Bunu salamak iin silindirlere mmkn olan maksimum miktardaki taze dolguyu emmeliyz. Silindirlerin doldurma miktar volometrik verim veya doldurma katsays ile tanmlanr. L ger Lo

vol =
Burada ;

vol - volometrik verim

L ger - emme esnasnda silindir iersine gerekte emilen taze dolgu miktar Lo - normal artlarda emilebilecek maksimum taze dolgu miktar

Emme sreci egzost srecinden sonra meydana gelir ve belirli miktarda egzost gaz sktrma hacminde kalr. Bu gaza art gaz denir ve basnc ve scakl d ortama atlmakta olan yanm gazlarn basncna ( Pr ) ve scaklna ( Tr )eittir.. Egzost supap akl ile egzost sistemin hidrodinamik direnleri sonucunda egzost gazlarn d ortama atlma basnlar Pr d ortam basnc P0 dan byk olur. Piston Ndan ANya doru

giderken taze dolgunun emilebilmesi iin ilk nce art gazn basnc d ortam basncnn altna dmeli. Emme strokun bir ksm art gazn genlemesi iin kullanldmdan , taze dolgunun emilebilecei hacim azalr. Taze dolgu silindire emilirken, emme sistemin en dar kesitinde oluan hz U 1 = (40 130)m/s mertebelerindedir. Bu olduka yksek hzlarn etkisi ile emme supab kesiti ve emme sisteminde nemli hidrodinamik direnlerin olumasna

neden olur ve bu blgelerde ile silindirde basn der.Bu basn kaybn etkisi ile emme sonu taze dolgu basnc P1 olur.

ekil: 0 noktasnda gaz : P0 - d ortam basnc MPa T0 - d ortam scakl o K

0 - d ortam koullarnda gazn zgl ktlesi kg

U 0 - bu noktada gaz hz m s

m3

1 noktasnda gaz: P1 - emme sonu gaz basnc MPa

T1 - emme sonu gaz scakl o K

0 - emme sonu koullarnda dolgunun zgl ktlesi kg

U 1 - bu noktada dolgu hz m

m3

Bu iki nokta arasndaki ak iin Bernouli denklemi;

2

P0

U0 U P U = 1 + 1 + 1 2 1 2 2

+ H . g

Burada; - emme sistemin hidrodinamik basn kayp katsays

H - iki nokta arasnda olan statik basn fark H = 0 olarak kabul edilir

g - yer ekimi ivmesi gr

m.s 2

U 0 , U 1 den ok kk olduundan U 0 = 0 olarak kabul edilir

0 = 1 = kabul edilir ( tam ak gaz kelebei konumu iin)

Bu kabullerle emme sonu basnc:
2

U P1 = P0 - 1 (1 + ) olur. 2
Silindir iinde taze dolgunun eksenel hz piston ortalama hzna eit olduunu kabul edilmesi halinde iki noktadaki ak iin sreklilik denklemi;
U 1 . f sup = C m . Fsil

olur

Burada; f sup - 1 noktasnda supap kesit alan m 2

Cm =

H .n piston ortalama hz m s 30 H - piston stroku m

n - motor devir says d

Fsil - silindir kesit alan m 2

U1 =

Fsil .H .n 30. f sup

.nolu denklemde yerine koyarsak

P1 = P0 - (1 + )

Fsil .H .n
2 ( 30. f sup

)2

eer

Fsil .H
2
( 30

) 2 = K dersek
n f sup

P1 = P0 - K (1 + )(

) 2 olur

Grld gibi, emme sonu oluan silindir i basnc motor devir saysnn karesi ile doru orantldr, supap kesit alann karesi ile ters orantldr. Emme sistemin hidrodinamik basn kayp katsaysnn ( ) etkisi motorun dizel veya Otto olmasna bal olarak farkl olur. Dizel motorlarnda g silindire pskrtlen yakt miktar ile ayarlanr ve ina

edilmi belirli bir motor iin hidrodinamik basn kayp katsays ( ) sabittir ve motor iletme artna bal deildir. Bu tip motorlarda emme sonu basn deiimi sadece motor devir saysnn fonksiyonudur. Otto motorlarnda g kontrol iin gaz kelebein konumuna bal olarak emme manifoldun kesitinin deiimi sonucunda hidrodinamik basn kayp katsays ( ) deiir. Bu nedenle kvlcm atelemeli motorlarda emme sonu basn deiimi motor devir says ve motor ykn ( gaz kelebei akl) fonksiyonudur.
P1 = (0,80 0,90) Po drt stroklu motor P1 = (0,90 0,95) Pkom ar doldurmal motorlarda

Pkom - kompresr k basncdr

P1 = (0,85 - 01,05) P kar iki stroklu doru akm sprmeli motorlarda

P kar - karter basnc P1 =

Pkar + Pr 2

karterden sprmeli motorlarda

Emme esnasnda emilen taze dolgunun scakl deiir. T 0 scaklndaki taze dolgu nceki evrimden kalan ve daha yksek T r scaklnda olan n r mol saysndaki egzost gazlar ile kararak scakl artar. Ayni zamanda taze dolgunun silindir kafas, piston yz, silindir cidarlar ve supaplar gibi scak motor yzeyleri ile temasta olduundan scakl biraz daha ykselir. Bu nedenlerden dolay emme sonu taze dolgu scakl Scaklk artlar motor tipine gre deimekle beraber ortalama mertebesindedir. Egzost sreci esnasnda egzost supap aklnn ve egzost manifoldunda oluan hidrodinamik diren sonucunda egzost gazlarn d ortama atlma basnlar P r d ortam basnc P 0 dan daha yksek olur. Egzost srecin sonunda sktrma hacminde P r T 1 > T 0 olur. (10 40) 0 C

basncnda olan bir miktar egzost gaz kalr. Bu gaza artk yanma rnleri veya art gaz denir. Emme sreci esnasnda piston Ndan ANya doru hareket ederken ilk nce bu art gazlarn basnc d ortam basncnn altna der ve ancak ondan sonra taze dolgu silindirlere emilebilir. Emme srecinde supap kesitin ve emme manifoldun hidrodinamik basn kaybnn etkisi ile silindir iersindeki basn d ortam basncnn altna der. Basncn dmesi ve scakln artmas sonucunda taze dolgunun zgl ktlesi der ve emme sonunda

1<

olur. Bunun sonucunda da silindirin strok hacminde (V H ) bulunmas

gereken taze dolgu miktarndan daha az dolgu girer. ne < n0 olur

Burada:

n 0 - P 0 , T 0 koullarnda V H hacmine emilebilecek tazedolgunun mol saysdr. n e - gerekte V H hacmine emilebilen taze dolgunun mol saysdr.

Buna gre volometrik verim vol =

ne olarak yazlabilir. n0

Grld gibi bu faktrlerin etkisi ile silindire giren taze dolgu miktar azalmakta ve bunun sonucunda silindirden alnabilecek gte dmektedir. Bir silindirden maksimum g alnabilmesi iin gerekmektedir. silindiri mmkn olduu kadar fazla taze dolgu ile doldurmamz

ekil: P-V diagram volometrik verim Volometrik verimi ek yazabiliriz. ( vol ) H =

V 'H VH

taze dolgu ile doldurulabilen strok hacimler cinsinden de

Emme sonunda piston ANda iken silindirde bulunan taze dolgunun mol says ; n1 = n e + n r n 1 = n e ( 1+
nr ) ne

nr = r art gaz katsays olduuna gre ne

n 1 = n e ( 1 + r ) olur Genel gaz kanununa gre

n1= ne=

P1V1 olur T1 P0V0 olarak yazlabilir T0

taze dolgunun igal ettii hacim V0 = V H vol olduuna gre ne =

V1 = V2 P0V H vol olur T0

ve

V H = ( 1 ) V2 olduuna gre

P V ( 1) vol P1V2 = 0 2 (1+ r ) T1 T0

denklemi elde edilir

buradan da volometrik verim;

vol =

T0 P1 1 1 T1 P0 1 + r

olarak bulunur.

Drt stroklu ar doldurmal bir motorun volometrik verimi hesab iin yukardaki formul kullanlabilir fakat bu durumda P0 ve T0 yerine kompresr k basnc ve scakl Pkom ve

Tkom kullanlmas gerekir.

Yukardaki denklemde r ve vol birbirinin fonksyonu olmaktan kartak iin r y yeniden tanmlayalm; n r = e nr PV ne = 0 H vol olarak tanmlanmt T0 PV n r = r r olarak yazlabilir T0 Vr = V2 ve V H = V2 ( 1) olduuna gre Burada
PrV2 Tr r = olur sadeletirmelerden sonra P0V2 ( 1) vol T0

r =
tarafna topladmzda:

Pr T0 1 vol ( 1) P0Tr

olur art gazla ilgili terimleri denklemin sol

r Tr
Pr

T0 1 buna 1 nolu denklem diyoruz ( 1 ) 1 vol P0

1 noktasnda yani emme sonu durumun s denge hali iin aadaki denklem yazlabilir;

c p ne ( T0 + T ) + c ' p nr Tr = c '' p (ne + nr )T1 .. Bu denklemde T taze dolgunun emi esnasnda taze dolgunun scaklndaki deiimi
gstermektedir. Bu scaklk farkn artmas halinde taze dolgunun zgl ktlesi azalr ve bu nedenle volometrik verim azalr.

T = Tstrf Tbuh
Tstrf - Silindirin scak yzeyleri ( Silindir cidar , silindir kafas , piston yz ve egzost
supab gibi) ile taze dolgu arasndaki s transferinden kaynaklanan scaklk farkdr. Tbuh - Yaktn ekmi olduu buharlama ss sonucu taze dolguda meydana gelen scaklk farkdr. Dizel motorlar iin Tbuh = 0 olur. Tstrf nin olumasna motor yk , motor devir says ve motorun soutma durumu etkili olmaktadr. Motor yk art zaman ortalama motor scaklklar artndan taze dolguya olan s transferi artar. Motor devir saysnn artmas sonucunda , birim zamanda gerekleen i evrim saysnn artmna bal olarak silindir cidar scaklklarn artmas beklenebilir , fakat ayni zamanda scak gazlarn silindirde toplam kalma sreleri azalaca iin yani s transferi iin ayrlan sre daha az olacandan silindir cidar scaklklarn azalmas da beklenebilir, veya bu iki olayn ortak etkisine bal olarak silindir cidar scaklklar hi deimeyebilir. Motor ana boyutlar ( piston stroku H ve silindir ap D) artmas halinde birim silindir A hacmi bana den silindir soutma yzey alan ( sil ) azalr ve silindir cidarlardan taze Vt dolguya douru olan s transferi azalr , bunun sonucunda da Tstrf azalr. Bu faktrlerin dnda , pistonun soutulmas yanma odasndaki hava hareketleri ve yaktn cidarlardan ektii buharlama ss gibi faktrler silindir cidar scakl deiimini etkilerler. rnein kvlcm atelemeli motorlarda emilen yaktn byk bir ksm silindir iersinde buharlat iin silindir cidar scaklklar der ve taze dolgu snmas daha az olarak gerekleir. Is transferi hesaplamalar iin gerekli olan ortalama cidar scaklklar , ortalama s transfer katsaysnn ve silindire giren yaktn buharlaan ksmnn belirlenmesindeki belirsizlikler T nin hesabn ve emme sresince s transfer alannn srekli deimesi zorlatrmaktadr. Bu nedenle bu deerler deneysel almalardan elde edilen sonulara gre kullanlrlar. Kullanlabilecek deerler aada verilmitir.

T = (10 40) 0 C drt stroklu kvlcm atelemeli motorlar, T = (10 25) 0 C drt stroklu dizel motorlar, T = (5 10) 0 C iki stroklu motorlar
Ara soutma yaplmayan ar doldurmal motorlarda kompresr k scakl Tkom ortalama silindir scaklklarndan daha yksek olduundan T negatif deerdedir. Forml .. de moleklar snma slarn eit olduklarn kabul etmemiz durumunda ' '' ( yani c p c p c p ise)
T1 =

T0 + T + r Tr olur 1+ r Ar doldurma durumunda T0 scakl yerine kompresr k scakl Tkom kullanlmal.

P Tkom = T0 ( kom ) n P0 Burada ; n = 1,4 1,8 arasnda kompresr tipine bal olarak deien sktrma politrop

n 1

katsaysdr. Ara soutma olmas halinde ;

n 1 n

Tkom

P = T0 ( kom ) P0

- Tso

deneysel sonulara gre T1 iin geerli deerler aada verilmitir;

T1 = (330 430) 0 K kvlcm atelemeli motorlarda T1 = (310 330) 0 K dizel motorlarda T1 = (320 400) 0 K iki stroklu motorlarda

Svlatrlm gaz yaktlar ile alan motorlarn 1 kmol gaz iin s denge aadaki gibi yazlr: (1+ Lmin ) (c p ) kar Tkar = c p ' Tg + c p Lmin Thava

Burada;

Lmin - kmol olarak 1 kmol yaktn yanmas iin gerekli olan minimum (teorik)

hava miktar. 1+ Lmin = - 1 kmol gaz yakt ieren hava yakt karmn mol says

Tkar = T0 - Gaz yakt / hava karmn silindire giri scakl. Tg - Gaz yaktn kartrcya ( karbratre) giri scakl Thava - Havann kartrcya giri scaklk deeri ( 288 0 K olarak alnr)

(c p ) kar c p ' c p kabul edilmesi halinde

Tg + Lmin Thava
1 + Lmin

Tkar = T0 =

olur.

Bu scaklk deeri emme sonu scakln hesapland . denklemde kullanlr. Emme supab piston ANdan Nya doru giderken gecikme ile kapanr. Bu sre iersinde taze dolgu silindire girmeye devam eder. Bu srede fazladan giren taze dolgu volometrik verimin artmasna neden olur ve bu art volometrik verim formlende 1 ( ek doldurma katsays) ile gsterilir.

1 =
Burada;

ne + n r ne1 + nr

dir

ne - silindire emilen toplam taze dolgunun mol says ne1 - silindire 1 noktasna kadar ( Piston ANya gelinceye kadar) emilen taze
dolgunun mol says.

1 = 1,02 1,07 drt stroklu motorlar iin.

Taze dolgu ile yanm gazn moleklar snma slar arasndaki fark belirlemek iin katsays kullanlr. Hava fazlalk katsaysnn fonksyonu olarak nin ald deerler aada verilmitir.

= 0,8 = 1,0 = 1,2

= 1,13 = 1,17 = 1,14

= (1,4 1,8) = 1,10

Buna gre volometrik verim forml:
P1 1 P0

vol = 1

T0 T0 + T + r Tr

denklem dntrlerek;
T0 To + T + r Tr 1 = 1P1 1 vol P0

(2)

denklem elde edilir. 1 nolu denklem ve 2 nolu denklemlerin sa taraflarn eitliinden;

r Tr
Pr

T0 + T + r Tr 1P1

r Tr ( 1P1 - Pr ) = Pr (T0 + T ) r Tr
Pr T0 + T 1P1 Pr

(3)

ve 3 nolu denklemlerin sol taraflar eit olduuna gre

T0 1 1 vol P0 T0 + T 1P1 Pr

denklemi elde edilir.

Buradan

vol =

T0 P P 1 ( 1 1 - r ) 1 P0 P0 T0 + T

olarak bulunur. nceki

Emme ve egzost supaplar N blgesinde ayni anda ak kalmalar halinde evrimden kalan

art gaz miktar daha az olmaktadr. Bu nedenle Vr < V2 olmaktadr.

Sktrma hacmi ile art gazn igal etmi olduu hacimler arasndaki eitsizlii dikkate almak iin 2 sprme katsays kullanlr.

2 =

Vr V2

Buna gre ;

vol =

T0 P P 1 ( 1 1 - 2 r ) 1 P0 P0 T0 + T

olur.

Emme supab ANda kapanmas halinde ; 1 = 1 Egzost supab Nda kapanmas ve emme supabn ayni anda almas halinde ; 2 = 1 Taze dolgu ve yanm gazlarn moleklar snms slar eit olmas durumunda ; Taze dolgu ve cidarlar arasnda s iletimin olmamas durumunda ; T = 0 durumda ;

=1
olur ve bu

vol =

P P 1 ( 1 - r ) olur ve buna ideal volometrik verim denir. 1 P0 P0

Volumetrik verime etki eden faktrler A-LETME FAKTRLER 1- SIKITIRMA ORANININ ETKS

Volumetrik verim ifadesinde grld gibi, sktrma oran arttka volumetrik verim dmektedir. Sktrma orannn artmas ile dier parametreler de deimektedir. (Art gaz katsays, art gaz scakl, taze dolgunun snmas gibi)
Pr T0 . v .( 1) P0 Tr Formlden grld gibi sktrma oran arttka art gaz katsays dmektedir. Bu nedenle

r =

baz durumlarda sktrma oran artnca, verim azalr, artar veya hi deimez.
2- MOTOR DEVR SAYISININ ETKS

r 'deki azalma sonucunda volumetrik verim artar.

Bu nedenle parametrelerin etkisine bal olarak sktrma orannn artmas ile volumetrik

Motor devir saysnn emme sistemindeki hidrolik kayba direkt etkisi vardr.

Bunun

sonucunda volumetrik verimde etkilenmektedir.

2 P 1 = P 0 K .n

Grld gibi devir says arttka, emme sonundaki silindir ii basnc dmektedir. Devir says arttka, egzoz sisteminin hidrolik kaybnn artmas sonucu arttka motorun volumetrik verimi der.

Pr artar, taze dolgunun

snmas ile T 'de nemli bir deiiklik olmamaktadr. Bu faktrlerin etkisi ile devir says

Dolgu deiimi, emme ve egzoz manifoldlarndaki dolgu olaylarnn volumetrik verim zerinde byk etkisi vardr. Emme ve egzoz olaylarnn etkisi ile devir saysnn belirli aralktaki art iin volumetrik verimde belirli bir art meydana gelebilir. Her motorda dolgu deiimine bal olarak volumetrik verimin maksimum deerine farkl devir saylarnda ulalr. Belirli devir saylarnda ise volumetrik verimi maksimum deerine ulatran belirli bir dolgu deiimi olay vardr. Grld gibi bir motorun tm devir deiim aral iin optimal bir dolgu deiimi semek mmkn deildir. bu nedenle motorun en karakteristik devir says iin optimal bir dolgu deiimi seilir ve motor buna gre dizayn edilir.
3- EMME SONUNDAK TAZE DOLGUNUN BASINCININ ETK S

P 1 (Pa). P 1 'in volumetrik verim zerindeki etkisi ok byktr. P 1 motor devir saysnn
2 1 , emme manifoldunun konstrktif 1 ) Bunun yan sra P karesi ile doru orantldr. ( n P

zelliklerine (Manifold boyu, ekli, i yzey ileme kalitesi), kelebek konumuna, Em.S.K.G.'e (Emme supab kapanma gecikmesi) ve Em.S.A.A. (Emme supap alma avans) gibi faktrlere baldr. Eer manifold boyu ve Em.S.K.G. uygun seilir ise taze dolgunun hz, manifoldtaki dalgalanmann yardm ve taze dolgunun ataletinden yararlanarak silindire ek doldurma yapabiliriz.
4- EGZOZ GAZ BASINCININ ETKS

Pr arttka scaklk sabit olduu iin art gaz miktar artar. Bu gazn genilemesi iin stroun daha byk ksm kullanlacandan taze dolgunun silindire girii daha ge gerekleir ve

P0 arpan 1 olmasna ramen ikincisinin arpan 'dur.

5- ART GAZ SICAKLIININ ETKS ( Tr )

volumetrik verim dmeye balar. Formlde

Pr

etkisi

P 1

P0

'a gre daha azdr nk ilkinin

Byk bir etkisi yoktur nk taze dolgunun art gazlar stmas ile hacim art, art gazlarnn hacminin klmesine yaklak olarak eittir. Yani hacim dengelenmektedir.
6- ART GAZ KATSAYISININ ETKS ( r )

Formllerden de grld gibi ok nemli etkisi vardr.

7- TAZE DOLGUNUN ISINMASI T
T 0C 'tan 40C'ye ktnda volumetrik verim 0,8'den 0,7'ye der. T ise ykn ve scakln fonksiyonudur. Otto motorlarnda, yaktn daha iyi buharlamas iin manifold zerinde stma yaplr bu ise volumetrik verimin dmesine neden olur.

8- MOTOR YKNN ETKS

v 'de nemsiz bir d meydana gelir. Otto motorlarnda ykn P dmesi ile gaz kelebei kapanr, bunun etkisi ile 1 azalr, r artar, T der bunun sonucunda v der.
motorlarnda yk artnca
9- HAVA FAZLALIK KATSAYISININ ( ) VOLUMETRK VERME (

Sabit devirli bir dizel motorunda emme sisteminin hidrolik kayplar deimemekte ve v zerinde nemli bir etkisi olmamakta. Fakat ykn art ile silindir cidar scaklklar artar. Tr 'de ykselir buna karn r der. Bu faktrler gz nnde bulundurularak, dizel

v ) ETKS

Dizel motorlarnda volumetrik verim ayn zamanda 'ya da baldr. 'nn dmesi ayn zamanda motor gcnn artmas demektir, dolaysyla dolgu ieriye girerken snr ve zgl arl azalr bal olarak silindire giren hava ktlesi azalr sabittir.
B- KONSTRKTF FAKTRLER 1- EGZOZ SUPABI KESTNN ETKS
me m r m0 m r artgaz miktar "az olmal"

v der. Otto motorlarnda

v =

Pr art gaz basnc "dk olmas gerekli bu da ancak byk kesitlerle mmkn"

2- EMME SUPABI KESTNN ETKS

Emmedeki srtnme kayplarn azaltmak iin supap kesiti byk yaplr ve volumetrik

verim artar. Bunun yannda supabn ak kalma sresi arttrlmak iin beklemeli kam profili kullanlr.

Volumetrik verim asndan en uygun kalk erisi "A" kamna aittir. Motor devri arttka supabn almas ani olur ve bir sre ak kalr ardndan aniden kapanr, bu durum supap yuvasnn tahrip olmasna neden olur.
3- EMME ZAMANLAMASININ ETKS

Emme supapnn avansla alp gecikme ile kapanmas sonucunda emme sreci uzamakta ve silindire giren dolgu miktar artmaktadr. Dolaysyla volumetrik verim artar.
4- EGZOZ ZAMANLAMASININ ETKS

Egzoz supapnn avansla alp gecikme ile kapanmas egzoz srecini uzatmakta bu ekilde silindir iersindeki egzoz gazlar en iyi ekilde sprlm olur. Volumetrik verim artar.
C-YAKIT FAKTR

Yaktn cinsi buharlama ss volumetrik verime etki eder. Benzinli motorlarda yakt hava karm silindire emilmektedir bu karmn iindeki yaktn bir ksm zerrecikler halinde bir ksm buhar halindedir. Yakt zerrecikleri silindir iinde buharlar ve ektii buharlama ss ile eperleri soutur dolaysyla silindire daha fazla yakt hava karm emilecektir. Volumetrik verim artacaktr. (Yaktn buharlama ss arttka volumetrik verim artar.)

Benzinin buharlama ss 70-80 kcal/kg Etil alkoln buharlama ss 270 kcal/kg Metil akloln buharlama ss 280 kcal/kg Benzin ierisine alkol katlarak i soutma yaplr ve volumetrik verim arttrlr. Performans motorlarnda (Yar aralar) %30-40 orannda metil alkol konularak volumetrik verim 0,76 mertebesinden 0,83'e arttrlr.

Volumetrik verimin gce etkisi

Pme ve Vh sabitse Ne devir says ile lineer olarak artar, fakat devir arttka volumetrik

verim deceinden (emme kayplar dolaysyle) g erisinde yksek devirlerde bir d olur.

NE = Benzin Motorlarnda> 0,7-0,85 Dk hzl dizel motorlarnda> 0,9-0,95 Yksek hzl dizel motorlarnda>0,82-0,92

Pme .VH .n BG 900

v -

SIKITIRMA SREC ( Prosesi) ten yanmal pistonlu motorlarda gerek sktrma sreci emme supabn kapanmasndan (emme supab ANdan sonra bir gecikme ile kapanr ) yanmann balamasna kadar (yanma Ndan nce bir avansla balar) geen sre olarak tanmlanr. Bu tanma gre derece krank mili as olarak sktrma sreci , sktrma strokundan daha kktr. ten yanmal motorlarda yaplan bu n sktrma sonucunda: evrimin snr scaklklar arasndaki fark artar . Gerek artlarda maksimum genileme salanr. Yakthava karmn yanabilmesi iin en uygun artlar oluturulur, ve bunlarn sonucundada s enerjisin faydal ie dntrlmesi yksek bir verimle gerekleir. ten yanmal pistonlu motorun alma evriminin karakterine ve karm oluturma ekline bal olarak sktrma srecinden beklenenler farkldr. Otto evrimine gre alan ,yani kvlcm atelemeli motorlarda , sktrma sonu scakl ,vuruntu olmamas iin, yaktn kendi-kendine tutuma scakln gemeyecek eklinde olmaldr. Sktrma sonu scakl yaklak olarak yaktn kendi-kendine tutuma scaklndan 200 0 C kadar daha dk olmal.Bu st snr scaklk deerini amamak iin sktrma oran dk tutulur. Anlalaca gibi sktrma orann yaktn zelliklerine, karmn kalitesine, taze dolgu ile silindir cidarlar arasndaki karlkl s iletimine ve yanma odas konstrksyonu gibi faktrlere baldr. Dizel motorlarda ise motorun problemsiz ve sessiz almas iin ,sktrma sonu scakl yaktn kendi-kendine tutuma scaklndan 200 - 300 0 C kadar daha yksek olmal. Bu alt snr scakl motorun alabilmesi iin gerekli olan en dk sktrma orann belirler , gerekte ise motorun souk havalarda kolay ilk harekete gemesi ve daha sessiz almas iin ,sktrma oran bu deerin olduka stndedir.Ayrca dizel motorlarnda yakt-hava karmn daha iyi karmasn ve buna bal olarak daha iyi yanma salamak iin sktrma srecinde taze dolguya trblansl hareket kazandrlr. Sktrma sonucunda taze dolgu scakl T 1 den T 2 ye ykselir ,bunun sonucunda yanma olduka yksek bir scaklktan balar ki bunun sonucundada yanma sonu scakl ve ortalama yanma scaklklar artar. Silindir i basnc P 1 den P 2 ye ykselir. Bunun sonucunda daha fazla genileme ve birim hacimden daha fazla i elde edilir.

Gerek iten yanmal pistonlu motorlarda sktrma sreci boyunca ; Taze dolgu ve silindir cidar arasnda srekli s iletimi (konfeksyon ve radyasion), Piston,segmanlar ve silindirler arasnda oluan gaz kaaklar, nedeni ile taze dolgu ktle kayb, Yaktn buharlamas ve Ndan nce ksmen yanmas, Pistonun Nya doru hareketi boyunca silindir yzey alannn srekli deimesi , gibi olaylar bu sreci karmak bir hale getirirler ve proses ideal evrimlerde kabul edildii gibi adyabatik olarak gereklenmez. Sktrma balangcnda taze dolgu scakl silindir cidarn ortalama scaklndan daha dk olduundan silindir cidarlarndan gaza doru s ak Q 1 olur ve bunun sonucunda gazn scakl ve basnc sktrma sonucu olmas gereken deerden biraz daha yksek olur.

ek. 17 ek.17de sktrma esnasnda scaklk ve basn deiim erileri grlmektedir. Grlecei gibi sktrma balangcnda cidardan gaza doru olan s transferi nedeni ile

gerek evrimin basn deiim erisi, adiyabat erinin altnda kalmakta ve faydal i alan artmaktadr. Sktrma srecin balarnda sktrma st katsays n 1 adiyabat st katsays k 1 den daha byktr. Piston Nya doru hareket ederken sktrmann artma

sonucunda gaz scakl artar ve gaz ile cidar scaklklar transfer yzey alann dmesi ve yetersiz szdrmazl

arasndaki farkn azalmas , s

nedeni ile oluan gaz kayb etkisi ile

gaza doru olan s transferi yavalar. Bu anda sktrma st katsays n 1 de azalr ve cidar ile gaz scaklklarn eitlenmesi halinde n 1 = k 1 olur ,ve o anda (ek. 17 de 0 noktas ile gsterilen yer) ksa bir sre iin adiabatik sktrma meydana gelir. Bu noktadan sonra taze dolgu scakl cidar scaklkln stne kar ve s transferi yn deitirerek , gazdan

cidara Q 2

miktarndaki s geer ve sktrma sonucu

olmas gereken scaklk ve basn

artlar adiabatik durum deiimine gre daha dk olarak gerekleirler. Sktrmann ikinci yarsnda gerek evrimin sktrma st katsays n 1 adiyabat st katsays k 1 den daha kktr ve yanmann balamasna kadar dmeye devam eder, ve yanmann balamasndan sonrada bir miktar artar.Yaplan aratrmalar , sktrmann ilk yarsnda gaza geen Q 1 ss ile sktrmann ikinci yarsnda gazdan cidarlara geen Q 2 ss

yaklak olarak eit olduklarn gstermitir. Bu nedenle sktrma erisi boyunca enerji balans sfrdr ve gerek sktrma erisi adiabatik sktrma erisine ok yakndr. Fakat prosesi karakterize eden gerek sktrma erisini farkl blgeler halinde inceleyecek olursak bunun adiyabatik durum deiimine tam olarak uymadn grrz. Adiyabatik durum deiiminde sktrma boyunca sktrma st katsays k 1 sabittir ve PV k1 = sabit denklemi geerlidir. Gerek sktrma erisi boyunca oluan sktrma st katsays n 1

deikendir. Sktrma balangcnda n 1 > k 1 dir . Silindir cidar scaklklar ile gaz scaklklar eitlenince n 1 = k 1 olur ve sktrmann ikinci yarsnda gazdan cidara doru s iletimi olmas nedeni ile n 1 < k 1 olur.
P
1 n 1= .5 .41 1. 3 n 1= 0

T
=1 .5 n1 k1 n1 =1 .3 0 =1 .4 1

1 k 1=

P1

T1

VH

ek.18 ekil 18de sktrma st katsays n 1 in adyabat st katsays k 1 den kuk veya byk olmas durumunda basn ve scaklk deiim erileri grlmektedir. P-V diagramndan anlalaca gibi n 1 in dk olmas halinde faydal i alan artar,buna karn sktrma sonu basn ve scaklklar daha dk olur. Sktrma sreci boyunca n 1 her krank asnda farkl deer almakta ve bu karakterdedir nedenle PV n1 = sabit denklemini kullanarak bu eriyi

tanmlamak mmkn deildir. Anlalaca gibi sktrma srecinin olduka karmak ve bu prosesi termodinamiksel balantlarla tam olarak ifade etmemiz mmkn deildir.

Uygulamada , hesaplama kolayl iin sktrma st katsays n 1 ortalama bir deerde ve sabit olduu olarak kabul edilir. Bu durumda politropik proses iin geerli olan PV n1 = sabit denklemi kullanlabilir ve n 1 politrop st katsays olarak kabul edilir.. Yaplan deneysel almalar bu kabuln sonucunda meydana gelen hatann nemsiz olduunu gstermitir. Buji atelemeli (Otto ) ve dizel motorlardapolitrop st katsays deerleri u snrlar arasndadr; - rejim halindeki motorda n 1 = 1,35 - 1,39 - ilk hareket halinde n 1 = 1,15 - 1,25 dir. en uygun yntem benzer motorlarn

Yeni bir motor dizayn edilirken n 1 i belirlemek iin indikatr diyagramlarndan faydalanarak , lg P2 lg P1 lg

n1 =

forml ile hesaplanabilir. Burada P 2 - sktrma sonu basnc P 1 - sktrma balangc basnc

- sktrma oran dr

ve dorudan indikatr diyagramdan belirlenirler. Gaz ve cidar arasndaki s transfer iin ayrlan srenin ok ksa olmas nedeni ile, zelliklede yksek devirlerde transfer edilen s ok az olmaktadr sktrma prosesi adiyabatik prosese ok yakn olarak gereklenmektedir. Bu nedenle n 1 k or (k or ortalama adiyabat st katsays) dir. n 1 k or = 1 + Burada R ( cv ) or

( cv ) or - Taze dolgunun sktrma balangc scakl T a ve sktrma sonu

scakl T c arasnda kmol cinsinden oluan ortalama molekllar snma ssdr. Ortalama politrop st katsaysn belirlemek iin aadaki formldende yararlanabiliriz. T2 T1 n 1 k or = 1 + lg lg Ortalama sktrma politrop st katsaysna etki eden faktrler: Motor devir saysnn etkisi; Motor devir says artca ,taze dolgunun silindirde kalma sresi daha az olur ve silindir cidar ile gaz arasndaki s transferi azalr bunun sonucunda da n 1 artar ve sktrma prosesi adiyabatik prosese yaklar. zellikle buji atelemeli

motorlarda ykn dmesi sonucunda meydana gelen devir artlarnda n 1 deki art daha fazladr, buda bu tip motorlarda sktrma sresince yaktn ektii buharlama ss ile aklanr. Motor ana boyutlar (H- strok ve D silindir ap) ; Motor ana boyutlarnn artmas ile birim hacim bana den soutma yzey alan Fsoout Vh azalr,

Silindir cidar ve gaz arasndaki s iletimi azalr ve bunun sonucunda n 1 daha byk deer alr. Motor boyutlar kk olan motorlarda n 1 ve dolaysyla sktrma sonu scaklklar daha kk olur ve bu nedenle bu motorlarn ilk harekete geirmeleri daha zordur. Motor yknn etkisi ; Buji atelemeli motorlarda ykn artmas ile taze dolgu miktar artar , buna karn s transfer yzey alan sabit kalr ve s kayplarnn azalmas sonucunda n 1 artar. Dizel motorlarnda ise ykn artmas ile n 1 in deerinde nemli bir

deiiklik meydana gelmez, nk bu motorlarda taze dolgu miktar yaklak olarak sabittir. Fakat ykn artmas sonucunda silindir cidar scakl artacandan n 1 de nemsiz bir art meydana gelir. Silindir, segman ve piston arasndaki szdrmazln etkisi; Szdrmazln bozulmas halinde kaaklar nedeni ile taze dolgu miktar azalr, s kayplar artar ve bunun sonucunda n 1 azalr. Sktrma oran nun etkisi; Sktrma orann n 1 zerinde direk etkisi olmamakla birlikte, artmas halinde gaz kaaklarn artmasna neden olur bunun sonucunda da n 1 azalr. Soutma eklinin etkisi; Soutma miktar artarsa taze dolgudan ekilen s daha fazla olur ve bunun sonucunda n 1 der. Su soutmal motorlarda soutma daha iyi

olduundan , dier parametrelerin ayn kalmas halinde n 1 in deeri hava gre daha kktr. -

soutmal motorlara

Taze dolgunun silindirlere doldurma eklinin etkisi; Ar doldurmal motorlada Kompresr basnc P kom in artmas ile silindire giren taze dolgu miktar artar , buda s

kayplarn azalt iin ortalama politrop st katsays n 1 artar.

