5.

Blm Uuun Esaslar Kanatlar, Kuyruk Yzeyleri

5.1- Uaa etki eden temel kuvvetler 5.2- Uak Kanatlarnn Tipik Geometrisi 5.3- Tamann Oluumu 5.4- Tama Katsays 5.5- Yerel tama. Veter ve aklk dorultularnda deiimi 5.6- Aklk orannn etkisi, ki-boyutlu kanat 5.7- Srkleme Kuvveti 5.8- Akm ayrlmas, tutunma kayb 5.9- Ar tama dzenekleri: Flaplar, slatlar 5.10- Yunuslama Momenti 5.11 Kanadn Dengesi ve Kararll 5.12 Yatay Kuyruk Yzeyi 5.13- st grnmlerine gre kanat tipleri 5.14- Kanadn yerletirilmesine gre uak tipleri 5.15- Dihedral alarna gre kanat tipleri

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

5.1 Uaa etki eden temel kuvvetler

Bir uan en basit uu hali, sabit irtifada dzgn-simetrik uu halidir. Bu haldeki uuun srdrlebilmesi iin uan arlna eit bir tama kuvvetine gereksinim vardr.

L =W
Aerodinamik tama ancak uan belli yksek bir hzla umas halinde salanabilir. Hava iinde yksek hzla hareket eden btn cisimlerde olduu gibi uaa bir diren kuvveti (srkleme) etki eder. Uuun ayn ekilde devam ettirilebilmesi iin srkleme kuvvetinin de bir ekme (veya itki) kuvvetiyle dengelenmesi gereklidir.

L D W

T =D
Uan btn elemanlarnn (kanat, kuyruk, gvde gibi) tamaya olumlu veya olumsuz katklar vardr. Ancak uan gereksinim duyduu tama kuvvetini esas itibariyle kanatlar salar. Uan srklemesi de kanatlar yannda gvde, kuyruk takm, ini takmlar ve benzeri dier elemanlardan da kaynaklanr.

5.2- Uak Kanatlarnn Tipik Geometrisi

Uak kanatlarnn geometrisi uu rejimine (kk hz, yksek hz, sesst hzlar gibi) bal olmakla birlikte gerek st grnmlerinin ve gerekse kesit geometrilerinin tipik baz zellikleri vardr.

Kanat st grnm geometrisi

Bir uak kanadna (iki kanat bir arada) stten bakldnda yanlamasna dorultuda bir utan dier uca uzaklna kanat akl (span), gvde dorultusundaki geniliine ise veter uzunluu (cord length) ad verilir. Dikdrtgensel st-grnml bir kanat iin veter uzunluu btn aklk boyunca ayndr.

c veter uzunluu

b kanat akl

Dikdrtgensel st-grnml bir kanadn aklnn veter uzunluuna oran aklk oran (aspect ratio) olarak adlandrlr.

AR =

b >1 c

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

Kanat kk

veter uzunluu

Kanat ucu

ck

cu

b kanat akl

Daha genel (rnein trapez eklinde) bir st grnm iin veter uzunluu aklk boyunca deiir. Byle bir kanat iin aklk oran daha uygun bir formlle

AR =

b b b2 = c b S

eklinde yazlabilir. Burada S kanadn st-grnm alandr. Kanatlarn aklk oranlar daima 1 deerinden byktr. Aklk oran - sesalt uaklarda genellikle byk olarak nitelendirilirken (A R>68), - sesst uaklarda daha kktr. (A R<56). - Planrlerde ise bu oran ok byktr (A R1520).

Kanat kesiti (Kanat profili)

Kanatlarn boylamasna dorultuda (gvde dorultusu) kesilmeleri halinde elde edilen yanal kesit grnmne kanat profili (airfoil, aerofoil) ad verilir.
Kanat kesiti

kanat profili

Veter izgisi

Firar kenar

Hcum kenar

c veter uzunluu

Kanat profillerinin uu dorultusu ve ynne gre en ndeki noktalarna hcum kenar (leading edge), en geride kalan noktalarna ise firar kenar (trailing edge) ad verilir. Hcum ve firar kenarlarndan geen doruya veter izgisi (chord line), hcum ve firar kenarlar arasndaki uzakla ise veter uzunluu (chord length) ad verilir. Btn kanat profillerinin firar kenarlar sivridir. Bu husus aerodinamik tamann oluturulmas ve kalitesi asndan nemlidir.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

