Cisimlerin Dayanımı

(Mukavemet)
Öğr. Gör. Mehmet EMİROĞLU

MUKAVEMETİN KONUSU
• Şekil değiştiren cisimlerin mekaniği matematik
açıdan ve teorik biçimde ele alnırsa elastisite
teorisi, uygulamalı bir bilim olarak ve
basitleştirilmiş yöntemlerle incelenirse cisimlerin
mukavemeti veya kısaca mukavemet adını alır.
• Mukavemet dış yükler etkisindeki mühendislik
yapılarının davranışını inceler ve bu yapılara ait
taşıyıcı sistem elemanlarının boyutlan-
dırılmasına temel olacak bilgileri verir.

1
 MUKAVEMETİN KONUSU
• Dış yükler etkisindeki taşıyıcı sistemlerin
boyutlandırılmasında önce sistem elemanlarında oluşan
iç kuvvetler belirlenir.
• Taşıyıcı sistem elemanlarının şekil değiştirme miktarları
mukavemette çözümü istenen önemli sorunlardan biridir.
Örneğin bir çelik çubuğun taşıyıcı sistem elemanı olarak
kullanılması halinde, dış yükler etkisiyle kopmaması
veya akmaması zorunlu olduğu gibi yapacağı şekil
değiştirmenin belli sınırların altında kalması da istenir.
• Diğer yandan elemanlar iç kuvvetlere dayanabildiği ve
şekil değiştirmeler fazla olmadığı halde her elemanın
oluşturduğu sistemin tümünün stabilitesinin, yani denge
konumunun kararlı olup olmadığının araştırılması büyük
önem taşır.

MUKAVEMETİN KONUSU
Mukavemette ele alman sorunlar şunlardır:
• Taşıyıcı sistemi oluşturan elemanların
boyutlandırılması,
• Boyutları bilinen bir elemanın taşıyabileceği dış
yükün belirlenmesi veya gerilme kontrolü,
• Dış yükler etkisindeki elemanların şekil
değiştirme miktarlarının bulunması,
• Stabilite ya da kararlı denge durumunun
incelenmesi.

2
 MUKAVEMETİN TEMEL
KAVRAMLARI VE İLKELERİ
• Katı cisimlerin dış yükler altında yaptıkları şekil
değiştirme miktarı malzeme cinslerine göre farklı
durumlar gösterir. Örneğin çeliğin, ahşabın, betonun aynı
etkiler karşısında davranışları farklıdır.
• Dış etkiler kaldırılınca şekil değiştirmenin kalkması veya
kalması malzeme özellikleri bakımından büyük önem
taşır.
• Şekil değiştirme dış etkinin kalkması ile tamamen geri
dönebiliyor ve cisim eski haline gelebiliyorsa bu tür
cisimlere elastik cisim adı verilir. Tersine olarak dış etki
kalktıktan sonra da şekil değiştirme aynen kalıyorsa bu
tür cisimlere plastik cisimler denir.

MUKAVEMETİN TEMEL
KAVRAMLARI VE İLKELERİ

3
 MUKAVEMETİN TEMEL
KAVRAMLARI VE İLKELERİ
• Yapı malzemesi olarak kullanılan cisimler
genellikle elastoplastik cisimlerdir. Yani dış
etkilerle şeklini değiştiren bu tür cisimlerde dış
etki kalktıktan sonra şekil değiştirmenin bir kısmı
geri döner bir kısmı aynen kalır.
• şekil değiştirme kanunu lineer yani doğrusal olan
cisimlere Hooke cismi adı verilir. Böyle
cisimlerde orantılılık sının denen bir sınıra kadar
kuvvetle uzama arasında lineer bir bağıntı
mevcuttur, sınırı aşılınca cismin Hooke cismi
özelliği kaybolur.

MUKAVEMETİN TEMEL
KAVRAMLARI VE İLKELERİ
• Mukavemette ele alman cismin daha çok
homojen, izotrop ve elastik bir Hooke cismi
olduğu kabul edilir. Ancak yapı
malzemelerinin farklı davranışları
karşısında bu basitleştirmeler kısmen terk
edilir. Örneğin beton ile çelikten oluşan
betonarmenin mukavemet hesaplarında
malzemenin homojen ve izotrop olmadığı
gerçeğine göre bir teori kurulur.

4
 MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER
Rijitlik İlkesi :
• Mukavemette, dış yükler etkisindeki
cisimlerin şekillerini değiştirdikten sonra
rijitleştikleri kabul edilir ve bu durumda rijit
cisimler statiğindeki yöntemler aynen
uygulanır. Böylece rijit cisimler statiğini
şekil değiştiren cisimler statiğine yani
mukavemete bağlayan bu ilkeye rijitlik
ilkesi adı verilir.

MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER
Ayırma İlkesi :
• Bir cisim hayalen iki parçaya ayrılırsa
ayırma yüzeylerine yani kesitlere iç
kuvvetleri etki ettirmek suretiyle her bir
parçanın dengesi, statikten bilinen
bağıntılarla ifade edilebilir. Böylece ayırma
yüzeyinin bir tarafında kalan parçayı bir
serbest cisim gibi ele almaya ayırma ilkesi
denir.

5
 MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER
Eşdeğerlik İlkesi :
• Statikte geçerli olan eşdeğerlik, şekil değiştirme
yönünden, mukavemette geçerli değildir. Şekil’de
görüldüğü gibi (1) ve (2) no'lu çubuklara etki eden dış
yükler statikçe eşdeğer oldukları halde, çubuklarda
oluşturdukları şekil değiştirmeler farklıdır. Aynı şekilde
rijit cisimler mekaniğinde kuvvet kayan bir vektör olduğu
halde mukavemette değildir. Gerçekten (3) ve (4) no'lu
çubuklarda görüldüğü üzere kuvvet kayan bir vektör
olursa çubuktaki çekme etkisi basınç etkisine
dönüşebilir. Bu ise şekil değiştirme durumunu değiştirmiş
olur.

MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER

6
 MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER
Saint - Venant İlkesi
• Statik eşdeğerliğin şekil değiştiren
cisimlerde de geçerli olabilmesi için gerekli
koşul Saint Venant ilkesi adını alır. Buna
göre statik değişiklik dar bir bölge içinde
kalmalı ve göz önüne alınan noktalar bu
bölgeden yeterli derecede uzak
bulunmalıdır.

MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER
Birinci Mertebe Teorisi ve Süperpozisyon İlkesi :
• Rijitleşme ilkesi uyarınca denge denklemlerinin şekil
değiştirmesini tamamlamış bir sistem için ifade edilmesi
gerekir. Ancak şekil değiştirmeler genellikle diğer
boyutlar yanında çok küçük olabilir. Bu durumda,
yaklaşık olmakla beraber, denge denklemleri sitemin,
şekil değiştirmemiş konumu için yazılabilir ki buna birinci
mertebe teorisi denir.
• Birinci mertebe teorisi esas alınmak ve ele alman cisim
bir Hooke cismi olmak şartıyla mukavemette
süperpozisyon ilkesi geçerli olmaktadır.

7
 MUKAVEMETİN DAYANDIĞI
TEMEL İLKELER

Süperpozisyon İlkesi

ÇUBUK SİSTEMLER
• Çubuklar ya da çubuk sistemler tek boyutlu
taşıyıcı elemanlar veya sistemlerdir. Çubukların
iki boyutu üçüncü boyutları yanında küçük
olduğu için eksenleri ile gösterilebilir. Bir
çubuğun belli olması için ekseninden başka
enkesitinin ve boyunun bilinmesi gerekir.
• Çubuğun ekseni, en kesitlerin ağırlık
merkezlerinin üzerinde bulunduğu bir eğridir.
Enkesit, eksene dik kesit olarak tanımlanır.
Çubuklar eksen ve enkesit durumlarına göre
isimlendirilirler. Doğru eksenli, eğri eksenli, sabit
kesitli, değişken kesitli gibi.

8
 ÇUBUK SİSTEMLER

ÇUBUK SİSTEMLER
• Diğer yandan kullanım yerlerine ve yük
durumlarına göre çubuklara özel isimler verilir,
örneğin yatay bir taşıyıcı olarak kullanılan ve
genellikle düşey yükler etkisinde bulunan doğru
eksenli çubuklara kiriş, düşey bir taşıyıcı eleman
olarak kullanılanlara kolon adı verilir. Kolon ve
kirişlerin birlikte kullanıldığı sistemlere ise
çerçeve denir. Eğri eksenli çubuklara kemerler
örnek gösterilebilir. Kafes sistemler çubukların
birbirine belli kurallara göre ve mafsallı olarak
birleşmesiyle oluşan taşıyıcılardır.

9
 GERİLME
• Bir cisim hayalen iki parçaya ayrıldığı
zaman, ayırma ilkesi uyarınca, her bir
parçanın dengede olması gerekir. Bu
dengeyi sağlamak için ayırma yüzeyi veya
kesit boyunca yayılı bir takım iç kuvvetlere
ihtiyaç olduğu açıktır. Bu iç kuvvetlerin
dağılma biçimini ve büyüklüğünü belirtmek
ve her noktadaki değerini bulmak için
nokta civarındaki birim alana etki eden
kuvvete gerilme adı verilir.