SIKITIRMA ORANI VE DZELTLM ( GEREK) SIKITIRMA ORANI

Motorlarda toplam silindir hacmi V T nin sktrma sonu hacmi V o a oranna sktrma oran denir ve ile gsterilir.

V + Vo VT V = H = 1+ H Vo Vo Vo

olarak yazlabilir. Burada : VT - Silindir toplam hacmi

V H - Silindir strok hacmi

Vo - Sktrma sonu hacmi dir. Drt stroklu motorda gerek sktrma prosesi emme supabn , iki stroklu motorda ise sprme ve egzos pencerelerin kapanmasndan sonra balar. Bu nedenle gerek sktrma oran datm organlarn kapanmasndan sonra oluan silindir toplam hacminin sktrma sonu hacmi Vo a oran eklinde tanmlanr. Buna dzeltilmi sktrma oran denir ve d ile gsterilir . Dzeltilmi sktrma orann belirlenmeden nce pistonun krank as ve krank yarap rnin fonksyonu olarak Nya olan mesafesi xin hesab: ek.19a gre
N AN B

A C

P0
1 h X (V) H(VH)

r 1 1 = ( biyel oran ) olarak tanmlanr ve = ( ) dir. L 3 4,8 Buna gre x = r ( 1- cos + BC = L.sin = r.sin sin = .sin cos = (1 sin 2 )
1 2

ek.19 x = ( r + L ) ( r.cos + L.cos ) = r( 1- cos ) + L( 1- cos ) olur

( 1- cos )) olur

veya

cos = (1 2 sin 2 )

olur

Binom anmna gre (1 2 sin 2 )

1 2

= 1-

1 2 1 1 sin 2 - 4 sin 4 - 6 sin 6 . 2 8 16 1 2 sin 2 olur. Bunu yerine koyarsak 2

lk iki terimden sonraki terimlerin deerleri ok kk olmas nedeniyle ihmal edilirler. cos 1 x = r( 1 - cos +

sin 2 ) olarak piston yolu forml bulunur. Bu

formlde krank as pistonun Ndan ANya doru hareketine gre alnr. Emme supab kapanma gecikmesi uzakl; x 1 = r ( 1 cos( 180 + 1 ) + cos( 180 + 1 ) = - cos 1 sin ( 180 + 1 ) = - sin 1 olduuna gre x 1 = r ( 1 + cos 1 + r =

1 ise, emme supab kapand anda

pistonun Nya

sin 2 (180 + 1 )) olacaktr.

sin 2 1 ) olur

H 2

olarak yazlacak olursa

x = H(

1 + cos 1 + 2

sin 2 1 ) olarak yazlr

Burada parantez iersindeki terim a ile gsterilir ve doldurma katsays denir. Gerek veya dzeltilmi sktrma oran ;

d =
V1 = V H . a

V 1 + Vo Vo
ve

veya

V1 + 1 olarak yazlr. Vo

V H = V T - V o olduundan

V 1 = a ( V T - V o ) olur. Buna gre

VT + Vo + 1) Vo

d = a (

ve =

VT olduundan Vo

 d = a ( - 1 ) + 1 olur.
a = 0,80 0,90 mertebesinde olur. Drt stroklu doal emili motorlarn evrim hesaplarnda sktrma oran olarak

kullanlr. nk emme supabn kapanmasna kadar geen srede silindir i basnc art ok azdr. ki stroklu motorlarda ise dzeltilmi sktrma oran olarak d kullanlr. Gnmz motorlarda sktrma oranlar ; Buji atelemeli motorlarda Direk pskrtmeli dizel motorlarnda Ar doldurmal dizel motorlarnda olarak seilir.
Sktrma sonu i gazn basnc ve scakl

: = 6 12 : = 14 17 :

Blnm yanma odal dizel motorlarnda : = 16 27

= 11 14

Sktrma sonu i gaz basncn bulmak iin politropik durum deiimini veren forml kullanlr ;

P1V1 1 = P2V2 P2 = P1 n1

n1

ve buradan bulunur.

Sktrma sonu scakln bulmak iin sktrma sonu ve sktrma balangc iin genel gaz denklemlerini yazalm;

P2V2 = n2 RT2 P1V1 = n1 RT1

Bu denklemleri taraf tarafa blersek ve M 2 = M 1 olduunu kabul ederek

T2 = T1 n1 1

olarak bulunur.

Doal emili dizel motorlarnda : P2 = 3,5 5,5 MPa ve T2 = 700 900 K Buji atelemeli motorlarda : P2 = 0,9 2,0 MPa ve T2 = 600 750 K dir.

Sktrma srecinde i gazna uygulanan i

gaz sktrmak iin harcanan mutlak i

Q 1 = L 1, 2 = V H P1, 2 ( ort ) 10 3 = VT

1 P1, 2 ( ort ) 103 (kJ/kg yakt), VT = V1 olduundan

P1, 2 ( ort ) - MPa olarak sktrma sreci boyunca i gazn ortalama basncdr
niversal gaz denklemi formlnden;

V1 =
Q1 =

n1 RT1 ne (1 + r )8,314T1 = , m 3 / kg yakt 10 3 P1 10 3 P1

1 ne (1 + r ) RT1 . .P1, 2 ( ort ) , kJ/kg yakt P1

Volometrik verim formlnden

To 1 T1 = . (1 + r ) v Po P1

Buradan

T1 orann bulup denklemde yerine koyarsak P1

Q1 = R

neTo .P , kJ/kg yakt olur v Po 1, 2 ( ort )

Genileme srecinde, s transferi ve gaz kaaklar sonucunda kaybedilen i dnda sktrma iin harcanan iin tamamna yakn ksm geri kazanlr.

TEN YANMALI PSTOMLU MOTORLARDA YANMA TEORS VE YANMAYA ETK EDEN FAKTRLER

1. ten yanmal motorlarda yanma teorisi hakknda genel bilgiler.

ten yanmal motorlarda yanma olay 0,002 - 0,004 saniye gibi ok ksa srede gaz faznda gerekleen karmak fizikokimyasal prosestir. Bu ksa srede yanmann oluumu ve geliimi iin yakt buhar hava ile ok iyi karm olmas gerekir, yani karmn homojen olmas gerekir. Hava-yakt karmn her yakt molekln etrafnda , yaktn tam oksitlenmesi iin gerekli sayda oksijen molekln bulunmas durumunda bu karma homojen karm denir. Byle bir karm ancak gaz fazndaki yak ile havann hacimsel oranlarnn bire yakn olmas halinde elde edilebilir. rnein jeneratr gaz-hava karmnda bunu gerekletirebiliriz fakat doal gaz kullanlmas halinde hacimsel oran 1/9 dur ve bu nedenle homojen karm oluturulmas olduka zordur. Benzin buhar ve hava karmlarnda homojen karm elde etmek ok daha zordur nk bu karmlarda hava fazlalk katsays bir olmas durumunda hacimsel oran 1/50 olmaktadr. Bu zorluklarn temelindeki sorun molekler difuziyondur. Ayni fazda bulunan iki bileenin, yani hem havann hem de yaktn molekler difuziyonunu tamamlamas iin gerekli olan sre olduka uzundur. Bu srenin ksaltlabilmesi iin molekler difuziyon youn bir trblans difuziyonu ile desteklenmesi gerekir. Bu durumda molekllerin ayr- ayr birbirlerine gre difuziyetleri yerine oluan mikro hacimlerin birbirlerine gre difuziyonundan sz etmemiz gerekir. Mikro hacimlerin boyutlar trblansl akn iddetine bal olduundan otto motorlarnda karmn homojenlii oluturulacak trblansn fonksiyonudur. Dizel motorlarnda bu durum daha da zordur nk karmn oluumu ve yanma olay ayn anda meydana gelmektedir. Pskrtme sonucu yakt demetini oluturan damlacklar ve havadan oluan karm homojen deildir ve yanmann olumas iin yaktn snp buharlamas gerekir. Bu nedenle bu tip karmlarn yanma hzlar yaktn buharlama hznn ve hava ile karma hznn fonksiyonudur. Bu nedenle dizel motorlarnda homojen karm oluturmak daha zordur. Buda otto ve dizel motorlarn

arasndaki nemli farklardan biridir. Homojen karmlarn yanma hzlar homojen olmayan karmlardan daha yksektir, bu tip karmlar yanmalarn daha ksa srede tamamlarlar ve bu nedenle otto motorlarn devir saylar dizel motorlarna gre daha yksektir. Karmn hazrlanmasndaki zorluklarn yan sra yanma ( oksitlenme) reaksiyonun karmak karakteri de ayr bir sorundur. Oksitlenmenin zincir reaksiyonlar eklinde olutuu Semenov tarafndan aklanm ve bu zincir reaksiyonlar teorisi yardm ile motorlardaki yanmaya ynelik birok olay aklanabilmitir. Bu teoriye gre yakt oksitlenmesi birbirini takip eden kesintisiz ara rn olumaktadr. Bu reaksiyonlardan olumakta ve bu esnada oluum mekanizmas u ekilde birbirinden farkl radikaller, atomik gazlar, valans balar tamamlanmam gibi bir ok ara rnlerin aklanmaktadr; Grnr yanmadan nce birtakm n reaksiyonlar olumakta ve aktif oksijen moleklleri hidrokarbon molekllerine belirli bir ekilde balanarak n oksitlenmi moleklleri olutururlar. n reaksiyonlarn ilerlemesi ile n oksitlenmi molekl konsantrasyonu belirli bir kritik deere ulanca , bu molekller paralanarak yeni aktif atom ve radikalleri olutururlar. Bu ekilde artan aktif merkez saysna bal olarak n reaksiyon hz artar. Fakat gerek motor alma koullarnda ve motorlarda kullanlan karmak molekl yapsndaki yaktlarn yanma mekanizmasn aklamak tam olarak hala mmkn olamamtr. rnein hidrojenin yanmas u ekilde olduu kabul edilir; yksek scakln etkisi ile hidrojen molekl disosasiyona uramakta ve iki aktif hidrojen atomu olumakta (2H) ve bu atomik hidrojenler oksijen molekl ile reaksiyona girerek drt adet ( iki adet 2H + 2 O2 = 2OH + 2O

hidroksil radikali ve iki adet atomik oksijen) yeni aktif merkez olumakta ve yeni molekllerin reaksiyona girmesi sonucu reaksiyon ilerlemi olur. 2OH + H2 2O + 2H2 = 2H2O + 2H = 2OH + 2H

Oluan bu yeni alt adet ( iki adet hidroksil radikali ve drt adet atomik hidrojen) aktif merkez u ekilde reaksiyona girer: 2OH + 2H2 = H2O + 2H

4H

+ 4O2

= 4OH + 4O

ve yeni 10 adet aktif merkez oluur ve 16, 24 , 42, adet yeni aktif merkezler oluturarak reaksiyon zincir eklinde hzlanarak ilerlemeye devam eder Motor alma koullarnda yanma odasnda bu zincir reaksiyonlarn ilerlemesi, hzlanmas ve dallanmas durabilir veya yenilenebilir. Bunun en nemli nedeni aktif merkezleri oluturan molekller, radikaller ve atomlar yanma odas cidarlarna veya baka inert gaz moleklleri arpmalar sonucu enerji fazlalklarn kaybetmeleridir. Bu olaylar zincir reaksiyonun hzlanmas ( aktivize) veya yavalamas (deaktivize) eklinde kendini gsterirler. Yanma esnasnda bu iki olay ayni anda fakat farkl mertebelerde meydana gelirler. Eer yeni oluan aktif merkez says enerji fazlaln kaybeden yani deaktivize olan aktif merkezlerden bir miktar fazla ise , yanma hz belirli deeri amaz. Bu durumda normal yanma olduunu syleriz, yani alevin yaylma hz normal deerlerdedir. Eer yeni oluan aktif merkezlerin says deaktivize olan merkezlerin saysna gre ok fazla ise , n oksitlenmi molekllerin konsantrasyonu belirli bir kritik deere ulanca yanma infilak eklinde ok yksek hza ular ve bu durumda normal yanma vuruntulu yanmaya dnmektedir. Bu ekildeki yanma iin otto motorun koullar daha uygundur. Deneysel almalar gstermitir ki karm scakln zincir reaksiyon hz zerindeki etkisi karm basncna gre daha fazladr. Bu ilikiyi aadaki denklemle gsterebiliriz.
E

dc w= = Ap n e RT dt
w Yanma hz (m/s)

dc Kimyasal reaksiyon hz veya oksitlenme rnlerin oluum hz dt A Srekli arpan (katsay) , yaktn ve karmn karakterine baldr

p Yanma odas basnc (MPa)

E Aktivasyon enerjisi
n Reaksiyon mertebesi

R niversal gaz sabiti ( J

T Scaklk ( K ) t Zaman (s)

Kg .K

Burada e

E RT

terimi, bir grup molekln sahip olduu sl hareket enerjisini gsterir, ki

bu enerji i molekler balarn koparlmas iin gereken aktivasyon enerjisi ( E )den daha byktr. Bu enerjinin etkisi ile molekler balar bozulur ve yerlerine yeni molekler ba oluur. Bir ok oksitlenme reaksiyonunda (8,4 - 16,8) 10.4 ( J mol ) mertebesindedir. Yukarda verilen denklemden scakln artmas ile reaksiyon hz artmaktadr. bu aktivasiyon enerjisi ( E )

Sktrma esnasnda karm scakl 1000 K nn altnda olmas durumunda

denklem n oksitlenme hzn verir. Bu hz yardm ile kendi kendine yanma veya vuruntu hakknda bir fikir verir. Karm scakl 1500 K nn stnde ise reaksiyon hzn veya alev hzn ve aa kan s orann (hz) gsterir. Reaksiyon hzlar reaktanlarn konsantrasyonuna baldr. Eer reaktanlardan birisinin konsantrasyonu stokyometrik miktara gre ok fazla veya ok az ise reaksiyon hz hzl bir ekilde der ve belirli bir kritik deerin altna derse reaksiyon durur. Bu yzden karmlarn st ve alt tutuabilme ve yanabilme oranlar vardr.
2. Kendi kendine tutuma ve tutuma veya yanma gecikmesi.

Dizel motorlarnda sktrma sonucu basnc ve scakl artan hava ortamna pskrtlen yakt ancak baz fiziksel ve kimyasal proseslerin olumasndan sonra kendi kendine tutuur. Yaktn yanma odasna girmesinden alevli yanmann olumasna kadar geen sreye tutumann hazrlk evresi veya tutuma gecikmesi (TG) deriz. Fiziksel prosesler iin gerekli sre ( T fiz ) e fiziksel tutuma gecikmesi, kimyasal prosesler iin gerekli sre ( Tkim ) e kimyasal tutuma gecikmesi denir. Tutuma gecikmeside bu iki srenin toplamndan oluur. TG = T fiz + Tkim

Yakt damlasnn snmas, buharlamas

ve yakt buharnn kendi kendine tutuma

scaklna kadar snmas fiziksel tutuma gecikmesi sresinde gerekleir. zellikle ar dizel yaktlarn kullanlmas durumunda fiziksel tutuma gecikmesi , tutuma gecikmesi sresinin byk ksmn oluturur. Dizel motorlarnda fiziksel tutuma gecikmesi sresini ksaltmak iin yakt ok kk meme delikleri olan enjektrler kullanlarak ok yksek basnla yanma odasna pskrtlr. Bu pskrtme sonucunda oluan yakt damlacklarn ortalama ap 10 ile 30 mikron mertebesinde olur. Damlack aplar kldke birim hacim bana den yzey alan artar ve yakt damlacn snma ve buharlama sresi ksalr. rnein 1 mililitre yakt pskrtlmesi halinde 20 mikron apnda 240000000 damlack meydana

gelir ve bu damlacklarn toplam yzey alanlar 3000 cm 2 olur. Damlann buharlama hz byk oranda damla ve scak hava arasndaki bal hzdan da etkilenmektedir. Fakat ok kk aptaki yakt damlalarn yksek basnl hava ortamnda hzlar ok abuk dmekte ve yakt damlas ile hava arasndaki bal hz ksa bir sre sonra sfr olmaktadr. Yanma odasnda oluturulan trblansn etkisi ile damlack yzeynde oluan yakt buhar uzaklar ve sktrlm hava ortamnda dalarak karm oluma hz artar. Dizel motorlarnda pskrtme, snp buharlama ve karm oluumu olaylar ayni anda olmaktadrlar ve bu nedenle yanma odasndaki karm homojen deildir. Yanma odasnn baz blgelerinde ok zengin , baz blgelerde ise ok fakir yakt hava karm oluur. Hava fazlalk katsays deiimi 0 ile arasnda olur. Dizel motorlarda yanma prosesin normal olabilmesi iin karmn kontroll bir ekilde oluturulmas gerekir. Karm oluumu ile alevli (grnr) yanma ayni anda olumal, aksi durumda yanma patlamal bir karakterde gerekleir bunun sonucunda basn artma hz artar ve motor sert alr. Alevli yanmann balayabilmesi iin yanma odasna giren yaktn yaklak olarak %45 ile %75 buharlam olmas gerekir. Fiziksel tutuma gecikmesi sresini ( T fiz ) azaltmann en etkili yolu damlack aplarn minimuma indirmek sureti ile ve damlack saysn artrmak scakln arttrarak yani motor sktrma orann arttrarak. Kimyasal tutuma gecikmesi sresince ( Tkim ) bir ok noksitlenme reaksyonu meydana gelir. Bunlarn sonucunda aa kan s ok azdr fakat nemli miktarda ararn birikimi meydana gelir. Bu ararnlerin byk ksm atomik oksijen, atomik hidrojen, aldehit, ve hidrokarbon radikallerinden oluur. noksitlenme reaksyonlarn hz kimyasal tutuma gecikmesini etkiler. Bu sre aralnda belirli hacim veya hacimlerde ararnlerin konsentrasyonu ile scakln ayni anda veya arka arkaya kritik deerlere ve sktrlm havann

ularlar ve karm kendi kendine tutuur ve alevli yanma meydana gelir ve silindir basc ok hzl bir ekilde artar. En fazla noksitlenme reaksiyonlar alev demetin d blgelerinde meydana gelir, nk bu blgede scaklklar ok yksektir. Demetin merkezinde ise yakt konsentrasyonu fazladr ve burada srekli ve youn buharlama snn ekilmesi sonucunda scaklklar dktr ayrca yakt hava karm ok zengindir ve bu nedenle noksitlenme reaksyonlarn hz Kimyasal kendi kendine tutuma gecikmesi daha dktr. Bu nedenle kendi yakt molekllerin yaps ve kendine tutuma , alev demetinin d blgelerinde meydana gelir. zelliklerinden, yani yakt molekllerin noksitlenmeye kar eylimleri tarafndan byk oranda

etkilenir. rnein en ksa Tkim sresi normal parafinik hidrokarbonlarda olup en uzun ise aromatik hidrokarbonlarda meydana gelir. Dizel motorlarnda kimyasal tutuma gecikmesi sresinin mmkn olduu kadar ksa olmas istenir , bu nedenle yaktn n oksitlenme reaksiyonlar arttran organik oksitler , eterli bileenler ve nitratlar gibi baz bileenler yakta ilave edilirler. Otto motorlarnda ise tam tersi olarak, yaktn n oksitlenmesini yavalatan katklar kullanlarak yaktn kendi kendine tutumas zorlatrlmaktadr.
P T.G.
Tfiz Tkim

Po
aKMA

ekil ....de bir dizel motorunda tutuma gecikmesi sresince silindir i basncn deiimi grlmektedir. Fiziksel tutuma gecikmesi sresince basnta bir deiiklik olmad buna karn kimyasal tutuma gecikmesi esnasnda ise basnta kk bir art olmaktadr. Bascn fazla artmamasnn nedeni ise bu srede n oksitlenme sonucu aa kan snn ok az olmamasdr. Tutumann gereklemesinden sonra aa kan snn fazla olmas nedeni ile basn ok hzl bir ekilde ykselir. Bu tip kendi kendine tutumalara iki kademeli tutuma ad verilir. Buji atelemeli motorlarnda homojen olan yakt-hava karm kvlcmn olumas ile hemen tutumaz. Yaktn tutumas iin ok ksada olsa bir hazrlk sresine gereksinim vardr. Bu sreye yanma gecikmesi diyebiliriz. Otto motorlarda kullanlan sktrma oranlarn daha dk olmas sonucu yakt-hava karmn sktrma sonu scaklklar olduka dk kalmakta ve bujide kvlcm olumasna kadar geen srede karmda oluan n oksitlenme hzlar olduka dk kalmaktadr. Buji ile tututurma mekanizmas u ekilde aklanabilir; kvlcmn etrafndaki hacim yaklak olarak 10000 C scakla ular. Bu scaklk tutumann ve yeterli s aa kartacak yanmann olumas iin yeterlidir. lk anda buji trnak blgesinde bir alev ekirdei oluur ve eer bu alev ekirdeinden yaylan s yakndaki yakt-hava karm scakln yaktn kendi kendine tutuma scakl stne kartrsa yanma, yanma odasnda ok hzl bir ekilde yaylr ve basnta artar. Kvlcmn enerjisi etrafndaki hacmi gerekli scakla kartmak iin yeterli olmamas halinde veya olumu olan alev ekirdein verecei enerji yeterli deilse veya bu enerji karmn daha byk hacmine dalmas halinde alev ekirdei geliemez ve tutuma ile yanma olumaz.

Bu

nedenle Otto motorlarnda

yanma gecikmesi kvlcm olumasndan silindir

basncnn hzl artmaya balamasna kadar geen sre olarak tanmlanr.

P

T.G.

aKMA

ek.........de yanma gecikmesi sresince silindir basn deiimi verilmitir. Grld gibi yanma gecikmesi sresinde basn art ok azdr, fakat yanma kararl hale geldikten sonra basn ok hzl bir ekilde ykselmektedir. Bu ekildeki tek kademeli yanma btn kvlcmla tututurulan motorlarn karakteristik zelliidir. Yanma gecikmesi sresini ksaltmak iin kvlcmn gcn artrlr veya sktrma oran artrlarak dolgu scakl daha yksek deere ulatrlr ve bylece tutuma ve yanma iin koullar daha uygun hale gelir , bununla beraber kvlcmn ve alev ekirdein enerjisinin etrafa dalmasn engelleriz.
Yanma hz:

Yanma sonucunda i gazn i enerjisi artmakta ve daha sonra genileme srecinde motordan i alnmaktadr. Bu nedenle yanma prosesi gerek motor evrimi iin ok nemlidir. Isdan en iyi faydalanabilmek iin yanma dinamii, ilgili evrimin s sokumu ekline yakn olmaldr. Yksek devirli motorlarda yanma iin ayrlan sre ( 1 1 ) saniye mertebesinde ve ok 200 300

ksadr. Yanma sresinin uzamas yanma motor verimi zerinde olumsuz etkisi vardr, yanma sresi uzamas halinde motor gc azalr ve yakt sarfiyat artar, nk bu durunda yanma daha byk hacimde tamamlanr ve evrimin maksimum basn deeri dk kalr ayrca hacmin artmas sonucunda da soutmaya giden s artarak motorun gcn ve verimini drr. Hidrokarbon karm olan yaktn yanma prosesi bu yakt oluturanhidrojen ve karbonun oksijenle yapacaklar reaksiyonlara baldr. Bu nedenle yaktn veya oksijenin azalma hz veya s salnm hz yanma hz olarak kabul edilir.

Tf

Ti T2

ek. .. T 2 - Sktrma sonu scakl T i - Yaktn kendi kendine tutuma scakl T f - Alev arkas blgede bulunan yanm gazlarn scakl Eer yanma bir kvlcmla balatlm ise , yanma cephesi ( alev cephesi) yanmam gaz karmn iersine doru belirli bir hzla yaylmaya balar, buna alev hz veya yanma hz deriz. Yanmann yaylmas u ekilde aklanabilir. Alev nnde bulunan karm konveksyon ve radyasyon s iletimi sonucunda starak yanmaya hazrlar, nk yanma reaksyonlar ancak uygun scaklkta yksek hza ulaarak k saacak duruma gelirler. ki yanma hzndan bahsedebiliriz; Laminar yanma hz Trblansl yanma hz Laminar yanma hzlarn hesaplanmas iin teori gelitirilmitir: -Is teorisi -Difuzyon teorisi -Karma teori Is teorisi 1885 ylnda Mallard ve Le Chatelier tarafnda gelitirilmitir. Bu teoriye gre alevin ilerleme hz alev arkas blgede bulunan T f scaklndaki yanm gazlardan, yanmam gaza doru yaplan s transferi ile kontrol edilmekte. kinci blgeden ek.alev blgesinden kondksyonla geen s birinci blgede bulunan yanmam taze dolguyu starak kendi kendine tutuma scakl T i ye ykseltmekte. Eer alev blgesindeki scaklk deiim erisini lineer kabul edersek;

T Tf Taze Dolgu Blgesi (I) Yanm Gazlar Blgesi (II)

Ti

T2
aKMA

ekil
T f Ti

yazlabilir.

Burada - reaksyon blgesi kalnldr. Alev cephesinden iletlen s ve entalpi eitliini kullanarak, aadaki denklemi yazarz:
T f Ti

) = m c p (Ti T2 )

Burada; - alevin kondksyon s iletim katsays

m - yanma dalgas iinde yanmaya katlan taze dolgu miktar ve tek boyutlu olarak

kabul edersek, m = . A.u = . A.S L olarak yazlr.

.

- taze dolgu zgl ktlesi

A - birim kesit alan = 1 olarak alnr
u - yanmam taze dolgunun aleve doru ilerleme hz S L - laminar alev hz

Yanmam taze dolgu aleve doru dik olarak ilerledikleri iin; S L = u olur

.S L .c p (Ti T2 ) = (T f Ti ) /
T f Ti 1 elde edilir. c T T 2 p i

SL =

Alev blgesi kalnl

= S L = S L

1 dc / dt

reaksyon sresi
dc/dt reaksyon hz
SL =
1/ 2

T f Ti dc c T T dt p i 2

 = a - s yaynm katsays c p
T f Ti dc = RO - reaksyon oran Ti T2 dt S L = (a.RO )
1/ 2

olur.

Bu sonular deneysel sonularla karlatrdmzda, yakt tipine gre , bazen ok yakn bazen ise ok uzak sonular elde edilmektedir. dc/dt = kc n p n 1 = Ae E / RT c n p n 1
n - reaksyon mertebesini gsteren katsaydr.
a - s yaynm katsays terimi iersindeki zgl ktle da basncn fonksyonu olduundan

S L (1 / p ) p n 1

1/ 2

( p n 2 )

1/ 2

n = 2, yani ikinci mertebeden reaksyonlar iin , alev hz basncn fonksyonu deildir.

Hidrokarbon karm olan yaktlarda alev hz basntan bamszdr. Scakln etkisi ise; S L (e E / RT )
1/ 2

denkleminden grlebilir. Arrheniusun kinetik kontrola gre bu

denklemdeki scaklk alev scakl T f olarak kullanlmal. Bu durumda : SL e

E / RT f 1 / 2

olur.

Zeldovich, Frank-Kamenetski ve Semenov tarafndan gelitirilen ve difusyon teorisi diyebileceimiz teoriye gre, laminar alev hz: S L (RO )
1/ 2

olarak bulunur. Bu denklemde de s yaynm katsaysdr.

Yanmann sabit hacimde olabilmesi iin yanma hz sonsuz byk olmal. Yanma hz sonsuz olabilmesi iin Ti T2 = 0 olmal.
Yanma hzn llmesi:

Yanma hz lme metodlardan iyonizasyon metodunda ek yanma odasna iki elektrod yerletirilir, normal olarak gaz karm elektrik akmn iletmez ve bu nedenle pil devresi aktr. Alev scaklnn etkisi ile iyonize olan hidrokarbonlar ise elektrik akmn iletirler, bu nedenle alev elektrodlarn bulunduu blgeye ulanca iyonize olan gazlarn etkisi ile devre kapanr ve devrede akm geer.Alevin balad zaman ile elektrodlara ulama zaman arasndaki fark buluruz ve aradaki mesafeyi bu zaman aralna blerek alev hzn bulabiliriz.

SL =

X (m/s) olur. t

Yanma hzna etki eden faktrler.

- Hava fazlalk katsays nn etkisi:

SL (m/s)

0.6

0.8 0.9 1

1,2

1,4

0,90 0,95 deerlerinde yanma hz maksimum deerine ular. Karmn daha fazla zenginlemesi veya fakirlemesi halinde ise yanma hz der. Hatta ok zengin veya ok fakir karmlarda yanma meydana gelmez ki buna yanma snr denir. Kvlcm atelemeli motorlarda = 1,05 1,1 deerlerinde en iyi alma verimi elde edilir. ok fakir karmlarn yanma hzlar ok dk olduundan yanma egzoz borusunda da edebilir. -Motor devir says nnn etkisi:
SL (m/s)

devam

n d/d

Yanma hz motor devir says artna bal olarak artar. Artan motor devir says silindir iersindeki hava hareketlerinin artna bal olarak yanma hzda artar. -Sktrma orann etkisi:

dP

da

aKMA

Sktrma oran artmas ile sktrma sonu scaklklar ykselir ve bunun sonucunda yanma hz artar. Yanma hz artna bal olarakta basnta daha hzl ykselir. Kvlcm atelemeli motorlarda , basn artma oran dP / d = (2,1 2,5)10 5 (Pa/ o Kr.mili as) olmal.
Yanma sonu scaklk ve basncn hesab.

Yanma sonu scakl T 3 aadaki yaklam kullanlarak hesaplanr. T3 = T2 +

B * Hu Cv

ve

T3 = T2 +

B * Hu Cp

Burada ; T 3 - Yanma sonu scakl T 2 - Sktrma sonu scakl B - evrim bana harcanan yakt miktar H u - Yaktn alt sl deeri C v - Karmn sabit hacimde zgl snma ss C p - Karmn sabit basnta zgl snma ss , dr.

Termodinamiin 1. kanunu gereince yanma sonu oluan s enerjisi , silindirde bulunan gazlarn i enerjisini artrr ve geri kalan ksmndan da mekanik i elde edilir. Silindirde bu ilem iin kullanlabilen s miktar yaktn alt s deeri ( H u )dan daha azdr, nk yaktn yanmas belirli bir kaypla gerekleir. Bu kayplar kimysal olarak eksik yanma ve zlme (disosasyon) sonucunda meydana gelir. Bunun dnda yanma sonucu oluan snn bir ksm soutma akkanna geer ancak u andaki hesaplamalarmzda bunu ihmal ederiz.