Btn uak kanatlar bask yaplardr. Kanatlarn basklklar kesit profillerinin kalnlk oranyla llr. Bir kanat profinin kalnl hcum kenarnda sfr deerinden balayarak veter boyunca deiir. Firar kenarnda yine sfra gider (veya ok yaklar). Kalnln veter boyunca ald en byk deere maksimum kalnlk ve bu kalnla eriilen noktaya maksimum kalnlk noktas konumu denir. Bir kanat profilinin maksimum kalnlnn veter uzunluuna oran kalnlk oran (thickness ratio) olarak adlandrlr.
kalnlk Maksimum kalnlk

tmax

Kalnlk oran:

Maksimum kalnln veter boyuna oran

t max c

< %10 %10-14 > %14

ince profil orta kalnlkta profil kaln profil

Baz kanat profilleri veter izgisine gre simetrik iken, dierleri simetrik deildir. Simetrik olmayan kanat profillerine kamburluklu kanat profili (cambered airfoil) ad verilir. Kanat profinin veter boyunca st ve alt yzeyleri arasndaki btn orta noktalar birletirilen izgi kamburluk erisi (camber line), veter boyunca herhangi bir konumda kamburluk erisinin veter izgisine olan dikey uzakl kamburluk (camber), bu kamburluklardan en bynn deeri maksimum kamburluk, ve maksimum kamburluun grld veter konumu da maksimum kamburluk noktas konumu olarak adlandrlr.
kamburluk erisi kamburluk Maksimum kamburluk

emax

Bir kanat profilinin maksimum kamburluunun veter uzunluuna oran kamburluk oran (camber ratio) olarak adlandrlr. Kamburluk oran: Maksimum kamburluun veter boyuna oran

e max c

Uak kanatlarnda Kompresr ve trbin pallerinde

%1-4 % 8 - 10

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

Kanat profillerinin kamburluk oranlar tama kuvvetini yakndan ilgilendirir. Kalnlk oran ve kalnlk dalm ise tama kuvvetinin kalitesiyle ilgilidir. Sesalt ve sesst hzlardaki uak kanatlarnn kesit profilleri kendi aralarnda tipik benzerlikler gsterirler. Sesalt kanat profilleri yuvarlak hcum kenarl ve orta ve yksek kalnlk oranna sahip iken, sesst kanat profilleri genellikle sivri hcum kenarl ve dk kalnlk oranldr.

Sesalt kanat profili

Sesst kanat profili

ekilde baz rnek kanat profilleri grlmektedir.

B707A

B737A

ClarkY

E376 Fx 61168

Hq 3514

LS421

NACA 63212

NACA 23012

NLF415

RAE 2822

Tsagi 12

Whitcomb

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

5.3- Tamann Oluumu

Bir kanadn tama kuvveti, kanadn uu ve aklk dorultularna dik dorultuda ve kanadn srt ynnde pozitif iaretli olarak tanmlanr.

L V
L hcum as p

Kanat profilinin uu dorultusu ile veter izgisi arasnda kalan a hcum as (angle of attack) olarak adlandrlr. Hcum asnn byklnn kanadn tama kuvveti ile yakndan ilgisi vardr. Ancak hcum alar genellikle snrl alardr ( < 15 20) Tama kuvveti bir kanat yzeyi boyunca havann oluturduu yzeysel kuvvetlerin bilekesidir. Kanat yzeyinin her bir noktasnda havann yzeye uygulad yerel kuvveti, yzeye dik ve teetsel dorultuda olmak zere iki bileene ayrmak mmkndr. Yzeye, birim alan bana dikey dorultuda etkiyen kuvvete basn, teetsel dorultuda etkiyen kuvvete srtnme ad verilir. Basn kuvvetleri kanat yzeyine doru ynlenmitir. Srtnme kuvvetleri ise kanadn uu ynne zt yndedir. Tama kuvveti yerel kuvvetlerin uu dorultusuna dik dorultudaki bileenlerinin bilekesidir. Kanadn bask bir geometri olmas ve uu dorultusunun veter dorultusuna yakn olmas (hcum as kk) nedeniyle tama kuvveti daha ziyade basn kuvvetlerinden kaynaklanr. Srtnme kuvvetlerinin tama zerindeki etkisi ihmal edilebilecek kadar kktr. Bir kanadn tama kuvveti oluturabilmesi iin st yzeyindeki basnlarn genel olarak alt yzeydekilere kyasla daha kk olmas gerekir. Bu fark ne kadar fazla ise tama kuvveti o kadar daha byk olur. Kanadn alt ve st yzeyleri arasnda bir basn fark olumas aslnda kanat etrafndan geen havann hz kazanmasyla ilgilidir. Hava hzlandka basnc azalr. Kanadn st yzeyinden geen hava alt yzeyden geene kyasla daha fazla hzland iin st yzeydeki basnlar alt yzeydekilere kyasla daha kk olur. Bylece bir basn fark doar.
L

alt yzey bas dalm

p
st yzey bas dalm

Simetrik kesit profiline sahip bir kanat sfr hcum asyla uurulduu takdirde alt ve st yzeyindeki basn dalmlar simetrik olacandan hibir tama kuvveti retmez.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