GERİLME

10
 GERİLME
• Dış, yükler etkisiyle çubukta birtakım iç kuvvetler
meydana gelir. Bunları belirleyebilmek için
çubuk hayalen iki parçaya ayrılmış olsun;

GERİLME
• Kesitte yayılı durumda r bulunan iç
ΔP r
kuvvetlerin şiddeti lim Δ A ≈ p şeklinde ifade
ΔA→ 0

edilebilir. Burada p, tanım uyarınca A

noktası civarındaki gerilmedir, p'nin kesit
düzlemi ve kesitin normali doğrultusundaki
bileşenleri sıra ile σ ve τ ile gösterilir, τ 'ya
kayma gerilmesi, σ ‘ya normal gerilme adı
verilir.

11
 GERİLME
• Gerilme kuvvet/alan boyutundadır.
Genellikle Kg/cm2 ve ton/cm2 gibi
birimlerle ifade edilir. Basınç boyutunda
olmakla beraber, gerilmenin yüzeye dik ve
yüzeye doğru yönlenmiş olması zorunlu
değildir. Yüzeyden dışa doğru veya yüzey
içinde etkiyebilir.

İÇ KUVVETLER
• Dış kuvvet etkisindeki taşıyıcı sistemlerin
elemanlarında oluşan iç kuvvetlerin incelenmesi,
mukavemet problemlerinin çözümünde birinci
adımdır. Dış kuvvetler, Statik‘te ayrıntılı olarak
ele alındığı üzere, cisimler arasındaki etki ve
tepkiler olarak tanımlanabilir. Ağırlık kuvvetleri,
rüzgâr ve deprem kuvvetleri, toprak ve su itkileri
ile taşıyıcı sistemlerin mesnetlerinde oluşan
tepki kuvvetleri başlıca dış kuvvet örnekleridir. İç
kuvvetler ise cisimlerin ya da taşıyıcı sistem
elemanlarının kendi parçaları arasındaki etki ve
tepkilerdir.

12
 NORMAL KUVVET, KESME
KUVVETİ EĞİLME VE BURULMA
MOMENTLERİ
• Bir çubuğun bir kesitindeki gerilmeler, kesitin ağırlık
merkezine indirgenirse bir R kuvveti ile bir M momenti
elde edilir. Mukavemetin amaçlarının başında gelen
gerilme kontrolü ve boyutlama sorunlarının çözümüne
kolaylık getireceği için R ve M vektörleri yerine, bunların
koordinat eksenleri doğrultusundaki bileşenleri kullanılır
ve bu iç kuvvetlere özel isimler verilir. R'nin çubuğun
ekseni ya da normali doğrultusundaki bileşeni N ile
gösterilir ve normal kuvvet adı verilir. R'nin kesit düzlemi
içindeki Qx ve Qy bileşenlerine kesme kuvvetleri denir.
M'nin kesitin normali doğrultusundaki bileşeni Mb, kesit
içindeki bileşenleri ise Mx ve My dir. Mb'ye burulma
momenti, Mx ve My'ye eğilme momenti adı verilir.

NORMAL KUVVET, KESME

KUVVETİ EĞİLME VE BURULMA
MOMENTLERİ

13
 NORMAL KUVVET, KESME
KUVVETİ EĞİLME VE BURULMA
MOMENTLERİ
• Dış kuvvetler ve çubuk ekseni düşey bir düzlem içinde
bulunduğu takdirde Qx, My ve Mb sıfır olacağından iç
kuvvetler, N, Q=Qy ve M=Mx’den ibaret kalır.

NORMAL KUVVET, KESME

KUVVETİ VE EĞİLME MOMENTİ
İÇİN İŞARET KABULLERİ
• Çekme etkisindeki normal kuvvet pozitif,
basınç etkisindeki normal kuvvet negatif
işaretlidir. Kesme kuvveti ayırma yüzeyinin
solunda yani sol kesitte aşağı doğru, sağ
kesitte yukarı doğru (denge nedeniyle) ise
pozitif, ters durumda, negatiftir. Taşıyıcı
sistem elemanının alt yüzünde çekme üst
yüzünde basınç etkisi yapan momentin
işareti pozitif, üstte çekme altta basınç
oluşturan momentin işareti negatiftir.