P
2' 2 3

V
Bu ilk hesaplalarmzda, yanmadaki basn deiimini teorik evrimlerdeki gibi kabul edilir, yani yanma ksmen sabit hacimde ve ksmen sabit basnta gerekletii kabul edilir. (ek.) Termodinamiin 1. kanununa gre yanma denklemi:

y .H u = U 3 U 2 + L2,3
Bu denklemde: y - 2-3 noktalar arasnda oluan s enerjisinin efektif olarak kullanlabilen ksmn gsteren katsay , yani yanma verimi. zellikle otto motorlarnda yanma verimin olumasnda dissosasyon nemli bir rol oynamaktadr, nk bu olay sistemden s ekmektedir. Bu olay basncn ve scakla bal olarak deiir.Sistemde scaklk artka dissosasyon oran artar, basn artkada dissosasyon oran der.Hava fazlalk katsaysnn bir olmas halinde ki bu durumda yanma sonu scaklk artar, veya ar doldurma sonucunda scakln artmas ile dissosasyon oran ykselir.Genileme srecinde scaklklarn dmesi sonucunda dissosasyon rnlerin bir ksm tekrar yanmaktadrlar, ancak meydana gelen snn ok az faydal i dnmne etkili olurlar.Di,zel motorlarnda yanma sonu scaklklarn daha dk olmas ve basnlarn daha yksek olmas dissosasyon oran ok dk olur ve hesaplamalarda ihmal edilebilir. Kvlcm atelemeli ( otto) motorlarnda y = 085 095 Dizel motorlarnda y = 0,65 0,85 mertebelerinde olur. U 3 ve U 2 srasyla 3 ve 2 noktasnda ki koullarda bulunan gazn i enerji deiimi (kJ/kg) gstermektedir.
" U 3 = wc v (n y nr ).(T3 273) kJ/kg ' " " U2 = U2 +U2 = ( wcv' .ne + wcv .nr )(T2 273) kJ/kg

" ' ve wcv srasyla yanm gazlarn ve taze dolgunun ( kJ/kmol K) olarak sabit Burada; wcv

hacimde molar snma slardr.

n r - bir nceki evrimden kalan yanm gazlarn mol says (kmol/kg).

ne - yanabilen taze dolgunun mol says (kmol/kg). Taze dolgunun byk bir ksm hava
' = wcv olarak kabul edilir. Burada wcv (kmol/kg) olarak havann sabit olduundan ; wcv

hacimdeki molar snma ssdr. n y - yanma rnlerin mol says (kmol/kg) L2,3 - 2 noktasndan 3 noktasna gelinceye kadar yaplan hacim (n genileme ) ii (kJ/kg) dir. L2,3 = L2' 3 = P3V3 P2' V2'
,

P2' = .P2

ve V2 = V2' olduundan

L2,3 = P3V3 P2V2

olarak yazlr.

Genel gaz denklemi PV = n R T kullanarak 3 noktas iin P3V3 = (n y + nr ) RT3 2 noktas iin P2V2 = (ne + n r ) RT2 Buna gre 2 ile 3 noktas arasnda yaplan hacim ii; L2,3 = (n y + nr ) RT3 (ne + nr ) RT2 Buna gre yanma denklemi:
" " y .H u = wc v (n y + nr )(T3 273) ( wc v' ne + wc v nr )(T2 273) + (n y + nr ) RT3 (ne + nr ) RT2

olur.

olur. Yanma denkleminin her iki tarafnda

1 terimi ile arpmamz halinde; ne + n r

' " n + nr wcv ne + wcv nr = wc (T3 273) + RT3 (T2 273) - e RT2 ne + n r ne + n r ne + n r ne + n r ne + n r " v

y .H u

n y + nr

n y + nr

olur.
ne + n r = ne (1 + nr ) = ne (1 + r ) ne

r - art gaz katsays

n y + nr ne + n r
=

wc p = wcv + R

olduuna gre ve bu deerleri yanma denkleminde yerine koyduumuzda;

" wc v (T3 273) + RT3

' " y .H u wcv + wcv r + (T2 273) + RT2 = ne (1 + r ) 1+ r

eklindeki yanma

veya enerji denklemi elde edilir. Bu denklemin yardm ile evrimin maksimum scakl T3 hesaplanabilir. Otto evriminde veya kvlcm atelemeli motorlarda , hacim( n genileme) ii L2,3 = 0 oldundan ;

 1 durumu iin
' " y .H u wcv + wcv r " + (T2 273) = wcv (T3 273) ne (1 + r ) 1+ r

ve

nn birden kk olmas halinde ise;

" y ( H u H u ) wcv' + wcv r " + (T2 273) = wcv (T3 273) olur ne (1 + r ) 1+ r

Burada: H u = 119750 (1 ) Lmin (kJ/kg)

Lmin - Minimum hava miktar (kmol hava/kg yakt)

havann moleklar snma ss: taze dolgunun moleklar snma ss: yanm gazlarn moleklar snma ss: denkleminde yerine koymamz halinde;

wcv = a v + bv T
' ' = av + bv' T wcv

" " = av + bv"T olduundan, ve bu deerleri enerji wcv

" y .H u a ' + bv' T2 + (a v + bv"T2 ) r " " + bv T3 )(T3 273) + RT3 + v (T2 273) + RT2 = (a v ne (1 + r ) 1+ r

denklemin paranrezleri aarsak

" y .H u a ' + bv' T2 + (a v + bv"T2 ) r " + v (T2 273) + RT2 + a v 273 = ne (1 + r ) 1+ r " bv" 273) + R T3 + bv"T32 = (a v

elde edilir.
" y .H u a ' + bv' T2 + (a v + bv"T2 ) r " + v (T2 273) + RT2 + a v 273 = C ne (1 + r ) 1+ r

" (av bv" 273) + R = B

bv" = A
dnr.

olmas durumunda enerji denklemi ikinci dereceden tek bilinmeyen denkleme

A.T32 + BT3 C = 0

(T3 )1, 2 =

B ( B 4 AC ) 2A
2

1 2

olarak iki kk bulunur, ancak bunlardan sadece pozitiv deer

evrimin T3 scaklk deerini verir.

Otto evrimi olmas durumunda n genileme ii sfr olacandan , denklem aadaki eklini alr.
" y .H u a ' + bv' T2 + (a v + bv"T2 ) r " " + v (T2 273) + a v 273 = (a v bv" 273)T3 + bv"T32 ne (1 + r ) 1+ r

bv" = A
" (av bv" 273 ) = B " y .H u a ' + bv' T2 + (a v + bv"T2 ) r " + v (T2 273) + a v 273 = C ne (1 + r ) 1+ r

olur ve denklem ikinci

dereceden tek bilinmeyen denkleme dnr. A.T32 + BT3 C = 0 bu denklemin kklerinin hesab aada verilmitir. (T3 )1, 2 =
B ( B 4 AC ) 2A
2

1 2

olarak iki kk bulunur, ancak bunlardan sadece pozitiv deer

evrimin T3 scaklk deerini verir.

" wcv , wcv2 ve wcv (kJ/kmol K) olarak deerleri

(273 - 1773)K Hava

O2 N2 H2
CO

(1774 3073)K 21,9914+1449. 10 6 T 23,29985+155. 10 5 T 21,5532+1457. 10 6 T 19,198+1758. 10 6 T 22,0996+143. 10 5 T 38,6087+3349. 10 6 T 25,4584+4438. 10 6 T

19,8798+2638. 10 6 T 19,7256+509964. 10 8 T 84.10 8 T 2 19,7155+25. 10 4 T 20,671 11604.10 8 T + 588.10 9 T 2 19,868+267. 10 5 T 22,345+219959. 10 7 T 5487.10 9 T 2 23,48993+5359. 10 6 T

CO2 H 2O

Veya aadaki tablodan her gaz iin alnabilir.

Gazlarn sabit hacimde ortalama molar sl kapasiteleri [ kJ/(kmole C)] Scaklk Hava Oksijen Atmosferik Karbondioksit Su Karbon Hidrojen azot buhar monoksit H2

O2

N2

CO2

H2O 25.184 25.426 25.803 26.260 26.775 27.315 27.880 28.474 29.077 29.693 30.304 30.901 31.510 32.092 32.661 33.210 33.741 34.261 34.755 35.224 35.680 36.120 36.538 36.940 37.330 37.702

CO 20.808 20.863 20.988 21.202 21.474 21.784 22.110 22.437 22,755 23.061 23.350 23.622 23.877 24.112 24.338 24.543 24.736 24.916 25.087 25.246 25.393 25.535 25.665 25.791 25.908 26.021 20.302 20.620 20.758 20.808 20.871 20.934 21.001 21.093 21.202 21.332 21.474 21.629 21.792 21.972 22.152 22.332 22.517 22.697 22.877 23.057 23.233 23.408 23.576 23.743 23.907 24.070

0* 20.758 20.959 20.704 27.545 100 20.838 21.223 20.733 29.797 200 20.984 21.616 20.800 31.744 300 21.206 22.085 20.972 33.440 400 21.474 22.563 21.185 34.935 500 21.780 23.019 21.449 36.258 600 22.090 23.446 21.729 37.438 700 22.408 23.834 22.027 38.498 800 22.713 24.187 22.320 39.448 900 23.006 24.510 22.609 40.302 1000 23.283 24:803 22.881 41.077 1100 23.547 25.071 23.140 41.784 1200 23.794 25.318 23.392 42.425 1300 24.018 25.548 23.626 43.007 1400 24.250 25.761 23.848 43.543 1500 24.459 25.967 24.057 44.033 1600 24.652 26.159 24.250 44.485 1700 24.863 26.343 24.434 44.903 1800 25.003 26.519 24.602 45.299 1900 25.167 26.691 24.765 45.644 2000 25.326 26.854 24.916 45.975 2100 25.474 27.013 25.C62 46.281 2200 25.611 27.168 25.200 46.566 2300 25.745 27.319 25.326 46.829 2400 25.870 27.470 25.447 47.076 2500 25.992 27.612 25.560 47.302 T=0 artnda gerek sl kapasiteler verilmitir.

Moleklar snma slarn fonksyonu olarak bulmu olduumuz enerji denklemini i enerjilerin fonksyonu olarakta bulabiliriz. Buna gre enerji denklemi
" y .H u U ' + rU 2 " + 2 + RT2 = (U 3 + RT3 ) eklini alr. ne (1 + r ) 1+ r

" " Burada: U 3 ,U 2

srasyla 3 ve 2 noktalarn scaklna kar(kJ/kmol) olarak yanma

rnlerin i enerji deiimini dir.

' U2 - 2 noktasndaki scakla kar (kJ/kmol) olarak taze dolgunun i enerji deiimini dir. ' yerine havann i enerji deiimini Taze dolgunun byk bir ksm hava olduundan U 2

veren U 2 kullanlabilir. Otto evriminde veya kvlcm atelemeli motorlarda , hacim( n genileme) ii L2,3 = 0 oldundan ;

 1 durumu iin
" y .H u U ' + rU 2 " + 2 = U 3 ne (1 + r ) 1+ r

nn birden kk olmas halinde ise;

' " y ( H u H u ) U 2 + rU 2 " + = U 3 olur ne (1 + r ) 1+ r

Scakla gre baz gazlarn i enerji deiimleri Tablo.. de verilmitir.

Gazlarn i enerjileri Oksijen Atmosferik Karbondioksit azot MJ/kmole Su Karbon Hidrojen buhar monoksit H2

Scaklk C 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100 1200 1300 1400 1500 1600 1700 1800 1900 2000 2100 2200 2300 2400 2500

Hava

O2 0 2.015 4.195 6.364 8.591 10.890 13.255 15.684 18.171 20.708 23.983 25.899 28.554 31.238 33.951 36.689 39.444 42.203 45.008 47.813 50.660 53.507 56.354 59.201 62.090 64.979 0 2.123 4.325 6.628 9.027 11.509 14.068 16.684 19.347 22.060 24.803 27.578 30.379 33.241 36.065 38.950 41 855 44.799 47.729 50.702 53.716 56.731 59.787 62.844 65.942 69.040

N2 0 2.072 4.162 6.293 8.474 10.726 13.038 15.420 17.857 20.348 22.881 25.456 28.068 30.714 33.385 36.086 38.799 41.537 44.296 47.059 49.823 52.628 55.433 58.100 61.085 63.890

CO2 0 2.981 6.347 10.031 13.975 18.129 22.462 26.950 31.560 36.270 41.077 45.971 50.911 55.894 60.960 66.086 71.175 76.325 81.517 86.708 90.942 97.175 102.541 107.726 113.002 118.277

H2O 0 2.541 5.162 7.879 10.710 13.657 16.726 19.933 23.262 26.724 30.304 34.001 37.811 41.721 45.720 49.823 53.758 58.238 62.551 66.947 71.343 75.865 80.386 84.950 89.597 94.245

CO 0 2.085 4.199 6.360 8.591 10.790 13.268 15.705 18.204 20.754 23.350 25.983 28.654 31.346 34.072 36.814 38.578 42.370 45.175 47.981 50.786 53.633 56.480 59.327 62.174 65.063 0 2.064 4.153 6.242 8.348 10.467 12.602 14.767 16.965 19.201 21.474 23.793 26.152 28.562 31.011 33.498 36.023 38.585 41.177 43.794 46.473 49.153 51.879 54.596 57.359 60.164

Yanma sonu basncn hesab.

3 ve 2 noktas iin genel gaz denklemleri; P3V3 = (n y + nr ) RT3

P2V2 = (ne + n r ) RT2 olduuna gre ve bu denklemleri taraf tarafa

ornlamamz halinde; P3V3 (n y + nr )T3 = P2V2 (ne + nr )T2

P3 = ( patlama oran) P2

= 3,2 - 4,2 otto motorlar iin

= 1,2 - 2,5 dizel motorlar iin

V3 = g (n genileme oran) V2

g = 1,2 1,7 alnabilir.

n y + nr ne + n r
= ( gerek moleklar deiim katsays) olduundan yanma sonu basn ;

P3 =

T3 P2 olarak bulunur. g T2

Otto motorlarnda n genileme oran g = 1 olduundan,

P3 = T3 P2 T2

olur.

P3 = (3,0 - 5,0) MPa otto motorlar iin P3 = (5,0 - 11,0) MPa dizel motorlar iin

T3 = (2300 2900) K otto motorlar iin T3 = (1800 2200) K dizel motorlar iin

RNEK: Kark evrime gre alan bir diesel motorunun n=2000d/d,Ne=160kW,z=8,=16,5, =1,4 tr. Bu motorda kullanlan yaktn kimyasal analizi; c=87, h=12,6 ve o=0,4tr.Bu motorun yanma sonu scakln bulunuz.

Enerji denklemini yazalm; [( y .H u )/(n e (1+ r )]+[(u '2 + r .u '2' )/(1+ r )]+ R ..T 2 =.(u '4' + R .T 4 ) Bu formldeki: y =0.650.85 yanma verimi , y =0.82 seilir

H u =34013.c+125600.h-10900(s-o y )-2512(g.h+w) =34013.0,87+125600.0,126-10900.(0-0,004)-2512.(9.0,126+0) =42611(kj/kg.yakt) n e : taze dolgunun kmol saysdr.Taze dolgunun byk ksm hava olduu iin burada n e olarak 1kg yakt yakmak iin silindire alnan havann kmol says alnr. 1kg yaktn yanmas iin gerekli minimum oksijen miktar; O min =(C/12).[1+3.(h+( S-O y )/8)/C]=0,87/12.[1+3.(0,126+(0-0,004)/8)/0,87] =0,104125(kmolO 2 /kgYakt) L min =O min /0,21=0,104125/0,21=0,4958333(kmolHava/kgY) L ger = .L min =1,4.0,4958333=0,69412(kmolHava/kgY) n ~ = L n =0,69412(kmol taze dolgu/kgY)
e
ger

Taze dolgunun yanmas sonucu kan rnler n CO2 =C/12=0,87/12=0,0725(kmol CO 2 /kgY) n H 2O =h/2=0,126/2=0,063(kmol H 2 O/kgY) n N 2 =0,79. L min . = 0,79.0,49583.1,4= 0,5483(kmolN 2 /kgY) n O2 =0,21.(-1). L min = 0,21.(1,4-1).0,49583=0,0416(kmolO 2 /kgY) th =n y /n e kmol saysnn teorik deiim katsays th =0,72544/0,69412=1,0451219 Artk egzost rnlerinin katsays - r r =[(T o +T)/T r ].[P r /(.P 1 -P r ) T o =288K (d ortam scakl) kabul P o =0,101MPa (d ortam basnc) kabul P 1 =(0,80,9).P o emme sonu basnc veya

P 1 = P o -(+).(V v /2). o .10 6 dan hesaplanr. +=2,54 aras seilir V v =(50130) m/s 0 =P 0 /R.T 0 (kg/m) P 1 =0,88.P 0 seilirse P 1 =0,08888(MPa) olur. P r =(1,11,25).P 0 Artk egzost rnlerinin basnc P r =1,188.P 0 =0,1199(MPa) T r =(9001000)K karbratrl T r =(700900)K diesel T r =850K seildi T=(2040)K ar doldurmada T=(020)K normal motorda T=15K seildi =16,5 r =[(288+12)/850].[0,1199/(16,5.0,089-0,1199)]=0,0276 Emme sonu scaklk T 1 =(T 0 +T+ r .T r )/(1+ r )=(288+15+0,0276.850)/(1+0,0276)=317,69K Volumetrik verim v =[/(-1)].(P 1 /P 0 ).[(T 0 /T 1 ).(1+ r )] =(16,5/15,5).(0,08888/0,101).[288/317,69.(1+0,0276)] v =0,826 Sktrma sonu basn n 1 =1,38 seildi P 2 =P 1 . n1 P 2 =0,08888.16,5 1,38 =4,2553(MPa) Sktrma sonu scakl T 2 =T 1 . n1 1 =317,69.16,5 0,38 =921,82K Patlama oran =P 3 /P 2 =34 otto ; =1,42,2 diesel =1,8 kabul u 2 2 noktasndaki scakla uygun olan,1 kmol taze dolgunun i enerjisi T 2 =921,82K veya t 2 =648,82C Tablo 2-5ten; havann i enerji deiimi 600C 13255 kj/kmol hava 700C 15684 kj/kmol hava t=100C iin u=2429 kj/kmol t=48,82C iin u=2429.48,82/100=1185,8kj/kmol t 2 =648,82C iin u 2 =13255+1185,8=14440,8kj/kmol u '2 =14440,8(kj/kmol taze dolgu) u '2' =2 noktasndaki scakla uygun olan 1kmol yanma rnnn i enerjisi u '2' =(r CO2 .u CO2 ) t 2 +(r H 2O .u H 2O ) t 2 +(r N 2 .u N 2 ) t 2 +(r O2 .u O2 ) t 2 r CO2 , r H 2O , r N 2 ve r O2 sras ile CO 2 ,H 2 O,N 2 ve O 2 kmol fraksiyon katsaylar; r CO2 =n CO2 /n y =0,0725/0,72544=0,0999 r H 2O =n H 2O /n y =0,063/0,72544=0,0868 r N 2 =n N 2 /n y =0,5483/0,72544=0,7558

r O2 =n O2 /n y =0,0416/0,72544=0,0573 Tablo 2-5ten t 2 =648,82C u CO2 =22462+[(26950-22462)/100].48,82=24653,042(kj/kmolCO 2 ) u H 2O =16726+[(19933-16726)/100].48,82=18291,657(kj/kmolH 2 O) u N 2 =13038+[(15420-13038)/100].48,82=14200,892(kj/kmolN 2 ) u O2 =14068+[(16684-14068)/100].48,82=15345,131(kj/kmolO 2 ) u '2' =0,0999.24653,042+0,0868.18291,657+0,7558.14200,892+0,0573.15345,131 =15662,865kj/kmol Y.) =( th + r )/(1+ r )=(1,04512+0,0276)/(1+0,0276)=1,04391
kmol saysnn gerek deiim katsays Bulduklarmz yanma denkleminde yerine koyalm; [0,82.42611/0,69412.(1+0,0276)]+[(14440,8+0,0276.15662,865)/(1+0,0276)]+8,314.1,8.921,8 2 = 1,04391(u '4' +8,314.T 4 )

(48986,558+14473,623+13795,221)/1,04391= u '4' +8,314.T 4

74005,07= u '4' +8,314.T 4

denklemi bulunur. u '4' 4 noktasndaki T 4 scaklna uyan yanma rnlerinin i enerjisi t 4 =2000C birinci tahmin u '4' =(r CO2 .u CO2 ) t 4 +(r H 2O .u H 2O ) t 4 +(r N 2 .u N 2 ) t 4 +(r O2 .u O2 ) t 4 den; u '4' =0,0999.90942+0,0868.71343+0,7558.49823+0,0573.53716 u '4' =56011,828(kj/kmol Y.) u '4' +8,314.T 4 =56011,828+8,314.2273=74909,55kj/kmol t 4 =1900C ikinci tahmin u '4' =0,0999.86708+0,0868.66947+0,7558.47059+0,0573.50702 u '4' =52945,545(kj/kmol Y.) u '4' +8,314.T 4 =52945,545+8,314.2173=71011,867(kj/kmol)
T4 2273K T4 2173K u '4' +8,314.T 4 74909,55kj/kmol 74005,807 kj/kmol 71011,867 kj/kmol

T 4 =2273-[100/(74909,55-71011,867)].(74909,55-74005,807)

T 4 =2249,813K ; t 4 =1976,813C enerjiden giderek salamasn yapalm; t 4 =2047,4458C iin; u CO2 =90942+[(97175-90942)/100].47,4458=93899,297 kj/kmolCO 2 u H 2O =71343+[(75865-71343)/100].47,4458=73488,499 kj/kmolH 2 O u N 2 =49823+[(52628-49823)/100].47,4458=51153,855 kj/kmolN 2 u O2 =53716+[(56731-53716)/100].47,4458=55146,491 kj(kmolO 2 u '4' =0,0999.93899,297+0,0868.73488,499+0,7558.51153,855+0,0573.55146,491 =57581,319(kj/kmol Y.) '' u 4 +8,314.T 4 =57581,319+8,314.2320,4458=76873,505(kj/kmol Y.) Bu hesaplamaya gre 4noktasnn scakl; T 4 =2320,4458K t 4 =2047,4458C

GENLEME SREC Genileme srecinde yanma sonucu meydana gelen s enerjisi mekanik ie dnr. Genileme balangc olarak maksimum basnca ulald an kabul edilir. deal evrimde genileme prosesin adiabatik oldu kabul edilir ve

PV k2 = sabit
denklemi k 2 in genileme boyunca sabit olmas nedeniyle geerlidir, fakat gerek evrimde durum daha farkldr. Genileme sreci sktrma srecine gre daha karmaktr, nk bu srete youn yanma ve gazdan cidara doru olan s iletimi ayni anda ve mertebe olarak srekli deierek devam etmektedir ve yksek gaz basncn etkisi ile gaz kaaklar daha fazladr. Bu olaylarn etkisi ile genileme sonucu basn ve scaklkta olmas gereken deiimler daha farkl olarak gerekleir. Yanma prosesi maksimum basn ve scakla ulatktan sonrada devam eder. Bu periyoda art yanma denir ve bu esnada genileme srecinin daha da karmak yapan olay ise disosasiyondur. gazn scakl , silindir cidarlar scaklklarndan daha yksektir ve bu nedenle genileme sreci boyunca gazdan cidara doru s ak olur. Fakat bu s ak , scaklk farkn ve s transfer alann srekli deiiminin sonucunda her an farkldr. Genilemenin banda gaz ve cidar scaklklar arasndaki fark en yksektir buna kar s transfer alan en dk seviyededir. Daha sonra s transfer alan artarken gaz ve cidar arasndaki scaklk fark der,anlalaca gibi olduka karmak bir s transferi sz konusudur. Genileme banda gaz basnlarda en yksek mertebede olmas nedeni ile gaz kaaklar da en fazladr buda genileme sonucu olumas gereken basn ve scaklklar nemli oranda etkiler. Anlalaca gibi ,genileme srecinde yanmann devam etmi olmas, gaz ve cidar arasnda srekli ve deiken s transferin olmas ve gaz kaaklar gibi olaylar genilemenin adiyabatik olarak gereklemesini engellemektedirler. Genileme prosesin balarnda yanma younluu en fazladr , buna karn s transfer alann en kk seviyede olmas sonucunda gazdan cidara geen snn etkisini azaltmakta ve yanmann devam etmi olmas gaza dardan (cidardan) iletilen s gibi etki yapar. Genileme st katsays n 2 adiyabat st katsays k 2 den daha kk olur faydal i alan daha fazladr.ek ve

dolaysyla genilemeden beklenen scaklk ve basn dm daha az olur. Bu durumda

3 n2>k2 n2=k2 k2

n2<k2

V0

VH VT

ek.. Piston ANya doru hareket ederken yanmann ve disosasyyonun etkisi azalrken , s

transfer alann artmas sonucu s iletimi n 2 zerinde daha etkili olmakta ve bunun sonucunda genileme st katsays artarak , ve genilemenin ikinci yarsndan sonra adiyabat st katsays k 2 den daha byk olur. Piston, segman ve silindir cidar arasnda , zellikle genileme balarnda oluan yksek gaz basncn etkisi ile meydana gelen gaz kaaklar genileme st katsays n 2 in artmasna neden olur . Genileme st katsaysnn artmas sonucu basn ve scaklklarda meydana gelen dlerin daha fazla olmasna neden olur. Bu durumda faydal i alan daha az olur. Genileme srecinin, belirli bir annda art yanma ve disosasyon sonucu oluan s ile cidardan kaan s ve gaz kaaklarn genileme st katsays zerindeki etkileri dengelenir ve n 2 = k 2 olur . Bu durumda ok ksa bir sre iin genileme prosesi adiyabatik olur. Yukarda aklanan olaylar etkisi ile genileme st katsays n 2 genileme sreci boyunca farkl deerler alr. Bu nedenle

PV n2 = sabit
eklindeki denklemin kullanlmas mmkn deildir, fakat hesaplama kolayl iin genileme prosesi politropik olarak kabul edilir ve n 2 - politrop st karsays deneysel sonulara gre ortalama bir deerde alnr. Otto motorlar iin n 2 = 1,22 1,29, dizel motorlar iin n2 = 1,18 1,28 mertebelerinde seilir. Ortalama genileme politrop st katsaysna etki eden faktrler: - Hava fazlalk katsays nn etkisi:

nn 1den byk olmas halinde , yanma hzn dk olmas nedeni ile yanma daha uzun
devam eder ve n 2 nin deeri daha dk olur. - Motor devir saysnn etkisi: Motor devir saysnn artmas halinde , s iletimi iin ayrlan srenin azalmas ve art

yanmann uzamas sonucunda n 2 azalr. - Motor ykn etkisi: Motor yk azalnca n 2 der, ykn artmas halinde ise n 2 daha byk deer alr.
Genileme sreci s dengesi:

Genileme esnasnda i gazn s dengesini kullanarak yanma verimi ile ortalama genileme st katsays n2 arasnda bir iliki kurulabilir. PV diagramn 3 noktasndan 4 noktasna kadar genilemede s balans;
" " y , 4 H u y ,3 H u = n4 wcv , 4 T4 n3 wcv , 3T3 + L3, 4 olarak yazlr.

y , 4 H u yanma ve genileme sreci boyunca i gazn i enerjisini artrmak ve mekanik i

elde edilmek iin kullanlan s( J ).

y ,3 H u _ yanma sreci boyunca i gazn i enerjisini artrmak ve mekanik i elde edilmek

iin kullanlan s( J ).
" " wcv , 4 , wcv , 3 srasyla 4 ve 3 noktasndaki duruma kar i gazn sabit hacimde moleklar

snma ssdr (J/kmol.der) n4 = ( ne + n r ) saysdr. ve n3 = ( ne + nr ) 3 , - sras ile 4 ve 3 noktasndaki i gazn mol

genileme sonuna kadar oluan moleklar deiim katsaysdr.

3 yanma sreci sonuna kadar oluan moleklar deiim katsaysdr.
L3, 4 = 1 Rn3T3 Rn4T4 , n2 1

s balans denkleminde bu deerleri kullanarak ve

denklemin her iki tarafnda ( ne + nr ) bldmzde,

(ne + nr )

y ,4

y ,3 )H u

" = wcv , 4T4

3 " R 3 wcv ,3 + T3 T4 n2 1

3 T3 T4 R n2 1 = ( y ,4 y ,3 ) H u 3 " " wcv ,3T3 wcv + , 4 T4 ne (1 + r )

Kvlcm atelemeli motorlarda hava fazlalk katsays birden kk olmas halinde H u yerine H u H u kullanlr.
" " " wcv , 3 = a v , 3 + bv , 3T3

ve

" " " wcv , 4 = a v , 4 + bv , 4 T4

olduuna gre

n2 1 =

( y ,4 y ,3 ) H u ne (1 + r )

3 " " " " ( a v ,3 + bv T3 (a v T4 , 3T3 ) , 4 + bv , 4 T4 )

3 T3 T4 R

" " " " Burada: a v , 3 , bv , 3 , a v , 4 , bv , 4 gaz karmn yapsna bal olan sabitler.

Yukardaki denklemin irdelenmesi: - y , 4 = y ,3 olmas halinde, art yanmadan elde edilen s ile silindir cidarlarna geen s eit demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olarak kabul edilebilir ve n2 = k 2 olur. - y ,4 , y ,3 ten byk olmas halinde, art yanmadan elde edilen s , silindir cidarlarna geen sdan daha fazla demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olmaz ve n2 , k 2 den byktr. - y ,4 , y ,3 ten kk olmas halinde, art yanmadan elde edilen s , silindir cidarlarna geen sdan daha az demektir. Bu durumda genileme adiyabatik olmaz ve n2 , k 2 den kktr. Deneysel sonulara gre; y , 4 = 0,82 0,87 mertebelerinde alnr.
" " " (1200 2600)K scaklk aralnda a v ,3 = a v , 4 = a v " " " ve bv , 3 = bv , 4 = bv olarak kabul edilir

ve bu durumda meydana gelen hata nemsizdir. n2 = k 2 , y , 4 = y ,3 ve 3 = olmas durumunda ve genilemenin adiyabatik olmas halinde T4 = n2 = k 2 = 1 + R 1 " " + bv av T3 1 + n2 1

n 1
2

T3

olduundan;

Burada : genileme katsaysdr. Kvlcm atelemeli motorlarda: = Dizel motorlarda:

, g

sktrma oran,

g n genileme oran dr.

Yukardaki denklem n2 = k 2 = 1,20 1,30 deerlerini salayacak ekilde zlr.

Genileme sonu i gazn basnc ve scakl:

PV diagramn 3 noktasndan 4 noktasna kadar olan politropik genileme iin; P3V3n2 = P4V4n2 yazlr
V3 P4 = P3 V 4
n2

V4 = V3

genileme oran olduundan 1 olur

Genileme sonu i gaz basnc : P4 = P3

gazn genileme sonu scakln bulmak iin 4 ve 3 noktas iin universal gazdenklemini kullanalm:
P4V4 = n4 RT4 = (ne + n r ) RT4 P3V3 = n3 RT3 = (ne + n r )3 RT3 bu denklemleri taraf tarafa bldmzde

T4 P4V4 = P3V3 3T3

1

veya T4 = T3

3 1 olur. n 1
2

Kvlcm atelemeli motorlarda: = olduundan,

P4 = P3

n2

T4 = T3

3 1 n 1
2

Dizel motorlarda:
P4 = P3

, g

1 g
n2

, T4 = T3

3 1 n 1 g
2

olur.

Deneysel sonulara gre; Kvlcm atelemeli motorlarda: P4 = (3,5 5,0) Pa , T4 = (1200 1500) K Dizel motorlarda:
P4 = ( 2,0 4,0) Pa , T4 = (1000 1200) K

Genileme ii:

Toplam genileme ii (sabit basnta yaplan n genileme ii de dahil);

Q2 = L2' ,3, 4 = VH Pgen ,ort 10 3 = VT

1 P 10 3 (kJ/kg yakt), gen ,ort

Pgen ,ort genileme boyunca i gazn ortalama basnc (MPa)

VT = V4 = V1 olduundan

niversal gaz denklemi formlnden; V4 = ne (1 + r ) RT4 = VT 103 P4

Q2 =

ne (1 + r ) RT4 1 P (kJ/kg yakt) P4 gen ,ort n1 RT1 ne (1 + r ) RT1 , m 3 / kg yakt = 3 3 10 P1 10 P1

veya, V1 =

VT = V1 = Q2 =

n e (1 + r ) RT1 olduundan 10 3 P1

n e (1 + r ) RT1 1 P ( kJ/kg yakt) gen ,ort P1

T0 T1 = P1 v P0 ( 1)(1 + r )

Volometrik verim formlnden

To 1 T1 = . (1 + r ) , v Po P1

T1 orann denklemde yerine koyarsak P1 Q2 = R

neTo P , kJ/kg yakt olur. v Po gen ,ort

Genileme srecinde yaplan iten sktrma srecinde yaplan ii kartmamz halinde kapal evrimin (indike) Qi iini buluruz. Qi = Q2 Q1 = R neT0 nT nT Pgen ,ort R e 0 P1, 2 ( ort ) = R e 0 (Pgen ,ort P1, 2 ( ort ) ) v P0 v P0 v Po

Pgen ,ort P1, 2 ( ort ) = Pi ,ort ortalama indike basn olduuna gre

Qi = R

neTo P (kJ/kg yakt) olarak bulunur. v Po i ,ort

Egzoz sreci

Drt stroklu motorlarda egzoz sreci , genileme stokun sonlarna doru egzoz supabn avansla almas ile balar ve emme strokun balarnda egzoz supabn gecikme ile kapanmas ile sona erer. Egzoz gazlarn d ortama akn nedenlerine bal olarak egzoz srecini periyoda ayrmamz mmkndr. Birinci periyot egzoz supabn avansla almas ile balar ve pistonun A..N.ya gelmesi ile sona erer. Bu periyotta egzoz gazlar silindir i basnc ve egzoz sistemi basnc arasnda oluan basn farknn etkisi ile d ortama akarlar. Silindir i basncn, egzoz sistemi basncna oran kritik basn oranndan byk olmas halinde, yanm gazlarn akda kritik hz deerlerin stnde yaklak olarak ses hzna yakn olur.Bu akta gazlarn hz u r = (500 600) m/s mertebesindedir. Bu hz aadaki forml yardm ile hesaplanr. ur = 18,8 T (m/s) Kritik hzdaki akn etkisi ile egzoz sisteminde ykse ses sevieleri oluur ve bu sesi azaltmak iin egzoz sisteminde susturucular kullanlr. Birinci periyodun sonlarna doru silindir i basnc ile egzoz sistemi basnc arasndaki oran kritik basncn altna dnce normal gaz ak balar. Birinci periyotta egzoz gazlarn yaklak olarak %(60 70) i d ortama atlr. kinci periyot A..N.da balar ve ..N.ya kadar devam eder. Bu periyotta egzoz gazlar pistonun yapm olduu sprme etkisi ile d ortama atlrlar. Bu periyottaki gaz ak hz
u r = (200 250) m/s mertebesinde olur.

nc periyot ..N.da balar ve egzoz supabn kapanmas ile sona erer. Bu periyotta
Pr sfrdan byk olduundan , gaz ak , gazlarn atalet kuvvetlerinin etkisi ile olur.