Tama kuvveti olumas iin bu simetrinin bozulmas gerekir ki, basn dalmnn belirtilen simetrisi iki yolla bozulabilir: Hcum as,

Simetrik profil

Kambur profil

=0

L=0

=0

L>0

L>0

L>0

Kamburluk

>0

>0

Her iki halde de sivri firar kenarnn etkisiyle hava firar kenarn dzgn ekilde terk etmek zorunda kalr. Bu da st yzeyden havann daha hzl gemesine neden olur. Uygulamada kamburluk ve hcum as etkilerinden birlikte yararlanlr.

5.4- Tama Katsays

Tama kuvvetinin kanadn st-grnm alanyla orantl olduunu hemen sylemek mmkndr. Yani byk bir uan tama kuvveti kk bir uaa kyasla daha byktr. Tama kuvvetinin kanadn geometrisiyle de yakndan ilgili olduunu sylemek mmkndr. rnein, simetrik kesitli kanatla kambur kesitli kanat arasndaki farkllk yukarda belirtildi. Buna gre kamburluu farkl kanatlarn tamalarnn da farkl olacan kolaylkla anlamak mmkndr. Aslnda hcum asn da geometrini bir paras olarak dnmek mmkndr. Yani hava akm ayn kanadn etrafndan geerken farkl hcum alarnda farkl kuvvetler oluturarak, adeta kanattan farkl bir geometriymi gibi etkilenmektedir. Tama kuvveti kanadn havaya nazaran uu hzna da baldr. Yani kanat ne kadar hzl uarsa o kadar byk tama kuvveti oluturacaktr. Tecrbeler tama kuvvetinin hzn karesiyle orantl olduunu gstermektedir. Tama kuvveti btn bunlar dnda havann younluuna da baldr. rtifa ile atmosfer iindeki hava younluu azalr (veya basnlandrlm bir rzgar tnelinde havann younluu byktr). Bu da tama kuvvetini etkiler. Buna gre tama ile bu parametreler arasnda eklinde bir iliki kurmak mmkndr. Burada L Tama kuvveti olup boyutu ktleivme

, V 2 , S , C L )

L M T 2 M L3
L T

havann younluu olup

boyutu

ktle/hacm

havann hz olup

boyutu

Uzunluk/zaman

kanat alan olup

boyutu

Uzunluun karesi

[L ]
2

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

dir. Bu parametrelerin boyutlar yukardaki bantda konulup karlatrma yaplrsa

, V 2 , S , C L )

L M T 2

M L L3 T

[L ] [C ] = M TL [C ]
2 L

CL byklnn boyutsuz bir katsay olaca grlr. Bu boyutsuz bykle tama katsays ad verilir. Tama kuvveti ile bu kuvveti etkileyen parametreler arasndaki iliki genellikle

L = CL

1 V 2 S 2

eklinde bir formlle ifade edilir. Burada

q =

1 V 2 2

bykl dinamik basn olarak da adlandrlr. Bylece bir kanadn tama katsays

CL =

L qS

Maksimum tama katsays Kambur kesitli kanat Simetrik kesitli kanat

Tutunma kayb

eklinde, tama kuvveti dinamik basnca ve kanat alanna blnerek elde edilir. Tama kuvvetini rzgar tnelinde yaplan deneysel almalarla lmek veya teorik yntemlerle yaklak olarak tahmin etmek mmkndr. Deiik hcum alarnda deneyler yaparak tama katsaysnn hcum as ile deiimi elde edilebilir. Bir kanadn tama katsaysnn hcum as ile tipik deiimi ekilde grld gibidir.