14
 İŞARET KABULLERİ

İŞARET KABULLERİ
• Moment işaretlerinin kolay hatırda
kalmasını sağlamak için basit kiriş ve
konsol kiriş örnekleri göz önüne
getirilebilir. Normal olarak ağırlık kuvvetleri
etkisindeki basit kirişte daima pozitif,
konsol kirişte daima negatif momentler
oluşur.

15
 İŞARET KABULLERİ

KİRİŞLERDE İÇ KUVVETLERİN
KESİM YÖNTEMİ İLE HESABI
Düzlem kuvvetler etkisindeki izostatik
kirişlerin iç kuvvetlerinin kesim yöntemi ile
hesabında sırasıyla şu işlemler yapılır:
a) Statikten bilinen denge denklemleri ile
kirişin mesnet tepkileri bulunur;

16
 KİRİŞLERDE İÇ KUVVETLERİN
KESİM YÖNTEMİ İLE HESABI
b) İç kuvvetlerin belirlenmesi istenen
kesitten kiriş iki parçaya ayrılır;

KİRİŞLERDE İÇ KUVVETLERİN
KESİM YÖNTEMİ İLE HESABI
c) Soldaki veya sağdaki parçanın ayırma yüzeylerine,
yani kesitlere, iç kuvvetler pozitif yönleri ile etki ettirilir.
d) Parçalardan biri, kolaylık için az sayıda kuvvet
etkisinde olanı, serbest cisim olarak ele alınır ve
dengesi ifade edilir.
e) Statiğin bilinen üç denge denkleminden, göz önüne
alınan kesitteki N, Q, M iç kuvvetleri hesaplanır. N, Q,
M değerleri pozitif yönleri ile göz önüne alındığı için,
hesap sonucu pozitif çıkan büyüklüklerin pozitif, negatif
çıkan büyüklüklerin negatif olduğu anlaşılır.
f) Aynı işlemler yeter sayıda seçilecek diğer kiriş kesitleri
için tekrar edilerek iç kuvvetlerin kiriş boyunca değişimi
belirlenir.

17
 KİRİŞLERDE İÇ KUVVETLERİN
KESİM YÖNTEMİ İLE HESABI
• İç kuvvetlerin bu şekilde bulunmasına kesim yöntemi
denir. Kesim yönteminde iç kuvvetlerin değişimi
incelenirken göz önüne alınacak kesitlerin sayısının fazla
olmasında bir sakınca yoktur. Kirişe etki eden tekil
yüklerin ayırdığı bölgeler, yayılı yüklerin başlangıç ve
bitim noktaları ile yayılış biçimlerinin değiştiği noktaların
ayırdığı bölgelerde birer kesim yapmak suretiyle, iç
kuvvetleri x'in fonksiyonu olarak hesap edilir. Tekil
yüklerin etki ettiği noktalarda iç kuvvetlerdeki süreksizlik
nedeniyle kesimi tekil yükün tam altında değil biraz
solunda ve biraz sağında yapmak gerekir.

YAYILI YÜK, KESME KUVVETİ VE EĞİLME

MOMENTİ ARASINDAKİ BAĞINTILAR
• Yayılı yük etkisindeki bir kirişin dx uzunluğundaki bir
parçası, bu parçaya etki eden dış ve iç kuvvetlerle
birlikte ele alınmış olsun;

18
YAYILI YÜK, KESME KUVVETİ VE EĞİLME
MOMENTİ ARASINDAKİ BAĞINTILAR
r
∑ y = 0' dan;
F Q − (Q + dQ) − q.dx = 0
dQ
⇒ = −q
dx
ve
dx
∑ M = 0' dan; M − ( M + dM ) + q.dx.
2
+ Q.dx = 0

dM
⇒ = Q elde edilir.
dx

YAYILI YÜK, KESME KUVVETİ VE EĞİLME

MOMENTİ ARASINDAKİ BAĞINTILAR
• Yukarıdaki bağıntılara göre, momentin türevi
kesme kuvvetini, kesme kuvvetinin türevi de
yayılı yükün negatif işaretlisini vermektedir.

(M)

19
YAYILI YÜK, KESME KUVVETİ VE EĞİLME
MOMENTİ ARASINDAKİ BAĞINTILAR
a) Kesme kuvvetinin sıfır olduğu kesitte moment
maksimumdur.
b) Yayılı yükün sıfır olduğu yerlerde kesme
kuvvetinin değişimi sabit, momentin değişimi
lineerdir.
c) Düzgün yayılı yük halinde kesme kuvvetinin
değişimi lineer momentin değişimi paraboliktir.
d) Üçgen yük halinde, kesme kuvveti ikinci,
moment üçüncü dereceden birer parabol
biçiminde değişim gösterirler.

20