Egzoz supabn alma avans motorun performansn zerinde nemli etkisi vardr. ek.den de grlecei gibi Egzoz supab alma avansnn ok byk olmas halinde pozitif i alanndan nemli bir i alan kayb meydana gelmektedir.Egzoz alma avansn ok kk yapmamz halinde de pozitif i alanndan nemli bir kayp meydana gelir ,ayrca ikinci periyotta atlmas gereken egzoz gaz miktar fazla olacandan pistonun yapmas gereken sprme iide artar. 6 noktasnda en uygun Eg.A.A. 4 noktas ok ge Eg.A.A. 7 noktas ok erken Eg.A.A.

7 6 Emme supab alma avans 4 5 Egzoz supab kapanma gecikmesi Supap bindirmesi

P0

Egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb:

Egzoz sistemin hidrolik basn kayb, egzoz supab kesit alan direncinin yaratt basn kayb Pr' , egzoz kanal ve egzoz manifoldu direncinin etkisi ile oluan basn kayb Pr" ile egzoz borusu , katalitik konvektr ve susturucu gibi egzoz sistemi elemanlarn direncinin etkisi ile oluan basn kayb Pr"' toplamndan oluur.
Pr = Pr' + Pr" + Pr"' (Pa)

Egzoz supab kesit alanndaki ak hz u r : ur = 2

Pr' (m/s) hesaplanr, buradan Pr' =

ur2 (Pa) olarak bulunur. 2

Burada; =

Pr (kg/m 3 ) olarak egzoz gazn zgl ktlesidir. RTr

= (0,60 0,80) basn kayp katsaysdr.

u r = ( 40 100) m/s normal emili motorlar iin u r = (80 120) m/s ar doldurmal motorlar iin.

Pr" (0,015 0,020) .10 5 Pa mertebesinde olur, Egzoz borusu, susturucu ve katalitik konvektr gibi egzoz sistemi elemanlarn da direnlerini dikkate aldmzda toplam egzoz sistemi basn kayb;
Pr = (0,10 0,30)10 5 Pa mertebesinde olur.

Egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb Pr artmas halinde, volometrik verim v der, art gaz katsays r artar, bunlarn etkisi ile yanma verimi der ve sonuta motor gc der

ve yakt sarfiyat artar. Bu nedenle egzoz sistemin hidrodinamik basn kayb mmkn olduu kadar dk olacak ve akmakta olan egzoz gazn ak ataletini de azaltmayacak ekilde dizayn edilir. Bu durumda silindirde bir nceki evrimden kalan egzoz gaz miktar minimum olur.
Egzoz manifoldundaki gazn scakl:

zellikle trboarjl motorlarda egzoz manifolttaki gaz scakln bilinmesi ok nemlidir. Egzoz gaz scakln hesaplayabilmek iin aadaki kabuller yaparz; - Egzoz gaz ak adyabatiktir. Gaz ve manifold cidar arasnda s transferi yoktur. - Gazn manifoldtaki hz sfra kadar dmektedir. - Egzoz gazlarn ortama atlmas esnasnda pistonun yapt i L p dr. Is balans dikkate aldmzda manifoltta bulunan gazlarn i enerjisi U r , ak balangcndaki gazn i enerjisi U r ,b ile piston ii L p toplamna eit olur. U r = U r ,b + L p veya
" mwc "p Tr = mwcv T4 + PrV4

, burada T4 ve

V4 srasyla genileme

sonu basn ve scaklktr. Gaz denklemini kullanarak : V4 =

" mwc "p Tr = mwcv T4 + Pr

mT4 R , P4

mT4 R , P4

" + Pr wc "p Tr = T4 ( wcv

wc "p R = k " ve ), wcv P4

R = k " 1 olduuna gre " wcv

Tr =

T4 k"

Pr " 1 + ( k 1) P olarak bulunur, 4

k " = 1,32 1,35 olarak seilir.

Egzoz gaz ortalama scaklk deeri Tr , motor strok saysna, motor alma rejimine, genileme sonu scakl T4 ve yanmann devam edip etmemesine, hava fazlalk katsays , egzoz sistemindeki s transferi gibi faktrlere baldr.

Motorlarda vuruntu 1-Otto motorlarnda vuruntu Baz durumlarda yanma hz normal deerinin ok stnde olur. Genellikle art taze dolgunun byle yksek hzl yanmaya kar eilimi daha fazladr. Yanma hznn ok yksek olmas sonucunda, snn aa k hzda ok yksek olur ve bunun sonucunda meydana gelen basn art, pistonun genileme yapmas ile dengelenemez. bu nedenle yksek yanma hzlarnda basnta ve scaklkta ani artlar meydana gelir. Yanma hz normal seviyenin zerine kmaya balaynca nceleri zile benzeyen bir ses, yanma hz dahada artnca eki darbesine benzeyen sese dnr. Bu durum vuruntu olarak adlandrlr. Vuruntu olaynn ok karmak olmas sonucu bu olay tam olarak aklamaya alan herkesin kabul ettii bir teori henz gelitirilmemitir. n reaksiyonlar teorisi(Peroksit teorisi): Yaktn oksitlenmesi daha dk basn ve scaklklarda mmkndr, fakat bu durumda yanma hz ok dk olur. nk yanma hz basncn ve zellikle scakln fonksiyonudur. Taze dolgu iersinde buji akmadan nce ve alev cephesinin nndeki yanmam dolgu iersinde bir takm kimyasal zincir reaksiyonlar meydana gelir. Genellikle stabil olmayan ara rnler oluur ki bunlarda genellikle peroksitlerdir. Bu olaya yaktn kimyasal hazrl denir. Yaktn kendi kendine tutumas yalnz onun snma sresine bal deildir ayn zamanda onun n reaksiyonlarnn sresine de baldr ki buda scakln ve basncn bir fonksiyonudur. bu nedenle n reaksiyonlarn artmas ile yaktn kendi kendine tutumas hzlanmaktadr. Motorun yanma odasnn farkl blgelerindeki n reaksiyonlarn, yani n hazrlklar farkldr. yanmam dolgunun hazrlk sresi daha uzun ve daha yksek basn ve scaklklarda olur. Alevin yaylmas esnasnda, alevden basn dalgalar yaylr ve bu dalgalar sktrmann artmasna neden olur. Eer yanmam dolguda yeterli n reaksiyonlar olumu ise basn dalgasnn gemesi esnasnda o blgenin basn ve scaklklarnda meydana gelecek ok kk artlar basn dalgas iersinde ani olarak kendi kendine yanma meydana gelir. Bu ekilde ok yksek hzla yaylan yeni bir basn dalgas oluur ve yanmam dolgunun iinde yaylarak bu dolgunun yaklmasn salar. Bu basn dalgasnn iersindeki gazlarn scakl 3000-4000 K mertebesindedir. grld gibi yanmam dolgu alev cephesi yerine bu basn dalgas tarafndan tututurulmaktadr. alev cephesi gelmeden nce bu dolgu tutumaktadr. Meydana gelen basn dalgas ile reflagasyon dalgalar silindir cidarna arparak vuruntu dediimiz sesin domasna neden olmaktadr. Ayn sese gazn titreimide dahil edilebilir.

H R C H H R

H C H OH R R

H C C O O O R

OH C O

ALKOL

ALDEHT

AST

Yakt bir hidrokarbondur ve ilk oksidasyon rn alkoldr. Daha sonra aldehit oluur ve bu aldehitteki oksijen basncn ve scakln etkisi ile peroksite dnr. Peroksit ok dengesizdir, ald oksijeni hemen kaybeder, hidrokarbon moleklne verir ve alkole dnmesini hzlandrr. Bu nedenle peroksite oksijen pompas denir. Bu olaylar zincir reaksiyon eklinde devam eder. Bu zincir reaksiyonu kurun durdurabilir, zincir kopar ve vuruntu meydana gelmez. Vuruntu kendi kendine yanma olmas : Birok bilim adam vuruntuyu kendi kendine yanma olarak tarif etmilerdir. Bunlara gre yanma balamakta ve bu yanma alev cephesi halinde yaylmaktadr. Yanan ksmlarda basn ykselmekte ve bu basn sonucunda henz yanmam olan taze dolgu sktrlmakta ve scakl ykselmektedir. Eer bu scaklk kendi kendine tutuma scakl Tz'nin stne karsa o blgede alev ekirdei oluur. Art taze dolgu tam homojen olmadndan her tarafta ayn anda tutuma balamayabilir. Art taze dolgunun hangi blgesinde scaklk Tz'nin zerine karsa o blgede tutuma balayacaktr. karm ok ksa srede yanarak ani basn ykselmesine neden olur. Vuruntu bu ekilde bir kendi kendine yanma yani buji akmas ile meydana gelen primer yanmadan tamamen bamsz meydana geliini ilk olarak Rassweiler Withrow yapm olduklar pencere deneyleri ile kantlamay baarmlardr. Vuruntu esnasnda yanma hz 300 m/s civarnda olur. Vuruntu bir detonasyon olmas : Baz motor aratrmaclar zellikle franszlar benzin motorlarnda vuruntunun klasik bir detonasyon olduunu savunurlar. Klasik detonasyon: Bir taraf ak uzunca bir boruda bulunan tutuabilir karm ak taraftan tututurarak alev boru iinde belirli bir hzda ilerlemeye balar. yanma sonucunda meydana gelen gazlar ak tarafa akarlar. Yanan gazlarn hacmi evvelkinden ok daha byk olduundan bu gazlarn ak hz alevin ilerleme hzndan ok daha byktr. kan gazlarn hz yksek bir deer

alnca ierde byk bir basn dalgas doar. Bu basn dalgas ses hz ile boruda yaylr ve ulat yerdeki gaz kendi kendine tutuma scaklnn stne karacak ekilde sktrr ve oray tututurur. Yani yanma basn dalgasna akuple olabilir. Bu durumda yanma ses hz ile ilerler. Bu olaya detonasyon denir. Detonasyonda yanma hz 2000 m/s kadardr. Bu teoriyi motor artlarna uygulanmayaca baz hususlardan bellidir. 1- Kurun vuruntuyu nledii halde detonasyonu nleyememektedir. 2- vuruntu annda yanma hz 200-300 m/s detonasyonda 2000 m/s civarndadr. 3- Peroksitlerin detonasyona etkisi yoktur fakat vuruntuya nemli etkileri vardr. Vuruntunun mahsurlar Vuruntu esnasnda yanma ok ani hemen hemen sabit hacimde olmaktadr. bu yzden silindir iersinde ok yksek basn blgeleri domaktadr. bu basn dier blgelerdeki alak basnla denge haline gelir ve bu esnada kuvvetli gaz titreimleri doar. Bu titreimler ve basn dalgalarnn malzemeye titreim vererek meydana getirdii ses vuruntu esnasnda duyulan sesi dourur. 1- Vuruntu termik zorlanmalar arttrr. Silindir ve yanma odas eperlerine olan s iletimi artar ve motor mrnn ksalmasna neden olur. 2- Vuruntu mekanik zorlanmalar arttrr. Vuruntu esnasnda meydana gelen basn btn elemanlara dalr ve dolays ile mekanik zorlanmalara ve malzeme yorulmalarna neden olur ve motorun mr ksalr. 3- Vuruntu zgl yakt harcamn arttrr. Yanma odas eperlerine olan s iletiminin artmas, gazn enerjisinin byk ksmnn soutmaya harcanmas demektir. Bu da verimi drr ve yakt harcamnda arttrr. 4- Vuruntunun kendi kendini arttrc zellii lk vuruntu meydana gelince eper scaklklar bir miktar ikincide biraz daha fazla ve mteakiben daha da fazla ykselir. Yksek eper scaklklar art karmn hazrlanma zamann ksaltr, yani kendi kendine tutumay kolaylatrr. Mekanik ve termik zorlanmalar ok daha fazla artar.

Vuruntu lme metotlar Motorlarda vuruntu balangcn saptamak ok nemlidir bunun iin muhtelif metotlar vardr. 1- Srayan ine metodu

Yanma Odas

En ok kullanlan ve pratikte yaygn olan srayan ine indikatrdr. Vuruntu esnasnda basn ani olarak artar. Bu ani basn art vuruntunun balangcn saptamak iin kullanlr. Bu metodta yamna odas cidarna ince madeni(elik) bir membran konulmutur. elik membran kalnl o ekilde seilmitirki normal alma basnlarnda eilme olmasn. Bu membrann zerinde dikay olarak yataklanm bir ine ve st tarafa (membrann eilmesi sonucunda) hareket eder(srar) ve elektrik devresini kapayarak akm gemesini salar. ne ne kadar kuvvetli srarsa o kadar yukarda kalr ve o nispetle devre fazla kapal kalr, akm geer. Geen akm llerek vuruntu llm olur. Bu metodun hatalar ok olmakla beraber pratikte en ok kullanlan metottur. Son yllarda elektronik l metodu kullanlmaktadr. membrane eilince manyetik alan deiir ve lm ularndan akm deiimi gzlemlenir. 2- Scaklk lme metodu

Termoeleman

Vuruntu balangcnn ve iddetinin saptanmas iin gidilecek bir yol eper scaklnn llmesidir. Vuruntu meydana gelince vuku bulan basn ve scaklk artn lme prensibine dayanr. Vuruntu esnasnda silindir iersinden eperlere olan s iletimi artar. Bu s iletimi artmas

ile eper scakl fazlalar. eper scakl termo elemanlarla llerek vuruntu balangc ve iddeti saptanr.

TC

e
Motorda rnein sktrma oran arttrlrsa u ekilde bir eri elde edilir. EKL Yukardaki eride vuruntu balangcndan sonraki ksmn eimi vuruntu iin bir l alnabilir. Bu metod eperlerden geen s dalgalarnn geme ve kalma srelerinden dolay hassas sonu vermeyebilir. 3- Piezo elektrik metodu
z

Kuvartz kristali 'z' ekseni dorultusunda sktrlrsa elektrik retir. Kristalin X-Y dzlemine paralel tabakalarna membran yerletiriliyor. Kuvartz kristalinin kalnl normal almada akm geirmeyecek ekilde seilir. Banta anormal art olunca devreden akm geer yani vuruntu olur.

4- Manyetik metot

Primer devre

Sekonder devre

Primer sargdan bir doru akm geirilirse, sekonder sargdan akm alnamaz. Metale bir scaklk tatbik edilirse manyetik alann ekli deiir ve sekonder sargda bir akm doar. Bu akm her i periyodunda scaklk ykselmesine (Manyetik alan deiimine) bal olarak artar veya azalr. Akm bir amplifikatrden geirilerek ykseltilir. Normal almada gsterge sfra ayarlanr. Vuruntu olunca ani scaklk deiiminden kaynaklanan bir akm geer ve gsterge belirli bir sapma olur. 5- Yanma hznn llmesi metodu

Yanma odasnda iki elektrot bulunur elektrottan normal artlarda akm gemez. Gazlar scaklk etkisi ile iyonize olduktan sonra akm geer. Bujide kvlcm akma an saptanr ve elektrottan akm geme an saptanr. Uzaklk bilindii iin yanma hz hesap edilir. Normal Vy=25-30 m/s vuruntuda ise 300 m/s mertebesindedir. 6- Akustik metodlar Vuruntu llmesinde ilk kullanlan yol vuruntu balangcnn kulakla tespit edilmesidir. Fakat burada insan faktr nem tar ve insandan insana deiecektir. Bu sebeple vuruntuyu tespit iin elektro akustik metodlar kullanlmaktadr. Bu metodun en iyi taraflarndan biri motorda deiiklik yapmaya gerek yoktur. yaplabilmektedir. Ayn zamanda yalnz tek silindirde deil ok silindirde de lme

7- Yanma odas scakl

TC
b-Vuruntulu

a-Normal

a
Vuruntunun balangcn salamak iin yanma odas ortalama scakl da llebilir.Bu eriden grld gibi vuruntu esnasnda egzoz gaz scakl der. Vuruntuya etki eden faktrler 1- Konstrktif faktrler (Motorun yapsnda olan faktrler) 2- letme faktrleri (Motor alrken ayarlanabilen faktrler) 3- Yakt faktr 1-Konstrktif faktrler a- Sktrma oran T2 = T1. k 1 Sktrma sonu scakl Sktrma sonu scakl 'un artmas ile T2 'de artacaktr ve T2 artnca art karm kendi kendine tutuma scaklna yaklaacaktr. Bundan dolay sktrma oran vuruntu olmamas iin snrlanr. Normal artlarda =8-9 Performans motorlarnda =12. Motorlarn sktrma orannn deimesine meydan vermemek iin karbon birikmesine meydan vermemek gerekir. Karbon temelleri ayn zamanda kzgn noktalar oluturur ve kendi kendine tutumay hzlandrr.

htr
Vuruntu snr

b- Motor bykl ve soutma Motorun strok hacmi kldke hacme gre soutma yzeyi byr. Soutma daha iyi olduundan n reaksiyonlar azalr. (Vantilatr motorda iyi bir soutma salayacak ekilde hava vermeli)

D',H' D,H

Vh=1 lt

Vh=0.5 lt

D = 100mm H = 100mm D = 2D ' .H V D 4 = = = 100 / 4 = 25 D.H S 4 4V S= D V S= 25

D2

.H ' V' D' = 4 = = 50 / 4 = 12,5 S ' D '.H ' 4 D D' = 2 V' D = S' 8 8V ' S'= D V' S'= 12,5

D '2

Yukardaki rnekte grld gibi soutma yzeyi kk motorda hacme nazaran iki misli artm durumdadr. Sonu; byk motorlar vuruntuya daha msaittir. kk motorlarda sktrma oran biraz daha byk seilebilir.

3- Supaplarn Sper Pozisyonu Kam mili konstrksiyonu ile ilgilidir. Supap bindirmesi kam milindeki kamlarn birbirine olan konumlar ile ilgilidir. Supap bindirmesi iki supabn ak kalma halidir. Bu sre uzarsa vuruntu azalr. nk egzoz gazlar emme havas tarafndan ok iyi bir ekilde sprlr. Art egzoz gaz azalnca karm scakl der. eperlerle de s al verii olur; onlarn da scakl der. Bunlara bal olarak sktrma sonu scaklklar der ve vuruntu olasl azalr. Bu nedenle si yksek olan motorlarda vuruntuyu snrl tutmak iin supap bindirmesi 60KMA ya kadar ykseltilir. Normalde ise 30-40 KMA arasndadr. 4 Yanma Odasnn ekli Yanma odasnn eklinin vuruntuya etkisi byktr. Vuruntu bujiye en uzak blgeden balar. Vuruntuyu minimumda tutmak iin yanma odas konstrksiyonunda gz nnde bulundurulmas gereken hususlar: -Alev cephesinin katetmesi gereken yol mmkn olduu kadar ksa olmal. Bu durumfa yanmam taze dolgu ile buji arasndaki mesafe ksalr ve bunun iki nemli yarar vardr. 1- Motor devir says artrlabilir ve buna bal olarak motor gcde artacaktr. 2- Buji tarafndan balatlm olan yanma , ksa srede yanmam taze dolguyu yanmaya sokar, ve yanmam taze dolgunun kimyasal hazrl tamamlanamad iin vuruntu meydana gelmez. Alev cephesinin katetmasi gereken yolu ksaltmak iin buji mmkn olduu kadar merkeze yakn yerletirilmelidir. Ayrca benzer geometrik ekideki iki yanma odasndan, silindir ap daha kk olanda alev cephesinin katetmesi gereken yol daha ksa olur ve vuruntu olasl daha dktr. Kk silindir apl motorun sktrma oran daha yksek seilebilir.

(a)'da art karmn hazrlanma sresi b ye gre iki misli fazladr. (b)'deki hazrlanma sresi ksa dolaysyla vuruntu olasl daha azdr. - Yanma odasnda hava hareketlerinden uzak blgeler olmamal;

Kelerde yanmam dolgu cepleri teekkl eder. Hava hareketleri bu ceplerde olmad iin vuruntu olasl fazladr. Kresel ekilli yanma odasnda gaz cepleri teekkl etmeyecek daha mkemmel bir yanma olacak ve vuruntu bakmndan daha az tehlikeli bir konstrksiyon oluturulmu olacaktr. - Yanma odasnda yeterli miktarda trblans oluacak ekilde dizayn yaplmal; Trblansn yksek olmas halinde primer alev yanma hz artar ve vuruntu olumadan dolgunun

tamam yanmaya katlr. Ancak trblansn gereinden yksek olmas halinde, gazdan cidara doru olan s transferin artmas sonucu g kayb ve yakt sarfiyat artar. Bu durumda yanma hzn ar ykselmesi sonucunda motor grltsnde de art meydana gelir. - Henz yanmam taze dolgu mmkn olduu kadar bulunmal. yanma odasnn daha souk blgelerinde

c
Bu art yerine getirebilmek iin yukardaki ekildeki gibi bir yanma oadas dizayn yaplabilir. Bu tip yanma odalarnda sktrma strokunda yanma odasna doru bir hava hareketi balar. Sktrma stroku sonunda bujiye en uzak blgede ok ince bir tabaka kalr. Souma yzeyi fazla olmas nedeni ile bu blgedeki scaklk dk olur ve bu nedenle bu blgede vuruntu olasl yoktur. Bu koulu yerine getirmek amac ile bujiler mmkn olduu kadar egzoz supabna yakn olmaldr.

Em.

Eg.

Egzoz supab ok scaktr. Bujiyi emme supabna yakn yerletirirsek egzoz supab alev cephesi ile temas etmemi art karm ile temas eder ve s vererek scaklnn artmasna neden olur. Emme supab daima souk olduundan(180-190C) gaz fazla stmaz. Bujiyi egzoz supabna yakn yerletirmemiz vuruntu riskini azaltr. II LETME FAKTRLER 1 Karm Oran >1 ise ieri giren fazla hava art karma soutucu etki yapar. <1 ise ieri giren fazla yakt silindirden buharlama ss eker art karmn soumasn salar.=1 civarnda n reaksiyon maksimumdur ve vuruntu ihtimali azami seviyededir.

e
Vuruntu

0,8 1 1,2

Karbratr iyi ayarlanmal ve avansla intibak etmelidir. Fakir karmda yanma hz dktr bu nedenle yanma genileme stroku boyunca devam edebilir ve egzoz gazlar silindiri terk ederek egzoz supab etrafnda kzgn noktalar oluturur. Emme basnc artnca sktrma sonu basn ve scaklklar artar ve vuruntu ihtimali ykselir. Motor yksek irtifada daha az vuruntu yapar. 2 Ateleme Avans

Pme

10

20

30

40

A.A. KA

Ateleme avans artnca Pmax N civarna yaklar. Belirli bir ateleme avansndan sonra vuruntu balar. AA arttka vuruntu iddetlenir ve g dmesine neden olur. 3 Devir Says

Pme

n1

n2

n (d/d)

Motor devri arttka vuruntu azalr. Devir says arttka yanma odasnda trblans artar. Yanma hz ykselir. Fakat trblanstan dolay souma da artar. Karm hazrlanma zamann

doldurmadan alev cephesi ile temas eder ve vuruntu ihtimali azalr. Devir saysnn artmas volmetrik verimin dmesine ve btn basn ve scaklklarn azalmasna dolaysyla n reaksiyonlarn azalmasna neden olur. Tat sabit bir gte dz bir yolda giderken ayn gte yokuta direnlerin artmas sonucu , motor devri n1e doru dmeye balar ve vuruntu blgesine girer. Vuruntu sesi duyulur duyulmaz bir kk vitese geilmeli. Kk vitese gemenin sonucunda motor vuruntu blgesinden kar ve tahrik tekerleklerdeki moment artar. Vuruntu olmadka en yksek viteste seyretmek en yksek verimle almay mmkn klar. Motoru ar derecede yklemek, devaml tam gazda altrmak motorun ok fazla snmasna ve dolaysyla yanma odasnda kzgn noktalar olumasna neden olur. III YAKIT FAKTR Vuruntuya en nemli etkiyi yakt yapar. Yaktlarn vuruntuya direnci ayn deerde deildir. Bilindii zere yaktlar bir hidrokarbon karmdr. Bnyesinde deiik zellikte HC lar ihtiva eder. Hidro karbonlar vuruntuya eilimi olmalarna gre sralarsak; 1. 2. 3. 4. n-parafinler CnH2n+2 naftenler CnH2n izo-parafinler CnHn+2 aromatlar CnHn

Bir yaktn iinde ne kadar n parafin yzdesi fazla ise vuruntuya eilimi o oranda fazladr. Otto motorlar yaktlarn vuruntuya direnci oktan says ile belirtilir. Oktan says ne kadar yksekse vuruntuya o oranda direnlidir. Motorda kullanlacak yakt ile belirlenmitir ve imalatc firmann tavsiye ettii deerden daha oktanl benzin kullanmak lzumsuzdur. Hem pahal hem de kendi kendine tutuabilir birikinti yapabilir.

DESEL MOTORLARINDA VURUNTU

Diesel motorlarnda tutuma ve yanma;

Ricardoya gre Diesel motorlarnda yanma drt kademede tamamlanr. 1- Tutuma gecikmesi 2- Alevin yaylmas (Kontrolsz Yanma) 3- Kumandal (Kontroll) Yanma 4- Art yanma ve genileme Bu kademelerden ilki iyi bir indikatr diyagramndan nispeten hassas olarak saptanabilir,dierleri birbirlerine kartrmtr ve hassas saptanamazlar.Pskrtme balaynca sktrlm ve scakl ykselmi olan havann ierisine giren yakt,damlacklardan oluan bir sis demeti halindedir.

Yakt enjektrden ktktan sonra yanma odas iinde bir takm fiziksel ve kimyasal deiikliklere urayarak tutumaya hazrlanr.Damlack ilerlerken nce snr ,sonra buharlar ve kendi kendine tutuma scaklna ular.lk alev nispeten ge oluur.Pskrtme balangcndan ilk alevin olumasna kadar geen sreye TUTUMA GECKMES denir.

Tutuma gecikmesinin baka tarifi ise, pskrtme balangc ile indikatr diyagramnda basncn ykseldii an arasndaki zaman olarak ta saptanr.Gerekte ilk tutuma zayftr,birka noktada olur ve hemen yaylacak hz ve iddette deildir.Bu nedenle bu esnada basn artmayabilir,hatta buharlamakta olan yaktn buharlama ss ekmesi nedeni ile debilir.Demek ki gerekteki tutuma gecikmesi indikatr diyagramnda grlenden daha ksadr.

Diesel motorlarnda yanma: -Tutuma: Dizel motorlarnda yaktn kendi kendimne tutuma pskrtmeden sonra 0.0002 -0,002 saniye sonra meydana gelir.Bu sreye tutuma gecikmesi sresi denir.Tutuma gecikmesi sresinin olumasnn nedeni: Yakt yanma odasnn ilerine doru hareket etmek (dalmak) zorundadr Yaklak oalrak stokiyometrik orana yakn hava ile karm oluturmak zorundadr. Karm yaktn kendi kendine tutuma scaklna kadar snmal. Bu srede ani yanmay tetikleyecek baz dengesiz ara rnlerin olumas gerekir.

-n Karml Yanma: Pskrtme esnasnda yaktn enjektrden k hz yaklak olarak 150-500 m/s mertebesindedir.Atomize olan yakt damlalarnn yanma odas ierisinde (oda byklne gre) 0,04 0,2 ms olmakta.buharlamakta olan damlacklarn bu sresi biraz daha uzun olur.Tutuma gecikmesi esnasnda pskrtlen yaktn byk bir ksm ilk giren damlacklar ani olarak tutuurken ,hava ile karmaktadr.ve ani olarak yanar.Bylece tutuma gecikmesi esnasnda giren yaktn tamamna yakn n karml yanma periyodunda yanar ve bunun sonucunda byk miktardaki s ani olarak aa kmakta ve basnta ani olarak artar buda dizel motorundan gelen sesin kaynadr. -Kontrolsz yanma: Yanma olaynn ikinci fazdr.Tutuma balangcndan basncn maksimum deere ulamasna kadar geen sreye kontrolsz yanma denir. Bu fazda,nce tutuma gecikmesi sresi iinde silindire giren yaktn aniden yanmas nedeniyle yanma odas basnc ok hzl artar .Bu fazdaki yanma olay hzl yanma olarak tanmlanr.ve patlamal yanma karakterindedir.Yanma olaynn ilk ve hazrlayc faznn oluturur.Bu fazdaki basn art hz ,motorun yumuak veya sert almasn belirtir. TGnden sonra silindire giren yaktn karlat koullar ok farkldr.Ortam basnc ve scakl kritik deerin zerinde olduu iin ,yakt bu yksek s karsnda ani olarak buharlar.Yanma odasndaki scaklk ok yksek olmas nedeni ile,hava yeterli olmamas halinde yakt eritebilecek seviyededir.zellikle demet eksenine yakn blgelerde bu meydana gelmektedir. Tutuma gecikmesinin mmkn olduu kadar ksa olmas istenir.Tutuma gecikmesi sresince silindir ierisine giren yakt miktar , sabit hacimde yanma oluyormu gibi birden yanar.Bu

yanmaya dardan mdahele edilemez.Bu durumda tutuma gecikmesi ne kadar uzun ise o kadar fazla yakt ieri girer ve ani olarak yanan ksm o oranda fazla olur ve basn ani olarak artar yani dp/d hzl bir ekilde artar. Meydana gelen ani basn art sonucunda,bata yanma odas olmak zere tm motor elemanlar oluan bu dik yndeki kuvvetle zorlanarak mekanik rezonans olumasna ve motorun titremesine neden olur.Titreen motor yzeyinden gelen akustik radyasyon sonucu dizel yanmasnn karakteristik sesinin duyulmasna neden olur.Dizel motorlarndaki vuruntu tamamen mekanik bir olaydr.Bu olaya yatak kapanma sesini de dahil edebiliriz.Bu sesin olumasnda en nemli etkiyi basn artma hz (dp/d ) yapar. dp/d - (2-3).105 (Pa/KMA) Normal deer dp/d - (4-5).105 (Pa/KMA) Fazla sert alyor dp/d - 10.105 (Pa/KMA) den fazla olmamal dp/d artarsa motor sert almaya balar.Bu esnada duyulan sese diesel vuruntusu (yatak kapama) sesi denir.Bu yzden tutuma gecikmesi mmkn olduu kadar ksa olmaldr. -Kumandal Yanma( Difzyonlu Yanma) veya Alevin yaylmas: Yanma srecinin hzl yanma fazndan sonra nc faz yava yanma fazdr.Bu faz kumandal yanma faz olarak tanmlanr.Bu srede basn deiimi nemsizdir.Yanmann hz yakt buhar ile havann karm hzna baldr.nc fazn sresince piston hareketiyle yanma odasnn ortalama scakl da maksimum deere ular.Maksimum basntan sonra gerekleir. -Art Yanma: Yanma srecinin maksimum scaklndan sonra meydana gelir.Ancak ok zengin karmlarda eksik yanm yanma rnleri art yanmada yanarlar.Art Yanma genileme srecinin nemli bir ksmdr.Bu faz st l noktadan sonra 70-80 KMA kadar devam eder. Tutuma gecikmesini hesaplayabilmek iin formller:
Hardenberg ve Hasein gelitirdikleri forml TG KMA derece olarak bulunur.

cm: H.n/30 (m/s) piston ortalama hz EA: (Joule/mol) olarak grnr aktivasyon enerjisi CN : Yaktn setan says ,yaktn setan says arttka grnr aktivasyon enerjisi azalr. R : 8,3143 (Joule/mol K) olarak niversal gaz sabiti T : (K) olarak ve P (bar) olarak pskrtme anndaki silindir ierisindeki scaklk ve basntr. TG (ms) =
Wolfer forml:
T .G. = 0, 44e P1.19
4650 T

(ms)

T=K, P=atm

Tutuma gecikmesine etki eden faktrler: Tutuma gecikmesi fiziksel ve kimyasal hazrlklarn tamamlanabilmesi iin gerekli sredir. T.G. = T fiz +T kim T kim = T 1 +T 2 +T 3 T fiz =fiziksel tutuma gecikmesi. Bu sre yakt demetinin paralanmas, damlacklara ayrlmas ve bunlarn buharlamas iin gereken sredir. Genellikle 0,5-1 ms civarndadr. T 1 : Kimyasal reaksiyonlarn balad andan itibaren souk alevin olumasna kadar geen sredir. Bu evrede molekllerin paralanmas sebebiyle aktif merkezler meydana gelir. T 2 : Mavi alev iin geen sredir. T 3 : Patlama alevi. Mavi alev ile patlama alevinin birbirinden ayrlmas genellikle olaan d olduundan beraberce kabul edilir. Tutuma gecikmesine etki eden faktrleri saptamak iin iki deney yaplr: 1- Bomba'da 2- Motor'da Motorda yaplan deneyler amaca daha uygundur fakat etki eden faktrlerin ok olmas nedeniyle dolay tm faktrlerin etkisini aramak ok zordur. Bomba deneyinde ise bu faktrler ayr ayr tetkik edilebilir. Motor ile bomba deneyleri noktada ayrlrlar. 1- Motorda piston hareketi nedeniyle scaklk deiir. 2- Pistonun hareketi yanma odas iersinde belirli bir trbilans yaratr. 3- Silindir iindeki gaz hareketleri nedeniyle eperlerle gaz arasndaki s iletimi deikendir. Pskrtmenin yapld ortamn scaklnn etkisi
T.G
Yakt

ndikatr

Yakt

500

600

700

Quartz Pencere Bomba elik Bir Konteynerdir

Yaplan deneylerden elde edilen sonular nda grlmtr ki scaklk artnca T.G. sresi ksalmakta, fakat scaklk arttka T.G. azalma hz yavalamaktadr.