CL

Sfr tama hcum as

Maksimum tama hcum as

Tama hcum asnn kk ve orta olarak nitelendirildii deerlerinde ( < 810 derece) genellikle lineer veya lineere ok yakn olarak deimektedir. Yksek hcum alarnda ise nce bu lineerlik bozulmakta, bir maksimum tama noktasndan sonra da tama azalmaktadr. Tamann azald blgeye tutunma kayb (stall perte de vitesse) blgesi denilmektedir. Kamburluk etkisiyle tama erisi paralel olarak yukar kaymakta, bu nedenle sfr hcum asnda bir tama deeri gzkmektedir. Tama negatif bir hcum asnda (0) sfr olmakta, bu nokta sfr tama hcum as olarak adlandrlmaktadr. Tamann lineer olarak deitii blgede herhangi bir hcum asndaki tama katsays hcum asna genel olarak

C L = a ( 0 )

a=

dC L d

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

eklinde balanr. Burada a bykl tama katsaysnn hcum as ile deiim hzn (trevini) belirtmekte olup, tama erisi eimi olarak adlandrlmaktadr.

5.5- Yerel tama. Veter ve aklk dorultularnda deiimi

Tama kuvveti bir kanadn btn yzeyi boyunca oluan basn kuvvetlerinin bilekesi olarak tanmlanm, byle bir kuvvetin yaratlmas iin kanadn alt ve st yzeyleri arasnda genel bir basn fark olumas gerektii belirtilmiti. Kanadn herhangi bir noktasnda alt ve st yzey arasndaki basn fark, bu noktadaki yerel tama kuvveti olarak nitelendirilebilir. Yani tama kanat alan zerine yaylm bir yk olarak dnlebilir. Yerel tama kanat zerindeki her noktada ayn deildir. Genel olarak veter ve aklk dorultularnda deiim gsterir.
L dL V dS

pst
1 birim

palt
L(x) = (palt - pst)x1

Nitekim kanadn st ve alt yzeyinde basncn veter boyunca deitii hatrlanrsa yerel tamann veter boyunca deitii hemen grlr. Kanadn ekildeki gibi birim aklkl bir dilimi gz nne alnrsa, bu dilim boyunca tamann ekildekine benzer tarzda bir deiim gsterecei sylenebilir. Yerel tama bu kanat diliminin u noktalar saylabilecek hcum ve firar kenarnda sfrdr. Kanadn birim aklktaki bir dilimi iin veter boyunca yayl tama kuvvetleri integre edilerek bu kanat dilimine etkiyen tama kuvveti elde edilebilir. Bu kuvvet de kanat akl boyunca yerel tama kuvveti olarak nitelendirilebilir.

Tamann kanat akl boyunca ekilde belirtildii tarzda bir deiiklik gstereceini sylemek mmkndr. yle ki; bir kanadn iki ucunda alt ve st yzeyler arasnda nemli bir basn fark oluamayaca iin yerel tama sfr olacak, kanadn orta blgelerinde ise tama muhtemelen en byk deerini alacaktr. Bylece aklk boyunca tamada bir deiim oluacaktr.

l(y)

Yukardaki ekle gre kanat orta blgelerde tama retirken, u blgelerde ayn byklkte tama retememektedir. Buna gre tama dalmn temsil eden erinin zerindeki glgelendirilmi alan tama kuvveti iin bir kayp olarak nitelendirmek mmkndr.

5.6- Aklk orannn etkisi, ki-boyutlu kanat

Kanat ucundaki kayplar tama kuvvetinin kendisine oranland taktirde ayn zellikteki (Ayn veter boyunda, ayn kesit profiline sahip, ayn younluk ortamnda hzda uurulan)

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

iki kanattan akl daha byk olann kayp orannn daha kk olduu, dier bir deyile tamasnn daha verimli olduunu sylemek mmkndr. Kanat aklnn ok byk (teorik olarak sonsuz) olmas halinde kayp oran ihmal edilebilir mertebelere iner. Byle bir kanat iki-boyutlu kanat olarak adlandrlr. Bu kanadn akl boyunca her yerinde tamann ayn olduu kabul edilir. Bu nedenle de iki-boyutlu kanadn aerodinamik katsaylar, kanat profili karakteristikleri olarak bilinir. Yalnz, ikiboyutlu bir kanadn tama katsays tanmlanrken, akln sonsuz alnmas halinde kanat alan sonsuz olaca ve bu da anlamsz olaca iin, referans alan olarak kanadn birim aklktaki bir ksmnn alan alnr. Bylece iki boyutlu kanadn tama katsays
l(y)

y
l(y)

CL =

L qS

CL

ki-boyutlu kanat

eklinde tanmlanr. Burada c veter uzunluudur. ekilde bir kanat profilinin tama katsaysnn hcum asyla deiimi, ayn kesit profili kullanlarak imal edilmi bir -boyutlu kanadn katsaysyla karlatrlmtr. -boyutlu kanadn maksimum tama katsays kesit profilinin tama katsaysna kyasla daha kk iken maksimum tama hcum as daha byktr.

a a

-boyutlu kanat

Ayrca -boyutlu kanadn herhangi bir hcum asndaki tama katsays iki-boyutlu kanadn ayn hcum asndaki tama katsaysndan daha kktr. Dier bir deyile boyutlu kanadn tama erisi eimi, iki-boyutlu kanadn tama erisi eiminden kktr. -boyutlu bir kanadn aerodinamik karakteristikleri, kanat profili karakteristiklerinden elde edilebilir. Nitekim bunun bir sonucu olarak bir ok -boyutlu kanat iin tama erisi eimini ayn kesit profilinin kullanld iki-boyutlu kanadn tama erisi eimine yaklak olarak

a=

a a 1+ AR

eklinde balamak mmkndr. Burada iki-boyutlu kanadn tama erisi eimini, A R ise -boyutlu kanadn aklk orann belirtmektedir. ki-boyutlu kanat karakteristikleri literatrde ou zaman kanat profili karakteristikleri olarak adlandrlr. Havacln ilk 50 ylnda kanatlarla ilgili almalarn ounu kanat

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

10

profilleri zerindeki deneysel teorik almalar oluturmutur. Bu almalarn nemli bir ksm raporlar halinde literatre katlmtr. Aadaki ekilde rnek olarak NACA4412 kanat profilinin deneysel yolla elde edilmi ve NACA nn (National Advisory Committee for Aeronautics) 824 numaral raporunda sunulmu olan aerodinamik katsaylar grlmektedir. NACA 4412 Profilinin aerodinamik karakteristikleri (NACA Report 824)

rnek problem:
NACA 4412 profili kullanlarak imal edilen bir kanadn aklk oran 8 olduuna gre 2 derece hcum asndaki tama katsaysn hesaplaynz.

zm:
NACA 4412 profili iin tama erisi eimi NACA 4412 profili iin sfr tama hcum as Kanat eliptik kabul edilirse Kanadn tama erisi eimi

a = 5.97 rad 1
0 = 3.96 deg

a=

a 5.97 = = 4.824 a 5.97 1+ 1+ 8 AR = 0.502 180

Tama katsays

cl = a ( 0 ) = 4.824 [2 (3.96)]

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

11

5.7- Srkleme Kuvveti

Kanat uak iin gereksinim duyulan tama kuvvetini olutururken bir yandan da uan ilerlemesini zorlatran bir aerodinamik diren kuvveti yaratr. Bu kuvvete srkleme kuvveti (Drag) ad verilir. Srkleme kuvveti uu dorultusunda, uu ynne zt ynde pozitif iaretli olmak zere tanmlanr. Srkleme kuvvetini esas itibariyle kanat zerinde oluan basn ve srtnme kuvvetlerinin uu dorultusundaki bileenleri yaratmaktadr.

L V D

Gerek basn dalm, gerekse srtnme dalm eitli etkenlerden etkilenmektedir. Bunlar arasnda kesit profili geometrisi ve hcum asn, aklk orann, ok yksek hzlarda ortaya kan ok dalgalarnn etkisini saymak mmkndr. Btn bu etkiler aerodinamik derslerinde ayrntl olarak incelenecektir. Srkleme kuvveti de tama kuvveti gibi hava younluuna, hzn karesine ve kanat alanna bal olup

CD =

D q S

CD

eklinde bir srkleme katsays tanmlamak mmkndr. Srkleme katsays balca kanat geometrisine ve hcum asna baldr. Hcum as ile tipik deiimi ekilde gsterildii gibidir.

5.8- Akm ayrlmas, tutunma kayb

Gerek tama katsaysnn gerekse srkleme katsaysnn hcum asyla deiimlerinin: - kk ve orta hcum alarnda ok dzenli olduu (tama katsays lineere yakn deiim gsterirken, srkleme katsays hemen hemen sabit kalmaktadr), - yksek diye nitelendirilebilecek hcum alarnda ise bu dzenin bozulduu (tama artlar yavalamakta, hatta bir noktadan sonra hcum as ile tama azalabilmekte, srklemedeki artlar ise ok hzlanmaktadr)