Motor devir saysnn etkisi

T.G
10 sn 3 2 1

T.G
KMA 30 20 10

1000

2000

n(d/d)

Dnme says arttka T.G. krank as cinsinden artmakta fakat saniye cinsinden azalmaktadr. Motorlarda nemli olan derece krank as olduundan yksek devirlerde motor sert alr. Devir says artnca yanma koullar iyilemekte fakat yanma olay iin ayrlan sre azalmaktadr. Yanmann tamamlanabilmesi iin avans arttrlr. Hava hareketlerinin etkisi Motorlarda hava hareketleri yanma odas tipleri ile ilgilidir. Yanma odas tipleri 1- Direkt pskrtmeli

2- Blnm yanma odal

n yanma Odal

Trblans yanma Odal

Yardmc hava hazneli

Her trl zellikleri eit olan iki motoru ele alalm. biri n yanma odal dieri direkt pskrtmeli olsun yaplan deneyler aadaki grafikleri sonulamtr.

T.G
10 sn 4 3 2 1
1000 d/d

T.G
10 sn 4 3 2 1
1500 d/d 2000 d/d 1000 d/d

1500 d/d 2000 d/d

-20

-15

-10

-5

n(d/d)

-20

-15

-10

-5

n(d/d)

n yanma odal

Direkt pskrtmeli

Bu erilerden; 1- Devir says artnca T.G. ksalmakta nk artan devir says ile birlikte hava hareketleride artmaktadr ve tutuma artlar iyilemektedir. 2- n yanma odal motorlarda hava hareketleri fazladr. bu sebeple ayn devir says iin T. G. daha ksadr. 3- n yanma odal motorlarda devir says dtke direkt pskrtmeliye nazaran daha fazladr nk soutma yzeyleri daha fazladr.

Sktrma orannn etkisi

T.G
10 sn

Sktrma oran arttka sktrma sonu scakl artar ve T.G. der. T2 = T1. k 1 Emme havas scaklnn etkisi

T.G
10 sn

20

40

60

80

100

Emme havas scakl arttka bal olarak sktrma sonu scaklklar da artar ve T.G. der. T2 = T1. k 1 Ykn tutuma gecikmesine etkisi

T.G
10 sn

Pme

Yk arttka eper scaklklar artar, emme havas scaklklar artar ve T.G. der. Motor boyutlarnn etkisi
T.G
10 sn

Vh=0,6 lt Vh=1,2 lt Vh=1,8 lt

Pme

Motor boyutlarna bal olarak motor hacmi arttka soutma yzeyi azalmakta ve buna bal olarak scaklklar artt iin T.G. der. Soutmann T.G. etkisi motorlarda soutma artarsa T.G. artar. Bu sebeple baz motorlarda T.G. azaltmak iin kzgn noktalar braklr. Hava fazlalk katsaysnn yahut Oksijen konsantrasyonunun tutuma gecikmesine etkisi

T.G
10 sn

%O2

Oksijen konsantrasyonu arttka yaktn O2 ile birlemesi artar ve tutuma daha abuk olur. Egzoz gaz %'sinin tutuma gecikmesine etkisi
T.G
10 sn

% Egzost Gaz

Egzoz gaz yzdesi artnca tutuma gecikmesi artar. zellikle iki stroklu motorlarda egzoz gaz yzdesi fazla olduundan T.G. daha yksektir ve motor sert alr. Enjektr delik apnn etkisi

T.G
10 sn

4 3 2 1
0,2 0,4 0,6 0,8

d(mm)

Meme delik ap kldke veya pskrtme basnc artnca damlack aplar klr, daha kolay snr, buharlar ve tutuur.

T.G
10 sn

Ps.P

Tutuma gecikmesi azalr. T.G.'nin ok ksa olmas istenmez memenin ar snarak tahrip olmasna neden olur. Pskrtme avansnn etkisi
P

31 18,5 9

40

20

20

40

- KMA

Pskrtme avans bydke pskrtmenin balang annda ortam basnc ve scakl dk olacandan T.G. sresi gittike artar. Bu durumda yanmann maksimum basncnn ve basn artma orannn ykselmesine motorun sert almasna neden olur. Avans klnce tutuma gecikmesi sresi azalr bu durumda motor daha yumuak alr. Ancak yanmann byk blm genileme faznda olur, dolaysyla gte azalma olur. Yakt zelliklerinin tutuma gecikmesine etkisi Yakt bileiminde bulunan hidrokarbonlar gerek tek gerekse grup halinde yanma olayna, zelliklede tutuma gecikmesine etkileri byktr. Yakttaki parafinik hidrokarbonlarn miktar arttka yaktn setan saysda artar, T.G. azalr ve motor yumuak alr.

MOTOR GC Karmn Alt Isl Deeri

Yaktn alt sl deeri : Hu (kcal/kg Y.) 1 kg yakt buhar : Vy (m3/kg Y.) Vy : 1 kg yakt buharlat zaman bu yakt buharnn kaplad hacim 1 kg yakt yakmak iin gerekli olan minimum hava miktar .Lmin (m3/kg Y.) Karmn hacmi : Vk = Vy + .Lmin (m3/kg Y.) Karm ierisindeki yakt miktar ktlesel olarak 1 kgdr. Vk 1 m3 karmda m3 karmda 1 kg yakt varsa 1/Vk kg yakt vardr

1/Vk (kg Y./m3) : Elde edilen karmn 1 m3de ka kg yakt olduunu gsterir Karmn alt sl deeri : Hu (kcal/kg Y.) * 1/Vk (kg Y./m3) = Hu/Vk (kcal/m3) Hu/Vk : 1 m3 karmn yanmasndan elde edilen s miktardr. Ancak karmn tamam yanmaz. Bu nedenle aa kan s miktar biraz daha azdr. O yzden bu ifadenin yanma verimi ile arplmas gerekir. Hu * y Vk (kcal/m3)

Bir Periyodunda Aa kan Is Miktar

Bir i evriminde aa kan s miktar sisteme sokulan s miktar olup Q1 ile gsterilir. Bir i periyodunda silindire alnan karm miktarn bulursak bunun alt sl deeri ile arpm bize bir i periyodunda aa kan s miktarn verir. Bir i periyodunda emilen taze dolgu miktar strok hacmi kadardr. Ancak motor bu miktardaki karm ememez, o yzden strok hacmi v ile arplr.
D 2 * H = VH * v (m3/ ) 4

Q1 =

Hu * y * V H * v Vk

(kcal/)

Q1 =

Hu * V H * y * v Vk

(kcal/.)

ndike

Teorik evrimde Net L = Q1*t Wi = Q1*t*g g : Organik verim (diyagram verimi) t*g = i (ndike verim) Hu * y * v * i Vk

Wi = Q1*i =

(kcal / Silindir)

1 kcal = 427 kpm (TS) Vk = Vy + .Lmin olduuna gre,

Wi = 427*

Hu * y * v * i * V H Vy + Lmin

(kpm / Silindir)

ndike G

Birim zamanda yaplan ie g denir. Motorda zaman olarak motor hz n(d/d) kullanlr. Hu 1 * y * v * i * V H * n * Vy + Lmin 60 Pmi

Ni = 427*

(kpm/s- /Silindir)

Pmi = 427*

Hu * y * v * i Vy + Lmin 1 60 1 1 * 60 a

(kp/m2)

Ni = Pmi* VH * n *

(kpm/s- / Silindir)

Ni = Pmi* VH * n *

(kpm/s-Silindir)

2 stroklu bir motorda bir i periyodu krank milinin 1 devrinde, 4 stroklu bir motorda bir i periyodu krank milinin 2 devrinde gerekleir. a=1 (2 stroklu) a=2 (4 stroklu) z silindirli bir motorun indike gc 1 1 * (kpm/s) 60 a

Ni = Pmi* VH * n * z *

1 BG = 75 kpm/s 1 1 1 * * 60 a 75

Ni = Pmi* V H * n * z *

(BG)

Tm birimler (m) cinsinden yerine koyulursa, 104 kp/m2 10-3 m3 d/d

Pmi VH n

kp/cm2 lt d/d

Ni =

Pmi * VH * n * z 450 * a

(BG)

Pmi VH n

kp/cm2 lt d/d

Kw Cinsinden fadenin karlmas Karmn Alt Isl Deeri

Yaktn alt sl deeri : Hu (J/kg Y.) 1 kg yakt buhar : Vy (m3/kg Y.) Vy : 1 kg yakt buharlat zaman bu yakt buharnn kaplad hacim 1 kg yakt yakmak iin gerekli olan minimum hava miktar .Lmin (m3/kg Y.) Karmn hacmi : Vk = Vy + .Lmin (m3/kg Y.) Karm ierisindeki yakt miktar ktlesel olarak 1 kgdr. Vk 1 m3 karmda m3 karmda
3

1 kg yakt varsa 1/Vk kg yakt vardr

1/Vk (kg Y./m ) : Elde edilen karmn 1 m3de ka kg yakt olduunu gsterir Karmn alt sl deeri : Hu (J/kg Y.) * 1/Vk (kg Y./m3) = Hu/Vk (J/m3) Hu * y Vk

(J/m3)

Bir Periyodunda Aa kan Is Miktar

Bir i periyodunda emilen taze dolgu miktar.

D 2 * H = VH * v (m3/. Per. Silindir) 4

Aa kan s miktar: Hu * V H * y * v Vk

Q1 =

(J/. Per. Silindir)

ndike

Wi = Q1*i

(J/. Per. Silindir)

Wi = Q1*i =

Hu * y * v * i Vk

(J/. Per. Silindir)

Wi =

Hu * y * v * i * V H Vy + Lmin

(J/. Per. Silindir)

ndike G

Ni =

Hu 1 * y * v * i * V H * n * Vy + Lmin 60 Pmi

(J/s-. Per. Silindir)

Pmi =

Hu * y * v * i Vy + Lmin

(Pa)

Ni = Pmi* VH * n * z *

1 1 * (J/s = W) 60 a

Pmi * VH * n * z Ni = 60 * a

(kW)

Pmi VH n Ni

MPa lt d/d kW

Pa m3 d/d W

kPa m3 d/d kW

Ortalama ndike Basn Biliniyorsa Motor Gcnn Hesab

AN

= Kuvvet * Yol
D 2 2 Kuvvet = Basn * Yzey = Pmi (kp/m2) * (m ) 4

= Pmi *

D 2
4

*H

(kpm)

Wi = Pmi * VH
ndike G

(kpm/. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*

1 60 1 1 * 60 a

(kpm/s-. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*

(kpm/s-Silindir)

a=1 (2 stroklu) a=2 (4 stroklu) 1 1 * *z (kpm/s) 60 a

Ni = Wi*n*

1 BG = 75 kpm/s 1 1 1 * * 60 a 75

Ni = Pmi* V H * n * z *

(BG)

Tm birimler (m) cinsinden yerine koyulursa, 104 kp/m2 10-3 m3 d/d

Pmi VH n

kp/cm lt d/d

Ni =

Pmi * VH * n * z 450 * a

(BG)

Pmi VH n

kp/cm2 lt d/d

Kw Cinsinden fadenin karlmas

= Kuvvet * Yol
D 2 2 Kuvvet = Basn * Yzey = Pmi (N/m2) * (m ) 4

= Pmi *

D 2
4

*H

(Nm)

Wi = Pmi * VH
ndike G

(Nm/. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*

1 60 1 1 * 60 a

(Nm/s-. Per. Silindir)

Ni = Wi*n*

(Nm/s-Silindir)

a=1 (2 stroklu) a=2 (4 stroklu) 1 1 * (Nm/s) (J/s = W) 60 a

Ni = Pmi* VH * n * z *

Pmi * VH * n * z Ni = 60 * a

(kW)

Pmi VH n Ni

MPa lt d/d kW

Pa m3 d/d W

kPa m3 d/d kW

BLM 5
Motor Yaktlar

SIVI FOSL YAKITLAR(PETROL) Petrol szc latincede ta anlamna gelen petra. ile ya anlamna gelen oleum szcklerinden olusmutur.Yani dilimizdeki anlam ta ya olmas gereken bir szcktr. hemem hemen tm dillerde benzer isim tayan petrol ,yzyllardan beri beri insanlarn hizmetindedir.zellikle son 100 yl iinde insan yaam ve uygarl zerine en byk etkiyi yapan ve bugnk endstrinin donasna yol aan petroln tarihesi ok eskilere dayanmaktadr. Milattan nce 3200 tarihlerinde,mezopotemyada asfaltn har ve imento olarak kllanld , gemi ve kayklarn asfaltla kalafatland,arkeolojik incelemelerden renilmitir. M...300 yllarnda Msrllarn mumyalarn asfalt ile kapladklar bilinmektedir.in ktasnda sar nehir kylarnda tuz karmak iin inlilerin atklar kuyulardan petrol kt ve bunun hem yakt ve hem de aydnlatc olarak kullanld anlalmaktadr. randa petrol ok eski zamanlardan beri bilinmektedir.ran dilin den gelen nafta szc bugn bile birok bat dillerinde kullanlmaktadr arapa zift siyah renkteki bitm anlamna gelmektedir. M..600 yllarda Babilin dmesinden sonra petrol ve asfaltn kullanlmasnda bir gerileme olmutur.Eski romallar petrol ancak ila olarak kullanmlar,eski yunanllar ise,bunun ne ise yaradn pek bi1meyip acayip bir madde olduuna inanmlardr. Roma. imparatorluunun yklmasndan sonra,petroln zellii ilk defa Araplar tarafndan incelenmi ve yine bunlar tarafndan ilk rafineri rnleri elde olunmutur.Bylece abuk alev alp aydnlatma iin k kayna olarak petroln de yollar bulunmutur. Avrupaya petrol,Bak,Birma ve inden gelmitir.Milattan sonra 1300 ylnda MARKO P0L0,Bakdeki ve hazar denizindeki petro]den sz etmistir ve buralarda petroliin ilac olarak ve lambalarda yakldn seyahatnanesinde yazmstr.l498 ylnda Alsacede (Pechelbornda),l506 ylnda Polonyada petrol bulunduu yine bilinmektedir. KRSTOF KOLOMB 1498 ylnda Trinidad adasndaki nl asfalt glnde bulmutur.Daha sonralar 1632de New Yorkda ve 1748 de Pennsylvaniada petrol bulunduu bilinmektedir. 16,17 ve 18nci yzyllarda bir ok lkelerde petrol ve zellikle asfalt bulunmutur.1815 ylnda ekoslovakyann Prag ehrinde baz caddeler petrolden elde edilen yalarla klan drlrntr.Fakat eldeki rezervler tkenince bu tip klandrmaya son verilmitir.

Petrol endstrisi 19 yzyln ortasnda balamtr.Bu endstrinin douunda en byk etken 19 yzyl insanlarnn daha fazla okuma merakna kaplmalar olmutur.Gerekten bu yzyln insanlar,geceleride okuyabilecek k ve ucuz olarak elde edilebilen petrol zerinde almaya balamlar. O tarihlerde kullanlan lambalarda balina ya yaklyordu. Halbuki balina yann verdii k hem az hemde artan gereksinmeler karsnda gelien balina avcl sonucu balina nesli tkenmeye balamtr.stelik bu yaktn maliyeti ok yksekti. te bu glkler karsnda bir ok bilgin yeni bir k kayna ararken,kmrden elde edilen gazla 1850 yllarnda baz ehirleri aydnlatmslardr.Fakat balina yann yerini tutacak mum bulunmas 1849 ylnda JAT YOUNG. adl bir iskoyalya nasip olur.Hemen hemen ayni zamanda Kanadal ABRAHAM GESNER de benzeri bir prosesle Kerosene adn verdi Amerikan patentli gazyan retmeyi baard.GESNERin bu buluu,petrol endstrisinin douu ve gerek Avrupada,gerekse Amerikada hzla gelimesine olanak hazrlad.1859 ylnda Amerikada kmrden petroll maddelerden ve asfalttan gazya elde eden 50den fazla fabrika almaktayd.Ayn yl iinde yl iinde 23000 galon(42 galon 1 varile eittir) gaz ya retilmis ve galonu 2,5 dolardan satlmtr. A.FERRS keroseni rafine ederek lambalarda yaklabilecek temiz gaz ya haline getirdi.Bu gaz ya o kadar beenildiki FERRS derhal Amerikann eitli yerlerine,Avrupaya,ve Dou Hint adalarna ajanlar gndererek ham petrol aramaya ve varil bana (1 varil 158,95 litre dir) 20 dolar demeye balad.l858 ylnda FERRS l18 varil petrol ilemi ve gaz ya elde etmitir. Bu miktar o zamanlarn en byk rafineri etkin1iini oluturuyordu C0L0NEL DRAKE isimli bir i adam Pennsylvania da bir irket kurarakTitusville civarnda yl kadar petrol iin sondaj yapt.27 Austos 1859 da sondaj 21 metre derinliine eriince yeryzne petrol kmaya balad.Bir pompa ile gnde 30 varil petrol karlyordu.Ckan petrol varili 20 dolardan hemen satlyordu.te bu olay petroln yeryz tabakalar arasnda bulunduunu ve sondaj ile yeryzne karlabileceini dnyaya kantlad.Petrol arama biliminin,petrol jeolojisinin douu bu tarihlere rastlar.Ayni zamanda petrol endstrisinin balangc olarak DRAKE nin at sondaj kabul edilir. 1860 ylnda Amerikada ham petrol retimi 650000 varile ykseldi. Fiatlarda 20 dolardan 2 dolara dt.1861 ylnda Amerikada petrole yatrlan sermaye 7 milyon dolar gemisti .Ayn yl iinde gaz ya ykl bir tanker Amerikadan ngiltereye hareket etmiti. Bir yl sonra 1862de petrol retimi Amerikada 3 miliyon tonu bulmustu i sava nedeniyle fiatlar varil basna 14 dolara kmt. Bu ekilde 19. asrn ortalarnda Arnerikada yepyeni ve olaanst hzla ilerleyen bir endstri ve i alanlar ortaya km oldu. Yaklak olarak dnya petrol retiminin tamam Amerikann bir ka eyaletinin alanlar iinde idi.Bu deerli maddenin fiat ve piasas da petrol arayclar ve reticilerin kefine bal idi.Bunlar ayni zamanda dnyaya petrol

rezervlerinin yaknda tkeneceini korkusunuda alamlard. Byle bir dnemde JOHN R0CK adndaki giriimci bir gen petrol endstrisine dzen ve disiplin getirmeye alyordu. Meslei muhasebecilik olduu halde gaz ya artmnda byk bir gelecek grerek rafineri iine girdi .1865de bir orta ile beraber kurduu rafineri ksa bir sre sonra dnyann en byk rafinerisi haline geldi.Sonrada dier rafineri1eri,kurduu rgte katmaya veya bunlarn ounu satn almay baard.Oluturduu grubun adnda STANDARD 0IL koydu.Bu grup,l875 ile 1900 yllar arasnda Amerikan petrol ticaretinin %80 ve ihracatn %90 n kontrol altna almt.Bylece Rockefellerin kurduu STANDARD OIL grubu diER tm petrol irketlerinin zellikle bamsz i gren reticilerin korktuklar dev bir irket durumuna gelmiti.nk bu grup petrol nakliyatn byk apta eline geirmiti ve bylece rakiplerini her trl vastalara ba vurarak mahvetmeyi baarmt.Pipeline icad edilip denmeye balandktan sonrada STANDART OL grubu yine el altndan bunlar kontrol altna geirmeyi baarmt.Bu grup yaklak ola rak petrol uretm le iglenmed,yalnz rafnaj iler STANDARD OL olanaklarn anca,zorunlu olarak yeni petrol irketleri tredi. 1888 lerde Amerikann bat eyaletlerinden Kaliforniyada petrol bulundu.STANDARD 0IL derhal bu sahalara el att.Bu arada STANDARD OIL CO. ve FOREST OIL CO. adl irketleri kurdu.1890 ylnda Teksasta petrol bulunduu zaman STANDARD OIL burayada el atm ve MAGNOLIA PTROLEUM CO. irketini kurdu. Bu irket sonradan STANDARD OF NEWYORK ve imdiki adyla SECONY MOBLin ekirdeini olusturmutur.1900 yllarnda Kaliforniyada bir ok irketleri kendisine katarak STANDARD OIL CO.OF CALFORNA kuruldu.Amerikan petrol endstrisin ilk 4050 yl iinde esas piasas d Ulkelerdi.Fakat 19. yzyln bandan itibaren Amerikan petrollerine darda rakipler tremiti.Bunlarn banda Rusya ve Holanda dou hindistan geliyordu. Rusya 1872 ylnda yabanc sermayeyi memlekete davet ederek ilk 20 yllk etkinlikleri srasnda olaanst gelimeler kaydetmiti.zellikle Bak petrol sahalarnda alan irketlerin arasnda Fransz ROTSCHILD ve sveli NOBEL sermayeleri vard. lk modern tanker l877de Hazar denizinde alstrlmt.1883 te de BatumBak demiryolu inaa edilmiti,bu ekilde petrol karadenize aktarlarak avrupa: piasasna sunulmutu .1885 ylnda dnyann ilk okyanus tankeride yine bu irketler tarafndan inaa edilmi.1886 da Almanlar GLUCKAUF isimli ilk transatlantik tankere sahip olmular. Yukardaki aklamalardan kan sonu ,petrol endstrisinin ilk 4050 yl olduka basitidi,bir tek esasl rafinerici ve nakliyeci olarak STANDARD OL grubu ve en nemli rn olarakta gaz yann olmasdr. Fakat 20. yzyln balarnda bu durum deimeye baslad.Elektrik ve havagazndan k elde

edilmesi gaz yann durumunu ok sarst.Buna kazanmaya balad.

karlk ise fueloil ve asfalt nem

ten yanmal motorlarn bulunuuyla da benzin piasas gelimeye balad.Halbuki benzin o zamana kadar gaz ya rafinerilerinde elde edilen ie yaramaz maddeler arasnda yer amakta idi .Btn dnyada hem Amerikan gaz yann ve hemde STAIDARD OIL in durumu sarslmaya balad.Avusturya,Polonya,Romanya ve Kanada,Meksika,Peru,Japonya,Burma ve Holanda hindistannda yerel petrol endstrileri geliiyordu.Rus petrol endstrisi ise, Avrupada ve dier yerlerde ok byk gelimeler kaydediyordu. Doudada ROYAL DUTCHSELL artk iyice yerlemiti. te yandan Amerika sosyal bir kriz geiriyordu.Byk tekelci irketlere kar halkn sesi ykselmeye balam ,bamsz ve zel teebbsn i grmesini mmkn klacak yasa ve dzenlemeler kabul edilmekteydi .1890 ylnda kabul edilen SHERMAN ANTI TRST yasas STANDARD OILe hemen uygulanr.O ana kadar 14 tane irketin tamamna ve 26 irkete ksmen sahip olan STANDART OIL l9ll ylnda mahkeme kararyla 34 ayr irkete blnr. Bunlarn arasnda JERSEY STANDART hala dnyann en byk petrol irketidir. (Yeni ad :EXXON) 1890 ylnda 100 milyon tonu bulan dnya petrol retimine pa ralel olarak petrol endstriside dev admlarla ilerliyordu. Endstrinin bu kadar hzla gelimesine olanak yaratan etkenler arasnda unlar saymak gerekir: l885:DAIMLER ilk otomobili piasaya karyor. l903:Otomobil yaylmaya balam,WRIGHT kardeler ilk ua uurtmaya baarmlar. l9O8:HENRY FORD. seri halinde otomobil retimine balyor. l910:Amerikada 200.000 den fazla otomobil retildi 1912:Diesel motoru ile alan ilk gemi denize indirildi 1914:Birinci dnya sava patlad ve Britanya filosunu akar yakta evirmeye balad. l9l5:oalan otomobi1,benzin gereksinmesini ve fiatlar ykseltiyor. 1917:Amerika olanak hazrlyor. Birinci dnya sava,insanlara u gerei retti:Petro1 uygarln ve dnyaya egemen olmann anahtardr. Gerektende sava %8O orannda Amerikan kkenli petrol sayesinde kazanlmt.Bu gerei ilk gren ve derhal harekete geen ,ngiliz hkmeti oldu.Dnyann eitli savaa giriyor ve petrol retimini kontrol altna alarak arttryor.Mttefiklerinin petrol gereksiniminin %80 ni temin ederek savan kazanlmasna

blgelerinde bulunan petrollerle yakndan ilgilenmeye ,politikasnn en nemli esi sayd.Ayn politika gereince gerek ngiliz imparatorluunda ve gerekse bakaca etkisi altndaki petrol alanlarnda yalnz ingiliz uyruklu irketlere veya kisilere petrol hakk vermesini kesinlikle emretti.Hatta o kadar ki,Gney ve Kuzey Amerikada i gren ngiliz firmalarna Yalnz ngiliz uyruklu personelin kabul olunmas direktifi veriliyordu.Aynu politika Hollanda hkmeti tarafndan izleniyorduBu yzden balangta ngilizlerle aralar almt,fakat nl holanda petrol sirketini kuran HENRY DETERNG- irket merkezini londraya tayp stelik ngiliz lordu olunca,iki sermaye birleerek DUTCHSHELL meydana geldi. Savatan sonra Almanlarn tm miraslarna konan ngilizler,petrol haklarn ANGLO IRANIAN petrol irketine devrederler.Bu ara da Romanya petrolnn 1/3 nn sahibi oldular.Ayrca Meksika,Avstralya,Yeni Zelanda,Borneo,Yeni Gine ,Kanada,Trinidat,Arjantin,Peru, Venezuela,Msr,Gney Afrika,Portekiz bat Afrikas gibi lkeler de bir ok yeni petrol haklar elde ettiler. Sava bittikten sonra,dnya petrol politikasndan haberdar olan Amerikan kamu oyu,ngiliz ve Hollandallarn ar karc siyasetleri karsnda derhal reaksiyon gsterdi.Gerekten l921de HERBERT HOOVERin ticaret bakan olmasyla beraber byk petrol irketleri bir araya gelerek d lkelerde daha aktif rol oynamay kararlatrrlar.Amerikan hkmeti bunu destek lemeyi kararlatrd. Amerikan ve ngilizHollanda karlarn atmas sonunda petrol ekonomisi bakmndan ok zarar gren lkeler arasn zellikle meksika sterilebilir.l92O den nce dnyann hayranlk yaratan petrol alanlarna ve byk retime sahip olan Meksikada yabanc irketlerin tam anlamyla smrc ve kapkac retim yar sonucunda kuyularn oundan su kmaya ve dnya apndaki petrol alanlar snmeye balamtr bununlada yetinilmemi,lkede sk sk kan ihtilalleri karlkl olarak,ngilizler ve Amerikallar organize ederek birbirlerini meksikadan korumaya almlar. Amerikan ngiliz petrol rekabetinin yakn en fazla olutu yer,Dou Yarm kresi kararl

olmutur.ngilizler,Amerikallar

douya

sokmamaya

nekadar

idiyseler,amerikallar oralar elde etmeye o oranda srar etmiler. ran ve rak ta petrol bulunduu eskiden beri bilinmekte idi.Fakat petroln aranp bulunmas ve retime geii 2O. yzyln ilk yllarnda balar,petrol kavgalar ile birlikte. 1901 ylnda Yeni Zelandal altn madeni sahiplerinden WILLIAM KNOX DARLY adnda ingiliz avukat ran ahndan petrol ruhsat koparyor.Yllarca yaptI baarsz aramalardan sonra STANDARD OIL irketinden yardm istiyor.Bu istee kar koyan ngiliz hkmeti Amerikan sermayesinin randaki ngiliz karlar bgesine girmesini engelliyor.Ayni

zamanda ngilizler tarafndan hidistanda petrol aramak zere kurulmu olan BURMAN OIL CO. irketini DARLY ya ortak yapyor.DARLY sonunda 1908 yllnda nl mescede Sleyman petrol alann buluyor ve ardndan ANGLOPERSlAN OIL CO. kuruluyor.1912 ylnda Abadan limanna boru hatt deniyor ve birde rafineri kuruluyor.Bu srada birinci dnya sava iinde ran petrolleride ngilizlerin bu amaclar iin iyi bir olanak idi.Fakat iran petrollerini isletebilmek iin daha ok sermayeye gerek vard.Bunu karlamak iin ngiliz hkumeti 1914 te ANGLO IRANIAN irketine nem1i miktarda para yatrd ve bu irketin tam faaliyet gsterebilmesini salad. Petrol politikasnda oynanan oyunlar,Osmanl mparatorluunu da iine almt.l9l0 yllarnda Osmanl hkmeti,eski Amerikan byk elisinden amiral COLBY M.CHESTER ile Badat hattn yapan Alman irketinede petrol arama ruhsat veriyor.l912 yln da ngilizAlman sermayeli TURKISH PETROLEUM CO. adnda bir irket kuruluyor.Fakat bu irketlerden hi birisi herhangi bir etkinlikte bulunmadan birinci dnya sava patlyor. TRK PETROL KUMPANYASI (T.P.Co.)o zamanlar Rus petrollerinin Trkiyede srm ile uraan ermeni asl GLBENKIAN aracl ile kurulmutu.Savatan nce ngilizler GLBENKIANI aradan karmaya altlar.Fakat bunu baaramadlar ve savatan sonra Ingilizler GLBENKAN a bir hisse vererek TRK PETROL KUMPANYASINA ait alanlarn ANGLO-IRANIAN,SHELL ve DEUTSCHE BANK arasnda blrler 1920 ylnda San Remoda varlan anlamaya gre rak ve Filistin Birlemi Milletler mandas altda,suriye ve lbnanda fransz mandas altnda girmilerdir fakat San Remoda yaplan gizli bir anlama ile , TURK PETROL KUMPANYASI na Osmanl topraklarnn tm zerinde petrol arama hakk tanyor ve ANGLO-IRANIAN DUTCH-SHELL %50 %25