CL

CD

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

12

dikkati ekmektedir. Bu dzen ve dzensizliklerin nedeni aslnda havann kanat zerinde dzenli veya dzensiz geiiyle ilgilidir. Kk ve orta hcum alarnda hava kanadn etrafndan hayli dzgn bir ekilde ve yzeye yapk olarak (yzeyi izleyecek tarzda) geer, ve kanad firar kenarndan dzgn bir ekilde terk eder. Buna karlk yksek olarak nitelendirilen hcum alarnda (8-10 derece gibi) kanadn st yzeyinde firar kenar yaknlarnda akm yzeyi izleyemez duruma gelir. Yzeyden ayrlr. Bu noktann gerisinde girdapl, karmak bir akm blgesi oluur. Bu da tama artlarn kstlar. Daha byk hcum alarnda ise st yzeydeki akm hcum kenarna yakn bir noktadan itibaren yzeyden ayrlr. Bu durumda hcum as arttrldka tama artmad gibi aksine azalmaya balar. Bu olaya tutunma kayb (stall perte de vitesse) ad verilir.

5.9- Ar tama dzenekleri: Flaplar, slatlar

Bir uan tama kuvveti hava younluu ve kanat alan yannda zellikle uu hz ve tama katsaysnn fonksiyonu olup, uu sreci boyunca uan arln asgari biimde karlamas beklenir:

L = CL

1 2 V S W 2

CL CL
max

Uan kanat alannda nemli bir deiim olmaz. Buna gre belli bir irtifada uan hz azaldka (rnein ini srasnda olduu gibi) gerekli tama kuvvetinin salanabilmesi iin tama katsaysnn arttrlmas gerekir. Tama katsays ise hcum asnn fonksiyonu olup, bir kanadn faydal kullanm maksimum bir hcum as ile snrldr. Kesit profilinin geometrisi deimedike, maksimum tama katsaysndan daha byk bir tama katsays elde etmek mmkn deildir. Buna gre bir uak maksimum tama katsays ile snrl minimum bir hzdan daha kk hzda havada tutunamaz:

CL2

C L1

1
C L max

CL

CL

max

W = L = C L max

1 2 V min S 2

V min =

2W C L max S

Ancak flap ve slat ad verilen elemanlarla kanadn kamburluunu yapay olarak deitirmek ve bylece tama katsaysn arttrmak mmkndr. Bu tip elemanlara ar tama dzenekleri (high-lift devices) ad verilmektedir.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

13

NACA 63,4-420 profili gerisinde tekaralkl Fowler flab - CLmax=2.95 (NACA TR-824)

NACA 653-118 profili gerisinde ift-aralkl flap - CLmax=3.28 (NACA TR-824)

CL
Kanat + Flap/slat

plak kanat

Teorik yolla kombinasyonu

retilmi

bir

slat-kanat

5.10- Yunuslama Momenti

Veter boyunca yayl tamann seilen bir nokta etrafnda oluturduu aerodinamik momente yunuslama momenti (pitching moment) ad verilir. Kanat burnunu yukar doru dndrecek moment pozitif iaretli olarak tanmlanr. Tama ve srkleme katsaylarna benzer biimde bir yunuslama katsays tanmlanr:
L(x) = (palt - pst) x 1

C MY =

MY qS c

M HK = x L(x)

Burada c kanadn ortalama veter uzunluudur. Yunuslama katsays veter boyunca seilen noktaya gre deiiklik gsterir. Ayrca hcum asyla deiir. Aadaki ekilde simetrik ve kambur kesitli kanatlar iin srasyla hcum kenar etrafnda, firar kenar etrafnda ve aerodinamik merkez etrafndaki yunuslama katsaylarnn hcum asyla tipik deiimleri grlmektedir.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

14

HK

FK

AC

CM

HK

CM

FK

CM
Kambur profil

ac

Simetrik profil

Simetrik profil Kambur profil Simetrik profil Kambur profil

lk ekilde grld gibi tamann etkisiyle hcum kenar etrafnda burun aa (negatif) bir yunuslama olumakta ve bu moment hcum asyla artan tama ile birlikte negatif ynde artmaktadr. Simetrik profil iin sfr hcum asnda tama olumad gibi yunuslama da olumamaktadr. Ortadaki ekilde firar kenar etrafndaki yunuslamann pozitif iaretli olduu ve hcum asyla birlikte pozitif ynde artt grlmektedir. Simetrik profil halinde sfr hcum asnda yine yunuslama sfrdr. Sonuncu ekilde ise yunuslamann hcum asyla (tamayla) deimedii bir noktadaki deerleri grlmektedir. Aerodinamik merkez olarak adlandrlan bu nokta etrafndaki moment simetrik profil halinde sfr, kambur profil halinde ise negatif bir deere sahiptir. Uaklarn dinamiiyle ve tasarmyla ilgili almalarda kanat ve kuyruk yzeylerinin tama ve yunuslamalarnn aerodinamik merkez etrafnda belirtilmesi tercih edilir. Aerodinamik merkez iki-boyutlu kanatlar iin genellikle eyrek veter noktasna ok yakndr. -boyutlu kanatlarda ise st grnme bal olarak ortalama bir aerodinamik merkez hesaplamak mmkndr.

5.11 Kanadn Dengesi ve Kararll

Denge (veya statik denge) bir cisme etkiyen kuvvetlerin (ve ayn ekilde momentlerin) birbirini dengelemesi eklinde tanmlanr. Bir kanat iin kuvvetlerin dengesi, rnein sabit irtifada, sabit hzla dzgn-simetrik bir uu hali iin tama kuvvetiyle arln, itki kuvvetiyle srklemenin dengelenmesi olarak belirtilebilir. Bu uuun ayn nitelikte devam ettirilebilmesi iin ayrca kuvvetlerin arlk merkezi etrafnda oluturduklar momentlerin de birbirini dengelemesi gereklidir. rnek olarak ncelikle basit olmas nedeniyle simetrik kesitli bir kanadn dengesi incelenirse, bu kanada aadaki ekillerde de gsterildii gibi: arlk merkezinde aa doru bir arlk kuvveti etkiyecektir. hcum asyla orantl ve yukar doru bir tama kuvveti etkiyecektir. Hcum as uygun seildii taktirde arla eit olacak tama kuvveti arlk kuvvetini dengeleyebilecektir. Kesitin simetrik olmas nedeniyle aerodinamik merkez etrafndaki yunuslama momenti sfr olacak ve hcum asyla birlikte deimeyecektir.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

15

Bu durumda: ilk ekilde grld gibi arlk merkezi aerodinamik merkezin gerisinde olduu taktirde tama kuvveti arlk merkezi etrafnda bir burun yukar (pozitif) moment oluturacaktr. Bu moment bir baka momentle dengelenmedii iin hcum asnn artmasna, artan hcum as da tamann ve dolaysyla momentin artmasna neden olacak, artan moment hcum asnn daha da artmasna yol aacak ve bu sre tutunma kaybna kadar gidecektir.
L M>0 M<0 M=0 L

kinci ekilde grld gibi arlk merkezi aerodinamik merkezin nnde olduu taktirde tama kuvveti arlk merkezi etrafnda bir burun aa (negatif) moment oluturacaktr. Bu moment bir baka momentle dengelenmedii iin hcum asnn azalmasna, azalan hcum as da tamann azalmasna neden olacak, bu durumda kuvvetlerin dengesi bozulacak, yani tama kuvveti arl karlayamayacaktr. nc ekilde olduu gibi arlk merkezi tam aerodinamik merkez zerinde olursa tama kuvveti arlk merkezi etrafnda moment oluturmayacak, dolaysyla gerek kuvvetlerin, gerekse momentlerin dengesi salanm olacaktr. Ancak bu denge durumu ok kritik olup, arlk merkezindeki en ufak bir kaklk dier iki durumdaki sonulara varlmasna neden olacaktr.

Grld gibi dikdrtgensel st-grnml simetrik kesitli bir kanadn yalnz bana kararl biimde uurulmas mmkn deildir. Nitekim byle bir kanadn kararl bir ekilde umasn salamak iin yatay kuyruk (horizontal tail) ad verilen ilave bir tayc yzeyden yararlanlr.

5.12 Yatay Kuyruk Yzeyi

Yatay kuyruk yzeyi genellikle uan ana kanadna benzeyen ikinci bir kanat grnmnde olmakla birlikte ana kanattan hayli kktr. Bu nedenle oluturduu tama kuvveti de ana kanada kyasla hayli kktr. ekilde grld gibi simetrik kesitli, dikdrtgensel st grnml bir kanadn gerisinde yine simetrik kesitli ve dikdrtgensel st-grnml bir yatay kuyruk yzeyini gz nne alalm. Byle bir yerletirme halinde sistemin arlk merkezinin normal artlarda kanatla kuyruk yzeyi arasnda, kanada daha yakn bir konumda olmas beklenir. Bu durumda uan arln tayacak biimde yukar doru olmas gereken kanat tama kuvvetinin (LW) arlk merkezi etrafnda oluturaca moment burun yukar ynde olacandan bunun dengelenebilmesi iin kuyruk yzeyinin oluturaca momentin de zt (burun aa) ynde olmas beklenir. Yani kuyruun tamasnn (LT) kanatla ayn ynde (yukar doru) olmas ve bunun iin de kuyruun hcum asnn da kanat gibi pozitif ynde olmas gereklidir.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