CE FRANASE DES PETROLES NATIONAL %25 hak tanyordu.Sonradan bu gizli anlamann ortaya kmasna. Amerikan hkmeti protesto ediyor ve bir zamanlar amiral CHESTERe verilen haklardan sz ediyor,ayni zamanlarda gerek yakn Douda gerekse baka yerlerde Amerikan sermayesine yer verilmesini israrla istiyor.Ancak uzun yllar diplomatik notalar alnp verilmisede bir sonu elde edilmez. Bu arada Trk Devrim Hkmeti ile rak Krall San Remo anlamasn Tanmadklarn ilan ediyorlar. 1921 ylnda ticaret bakan olan HERBERT HOOVER o zamann 7 byk petrol irketini davet ederek,onlara ortak bir kumpanya kurmak suretiyle,rakta hak elde etmelerini neriyor. Bir taraftan ngiliz ve Fransz karlaryla,GLBENKANnn hisselerini kaybetme korkusu,diertaraftanda Amerikallarn zorlamas uzun yllar eitli entrikalarn evrilmesine

yol amtr. 1927 ylnda nl kerkk petrol alan bulunuyor.l928 ylndada RAK PETROL KUMPANYASI (.P.C.)kuruluyor ortaklar: Glbekian %5 Anglo-ranian %23,75 DutchShell %23,75 FranszNasyonal %23 ,75 Amerikan grubu %23,75 Bu sonucu elde etmek iin Amerikallar glbenkiann bizzat izdii nl Krmz Hat anlamasn imzalamak zorunda kalrlar. Sonradan birok kavga ve sorunlar ortaya karan ve sonunda bozulan bu anlamaya gre,Anadolu dahil,tm douda (Kuveyt hari) hibir kumanya kendi bana arama yapamyacaktr. I.P.C hemen faaliyete geerek birok alanlar gelitirdi,ve 1934 ylnda ilk boru hattn Akdenize dedi. Bir taraftan Amerikallar Iraktaki Franszngiliz tekelini bozmaya alrken baz Amerikan sirketleri de ngiliz himayesindeki Bahreyn adasnda karlar elde etmeye alsyorlard. Gerekten STANDARD OIL irketi Bahreynde petrol hakk elde edebildi(1928). Fakat ngilizler perde arkas politikasi, Amerikan irketinin i yapmasna olanak vermedi .Amerikallar nce Kanadada bir irket kurup bunu ngiliz irketi olarak tescil ettirdiler ve ancak bundan sonra BAHREYN PETROL KUMPANYASI ad altnda almaya basladlar.Fakat yinede irketin i grebilmesi iin bir hayli zor durumda kalmt.1932 ylnda petrol bulundu ve iki yl sonra rafineriler kuruldu. Bu arada nl krmz hat anlamas dnda kalan Kuveytte GULF OIL C0.baz haklar elde etti.Fakat burada ngilizlerin direnci ile karlaan Amerikallar sonunda ngilizler ile birlikte KUWAYT OIL C0.irketini kurdular ve 1938 de ilk petrol kardlar. Bahreyn adalarndaki aramalara dayanarak Arap yarmadasnda da petrol yataklar bulunabileceini gz nne alan STANDARD OIL OF CALIFORNA,1933 ylnda bni SUUD ile anlaarak lde petrol arama ruhsat elde etti (Arabian American Oil Co.) kuruldu ve 1938de petrol buldular. kinci dnya savandan sonra Yakn Dounun dnya petrol rezervlerinin nemli bir ksmn ierdii gerei ortaya kt.l951 de dnyann en byk boru hatlarndan birisi Arabistan Yarm adasnda dendi .randaki Abadan rafinerisi dnyann en bydr. Savatan sonraya kadar yakn douda petrol arayan irketler, Amerikann dev irketleri idi. Halbki Amerikan hkmeti ,orta dou petrollerinin yarm dzineden fazla ve daha,kk

irketlerin

eline

gemesini

arzulam

ve

bunu

independet

irketleri

desteklemitir.Gerekten Kuveyt ve Arabistanda bir takm bamsz Amerikan irketlerinede hak ve imtiyazlar datlmtr. Son onbe yl iinde Basra krfezinde baz Janon,talian ve Fransz irketleride petrol aramalarna katlmlardr. PETROLN OLUUMU Jeologlar uzun zamandan beri dndren ve halada doyurucu bir cevap bulunamayan iki soru vardr.Petrol orijini ve bugnk petrol kapanlarnda toplan.Bu iki sorunun birbiri ile ok yakn ilikisi vardr,eer birisi blnrse ,teknin srr da ortaya kacaktr. Petroln kkeni hakknda birok teori ortaya atld.Bunlarn teori olmalar ve bylece teori olarak kalmalar zorunludur, nk petrol oluurken kimse bunu teoriler ortaya atlrken iki k noktasndan hareket edilmektedir: Petrol sahalarndaki durumlar,taklit etmeye alan laboratuar deneyleri. Petrol ve gaz aranmas esnasnda karlalan jeolojik koullar. Hangi teori olursa olsun,eer akla yakn olacaksa mutlaka doada olaan olay veya ilemleri ele almal ve bir de geni bir jeolojikcorafik alana yaylm olmal,nk petrol hidrokarbonlar dnyann her tarafnda arz tabakalar iinde,az miktarlardada olsa vardr.Bu yzden petroln oluu olaanst bir yer ve koula bal deildir. Petrol oluturan ham maddenin organik veya anorganik olmak zere iki ayr kayna ve bu kaynaklara dayanan iki teori grubu vardr.Organik orijinden geldiini hemen hemen herkes kabul etmi gibidir.Fakat yine de baz bilim adamlar anorganik teoriler zerinde durmaktadrlar.Buna balca neden anorganik bir element olan hidrojenin petroln oluumunda oynad roldr. te yandan petroln kkeninin organik olduunu kabul edenler arasndada gr ayrlklar vardr farkl grler zel1ikle,organik maddenin nasl petrol haline getii ile organik maddenin cinsi zerindedir.Petrol meydana getiren organik madde hayvansal m,yoksa bitkisel mi idi?Bu maddeler denizlerde mi,yokca scak veya tatl su sedimanlar iindemi petrol haline geldiler? (* Sediman tabakalar:Yamur sular,rzgar gibi doal olaylar dnyamzn kabuunu devaml andrmaktadr.Bu olaya erozyon denir.Anma sonucu meydana gelmi anma rnleri amur,kum v.s. eklinde nakledilmekte ve baka blgelerde kelti halinde ylmaktadr.Bizjm lerimize gre yava oluan bu olaylar,birimi miliyon sene olan jeolojik zamanlar srecinde dnya yznde ok byk deiikler olur.Bu anma rnleri sediman kelti tipi kayalarn olumasna neden olurlar.) Organik maddenin petrol haline dnmnn aklanmas ok farkl ve inceleyememitir.Bu

tartmaldr.Scaklik,basn,bakteri

etkisi

,radynaktif

bomhardman

ve

katalitik

reaksiyonlardan her birini petrol oluumunda esas enerji kayna olduu hakknda. teoriler ortaya atlmtr. Petroln orijini ile direk ilikisi bulunan dier teorilerden biriside ,petrol ve doal gazn toplanmas ile ilglidir.Bazlar petroln halen bulunduu kapanda veya hemen civarn da meydana geldiini kabul ederken,biroklarda petroln baka yerlerde olutuunu sonradan migrasyon (getme) ile simdiki yerine geldiini kabul ederler. PETROLN ANORGANK OLUUM TEORLER Anorganik teorileri ortaya atanlar ve destekleyenler daha ok kimyagerler olmustur. k noktalar ise laboratuar koullarnda elde ettikleri metan,etan,asetilen ve benzol gibi hidrokarbonlar. Laboratuarda anorganik maddelerden elde edilen bu hidrokarbonarn doada da benzer prosesler ile olutuu ise henz kantlanamamtr.Buna karlk, organik kkenden geldiklerine dair pek ok ipular bulunmatadr. Anorganik teorilerden birincisi 1866da BERTHELOT tarafndan nerilmitir.Ona gre yer katmanlar iinde serbest olarak dolaan alkali metaller,CO ile temasa geince yksek snn yardm ile asetilit oluturmaktadr, ve daha sonra bunlarn su ile temas sonucunda asetilen gaz (C ) yani hidrokarbonlar ortaya kmaktadr. l87lde BYASSONde benzer bir teori ortaya att,fakat o reaksiyon malzemesi olarak alkali metallerin yerine demiri veya demir slfr kabul etti. 1879 da ise nl rus kimyageri MENDELEEF yerin derinliklerinde bol miktarda demir karbid bulunduunu ve bunlarn yukardan aaya inen yuzey sularn etkisi ile ayni zamanda snn ve basncn yardm ile hidrokarbonlar meydana getirdiklerini iddia etti. zellikle baz gk talarnda karbitlerin bulunmu olmas, MENDELEEF in teorisinj desteklemitir. l927de GAEDCKE yar anorganik bir teori ortaya att.Ona gre kara sular,radyoaktif minerallerin yaydklar gama nlar oksijen ve hidrojen gazlarna ayrlmaktadr.Bu ekilde meydana na gelen hidrojen ok aktif olduundan organik veya anorganik kkenden gelme karbonla birleerek hidrokarbonlar oluturur. Anorganik teorilerin pek yabana atlamamasnn nedeni ,ok miktardaki hidrojen gaznn oluumunu aklay yntemleridir.nk genel olarak deniz organizmas iinde (%7lO) orannda Hidrojen bulunurken,petrol iindeki bu oran ise %11-15 arasndadr.Buna gre organik teoriye gre petrol oluurken,ayrca fazladan hidrojene gereksinim vardr.te bu fazladan hidrojenin sedimanlar iinde serbest olarak bulunmas olana yoktur,nk serbest Hdrojen ok aktif bir elementtir ve derhal baka elementlerle birleir.Halbuki volkanlardan ok miktarda hidrojen gaz kmaktadr.Volkanik kkenli bu hidrojenin petroln oluumunda yardmc olmas dnlebilir isede,organik maddelerden havasz ortamda ve bakterilerin etkisi altnda fermentasyon yoluyla da Hidrojen ile organik maddelerin birlemesi ile petrol olutuu dnceside tam olarak kabul edilememektedir

Petroln kozmik orijinden geldii kabul edilmi olsayd,dnyann her tarafnda daha dengeli dalm petrol yataklarna rastlanmas ve zellikle yal tabakalar iinde daha fazla petrol olmas gerekirdi. Pre_Kambrien,kambriyen,Trias ve Pleistosen yal tabakalarda petrole ok az rastlanmaktadr. Anorganik teorilerin hepsi drt noktaya cevap veremediklerinden kabul edilememektedirler: l.Petrol byk ounlukta ,denizsel tabakalar iinde bulunmas .Volkanik talar iinde bulunmas ise petroln oraya gertme yoluyla girmesi sonucudur. 2 .Yerin derinliklerine indike petroln art olur diye bir kural yoktur.Tam tersine en eski ve yal tabakalarda en az petrol bulunmaktadr.Halbuki en fazla petrole Tersiyer yal tabakalar iinde bulunmaktadr. 3.Petrol optik bakmdan aktiftir.Bu zellik ise organik maddelerin esas niteliklerinden saylr.Ayrca petrol iinde bulunan pyridine ve porphyrine maddelerinin de organik kkenden olduklar bilinmektedir. 4.Anorganik teorilerden hihirisi,birka basit hidrokarbon retiminden ilerisini gerekli ekilde aklayamamtr. Karmak bir kimyasal yapya sahip olan petroln bu bileimi nasl elde ettiini aklayamamtr. PETROLN ORGANK OLUUM TEORLER 4 nemli neden petroln organik kkenden geldiini kuvvetle desteklemektedir: Sediman tabakalar iinde bulunmu olan dev miktarda organik maddeler.Hem hayvan ve hem de bitki kkenli olan bu organik maddelerde (C) ve (H) o olu turmaktadr.Dunlara. ek olarak yaayan bitki ve ha tarafndan retilen (C) ve (H2) miktarlar nemli derecede yksektir.O halde petroln esas maddesini oluturan karbon ve hidrojen,hem bol miktarda hemde ok geni alanda organik materyelden temin edilebilir. Bir ok petrollerin iinde TREPS tarafndan bulunan porphyrine maddesi vardr.Kann krmzln veren hemin ile bitkilerin klorofil maddelerinden elde edilen porphyrine maddesi organiktir. Hemen hemen tm petrollerde azot bulunmas,Petroln organik kkenli olduunu gsterir.nk azot proteinli organik maddelerin ayrmas sonucu ve aminoasitlerin es maddesi olarak petrol iinde bulunmaktadr. Optik aktivite.Polarize dndrme zellii.Yaplan aratrmalar,gstermilerki petrole bu zellii veren kolestrol (C26 H45 OH) maddesi yalnz bitki ve hayvanlarda bulunmaktadr. l866 da LESQUE REAUX petroln deniz bitkilerinden olutuunu sylemitir. 1922de ise HACKFORD yosunlarn kl ile hem petroln kl arasnda kimasal benzerlik olduunu grms.

l937de SANDERS ham petrol iinde birok mikro organizma bulmutur.Bunlarn arasnda kalkerli ve silisli foraminifera hayvancklarnn kalntlar, sporlar,yosunlar,bcek krntlar gibi. Bu mikroorganizmalar petrol iine sonradan da girmi olabilirler. Ancak bunlarn tr olarak fazla sayda olmalar,hepsininde petrol iine sonradan girdikleri tezini rtmekte ve petroln organik kkenli olduunu savunan tezi dorulamaktadr. Jeolojik gemite sedirnanlar iinde olumu organik maddelerin kkenini ve zelliklerini renebilmenin bir yolu da imdiki sedimanlar iinde gml kalan,zamanmzn organizmasni incelemektir. Dier taraftan petroln denizsel sedimanlar iinde bulunduu dnlrse, birinci derecde okyanuslarda yaayan canl varlk1ar,ikinci plandada karalarda yaayp da denizlere srklenen canllar incelemek gerekir Denizsel organizmalar -Bitkiler:Fongsler (mantarlar) ,Alg ler (yosunlar) Bakteri ler -Hayvanlar:Forominiferalar,Radiolarialar,ve dier protozialar sngerler mercanlar

kurtlar,Brozoalar,Mollskler ve omurgal hayvanlar. Deniz bitkileri,kark anorganik maddelerden fotosentez yolu ile organik maddelerini meydana getirirler.Bu arada denizdeki CO2 GNE enerjisinin katalitik etkisi ile: 6CO2 + 6H2O 6 O2 + C6 H12 O6 (karbonhidrat eker) Bu reaksyon sonucu serbest kalan oksijen de denizlerde yaayan bitki ve hayvanlarn solunumu iin kullanlr.Oluan karbonhidrat dibe kerek gmlmektedir.Fotosentez olay sahil sularda daha fazla olduundan bu blgeler ve nehirlerin denize dkldkleri yerler, organizma asndan en zengin blgelerdirler.Yaplan aratrmalar gstermiler ki her yl tm okynuslarda yaklak olarak 12 milyon ton hidrokarbon fotosentez yoluyla olumaktadr.Bunun kk bir ksmi bile petrol haline gese,bilinen ve dahada bulunacak petrolleri oluturacak kadar ham madde var demektir. Deniz hayvanlarna gelince,zengin petrol yataklarna fosilli kalker,eyl veya kumta iinde rastlanmas,petroln hayvanlarn yumuak ksmlarndan olutuu dncesini dourulamaktadr.zellikle ENGLER balktan destilasyon yoluyla petrole benzeyen maddeler elde ettikten sonra bu dnce daha da kuvvet kazanmtr.Zamanmzda yaayan deniz hayvanlarn tr ve miktarlar o kadar fazladr ki,organik kkenden meydana gelen btn petrollere yeter de artabilir.

ORGANK MADDENN PETROL HALNE DNM Petroln organik kkenli olduu,byk tartmalara neden olmamaktadr ,fakat organik maddenin petrol haline dnm hakknda birok birbirinden farkl grler vardr.Yaplm olan baz laboratuar ve jeokimyasal deneyler sonucunda organik maddenin petrole dnmesi iin gereken etkenleri 4 gruba ayrmlar. 1. Is ve basncn etkisi : Is ve basn veya yalnz basncn etkisi ile organik maddelerin petrole dntklerini iddia edilir.Eer gerekten bu basn enerjisi yeterli ise yer katmanlar iinde gerekli kadar bol vardr ve ok basit ve hazr etkendir. Ayrmann s etkisiyle gerekletii gerek doada ve gere SP laboratuar almalarnda aka grlmektedir.rnein bir ok kmr yataklarnda volkanik talarla temas sonucu kmr antransit'e dnt bilinmektedir.Fakat organik maddelerden bir tr bitm veya mum gibi maddeleri elde etmek iin en az 200C gibi scaklklara gereksinim vardr.Halbuki petroln oluum ortamnda bu derece yksek scaklklar bulunamayaca 'da yine bilinmektedir.nk petrol iinde bulunan porphyrine maddesinin yksek scakla dayankl olmad, sonradan organik madde dnda kalan sedimanlarn da yksek s ve basn altnda metamorfizma'ya urayacaklar kabul edilmektedir.Bu yzden yksek snn veya s yksek olmazda zaman ok uzun olurda (jeolojik zaman boyunca) ayni sonucu verir dncesi petrol oluu ile pek ilgisi yoktur.Is tek basma petrol oluturan bir enerji ekli olamaz. Is ve basn petrol olutuktan sonra,petroln deiiminde byk rol oynadklar deneylerle kantlanmtr,fakat petroln oluumunda etken olduklara kantlanmamtr. Basnla ilgili teorilerin dier zayf taraflar ise,petrolleme sonucu meydana gelen petrol ve gazlarn hacmi,kendilerini meydana getiren esas ham maddeninkinden daha fazla yer almasdr.Halbuki basncn artmas ile hacminde artmas zt iki ilemdir. 2.Katalitik reaksyonlarn etkisi: Katalizrler,bir kimyasal reaksiyonda balatc veya hzlandrc bir rol oynarlar. Bununla birlikte katalizrler reaksiyona katlmayan cisimlerdi r. Yani reaksiyon balangcnda nasl iseler,sonunda da ayn kalrlar. Doada katalizr olarak bilinen birok maddeler arasnda zellikle petrol iinde bulunan vanadiyum,molibden ve nikel vardr.Yine kil mineralleri de bu arada nemli rol oynadklar iddia edilmektedir.Katalizr olarak grev yapan sz konusu maddelerin bir kimyasal reaksiyonun gereksinim duyduu scaklklar ok drr.rnein kraking yolu ile elde edilen baz rnler iin 450 - 62OC scaklk ve 11 MPa basn gereken,katalizr kullanmak yolu ile scaklk 399 538C ve basn 7 MPa dmektedir.Petroln oluumunda katalizr etkisi nemli olduunu

gsteren iki nokta vardr: -Ham petroln iinde olefin serisi hidrokarbonlarn olmamas.. -Aromatik (Benzol) serilerin bulunuudur. Eer organik maddeler iinde olefinler varsa katalizatr (killer) yardmyla parafin olarak ayrlm ve geriye ole-finsiz petrol olumutur.Benzoller ise denizsel organik maddeler iinde yokturlar,fakat hmin asit iinde bulunurlar ve deneysel olarak parafinlerden elde edilmilerdir. Bu deneyde scaklk 80C ve katalizatr kullanlmtr. Sonu olarak laboratuar almalar gstermiler ki bata kil mineralleri olmak zere baz katalizr grevi yapan maddelerin etkisi ile petroln oluu hi deilse ksmen kolaylatrlmtr.Ancak btn petrollerin bu ekilde olutuunu kabul etmek pek douru olmaz. 3.Radyoaktif bombardmann etkisi: Yer katmanlar iinde radyoaktif minerallerin ok yaygn olarak bulunduu bilinmektedir. Uranyum, toryum ve potasyumlu mineraller ve bunlarn ikincil rnleri az da olsa hemen hemen tm talarda vardr.Radyoaktif minerallerin yaydklar alfa,beta ve gama nlar arasndan zellikle alfa ve gama nlar organik maddelere etki yaparak kimyasal bileimlerinin deimesine yol amaktadr.rnein yal asitlerin alfa tanecikleri ile bombardman sonucu parafin serisinden hidrokarbonlarn meydana geldii deneysel olarak kantlanmtr.Yine metan ve balca gaz halindeki hidrokarbonlarn alfa tanecikleri bombardman sonucunda (H2) ile birlikte,doymam hidrokarbonlar ortaya kmaktadr. Fakat radyoaktif bombardman ok az miktarda ve ok yava sonu vermesinden dolay ,petroln bu yoldan elde edilmesine olanak yoktur. 4.Bakterilerin etkisi:Gnlk hayatmzda organik maddelerin bakteriler yardm ile rmesi (fermantasyon yoluyla) olaandr.Bataklklarda zellikle CH4(metan) gaznn bakteriler etkisi ile meydana geldii bilinmektedir.Bakteriler bilinen ve laboratuarda veya doada deneysel olarak grlebilen etkilerinin petroln oluumunda da esas etken olduu dnlmtr. Bakteriler ok eitli olurlar.Bazlar aerobikyani havada ve oksijenle yaarlar,bazlar ise

anaerobik yani havasz ortamlarda yaarlar.bunlarn dnda hem havada hem de havasz ortamda yaayabilen bakteriler vardr.Bakteriler eitli s, basn, tatl ,tuzlu sularda, nehirlerde, gllerde, bataklklarda yaayabilirler Organik bir maddenin havada abuk kokumas,genellikle aerobik bakterilerin okluuna baldr.Halbuki,suda erimi olarak bulunan oksijenle ve CO2nin oksijeni ile beslenen bakterilerin s sularda ve bataklklardaki kokumaya (ayrmaya) etkileri daha yavatr.denizlerde derinlere doru inildike serbest oksijen hzla azalr ve deniz tabanlarnda zellikle sedimanlar iinde ancak anaerobik bakterilerin ok yava etkisi bulunur.Baz sondajlarda

kkrt redkleyici bakterilerin bulunmu olmas,sedimanlar keldikten ok sonrada bakterilerin etkili olduklar sonucunu ortaya koymutur. Amerikada ZOBELL ve dier aratrmaclarn yapm olduklar incelemelerde bakterilerin ok eitli olduklarn,bazlarnn organik maddelerdeki oksijeni uzaklatrdn,bazlarnn ise azot veya kkrt bileiminin oalmasna yardmc olduklar gzlediler. ZOBELL deniz tabanndan 5-6 metre derinliklerde her bir gram toprak iinde yaayan binlerce bakteri saptam. Bu bakterilerin organik maddeleri kimyasal bakmdan birok deiikliklere uratabilecek durumdadrlar.Eski sedimanlar iinde aclan kuyularda ve hatta ham petrol iinde de birok bakteriye rastlanmtr.ZOBELL'in gzlemlerine gre ne sularn tuzluluu,ne 1000 MPa basn nede 85C kadar olan scaklk bakterilerin etkilerine engel olabilmektedirler. ok redkleyci bir ortamda bakteriler,organik hayvan veya bitki kalntlarn petrole benzer maddelere dntrrler. Bunu yapabilmeleri iin bakteriler oksijen, azot,kkrt ve fosforu organik maddelerden ekip alrlar. Yaplan aratrmalar gstermi ki bakteriler petroln olumasnda esas etken olmulardr,ayni zamanda da petroln olutuu yerden rezervuar veya kapanlara doru gitmesinde rol oynamlardr.rnein sedimanlar iinde meydana gelen petroln bir araya toplanmas,bir yere skp kalan petroln talarda meydana gelen klcal yollardan yukarlara doru kmas birok aratrmacya gre bakterilerin etkisiyle olmutur.

9.0.0.HAM PETROLN KMYASAL YAPISI Ham petrol,petrol gaz, gazya, benzin, motorin, fuel oil,yalama yalar,mum ve asfaltik bitm gibi eitli maddelerden oluur. Bu maddelerin kimyasal yaps ounlukla yalnzca karbon ve hidrojenden olumaktadr ve ksaca hidrokarbonlar olarak adlandrlrlar, bunlarn dndaki elemenler ok az olduklarndan ihmal edilirler. Ham petrol iersinde kkrt eser miktarda bulunmasna ramen rn kalitesi zerinde etkisi nedeni ile nemlidir.

Element C (karbon)

Ktlesel Yzde 82-87

H2(hidrojen) 12-18 O 2 (oksijen) N 2 (azot) S (kkrt) 0,1-7,4 0,1-2,4 0,1-5,5

V,Fe,Mg,Ca,P,Zn,Co 0,1-1.2

Ham petroln iersindeki karbon atomlarnn saysna ve diziliine gre hidrokarbonlar normal scaklk ve basnlarda gaz, sv veya kat fazda bulunurlar. 4 karbon atomluya kadar gaz fazda 4-20 karbon atomlular sv fazda 20'den fazla karbon atomlular kat fazdadrlar.

Ham petroln bnyesindeki hidrokarbonlarn ba ekillerine gre iki ana gruba ayrlrlar: Alifatik nidrokarbonlar (Zincir yapsnda olanlar) Karbosiklik hidrokarbonlar (Halka yapsnda olanlar)

ALFATK HDROKARBONLAR 1.Parafinler: Genel formlleri (CnH2n+2) olup,tm karbon atom balar hidrojen atomlar ile doldurulmu , bu yzden doymu hidrokarbon snfndandrlar.Karbon atomlar dz veya dallanm zincir halinde olabilirler.Dallanm olanlara "ZO" eklinde adlandrlrlar. 2.Olefinler:Genel formlleri (CnH2n+2) olup tm karbon atom balar hidrojen atomlar ile doldurulmam olduklarndan petrol iersindeki hava ile reineleirler.Kraking olay esnasnda ok fazla meydana gelirler. 3.Asetilenler: Genel formlleri (Cn H2n-2 ) eklinde olup doymam hidrokarbonlardandrlar. 4.Diolefinler: Genel formlleri (CnH2n-2) eklinde olmasna ramen Asetilenlerden farkl molekl

yapsndadrlar. KARBOSKLK,HDROKARBONLAR l.Aromatikler: Genel formlleri (CnH2n-6 ) olup,doymam hidrokarbon snfna girerler.Molekl yaplar halka eklindedir ve keskin kokular vardr, 2.Naftenler (Sikloparafinler): Genel formlleri (CnH2n ) olup,halka eklinde molekl yapl,doymam hidrokarbonlardrlar.

HAM PETROLN FZKSEL ZELLKLER Ham petroln fiziksel zellikleri,petrollerin elde edildikleri lkelere ve sahalara gre farkllk gsterirler.Genel olarak sv halde bulunurlar ve bunlarn rengi yeilimsi kahverengi eklindedirler.Baz blgelerde kartlan petroller yar kat halde ve renk olarak siyahtrlarzgl ktleleri kimyasal yaplarna gre deiiklik gsterirler.(Tablo-10)

ham petrol ok hafif petrol hafif petrol ar petrol

zgl ktle(kg/m ] 700 - 800 800 - 900 900 - 1000

Bu tablonun dnda baz petroller vardr.rnein Sovyetler Birliinde zgl ktlesi 650 kg/m olan en hafif petrol bulunmutur. zgl ktlesi 1080 kg/m olan en ar olarak bilinen petrol Meksik 0 ada bulunmutur. Ultraviole k altnda mavimsi kahverenkte grlr,yani flo-resans zelii vardr. Petrol genellikle kt olmaktadr. Petrol benzin,alkol,eter,kloroform,karbon tetraklrr,karbon-slfr ve aseton iinde erir.Baz petrollerde az veya ok miktarda erimi gazda bulunabilir. Petrol suda erimez ama az miktarda karabilir.zellikle petrol yataklarna yakn yer alt sular var ise ve iki madde temas halinde iseler su ile petrol belirli oranda bir emulsiyon halinde iyi ve esansl kokuya sahiptir,fakat bnyesinde kkrt varsa kokusu ok

bulunurlar.%10,%20 ve hatta %40 oranlarnda olur.Byle olunca petroln deeri der. Petrol konusu ile alanlar genellikle zgl ktle yerine A.P.I.(American Petroleum Institute) derecesini kullanrlar. (Daha nceleri Fransz l birimi olan Baume derecesi kullanlrd) . A.P.I. 0 = 141,5 131,5 d (60 ) 0 F 60

d (60

) 0 F :zgl ktle oran, 60F (15,600)'ta petroln zgl ktlesinin ayni scaklktaki suyun 60

zgl ktlesine orandr.

A.P.I. 0 0 10 20 30 40 50

zgl ktle(kg/m3) 1076 1000 934 876,2 825,1 779,6

A.P.I. 0 60 70 80 90 100

zgl ktle(kg/m3) 738,9 702,2 669 638,8 611,2

A.P.I derecesi 38'in stnde olan ve kkrt miktar %(4-5)'ten fazla olmayan petrol iyi bir petrol saylr. Petroln kalitesi hakknda fikir veren dier bir zellik sl deeridir.Genellikle petroln sl deeri (HU) 42000 kJoule /kg mertebesindedir. Petroln viskozite deeri de ok nemlidir,zellikle boru hatt ile tanmas dnlyor ise. HAM PETROLN SINIFLANDIRILMASI Fiziksel zellikler bakmndan birbirinden ok farkl olarak gzkmelerine ramen ham petrollerin hepsinin bir ortak yan vardr,yani hidrokarbon olulardr.Bu hidrokarbonlarn cinslerine gre ham petroller 3 gruba ayrlrlar.

PARAFNK HAM PETROLLER Asfaltik maddeler ok az bulunurlar,daha ok parafinik hidrokarbonlardan oluurlar.Byk miktarda Wax ierirler. Bu yzden bunlardan kaliteli yalama yalar ve mum elde edilir. Yalama yalarn viskozite indeksi ok yksektir.Bu yalama yalar iin aranan bir zelliktir. Motorinin diesel indeksi yksektir.Yanma kalitesi iyidir. Gaz yadnn is noktas yksektir. Benzinin oktan says dktr. Madeni yalarn akma noktas yksektir. Madeni yalarn A.P.I0 derecesi ve alevlenme noktas yksektir. Yalama yalarn rengi kullanma ile derimez. Yalama yalarn amurlama eilimleri azdr. Ykse scaklklarda oluan(C) karbon ok serttir, yatak ve segmanlar andrdklarndan,

katk maddesi ile kombine edilmeden kullanlmazlar. NAFTENK HAM PETROLLER(ASFALTK HAM PETROLLER) Bunlar byk oranda Naftenik hidrokarbonlardan olumulardr. Byk miktarda asfaltik madde ierirler.Hemen hemen hi Wax bulunmaz.Bu petrollerden ancak zel rafinasyon metotlar ile elde edilen yalama ya parafinik hampetrollerden elde edilen yalama yalarna kalite olarak edeerdir.Normal metotlarla elde edilen yalar ise scakla kar ok hassastrlar. Bu tip ham petrollerden retilen benzinin oktan says yksektir. Wax(mum)bulunmadndan diezel yakt(motorjn) retimi kolaydr. Asfalt bol ve iyi kalitededir. Kkrt miktar fazladr. Tuzlar ve yabanc maddelerden artma g olmaktadr. Yalama yalarn rengi koyu ve viskozite indeksleri dktr.

KARI SIK HAM PETROLLER. Bu tip ham petroller dnyada retilen petrollerin %75 'ini olutururlar.Hem parafinik hem de naftenik bir miktarda aromatik hidrokarbon ierirler.zellikleri ise parafinik ve naftenik yapl ham petrollerin arasndadr.Genel olarak parafiniklere daha yakndrlar. - Benzin oran ve bu benzinin oktan says yksektir. -Wax(mum)ierirler. -%(0,25 - 1,0) arasnda kkrt ierirler. - Elde edilen yalama yalarn kalitesi,parafinik ham petrollerden elde edilen yalar .kalitesindedir,fakat artma giderleri yksektir.

HAM PETROLDEN YAKITLARIN ELDE EDLMES. Kimyasal yaps ve zellikleri belirlenmi olan ham petrolden eitli uygulama yerleri iin yaktlar elde edilir: Bu iki ekilde yaplr. -Ham petroln damtlmas (Destilasyonu). -Ham petroln ve yarham trevlerin i yapsn deitirmek metodu. HAM PETROLN DAMITILMASI(DESTLASYONU) Ham petroln damtlmas aa yukar 120 senelik bir gemie sahiptir. 1860 'da Amerikada kurulan ilk rafineri gaz ya elde etmek iin kurulmutur ve gnmzde muazzam bir gelime gstermitir.Destilasyonun prensibinin eitli uygulamalar olmasna ramen,uygulanan prensiplerin ortak bir yan vardr,yani petrol deiik kaynama noktasna sahip kompleks hidrokarbonlarnn karm oluudur.Destilasyon ise bu hidrokarbonlarn fraksiyonlara ayrlmasn veya yakn kaynama noktasna sahip rnlerin eldesini salar.Bu rnlerin destilasyon scaklklar Tablo-12'de verilmitir.

TABIO-12 Destilasyon rnleri LPC Hafif benzin Ar benzin Gaz ya(kerosene) Motorin Yalama yalar Artklar Dstilasyon aral ( 0 C ) 35 35-95 40-205 160-250 180- 360 370-550 425 ve yukar

Fraksyonlu destilasyon metodu:Ham petrol tanklarndan alnan petrol nce stma frnlarna gnderilir.Burada 310-370C scaklklara kadar stlr.380C'nin zerinde hidrokarbonlar paralandklarndan,yani kraking meydana geldiinden,bu scakln stne klmaz.Paha sonra stlm olan ham petrol dik bir destilasyon kulesinin alt ksmna gnderilir.Burada kaynama noktalar bu scakln altnda olan hidrokarbonlar buharlarlar,ar hidrokarbonlar ise sv halde kalrlar. ekil-9'da grlen destilasyon kulesinin ii herbiri 5-7 cm'lik seviyede sv tutabilen tepsiler ve kaynama balklarndan olumutur.Tepsiler birbirileri ile tama borular yardm ile irtibatldrlar.Buharlam olan hidrokarbonlar kulenin st ksmna douru ykselirken ,sourlar ve ksm ksm youmaya balarlar.Youmay hzlandrmak iin kulenin st ksmndan reflux denilen benzin pompalanr.Youan hidrokarbonlar tepsilerin iine dolar ve seviye,tama borusu seviyesine gelince bir altndaki tepsiye akarlar.Alt tepsiye doru akanlar reflux grevini de grm olurlar.

Alt tepsi bir sttekine gre daha scak olduundan bir ksm yeniden buharlar.Bu ekilde her tepsiye belirli scaklkta kaynayan hidrokarbonlar birikmi olur.Yani dk kaynama noktasna sahip olanlar stte,yksek kaynama noktasnaa sahip olanlar destilasyon kulesinin alt ksmdaki tepsilerde birikirler.Biriken hidrokarbonlar eyr ayr yerlerden darya alnrlar,soutuculardan geirilip depolanrlar.Bylece benzin,kerosen,motorin gibi petrol rnleri elde edilmi olur. 380C'ye kadar buharlaamayan hidrokarbonlar ise damtma kulesinin dibindeki tortular olutururlar ve buradan darya alnrlar.Tortudan yalama yalar,fuel oil,ve asfalt elde edilir.Tortular ikinci bir ileme tabii tutulurlar. b-Vakum altnda damtma: Krakinge uratmadan,tortunun eitli molekl byklk gruplarna gre ayrtrlabilmesi iin ve bu ekilde eitli madeni yalarn elde edilmesi iin vakum altnda damtma yaplr.Vakum altnda damtmada scaklklar,kraking scakln altnda kalacak ekilde buharlama gerekleir.Bu damtma sonunda kalan tortuya fuel oil denilebilir,fakat olduka ar bir fuel oildir. HAM VE YARIHAM MADDELERN YAPISININ DETRLMES 1.Kraking:Kulenin alt ksmndan kartlm olan ar tortulardan daha hafif rnler elde etmek iin uzun ve ar molekller krlarak daha hafif molekller haline dntrlrler.Yani bu tortudan benzin,kerosen,v.s gibi hafif hidrokarbonlar elde edilirler. Kraking iki ekilde yaplr. -Termal kraking: Ar ve uzun molekll hidrokarbonlar 1,5-10(MPa) basn altnda 500-6000Cya kadar stlrlar.Bu basn ve scaklkta paralanma olur ve daha kk molekll hidrokarbonlar oluurlar. Kraking esnasnda bir miktar katran ve kmrde oluur.eskiden Kraking byk kazanlarda yaplmaktayd.Bugn ise bu ilem uzun borularda yaplmaktadr.Boruda sv belli bir hz ve basnta akar.Boru scakl ise gittike artar,belirli bir scaklktan sonra paralanma olur. -Katalizrl Kraking Bu metotta deiik katalizrler kullanlarak ar hidrokarbonlar paralanrlar.Ar hidrokarbon buharlar katalizre sevk edilir.Katalizr olarak da genellikle silikatlar(AlSiO3-aliminyum silikat gibi)seilirler.lem esnasnda scaklk 400-5000C ve basn 0,1-0,4(Mpa)dr.

Krakingde elde edilen yaktn byk bir ksm benzindir.Kraking koullarn deitirerek Motorin elde edilebilse de setan says dk olduu iin,diesel motorlarnda kullanlmaya pek uygun deildir.

-Aromatizasyon -Polimerizasyon -zomerizasyon SIVI YAKITLARDAN ARANAN GENEL ZELLKLER Yaktlarn genel zelliklerini belirleyebilmek iin eitli deneyler yaplr.Bu zellikler ve deneyler u ekildedirler:

ZGL KTLE VE A.P.I. DERECES Petrol rn olan bu yaktlarn zgl ktleleri ok deikendirler.Genel olarak parafinlerlerin zgl ktleleri en dk, aromatlarn ise en yksektir.Sanayide genellikle bu yaktlar yakan sistemlerde pskrtme sz konusuolduundan,pskrtme karakteristikleri bakmndan zgl ktle nemlidir.Damlack ap,damlack ortalama yolu,birim zamanda pskrtlen yakt miktar zgl ktlenin fonksiyonudurlar. Daha ncede kullanmaktadr.. A.P.I. 0 = 141,5 131,5 d (60 ) 0 F 60 sylediimiz gibi petrol sanayide zgl ktle yerine A.P.I0 derecesi

d (60

) 0 F :zgl ktle oran, 60F (15,600)'ta petroln zgl ktlesinin ayni scaklktaki suyun 60

zgl ktlesine oran Yaktlarn A.P.I. 0 derecesinin yksek olmasn isteriz.Formlden de grld gibi (d6O/6O F) azaldka A.P.I, 0 artmaktadr. benzin =735 kg/m3, motorin = (820 865) kg/m3

ELEMENTER ANALZ Yaktta C,H2,02 gibi istenen elementlerin yansra,istenmeyen element olan S(kkrt) bulunur.Yanma esnasnda oluan SO2 ve SO3, su buhar ile birleerek H2SO3(slfrz asit) ve H2SO4 (slfirik asit) meydana getirirler.Slfrz asidin kt bir etkisi olamaz,nk yksek scakln etkisi ile paralanmaktadr .Ancak slfirik asit gazlarn i noktasn ykseltmektedir.Yaklak olarak 150C mertebesine ykselen i noktasnda ok korozif olan asit youmas meydana gelir.Youmu olan slfirik asit ise metal aksamlarn ksa zamanda anmasna neden olmaktadr. Ar yaktlarn motor yakt olarak kullanlmama nedenlerinden biri de iindeki kkrt miktarnn yksek olmasdr. Asfalt,iinde bileim halinde kkrt bulunan ok molekll hidrokarbonlardandr.Normal koullarda yakt iersinde sert tanecikler eklinde bulunur,yksek scaklklarda ise erir. Yaktn iindeki asfalt 95(0,5-0,7) arasnda olmaldr.Daha fazla olmas halinde enjektr,karbratr veya brlr memesinin tkanmasna neden olur.

ALEVLENME NOKTASI, YANMA NOKTASI ve KEND KENDNE TUTUMA NOKTASI

Bu deer birbirleri ile olduka balantl olduklarndan beraberce gz nne alnrlar. Alevlenme noktasn tespit etmek iin standart bir kap kullanlr

. ekil 10 (Pensky - Martens alev lme cihaz)(ekil10) Normal artlarda kabn stne bir alev yaklatrldnda yakt yanmaz. Yakt stlrsa, belirli bir scaklktan sonra yakta doru bir alev gtrlrse alevin etkisiylen yakt yanar ve hemen sner, ite bu scakla yaktn alevlenme scakl denir. Bilindii gibi sv bir yaktn yanabilmesi iin nce buhar haline dnmesi, sonra hava ile karmas ve daha sonra yeter byklkte enerji kayna ile tututurulmas gerekmektedir. Kapta stlan yaktn zerinde snma sonucu hafif hidro-

karbonlardan oluan bir buhar tabakas oluur ve hava ile karr. Eer buhar /hava oran uygun oranda ise tutuma olur. Fakat buharlama hz yanma hzndan kk ise yanan karmn yerine yanabilir karm alamayacandan yanma derhal durur te bu olayn meydana geldii scakla o yaktn alevlenme noktas denir. Sistemin gvenirlii bakmndan nemli bir noktadr. rnek : Gaz Ya Benzin 38oC 20oC

Motorin (45-65)oC Eer yakt stlmaya devam edilirse buharlama hz gittike artacak, yle bir scakla eriilir ki yanan karmn yerini yanabilen karm derhal alr. Bu durumda yanma balar ve snme den devam eder. Yaktn bu scaklna yanma noktas denilir. Yaktta bir alev meydana gelmesi oksidasyonun sonucudur. Oksi-dasyon ekzodermik bir reaksiyon olduundan oksidosyona maruz kalan yaktn snmas gerekmektedir. Ancak aca kan s, ortama atlan sdan daha kk ise snma sz konusu olamaz. Scak bir plka zerine bir yakt damlas braklrsa hemen oksidasyon balar (Sek.11)

ekil 11 Tutuma C2H5OH etil alkol Benzin 73 octan 92 octan 100 octan Kerosen (Gaz ya) Motorin Decane Hidrojen Scakl (oF) 738 570 734 804 450-531 462 1065 Tutuma Scakl (oC) 392,2 299 390 429 221-277 250 574

Kendi kendine tutuma scakl:

ASTM D2155 metodu ile bulunur. Sabit scaklktaki, bir karanlk odaya d ortam bascnda yakt gnderilir ve 5 dakika sonra, bir parlama grlrse bu scaklk o yakt iin kendi kendine tutuma scakldr. Eer k grlmeyse, aparat temizlenir ve scaklk arttrlarak deney tekrarlanr.

DONMA NOKTASI (BULUTLANMA VEYA AKMA NOKTASI)

Ham petrol rnleri soutulduunda gittike daha koyu bir karakter alr. Koyulamann iki nedeni vardr :
Viskozite artmas : Scakln dmesi ile birlikte bir svnn viskozitesi artar.

Hidrokarbonlar karm olan petrol rnlerinin viskozite deiimi ayrntl olarak incelenecektir.
Molekllerin kristallemesi : Koylamann nedeni yakt iindeki baz tanelerin

kristalleme olaydr. Hidrokarbonlar karm olan bu yaktlarn iinde karbonu ok olan parafinik hidrokarbonlar vardr. Bu tr HClarn nemli zellii olduka yksek scaklklarda kristal yapya dnmeleridir. Kristal hale dnen bu HClar iki snfa ayrlrlar Mikro Makro Kristallemi HClara Wax ad verilir. Bu nedenle iki trl wax vardr : Mikro wax Makro wax Wax kristallerinin bir zellii kendi aralarnda birbirleri ile birleip bal petei eklinde bir oluum meydana getirmeleridir. Bu petekler yakt bnyesinde hapsederk akmasn engellerler. te akma noktas diye isimlendirilen scaklk bu kristallerin olumas, yakt hapsetmesi ve akmasn engelleyen durumlardr. zellikle mikrowax ok ince dokulu bir petek meydana getirecek tanmas esnasnda iin yaktn akmasna ar derecede engel olur. Akma noktas,yaktn depolanmas bir yerden bir yere ok byk nemi vardr. nk belli bir scaklk derecesinin altnda yakt soutulursa ya akmaz yada mikrowax halinde olacandan oluan kristaller amur halinde dibe kerek depolarn kirlenmesine ve boru donanmnn tkanmasna ve yakma sisteminin almaz hale gelmesine neden olurlar. Bu noktalarn saptanmas iin deneyler u ekilde yaplr:

ekil 12

ek.12 de grld gibi, yakt iinde su iine konulan yakt

olmamasna dikkat edilerek cam tp saydamln bozduu

soutulmaya balanr. Soutulan yaktn

scakla bulutlanma noktas denir. Bir miktar daha soutulduktan sonra tp sarslmadan soutucudan kartlr ve yan yatrlr. Eer bu ekilde yatrlm tp iersindeki yakt 2 saniye sonra akmaya balarsa bu scakla akma noktas denir.Petrol rnleri farkl olduklarnda belirli bir donma noktalar yoktur. lk kristalleme, donma noktas olarak kabul edilir.
KARARLILIK

Bu zellik yaktlarn depolama esnasnda ve depo ile yakc arasnda bir tortu meydana getirmesi veya getirmemesi zelliidir. Tortu meydana getirmeyen yaktlar kararl yaktlardr. Kararllk zellikle ar yaktlar iin ok nemli bir zelliktir. Tortunun olumas: Tortunun olumasnn nedenleri eitlidir: 1. 2. Yaktn kendi bnyesinden doan tortu Karbon,tipi tortu Wax tipi tortu Yabanc maddelerden doan tortu Su Anorganik maddeler (pas,toz gibi) Organik maddeler (stb,conta v.s. gibi) Yabanc maddelerden oluan tortu trleri filitreleme ile temizlenebilir ve eer temizlie dikkat edilirse bu tip tortu oluamaz. Yaktn kendi bnyesinden doan tortu ok nemli bir konudur. Karbon tipi tortunun oluumunu aklayabilmek iin nce yakt bnyesini inceleyelim. Bu zellik daha ok ar yaktlarda nemli olduundan daha ok fuel oil zerinde duracaz. Fuel oil iki ksmdan oluur: Sv ortam (Malten) Sv ortam iinde koloidal olarak dalm kat paracklar (Asfalten) Asfeltenler, yap itibar ile bir soana benzemektedirler. Ortada C/H oran ok yksek olan ve yaklak saf karbona yakn bir nve vardr.Bu nvenin etrafnda ise da doru C/H oran gittike azalan tabakalar var ve bunlarn en dndaki tabakann C/H oran sv ortam olan maltenennin C/H oranna eittir. Asfaltenlerin bnyesinde bir miktar S, O ve N vardr.Ortadaki zn etrafnda bulunan tabakalar daha ok aromatik yapdadrlar. Asfaltenler, malten iinde sspansiyon halinde bulunduu iin yzey gerilimleri

arasnda bir denge vardr.Herhangi bir nedenle bu denge bozulursa sspansyon hal bozulur ve asfalten zerrecikleri birbirleri ile birleerek amur halinde dibe kerler. Bu durum zellikle malten faznn C/F orannn dmesi halinde belirgin olarak kendisini gsterir. Bu zeltinin benzen iinde zlebilen ksmna asfalten denir. znmeyen ksma da karbon temelli olmayan yabanc maddelerdir.(toz, pas, vb). Ar yaktn n-heptan iinde znebilen ksmna da malten denir.
rnein : Fuel oilin inceltme amac ile pentan veya hentan ilave edilmesi veya

fuil oilin biraz fazlaca stlmas hallerinde malten ve asfalten arasndaki yzey gerilim dengesi bozulur amulama olay meydana gelir. Eer yaktta tam bir kararllk var ise bu tr olaylar nedeni ile denge bozulmaz. Fuel oil birinci damtma kulesi dibinde kalan 1 bakiye, vakum destilasyonu sununda kalan 2 bakiye ve kraking ilemi sonunda elde edilen kraking rnleri ile bir damtma rn olan motorinin deiik oranlarda kartrlmas ile elde edilir.Bu kartrma ilemi, esnasnda dengenin bozulup bozulmayacann saptanmas gerekir. Bu saptama ilemine
FLOKLASYAON ORANI deneyi yardmc olmaktadr. Bu deney Schell Petrol irketi

tarafndan gelitirilmitir ve SMS305 kod numarasn almtr. Bu deneyin sonucu ar hidrokarbon yapsnn, asfaltenlerin koloidal dengesini bozulmadan, ne miktar bir fiziksel veya kimyasal deiiklii mazruz braklabileceini gsterir. Floklasyon oran ykseldike asfaltenleri, koloidal dispersyon halinde tutmak o derece glemi olur.
Deneyin yapl :

1. 2. 3. 4. 5.

Drt adet 25 ml kapasiteli ie iine 20,02gr miktarlarnda yakt konur. %10 oranlar aralklarla eitli xylene/n-heptan karmlar hazrlanr. Ar yaktn floklasyon oran mertebesinde olduu tahmin edilen 4 adet xylene/n-heptan karmndan 10 ml alnr ve numune ielerine ilave edilir. Her ie iinde 6-7 mm ap ve 400 mm uzunluunda bir cam tp geen tpalarla kapatlarak 95-100oC lik su banyosuna daldrlr. Birer dakika ara ile ve 5 sn sre ile her ie alkalanr. Ar yakt xylene/nheptan karm iinde tamamen zldkten sonra ieler 30 dakika sre ile ve alkalanmadan banyoda tutulur, ve kartlarak 30dk soutulur.

6. 7. 8.

250 mmlik ve 42 Nolu filitre kad zerine her ieden er damla damlatlr. Bu kat zerindeki izler karmn kararlln bozup bozmadn kantlar. Damlalar kuruduktan sonra filitre katlar zerindeki lekelerden koyu bir emberi olan ve emberi olmayan komu leke seilir. Bu iki lekeyi veren xylene/n-heptan karm arasnda %1 aralkla yeniden xylene/n-heptan karmlar hazrlanr ve deney tekaralanr.

9.

Koyu ember eklinde iz vermeyen en dk xylene miktarlar numunedeki xylene &si yaktn floklasyon oran kabul edilir. Eer, damlann brakt iz koyudan yava yava ak renge giderse kararllk bozulamam demektir. Ortadaki koyu damlack izi daha koyu bir ember ile evrilir ve bu emberin d birden ak renge dnr ise karallk bozulmu demektir. nk karalln bozulmas ile asfalten zerreleri birbirleri ile birleip daha byk boyutlu paralar haline geeceinden, filitre kadnn gzeneklerinden geemezler, st ste ylrlar. Bu ylma ise ok koyu bir ember eklinde kendini gsterir. Bu emberin olumasndan itibaren artk filitre kadnn gzeneklerinden asfalten paracklar gemeyecei iin emberin dndaki renk birden bire olduka ak renk ekline dnr. Asfaltenlerin kmeye baladn belirten karm iindeki % ksilen oranna o yaktn flaklasyon oran denir. Fuel oil imalinde ksilen veya n-heptan kullanlmayp,motorin trnden HC denir. karmlar kullanlmaktadr. Bu durumda kullanlan yaktn parafinik durumunun saptanmas gerekmektedir. Bu amala yaplan deneye ANLN NOKTASI deneyi ise stld zaman eritebilir. Bu nedenle bir damtma rn Anilin saf bir HC dr ve her scaklkta aromatik HC' lar bnyesinde eritir, parafinik HC'lar yakt (rnein motorin) %(50/50) orannda anilin ile kartrlp stlrsa belirli bir scaklkta tm yakt anilin iinde erir ve berrak bir karm elde edilir. Bu karm soumaya terk edildiinde yine belirli bir scaklkta parafinik HC lar ayrrlar. Yakt iinde parafinik HClar ne kadar az iseler ayrma o denli dk scaklkta meydana gelir. O halde ayrma scaklnn yksek oluu yakt iinde parafinik HC 'larn fazla olduunu gsterir.Ayrma scakl (F) olarak ifade edilir ve bu scakla o yaktn ANLN NOKTASI ad verilir. Kararln bozulmas veya bozulmamas yzey gerilime de baldr. O halde bir fuel oil'in dengesini bozan (ksilen n-hepten) karm ile o fuel oili kartrmak istendiimizde, damtma rn yaktn yzey gerilimlerinin de saptanmas gereklidir. Elde edilen deerler ile kararszlk iin u denklem kurulabilir: Ao = Ax + 7,6(g x) Ao - Fuel oil ile kararl bozmadan kartrlabilecek damtma o rn yaktn sahip olaca en yksek parafinik oran (en yksek anilin noktas) Ax - Fuel oilin dengesini bozmaya balayan(ksilen,n-heptan) karmn anilin noktas. g - Damtma rn yaktn 25Cdeki yzey gerilimi(dyn/cm) x -Kararl bozan(ksilen,n-heptan) karmn 25C deki yzey gerilimi {dyn/cm) Bu denklemlerin yardm ile karm tekil edilirken,dengesinin bozulup

bozulmayaca konusunda bir fikir sahibi olunabilir.

rnek:

Bir fuel oil ile motorin 1/4 orannda kartrlarak inceltilecektir.Bu karm yaplp yaplamayacann saptanmas istenmektedir. Verilenler: fuel oil flaklasyon oran 25 (dengeyi bozan ksilen,n-heptan karm iinde %25 ksilen var demektir). Karmn yzey gerilimi 21,4 dyn/cm olarak llmtr. Karmn anilin noktas 113F dr. Karmda kullanlacak motorinin,yzey gerilimi 28 dyn/cm,anilin noktas 150F dr. Ao = Ax + 7.6(g -x) Ao = 113 + 7,6(28 - 21,4) = 163,16F Buna gre diesel yaktnn anilin noktas 163,16F dan kk olduu srece dengeli bir karm yaplabilir.Mevcut motorinin anilin noktas 150F kk 163,16F olduundan karm dengeli olacaktr
VSKOZTE

Sv yaktlarn en nemli zelliklerinden biridir. Viskozite basit olarak bir svnn akmaya kar gsterdii diren diye tarif edilebilir.Bir sv ne kadar az akc ise viskozitesi okadar yksektir. Yaktlarn depolanmasnda, borulardan ak ve pskrtme zellikleri ile ilgilidir. Yksek viskoziteli kaln bir yakt; stlnca viskozitesi der,daha akc hale gelir.Bu nedenle viskozite saptanrken scaklkta mutlaka belirtilmesi gerekir, iki eit viskozite tanmlanabilir:

Dinamik viskozite (molekllerin i srtnmerini karakterize eden bir katsay) Kinematik viskozite
=/

= yaktn zgl ktlesi gr/cm3

En ok kullanlan viskozite birimleri kinematik viskozite birimi dinamik viskozite birimi zel viskozite birimleri: E -ENGLER derecesi: 20Cta 200 cm3 yaktn belirli bir kaptan ak zamannn, ayn scaklkta, ayni kaptan, ayni miktardaki suyun ak sresine orandr. -stock (1 stock = 1 cm2/s) -poise ( 1 poise = 1 gr/cm.s)

rnek:

tsu = 19 tyakt = 38 yakt viskozitesi = 38 / 19 = 2oE RI Redwood viskozite birimi daha ok ngilterede kullanlmaktadr.zel bir viskozimetreden, 50 cm3 lk svnn akma zaman olarak tarif edilir. Sv scakl 100F olmaldr.
rnek: Ak 38 sanyede tamamlanabiliyor ise (38"Rl/l00oF)
o

SSU - Saybolt viskozite birimi daha ok Amerikada kullanlr. zel bir kaptan 60

cm3 lk svnn akma zaman olarak tarif edilir. Svnn scakl 100F olmal. rnek: Akma zaman 40 ise (40SSU/100F) Saybolt Furul : SSUnun ayns olup aradaki fark yaktn getii delik 10 defa daha byk olmas. Ar yaktlarn viskozite lmnde kullanlr. Zamandan tasarruf salanr. Saybolt Furul X 10 = SSU Daha ncede sylediimiz gibi, fuel oil damtma rn yaktlarla damtma sonucu kalan bakiye(tortularla) kartrlarak elde edilir.Bu kartrma sonunda elde edilen karmn viskozitesinin saptanmasnda eitli yntemler kullanlmaktadr. En hassas yntem Logaritmik bir karm koordinat sistemi kullanmaktr. VALTHER formlne gre: log log (P + 0,6) = A + B.log T Burda A,B-sabit saylar = kinematik viskozite T = mutlak scaklk Bu bant nedeni ile eer oordinat ekseni ift logaritmik olarak, absis ekseni de logaritmik olarak seersek,scakln fonksiyonu olarak viskozitenin deiimini dorularla gsterebiliriz. Kimyasal bir reaksyon olmadan iki ayr viskozitedeki sv birbiri ile kartrlacak olur ise,elde edilecek karmn viskozitesi aritmetik oran ile saptanabilir.(Eer viskozitelerinin scakla gre deiimi dorusal ise) Bu aklamadan anlald gibi absis ekseni desimal sistemde (0-100) arasnda blnm olan oordinat eksenide ift logaritmik olan bir koordinat sistemi ile, eitli viskozitedeki fuel oil lerin kartrlmalar ile elde edilecek viskozitenin saptanmas olasdr. Eer elimizde logaritmik koordinat eksenli diagram yok ise u ilem yaplr: Ayni scaklkta 2 yaktn viskoziteleri (1) ve (2) olsun, ift logaritmik oordinat ekseni zerinde bu 2 viskoziteye karlk olanlar (y) ve (y2) olacak demektir

y1 = log log (1 + 0,6) y2 = log log (2 + 0,6) dr. Karm %a miktar birinci yakttan ve %b ikinci yakttan olumu olsun: Bu durumda karmn viskozitesi: ykarm = a.y1 + b.y2 ykarm = a log log (1 + 0,6) + b log log (2 + 0,6) ykarm = log log (karm + 0,6)
rnek:

Kinematik viskoziteleri srasyla 11,8 cSt ve 153 cSt olan iki yakt kartrlarak viskozitesi 45 cSt olan bir yakt elde edilmek isteniyor.Karm oran ne olmaldr. ykarm = a.y1 + b.y2 a +b=1 y1 = log log (11,8 + 0,6) = 0,0374 y2 = log log (153 + 0,6) = 0,3393 a = 1 - b ykarm = ( 1 - b ).0,0374 + b.0,3393 b = ( ykarm - 0,0374 ) / 0,3019 ykarm = log log (karm + 0,6) = log log (45+ 0,6) = 0,22 b=0,6048 (ikinci yakt yzdesi olur) a=0,3952 (birinci yaktn yzdesi)
13.7.VSKOZTE NDEKS (VI)

Bir yaktn viskozitesinin scaklkla ne ekilde deitiini gstermek iin bulunmu bir sistemdir.Bu sistem A veB referans yaktlarn viskozizitelerinin karlatrmasn esas almaktadr. Keyfi olarak iki yakt seelim. A yaktn VI = 0 B yaktn VI = 100 kabul edilir ve dier yaktlar bunlarn arasnda kabul edilir. Bir yaktn VI si saptanrken A ve B referans yaktlarn ile VIsi bulunacak yaktn 100F ve 210F taki viskoziteleri saptanr.Her yaktn 210F taki viskoziteleri eit olmaldr. VI = [( A - X ) / ( A B )] X 100 forml ile bulunur. A - VIs 0 olan yaktn 100Ftaki viskozitesi X - VIsi bulunacak olan yaktn 100Ftaki viskozitesi B - VIsi 100 olan yaktn 100Ftaki viskozitesi Viskozite indeksi (V.I) scaklk deiiminin yakt viskozitesi zerindeki etkisini

gsteren deneysel bir rakamdr. Dk VI scakln viskozitede byk deiim yaptna, yksek bir VI ise viskozite scakln etkisi ile az miktarda deitiinin bir iaretidir. Petrol endstrisinin geliim yllarnda dahi baz yaktlar zellikle Naftenikler, scaklk etkisi ile parafiniklere nazaran daha abuk inceldii grlmtr
BENZN

Benzin ismi altnda kullanlan yakta gemeden nce, benzini yakt olarak kullanan otto motorunun alma prensibini gzden geirelim.Bu motorun en nemli elemanlar silindir, piston, biyel, karank mili, subaplar, buji ve karbratr olmaktadr. Bu tip motorlarda krank milin iki dnnde i yapabiliyorlardr. Buna gre 4 veya 2 stroklu olarak adlandrlrlar. Fakat her iki tiptede, motorun almas emme, sktrma, ateleme, ve yanma, genileme ve egzost (yanm gazlarn darya atlmas) eklindedir. Piston dorusal teleme hareketini iki konum arasnda yapar. Bunlar AN- piston yz krank eksenini en yakn olduu konuma kar gelir, N piston yz krank eksenine en uzak olduu andaki konuma kar gelmektedir.piston N dan AN ya doru hareket ederken emme supap ak olsun. Pistonun hareketi sonucunda silindir iinde bir alt basn oluur. Bu alt basncn etkisi ile atmosferdeki hava karbratrden geerek silindirin iine dolmaya balar. Belirli hzdaki hava karbratrden geerken, karbratr dar kesitinde (ventride) hz artar ve basnc der.Ventride hava basnc atmosfer basncnn altna dtnden karbratr memesinden bnzin kk zerrecikler halinde, emilmekte olan hava iine pskrtlr ve bu hava ile karr. Basncn dk olmas sonucu benzinin byk bir ksm bu esnada buharlar. Buharlaan ve hava ile karan yakt emme kanalndan geerek silindire dolar.piton AN y getikten biraz sonra emme supap kapanr, ve emme sreci tamamlanr. Piston AN dan N ya giderken silindir iinde bulunan hava yakt karm sktrr. Sktrma sonucu karmn basn ve scakl artar ( sktrma esnasnda yakt kendi kendine tutuarak yanmamal). Piston N ya yaklanca bujiden verilen bir kvlcm yardmyla karm tutuur ve hzl bir ekilde yanmaya balar. Yanma devam ederken piston N dan AN ya doru harekete gemi ve genileme (i alma) srecini yapmaktadr. Piston AN ya varmadan biraz nce eksozt supap alr ve egzost gazlar atlmaya balanr. Daha sonra ise piston AN dan N ya gideken yanm gazlar sprerek darya atar. Piston N ya varmadan nce emme supap alr ve silindire taze dolgu alnmaya balanr. Ekzost supap ise N dan biraz sonra kapanr. Yukarda izah edilen 4 stroklu otto motrunda, daha nce sylediimiz gibi yakt olarak benzin kullanlmaktadr.

OTTO MOTOR YAKITLARINDA ARANAN ZELLKLER

Otto motorlarnda yakt olarak benzinin kullanlmas iin baz zellikler sahip olmak zorundadr: 1. Vuruntuya diren : Benzinli motorlarda yanma, bujide kvlcmn akmasyla bala. Alev cephesi ilerlerken bir yandada silindirdeki taze dolgu snmaktadr. Eer bu scaklk taze dolgunun kendi kendine tutuma scaklnn stne karsa o zaman taze dolgusunda yeni bir alev cephesi doar, yanma buradanda yaylmaya balar. Bu ikinci alevlenme bir noktadan balayaca gibi birok noktadan ayn anda balayabilir. Bu ekilde ki yanmalarda yanma hz ok artmaktadr. Bununla birlikte silindir iindeki basn ve scaklk da ykselmektedir. Bu olaya vuruntu denir. Motor almas bakmndan zararl olan bu olay motorlarda istenmez. Vuruntuya etki eden faktrlerden biriside yakt faktrdr, yani yaktlarn vuruntuya direnci bir yaktn vuruntuya kar olan direnci oktan saysyla belirlenir. Bir yaktn okan saysn saptamak iin u ekilde hareket edilir: n-heptan( C 7 H 16 ) ve izo-oktan( C 8 H 18 ) dan bir karm hazrlanr. n-heptann vuruntuya direnci 0, izo-oktann vuruntuya direnci 100 olarak kabul edilir. Bu kabullere gre karmn iindeki izooktan yzdesi artka, karmn vuruntuya direnci artacaktr. Oktan saysnn saptanmasnda zel konstrksiyonlu motorlar kullanlmaktadr. Bu motorlarda sktrma oran istee gre deitirilmektedir. En ok kullanlan deney motoru ise ksaca C.F.R.(Commitee of Fuel Research) olarak adlandrlr. Bu deney motorlarnda devir says, ateleme avans, hava giri scakl, hava fazlalk katsays, soutma suyu scakl, yalama ya scakl, yakt scakl, vs. Faktrler sabit tutulabilmektedir. Oktan says saptanacak olan yakt deney motorunda denenir. Koullar deitirilmeden motor alrken, sktrma oran artrlr. Belirli bir sktrma orannda, belirli bir vuruntu iddeti llr. Daha sonra, koullar deitirilmeden motor n-heptan, izo-oktan karm ile altrlr ve ayn sktrma orannda ayn vuruntu iddetini verev karm aratrlr. Ayn koullarda ve ayn sktrma orannda o yakt ile ayn vuruntu iddetini veren n-heptan, izooktan karmndaki izo-oktan yzdesine o yaktn oktan says denir. Oktan says hesaplanrken uygulanan metodlar:
-Research metodu (F 1 )

devir says 600 d/d ateleme avans 13 derece krank as karm scakl 52,3

soutma suyu scakl- 100 RON olarak gsterilen bu metodta yukardaki deerler esas alnmaktadr.
-Motor metodu (F 2 )

devir says 900 d/d ateleme avans deiken karm scakl 150 soutma suyu scakl- 100 Bu metod da ksaca MON (motor octan number) olarak gsterilir.Tat motorlarnda kullanlacak olan benzinlerin oktan saylar bu metodlarla hesaplanr. Eer bir benzinin bu iki metoda gre llen oktan saylar arasnda bir fark yoksa, bu benzinin hassasiyeti sfrdr.
-Avitiation metodu (F 2 )

devir says 1200 d/d ateleme avans 35 derece krank as karm scakl 104 soutma suyu scakl- 190 Uaklarda kullanlacak olan benzinlerin oktan says bu metoda gre llrler. Otto motorlarnda kullanlan benzinlerin oktan saylarna gre: - sper benzin (102-107) ON Amerikan standartlarna gre - Premium benzin (95-97) ON Amerikan standartlarna gre - Normal benzin (87-88) ON Amerikan standartlarna gre olmaktadrlar. Grld gibi 100den byk oktan saylar sz konusudur. 100den byk oktan saylarnn hesaplanmas: Parafinlerin parafinlerle karmnda oktan says lineer olarak deiir.zo-oktan, n-heptan kartrlr ve belirli vuruntu iddeti elde edilinceye kadar ( ) sktrma oran deitirilir.ekil- da grld gibi sktrma orann parametre olarak kabul ederek, deiik karmlarn oktan says deiimi lineerdir. %80 izo-oktan ve %20 h-heptan narm, belirli koullarda ve sktrma oran 9 iken (a) vuruntu iddeti versin. Buna gre karmn oktan says 80 dir. imdi %100 izo-oktan ile motoru altralm ve saf zo-oktan ayn (a) vuruntu iddetini ( ) = 10 da versin. Buna gre ( ) =10 iken saf izo-oktann oktan says 100dr. Bundan sonra oktan saysn lmek istediimiz yakt ( ON 100 den byk ) ile n- heptann deiik karmlar hazrlanr.