16

LW Mcg

LT

xWac

xcg

xTac

Bu durumda uan statik dengesi incelenirse: - Uan arl

W = LW + LT
eklinde kanat ve kuyruk tarafndan birlikte dengelenecektir. Yani uan arln karlayan tama kuvvetinin bir ksm kuyruk yzeyi tarafndan salanacaktr. - Arlk merkezi etrafnda kanat ve kuyruun oluturacaklar momentler birbirini

M cg = L W (x cg x Wac ) L T (x Tac x cg ) = 0
eklinde dengeleyecektir. Uan kararllna gelince; kanat ve kuyruk yzeyleri gvdeye gre ayn konumda iken uan hcum asnda aniden ok kk bir artma olduu taktirde kanat ve kuyruk yzeylerinin her ikisinin hcum alar da ayn miktarda artacak, bu hcum as artlar kanat ve kuyruk tamalarnda arta neden olacak, kanat alannn daha byk olmas nedeniyle kanattaki tama art kuyruktakine kyasla daha fazla olacak, bylece kanadn yaratt moment kuyruunkine kyasla daha fazla byyeceinden arlk merkezi etrafnda burun yukar bir moment oluacak, arlk merkezi etrafnda oluacak burun yukar moment hcum asnn daha da artmasna neden olacak, hcum asndaki art ayn olaylarn devam etmesine yol aacak tekrarlanan bu olaylar uan tutunma kaybna uramasna kadar devam edecektir.

Uan kararl bir uu yapabilmesi iin uygun bir zm arlk merkezinin, ilave arlklar kullanlarak ekilde grld gibi kanadn aerodinamik merkezinden daha ileri bir konuma tanmasdr.
LW Mcg

xcg

xWac

xTac

LT

Bu durumda uan statik dengesi incelenirse:

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

17

Kanadn tama kuvveti arlk merkezi etrafnda burun aa bir moment yaratacandan, bunun dengelenebilmesi iin kuyruk yzeyinin zt ynde (burun yukar) moment yaratmas gerekir. Bunun iin de kuyruk tama kuvvetinin aa doru, yani kuyruk hcum asnn negatif olmas gerekir. Bylece uan arl

W = LW LT

W + L T = LW

eklinde dengelenirken, arlk merkezi etrafndaki moment de

M cg = L W (x Wac x cg ) + L T (x Tac x cg ) = 0
eklinde dengelenecektir. Grld gibi, bu halde kuyruk yzeyi uan arln tama ynnde bir katk salamad gibi, kanadn tamasnn bir ksm kuyruun oluturduu kuvveti dengelemek iin harcanmaktadr. Uan kararllna gelince; yine kanat ve kuyruk yzeyleri gvdeye gre ayn konumda iken uan hcum asnda aniden ok kk bir artma olduu taktirde: kanat hcum as bir miktar artarken, esasen negatif olan kuyruk hcum as pozitif ynde deiecek (yani negatif hcum asnn mutlak deeri azalacak), bu hcum as deiimleri kanat tamasn arttrrken kuyruktaki negatif ynl (aa doru) tama kuvvetini azaltacak, Kanadn oluturduu burun aa moment kuyruun oluturduu burun yukar momentden fazla olaca iin, arlk merkezi etrafnda burun aa bir moment oluacak, arlk merkezi etrafnda oluacak burun aa moment hcum asnn azalmasna neden olarak uan eski hcum asna dnmesini salayacaktr.

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

18

5.13- st grnmlerine gre kanat tipleri

Aklk oran byk kanatlar

Dikdrtgensel st grnml kanat

Eliptik kanat

Trapez kanat

Ok al kanat

Aklk oran kk kanatlar

Yksek ok al kanat

Delta kanat

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

19

5.14- Kanadn yerletirilmesine gre uak tipleri

Parasol kanat

stten kanat

Ortadan kanat

Alttan kanat

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

20

5.15- Dihedral alarna gre kanat tipleri

Pozitif dihedral

Negatif dihedral

ift dihedral (W kanat)

ift dihedral (M kanat)

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen

Uuun esaslar, kanatlar kuyruk yzeyleri

21

UCK 111 Uak Mhendisliine Giri ve Etik 2006-2007 Gz yaryl ders notlar

M. Adil Ykselen