Yakt ta n-heptan kartrmakla, yaktn oktan saysn drm oluruz. Yakt n-heptan karmlarnn ayn motorda ve ayn koullarda, ayn vuruntu iddeti (a) y verecekleri sktrma oranlar aratrlr. Oktan saysnn tarifine gre bu yakt n-heptan karmnn oktan says ayn sktrma oranlarnda, ayn vuruntu iddetini veren izo-oktan n-heptan karmndaki izo-oktan yzdesine eit olacaktr. Bu ekilde karm yaktnn, sktrma oran parametre olacak ekilde oktan says deiim erisi izilir. En nemli ksm ise %100 lk yaktn (a) vuruntu iddetini verdii sktrma orann bulmaktr. Bu sktrma oran %100 izo-oktanndakinden daha yksektir. Oktan saylarn gsteren eksen zerinde extrapolasyon yaplarak 100 den byk olan oktan says saplanr. Yzden byk oktan saysnn hesab: ON = 100 + PN 100 3

PN- Performans saysdr.

Oktan saysnn arttrlma metodlar:

Bir motorun sktrma oran, gc, yk, scakl arttka vuruntu olasl okadar artar, ve dolaysyla o oranda yksek oktan sayl benzin kullanlmas gerekir. Bununla birlikte bilindii gibi verimin artmas iin yksek sktrma oranlarna gereksinme vardr. Bu da yksek oktan sayl benzin gerektirmektedir. Normal destilasyon sonucu elde edilmi olan benzinlerin oktan says dk olduundan, baz metodlarla oktan says artrlr. Bunlar sras ile :
1. Reforming (yeniden ekilverme)

Bu metodta molekller yeniden ekillendirilirler. Normal parafinlerde (c) atomlar zincir eklindedirler.Bunlar izo veya sikloparafin ekline dntrlrler. Eperton un peroksit teorisine gre, siklo ve izo-parafinler, oksidasyona daha az uramaktadrlar. Yani dier bir anlatmla kendi-kendine tutuma scaklklar daha yksektir.

Bu metodta benzin, scaklk ve basn altnda, platin katalizr yardm ile belirli sre bekletilirse iindeki normal parafin moleklleri, izo veya sikloparafin ekline dnrler. Bylece oktan says artar. Bu metodun sakncalar: ekil deitirme esnasnda bir miktar benzin LPG olarak ayrr. Bunun nedeni ise molekllerin krlarak hafif molekller haline dnmesidir.
2. Kraking (krma)

Bu metodta molekller krlarak ekil deitirirler. zellikle ar molekll yaktlara uygulanr. Gaz ya (krosen), motorin, fuel-oil gibi yaktlar ar molekll yaktlardrlar.Bu yaktlar ok karbonlu zincir eklinde meydana gelmilerdir. Bu ok karbonlu zincir eklindeki molekller scaklk , basn ve katalizr yardmyla krlarak normal benzin molekllerine dnrler.

3. Katk ilavesi

Katk: Herhangi bir rne bnyesinde mevcut olmayan zellikleri iyiletirmek iin az miktarda ilave edilen kimyasal maddelere katk denir. Benzinli motorlarda, vuruntuya direncini artrmak yani oktan saysn artrmak iin benzine katk ilave edilir. Bugn iin en ok, hatta benzin iin tek katk kurun tetra etil (TEL) [Pb(C 2 H 5 )] dir.Bu katk benzinin yanmas esnasnda peroksit oluumuna engel olur ve bu ekilde oksidasyon hzn yavalatr. Bu ekilde vuruntuyu nlemi olur. Benzin ierisinde bu katktan ok az miktarda bulunur. Bu miktarn snrlandrlmas ana nedenden ileri gelir.
a) b)

nsan saly ynnden ar zehirli olduundan tehlikeli ve kanunen yasaktr. Tatlarda kullanlan benzinlerinde en ok 0.8 cm 3 e kadar msade edilir. Motor ierisinde tahribata neden olmas: Benzinin yanmas esnasnda kurun tetra-etil iindeki kurun, kurun oksit (PbO) oluturur. Normal scaklkta PbO toz halindedir ve tek bana zararszdr. Fakat yksek scaklkta yumuar ve motor aksamlarna yapr. PbO demir ile birleerek ok dk ergime noktal bir alam olutururlar. Bu alamlar silindir iindeki yksek scaklk etkisi ile ergiyerek madeni yzeylerin bozulmasna neden olurlar. Bilhassa piston yz, silindir i cidarlar, egzost supaplarda bu ok etkili olmaktadr. zellikle ok scak olan egzost supap evresinde bu durum grlr. Supap oturma yzeyini kaplayan bu yumuak malzeme szdrmazln bozulmasna sebep olur. Bunun sonucu olarak

da yanma esnasnda 2000 C mertebesindeki gazlar supap yzeyini yalayarak darya kaacaklarndan supap yanmas denilen supap oturma yzeylerinin tahrip olmasn sonular.
c)

Hava kirlilii ynnden: Normal scaklklardaki PbO toz halinde bulunduu yukarda belirtmitik. Hava iersinde sspansyon halinde bulunacak olan PbO insan salna zararldr. Bu nedenledir ki gnmzde Pb(C 2 H 5 ) katk olarak kullanlmas yava yava ortadan kaldrlmaktadr. Kurun titra etili silindirden darya motora zarar vermeden atlabilmesi iin: Sprc katklar kullanlrlar . Bunlar: C 2 H 4 Br C 2 H 4 Cl 2 asitlerde PbO ye etki ederler. 2HCl + PbO 2HBr + PbO H 2 O + PbCl 2 H 2 O + PbBr 2 Dihromoetan(Dihromoetilen) Dikloroetan(Dikloroetilen)

Bu katklar yanma esnasnda scaklk ve basn etkisi ile HCl, HBr, asitleir olutururlar. Bu

PbCl 2 , PbBr 2 yanma odasnda toz halindedirler ve egzosttan darya atlrlar (sprrler). Buna gre varbratre yakn olan silindire den kurun tetra etil miktar fazla, sprc miktar az, ve tersi olacaktr. Karm favziindeki bu dengesizlik nedeniyle silindir iinde yanma sonucunda oluan rnler ok deiiktirler. Sprlemeyen kurunlu keltilerin n yanma ve buji arzalarn meydana getirmesini nlemek iin fosforlu katk ilave edilir. rnein Shellin benzininde ICA, ksa adl bir fosforlu katk ilave eder. Bunun kimyevi ad tritolifosfat [(CH 3 C 6 H 4 ) 3 PO 4 ] Fosforlu bileenlerin ergime noktalar ok yksektir. Dolaysyla bunlar kurunlu keltiler gibi ergiyip motor aksam zerinde yaparak korozyona neden olmazlar. Toz halinde kalp kolaylkla egzosttan atlrlar. Fosforlu bileenlerin elektiriki direnleri yksek olup ateleme sistemini bozmazlar. Hatta bujinin iki elektrodu aras tamamen kelti ile dolsa dahi direncin ykseklii nedeniyle kvlcm gene havadan atlamak durumundadr. Karbonun yanma noktasna katalitik bir ekilde etki edip bu noktay ok drmezler. C + Pb 3 (PO 4 ) 2 C + 3Pb(PO 4 )2PbBr 2 470 350

Grld gibi fosforun katk sayesinde TEL in sakncalar giderilmitir.

Gnmzde kurunlu bileiklerin gerek hava kirliliine neden olmalar gerekse katalitik konvertrlere zarar vermeleri nedeniyle ok az kullanlmaktadrlar. Kurunlu bileiklerin yerine ise : MMT Methylcyclopentadienyl manganese tricarbonyl gibi manganezli katk kullanlm , ancak buji blgesinde kirlilie neden olduklarndan fazla uygulama alan bulamamlar. Bu nedenle gnmzde kurunsuz benzin retiminde yaygn olarak alkol ve eterler kullanlmaktadr. CH 3 OH - Ethanol C 2 H 5 OH - Methanol RON + MON = 110 2 RON + MON = 112 2 RON + MON = 98 2

C 4 H 9 OH - Tertiary butyl alcohol Methyl tertiary butyl ether -

RON + MON = 105 2

Perfonmas Says: Uak benzinlerinin oktan says yerine perfonmas says ad verilen bir

birim kullanlr. Performans says skalalar 100 n zerindeki oktan says skalasnn bir devam olarakta kabul edilebilr.Bir akar yaktn performans says , vuruntusuz olarak verebilecei maksimun gcn ayn artlar altnda izo-oktann vuruntusuz olarak verebilecei maksimun gce orandr.

P.N =

a . 100 b

Alkol iin P.N = 106 Benzol iin P.N = 104

2. UUCULUK

Yaktn kolay buharlaabilmesini karakterize eder. Bu zellik: a) b) Scak ve souk ortam scaklklarnda ilk hareket kolayl iin Motorun ivmelenme yetenei daha iyi olmas iin gereklidir. Motor ilk harekete geerken souktur. Benzin motorlarnda karbratrden gelen karm motorun souk eperlerine yaparak silindirde tutuamayacak fakirlikte bir karm meydana gelir. Benzin motorlarnda soukta ilk harekete geebilmesi iin yaktn mmkn olduu kadar uucu olmas gerekmektedir. Fakat buharlama orta scaklkta ok fazla olursa, o zaman bir miktar benzin karbratrden nce buharlar ve buhar tkac denen olay meydana gelir. Bu olay aklayalm:
Kaynama noktas ve buhar tkac

Bir yakt iinde bulunan hidrokarbon molekllerinin uygun oranlarnda kartrlmas gerekir. Her hidrokarbon molekln sahip olduu kaynama noktas motorun soukta ilk hareket kolayln ve scak ve souk ortam scaklklarnda motorun problemsiz almasn etkilemektedir. Eer dk kaynama scaklna sahip hidrokarbon molekllerinin yzdesi artarsa depo ile karbratr arasndaki yakt sisteminde buhar tkac riski artar. sminden de anlalaca gibi, buhar tkac yakt sisteminde yakt buharlamasndan kaynaklanr. Pompann iindeki ve emme tarafndaki basnc drrsek yakt iindeki hidrokarbonlarn kaynama noktasda der. Bunun yansra radyasyon ve bazende kondksiyonla motorun scak paralarndan yakta snn gemesi ile yaktn buharlamas hzlanr. Eer yakt sistemi borular egzost sistemine yakn ve gerekli izolasyon yaplmazsa buhar tkacnn daha etkili ve olma eilimi daha fazladr. Pompalar yakt buharn pompalanmas iin uygun olmadklarndan, karbratre veya enjektre yaktn gidememesi sonucu motor stop eder. Bu olay genellikle ok scak gnlerde ve tat dik yoku karken daha fazla meydana gelir. nk bu durumda, tat hz dk olur ve soutma normalin altndadr. Baz durumlarda soutma fannn hzda dk olur. Eer byle bir yokutan yukarya doru karken soutma fan ksa bir sre iin dahi durursa (yani motoru manzara seyretmek iin durdurursak) motoru yeniden altrmamz mmkn olamaz veya ok zor aldrrz. Bunun nedeni u ekilde aklanr. Fann almamas ve tatn durmu olmasndan herhangi bir hava akmda yoktur. Bunun sonucunda scak motor aksamlarndan yakt sistemine doru srekli s art olur ve borulardaki, pompadaki ve karbratrdeki yakt buharlatrr. Bazende silindirlere doru yakt tamas olur ki bu olay ile harekete geii dahada zorlatrr. Ancak motor soutulduktan sonra motor ilk harekete geer.

zm olarak yakt pompalarda bir miktar yaktn iinde kalacak ekilde dizayn ve ilk hareketin kolayl salanr. Fan otomatikman devreye girerek motor almasa dahi soutma ilemine devam eder. Yakt sistemini scak motor aksamlarndan uzaklatrr.
Buhar tkac

Benzin depodan ya kendi arl veya basit bir pompa yardm ile emilerek, boru sistemin yardm ile karbratre sevkedilir. Bazen bu borular ok scak blgelerle temas etmek zorunda kalrlar. Karbratr ise zaten motor zerindedir ve snmaktadr. Eer bu sistemin herhangi yerinde yakttan bir buhar habbecii meydana gelirse yaktn ak bozulacaktr. Bu buharlama karbratr iinde meydana gelicek olursa memeden az miktarda yakt veya tamamen buhar pskrtecek ve karm fakirleecek bu ise motorun tamamaen durmasna neden olabilir. Eer habbecik boruda meydana gelicek olursa, zellikle bkm yerlerinde kesit daralmasna neden olacandan, benzin ak bozulacaktr ve motor dengesiz alacaktr.bu laya buhar tkac denir. Bu olay nleyebilmek iin yakt donanm mmkn mertebe scak blgelerden geirmemeye dikkaet edilmeli. Fakat bu her zaman mmkn olamaz hatta bu olay scak havalarda sistemin snmas sonucu meydana gelebilir. Buhar tkacnn nlenmesi iin: Yakt pompas, egzost borusu ve kanalndan uzak olmal. Mmknse egzostun ters tarafna konulmaldr. Yakt borular havadar yere konulmaldr. Yakt pompas vantilatrn hava akm iinde olmal Karbratr egzost borularndan uzak olmal Buhar tkacndan dolay benzinlerin uuculuu zerinde baz snrlamalar vardr. Reid buhar basnc gibi (RVP)
Reid buhar basnc:( RVP reid vapeur pressure)

Bilindii gibi her svnn scaklkla deien bir buhar basnc vardr ve bu basn atmosfer basncna eit olduu zaman kaynama meydana gelir. Bir sv ne kadar uucu ise, dk scaklklardaki buhar basnc o kadar yksektir. Bu yzden buhar tkacn nleyebilmemiz iin benzinin uuculuunu snrlamamz gerekir. Bu uuculuk Reid cihaz ile llebilmektedir. ,

ekilde grlen bu alet, elik iki depodan olumutur. Alt blmeye test edilecek olan yakt konulur ve 378 C ( 100 F) scaklktaki banyoya daldrlr. Bu esnada oluan svnn (yaktn) buhar basnc manometreden okunur. Kap ierisindeki deyile RVP buharlama buharlaan arttka benzin manometredeki basn artar. Dier bir miktarnn cihazda yaratm olduu basntr. Bu basn ne kadar byk ise buhar tkacnn meydana gelme olasl o kadar yksektir. Yazn kullanlan benzinin RVP si 9,3 lb/in 2 ................. kn kullanlan benzinin RVP si 11 lb/in 2 dir.
Son kaynama noktas-( SKN)

Yaktn %100 nn buharlat scaklktr. SKNnn yksek olmas yakt iinde ar hidrokarbonlarn fazla olduunu gsterir. SKN s yksek ise, ar hidrokarbonlar silindire sv olarak gireceklerinden silindir cidarndan szlerek yalama yann kalitesini bozarak motorun fazla anmasna neden olurlar. Benzin motorlarnda kullanlan yaktlarn SKN- 205 C den daha kk olmal.

MOTORN

Ham petroln damtlmasndan elde edilen bu yakt incelemeye balamadan nce ismi zerinde biraz duralm, nk bu yaktn deiik isimler halinde kullanlmas adet olmutur. lkemizdeki petrol irketleri hakl olarak kabul edip kullandklar motorin isminin yerine gerekse geni halk kitleleri ve gerekse de teknik evrelerde mazot ad daha ok yaygndr. Halbuki mazot kelimesi rusa da yalamak anlamna gelen mazat kelimesinden gelmektedir. Kafkasyada araba tekerleklerini yalamak iin Bakde kan ar ham petrol kullanlmakta idi ve bu hammadde ile yalama fiiline doal olarak mazat demekte idiler. Bu nedenle zellikle dou blok lkelerinde mazot kelimesi ar, yani viskozitesi fazla olan

yaktlar iin kullanlmaktadr. Bizim konumuzu oluturan motorin ise hafif bir yakttr ve dier lkelerde gasoil olarak isimlendirilir. Sonu olarak mazot kelimesini hi kullanmamak daha yerinde olacaktr. Motorin dediimiz bu yakt iten yanmal diesel motorlarnda yakt olarak kullanlmaktadr. Motorinden Aranan zellikler 1- lk hareket kolayl ve dk kendi kendine tutuma scakl 2- Her iletme artnda pompa ve enjektre sevk edilebilmeli ve pskrtme esnasnda ince zerrelere ayrlabilmeli Bu iki zellik ise u iki fiziksel zeliin fonksiyonudurlar. 1. 2. Kendi kendine tutuma scakl Viskozite
1. Kendi Kendine Tutuma Scakl

Bizim iin Diesel motorunun almas asndan en nemli olay Tutuma Gecikmesi sresidir. Daha nce sylediimiz gibi setan says ve tutuma gecikmesi arasnda yakn iliki vardr. Bir yaktn tutuma gecikmesi sresi ise o yaktn kendi kendine tutuma scakl ile ilgilidir. Bir yaktn kendi kendine tutuma scakl hem scakln hem de yanmann fonksiyonudur. rnek: ty=700 C/1 Yakt 700 Cda bir saniye sonra tutuuyor. ty=650 C/2 Yakt 650 Cda iki saniye sonra tutuuyor. Motorinin tutumaya kar eilimi Cetan (setan) says veya Diesel Indeksi (DI) ile ifade edilir.
Cetan (Setan) Says

Setan says sktrma oran deitirilebilen bir CFR (cooperative fuel research) motorunda tespit edilir. Deney artlar: Motor devir says 900 d/d Emme havas scakl 30 C Soutma suyu scakl 100 C Pskrtme avans Sktrma oran 13 KA deiken

Motor bu artlarda setan says bulunacak olan yaktla altrlr ve tutuma gecikmesi sresi 13 KA oluncaya kadar sktrma oran deitirilir. Bu durum tespit edildikten sonra (C16H34) n-Hexadecane veya ticari ismi setan ve (C11H10) metilnaftalenden oluan karmlar hazrlanr. Motorun alma artlar deitirilmeden bu sefer karmlar yakt olarak kullanlrlar ve 13 KA tutuma gecikme sresi elde edilinceye kadar karm oran deitirilir. 13 KA tutuma gecikmesi veren karmdaki setann yzde

miktarna o yaktn setan says denir. Diesel motorlarnda kullanlan motorinin setan saysnn 45:60 orannda olmas istenir. Setan saysn fazla ykseltmek tutuma gecikmesini ok ksaltmad iin pskrtlen yakt fazla uzaa gidemeden yanacak ve enjektr memesi fazla snacak yaktta kranking meydana gelecek bu nedenle yanma odasnda karbonlama meydana gelecek yanma kt ve dumanl olacaktr. Setan saysnn tespiti zor, pahal ve zaman alan bir deneysel metod olduundan setan says yerine bu deer hakknda bir fikir verecek olan Diesel ndeksi hesaplanabilir. DI= Anilin noktas (F) x API x 1/100 Bu hesab yapabilmek iin yaktn anilin noktas ve API derecesi bilinmesi gerekir. Bunlar da tablolardan veya nomopramlardan okunabilirler. DI ile Setan says arasnda yakn iliki vardr, bu aadaki tablodan rahatlkla grlebilir. DI SS 30 37 35 40 40 43 45 46 50 50 55 53 60 56 65 59 70 62

Grld gibi 45:60 arasnda Diesel Indeksi ile Setan Says hemen hemen ayndr.
Viskozite

Kullanacamz yaktn viskozitesi dk scaklklarda dahi serbeste akacak kadar dk olmal. Sznty nleyecek ve yakt donanm sistemini yalayabilecek kadar da yksek viskozitede olmaldr. Ayn zamanda yanma odasnda kolayca atomize olabilecek viskozitede olmal Diesel motorlarda kullanlan yaktlarn viskoziteleri (2-5 E) deerleri arasndadr. Trkiyede retilen motorinlerin zellikleri: Motorin zgl ktle 15,6 C (60 F) kg/lt Alevlenme noktas Akma noktas C (F) Diesel indeksi Kkrt % ktlesel Kl % ktlesel 0,820 0,850 55 (131) -1,1 (30) 50 1,0 0,01 Gemi diesel yakt 0,850 0,887 65 (150) 1,7 (35) 40 1,8 0,02

Anilin Noktas

Anilin ok eritici bir hidrokarbondur. Aromatik hidrokarbonlar her zaman fakat fakat parafinleri yalnz yksek scaklkta bnyesinde eritebilmektedir. Dk scaklklarda ise parafinlerden ayrr. Bir kap ierisine (%50 yakt + %50 Anilin) konur. Bu karm stlrsa yksek scaklkta anilin yakt bnyesinde eritir. ine termometre konulan kap yava yava soutulursa belli bir scaklkta karm ayrmaya balar. te bu ayrlmann sona erip zelti iinde iki ayr tabakann meydana geldii scaklk derecesi (F) olarak Anilin Noktas olarak tanmlanr.
Anilin:

Susuz olmas gerekir, bunun iin Anilin KOH zerinden geirilerek iindeki su alnr. Numune (motorin) susuz olmas gerekir, bu yzden Na2SO4 veya CaSO4 geirilerek kurutulur. Srekli kartrlarak 1-2 C dakika stma hz ile stlrlar. ki sv saydam tek faz oluturuncaya kadar stmaya devam edilir. Daha sonra stma ilemi braklarak bu defa 1-2 C souma hz ile soutulur. Bu souma esnasnda ilk bulutlanma grld sv scakl numune iin Anilin noktasdr. lem 3 kez tekrarlanr ve ortalamas alnarak numunenin anilin noktas hassas bir ekilde alnarak saptanr. F= 1,8 x C + 32 t= 72,25 C T (F)= 1,8 x 72,25 + 32 = 162,05 F Anilin Noktas = 162,05 API= 141,5 / 0,826 131,5 = 39,807506 DI= API x Anilin noktas / 100 = 39,807506 x 162,05 / 100 DI= 64,508
Gaz Ya (Kerosen)

Birinci damtlma kulesinin motorinden nceki kademesinde gaz ya dediimiz hidrokarbon karm elde edilir. Bu karm normal olarak 140 C civarnda kaynamaya balayp 300 C civarnda ise %100 buharlaan bir karmdr. Bu yaktn kullanma sahalarna gre farkl karakteristiklerde olmak zorundadr. Kullanma yerleri: 1. 2. 3. Iklandrma ve stma Traktr yakt Jet yakt olarak kullanlr.

Doal olarak bu yakttan istenecek olan zellikler kullanma alanlarna bal olacaktr. Aydnlatma ve Istma iin; Isl deerleri yksek olmal Kkrt oran %0,2 den az olmaldr Byk alev ve az is Parlak ve iyi k vermelidir. Gaz ya oluturan hidrokarbonlar genellikle; Parafinik CnH2n+2 Aromatik CnHn Naftenik CnH2n eklindedir.

Yaktn sl deeri yksek olmas iin H/C oran byk olmas gerekir: H2 + 1/2 O2 H2 O + 119900 kj/kg C + O2 CO2 +34020 kj/kg Yukardaki denklemlerden kolayca anlalaca gibi, hidrojen yaklak olarak 3,5 misli daha fazla s verebilmektedir. Buna gre en elverili hidrokarbon tipi Parafinik en kt ise Aromatiklerdir.
Traktr Yakt

Gaz ya ile alan motorlar Otto motoru prensibine gre alrlar. Bu yzden burada da yakttan aranacak en nemli zellikler yaktn vuruntuya direnci ve uuculuk olacaktr. Gaz yann oktan says, yani vuruntuya olan direnci ok dk olduundan, byle bir yaktla alan motorlarn sktrma oranlar benzinli motorlara nispeten ok dktr. Vuruntu olasln azaltmak iin sktrma oran dk tutulur. Oktan says 55 dir. Gaz ya benzine gre kaynama scakl yksek olduundan, karbratrden geen havann emdii yakt tamamen buharlaamaz, zerrecikler halinde kalr, buharlamay kolaylatrmak iin buharlatrc denilen bir para ilave edilir. Bu olay zellikle ilk harekette kendini gsterir. Bu yzden yakt iine bir miktar benzin ilave ederek uuculuunu arttrrz.
Jet Yakt

Jet yaktlar gaz ya tipi ve wide cup tipi olmak zere iki tip olurlar. Wide cup tipi yakt gaz yann yannda benzin fraksiyonlarn da ierir ve askeri amal uaklarda kullanlr. Gaz ya tipi ise yalnz gaz yandan olumutur ve ekonominin ve gvenilirliin n planda tutulduu sivil amal uaklarda kullanlr.

Jet motorlar esas hava kompresr, yanma hcresi ve gaz trbininden olumutur. Hava kompresrnn verdii basnl hava yakt ile kararak yanma hcresinde yanarak yksek basnl egzost gazlar haline dnrler. Bu yalar bir ksm gaz trbininden geer, geri kalan ksm ise bir lleden geirilerek tepki kuvveti elde edilir. Bu tip motorlara direkt tepkili motorlar denir. Buradaki gaz trbininin grevi kompresr altrmaktr. Eer egzost gazlarnn tamam gaz trbininden geirilirse bu defa tepki kuvveti ayni mil zerine monte edilmi uak pervanesi ile elde edilir. Gaz trbinin buradaki grevi hem kompresr altrmak hem de pervaneyi dndrmektir. yi bir alma iin yakt yanma hcresinde homojen ve tamamen yanmas gerekir. Fazla uzun bir alev trbin kanatlarnn anmasna neden olacandan yaktn kaynama noktas 225 C den byk olmamal, ayn ekilde kaynama noktas ok dk olmamal nk yksek irtifalarda basn dk olacandan, tanklar ierisinde yakt buharlaarak hem yakt kaybna ve buhar tkacn oluturarak motora yakt gitmesini nler ve motor stop eder. Yaktta su bulunmamal ve donma noktas -50 C den yukar olmamaldr. Yakt korozyon yapmamal, kkrt oran dk olmal ve yakt issiz yanmaldr. Bu zellikle askeri uaklar iin geerlidir, nk is uan yerini belli eder. Not: Kerosen jet yakt olarak kullanldnda is oluumunu azaltmak iin aromatik molekllerin %25 orannda (hacimsel) tutulur.
Kkrt Miktar:

Ham petrol ierisindeki kkrt daha ok ar hidrokarbonlarla bileik yaptndan damtma sonras kkrtn nemli bir ar fuel-oil iinde kalr. Fuel-oil iindeki kkrt, hidrokarbonlarla bileik halinde olduundan borularda, tanklarda v.s. yzeylerde herhangi bir korozyon grlmez fakat emaye ve cam endstrisinde kurutma frnlarnda kullanlan fueloillerin kkrt miktar snrlandrlmtr. Aksi halde malzemede sararmalar grlr. Fuel-oilin snflamas: ASTM D.396 gre Fuel-oiller 5 cins olarak verilmektedir. No.1 : Destile bir yakttr Buharlatrc brlrlerde kullanlr. S = %5 max No.2 : Destile bir yakttr. Genellikle kalorifer tesislerinde kullanlr. (Orta dereceli buharlamal bir sistem iin uygundur.) S = %5 max No.3 : n stma tertibat yaplmam brlr tesisat iindir. (Dk viskoziteli bir yakt yakabilen sistemleri iin.) S = %0,75 max No.5 : Tortul bir yakttr. n stma tertibat gerektirir. (Orta viskoziteli) S = snr yok No.6 : Yksek viskoziteli yakttr. n stcl brlrler iindir. S = snr yok

lkemizde ise bu ekilde bir snflama yaplarak piyasaya fuel-oil sunulmamaktadr. Fakat motorin, marine diesel, No.5 , No.6 Fuel-oil olarak ayni gereksinimleri
Doal gaz (GENEL BLGLER)

Doal gazn tarihi atee tapanlara kadar uzanmaktadr. Bilindii zere Baknn ebedi atei mukaddes saylarak taplrd. te bu ate doal gazn yanmasndan baka bir ey deildir. M 1000 ylar civarnda inde tuz retiminde enerji kayna olarak doal gaz kullanlmtr. Doal gaz byk ekonomik nemini son 50 ylda kazanm ve asrn balarndaki doal enerji ierisindeki % 1lik pay hzla ykselmitir. 1816da ABDnin Baltimore ehrinde gaz ile aydnlatma irketinin kurulmasyla gaz ilk defa kullanlmaya balanmtr. lk olarak da aydnlatma gayesiyle New York eyaleti Fredonra ehrinde kullanlmtr. Bundan sonraki yzyl iinde genel olarak suni yntemlerle elde edilen gazlar kullanlmtr. 1920 lere gelindiinde doal gazn ekonomi ierisindeki pay sadece % 4.4 civarndayd. Sonraki yllarda gaz retimi hzla artm ve gnmzde enerji retimindeki pay nemli bir mertebeye ulamtr. Doal gazn jeolojik oluumlar iersindeki bulunuu ham petrole benzer ekilde. ki ana grubu vardr. Birleik Gaz: Bu gruptaki rezervuarda doal gaz, ham petrol iersinde zlm halde (zlm gaz), veya ham petrol ile doymu gaz olarak bulunur. Bu rezervuarlardan retim genellikle petrol retimini esas olarak almaktadr. Birleik Olmayan (zlmemi) gaz: Bu grubu da ikiye ayrmak mmkndr.

a) Birinci grup rezervuarda doal gaz, gaz halindedir ve bu rezervuarlardan ekonomik olarak sadece gaz retilir. b) kinci grup rezervuarlarda ise doal gaz kondens halindedir, fakat svnn byk bir ksm hafif hidrokarbonlardan olumutur.
Dnyadaki Doal Gaz rezervleri: Bilinen doal gaz rezervleri yaklak olarak 10 m, ki bu da yaklak olarak 65.10 varil ham petrole edeerdir, veya bilinen ham petrol rezervlerinin %75i kadardr ve bilinen doal gaz rezervlerinin %75i birleik olmayan gaz eklindedir.

Yer zerindeki doal gazn geografik dalm ise ham petrole gre ok farkldr. rnein ham petroln %75i OPEC lkelerinde olmasna karn, doal gaz rezervlerinin yalnzca %30u bu lkelerde bulunur. Fakat her eye ramen bilinen doal gaz rezervlerinin %60 yalnzca 10 lkeye dalmtr, ki burada da en byk pay sahibi Rusyadr. Bilinen rezervlerin %40 Rusyadadr. Rusyadaki doal gazn byk bir ksm Bat Sibiryada bulunan Urengay, Yamburg ve Bovenenskoye isimli ok byk retim sahasndan retilmektedir. Orta Douda bulunan doal gazn %40 randadr. Dier nemli doal gaz rezervleri ABD ve Bat Avrupada olup, ki bunlar toplam olarak bilinen rezervlerin %11ini oluturmaktadr. u ana kadar bahsettiimiz bilinen doal gaz rezervlerini, konvansyonel gnmzn teknolojisi ile ekonomik olarak retebildiimiz doal gazdr. Fakat dnyann bir ok yerinde, zellikle Birleik Amerikada, retilmesi u an iin ekonomik olmayan byk

miktarlarda doal gaz rezervleri vardr. Bu rezervlere konvansyonel olmayan rezervler diyoruz. Baz konvansyonel olmayan rezervler unlardr: Light gas sands Coal seam methane Shale gas- Katran gaz Ultra deep gas- ok derin gaz Gas hydrats- Hidrat gazlar abiogenic gas Birleik Amerikada light sands doal gaz elde edilmektedir. Konvansyonel olmayan gazlar hakkndaki bilginin yetersiz olmas nedeni ile miktar hakknda kesin bir tahmin yoktur. Fakat en kt ihtimalle bile konvansyonel gazlardan daha fazla olduu tahmin edilmektedir. u anda bilinen konvansyonel gaz rezervleri; mevcut tketim hz ile 50 yllk bir sre iin enerji gereksinimimizi karlayabilecektir. Doal gazn kullanm yerleri: -G retiminde: Istma, termik santralleri(kombine g retimi), motor yakt olarak. -Petrokimya endstrisinde: Gbre iin amonyan retimi, methanol retimi Doal gazn zellikleri: Doal gazn esasn metan(CH4) oluturmakta, normal artlarda 0C ve 760 mmHgS artlarnda methann zellikleri: Mol arl: 16.042 kg/mol zgl ktle: 0,717 kg/Nm Ho st sl deeri: 55560 kj/ky Ho st sl deeri: 39660 kj/Nm Hu alt sl deeri: 50074 kj/ky Hu alt sl deeri: 35920 kj/Nm Doal gazn ierdii metan yzdesi de kaynaktan kaynaa deimektedir. yleki; CH4 Almanya (Bentheim) talya (Po Ovas) ABD (Oklahoma) 93.2 95.6 94.4 C2H6 0.6 2.3 3.8 (O2-N2) 6.2 2.1 1.8 Ho 8973 9556 9630 Hu (kcal/Nm) 8061 8591 8655

ABD 77.5 16.0 6.5 10069 9085 (Kaliforniya) eitli kaynaklarn doal gaz deiik oranlarda CO2 ve H2s iermektedirler. Bu sebepten sevkinden nce baz muamelelere tabi tutulmas lazmdr.

Doal gaz temizlik, kullanllk, tesis masraflarnn azl gibi zelliklerinden dolay endstri ve gnlk hayatta dier kaynaklardan daha avantajldr. Doal gazn kullancya kadar olan ilemleri yledir: Doal gaz sahas Temizleme tesisleri Pipe-line Kompresr istasyonu Sat ve lme istasyonu Distribtr ayarlama istasyonu Meskun mahal Gaz sayac Yakc